УМКД

Астық түйірлерінің температурасы

«Астық түйірді өңдеу және сақтау технологиясы»
ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

050728– «Өңдеу өндірістерінің технологиясы»мамандығына арналған

ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей 2014

|Мазмұны | |
|1 |4 |
|Глоссарий |4 |
|4 |58 |
| |69 |
|2 |70 |
|Дәрістер | |
|4 | |
| | |
|3 | |
|Зертханалық сабақтар | |
|4 | |
| | |
|4 | |
|5 | |
|Студенттердің өздік жұмыстары | |
|«Астық түйірді өңдеу және сақтау технологиясы» пәнінен | |
|емтихан сұрақтары | |
|5 | |
| | |
|6 Пәннің тест сұрақтары |71 |

1. ГЛОССАРИЙ

Ауа-торлы сеператорлар – ірі, ұсақ, және жеңіл қоспалар, зақымданған
бидайлар, шаңдардың сұрыптауға арналған машина.
Калибрования – ірілігі бойынша кейбір дәнді дақылдарды бірнеше
фракицяларға бөліп сұрыптау үрдісін айтады.
Сепарирлеу – астық түйір қоспаларын бөлу үрдісін айтады, бұл үшін
сепарратор машинасын қолданады.
Микроорганизмдер – астық түйірінің қаша алмайтын серіктестігі, олар
астық түйірінің сапасын төмендететін негізгі факторлар болып табылады.
Сорбция – қоршаған орта буларынан әртүрлі газдар мен заттарды сіңіру
қабылетін айтады.

2. ДӘРІСТІК МАТЕРИАЛ

1-2 тақырып: Адам қоғамының дамуында астық түйірлерінің рөлі
Дәріс сұрақтары:
1. Қоғам дамуында астық түйірінің рөлі
2. Тарихтың әртүрлі этаптарында астық түйір сақтау әдістері

Дәріс мақсаты: Астық өңдеу өнеркәсіптерінің даму тарихы, бидайды сақтау
және сақтау әдістерінің тарихы.
Негізгі биологиялық көрсеткіш болып тұқымның өсіп шығуы табылады. Ол
тұқымының себу жарамдылығын, олардың өскін болуын, сәйкесінше өсімдік болып
өсуін және астық беруін сипаттайды. Өсіп шығудың астында өскен тұқым жақсы
сонын, сараптама үшін алынғанда пайызбен белгіленген. Өсіп шығуды оптималды
зерханалық жағдайда тұқымдардың өсуімен анықтайды, әрбір өскін үшін
стандартпен орнатылған. Ол үшін тұқымның ішінен негізгілерінен
араласпаларды бөлгеннен соң, төрт үлгі 100 ұрықтан алынып, жемді бұршақтары
бойынша фасоль және кейбір басқа ірі тұқымдылардан 50 ұрықтар әрбіреуінен.
Ұрықтарды ылғалды таза кварцтелген топырақта немесе фильтрленген
қағазда өсіреді, олар Петри табақшасында немесе өсімдікке орналастырылады.
Оларды орналастыру алдында топырақты немесе қағазды ылғалдандырып,
жұмсартады. Өсетін жерді ұрықтармен бірге термостатқа қояды, онда берілген
тұрақты температурада көп астықтарға 20ºС болады, ал жаңа жинаған ұрықтарға
аяқталмаған кезеңде пісіп жетілуде ауыспалы температурада 8-12 және 20 ºС.
Ұрықтардың өсіп шығуы дәнді дақылдарыдң жетекші тәулікте өсуімен
есептеледі. Олардың өсіп шығу санына тек жақсы өскен тұқымдар ғана жатады.
жақсы нәтиже алуға болады. Астықтың түсін қарап анықтайды, берілген
сорттың үлгілерімен салыстыра отырып.
Астықтың және тұқымның ылғалдылығы.
Астықтың ылғалдылығы дегеніміз-ұнның құрамындағы гигроскопиялық судың
пайыздық көрсеткіші (қоспалармен бірге). Ылғалдылық астық пен тұқымның
міндетті көрсеткішткрі болып келеді. Оны астықпен жұмыс кезіндегі барлығын
бақылап отырады. Ылғалдылықты жинау кезінде, жинаудун кейінгі өңдеуде,
сақтау кезінде, мемлекетке тапсыру кезінде де анықтап отырнады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Адам жамуындағңы астық түйірінің ролі.
2. Қай дәуірде егіншаруашылығы жақсы дамыды?
3. Қоректенуде астық түйірін қолданудың бірінші әдісі.
4. Астық түйірін сақтау әдісі.

Қолданылатын әдебиеттер:
1. В.А. Резчиков, О.Н.Налеев, С.В.Савченко. Технология зерносушения.
Учебник. Изд.Алматинский технологический институт. 2000 – 400 стр.
2. Е.М.Бобликов, В.А. Буханцова, Б.К.Маратов. Технология хранения зерна:
Учебник для вузов: Издательство «Лань». 2003. – 448с.

3-4 тақырып: Астық түйірлерінің құрылымы.
Дәріс сұрақтары:
1. Астық түйірінің құрылымы.
2. Зародыш құрылымы

Дәріс мақсаты: Астық түйірлер құрылымын қарастырады.
Негізгі биологиялық көрсеткіш болып тұқымның өсіп шығуы табылады. Ол
тұқымының себу жарамдылығын, олардың өскін болуын, сәйкесінше өсімдік болып
өсуін және астық беруін сипаттайды. Өсіп шығудың астында өскен тұқым жақсы
сонын, сараптама үшін алынғанда пайызбен белгіленген. Өсіп шығуды оптималды
зерханалық жағдайда тұқымдардың өсуімен анықтайды, әрбір өскін үшін
стандартпен орнатылған. Ол үшін тұқымның ішінен негізгілерінен
араласпаларды бөлгеннен соң, төрт үлгі 100 ұрықтан алынып, жемді бұршақтары
бойынша фасоль және кейбір басқа ірі тұқымдылардан 50 ұрықтар әрбіреуінен.
Ұрықтарды ылғалды таза кварцтелген топырақта немесе фильтрленген
қағазда өсіреді, олар Петри табақшасында немесе өсімдікке орналастырылады.
Оларды орналастыру алдында топырақты немесе қағазды ылғалдандырып,
жұмсартады. Өсетін жерді ұрықтармен бірге термостатқа қояды, онда берілген
тұрақты температурада көп астықтарға 20ºС болады, ал жаңа жинаған ұрықтарға
аяқталмаған кезеңде пісіп жетілуде ауыспалы температурада 8-12 және 20 ºС.
Ұрықтардың өсіп шығуы дәнді дақылдарыдң жетекші тәулікте өсуімен
есептеледі. Олардың өсіп шығу санына тек жақсы өскен тұқымдар ғана жатады.
жақсы нәтиже алуға болады. Астықтың түсін қарап анықтайды, берілген
сорттың үлгілерімен салыстыра отырып.
Астықтың және тұқымның ылғалдылығы.
Астықтың ылғалдылығы дегеніміз-ұнның құрамындағы гигроскопиялық судың
пайыздық көрсеткіші (қоспалармен бірге). Ылғалдылық астық пен тұқымның
міндетті көрсеткішткрі болып келеді. Оны астықпен жұмыс кезіндегі барлығын
бақылап отырады. Ылғалдылықты жинау кезінде, жинаудун кейінгі өңдеуде,
сақтау кезінде, мемлекетке тапсыру кезінде де анықтап отырнады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Құрылымды қатынаста астық бірлігі нені көрсетеді?
2. Бидай қандай тіндерден тұрады?
3. Сыртқы қабыршалары қандай қабаттардан тұрады?
4. Қабықшалар жоғары ылғалсыйымдылық және ылғалөткізгіштік қасиетінде
болуын түсіндіріңіз?
5. Астық түйірінде ерекше белгіленетін құрылым қайсысы?
6. Күріштің сыртқы беті немен жабылған?

5-6 тақырып: Астық түйірлерінің химиялық құрамы.
Дәріс сұрақтары:
1. Ақуыздар, мөлшері, құрамы және оның астық түйірлері құндылығына әсері
2. Астық түйірлері құндылығына көміртегінің әсері
3. Астық түйірлері құндылығына липидтердің әсері

Негізгі биологиялық көрсеткіш болып тұқымның өсіп шығуы табылады. Ол
тұқымының себу жарамдылығын, олардың өскін болуын, сәйкесінше өсімдік болып
өсуін және астық беруін сипаттайды. Өсіп шығудың астында өскен тұқым жақсы
сонын, сараптама үшін алынғанда пайызбен белгіленген. Өсіп шығуды оптималды
зерханалық жағдайда тұқымдардың өсуімен анықтайды, әрбір өскін үшін
стандартпен орнатылған. Ол үшін тұқымның ішінен негізгілерінен
араласпаларды бөлгеннен соң, төрт үлгі 100 ұрықтан алынып, жемді бұршақтары
бойынша фасоль және кейбір басқа ірі тұқымдылардан 50 ұрықтар әрбіреуінен.
Ұрықтарды ылғалды таза кварцтелген топырақта немесе фильтрленген
қағазда өсіреді, олар Петри табақшасында немесе өсімдікке орналастырылады.
Оларды орналастыру алдында топырақты немесе қағазды ылғалдандырып,
жұмсартады. Өсетін жерді ұрықтармен бірге термостатқа қояды, онда берілген
тұрақты температурада көп астықтарға 20ºС болады, ал жаңа жинаған ұрықтарға
аяқталмаған кезеңде пісіп жетілуде ауыспалы температурада 8-12 және 20 ºС.
Ұрықтардың өсіп шығуы дәнді дақылдарыдң жетекші тәулікте өсуімен
есептеледі. Олардың өсіп шығу санына тек жақсы өскен тұқымдар ғана жатады.
жақсы нәтиже алуға болады. Астықтың түсін қарап анықтайды, берілген
сорттың үлгілерімен салыстыра отырып.
Астықтың және тұқымның ылғалдылығы.
Астықтың ылғалдылығы дегеніміз-ұнның құрамындағы гигроскопиялық судың
пайыздық көрсеткіші (қоспалармен бірге). Ылғалдылық астық пен тұқымның
міндетті көрсеткішткрі болып келеді. Оны астықпен жұмыс кезіндегі барлығын
бақылап отырады. Ылғалдылықты жинау кезінде, жинаудун кейінгі өңдеуде,
сақтау кезінде, мемлекетке тапсыру кезінде де анықтап отырнады.

Дәріс мақсаты: Астық түйірлерінің құрамына кіретін органикалық емес
заттарға сипатама беру..

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Астық түйірінде болатын химиялық заттардың функциональды
тағайындалуы қалай?
2. Астық түйірінде негізгі химиялық заттардың орналасуы қандай?
3. Не ақуыздың негізгі элементі болып табылады?
4. Астық түйірінде қандай ақуыздар кездеседі?
5. Ақуыз емес азотты заттардың құрамына кіретін заттарды тізіңіз?
6. Астық түйірінде липиттердің орны қандай?

7-8 тақырып: Астық түйірлері партиясы сапаларының көрсеткіштері
Дәріс сұрақтары:
1. Астық түйірінің сапасы: жалпы, міндетті, қосымша.
2. Органилептикалық, физикалық, химиялық және технологиялық
көрсеткіштерге жалпы сипаттама.

Дәріс мақсаты: Астық түйірлерінің жалпы сапалық көрсеткіштері және оның
қажетті тұтынымдығы.

Тұқымның сапасы. Физикалық және биологиялық көрсеткіштері сипаттайды.
Физикалық сапа көрсеткіштері тұқымның, сонымен қоса ылғалдылық, тазалық,
содан соң, тұқымның үлгі таңдауы қарастырылған (сәйкесінше берілген
бөлімнің параграфтарында). Нормативті көрсеткіштер бойынша 6 кестеде
көрсетілген.
Негізгі биологиялық көрсеткіш болып тұқымның өсіп шығуы табылады. Ол
тұқымының себу жарамдылығын, олардың өскін болуын, сәйкесінше өсімдік болып
өсуін және астық беруін сипаттайды. Өсіп шығудың астында өскен тұқым жақсы
сонын, сараптама үшін алынғанда пайызбен белгіленген. Өсіп шығуды оптималды
зерханалық жағдайда тұқымдардың өсуімен анықтайды, әрбір өскін үшін
стандартпен орнатылған. Ол үшін тұқымның ішінен негізгілерінен
араласпаларды бөлгеннен соң, төрт үлгі 100 ұрықтан алынып, жемді бұршақтары
бойынша фасоль және кейбір басқа ірі тұқымдылардан 50 ұрықтар әрбіреуінен.
Ұрықтарды ылғалды таза кварцтелген топырақта немесе фильтрленген
қағазда өсіреді, олар Петри табақшасында немесе өсімдікке орналастырылады.
Оларды орналастыру алдында топырақты немесе қағазды ылғалдандырып,
жұмсартады. Өсетін жерді ұрықтармен бірге термостатқа қояды, онда берілген
тұрақты температурада көп астықтарға 20ºС болады, ал жаңа жинаған ұрықтарға
аяқталмаған кезеңде пісіп жетілуде ауыспалы температурада 8-12 және 20 ºС.
Ұрықтардың өсіп шығуы дәнді дақылдарыдң жетекші тәулікте өсуімен
есептеледі. Олардың өсіп шығу санына тек жақсы өскен тұқымдар ғана жатады.
жақсы нәтиже алуға болады. Астықтың түсін қарап анықтайды, берілген
сорттың үлгілерімен салыстыра отырып.
Астықтың және тұқымның ылғалдылығы.
Астықтың ылғалдылығы дегеніміз-ұнның құрамындағы гигроскопиялық судың
пайыздық көрсеткіші (қоспалармен бірге). Ылғалдылық астық пен тұқымның
міндетті көрсеткішткрі болып келеді. Оны астықпен жұмыс кезіндегі барлығын
бақылап отырады. Ылғалдылықты жинау кезінде, жинаудун кейінгі өңдеуде,
сақтау кезінде, мемлекетке тапсыру кезінде де анықтап отырнады.
Кептіру кезінде астықтың ылғалдылығын үздіксіз әрекетті ылғал өлшегіш
аппараттар арқылы анықтап лтырады, ондай болмаған жағдайда әр 2 сағат сайын
стандартты әдістермен іске асырылады. Ылғалды есепке алмайынша дән
тазалағыш машиналардың жоспарлық өнімділігін анықтау мүмкін емес.
Астықтағы құрғақ заттың пайыздық қатынасын ылғалдылық мінездейді, ол
оның азық-түліктік және жемдік құндылығын, тепе-теңдік түрінде анықтайды.
Сонымен ылғалдылық міндетті түрде стандарттарман шектеледі және базистік
және оның шектеулі кондициялары бар. Ылғалдылықтың технологиялық және
экономикалық маңызы бар. Оның технологиялық маңызы-жоғары ылғалдылықты
астық массасын сақтау қиын, оны ұн қылып тартуға және жармаға өңдеуге
болмайды . Жоғары ылғалдылықты астықта себулігі күрт төмендеп кетеді.
Соның нәтижесінде дән тазалағыш машиналардың өнімділігі төмендейді. Мұндай
астықты шанақтарда орналастыру қауіпті. Оның себулігі күрт төмендегеннен
кейін өздігінен ағызып шығару қиынға соғады. Дәл осы себептен астықты
кептіру кезінде қиындықтар пайда болады. 28-30%-і жоғары ылғалдылықта.
Жоғары ылғалдылықта астық нашар сақталады. Ол тез көгеріп, өнімнің тағамдық
және тұқымдық қасиеттерін жоғарлатады. Өздігінен қызуға ұшырайды.
Бұл көрсеткіштің экономикалық маңызы – базистік қайта есептеу кезінде
ылғалдылық үшін төлейді. Бнлгіленген мөлшерден ауытқыған кезде жеңілдіктер
беріледі. Астық үшін базистік кондициялар 2-кестеде көрсетілген.

Әртүрлі астық мәдениеттер үшін базисті кондициялар.

|Мәдениет |Ылғалдылық,%(әртүрлі |Арамшөп қоспалары, % |
| |облыстарға) | |
| |1 |2 |3 |Арамшөп |Дәндік |
| | | | |қоспасы |қоспа |
|Күздік бидай |14 |15 |17 |1 |3 |
|Жаздық бидай жұмсақ |14 |15 |17 |1 |2 |
|және қатты | | | | | |
|Қара бидай |14 |15 |17 |1 |1 |
|Сұлы |14 |16 |18 |1 |2 |
|Арпа |14 |15 |15 |2 |2 |
|Тары |13 |15 |15 |1 |1 |
|Үрмебұршақ |14 |15 |15 |2 |2 |
|Жүгері |22 |22 |22 |1 |2 |
|Бұршақ |16 |16 |16 |1 |2 |
|Ас бұршақ |20 |20 |20 |1 |2 |
|Сиыржоңышқа |17 |17 |17 |3 |2 |
|Жемдік бөрібұршақ |16 |16 |16 |1 |4 |

Дәндегі су ақуыз, крахмал және органикалық заттардың молекулалық күшпен
ұсталып тұрады. Майдан басқасынан, себебі, ол гидрофобты және суды
сіңірмейді. Дәнде неғұрлұм су аз болса, ол соғұрлұм коллойдты заттармен
ұсталып тұрады, бұл кептіру кезінде энергияны жұмсауға көмектеседі.Ылғал
ұстау мықтылығына байланысты ол әртүрлі дәрежеде астық масссасының өмір
сүруіне әсер етеді. Сондықтан бұзылудың дамуына да әсер етеді.
Осыны есепке алып астықтан байланған және бос суды бөліп шығарады. Егер
астықта байланған ылғал қана болса оны құрғақ деп атайды. Бұндай су дәннің
және микроорганизмнің өмір сүруіне аз әсері бар. Сондықтан бұл астықты
сақтау қолайлы. Құрғақ астықты ылғалдандырған кезде бос ылғал пайда болады.
Бұндай жағдайда ылғалдылық бойынша орташа құрғақтық деп атайды. Орташа
құрғақтық астықты сақтауға азырақ тұрақты, бірақта құрғаққа қарағанда
орташа құрғақтылық ұн жасағанда қолайлы. Ары қарай ылғалдандырған кезде
астық ылғалды, одан кейін шикі болады. Ылғалды және шикі астықты сақтау мен
өңдеуге келмейді, оны кептіру керек.
Химиялық құрамына байланысты оның крахмал, ақуыз, май бойынша әр
мәдениет үшін ылғалдың пайыздық қатынасы әртүрлі болып келеді. Неғұрлым май
көп болса, соғұрлым оның ылғалдылығы аз болады. Астықтың әр күйіне ғылыми
негізделген ылғал көрсеткіштері стандарттарда көрсетілген.
Егер астықтың ылғалдылығы 18-20% болса, ол нашар таратылады сондықтан
сараптаманы екі қабылдауда жасайды. Алдымен 30 мин. ішінде 105[pic]С
температурада 20г дәнді кептіреді. Буланып кеткен судың көлемін тіркейді.
Осыдан кейін үлгіні үнтақтайды және кептіруді екіге бөліп 5 г- нан
жалғастырады. Ылғалдылықты төмендегі формуламен есептейді.
[pic]
[pic] - кептіруге дейінгі дәннің массасы,
[pic] - кептіруден кейінгі массасы,
К – дұрыстағыш коэффициент.
Тұқымның ластануы.
Астық массасының құрамы күрделі. Әр өндірістік партияда негізгі астықтан
басқа барлығында аздаған мөлшерде қоспалар болады. Белгіленген стандарттар
бойынша негізгі бидайға барлық ірі, орташа, ұсақ дәндерді жатқызады. Оның
сапасның елеусіз өзгеруімен жасалған және соғылған, жартылай сынған, өне
бастаған дәндер жатқызылады.
Астықтың құрамы және қоспалар саны әртүрлі өзгеріп отырады. Ол егу
тазалығына өнімді жинаудан кейінгі өңдеу сапасына байланысты болады. Үлгіге
салыстырғандағы қоспаның пайыздық санын тұқым ластануы деп атайды.
Қоспалардың құрамы, астықтың ластану жағдайы туралы белгіленген аймақтық,
базисті кондициялар кестелерде берілген.

2-кесте. Астық пен тұқымның күйіне байланысты ластануы, %.
|Мәдениет |Арамшөп қоспасы,% |Дәндік қоспалары, % |
| |Таза |Орташа |Тазаланба|Таза |Орт.таза|тазаланб|
| | |таза |ған | | |аған |
|Азық-түліктік қара |1 |1-2 |2 |2 |2-4 |4 |
|бидай | | | | | | |
|Жемдік және азық – |2 |2-4 |4 |2 |2-5 |5 |
|түліктік арпа | | | | | | |
|Жемдік және |1 |1-3 |3 |1 |1-6 |6 |
|азық-түліктік тары | | | | | | |
|Күріш, қарақұмық |1 |1-3 |3 |1 |1-3 |3 |
|Үрмебұршақ |2 |2-3 |3 |2 |2-7 |7 |
|Соя |2 |2-3 |3 |6 |6-10 |10 |
|Сиыржоңышқа |1 |1-3 |3 |3 |3-5 |5 |
|Бұршақ |0,5 |0,5-1 |1 |2 |2-3 |3 |
|Жемдік бөрібұршақ |1 |1-2 |2 |2 |2-5 |5 |

Қоспалар өсімдік, жануар тектес және минералды болып келеді. Қоспалар
астықтың сапасын нашарлатады. Арамшөп қоспалары өзіне өндірілетін астықтың
сапасын төмендететін қоспаларды кіргізеді.
1. Ұсақ арамшөп, елеуіштен өткен (диаметрі 1 мм)
2. Минералды қоспа
3. Органикалық қоспа
4. Арамшөп қоспаларының дәндері
5. Толығымен зақымданған негізгі мәдениеттің дәндері
6. Зиянды қоспалар, адам мен жануарлардың улануын болдыратын.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Сапаның технологиялық көрсеткіштері не үшін қажет?
2. «Тұтыным артықшылық» түсінігіне не кіреді?
3. Астық түйіріндегі тағамдық құндылық немен анықталады?
4. Астық түйіріндегі технологиялық қасиет дегеніміз не?
5. «Ұн күші» көрсеткішін түсіндіріңіз және неге байланысты?
Қолданылатын әдебиеттер:
1. В.А. Резчиков, О.Н.Налеев, С.В.Савченко. Технология зерносушения.
Учебник. Изд.Алматинский технологический институт. 2000 – 400 стр.
2. Е.М.Бобликов, В.А. Буханцова, Б.К.Маратов. Технология хранения зерна:
Учебник для вузов: Издательство «Лань». 2003. – 448с.

9-10 тақырып: Астық түйір массасының жылу физикалық қасиеті
Дәріс сұрақтары:
1. Жылусыйымдылық, сипаттама, кептіру үрдісіне әсері.
2. Жылуөткізгіштік және температура өткізгіштік, сипаттама, сақтауға
әсері.
Дәріс мақсаты: Астық түйірлерінің жылулық қасиетін сипаттайтын негізгі
параметрлер.

Астықтың физикалық қасиетінің өзгеруі.
Астықты кептіру кезінде оның көптеген физикалық қасиеті өзгереді:
сызықтық өлшемі, көлемі, пішіні, тығыздығы, себулігі, үйкеліс коеффиценті,
аэродинамикалық қасиеті және т.б. Ең негізгі физикалық қасиеттің өзгеруінің
бірі оның табиғилығының (натурасының) өзгеруі – оңың шекткрі астық
мәдениеттеріне стандарттармен белгіленген. (бидай, қара бидай, сұлы, арпа).
Астықтың ылғалдылығы жоғары болған сайын кептірілген астықтың табиғилығы
жоғарлайды.
Бидайды кептіруде табиғилықтың жоғарлауы 3-8 г/л ылғалдылықтың тусу
процесіне байланысты. Табиғилықтың жоғарлауы кептіру тәртібімен
технологиялық жобасына байланысты. Рециркуляциялық кептіру кезінде
тікнүктелі кетіруге қарағанда көп нәтиже береді. Астықтың циркуляциясы
кезінде дәннің үстіне ажарлау жүреді, соның нәтижесінде дәндердің орналасу
тығыздығы жоғарлайды.
Дән табиғилығының өзгеруі әсіресе жоғары сұрыпта бидайды кептіру
кезінде ескеру керек, оның құндылығы көп мөлшерде осы көрсеткішпен
анықталады. Астықтың қасиетінің өзгеруіне кептіру жылдамдығы мен
температуралық факторлардың үлкен әсері болады.
Жарма мәдениеттерін кептіруде (тары, күріш, қарақұмық) қатаң кетіру
тәртібін қолданғандықтан дән тез кеуіп ядро морт келіп, ұсақталып бөлініп,
жармалық мәдениет үшін де стандарттармен белгіленген. Бөлінген, қауызданған
дәннің болуы сұрыпының төмендеп, бағасының төмендеуіне әкеледі.
Ақуздық кешендегі өзгерістер.
Ақуыз кешеніндегі өзгерістер астықтағы денатурация дәрежесімен
сипатталады. Шектелген температурадан асырып, кетірілген астықта оның
бастапқы қасиеттерінің өзгеріп, ақуызының денатурациясына әкеп соғады.
Олардың ерігіштігі, гидрофильділігі, ферменттік белсенділігі төмендейді.
Ақуыздың жылулық денатурация дәрежесі – астықты қыздыру температурасы және
ұзақтығына байланысты. Дәл сондай бір температурада астықты кептіру, оның
ұзақтығына байланысты астық сапасына әртүрлі әсер етуі мүмкін. Ақуыздық
кешендегі өзгерістер әсіресе бидайды кептіру кезінде ескеру қажет.
Жылулық денатурация шарттарына байланысты бидай дәнінің төрт негізгі
сапалық кезеңдері байқалады. Дәннің термоактивациясы 1 кезеңде сиппаталады,
ол өсу және шығу қуатымен қоарласа жүреді. Ең көп оң әсер ақуыз
денатурациясы кезінде байқалады(оның ерігіштігі бойынша) 2,0-2,5%. Бұл
шектердің артынан ақуыз денатурациясының дәрежесі көтеріліп өсіп, өну
төмендейді.
Екінші кезеңде айтарлықтай астықтың технологиялық көрсекіштерінің
өзгерісі байқалмайды.
Үшінші кезеңде спиртте еритін ақуыз денатурациясы жоқтығынан клейковина
қатая түседі. Кей уақытты бұл кезеңді ақуыздың денатурация алдындағы күйі
деп атайды, кей уақытта әлсіз денатурация деп те атайды. Оны әлсіз
клейковина қасиетін жақсарту үшін қолданады.
Төртінші кезең – клейковинаның қатаюы. Бұл кезде ол үгітіліп немесе
мүлде жуылмайды. Спиртте еритін ақуыз денатурациясы жүреді де, нан пісіру
ұнның қасиеті нашарлайды.
Терең емес денатурация кезінде дән өзінің өмір сүру қасиетін жоймайды.
Уақыт өте келе оның биологиялық қасиеті өзгереді, өсіп-өну қуаты
жоғарламайды. Бұндай ақуыздың ерігіштігі уақыт өте келе өзгереді, ол
дегеніміз ақуыз денатурациясы қайта қалпына келетінін көрсетеді. Алайда
ескерілетін жағдай астықтағы ақуыз заттарының ренатурациясы тек қана терең
емес денатурация кезінде ғана және 3-5 ай сақтау кезінде ғана болуы мүмкін.
Терең денартурация кезінде алғашқы ақуыз қасиеті қайта қалпына келмейді.
Липидтік кезеңнің өзгеруі.٪
Әртүрлі астық мәдениетін кептіру кезінде гидролитикалық, қышқылдық
үрдістердің, липидтердің ақуыз және көмірсулармен қосылу нәтижесінде дәннің
майқышқыл фракциялық липд құрамының өзгерісі болады.
Дәнді төмен температурада қыздырған кезде липаза ферменті әсерінен
липидтерде гидролитикалық үрдістер басым болады. Бос май қышқылдары, моко
және диглицеридтер пайда болады.
Дәнде байланысқан липидтер және токоферол және каротиноид секілді
биологиялық қарқынды заттар мөлшері төмендейді.
Астықты қыздыру температурасын жоғарылатқанда липазаның инактивациясы
жүреді. Ары қарай температурасын жоғарлату липидтердің және биологиялық
қарқынды заттардың тотығып, термиялық ыдырауына әкеліп соғады. Липидтердің
тотығуы дән жасушаларының өлуіне және талшықтарда биохимиялық үрдістердің
өзгеруін туғызады.
Липидтердің тотығу өнімдері көптеген дәрумендерді жояды және дәннің
технологиялық қасиеті нашарлайды.
Май мәдиенттерінің технологиялық қасиетін сақтау үшін липидтік кешеннің
өзгеруі ерекше әсері бар. Күнбағыс дәндерін интенсивті кептіргенде дәндегі
май мөлшері жоғарыламайды, сенбі шайға оған жолаушы заттар өтеді
фосфориттер, каротикойдтар, көмірсутектер.
Дәндерді 60-70[pic]С қыздырған кезде қышқылдық санының өсуі байқалады.
Бұл липаза ферментінің қарқындылығының жоғарлауымен түсіндіріледі, май
гидролизін жылдамдатады. Ары қарай дәнді 75[pic]С қыздырған кезде
қышқыл санның төмендеуі байқалады.
Бұл ферменттердің инактивациясы нәтижесінде май гидролизінің тоқтауы
мен түсіндіріледі. Соңында 75[pic]С-тан жоғары қыздырған кезде қышқылдық
сан жоғарлайды, ол төмен молекулалы май қышқылдары және триглицеридтердің
ыдырауымен түсіндіріледі.
Липаза ферментінің қарқындылығы алғашқы екі кезеңдегі дән кептіру
процесіндегі майдағы санның өзгеруімен байланысты. Дән ылғалдығы жоғары
болған сайын ферменттің қарқындылығы төмендейді.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Астық түйірі массасының жылуфизикалық қасиеті?
2. Сақтау барысында астық түйір массасының жағдайына жылуфизикалық
қасиеттің әсері қандай?
3. Астықтың ақуыз заттарының денатурация дәрежесі неге байланысты?
4. Астыққа жылумен әсер еткенде уақыт факторының ролі қандай?
5. Астық түйір массасының жылусыйымдылығы немен сипатталады?
Қолданылатын әдебиеттер:
1. В.А. Резчиков, О.Н.Налеев, С.В.Савченко. Технология зерносушения.
Учебник. Изд.Алматинский технологический институт. 2000 – 400 стр.
2. Е.М.Бобликов, В.А. Буханцова, Б.К.Маратов. Технология хранения зерна:
Учебник для вузов: Издательство «Лань». 2003. – 448с.

11-12 тақырып: Астық түйірінің гигроскопиялық қасиеті.
Дәріс сұрақтары:
1. Астық түйір сорбциясы
2. Астық түйір десорбциясы
Дәріс мақсаты: Астық түйірлерінің сапасына қоршаған ортаның әсері,
сарбциялық қасиетіне сипаттама.

Кептіру үрдісі кезінде өтетін астықтың ішінен ылғал тасымал үстіңгі
жағында оның аралық анатомиялық бөліктерге бөліп қана қоймай қоректендіргіш
заттарды тасымалдайды. Оның негізгі куәсы болып кептіріліп жатқан астық
өнгіштігінің жоғарлауы табылады, эндоспермнен өсіндіге қоректендіргіш
заттар көшеді. Мұндай эффектіге жету үшін, булану аймағы дәннің жоғарғы
жағында орналасып және оның ішіндегі ылғал сұйық күйде орын ауыстырып тұру
үшін. Миниралды ерігіш заттардың орын ауыстыру эффектісі өсіндіде
гидротермиялық өңдеу болған кезде де байқалады.
Жүгері және сол сияқты басқа да астық мәдениеттерін кептірген
кезде жүретін дәнннің анатомиялық бөліктерінде жүретін күрделі биохимиялық
үрдістер химиялық заттардың қайта бөліну кезінде байқалады және де
технологиялық және дәндік қасиеттерін өзгеруіне әкеледі. Балауызды жүгері
пісіп келе жатқан кезде эндоспермде крахмалмен ақуыздың мөлшері көбейіп,
керісінше талшықтың мөлшері азаяды. Өсінді де ақуыздың, май және қанттың
мөлшері көбейеді, бұл дәннің тұқымдық қасиеттеріне жақсы әсер етеді. Өсінді
эндоспермнің құрамындағы майдың азаюы тағамдық май, емдік препараттар,
майсызданған ұн және жарма алу үшін маңызды әсері бар.
Зиянды заттардың буларды сіңіруі
Барлық мәдениеттердің дәні және астықтың массасы жағынан қоршаған
ортадан интенсивті түрде әртүрлі заттардың және газдардың сіңіру қабілеті
бар. Бұл әрбір дәннің көп кеуекті коллойдты құрылысын және астықтың өз
массасын түсіндіреді. Астықтан сорбцияланған заттарды жою қиынырақ соғады.
Кей кезде дәнмен сіңірілген газдың арасында химиялық өзара әрекеттестік,
өтуі мүмкін, ол дегеніміз хемосіңіру пайда болады. Технологиялық кептіру
үрдісінің берілген температура тәртібі бұзылған кезде,кептірілген астықтың
түтінінің иісі, күкірт газдың, сұйық отынның иісі шығуы мүмкін.
Одан басқа, бұл жағдайда астық қатерлі канцерогенді көміртегілерін
сіңіруі мүмкін, негізінен бензапиренді .
Зиянды заттардың уларды сіңіруі физико-химиялық астықтың құрамына,
оның ылғалдылығына және ластану дәрежесіне байланысты болады.
Сорбция процесі кезінде солай аталатын астық бетінің
қарқындылығына, макро және микро капиллярдың ауданын құрайтын және оның
шындық үстін бірнеше рет жоғарлататындығына қатысады.
Г.А. Егоровтың берілгендері бойынша астықтың әртүрлі
мәдениеттерінің жоғарғы беті шамамен 200-250м/сағ болады.
Сіңу процесі бидай мен тұқым қабықшаларында ерекше болады,капиллярлы
кеуекті құрылымын береді. Бидайдың сіңу тәсілінің әсері,оның химиялық
құрамын анықтайды. Мысалы, бидайда гидрофильді коллойдтың аз болуы және
липидтердің көп құрамы, оның ылғал теңдігінде аз болады.
Бидай бетінде ылғал және бидай массасында органикалық қоспалары
ластанған, жоғары ылғалданған зиянды заттар мен адсорбцияның әсері бар.
Бидай микрофлорасының өзгеруі.
Азық-түліктік, жемдік астықты жылулық кептіру кезінде айтарлықтай
стерилдеуші әсері болмайды, ол дегеніміз жаппай жойылуына әкелмейді. Тек
қана сандық және сапалық микрофлора құрамында айтарлықтай өзгеріс
байқалады, бұл өзгерістер астықтың ылғалдылығына микрофлораның өзінің
күйіне (вегетативті жасушалар мен споралардың бар болуы), кептіргіш агент
температурасына және жылыту созылмалығына байланысты.
Астық кептіру кезінде оған эпифитті микрофлора мен қасиеті бойынша
қалыпты сапа тек қана микроорганизмдердің өмір сүру әрекеті кезінде
төмендейді. Басқандай нәтижелерді астықты кептіру кезінде қарқынды дамыған
микрофлорамен және өздігінен қызу кезінде алады.
Мұндай жағдайда көп мөлшерде дамыған микрофлора жылу әрекеті мағыналы
деңгейге жүгінеді, қорытындысында микроорганизм санының төмендеуі, соның
ішінде зең саңырауқұлақтары қаралады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Астық түйірі массасының сорбциялық қасиеті?
2. Сақтау барысында астық түйірі массасына сорбциялық қасиеттің мәні
қандай?
3. Астық түйірі массасының гигроскопиялық қасиеті?
4. Сақтау барысында астық түйірі массасына үрдістерге әсері мен
гигроскопиялық қасиеттің болуы?
Қолданылатын әдебиеттер:
1. В.А. Резчиков, О.Н.Налеев, С.В.Савченко. Технология зерносушения.
Учебник. Изд.Алматинский технологический институт. 2000 – 400 стр.
2. Е.М.Бобликов, В.А. Буханцова, Б.К.Маратов. Технология хранения зерна:
Учебник для вузов: Издательство «Лань». 2003. – 448с.

13-14 тақырып: Астық түйірлері массасының өздігінен қызуы
Дәріс сұрақтары:
1. Өздігінен қызудың әртүрлігі
2. Температураның жоғарлау үрдісінің туындау жағдайы
3. Өздігінен қызуды тоқтату шаралар
Дәріс мақсаты: Температураның көтерілуі, өзі реттейтін үрдістердің
жаратылысы, олармен күресетін заттар
1. Өздігінен қызудың түрлері.
Астық массасының температурасының өздігінен көтерілуін өздігінен қызу деп
атайды. Астық массасының өздігінен қызуы – оның физиологиялық және
физикалық қасиеттерінің нәтижесі. Астық массасының барлық тірі
компоненттерінің тыныс алуы жылуының бөлінуімен сипатталады. Астық
массасының нашар жылуы және температура өткізгіштігі бөлінетін жылудың және
температураның жоғарлауына әкеп соқтырады. Жаңадан басталған өздігінен қызу
өздігінен тоқтамайды, сақтау қоймасында барлық астықтың жарамсыз болуы
мүмкін. Астық массасы көп болған сайын, өздігінен тоқтату қауіпті.
Өздігінен қызу астықтың массадағы азық-түліктік, тұқымдық, жемдік
құндылықтарының төмендеуінен көрінеді.
Өздігінен қызу барлық елдерде астықты сақтау тәжірибесінде байқалады,
сондықтан біздің елде де, шет елдерде де бұл жағдай тереңірек
қарастырылған. Астық массасындағы жылу бойынша білімнің қайнар көзі , даму
мінездемесі және өздігінен қызу үрдістерінің түрлері, астықтың және астық
өнімдерінің сапасына әсері, өздігінен қызуға қарсы әдістер белгіленген.
Астық сақтау қоймаларындағы әртүрлі типтегі сақталған астққа көптүрлі
бақылаулар қарсыласу заңдылықтарын және өздігінен қызудың даму мінездемесін
талқылауға мүмкіндік береді. Өздігінен қызудың түрлері және олардың негізгі
пайда болу себептері 1-суретте көрсетілген.
[pic]
Қуысты өздігінен қызу астық үйіндісінің кез-келген жерінде пайда болуы
мүмкін. Ол көбінесе астықтың ылғалдығының теңсіздігінен болады, сақтау
кезінде жатып қалғандықтан астықтың ылғалдылығы жоғарлап аймақ пайда
болады. Астық үйіндісінің белгілі бір бөлігі дымқылданса және өздігінен
қызудың аймағы пайда болса, астық қоймасының шатырында, қабырғасында,
еденінде гидроизоляция жетіспеуі болады.
Астық үйіндісінің белгілі аймағында қоспалардың , шаңның, әлі піспеген,
көгерген дәннің жиналуы мүмкін. Бұл астық қоймасында астық қоспасының түрі
бойынша әр тектілігіне және астық массасының өздігінен сұрыпталуы, әсіресе
дұрыс тазаламау кезінде пайда болады. Осындай аймақтардағы астық массасының
барлық құрам бөліктерінің интенсивті тыныс алуы жоғары болады да ол қуысты
өздігінен қызуға әкеліп соғады.
Қабатты өздігінен қызу тік және көлденең қызған қабатта қайсібір астық
қоймасында немесе қойма сыртына жиналған өнімдерде пайда болады немесе
вагондарда астық тасымалдау кезінде де пайда болуы мүмкін. Астықтың қызған
қабаты үйіндінің периферийлі аудандарында болады: жоғары, төменгі бөлігінде
немесе қабырға жанында. Бұл қабаттарға біріншіден сыртқы ауаның
температурасы әсер етеді. Үйінднің периферийлі аудандарында температура
айырмасы ылғылдың жылы аудандардан суық аудандарғаараласуына жағдай
жасайды.
Астық ылғалдылығы жоғарлаған аудандарда температура градиентінің
нәтижесінде өздігінен қызуды жоғарғы, төменгі немесе тік қабатты деп
бөледі.
Жоғарғы өздігінен қызу. Астық массаларын сақтаған кезде жоғарғы өздігінен
қызу күздің аяғында немесе көктемде байқалады. Жоғарғы өздігінен қызуға
әсіресе жаңадан жиналған және жеткіліксіз суытылған астық жатады. Мұнда әлі
де жеткілікті физиологиялық үрдістер жүреді. Ауа дәнаралық кеңістікткн өтіп
біраз уақыттан соң қыза бастайды, дымқылданады және жоғары көтеріледі.
Үйіндінің жоғарғы қабатының атмосфералық ауа арқылы суыған кезде онда
ылғалдылық жоғарлайды, жылы және дымқыл ауаның конденсациясы болуы мүмкін.
Ылғалданған астықтың төменгі бөлігі микроорганизмдердің жетілуіне қолайлы
және соңында өздігінен қызуға әкеліп соғады.
Атмосфералық ауаның бірден көктемгі температура айырымы және сақтаудағы
астықта өздігінен қызу тіпті құрғақ, ұзақ сақталған астық партияларында
пайда болуы мүмкін. Жоғары өздігінен қызу әдетте астықтың 0,5-1,5 метр
тереңдікте үйіндінің төменгі қабатында және силостардың түбінде дамиды.
Өздігінен қызудың бұл түрі көбіне күзде жаңадан жиналған және жеткіліксіз
суытылған астықты еденге төгу кезінде кездеседі. Өздігінен қызу астықты
құрғақ жерге төккенде де пайда болады. Астық қабаты суық еденмен жанасқанда
температурасы төмендейді, астық үйіндісінде температура градиенті
туындайды және ылғалдылық жылы астықтан суық астыққа ауысады. Ылғал астықта
және еденде конденсацияланады , ол физиологиялық үрдістердің белсенденуіне
әкеледі. Төменгі өздігінен қызу астықтың төменгі қабатында дәннің өніп
кетуіне әкеліп соғады.
Төменгі өздігінен қызу элеватордың силостарында да жетілуі мүмкін.
Атмосфералық ауаның температурасының төмендеуінен силостың үстіндегі
этаждағы құрылысының бәрі суиды, сонымен қоса шығарушы түтіктер, әсіресе
металдан жасалған.
Төменгі өздігінен қызу – қабатты өздігінен қызу түрінің ең қауіптісі.
Тік қабатты өздігінен қызу силостарда дамиды, қоймаларда және шанақтарда
астық қоймасының қабырғаларының жанында тік қызған қабат түрінде болады.
Астық қоймасының қабырғаларының бірінде суық немесе жылы түрде болады, ол
астық үйіндісінің температура градиентінің туындауына және ылғлдың суық
аудандарға ауысуы болады. Астық қоймасының қабырғаларының бірі күн
сәулесінің қызуы арқылы немесе көрші қызып жатқан силостьарда температур
айырымы болады. Қыс немесе күз кезеңдерінде атмосфералық ауа арқылы сыртқы
қабырғалардың сууы да тік қабатты өздігінен қызуды болдырады. Осындай
себептер және өздігінен қызудың түрлері металды астық қоймасының
силостарындағы астыққа тән қасиеттер. Тік қабатты өздігінен қызудың себебі
болып силостар мен қоймалардың қабырғаларының гидроизоляциясының
жетіспеуінен болуы мүмкі, одан қабырғалар дымқылданады.
Тұтас өздігінен қызу кезінде барлық астық массасы қызиды, тіпті
перийферийлі аудандарға дейін. Кей-кезде астық сақтау кезінде жоғарғы
ылғалдылықтың нәтижесінде өздігінен немесе қоспалардың көптігінен және
пісіп жетілмеген дәндер болған кезде өздігінен қызу дамиды. Мұндай астық
түйірін сақтау кезінде тұрақсыз, интенсивті физиологиялық үрдістер астықтың
барлық массасында жүреді, және аз уақыт ішінде өздігінен қызу жетіледі.
Кейде тұтас өздігінен қызудың себептері болып қуысты және қабатты
өздігінен қызудың ликвидиация әдісін дұрыс қолданбағаннан болады. Мысалы,
белсенді желдету кезінде меншікті ауаның жетіспеуінен болады.
А.А.Трисвятскийдің айтуы бойынша өздігінен қызу үрдісінің дамуында
микроорганизмдер басты роль атқарады, бұл оның берілгендерін жақсы
қолдайды, 2- кестеде берілген. Жоғарғы интенсивті тыныс алумен
қамсыздандырылған, олар 5-10% жылу энергиясының тыныс алу кезіндегі бөліп
шығару кезінде ғана қолданылады.
[pic]
Гидролитикалық үрдіс нәтижесіндегі астықтың өзінің энегиясы бөліп
шығаруы және өніп кету кезінде тыныс алуы олар көбінесе жасушалардың дамуы
үрдісінде, өсіндіде қолданылады. Көп ретті зерттеулердің нәтижесінде
микроорганизмдерді астық массасындағы жылудың пайда болуының қайнар көзі
деп дәлелденген.
Астық сақтаудың жағдайлары, өздігінен қызу үрдісінің дамуы.
Өздігінен қызу үрдісінің интенсивті дамуы және пайда болуы көптеген
себептерге тәуелді, жалпылай айтқанда «сақтау шарттары» , сонымен қоса
астық массасының жағдайы да кіреді, астық қоймасының жағдайы, оларда астық
сақтау шарттары, оларды күту әдістері. Сақтау шарттары өздігінен қызу
кезінде басты роль атқарады. Бір өздігінен қызу шарттарында жай, ал
екіншілерінде тез дамуы мүмкін.
Өздігінен қызу үрдісінің жалпы сипаттамасы. Астық массасының өздігінен
қызуы 10-15[pic][pic]С-дан төмен болмаған жағдайда басталады. Әдетте аз
температурада өздігінен қызу болмайды, себебі астық массасының интенсивті
үрдіс кезінде құрам бөліктерінің өмір сүру әрекеті нолге жақын, тіпті
ылғалдылығы жоғары болса да.
Өздігінен қызудың кез-келген түрінің дамуының жалпы заңдылығы бар(1-
сурет).
[pic]
Үрдіс басында температура 25-30[pic]С-қа дейін көтеріледі – АВ кесіндісі
25[pic]С-қа дейінгі астық массасындағы газ алмасу үшін оптимальді емес.
25-30[pic]С-қа жеткенде мезофильді микрофлораның дамуына оптимальды
жағдай туады, әсіресе көгерген саңырауқұлақтар үшін. Көгерген
саңырауқұлақтардың қалыпты өсуі болады.
Aspergillus және Penicillium, және токсинді заттар (афлотоксиндер) -
Aspergillus flavus . Е бактериясы herbicola саңырауқұлақтармен ығысады,
микрококкалар және спора түзуші бактериялар жылдам дамиды, сонымен қоса
микроорганизмдердің жалпы саны біртіндеп төмендейді. 25-30[pic]С-та тұқым
мен астықтың интенсивті дем алуы жоғарлайды. Астық массасында, әсіресе
микорорганизмдердің өмір сүру әрекетінен, жылудың көп мөлшері жиналады және
ол өте тез 50-55[pic]С – ВС ауданға дейін қызады.
Астықтың физиологиялық белсенділігі оның ылғалдылығы, температурасы және
микрофлара құрамына байланысты. Алдында айтып кеткендей ылғал мен
температура тыныс алу интенсивтілігі мен жылудың бөлінуіне әсер етеді.
Сақтаулы астықтың өмір сүру үрдісінің негізінде температураның жоғарлауына
әкелетін барлық үрдістер оның критикалық ылғалдылықтан жоғары болған кезде
дамиды. Ол 10-15[pic] температурадан жоғары болғанда аз байланған намесе
бос ылғал болған кезде жүреді. Сондықтан өздігінен қызу ең бірінші ылғалды
немесе шикі күйінде сақтауға қойылған астықтың партияларында болады.
Әсіресе микрофлораның өмір сүрі қабілетін және жфлудың бөлінуін тамшылы
сұйық ылғалдың пайда болуы күшейтеді. Астықтың сақталуына көптеген
факторлар әсер етеді. Өсіп - өну шарттары, пісу және жинау кезіндегі
астықтың пісіп – жетілу дәрежесі, өнімді жинау әдістері.
Әлі дұрыс жетілмеген үсікке ұшыраған, өніп кеткен, дәндері бар астықтың
партиясында өздігінен қызу жиі және тез болады, ал дәл сондай
ылғалдылықтағы сау астықта ондай сирек кездеседі.
Өздігінен қызудың алдын – алу шаралары.
Астық сақтау орындарының құрылысы мен күйіне астықтың өздігінен қызу
үрдісіне астық сақтау орындарының астықты басқа сыртқы факторлардың
әсерінен қорғау дәрежесі мен қамсыздандырылады. Астықтыың саны мен сапасын
сақтау үшін оны ауа райының жағдайларынан, ылғалдануынан, жоғары
температурасы, астық қорын зақымдаушыларынан, ластануынан қорғау керек.
Егер астық сақтау орны гидроизолирленген болса салынған конструкцияның жылу
өткізгіштігі аз болса,и неғұрлым герметикалық болса соғұрлым сақтау үрдісін
ұйымдастыру оңайға түседі, өздігінен қызу қаупі де азаяды. Еденнің,
шатырдың , қабырғалардың жеткіліксіз гидроизоляциялауы болған жағдайда
астық массасына су кетіп оның өздігінен қызуына жағдай жасайды.
Қабырғаларды, еденнің және шатырдың жылуөткізгіштігі жоғары болса астық
массасында температура айырымы болып үйіндінің ішкі және сыртқы
аймақтарында ылғалдың бір жерден екінші жерге өтуі пайда болады. Бұл
жағдайда өздігінен қызу болып кетуі мүмкін.
Сыртқы ауаның астықтың сақтау орнына оңай кіріп кетуі температура
айырымын туғызуы мүмкін. Бұл өздігінен қызуды тудырады. Егер құрылымның
ішіне ауа кіру шектелсе, әсіресе күз бен көктемде өздігінен қызу ошағының
пайда болу мүмкіндігін азайтуға болады.
Сақталынатын астықтың тұрақтылығы көбінесе үйіндінің биіктігіне, кептіру
кезінде тәртіптер сақталған жағдайда, тазалу және белсенді желдету кезінде
жақсы нәтиже береді. Үйіндінің биіктігі астық массасының күйіне байланысты.
Егер астықтың ылғалдылығы жоғары болса оның физиологиялық белсенділігі
жоғары болады да, керсінше үйіндінің биіктігі аласа болу керек.
Кептірілген және салқындатылған астық сақтауға тұрақты және сондықтан оны
ұзақ уақыт сақтау үшін элеватордың силостарында үйіндінің биіктігі және
одан жоғары болуы мүмкін. Бұндай астық толығымен тиелген қоймаларда да
жақсы сақталады. Оның биіктігі 4-6 метрге жетеді. Шикі астық партиясы
бұдан азарақ қабатпен орналастырады, алайда бұл 1 метр биіктіктегі үйіндіде
де өздігінен қызудың болмайтындығына кепіл бермейді. Мұндай астықты жүйелі
бақылап тұрумен ғана уақытша кептіргенге дейін сақтауға болады.
Технологиялық тәртіптерді бұзу және әртүрлі үрдістер енгізу өздігінен
қызуды тоқтатпайды, оны тездетіп болдыру да мүмкін.
Астық тазалау машиналарының дұрыс жұмыс істемеу салдарынан қоспалардың
көлемі көп болуы мүмкін және бұл кезде астық сақтағышқа тиеу кезінде
өздігінен сұрыптау жүреді. Үйіндінің әртүрлі аймақтарында қоспалар жиналып
қалуы мүмкін, бұл да өздігінен қызудың тууына әсер етеді.
Белсенді желдету кезінде сақталынатын астықтың үйіндісі жеткілікті түрде
ауа жіберіліп тұруы керек, үйіндіде тұрып қалатын аймақтар болмау керек,
ауа ылғалдылығы астықтың ылғалдылығынан жоғары болмау керек.
Бұл талаптарды орындамаған кезде астық ылғалданып астықтың массасындағы
температура төмендейді және үрдіс ары қарай жүре береді.
Өздігінен қызудың табиғатын біле отырып, оның даму шарттарын ескере
отырып, астық мекемеге түскен кезден-ақ жұмысты бастау керек. Оны тұрақты
жағдайға жеткізіп үздіксіз бақылауда ұстау керек.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Өздігінен қызу құбылысына түсінік беріңіз?
2. Өздігінен қызу түрлері?
3. Өздігінен қызу себептері мен үрдіс кезеңдері?
4. Астық түйірі массасында температураны көтеру көздері?
5. Өздігінен қызуға әкеп соғатын сақтау жағдайы?
6. Астық түйірінде сапалық өзгеру?
7. Астық түйірінде сандық өзгеру?
8. Өздігінен қызу әсерінен физикалық қасиетінің өзгеруі?
9. Өздігінен қызу үрдісінің дамуына жалпы сипаттама беріңіз?
10. Өздігінен қызу үрдісін тоқтату шараларын атаңыз?
Қолданылатын әдебиеттер:
1. В.А. Резчиков, О.Н.Налеев, С.В.Савченко. Технология зерносушения.
Учебник. Изд.Алматинский технологический институт. 2000 – 400 стр.
2. Е.М.Бобликов, В.А. Буханцова, Б.К.Маратов. Технология хранения зерна:
Учебник для вузов: Издательство «Лань». 2003. – 448с.

15-16 тақырып: Астық түйірлерін зақымдауыштар, микроорганизмдер
Дәріс сұрақтары:
1. Микроорганизмдер және олармен күресу шаралары
2. Зақымдауыштар және олармен күресу шаралары

Дәріс мақсаты: Микроорганизмдердің, зақымдауыштардың түрлік құрамы, олармен
күресу шаралары.
Жәндіктермен кенелермен жұқтырылды.
Дәнді массада бірнеше ондаған түрлі жәндіктермен кенелердіқ болуы
мүмкін.
Олар дән қорларының болегін жейді, дән массасын ластайды. Ж/е осындай
тәсілмен коптеген колемді. Ж/е сапалы астықтың жиналып алғаннан кейінгі
кезеқші шағына әкеп союды. Зияннестердің жиналуы белгілі бір дән
бөліктерінде оның толық бузылуын ж/е озін-озі жылжытуын болдырады.
Біршама қауіпті, әсіресе оңтүстік райондарда амбарлы ж/е кешті
узақтумсықтылар, кішкене ұнды хрущах, отірінші-уры, дәнді точильщик,
дәнділер, сур унтешті, дәнді ән амбарлы молдер, усақ огнева. Ж/е нейтір
т.б.Нанды кенелер оте қауіпті емес, аталған жәндіктермен салыстырғанда.
Некелер біршама ылғалды елдің судандарында кең тараған ылғалды ж/е қурғақ
дәнді бузуы мумкін емес.
Стандарт талаптарына сәйкесіріне дән партиясы, зиянды жәндіктер мен
некелер коз- келгендері, кондиционды емес б.т.
Дәннің жуқпалы болуы жәндіктермен жіберілмейді. Дәннің кенелермен
жұқпалынығы мүмкін, одаң дәнді қурғақ найдайда дейін кептіру арқылы олардан
арылу оңай.
Дәнді массаның жуқпалылыгын ликвидациялау үшін химиялық препараттармен
ондейді, олардың кобі улы адам ж/е мал үшін. Бул жумысты негезіден панайы
қызметті жумысшылар бригадирлары орындайды.
Дәндердің зиянкестермен жуқпалы болуы жиі соқтау орнында,
қоймайлардың таза болуынан, тасмалдау қуралдарынан, дән ондеу техникасынан,
таралардан, дәндерді ондейтін машиналарды. Былтырғы жылғы.
Қалдықтарды жою, орындарды торларды жаңа астық жинар алдында
дезинсекция жасау біршама жуқпалы зианкестермен ластану қаупі томендейді,
жаңа жиналған дәннің жәндіктерімен кенелермен.
Натура. Натура деп 1л туқым массасы грамдарда аталады. Бул дәннің
сапасының міндетті корсеткіші. Натура дәннің талықтылығына тәуелді, ондағы
біршама бағалы болігі эндосперманың болуына тәуелді. Негурлым дән натурасы
жоғары, соғұрлым, ереже бойынша, эндосперма құралы жоғары, сортты ұнның
шығуы көп. Шікі, толық, жетілмеген дәнді натура томен. Осындай дәнді
ондеуде ұнның шығарылуы, томен ж/е коп кебек болады. Натура бойынша дән
категориясы 5 кес. Келтірілген.
Дәннің толықтығынан басқа натура колеміне дән омиелі ж/е формасы жер
етеді, олардың беттерінің сипаты, ылғалдылығы, араласпаның болуына жер
етеді. Барлық факторлар, дәннің тығыз болуына жер етіндер, сонымен қоса
ауыр араласпалардың болуы натураны жоғалатады.
Қалдықтарды жою, орындарды торларды жаңа астық жинар алдында біршама
жаңа жиналған дәннің жәндіктермен жұқпалы зиянкестермен ластану қаупі
төмендейді.
Натура. Натура деп 1л тұқым массасы грамдарда аталады. Бұл дәннің
сапасының міндетті көрсеткіші. Натура дәннің толықтығына тәуелді, ондағы
біршама бағалы бөлігі- эндосперманың болуына тәуелді. Неғұрлым дән натурасы
жоғары, соғұрлым ереже бойынша эндосперма құрамы жоғары, жоғары сорты ұның
шығуы көп. Шикі толық жетілмеген дәнде натура төмен. Осындай дәнді өңдеуге
ұнның шығарылуы төмен және көп кебек болады. Натура бойынша дән категориясы
5 кестеде көрсетілген.
Дәннің толықтығынан басқа натура көлеміне дән өлшемі және формасы
әсер етпейді, олардың беттерінің сипаты, ылғалдылығы, араласпаның болуына
әсер етеді. Барлық факторлар дәннің тығыз болуына әсер ететіндер, сонымен
қоса ауыр араласпалардың болуы натураны жоғарылатады. Жеңіл араласпалары
дәннің жоғары ылғалдылығы тығыздықты төмендетеді және дән массасының ұсақ
ұнтағын төмендетеді және оның натурасын төмендетеді.
Натура дәнді бөлу аудандары бойынша нормаланады. Базисті дайындық
клндициялары бидай дәнін 730дан 770г/л өзгертеді.
Дән натурасын арнайы құралдарда наықтайды. Соңғысы өз алдына дәннің
берілген көлемін бөліп алу үшін құрылғы өлшегішті ұсынады. Литрлік пурктің
құрылғысы құлайтын жүкпен 3 суретте көрсетілген. Жәшікті үстелге
орналастырады, таразыны жинап және тең дәрежеде өлшейді. Цилиндрлі өлшемді
алдын- ала оның ішінен түсетін жүкті ала отырып,
арнайы жәшік тесігіне орнатады. Өлшеуде тесікке пласмассалы пышақ
қойылады, оған түсетін жүкті қояды, ол оған ақуыздығы бар цилиндр
жапқышымен қояды.
Ақуызы бар цилиндрді дәнмен толтырып және жапқышты ашады. Дән, бос
еркін түсе тоырып, цилиндр жинағышқа жиналады. Содан түсетін жүкпен бірге
өлшеуге түседі. Дән көлемін 1л көлемде шектеу үшін, өлшеу тесігіне пышақ
қайта қойылып және дәннің артығы пышақ үстінде жойылып отырады.
Өлшегішті дәнмен 0,5г нақтылықпен өлшейді және натураны жазып алады.
Натураны 2 рет анықтайды, осы кезде массаның салмағы 5г аспау керек.
Нәтижені нақты 1г дейн нақтылықпен өрнектейді.
Бидайдың жабысқақтылығы. Жоғары сапалы бидайдан нанды алу мүмкіндігі
көп жағдайда сан мен жабысқақатың сапасына тәуелді. Ақуыз жиынтығының
жағдайын бидай күшімен анықтайды. Күшті бидайға дән жатады, жақсы
иілгіштікпен қамыр түзетін ұн, жоғары ашу- нан пісіру үшін маңызды. Тузімен
қамыр кан пісуди жасауда өз қалпына жақсы сақтайды, ол піскен кан
ерітілмейді. Күшті бидай дәнінің ұны мақты сапалы болып келеді. Оны әлзіз,
нашарлады жақсарту үшін қолданады. Мықты бидай жоғары ж/е жақсы сапалы
ақуыз заттарының және жабысқақтығы болуымен ерекшелінеді. Жалпы шыны
көрсеткіштік 60 % төмен болмауы тиіс, натура 730...755 г/л төмен болмауы
тиіс, ақуыздың болуы 14 % аз емес және ішкі жабысқақатық бірінші топ сапасы
бойынша 28 % аз емес.
Макаронды бұйымдар жақсы сапалары қатты бидай дәнінен жасалған ұннан
алынады. Соңғысы біршама мықты жабысқақтығымен, жоғары шыны көргіштік
дәннің янтарлы түсімен сипатталады.
Негізгі көлемді көрсеткіш болып бидай күштерінің дән дайындауда
жабысқақтың сапасы мен саны болып табылады. Жабысқақтың өз алдына қаттылау
масса болады, ол ұнға суды қосып және қамырды араластыруда түзетіледі. Суда
қамыр бөліктерін жуа отырып, одан крахмалдың көп бөлігін, қант, дән
қабықтарын жаямыз. Жабысқақтық қалады, әмбебап физикалық қасиеттері
бар,иілгіштік және созылғыштық, олар оның сапасын сипаттайды. Осы
клейковина қасиеттерігаз ұстағыш, қамыр қасиеті бар, ол жақсы қалпын сақтау
бидай нанының ішінде ауа болуы 65% болмау керек.
Бидай күші негізгі сорттық ерекшеліктерімен анықталса және дән өсіру
шарттарымен, үлкен мән сақтауға және алынған астықтың саны және сапасы
клейковинаның берілуі тиіс және оларға шарт қойылып жинаудан кейінгі өңдеу
технологиясынан өтуі тиіс. Дәнді тазалау және құрғатуды кешіктіру ақуыздың
жиынтығының клейковинасының шығынынтудырады. Құрғатуда дәннің қызуы
ақуыздың буктелуін тудырады. Дән массасынан шикі дәндерді және клоп-
тасбақа бүлдірген дәндерді жою, клейковина сапасының жақсаруынак әкеп
соғады. Кейбір жақсарулар клейковина сапасының дәнді кептіру кезінде, жаңа
жиналған клейковина сапасының шығынын ескерумен өңдеу температурасын
таңдауда болады.
Сапа төмендігіне байланысты дән сипаттамасы. Дән партиясы кейбір нашар
сапасымен әртүрі факторлардың әсерінен, бақшада қалай әсері болса, солай
әсіресе пісетін кезеңде, жинағаннан соң да, тоққа түсінде, клоп- тасбақамен
бүлінген дән және аурулармен бүлінгені болуы мүмкін. Кері әсер дән сапасына
режимдердің бұзылуы және оны өңдеу сақтау мерзімдері бұзылғанда болады.
Жинап алған соң астықты жаңа жиналған дән өңдеуді кешіктіруде
микроорганизмдердің әсері жақсы жүреді, нәтижесінде тұрақты бұзылған
жағымсыз иістер, сасық, бұзылған, шірік п.б. Дән беті жарқырайды және
қараяды. Дән түсі дұрыс сақталмаса келесі кезекпен өзгереді: басындағы
жарқырауы жоғалады және сұр, онша емес болады. Содан қарайып, нүктелі
болады; соңынан дән шірік саңырауқұлақты екені көрінеді, сонымен қатар
білікті немесе массасы қара дәнедер болады. Ерте этаптарында дән түстерінің
өзгеруінде онда токсикалық заттар болуы мүмкін.
Дәннің зақымдалуының 4 деңгейі бар:
өзінен- өзі жыртуға және шіруге айналғанда;
I –ащы иісімен, түсі бойынша қабығы және энжоспермасының түсі жақсы;
II- шірікті, сасық иіспен, қарая бастаған, жарқырамайды.
III – шірікті жаман иіспен, қара, өскіндеген кремді эндоспермамен.
Мұндай дәнді фуражды мақсат үшін қолдануға тыйым салынады.
IV- қоңыр эндоспермалары және шіріген иісімен, ешқандай жемді мақсатқа
жарамсыз.
Дән түсі қарайғанға дейін қыздыруда кептіргіште өзгеруі мүмкін. Бұл
жағдайда дән көлемі өте өсуі мүмкін. Дән өзінен өзіжылынып, кептіргіште
бүлінсе, қозғалған эндоспермасы және нақты қабық түсінің өзгерімен стандарт
бойынша дәнді араласпаған жатады.,ал толық бұзылған шөпті араласпаға
жатады.
Аязда бұзылатын дән. Ерте үсікпен егін тамыры бұзылуы дәннің бзылуына
әкеп соғады. Мұндай дәннен нан жаман сапалы болып шығады: төмен көтергішті
күшімен және ауның аз болуымен. Дәннің аязбен бұзылуының 3 деңгейі бар:
I- дән хақсы өлшемді және өалыпты, бірақ түсі жарқырамайды және
ұсақ әжімдері бар;
II- дән жақсы өлшемді және толық, жарқырамайды, әлсіз қарайған,
жақсы көлденең әжімдері көрінеді, жоғары қабығының қабаты
түсуі мүмкін дәннің қолмен ұсталуында;
III- дән шикі, піспеген тез эжімделген , қабыршықты. Оны саусақтар
арасында ұстаса беткі қабығы жиі тез бөлініп алынады.
I және II деңгейін дән бұзылуы негізгі дәнге жатады, ал III деңгейі
дәнді араласпаған жатады. Аязда бүлінген дәнді бірмезгілде бұзылуымен
анықтайды.
Бидай дәні, клап- тасбақамен бүлінген. Піскен дәннің бұзылуы біршама
клейковинаның және дәннің тауарлық бағасының нашарлауына әкеп соғады. Ұнда
3-5% бүлінген дәннің болуы осындай партия нан пісіру үшін жарамсыз, нан
жаман көтеріліп, көлемі төмен, өте қатты ериді. Бүліну орындарында дән
беттерінде ашық- сорғыш нүктелер түзіледі, олар оңай бұзылып, үгіледі, егер
мысалы: нүкте шегінде кейде қара нүкте көрінеді. Нүкте беті жиі әжімдермен
жабылған және қысылған. Дән жиі қабыршақты болып қалады.
Астықтың балғындылығы.
Астықты қарап шығу оның сапасы туралы мағұлмат береді. Қалыпты жағдайда
өсіп шыққан, қолайсыз жағдайға ұшыраған астық берілген мәдениет пен сұрыпқа
сәйкес морфологиялық қасиеттерге ие: пішіні, өлшемі, түсі, жылтырлығы және
сыртқы түрі, сонымен қоса белгілі иіс және дәм. Осы қасиеттер астықтың
балғындылығын сипаттайды. Қалыпты пішіннен, түрден ауытқу астықта бірнеше
себептермен болуы мүмкін: құрғақшылық, ерте үсікке ұшырау, масақта дәннің
өніп кетуі, микроорганизмдермен зақымдануы, кептіру тәртібінің бұзылуы,
сақтау және белсенді желдету кезінде. Өзіне тән жылтырлық пен түсті
жоғалтуы бөгде иістердің пайда болуы көбінесе технологиялық үрдістерді
қадағаламау кезінде болады. Астықтың өзіне сай әлсіз иісі болады. Өңдеу
және сақтау тәртіптерін бұзған кезде астыққа әртүрлі иістер сіңіп онда
жусанның, пияздың, түтіннің, мұнай өнімдерінің иісі пайда болуы мүмкін.
Астықтың және микроорганйздердің белсенді өмір сүру нәтижесінде жинаудан
кейін астықтың массасында бұзылған иістер пайда болады (ашыған, көгерген).
Астық өніп кеткенде онда ашыған иісі және тәттілеу дәм пайда болады.
Астықтың сапасын сараптау кезінде өнген астықты сарапқа жатқызады.
Қолайсыз өсу жағдайларында астық тамырынан өніп кетеді. Әсіресе егін
жатып қалғанда. Қырманда астықтың өніп кетуі өңдеу және сақтау тәртібін
дөрекі бұзған кезде болуы мүмкін, жауын жауған кезде, үйіндінің ішіне ылғал
жиналып қалған кезде, ең негізінде ауа райының жылдам өзгеріп кетуінен
болады. Бұл көбінесе шанақтарда үйінділердің желдету тәртібін бұзған кезде
пайда болады.
Шіріген иіс шикі астықта зең саңырауқұлақтары дамыған кезде пайда
болады. Ол аса жағымсыз және тұрақты ұнда және нанда сақталып қалады. Жаңа
жиналған астықта жоғары ылғалдылықта жағымсыз иіс бірнеше күнде-ақ пайда
болады. Бұл ең көп таралған және қауіпті бұзылудың түрі. Шіріген астықтың
иісі астықты жинағаннан кейінгі өңдеу қанағаттанарлықсыз ұйымдастырылған
шаруашылықтарда болады.
Көгерген иіс астық массасында терең биохимиялық және микробиологиялық
түрде органикалық заттардың бұзылу және де пайда болады. Асықты жинау,
өңдеу және сақтау үрдісінде ең жиі кездесетін иістер мұнай өнімдерінің және
түтіннің иісі. Мүнай өнімдерінің иісі асқыққа ұқыпсыз қараған жағдайда оны
бұрын жанар- жағармай орналасқан вогондарда тасымалдағанда болады. Түтіннің
иісі немесе қарайған түс астықты кептіру кезінде кептіргіш жабдықты дұрыс
реттелгендіктен болады.
Астықтың иісі, және түсін стандартты әдістер жетілдірілген( ГОСТ 10967-
75). Иісін, бүтін және ұнтақталған дәнде анықтайды. Астықтың иісін анығарақ
сезу үшін оны қыздырып, бірнеше минутқа ыстық суға салады немесе 2-3 минут
қаснап тұрған судың үстінде булайды.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Жерде тепе-теңдікті ұстап тұру үшін микроағзалардың орны?
2. Микроағзаларға температура, ылғалдық, жарық және қышқылдық әсер ету
белгілері бойынша топтарға бөлу ерекшеліктері?
3. Нандық қор зақымдағыштарының негізгі топтары, олардың ерекше
белгілері?
4. Қандай микроағзалар сақталатын астық партияларының сапасына өзгеріс
береді?
5. Fusarium раушан гүлінің саңырауқұлағы қалай аталады?
Қолданылатын әдебиеттер:
1. В.А. Резчиков, О.Н.Налеев, С.В.Савченко. Технология зерносушения.
Учебник. Изд.Алматинский технологический институт. 2000 – 400 стр.
2. Е.М.Бобликов, В.А. Буханцова, Б.К.Маратов. Технология хранения зерна:
Учебник для вузов: Издательство «Лань». 2003. – 448с.

17-18 тақырып: Астық түйірлерінің температурасы
Дәріс сұрақтары:
1. Астық түйір массасының температуралық шекарасы
2. Астық түйір массасының қасиетіне температураның әсері.
3. Астық түйірдің тұтынымдық қажеттілігіне теп\мператураның әсері
Дәріс мақсаты: Жылу анабиозына сипатама беріледі, сақтау барысында әртүрлі
температуралар әсері сұрақтары қарастырылған.

Астық түйір массасының температуралық шекарасы.
Температураның төмендеуі астық массасындағы барлық тірі ағзалардың
тіршілік етуін баяулатады, олар: негізгі мәдениет дәнері, жабайы
өсімдіктердің дәндері, микроорганизмдер, жәндіктер және кенелер. Аталған
копоненттердің тіршілік етуі үшін қолайлы температура 15-40[pic].
Температураның астық массасының тыныс алу жөнінде көптеген
қорытындыларға сүйене отырып мынаны айтуға болады: 0[pic]температура
кезінде астық массасының тыныс алу интенсивтілігі күрт төмендейді. Бұндай
заңдылық астықтың барлық ылғалдылық кезіне сәйкес келеді. Н.П.Козьминаның
бақылауларынан: егер ылғалдылық 25% немесе одан жоғары болса да,
0[pic]температурада да сатықтың тыныс алуы баяулауы сонша, тіпті
ылғалдылықтың сақтауға әсері болмай қалады. Осы кезде биологиялық шығындар
азаяды.
Егер астықты 25[pic]-тан 10-15 [pic]-қа дейін салқындатсақ,
биологиялық шығын 4 есе азаяды, 5[pic]-қа дейін салқындатса 35 есе болады.
Астық түйір массасының қасиетіне температураның әсері.
Алдында айтылғандай критикалық ылғалдылықтан жоғары әлсіз байланысқан
ылғал пайда болғанда, астық интенсивті тыныс ала бастайды, осылай оның
сақтау шекрасы анықталады. Критикалық ылғалдылық тұрақты шама болып
табылмайды.
Ол – температура төмендегенде едәуір жоғарлайды, себебі астық
ылғалдылығының тепе-теңдігі температураға байланысты. И.Я.Бахаревтың
берілгендері бойынша температураны 30[pic]-тан 0[pic]-қа дейін
төмендеткенде әртүрлі астық мәдениеттерінің тепе-тең ылғалдылығы 1,4%
жоғарлайды. Қорыта келе, температура астықтың гигроскопиялық қасиеттеріне
әсер етеді және сақтау барысында критикалық ылғалдылық деңгейінің өзгеруіне
әкеледі.
Сақтау температурасына байланысты астықтың көптеген қасиеттерінің
өзгеруі, оның интенсивті тіршілік ету нәтижесінде болады.
Жоғары температураларда ылғалды немесе шикі астық үйіндісін аз уақыт
сақтағанның өзінде, онда қарқынды астықтың және микроорганизмдердің
тіршілік етуі басталады, кейіннен ол астық түйір массасының қасиеттерінің
терең өзгерістеріне әкеледі: түсінің өзгеруі, жылтырлығы жоғалып, қарайып
кетуі мүмкін, иісі өзгереді – қалыпты иістен бұзылған, шірік иіске дейін
өзгеріп, астық массасының төмендеп, мүлдем жоғалып кетуі мүмкін және т.б.
Астықтың барлық қасиеттері өзгереді. Жоғары температурада астықты қанша
уақыт сақтаса, саншалықты оның қасиеттері нашарлайды. Температура төмендеп
бірінші дәрежелі салқындату кезінде астық түйір массасының қасиеттері
өзгермейді.
Осы кезде шикі астықты екінші дәрежелі салқындатқанда
(тоңазытқанда)оның физикалық қасиеттері өзгеріп, себулігінің жоғалуына
әкеледі, астық бүтін монолитке айналып әдеттегі технологиялармен өңдеуге
жарамсыз болып қалады.
Жылулық әсер барысында астықтың сапасы төмендеп, толығымен тіршілік
етуін жояды.
Астық ылғалдылығының ең жоғары мәнінен тәуелділігі төмендегі
формуламен берілген.
[pic] (1)
Бұл жерде[pic]- максималды жіберілетін температура, W[pic] ылғалдылық
кезінде. [pic]- максималды жіберілетін температура, ылғалдылық W =0, [pic]
кезінде, Kx – астықтың қасиетіне байланысты коеффицент, [pic] - 100-
120[pic] болуы мүмкін. K коэффицентінің мәні W = 20 - 30% болғанда,
2..2,5.
Астықты кептіру тәжірбиесінде максималды жіберілетін температураны
анықтау үшін С.Д Птицынның формуласы қолданылады:
[pic]
(2)

[pic]- қыздыру ұзақтығы, мин.
Егер астық қыздырылған күйі аз уақыт тұрса, мысалы, пневмогазды
рециркуляциялы дәнкептіргіштерінде қыздыру температурасы шахталы
дәнкептіргіштерге қарағанда 5-10[pic]-қа жоғары болады.

Астық түйір массасының азық-түліктік қасиеттеріне температураның
әсері.
Температура және ылғалдылықтың әсерінен астықтың қасиеттерінің өзгеруі
нәтижесінде, оның азық-түліктік қасиеттерінің өзгеруіне әкеледі.
Температураның астықтың азық-түліктік қасиеттеріне жалпы әсерін
төмендегі зерттеу нәтижелері түрінде көрсетуге болады.
- 0...10[pic] температураға дейін астықты салқындату барлық
ылғалдылықтағы астықтың қасиеттерін сақтауға мүмкіндік береді.
- Жоғары ылғалдылықтағы астықты тоңазыту оның өнуін нашарлатып, өсу
энергиясының төмендеуіне әкеледі, тұқымдық қасиеттері төмендейді.
- 15[pic] жоғары жинақталған астықта гидролиз үрдісі басым, астық
түйір массасының барлық компоненттерінің тіршілік етуі қарқынды
жүре бастайды, кейіннен өздігінен жылу болып температура мен
ылғалдылық жоғарлайды. Астықта терең биохимиялық және
микробиологиялық үрдістер жүріп, астықтың бүтіндей жарамсыз болып
қалуына әкеледі. Бұндай өзгерістердің тереңдігі температура мен
үрдістің уақыт ұзақтығына байланысты.
- Тікелей термиялық әсер ету (кептіру) астыққа әртүрлі әсер етуі
мүмкін. Жинаудан кейінгі пісіп-жетілу жүріп, өсіп-өну энергиясы
жоғарлап, ұн тарту және нан пісіру сапа көрсеткіштері жақсарады,
азық-түліктік құндылығы сақталып, астықтың тауарлық түрі жақсара
түседі.
- Негізгі астық түйір массасын кепіру кезінде кептіру тәртібінен
артық температурада жұмыс істелінсе, жоғары температура әсерінен
ақуыздық, көмірсулық липидтік кешендер және ферменттер мен
дәрумендердің бұзылуына әкеп соғады. Кей кезде дәндер күйіп,
жармалық мәдениеттердің сызаттылығы жоғарлайды.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Астықтың критикалық ылғалдығына температураның әсері қандай?
2. Астық массасының интенсивті дем алуына температураның әсері.
3. Зақымдағыштардың тіршілігіне температураның әсері.
4. Термоанабиоза түрлері, астықты сақтау тәжірибесінде оны қолдану.
5. Астықтың тұтынымдық жетістігіне температураның әсері.

19-20 тақырып: Биологиялық факторлар
Дәріс сұрақтары:
1. Сақтау кезінде астық түйірі құрамының өзгеруі
2. Сақтау кезінде астық түйіріне ферменттің әсері.
3. Астық түйірінің ескіруі.
Дәріс мақсаты: Сақтау кезінде астық түйірлері беріктігіне әсер ететін
биологиялық факторлар
Биологиялық факторлар, астықты сақтау кезіндегі тұрақтылыққа әсер
етеді, оларды екі топқа бөлуге болады: биологиялық факторлар, астықтың
табиғатын анықтайды (химиялық құрамы, морфологиялық және анатомиялық
құрылымы) және сыртқы қайнар көзінің биологиялық факторлары. Соңғыға құтыла
алмайтын факторлар, сақталатын астықпен тығыз байланысты (микроорганизмдер)
және астық массасымен әлсіз байланысқан, құтылуға болатын зақымданушылардың
бар болуы (нан қорларын зақымдаушылар) жатады.
Астық массасын сақтау кезінде өндіргіштілік жағдайда ақуыздылық
кешеннің өзгеруі маңызды емес. Элеватор сүрмелерінде бидайдың төрт жылдық
сақталуы оның ұн тарту және нан пісіру қасиетін нашарлатпайды, шикі
клейковинаның құрамы аз мөлшерде өзгереді, оны тұрақты деп санауымызға
болады. Клейковинаның ақуыздық қасиеті маңызды емес, тек қана аз мөлшерде
клейковинаның қатаюы белгіленеді, ұзақ сақтау кезінде бұл өзгерістер одан
да маңыздырақ болады.
Сақтау кезінде ақуыздың тұрақтылығына шығу қасиеті және белгілері әсер
етеді, мысалы, бидай сортының шынылылығы ақуыз тұрақтылығына ие.
Көптеген зерттеулер бекіткендей, астықты ұзақ мерзімде сақау кезінде
біртіндеп ақуыз денатурациясы жүреді, оның тұтынушылық қасиетінің
төмендеуіне және тұқымның тіршілік әрекетінің жоғалуына әкеп соқтырады.
Сақтау процесінде тіпті оптималды жағдайда көмірсулар, өте ақырын
болса да, микроорганизмдердің және астықтың тыныс алуы кезінде шығындалады.

Көптеген зерттеулкр бекіткендей, астық 15% және одан да жоғары
ылғалдылықта, көмірсулар шығыны, және бірінші кезекте крахмал, үлкейеді,
құрғақ астық массасының төмендеуіне әкеп соқтырады.
Бидай дәніндегі қанттың жалпы құрамы жоғарылауға бейім. Сақтау кезінде
қалпына келмейтін қанттардың саны азайғанда қалпына келетін қанттар құрамы
жоғарылайды.
Сақтау процесі кезінде көміосулардың өзгеруі әртүрлі астық мәдениеті
үшін бірдей болып келеді.
Астықты және түқымды сақтау кезінде липидтік кешендегі өзгеріс
қышқылдағыш өзгерістердің зерттеулері болуы мүмкін, ашыған дәм және иіс
туғызатын, сонымен қатар гидролитикалық үрдісте бос май қышқылдарының
болуы.
Астық қарқынды түрде ауа бойынша қышқылданғыш әрекеттен
сақтандырылған, соған байланысты белсенді антиоксиданттардан тұрады.
Астықты сақтау кезінде оның ашып кету қасиеті сирек байқалады.
Ал, майлы дақылдарды кезінде олардың ашып кетуі басты проблема болып
табылады.
Температураның және ылғалдылықтың көтерілуі кезінде сақталынатын
астықта липазалардағы бос май қышқылдары ыдырайды. Астықта липидтік фракция
гидролизі ақуызға және көмірсуларға қарағанда тезірек өтнеді, сондықтан
сақтау кезінде майдағы қышқыл санының жоғарылауы қалыпты емес астықтың
басқа да сапа көрсеткіштерін көрсетеді.
Дәннің пісіп жетілуі бойынша және оның жиналып алынғанынан кейінгі
нісіп жетілуі кезінде заң түрінде ферменттердің белсенділігінің төмендеуі
байқалады. Дән ферменттерінің белсенділігі ылғалдылығы критикалық
көрсеткіштен төмен жерде сақталса және төмен температурада болса, онда аз.
Жоғары ылғалдылықта дәннің барлық ферменттерінің белсенділігі артады, ол
дәндер тіршілігінің интенсификациясына әкеліп соғады. Әсіресе осы процестер
жылдам ақау дәндерде: суыққа тұрақты, шикі, т.с.с жүреді.
Ерекше ферменттердің маңызды қасиетін отандық биохимик А.И. Опарин
ашқан, олардың әсерінің қайтарымдығы болып табылады. Бір жағдайда фермент
заттық ыдырау реакциясын катализдейді, ал бір жағдайда заттардың синтезі
жүреді. Тірі жасушаның протоплазмасымен адсорбирленген ферменттер , заттар
синтезін жүзеге асырады артықшылықпен, ал ерітілген түрде жасушалы
шырындағылар – гидролизді жүзеге асырады.
Морфологиялық құрылымы дәннің әртүрлі дақылдардың астық және бұршақ
тұқымдастар ішінде бірдей. Майлы дақылдар біршама морфологиялық құрылымымен
ерекшеленеді. Әртүрлі дақылдардың морфологиялық құрылымы бірдей болса да
дәндеодің өлшемдері, олардың қалыптары, сыртқы бетінің жағдайы, дәндердің
жеке бөліктерінің қатынасты пайызы арақлықтары үлкен, айырмашылықтары көп,
ол соңында оларды сақтауда тұрақтылыққа әсер етеді.
Тек әртүрлі сорттар емес, сонымен қатар бір сортты дәндерде және
ұрықтарда тыныс алу интенсивтілігі және сақтаудағы тұрақтылығы әртүрлі
болуы мүмкін. Тыныс алудың біршама интенсивтілігі ірі өскіні бар ұрықтарда
жоғары болады. Жұмсақ бидай сорттары әдетте қаттылардан қарағанда біршама
интенсивті тыныс алады. Осымен дәнді сақтаудағы тұрақтылықтың әртүрлілігі
түсіндіріледі.
Ескерген жөн, кейбір дақылдар дән топтары (күріш, тары, арпа, құмай
жүгері) сыртқы қабаттары түсті (қабықшалы дақылдар). Оларда үлкен
механикалық қаттылық бар, түсті қабықша біршама деңгейде ядроға
микроорганизмдердің енуіне кедергі келтіреді діннің, нан қорларының
зиянкестермен бүлінуіне кедергі келтіреді, оң фактор болып табылады.
Сол кезде қабықты дақылдарда жылу-ылғал алмасу дән арасында және дән
арасындағы кеңістіктегі ауадағы процессбаяулайды. Кейбір жағдайда бұл оң
фактор, ал кейбіреулерінде теріс, баяу кебеді және дән белсенді желдетуду
салқындайды, кептіруде энергия шығыны, ылғалдылық жылдам жоғарылайды,
температура бірден жоғарылайды дән тіршілігінің белсенділігінде, өзін-өзі
жылыту жылдам жүреді.
Жылу және ылғал алмасу, дәндердің физиологиялық және микробиологиялық
процестер сипаты оның өзектілігіне тәуелді. Практикада өңдеу және дәнді
сақтау үшін тек өзектілік қана емес, тікөзек құрылымы да маңызды. Мысалы,
бидай дәндерінің өзектілігі, бұршақ, тары біршама ұқсас (35-45%), ал
тікөзектің құрылымы әртүрлі. Кішкентайлары өлшемдері бойынша дән
араларындағы кеңістіктері ұсақ ұрықты дақылдарда бар, қима бойынша каналдар
үлкен емес, олар ауаның жүрісіне кедергі келтіреді. Ең бірінші ол белсенді
желдетуде энергетикалық шығынның жоғары болуын тудырады. Мұндай дәнді
сақтауда барлық процестер ылғал алмасу, жылу баяулатылғаннан, олар дән
сақтауда практикалық мәні бар.
Биологиялық факторға тән сақталатын кейбір сақылдардың өзіндік
ерекшеліктерін, әсіресе ең бірінші майлы ұрықтар және күрішті жатқызуға
болады. Біршама лабильді фракция, сақтау жағдайына реакция беретін липидті
фракция болып табылады, сол майлы ұрықтарды сақтаудағы ерекшеліктері
болады. В.Г. Щерваков ескертеді, жоғары ылғалды майлы ұрықтарда
гидролитикалық процестер үлкен интенсивтілікті болып келеді. Осы процестер
ушін қосымша қордың болуы гидролитикалық ферменттердің индуктирленген
синтезіне әкеледі, олардың белсенділігі тез өседі. Нәтижесінде майдың
гидролитикалық төмендеуінен дәннің егін және технологиялық сапасы
төмендейді. Липаз ферментінің белсенді болуы және май гидролизінің
күшейтілу нәтижесінде бос май қышқылдары түзіледі, ал май майлы емес
заттарға ауысы бастайды, ол оның дәмін, түсін және иісін өзгертеді.
Күріш-дәнін сақтау спецификалық дақыл болып табылады. Азықтық күріш
дәнінің негізгі сапа көрсеткіштері органолептикалық себептер болып
табылады, дәннің сарғыш эндоспермасының болуы, жалпы жарма шығуы, сонымен
қатар толық және ұнтақталған дән, тағы да аспаздық артықшылықтар. Жалпы
жарма шығуна бүтін және ұнтақталған ядро қаттылыққа және шынылылығына әсер
етеді. Күріш эндоспермасында жинау процесінде, кептіру, тасымалдау және
сақтауда ұсақ жарылған жерлер пайда болады, жарықша болуы жоғарылайды, ал
ұнтақталған ядро қауыздалған және ажарланған жерде пайчда болады.
Сақтаудағы дәннің сапасына негізгі сырттан биологиялық факторлар әсер
етеді, саңырауқұлақтар, ашытқылар, бактериялар, жәндіктер, кенелер,
кеміргіштер және құстар сияқтылар. Дәннің бұзылу деңгейі біршама осы
факторлардың жетілу интенсивтілігіне тәуелді, типіне және дән сақтау
жағдайына да тәуелді. Сыртқы биологиялық факторлардың әсерінен дәнді
барынша қорғаштаған жөн.
Дәннің ескіруі. Биологиялық факторлардың сақтауға әсері, процестер
тереңдігі дәнде болатын жағдайға тәуелді, сақтау ұзақтығына тәуелді. Дәннің
ұзақ уақыт сақталуы және ескіруі көптеген зерттеулермен зерттелген.
Ертеректе айтылғандай дән және ұрықтар сақтауда тұрақты және көп жылдар
бойы сапасын сақтап тұра алады. Сонда да сақталатын дән, кез келген тірі
ағза ретінде, бірітіндеп ескіреді, оның өнуінде және технологиялық
қасиеттерінде білінеді. Біртіндеп биологиялық өзгерістер дәннің қосымша
заттарының және олардың бір-біріне әсері дәннің ескіруіне әкеліп соғады.
Толық және бірдей шығын себептерін түсіндіру ұрықтардың тіршілігінін ұзақ
уақыс сақтауда әлі жоқ. Н.П. Козьмина ұрықтардың ескіруі биохимиялық
механизмдердің бірінен, өнгіштігінің жоғалуы РНК транскрипциясының
тұрақталуы және ДНК репликациясы болып табылады. Дәнді сақтау уақыты өске
сайын оның өсіндісінде РНК және ДНК болуы азаяды.
Астықта ұнтақтау, нан пісіру сапасының сақталуы ұзақ уақыт сақтау
кезінде оның шығу қасиеті және белгілеріне байланысты. Л.А. Трисвятский
жақсы піскен, кептірілген және салқындатылған бидай дәнінің партиясы 10 жыл
мерзімде ұн тарту, нан пісіру сапасының өзгерісіз сақталатынын көрсетеді.
Олардң ұзақ мерзімде сақталуы астық клейковинасының нығаюына әкеледі.
Жармалық дақылдарды ұзақ мерзім сақталса оның ядросы омырылғыш келеді,
өндірілетін жараның сапасын төмендетеді. Майлы дақылдарда май қышқылданады,
ол май сапасының және шығымының төмендеуіне әкеліп соқтырады. Осындай
нұсқамен, биологиялық және химиялық факторлар астық сапасын және құндылығын
сақтау кезінде шешуші фактор болып табылады. Астықтың тұрақты сақталуы
астықтағы барлық заттардың балансталған қатынастарына және физикалық және
биологиялық ортасына байланысты.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Астық табиғатынан анықталатын биологиялық фактор топтарына не кіреді?
2. Сыртқы көздерден биологиялық фактор топтарына не кіреді?
3. Ақуыз төзімділігіне байланысты астықты сақтау қалай әсер етеді?
4. Көміртегі мөлшеріне байланысты астықты сақтау қалай әсер етеді?
5. Липазаға жоғары температура мен ылғалдықтың әсері?

21-22 тақырып: Астық түйірлерін сақтау технологиясы жөнінде жалпы
мәліметтер

Дәріс сұрақтары:
1. Астық түйірін сақтау негізі (тағайындалуы, маңызы)
2. Астық түйір қоймаларының түрлері.
3. Астық түйір қоймаларына қойылатын талаптар.
4. Астық түйір қоймалары
5. Астық түйірін өңдеудің технологиялық жүйесі.
6. Сильсах сақтау

Дәріс мақсаты: Астық түйірлерін сақтау технологиясы жөнінде жалпы
мәліметтер, астық түйірлері қоймаларының сан алуан түрлері

Астық түйірін сақтау негізі
Астық кешеніндегі өндіріс үрдісін ұйымдастыру негізінде – сапа
көрсеткіштерге және партияны мақсатты түрде қалыптастыру және қабылдау
тәсілі жатады.
Сонымен қоса басты рольді астық комплексінде жұмысшылар
атқарады, олар астық қабылдау реттілігінде қабылданатын астықтың кәсіби
ерекшеліетері туралы құру, әрбір партияның сапасын нақты анықтау, өңдеу
және сақтаудың рационалды тәртібін құру, жұмысқа барлық құрылғыларды және
салмақ өлшеу құрылғыларын дайындайды.
Астықты орналастыру тәртібін жоспарланған немесе нақты қабылдау
көлемінің шығу негіздеріне қарап анықтайды, бұл өңдеу, сақтау және астықты
тасымалдау кезінде. Сонымен қоса мекеменің алдыңғы жылғы тәжірибелері
ескеріледі.
Бидайдың және басқа да мәдениеттердің өсу ауданына, топырағына, ауа
райы жағдайына байланысты және астық сұрыптарының әр түрлі болып келуіне
байланысты қабылдау және сақтау кезінде біртекті партия құру қиынға соғады.

Стандартқа астықтың тауар классификациясын енгізу , астық партиясын
орналастыру және пішіндеу мен ары қарай мақсаттарда қолдануға мүмкіндік
береді.Одан басқа сапасы бойынша астықты нақты классификациялау тауар-қаржы
байланыстарын астықпен жұмыстың әр кезеңінде дамытуға көмектеседі.
Апробационды баулардан сынама алады да, бидай үшін типін, подтипін,
шынылығын, табиғатын, клейковинаның саны мен сапасын анықтайды. Осы алынған
мөлшерлі сапа бағасы, астық партиясының саны және қабылдау құрылғыларының
қабілеттілігін бақылаап, сағаттық және тәуліктік астықты автокөліктермен
тасымалдау графиктерін құрады.
Астықты үздіксіз қабылдау үшін жинақтау шанақтарын бөлу қажет.
Қабылданатын астықты автокөлік таразыда тапсырушының қатысуымен өлшейді. Әр
автокөліктен астық қабылдаған кезде сүңгімен аз мөлшерде нүктелік үлгі
алады. Ол стандарт бойынша астаудың ұзындығына байланысты 4,6 немесе 8
нүктеден алады. 3,5-4,5 метр – 6 нүктеде, ұзындығы 4,5 метрден ұзын болса –
8 нүктеден. Сынаманы 0,5-1 метр қашықтықта алдыңғы және артқы борттан
және 0,5 метр шеткі борттан алады. Жалпы нүктелі сынаманың салмағы – 1,
1.5, 2 кг және ол нүктелі сынаманың әрбір схемасына сәйкес болу керек.
Автопоездарда нүктелі сынаманы әрбір прицептан алады.
Нүктелі үлгілерден біріккен үлгі жасайды, оны жылдам сарапқа салады:
органолептикалық бағалау ( түсі, иісі), оның залалдануын және
ылғалдылығын ( электроылғал өлшегіштерде), түрін анықтайды. Бұл
көрсеткіштерге байланысты машинаны жоспар бойынша астықты орналастыру
жеріне жіберіп, астықты түсіреді.
Партияны қалыптастыру, қабылдау реттілігі
Бір текті партияны қалыптастыру үшін оны осы осындай белгілері
бойынша бөледі: мәдениеті, түрі, класы және мемлекеттік стандарт бойынша
ылғалдылығы , басқа қоспалардың болуына байланысты бөледі. Мысалға, астық
және астық мәдениетін (күріш және жүгеріден басқа) партиясын қалыптастырған
кезде оларды ылғалдылығы және бөгде қоспалары бойынша шахталық астық
кептіргіштерде орналастырады.
а) ылғалдылығы бойынша: құрғақ және орташа құрғақ; ылғалды (үйіндінің
биіктігі 2 метрден жоғары емес), шикі, 22% -ға дейін (үйіндінің биіктігі
1,5 метрден биік емес), шикі 22% дан жоғары ылғалдылығы 6% аралығында
(үйіндінің биіктігі 1 метрден жоғары емес), ал дәндегі жүгері үшін
ылғалдылық бойынша 5% аралығында.
б) бөгде қоспалары бойынша : таза және орташа таза; шектеулі
кондициясы бойынша қоспалы; шектеулі кондициясы бойынша жоғары.
Егер өндірістік технологиялық желісі рециркуляциялық астық
кептіргіштермен жабдықталса, онда астық партиясын қалыптастыру ылғалдылығы
және бөгде қоспалары бойынша бөлінбей орналастырады.
Алайда жаңа жиналған астықты желдетіп, тазалау керек. Ол астық
кептіргіштің жұмысын жоғарлатады, өрт шығу қаупі бар . Жаңа жиналған
ылғалды және ішкі бидайды кептіруге дейін, астық кептіргіштің түріне
байланыссыз қарқынды желдетілетін сеператормен жабдықталу керек.
Жаңа жиналған астық партиясын сыртқы силостарда өңдеуге дейін
орналастыру қажет(темір бетонды), ал элеватордың ішкі силостары өңделген
астықты ұзақ сақтау үшін қолданылады.
Астықты орналастыру жоспарын жасаған кезде алдын – ала ескерілетін
жағдайлар: партиялардың түрлерін, клейковина сапасын, ылғалдылығын және
бөгле қоспалардың мөлшерін ескеру керек.Алайда биылғы жылдың астықөнімін
біріктіруге болмайды. Олар фулигацияға немесе өздігінен қызуға ұшырайды.
Сапасы бойынша бағалы дәнді – дақылдарды, жармалы және дәнді бұршақты
мәдениеттерді және де сыра ашыту арпасын бөлек орналастырады. Қатты
бидайды түр және түршелер бойынша біріктіріп орналастыруға болады.
Кей кездерде сыртқы қолайсыз жағдайлардың әсерінен бидай түрінің
табиғи түсі жоғалып кетеді. Бұл жағдайда астықтың нақты номері , түрі және
түршесі болмайды . Бүндай жағдайларда астық партияларын қарайған – егер де
қарайып кеткен кезде немесе түссізденген – астықтың түссіздену дәрежесі
бойынша :
1 дәреже, бастапқы – жылтырлығын жоғалту және арқа жағынан түссіздену;
2 дәреже – жылтырлығын жоғалту және дәннің арқа жағының жандарының
түссізденуі;
3 дәреже – бүкіл дәннің түссізденуі.
Түсі жағынан әдетегідей емес қатты бидай партиясының түсі
бойынша ауытқуы кей бөліктерінің шынылығынан болады.
Төртінші класқа сәйкес келетін (МЕСТ 9353 - 90) қатты бидай дәні
түскен кезде оны жармалық деп атап,4 – ші класс бойынша бағалап , бөлек
орналастырады. Егер де мекемеге зақымдалған астық түскен жағдайда, оны
міндетті түрде бөлек орналастрып өңдейді.
Мысалы, ерекше белгілерімен есепке алынатын астық немесе бидай :
тасбақа кенесімен зақымдалған, бөгде иісі бар, өніп кеткен, белгілі
қалыптан жобаланған мөлшерде зиянды және қиын бөлінетін қоспалар.
Қабылдау және орналастыру кезінде аз зақымдалған астықты ерекшеліктері
болады, оларды өндірісте сақтау керек.
Фузариозды бидай және арпаның тауар партиясын қалыптастырған кезде
оларды қолдану мақсаттары 56 – 57 кестеде көрсетілген.

Астықты тазарту.
Астық массасындағы арам-шөп қоспалары қажетсіз, сондықтан олардан арылу
керек. Бұл мәселені маңызды бір әдіс жинаудан кейінгі өңдеу – астықты
тазарту арқылы шешеміз.
Астық тазалаушы машиналарға әртүрлі жұмысшы органдарды қолданады, астық
массасының бөліну белгілерін анықтау үшін негізделген жұмыстар.
Астық массасының бөліну белгілері: өлшемдері(ұзындығы, қалыңдығы және
ені); аэродинамикалық қасиеті(ұшу жылдамдығы), жоғары беттің қалпы және
қасиеті (фрикционды қасиеті), магниттік қасиеті, серпімділігі және т.б.
Бөліну белгілері астық мәдениетінің ( 59-кете) физико – механикалық
қасиетінің әртүрлілігі есепке алады.
Астық пен қоспалардың бөліну негіздері мен түрлері практикада кеңінен
қолданылады.
- ені бойынша – тесіктері домалақ електерде;
- қалыңдығы бойынша – тесіктері ұзыншақ електерде;
- ұзындығы бойынша – ұяшықты жоғарғы бет;
- қалпы бойынша – фасонды қуысты електерде ( мысалы, үшбұрышты) немесе
иілімді майда жоғарғы бетте.
- аэродинамикалық қасиеттері бойынша – пневмосеператорлық каналдарда;
В.Гортинский, А.Б.Демский, М.А.Борискин бойынша.
|Мәдениет |Өлшемдері,мм |Тығыздығы, |1000 дән |табиғаты |
| | |г/см3 |салмағы |,г/л |
| |ұзындығы |ені |қалың-дығ| | | |
| | | |ы | | | |
|Сұлы |8,0-20,0 |1,75-3,|1,25-3,0 |0,9-1,1 |15,0-25,5|5,5-8,3 |
| | |0 | | | | |
|Татар |4,0-5,6 |2,2-3,6|2,2-3,6 |1,0-1,3 |2,0-6,0 |- |
|қарақұмығы | | | | | | |
|Қарамықша |2,8-4,4 |2,0-3,0|1,6-3,0 |1,1-1,3 |7,0-10,0 |- |
|Қастауыш |2,0-8,5 |1,0-3,0|0,8-1,8 |0,9-1,14 |2,0-2,2 |6,0-9,5 |
|Жабайы шомыр |3,0-8,1 |2,0-5,8|1,7-5,0 |0,85-1,0 |8,0-10,0 |3,1-7,3 |
|Вьюнскалы |2,0-3,6 |1,6-2,8|1,6-2,6 |1,0-1,3 |2,0-6,0 |- |
|қарақұмық | | | | | | |
|Вьюнск |2,4-4,3 |1,4-3,4|1,1-2,8 |0,97 |10,0-11,0|5,1-8,9 |
|Ржаной костер|7,0-10,0 |1,75-2,|1,5-1,75 |0,3-0,4 |6,0-8,0 |- |
| | |0 | | | | |
|Головки осота|2,5-3,5 |0,8-1,5|0,4-0,9 |0,74 |0,37 |- |
|Тары(куриное)|2,4-5,0 |1,2-2,6|0,7-2,0 |0,8-1,25 |1,5-2,0 |2,2-4,4 |
|Күрішті тары |3,0-3,5 |2,0-2,5|1,2-2,0 |1,15-1,25 |4,0-3,0 |- |
|Курмак |4,0-5,0 |1,7-3,5|1,2-2,8 |0,8-1,15 |6,0-7,0 |- |
|Қурай |5,5-8,5 |1,7-2,5|1,6-4,5 |0,9-1,1 |2,0-2,5 |- |

Астық тазалаушы машиналарды қолдану реттілігі:
- електі сеператорлар- астық массасындағы үлкен және ұсақ арамшөп
қоспалары;
- ауалы-електі сеператорлар – үлкен, ұсақ және жеңіл қоспаларды, солып
қалған дәндерді , шаңды сорттау үшін;
- триерлер – астық массасынан сұлы және қарамықшаны бөліп алу;
- аспирационды бағаналар және ауалы сеператорлар – жеңіл қоспалардан
және солып қалған дәндерді тазалау үшін;
- вибропневматикалық тас бөлуші машиналар – минералды қоспаларды бөлу
үшін;
- магнитті сеператорлар – металды магнитті қоспаларды бөлу үшін.
Астық тазалау кезінде инструкцияға сәйкес және нан қабылдау
мекемелерінде дән тазалау машиналарын қолданады.
Эксплуатацичя үрдісі – астық тазалу машиналарының жұмыс істеу тәртібін
қасыздандырады, ол астық тазалаудың максималды нәтижелігіне қол жеткізеді.
Дән тазалаудың технологиялық эффектілігін Е(%) мына фориула бойынша
есептеледі:
[pic],
Мұндағы А – құрамында бөлек қоспалар бар,кг;
В – дән тазаланғаннан кейін құрамындағы қоспалардың болуы.
Технологиялық үрдістерді дайындау кезінде, бөлек астық партияларын
тазалау кезінде зертханалық мәліметтерге сүйене отырып, басқа қоспалардың
және дән құрамының ылғалдылығы анықталды, жабдықтардың өнімділік техникалық
нормаларына дән тазалағыш тәртіптерін орнатады.
Технологиялық желілерде алдын – ала тазартуды ескереді, сеператорларда
кептіру алдында (ірі және жеңіл қоспаларды ажырату үшін); бір ретті немесе
екі ретті дән тазалауды ауалы – електік сеператорларда кептіргеннен кейін
дәндә қоректі консистенцияға жеткенге дейін.
Егер бұл жеткіліксіз болса , қосымша тазалау жұмыстарын жүргіземіз, бұл
кезде триерлер , тас тазалаушы және де басқа да машиналар құрамына
байланысты және қалған қоспалардың тазаланған күйінде.(53-сурет)

23-24 тақырып: Астық түйірлерін белсенді желдету

Дәріс сұрақтары:
1. Белсенді желдетудің тапсырмалары, тағайындалуы және мақсаты.
2. Белсенді желдетудің технологиялық әсері.
3. Белсенді желдетудің режимі.
4. Белсенді желдету үшін желдеткішті таңдау.
5. Астық түйірін желдету технологиясы

Дәріс мақсаты: Белсенді желдетуді тағауындауды, маңызын, оның режимі мен
технологиясын қарастырады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар

25-26 тақырып: Кептірудің негізгі тәртібі мен түсінігі

Дәріс сұрақтары:
1. Астық түйірді кептірудің тапсырмалары мен мақсаты
2. Астық түйірді кептіру әдістері мен принциптері

Дәріс мақсаты: Кептіру әдістері, кептірудің мақсаты мен тапсырмаларын
қарастырады.

Кептіру процесінің ағу мінездемесі және оның анализі.
Кептіру процесінде ылғалдылық, материал температурасы және кептіру
жылдамдығының мезгілінде өзгеруі. Кептірудің жалпы ауданында мұндай
графикалық ауысулар қисық кептіргіштер, кептіру жылдамдығы және
температуралық қисық күйде болады. Мұндай графиканы құрау үшін қарапайым
лабараториялық кептіру жағдайында көп емес сынама материалдан оның
ылғалдылығымен температурасын уақытқа қарап анықтай отырып алады. Кептіру
агентінің параметрлері (температураны, ылғалдылық пен жылдамдыққа
байланысты) барлық тәжірибе барысында кунделікті болады.
Материалың ылғалдылығы кептіру процесі кезінде ылғал массасының даму
жолын есептеу арқылы табады. Ол үшін белгілі бір уақыт аралығында
кептіріліп жатқан материал өлшенеді.
Кептіру процесінің анализі.
Келтірілген кептіру заңдылықтары қарапайым схеме түрінде материалдан
ылғалдылықты жою механизмін қолдануға мүмкіндік береді. Ылғал материал
кептіргіш камераға түскен кезде материал қыза бастайды және ылғал оның
бетінен ылғал булана бастайды. Ылғалдану алаңы кеуіп жатқан материал іші
біртекті болады: жоғарғы бетінде ылғалдылық төмен, оған қарағанда қалыңырақ
ылғалық концентрация градиенті пайда болады. Мұндай градиент әрекетінде
ылғал сұйық түрінде материалдың жоғарғы бетімен араласа бастайды. Осыған
байланысты ылғал ағыны материалдың гидравликалық кедергісінен өтуін
ылғалдылық жылдамдығының қозғалысы төмендейді.
Кептірудің бірінші кезеңінде материалдың қабатынан ылғалдың ауысуы
жеткілікті, оның беткі қабаты ылғал және ылғал мөлшері осы үстіңгі қабатқа
көп мөлшерге гигроскопиялығы қалу үшін Uпов>Uг, Осыған байланысты
материалдың жоғарғы бетіндегі бу қысымы материал бетінің күнделікті
температурасы кезіндегі қаныққан бу Рн қысымымен тең. Материалдың жоғарғы
бетімен ылғалдың интенсивті булануы кептірудің бірінші кезеңінде күнделікті
және бос жоғарғы қабаттың аналогиялық теңдеуімен сипатталады. (Дальтон
формуласы) :
[pic]
Мұндағы, [pic]- булану интенсивтілігі, кг/(м2*сағ).
[pic]- ылғал алмасу коэффициенті, әртүрлі парциалдық қысымның
қатынасында.
Рн- кептіру агентіндегі парциалды бу қысымы.
В- баромаетрлік қысым.
Ылғалалмасу коэффициенті, басты нұсқамен ауаның жылдамдығынан сонымен
қатар пішініне және буланудың жоғарғы өлшеміне, кептіру агентінің үстіңгі
ағын жағдайына және оның температурасына тәуелді.
Сондан бері кепкен материалдың жоғарғы қабатында гиграскокиялығы көп
мөлшерде, яғни кептірудің барлық бірінші кезеңіндегі ауырлылығына, улы бу,
материалдың жоғарғы бетінен бөлінетіндігі, қаныққан болып табылады, оның
температурасы ылғалдың булану температурасына тең. Дымқыл термометр
температурасын ылғалдың материал бетінен булануы оның суыту әрекетін
көрсетеді және дымқыл термомтрдің үстіңгі тең температурасын жақындай
отырып температураны үлкен деңгеймен қабылдауға болады.
Деңгей боынша кептіру процесінің дамуы кезінде материалды ылғал
концентрациясының градиенті төмендіедіғ жоғарғы қабатқа түсуші ылғал саны
азаяды. Ол материалдың үстіңгі бетінің ылғалдылығының төмендеуіне әкеп
соқтрады. Ең соңында мындай сәт туады, материалдың үстіңгі бетіне оның ішкі
қабатынан түсетін ылғал саны, материалдың жоғарғы бетінің ылғалдылығы
Uпов>Uг болады. Осы сәт кептіру қисығында бірінші критикалық нүкте болып
белгіленеді. Ылғал санының арасындағы келіспушілік.
Материалдың ішіндегі жылу және ылғал тасымал.
Кептіру кезінде материалда температуралық градиент және ылғал
қалыптасады, әрекет кезінде жылу және ылғал тасымал жүреді.
Жылу ағынының тығыздығы Фурье теңдеуімен анықталды. Мұнда
[pic] (67)
Мұндағы, q-жылу ағынының тығыздығы.
[pic]-жылу өткізгіштік.
[pic]- температура градиенті.
Жылудың тасымалдануы, кептірудің барлық процесіндегідей, стационарлық
емес процесс болып табылаы. Кептіру кезіндегі ылғалдың араласуы потенциал
алмасудың әсер етуімен өтеді. Ылғалдың алмасу потенциалы жылу алмасу
кезіндегі аналогиялық температурада параметр болып табылады.
Интнцивті кептрі кезінде будың көлемі бірден өседі, дәннің ішінде
қалыптасқан, ол материалдың ішінде жалпы қысым градиентін туғызуы мүмкін.
Аналогия бойынша жылу тасымалдаудың негізгі заңдылығы мына түрде жазылуы
мүмкін.
[pic] (68)
Мұндағы, [pic]- ылғал ағынының тығыздығы, кг/(м2*с)
[pic]- ылғал тасымал кезіндегі потенциал градиенті, бірлік потноц./м.
[pic]- материалдың ылғал өткізгіштігі, кг/(м*с*бірлік потенц.)
[pic]- Фурье теңдігінің (67) жылу өткізгіштік коэффициентіне тең.
Ылғал тасымалдаудың потенциал градиенті [pic], температура
градиентіне тең, бу қысымының градиентіне немесе капиллеарлық потенциалға,
потенциал градиентіне немесе осмотикалық қысым градиентіне пропорционал.
Изотермиялық жағдай кезінде ылғал тасымалдағыш потенциал
ылғал мөлшерінг сызықты тәуелділәктен қабылдайды және ол дегеніміз
[pic]; (69)
Мұндағы, [pic]- материалдың орташа меншікті сиымдылығы, кгылғал/(кг
құрғақ заттың бірлік потенциалы).
Теңдіктен шыға отырып (69), тасымал потенциалының градиенті
арасындағы тәуелділікті және ылғал мөлшерінің градиентін келесі түрде
көрсетуге болады:
[pic]
(70)
Мұндағы, u- материалдың ылғал мөлшері.
[pic]
(71)
Мұнда, [pic]- абсалютті құрғақ дененің тығыздығы.
[pic]- ылғал мөлшерінің градиенті, кг ылғал/( кг*с.в.м)
Ылғал диффузиясының коэффициенті материалдың ылғал
инерциалды қасиетін сипатайды, ылғалөткізгіштің ішкі қарқындылығына көп
мөлшерде әсерін тигізеді.
Бұл коэффициент материалды кептіру кезінде өтетін, сонымен
қатар кептіргіштің рационалды тәртібін ғылыми зерттеу негізінде қажет.
Ылғал диффузиясының коффициенті материалдыің температурасы
мен ылғалдылығына тәуелді.
13-суретте бидай дәнінің ылғал мөлшерінн ылғал диффузиясының
коэффициент тәуелділігі көрсетілген. Ылғал диффузиясының коэффициенті
күрделі тәуелділікпен өзгереді.
Диффузия коэффициентінің [pic] максималды мағанасы ылғал
мөлшерінен 0,32-0,33 кг/кг дән келеді, ол бидай дәнінің гиграскопиялық
нүктесіне жақын. Ылғал дифузиясы коэфициентінің дән температурасына
байланысты тәуелділігі мынадай формуламен сипатталады.
[pic](72)
Мұнда [pic] және [pic] -«базалық» температура (273+t) және Т.К.
температурада ылғал дифузиясының коэфициент дәлдігі.
Мінезді критерий арасында, материалдық ылғал және жылуинерциялық қасиетінің
қатынастарын анықтау үшін Лыков критериі қабылданған.
[pic](73)
Дән үшін [pic] ол тез жылжиды, бірақ ылғалды аз береді.
Астықты суытқан кезде ылғалөткізгіш және термоылғалөткізгіш
ағындарының бағыттары тура келеді.
Темиялық ылғал ағыны үшін [pic] мына түрде жазуға болады.
[pic](74)
Мұндағы, [pic]
термоылғалөткізгіштік коэффициенті.
Ылғал ағынының жиынтығы
[pic](75)
Мұндағы [pic] - ылғалөткізгіш ағынының тығыздығы, (кг/м2*с)
[pic]- термоылғалөткізгіш ағын тығыздығы, кг/м2*с
- температура градиенті, град/м.
[pic]- термоылғалөткізгіш материалының коэффициенті, кг
ылғ./(кг.с.зат.град).
Термоылғалөткізгіштік коэффициент немесе термоградиенттік коэффицинт
температура градиентінің әрекетінен ылғалөткізгіштің қарқындылығын
мінездейді. Ол материалдың ылғалдылығына байланысты, термиялық ылғал
араласуы ылғалөткізгішке ұқсас.
Дән – ылғал инерциялы материал. Кептіру кезінде ол тез ысиды және
ақырын ылғал береді. Кептіру процесі ылғалдың ішкі тасымалын меншіктейді.
Сондықтан кетіру процесінің кез келген интенсификациясы әдісінде дәннің
жоғарғы бетінің булану қарқындылыға арасында және ішкі ылғал алмасумен
белгілі бір дәлдікке кез келген әдіспен қол жеткізу керек.
Бір дәнді кептіру («элементарлы» қабаты).
Дәннің маңызды біркелкі еместігі оның көлемі, ылғалдылығы
сонымен қоса олардың әртүрлі жылуфизикалық және ылғалауысу қасиеті,
бөлек алынған дәннің қыздыру жылдамдығы мен кептіру әркелгіні
анықтайды. Осыған байланысты бір дәннің дәл кептіру қасиетін алу
үшін сынамамен тәжірибе жүргізу қажет, ол бірнеше жүздеген немесе
мыңдаған дәннен тұру керек. Тек осы жағдайда ғана дәннің барлық
өзгергіштігі мен әртүрлісапалығын аңғаруға болады. Мұндай сынаманы
бидай қабатының «элементарлы» бөлігі ретінде қарастырылады. Тығыздық
қабатына қолдануын «элементарлы» қабат деп атаса, ал тығыз қабаттың
өзін элементарлы қабатты суммасы деп қарастырады.
Айта кететін жайт «элементарлының» астында бір дән қабатының
қалыңдығы ретінде түсінуіміз керек. Алайда тәжірибе жүзінде мұндай
қабат көрсету моделі бола алмайды, себебі қабатта газдың қозғалуы
бірқалыпсыз. Дисперсионды материалдық қабатында екі қатар бөлімшелері
қажалған төсегіші бар, бөлімше қабатына ұқсас. Газ қозғалысының
қасиеті қабатта бірқалыптылығы бөлікшелердің бірнеше қатардан өтуден
кейі болады. Сондықтан бидайдың элементарлы қабаты, көрсеткіш моделі
болу үшін, оның қалыңдығы минималды аз болуы қажет, бірақ дән,
төсегіші бір тәртіппте тірі қиылысуда оның беткейінде орта есепке
тірі қиылысуды бидай қабатында нормальды құрылымда болады. Бұндай
шарт 3-4 дәнде қабат қалыңдығы қанағаттандырылады.
Элементарлы қабатта әрбір бөлек алынған дәннің біркелкі
қызуы, дән температурасының туралығы оның сақталуында сапалығын
қамтамасыз етеді.
Өту қасиетін қарастырса кептіру процесі, бидайдың
элементарлы қабатқа 4 әртүрлі мәдениет мысалында: бидай, күріш,
асбұршақ және күнбағыс болады.
Берілген суреттен қарасақ бидай дәнін кептіру мен қисық
кептіруде көрінген кептіргіш агентінің жоғарғы температурамен (80-
140°) салыстырмалы, көптеген өндірістік кептіргіштерге тән, бір
бидайдың өте интенсивті кептіруіне тән, 15-50° С кейін ақ бидайдың
температурасы 50-55° С жетеді және сулы термометр температурасынан
көбірек артады. Термограммада бидай температурасынның ылғи да бір
жері болмайды. Бидайды кептірудің мұндай интенсивтілігінде оның
беткейі мен қабықшадай тез буланып, бидай булану ішіне зонасы
кіреді. Кептіру жылдамдығы осындай уақыт аралығында ылғи да болады.
Оның үлкенділігін бір бидай дәнін кептіру кезінде келесі формула
арқылы анықтайды:
[pic][pic][pic]
Мұнда Т- кептіру агантінің температурасы ° С
К - 0,011т-0,4340
W°-бастапқы бидай ылғалдылығы %
V- кептіру агентінің жылдамдығы м/с
ρ- кептіру агентінің тығыздығы кг/м[pic]
һ- қабат қалыңдығы,м
γ- бидай тығыздығы, кг/м

Температура жоғарлаған сайын кептіру агантінің булану процесінің
ылғалдылығы тездейді, бірақ көп мөлшерде бидайдың кептіру
интенсивтігі өседі.
Термограммада күріш, бидай сияқты, ылғи да бір бидай
температурасының ауданы болмайды. Сонымен бірге кептіру жылдамдығы
процесс бойы кетуші болады, бұл күріш дәннің спецификалық
құрылымымен түсіндіріледі. Күріштегі тісті қабыршағы ядроға
қарағанда аз ылғалдылығы бар. Түсті қабыршақтақтан тез ылғалдылығы
кетіру үшін процестің басында дәннің ішіне булануы әкеледі,
ядродан ылғалдылығын кетіру қабыршақ арқылы жүреді, бұл кептіру
жылдамдылығын төмендетеді.
Күріштің бір дәні қисық кептіру келесі түрі формула бойынша
анықтайды
[pic]
Мұнда [pic]- бидай
ылғалдылығының маңыздылығы %
[pic]- Бастапқы бидай ылғалдылығы, %
[pic] - Кептіру ұзақтылығы, мин
t-Кептіру агентінің температурасы, ° С

[pic][pic]
Бидай температурасы кез-келген уақытта формула бойынша анықталады:

[pic]

Мұнда [pic]
Бір асбұршақ тұқымын кептіру процесін өтуімен көрсетіеді.
Термограммада сонымен қоса температураның әрқашанда ауданы болмайды,
кептіру жылдамдығы бүкіл процесс кезінде кетіп отырады.
Сулы күнбағыс тұқымында оның бастапқы ылғалдылығынан
қауыздық ылғалдылығынан көбірек болады. Мысалы, барлық тұқымда 14,2%
ылғалдылығы болса, соның ішінде қауыздық ылғалдылығы 19,1%, ал ядро
9,6% құрайды. Кептіру процесі кезінде қауыз тез әлсіреп және
келесі барлық процес бойы ядродан сыртқы ортаға ылғалды тасқыш
рөлін атқарады. Сонымен кептіру кинетикасы тұтастай күнбағыс тұқымы
бастапқы кептіру периоды қауыздан ылғал беру жылдамдылығын анықтап,
келесі ядродан ылғал беру жылуалмасуы шағын анықтайды.
Тығыз қозғалмайтын қабатта кептіру.
Тығыз қозғалмайтын қабат қасиеті әрқашанда дәнде келтіреледі.
Кептіру агентінмен жуылатын дән беті өзгеріссіз. Кептіру
интенсивтігі қозғалмайтын қабатта маңызды мөлшерде бидай мен кептіру
агентінің ішкі жылу және ылғал алмасуымен анықталып бидай аралық
кеңістіктен су буын әкетеді.
Тығыз қозғалмайтын қабатта кептіру кезінде қабаттың барлық
қалыңдығында бидай ылғалдылығының төмендеуі бірақ жүрмейді, зоналар
бойынша: басында кептіру агентінің кіру жағынан себу қабаты кебеді
және кептіру зонасы ақырындап орта қабатқа ауысады, содан кейін
орта қабат кебеді ,ал кептіру зоналары ары қарай ауысады. Қабатты
вертикаль бойынша үрлеуде төменгі қабаттың ылғалдылығы сол
уақыттан бастап төмендейді. Ортаңғы мен жоғарғы қабаттың
ылғалдылығы алғашқы уақытта аз ғана өзгереді. Бастапқы ылғалдылық
пен температура тәуелділігі бидай мен кептіру агентін бірегеше рет
жоғарлатады (1-1,5 % ), өзгеріс немесе аздау төмендетілген болып
қалады. Төменгі қабатты кептіру, бұл кезеңде кептіру ерекше
интенсивті өтеді.
Кептіру зонасы ортаңғы қабатқа жеткенде, төменгі қабатты
кептіру бұл уақытта аяқталады. Енді ортаңғы қабатты кептіру
интенсивті өтеді, ал сондан кейін жоғарғы.
Мұндай кептіру тәсіліне жоғарғы және тәменгі қабат
ылғалдылығының әркелкілігі тән, ұзақ уақыт кептіру кезінде
аңғарылады. Тек қана жоғары қабат кепкенде, бұл әркелкілік
қысқарылады. Төменгі немесе ортаңғы қабат үйіндісі ұзақ уақыт
кептіру агентімен байланыста болады және оның ылғалдылығын
қалыптывесқа жақыдатады. Сондықтан бидайды қатты кептіріп тастамау
үшін қатысты ылғалдылығы 55-65% кептіру агенті қолданады, бидай
ылғалдылығы 12-14% келуі керек. Бидайдыкептіруде қозғалмайтын қабатта
кептіру агентінің температурасы қатаң шектеледі. Ол ереже бойынша
бидайды кептіруде талап етілетін шарттан ауыспауы керек. Осыған
байланысты кептіру процесі ұзақ және кептіру зонасы барлық қабатты
басып алғанша дейін жүреді. Кептіру зонасының қабатынан өту
жылдамдығы кептіру агенті мен бидай ылғалдылығының параметрлерінің
тәуелді.
Кептіру агентінің қозғалмайтын қабаттан өтуі, оның
параметрлерінің уақыт бойынша осыған байланысты ылғалдылық пен бидай
температурасы өзгереді.
Қозғалмайтын қабат ты үрлеу қалыңдығын бастапқы бидай
ылғалдылығының тәуелділігімен алынады. Әдетте ол 0,6-1,5м аралығынды
болады, бірақ кейде ол 3,5 м дейін жеткізеді. Бірақ қабат
қалыңдығында оның керілуі кезде өседі.
Қозғалмайтын қабатқа біркелкі емес кептіру, бірнеше перидты
бидай қабаты үрлеу бағының өзгеруі мүмкін. Кептіруде қабатты
реверсивті үрлеу кезінде бірінші периодта (кептіру агенті төменнен
жоғарғы қарай қозғалады) төменгі қабат кебеді, ал ортаңғының өлігін
ғана кебеді. Кептіру агентінің бағытының қозғалысы өзгергеннен кейін
жоғарғы қабат интенсивті кебеді, төменгі қабат кепкен сияқты солай
бірінші периодта кебеді. Төменгі қабат ылғалдылығы бұл уақытта
бірнеше рет артады (0,5-1% ке)
Ортаңғы қабат ылғалдылығы бұл уақытта өзгереді: басында
төмендеуі ақырындайды, содан кейі ылғалдылықөсе бастайды, максимумға
жетіп қайтадан төмендейді. Ортаңғы қабатта қисық кептіру кезінде
«шолп» пайда болады, бұл келесідей түсіндіріледі. Кептіру агентінің
төменнен жоғарғы қозғалысы кезінде үйіндінің төменгі бөлігінде
кептіру зонасы пайда болады, ол тез арада жоғары қарай ауысады.
Ол ақырындап ортаңғы қабатын басады. Кептіру агентінің бағыты
қозғалысы өзгергеннен кептіру зонасы үйіндінің жоғарғы бөлігінде
пайда болады. Кептіру агенті жоғарғы қабатқа өткенде, жоғары
ылғалдылығы бар, дымқылданып, ылғалдылықтың аз бөлігін ортаңғы және
аз мөлшерде төменгі қабатқа тасымалдайды, онда ол құрғақ бидаймен
сіңіп, оның ылғалдылығы жоғарлайды.
Ылғалдылықтың аз «шолп» қарамасақ ортаңғы қабатты кептіру
бағытының өзгерткен кейін кептіру агентінің қозғалысы ақырындайды.
Нәтижесінде бұл процесте ортаңғы қабаттың ылғалдылығы жоғары,
төменгі және жоғары қабатқа қарағанда. Кептіру режимін былай
таңдайды, яғни қалған ылғалдылығы 2 % аспауы керек.
Қолданылатын әдебиеттер:
1. В.А. Резчиков, О.Н.Налеев, С.В.Савченко. Технология зерносушения.
Учебник. Изд.Алматинский технологический институт. 2000 – 400 стр.
2. Е.М.Бобликов, В.А. Буханцова, Б.К.Маратов. Технология хранения зерна:
Учебник для вузов: Издательство «Лань». 2003. – 448с.

27-28 тақырып: Астық түйірлерін кептіру

Дәріс сұрақтары:
1. Жылумен кептіру және оның әртүрлігі
2. Физика-химиялық үрдіс ретінде астық түйірді кептіру

Дәріс мақсаты: Конвективті кептіру, кептіру кезінде астық түйірлерінде
болатын үрдістер

Дән кептіру үрдісіндегі жылу және ылғал алмасу.
Жылу және ылғал алмасу дән кептіру кезінде жылу және масса алмасудың
жалпы заңына тәуелді және оның уақытша жағдайы болып табылады. Осының
негізінде жылу және ылғал алмасу үрдісінің заңдылықтары дәнде аналитикалық
түрде сипатталуы мүмкін. Мүндай сипатталу дәннің кез-келген нүктесінің
температурасын және ылғал мөлшерін мезгілдің кез-келген сәтіндегі дәндік
қабатты анықтау, сол мезгілдегі өзгеруін және градиентін табуға, ағынның
тығыздығын білуге, ылғал және жылу санын, алдағы уақыттағы осы үрдістердің
дамуын болжауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар математикалық үрдістердің сипатталуы белгілі бір қиындық
туғызады. Дән құрамы және құрылысы бойынша бірыңғай емес, зерттеудің
нәтижесінде әртурлі аймақтары оның әртүрлі өткізгіштігін меншіктейді.
Бір дән қиын геометриялық пішіннен тұрады, ал оның дәндік қабаты
дисперстік ортаны, кеңістікте өз бетімен дәнектер ориентерленгендігін
көрсетеді.
Сонымен қатар, жылу және ылғал алмасу үрдісі дәннің ішінен бір
бірімен байланысқан және бірдей басқаларына әсер етеді, ал жылу физикалық
және масса алмасу қасиеті оның ылғалдылығымен температурасына байланысты
зерттеулер негізінле ылғал және масса алмасувдың диффереренциялды
теңдеулері түзу сызықсыз мінездемелер тасиды. Мұндай жағдайлардағы дән
үрдісінде өтетін математикалық сипатталу оның көптеген саласында өте қиын
және нағыз курс рамасынан алыс шығып кетеді. Осыған байланысты қажетті
мағына тәжірибелік тәуелділікті меншіктейді.
Кептіру қисығы.
Кептіру үрдісі кезінде ылғалдылық материалдың температурасы және оның
сусыздану жылдамдығы уақыт бойынша өзгереді. Кептірудің жалпы теориясында
бұл өзгерістерді графикалық кептеру қисықтары ретінде белгіленеді. Мұндай
графикті құру үшін берілгнді әдетте лабараториялық жағдайда материалың
аздаған үлгісін кептіру арқылы оның сол уақытқа сәйкес ылғалдылығымен
температурасын анықтау нәтижесінде алады. Кепіту агентінің параметрі
(температурасы, ылғалдылығы, жылдамдылығы) тәжірибе барысында бірқалапты
болады.
Материалдар ылғалдылығын кептіру кезінде ылғал массасы азаю есебімен
жүргізіледі. Ол үшін белгілі уақыт аралығында кептірілетін материалдар
массасы өлшеніп отырады.
Кептіру қисығы. Ол материал ылғалдылығының (интегралдың) [pic]
уақыт [pic] аралығында орташа өзгеруімен сипатталады. 1-сурет әдеттегі
кептіру қисығы көрсетілген. Кептіру үрдісінің барысында периодтылық бар
екені көрінеді. Үрдістің барысында оның ылғалдылығы аз ғана мөлшерде
өзгеретінін көреміз. (АВ учаскесі), материалдарды жылытпалау іске асады.
Жылытпалаудың созылмалылығы материалдың өлшеміне және кептігіш агенттің
параметріне байланысты. Жұқа материал және ұсақ бөлшектерді кептіру кезінде
едәуір жоғарғы температурада жылытпалауда өте тез өтетіндіктен кептіру
қисығында бұл аралық қарастырылмайды. Материалды жылыту барысында одан
ылғалдың булануы күшейе түседі және ары қарай белгілі түзу сызық заңы
бойынша төмендейді (ВС учаскесі). Бұл кептірудің бірінші периоды. Ылғалдың
кейбір мағынасында (критикалық 1-ші ылғалдылық деп аталады [pic]). Ылғалдың
булануы баяулай бастайды.
[pic]
1-сурет кептіру қисығы.
Осы уақыттан бастап кептіру үрдісінің аяғына дейін ылғалдылық қисық түзу
заңы бойынша төмендейді (СД учаскесі). Бұл кептірудің екінші периоды.
Үрдістің аяққы кезеңінде кептіру қисығы асимптотикалық түрде ылғадың [pic]
жүзінде жақындайды.
Кептіру қисығының жылдамдылығы. Кептіру қисығының жылдамдығының
өзгеруі [pic] оның ылғалдылығымен сипатталады. [pic] бұл жерде кептіру ,
жылдамдығы деп – материал ылғалдылығы уақыт бірлігінде өзгеруін айтамыз.
[pic]. Кептіру қисығының нүктесінен жүргіземіз. (1-суретті қараңыз). Осы
материал ылғалдылығына келетіндей. Осындай әдіспен алынған әдеттегі кептіру
қисығының жылдамдығы әртүрлі материал үшін 2-суретте көрсетілген.

2-сурет. Әртүрлі материалдардың кептіру жылдамдықтарының қисықтары.
1-коллоидты денелер (престтелген макарон қамырлары, крахмал) 2,3-
(астық нан)
Бұл жерде үрдістің бас кезінде материалды жылытпалаудан бастап кептіру
жылдамдығы 0-ден max NC мәніне жетеді, және ары қарай бірінші период
бойынша NC-const тұрақты болып қалады. Сондықтан бірінші периодты (аз
уақыты материал жылытпалауын қоса) тұрақты кептіру жылдамдығының периоды
деп аталды.
Одан кейі бірінші критикалық ылғалдылықтан бастап, екінші период бойы,
кептіру жылдамдығы төмендеуші кептіру жылдамдығы деп аталады. Тепе-теңдік
кептіру жылдамдылық ылғалдылығына жеткен кезде ол 0-ге тең болады. Әртүрлі
материалдар әртүрлі қисық пішінді болып келеді. Оның пішіні материал
құрылысына, ол шегіне, ылғал байланысының пішініне, кептіру агент
параметріне байланысты болады. Астыққа кептіру процесінің қисығын N2-ші
қыйсықпен сипатталатын материал жатқызады. (N2б-сурет), онда 2 критикалық
нүкте N2 белгіленді.
Температуралық қисық. Ол температураның орташа өзгеруін интегралды
түрде температуралық материал D ылғалдылыққа байланысты сипатталады. Ол
материал темтпературасын –нӨ, орташа өзгеруін оның ылғалдылығына [pic]
байланыс сипатталады. N3 –сурет. Температуралық қисық көрсетілген.
Процестің барысында материалдың беткі қабатының темпратурасы өзгеруін
байқаймыз. Дымқыл термометрдің температурасына жетеді. Ары қарай бірінші
период барысында материал температурасы тұрақты болады.
Кептірудің бірінші периоды кептіру жылдамдығының тұрақтылығымен ғана
сипатталып қоймай, температура тұрақтылығымен де сипатталады. 1-ші
критикалық нүктеден бастап материал температурасы жоғарылайды және тепе-
теңдік ылғалдылыққа жеткен кезде кептіргіш агент температурасы тең болады.
Осыған сәйкес заңды өзгерістерден жылдамдылық жіне материал
температурасы 2-ші периодта төмендеу периоды және температура материалы
жоғарылауы деп атайды.
[pic]
3-сурет . Температуралық қисық.
Бірінші критикалық нүкте үрдісті екі периодқа бөледі. Олар бір-бірімен
кептіру жылдамдығы материал температурасы өзгермейді. Сол себепті үрдіс
барысында әртүрлі кептіру шарты пайда болады. Ол материал кептіруге оның
сапасына әртүрлі әсер етеді.
30мл дист. Сумен араластырады. Сосын [pic] -пен айдауды жүргізеді.
Бұл түзгіш бөшкеге су құяды да кранмен қысқышты ашып қыздырады. Бос колбаны
сілтіге арналған воронкамен тамшыжинағышқа қосып, су қайнаған кезде кранды
жабады. Тоңазытқышты қосып, оған бос конустық колбаны қояды, қалған
аммиякты жою үшін 5-10 минут ішінде қондырғыны буландырады. Буландыру
аяқталғаннан кейін кранды ашып, қыстырғ\ышты жабады. Сосын тоңазытқыштағы
бос колбаның орнына 25-30 мл 0,1н күкірт қышқылын немесе 4-5 тамшы
индикатор құяды. Тоңазытқыштың ұшы ерітіндіде тұру керек. Бос колбаны
сынамасы бар колбамен қосады. Кранды жабады да воронка арқылы 33% сілті
ерітіндісін құяды, шамамен 40мл. Кранды бірітіндеп аша отырып, колбаны
шайқап тұрып қалған сілтіні құяды. Ерітіндіні түсі мөлдір түстен көкшіл
немесе қара көкке айналуы керек.
10 минут өткеннен кейін конустық колбаны тоңазытқыштың ұшы
тимейтіндей етіп жіберу керек. 5-10 минут өткеннен кейін айдауды
жалғастырады. Айдау жылдамдығы кранмен реттеліп отырады. Колбадағы сұйықтың
көлемі 15-17 минут ішінде екі есе өсуі тиіс. Содан кейін барып кранды
ашады да қысқышты жабыды.
Штативті көтеріп конустық колбаға салынып тұрған және оны
тоңазытқыштан алып тастайды, бос колбаны қайта булайды.
Конустық колбадағы затты 0,1н күйдіргіш натрий ерітіндісінен ерітінді
1,2 тамшыдан кейін анық жасыл түс пайда болғанға дейін нитрлейді. Аммиактан
бөлінбеген бейтарапталған күкірт қышқылы мөлшерін қайта нитрлеуге
шығындалған 0,1н күйдіргіш натрий және 0,1н күкірт қышқылынан алынған мл
мөлшерінің арасындағы айырмашылық бойынша есептейды. Астық түйірдегі азотты
...-ді түрде анықтап анализ нәтижесінде түзетуге енгізу үшін реактивтердегі
азотты анықтау қажет.
Абсолютті құрғақ затты есептеу кезінде ақуыз мөлшерін анықтайды.
[pic]
Мұндағы, к-тұрақты деңгей, 79,8 бидай, қара бидай және сұлы; 87,5
бұршақ тәріздес; сыра қайнататын арпа.
v- аммиактан бөлінген бейтарап 0,1н күкірт қышқылының дәл мөлшері, мл
өлшенеді.
[pic]-ұнтақталаған бидайдың сынамасының массасы.
w-ұнтақталған бидай ылғалдылығы.
Гравитациялы- қозғалмалы тығыз қабатта кептіру.
Гравитациялы- қозғалмалы тығыз қабат кептіру камераны жоғары
үздіксіз нәрі бидаймен құрылады және оның төменгі бөлігін таңдауда
жасалады. Дегенмен қабат қозғалысында бөлек бидай бір-біріне қатысты
араласады, олардың арасындағы байланыс сақталады. Активті беті
жаңарады , бірақ оның үлкендігі барлық бидайдың суммарлы-геометриялық
бетінен едәуір төмен болып қалады.
Бидай ауысуының орташа жылдамдылығы әдетте бірнеше мм/с
аспайды. Дегенмен қабат кеңейді, оның шынылығы жоғарлайды, ол
кептіру процесінің жылдамдылығына әкеледі. Егер қозғалмалы қабат
әдейі конструктивті элементтерден тұрады. Мысалы көпқатарлы ауа
бөлігіне каналдар жүйесінен онда тура бидай қиылысу легі көп рет
өзгереді. Бұл бидайды араласуына әкеледі, сонымен қоса кептіру
процесі тездетеді.
Бидайдың камерада ауысу жылдамдылығы, кептіру ұзақтығы, шығару
немесе тиеу жабдықтар көмегімен басқарылады. Кептіру камерасында
бидайдың болу уақытын кең кеңістікте өзгертуге болады.
Бидайды гравитациялы-қозғалмалы қабатта кептіру, қозғалтын
қабатқы қарағанда кептіргіш агентінің одан да жоғары температурасын
қолдануға болады.
Үрленетін қабат қалыңдығын кептіргіш камерасының конструкцияна
байланысты 100-300 мм ауытқуында алады. Удельді тапсырыста кептіргіш
агент 3500 ден 4000 м/(сағ*т). Кептіргіш агентінің үлкен удельді
тапсырысы кептіру зонасының кеңістігін барлық қабатта үрленетін
қабаттың өз қалыңдығын қамтамасыз етеді.
Гравитациялы-қозғалмалы қабатта кептіру практикада бірнеше
нұсқауда жүргізіледі. Көбінесе кептіру нұсқауы шахтылы түрдегі
аппарат ауабөлгіш қорабы бар кең тараған. Дән онда жоғарыдан төмен
қарай қозғалады, кезегімен тураматік зоналармен, қарсытік немесе
кептіргіш агентінің легімен үрленетін қиылыспа қабатында өтеді.
ВНИИЗЕ-де тәжірибелі жабдықтардың құрылған( физикалық модель)
бидайдың кептіру процесін оригиналды өндірістік жабдықтарта
жүргізіледі. Бидай қабатында қарама-қарсы тік-туратік үрлеудің
араласуы кептіргіш агентінің бағытының өзгеруі құралда моделденеді.
Кептіргіш жылдамдылығы бидай ылғалдылығымен ылғал диффузиясының
коэффициент пен ылғал алмасуына тәуелді, яғни кептіру процесі
кезінде өзгереді. Кептіру жылдамдылығын бұндай шарттарда аналитикалық
жолмен есептеу қиын, сондықтан техникалық есептеу үшін теңестіру
қолданады:

[pic]
Мұнда [pic]кептіру жылдамдығы %/мин
К- кептіру оэффициенті, %/мин
[pic]-қазіргі бидй ылғалдығы, %
[pic]-бидай ылғалдылығының тең массасы, %
Теңестіру интегралдағанда ауытқуда [pic]тен [pic]аламыз:
[pic]
Немесе
[pic]
Кептіру коэффициенті бидай қасиетінен және барлық процесс
параметрлеріне тәуелді (температура, кептіру агентінің жылдамдылығы
мен ылғалдылығы, бидай ылғалдылығы мен температурасы, үрленетін
қабаттың қалыңдығы). Сондықтан кетіру ұзақтылығының теңестіруде
бойынша есептеу кептіру коэффиентінің маңызын білу қажет тәжірибеде
анықтау, кептіруде келтірілген дәнді дақылдардың кептіру режимы
шартына келтіреді.
Инженерлі есептеуде сонымен қоса қисық кептіруде
эмпирикалық,математикалқ жолмен алынған тәжірибелі өңделген
мәлімдемелерде қолдануыға болады. Керек теңестірулер арнайы әдебиетте
келтірілген.
Жалған сұйытылған қабат. Бидай қабатына аэродинамикалық немесе
механикалық күштердің әсері дән аралықәлсіз байланыс анықталған
шарттар бойынша жүргізіледі, қабат пороздылығы үлкейіп оның құрылымы
жойылады. Басында тығыз қабат бозарданады, содан кейін барып
жалған сұйылғанға өтеді, ал іщкі әсерінен көлемі үлкейеді. Бидай
қабаттың бозаңдануында фаза бөлімінің шекарасында диффузионды және
термиялық керілуі төмендейді, ол жылу және ылғал ауысуына
интенсивтайды.
Жалған сұйытылған қабат өзінің отауын формальды оның
кейбір қасиеті сұйық қасиетімен ұқсастығының арқасында алды.
Жалған сұйытылған қабат қабат гидродинамикасы қисық жалған
сұйытылған көбірек сипаттайды, өзімен бірге ауа жылдамдылығынан
қабаттың керілуіне тәуелді. Бидайдың тығыз қабаты жалған сұйытылған
қалыпқа ауаның критикалық жылдамдылығына өтіп, мына формуламен
анықтайды:
[pic]
50Uг, Осыған байланысты
материалдың жоғарғы бетіндегі бу қысымы материал бетінің күнделікті
температурасы кезіндегі қаныққан бу Рн қысымымен тең. Материалдың жоғарғы
бетімен ылғалдың интенсивті булануы кептірудің бірінші кезеңінде күнделікті
және бос жоғарғы қабаттың аналогиялық теңдеуімен сипатталады. (Дальтон
формуласы) :
[pic]
Мұндағы, [pic]- булану интенсивтілігі, кг/(м2*сағ).
[pic]- ылғал алмасу коэффициенті, әртүрлі парциалдық қысымның
қатынасында.
Рн- кептіру агентіндегі парциалды бу қысымы.
В- баромаетрлік қысым.
Ылғалалмасу коэффициенті, басты нұсқамен ауаның жылдамдығынан сонымен
қатар пішініне және буланудың жоғарғы өлшеміне, кептіру агентінің үстіңгі
ағын жағдайына және оның температурасына тәуелді.
Сондан бері кепкен материалдың жоғарғы қабатында гиграскокиялығы көп
мөлшерде, яғни кептірудің барлық бірінші кезеңіндегі ауырлылығына, улы бу,
материалдың жоғарғы бетінен бөлінетіндігі, қаныққан болып табылады, оның
температурасы ылғалдың булану температурасына тең. Дымқыл термометр
температурасын ылғалдың материал бетінен булануы оның суыту әрекетін
көрсетеді және дымқыл термомтрдің үстіңгі тең температурасын жақындай
отырып температураны үлкен деңгеймен қабылдауға болады.
Деңгей боынша кептіру процесінің дамуы кезінде материалды ылғал
концентрациясының градиенті төмендіедіғ жоғарғы қабатқа түсуші ылғал саны
азаяды. Ол материалдың үстіңгі бетінің ылғалдылығының төмендеуіне әкеп
соқтрады. Ең соңында мындай сәт туады, материалдың үстіңгі бетіне оның ішкі
қабатынан түсетін ылғал саны, материалдың жоғарғы бетінің ылғалдылығы
Uпов>Uг болады. Осы сәт кептіру қисығында бірінші критикалық нүкте болып
белгіленеді. Ылғал санының арасындағы келіспушілік.

Қолданылатын әдебиеттер:
1.1.Күзембаев, Қ. Азық-түлік өнімдерін тану. – А., 200676 233 б.
1.2. Филин, В.М. Оценка качества зерна крупяных культур на малых
предприятиях.-М.,2003, 266 с.
1.3. Пащенко Л.П. Технология хлебобулочных изделий, Колос, 2006-390с.
1.4. В.А. Резчиков, О.Н.Налеев, С.В.Савченко. Технология зерносушения.
Учебник. Изд.Алматинский технологический институт. 2000 – 400 стр.
1.5.. Е.М.Бобликов, В.А. Буханцова, Б.К.Маратов. Технология хранения зерна:
Учебник для вузов: Издательство «Лань». 2003. – 448с.

4. ОСӨЖ және СӨЖ тақырыптарының тізімі.
Рефераттардың тақырыптары
1. Адам қоғамының дамуында астық түйірлерінің рөлі.
2. Астық түйірлерінің құрылымы.
3. Астық түйірлерінің химиялық құрамы.
4. Астық түйірлері партиясы сапаларының көрсеткіштері
5. Астық түйірлері массасының физикалық қасиеті.
6. Астық түйір массасының жылу физикалық қасиеті
7. Астық түйірінің гигроскопиялық қасиеті.
8. Астық түйірлері массасының тіршілігі.
9. Астық түйірлері массасының өздігінен қызуы
10. Астық түйірлерін зақымдауыштар, микроорганизмдер
11. Сақтау кезінде астық түйірлеріне ылғалдың әсері.
12. Астық түйірлерінің температурасы
13. Биологиялық факторлар
14. Метеорологиялық факторлар
15. Астық түйірлері массасының слепсиваниясы
16. Құрғақ күйінде астық түйірлерін сақтау
17. Суытылған күйінде астық түйірлерін сақтау
18. Ауасыз ортада астық түйірін сақтау
19. Астық түйірлерін сақтау технологиясы жөнінде жалпы мәліметтер
20. Астық түйірлерін белсенді желдету
21. Кептірудің негізгі тәртібі мен түсінігі
22. Астық түйірлерін кептіру
23. Әртүрлі дәнді дақылдағы астық түйірлерін кептіру
24. Астық түйірлерін кептіру технологиясы
5. «Астық түйірді өңдеу және сақтау технологиясы» пәнінен
емтихан сұрақтары
1. Адам жамуындағңы астық түйірінің ролі.
2. Қай дәуірде егіншаруашылығы жақсы дамыды?
3. Қоректенуде астық түйірін қолданудың бірінші әдісі.
4. Астық түйірін сақтау әдісі.
5. Құрылымды қатынаста астық бірлігі нені көрсетеді?
6. Бидай қандай тіндерден тұрады?
7. Сыртқы қабыршалары қандай қабаттардан тұрады?
8. Қабықшалар жоғары ылғалсыйымдылық және ылғалөткізгіштік қасиетінде
болуын түсіндіріңіз?
9. Астық түйірінде ерекше белгіленетін құрылым қайсысы?
10. Күріштің сыртқы беті немен жабылған?
11. Астық түйірінде болатын химиялық заттардың функциональды тағайындалуы
қалай?
12. Астық түйірінде негізгі химиялық заттардың орналасуы қандай?
13. Не ақуыздың негізгі элементі болып табылады?
14. Астық түйірінде қандай ақуыздар кездеседі?
15. Ақуыз емес азотты заттардың құрамына кіретін заттарды тізіңіз?
16. Астық түйірінде липиттердің орны қандай?
17. Қай астық түйірінде көп мөлшерде моносахаридтер болады?
18. Көптеген ферменттер үшін температуралық оптимум қандай?
19. Астық түйірінің қай құрылымды бөлігінде қоректі қор заттарының негізгі
массасы болады?
20. Қай құрылым бөлігінде крахмал болады және қалай орналасқан?
21. Бидайдағы жоғары биологиялық белсенді ақуыздарды түсіндіріңіздер?
22. Сапаның технологиялық көрсеткіштері не үшін қажет?
23. «Тұтыным артықшылық» түсінігіне не кіреді?
24. Астық түйіріндегі тағамдық құндылық немен анықталады?
25. Астық түйіріндегі технологиялық қасиет дегеніміз не?
26. «Ұн күші» көрсеткішін түсіндіріңіз және неге байланысты?
27. Сусымалылыққа анықтама беріңіз?
28. Үйкелу бұрышының мәнін түсіндіріңіз?
29. Жеңілсусымалы өніммен ауырсусымалының арасындағы өзгешелік қандай?
30. Өздігінен сұрыпталу, скважисть, астық түйір массасы жөнінде
түсініктеме беріңіз?
31. Бұл қасиеттер сақтау барысында қалай болады?
32. Астық түйірі массасының жылуфизикалық қасиеті?
33. Сақтау барысында астық түйір массасының жағдайына жылуфизикалық
қасиеттің әсері қандай?
34. Астықтың ақуыз заттарының денатурация дәрежесі неге байланысты?
35. Астыққа жылумен әсер еткенде уақыт факторының ролі қандай?
36. Астық түйір массасының жылусыйымдылығы немен сипатталады?
37. Астық түйірі массасының сорбциялық қасиеті?
38. Сақтау барысында астық түйірі массасына сорбциялық қасиеттің мәні
қандай?
39. Астық түйірі массасының гигроскопиялық қасиеті?
40. Сақтау барысында астық түйірі массасына үрдістерге әсері мен
гигроскопиялық қасиеттің болуы?
41. Тыныс алу коэффициентін сипаттаңыз?
42. Тыныс алу коэффициенті неге байланысты?
43. Астықтың критикалық ылғалдығы неге байланысты?
44. Ұзақ сақталу түрлері?
45. Ұзақ сақталуына әсер етін факорлар?
46. Өздігінен қызу құбылысына түсінік беріңіз?
47. Өздігінен қызу түрлері?
48. Өздігінен қызу себептері мен үрдіс кезеңдері?
49. Астық түйірі массасында температураны көтеру көздері?
50. Өздігінен қызуға әкеп соғатын сақтау жағдайы?
51. Астық түйірінде сапалық өзгеру?
52. Астық түйірінде сандық өзгеру?
53. Өздігінен қызу әсерінен физикалық қасиетінің өзгеруі?
54. Өздігінен қызу үрдісінің дамуына жалпы сипаттама беріңіз?
55. Өздігінен қызу үрдісін тоқтату шараларын атаңыз?
56. Жерде тепе-теңдікті ұстап тұру үшін микроағзалардың орны?
57. Микроағзаларға температура, ылғалдық, жарық және қышқылдық әсер ету
белгілері бойынша топтарға бөлу ерекшеліктері?
58. Нандық қор зақымдағыштарының негізгі топтары, олардың ерекше
белгілері?
59. Қандай микроағзалар сақталатын астық партияларының сапасына өзгеріс
береді?
60. Fusarium раушан гүлінің саңырауқұлағы қалай аталады?
61. Ылғал байланысының формасы.
62. Ылғалдық бойынша астық жағдайы?
63. Жас жиналған астық массасының ылғалдық бойынша біртекті болмауының
себебі неде?
64. Астық массасының ылғалдығын теңестіру әдістері?
65. Анабиоза, мезобиоза, гипобиоза жағдайына түсініктеме беріңіз?
66. Астықтың критикалық ылғалдығына температураның әсері қандай?
67. Астық массасының интенсивті дем алуына температураның әсері.
68. Зақымдағыштардың тіршілігіне температураның әсері.
69. Термоанабиоза түрлері, астықты сақтау тәжірибесінде оны қолдану.
70. Астықтың тұтынымдық жетістігіне температураның әсері.
71. Астық табиғатынан анықталатын биологиялық фактор топтарына не кіреді?
72. Сыртқы көздерден биологиялық фактор топтарына не кіреді?
73. Ақуыз төзімділігіне байланысты астықты сақтау қалай әсер етеді?
74. Көміртегі мөлшеріне байланысты астықты сақтау қалай әсер етеді?
75. Липазаға жоғары температура мен ылғалдықтың әсері?

6.Емтихан сұрақтары:
@@@ Адам қоғамының дамуында астық түйірлерінің рөлі
$$$1
Астық қоймаларының негізгі даму этаптарының қайсысында Қазақстан
Республикасы астық қоймасының дамуы басталды.
А. Бірінші этап – өткен жүзжылдықтың 80 жылдарының аяғынан 1991 жылға
дейін жалпы қолданған бірінші механикаландырылған астық қоймаларының
периоды.
В. Екінші этап. 1911 жылдан Ұлы Октябрь революциясына дейін және ірі астық
қоймаларының ұлттық түрге айналуы.
С. Үшінші этап. Азамат соғысы жылдары (1918... 1921 ж.ж.) және орнына
келтіру периоды (1922… 1928 ж.ж.) Элеватор және қоймалардың құрылысымен
көптеген мемлекеттік және кооперативтік ұжымдар айналысты.
D Төртінші этап. Ұсақ шаруашылықтардың бірігуі және колхоздар құрыла
бастаған кезден (1928… 1929 ж.ж.) Ұлы Отан соғысы басталғанға дейін.
Элеваторлы-қоймалық шаруашылық 1932 ж. “Астық дайындауда құрылған бір
мемлекеттік астық дайындау жүйесіне бірігеді”.
Е. Бесінші этап соғыстан кейінгі бесжылдықтың бірінші жылдары (1946-1950
ж.ж.) қираған астық қоймалары қайта жөнделді.
$$$ 2
Аралық элеватор дегеніміз:
А. Астық өндірісі аудандарында орналасқан, астық өткізгіштерден дәнді
қабылдайды, оны бірінші өңдеуден өткізеді (тазалайды, кептіреді), сақтайды
және керек жерге жіберетін элеваторлар.
В. Астық өңдейтін мекеме - ұн, жарма зауыттарын дәнмен қамтамасыз етуге
арналған элеваторлар.
С. Астықтың оперативті қорын сақтауға арналған, дәнді темір жол және су
транспорттарынан қабылдап, тазалайды, кептіреді, ұзақ уақыт сақтайды және
дәнді темір жол, су транспорттарына жібереді.
D. Экспортқа жіберілетін астықты теңіз кемелерін және темір жол
транспортына тиеуге арналған элеваторлар.
Е. Сауда орындарын дәнмен және оның өнімдерімен қамтамасыз ететін
элеваторлар.
$$$3
Астық қоймаларын қандай көрсеткіштермен сипаттауға болады?
А. Айналым коэфициенті, пайдалану коэффициенті.
В. Норианы пайдалану коэффициенті.
С. Жүк айналым коэффициенті.
D. Силос сыйымдылық коэффициенті.
Е. Астық қоймасының жалпы сыйымдылқ коэффициенті.
$$$ 4
Бас жобаның негізгі өндірістік объектілеріне не жатады?
А. Элеваторлар, астық қоймалары, астық кептіргіштер, негізгі және көмекші
лабораториялық ғимараттар.
В. Элеваторлар, астық қоймалар, трансформаторлы кіші станция, өтетін
жолдар.
С. Насосты станциялар, улы-химикат қоймалары.
D Отын және жанармай қоймалары, насосты станциялар.
Е. Өрт сөндіру депосы, отын және жанармай қоймалары, насосты станциялар.
$$$5
Элеватор өнеркәсібінің мекемелері үшін технологиялық көзқараспен қарағанда
дәнді өңдеуге қосымша болып қандай белгі саналады?
А. Сақтау әдісі.
В. Сақтау ұзақтығы.
С. Дәнді өңдеу опреацияларының механизациялануы.
D. Кептіру ұзақтығы.
Е. Тазалау сапасы.
$$$ 6
Құрылатын элеваторды мына жағдайда орналастырады:
А. Жақынжердегі немесе құлатуға дайындалған территориядағы құрылыс.

В. Аурухана, госпитальға жақын.
С. Тұрғын үйлерге жақын, жарық, канализация және жұмыс істейтін мамандар.
D. Химиялық зауыттардың қасына.
Е. Тұрғын үйлерден алыс.
$$$ 7
Элеваторлық, мұнаралық, зауыттық өнеркәсіптерді құрастыруда қандай жіктеу
белгілері қолданылады?
А. Энергетикалық.
В. Өңдеудің өндірістік орталығы.
С. Механикаландыру және автоматтандыру дәрежесі.
D. Мамандандыру дәрежесі.
Е. Процестің үздіксіздік дәрежесі.
$$$ 8
Бас жоспардың қосымша-өндірістік құрылыстарына қандайлары жатады?
А. Астық сақтайтын қоймалар, астық кептіргіштер.
В. Элеваторлар, өшпейтін лабораториялар.
С. Отын және жанармай қоймалары, трансформаторлы кіші станциялар, автокөлік
гаржы.
D. Жарма зауыттар, диірмендер.
Е. Дайын өнім қоймалары.
$$$ 9
Өндірістік кәсіпорындардың (элеватордың) айналым коэффициенті:
А. 2 – 8
В. 1 – 4
С. 5 – 10
D. 0,2 – 0,4
Е. 0,8 – 1,2
$$$10
Аралық элеватор үшін айналу коэффициенті:
А. 0,8 – 21,5
В. 2 – 38
С. 3 – 6
D. 5 – 16
Е. 7 – 28
$$$ 11
Дайындау элеватор нориясының жүк айналым коэффициентін атаңыз.
А. 5,7 А
В. 2,0 А
С. 4,4 А
D. 3,2 А
Е. 2,5 А
$$$ 12
Фондты элеватор нориясының жүк айналым коэффициентінің мәні:
А. Газдандыру, і = 10
В. Орын аустыру, і = 12
С. Силосты, і = 40
D. Қабылдау, тазалау, кептіру, суыту, ірі партияларды құру, і = 8,4
Е. ашыту, і = 45
$$$ 13
Дайындау кәсіпорындағы бунтпен (үймелеп) сақтау не үшін керек?
А. Дайындау кезінде дәнді атмосфералық ылғалдардан сақтау үшін.
В. Дайындау кезінде астық қоймаларының сыйымдылығы жетпеген кезде іске
қосу үшін.
С. Дайындау кезінде дәнді зиянкестерден сақтау үшін.
D. Дайындау кезінде газация жүргізу үшін.
Е. Дайындау кезінде ылғалдығы жоғар дәннің қарқынды жеделдетілуі үшін.
$$$ 14
Жұмысшы үй ішінде орындалатын негізгі өндірістік операциялар:
А. Қойманың ішінде дәнді тарату.
В. Ұн зауытынан қабылдау.
С. Авто, темір жол, су транспорттарынан қабылдау технологиялық өңдеу,
іштегі қозғалыс, силосқа немесе қоймаларға тарату, авто, темір жол, су
транспорттарына жіберу.
D. Тазалау және қалдықтарды жіберу.
Е. Автоұн тасығыштарға жіберу.
$$$ 15
Элеватордың принципиалды схемасын не үшін құрайды?
А. Барлық қондырғыларының байланысын қамтамасыз ету үшін.
В. Сақтауды қамтамасыз ету үшін.
С. Сандық тіркеуді жүргізу үшін.
D. Дәннің силостар, қораптар және қондырғылар арқылы қозғалысының
реттілігін қамтамасыз ету үшін.
Е. Дәнді өңдеу процесін қамтамасыз ету үшін.
$$$ 16
Элеватордағы астықтың бір сатылы схемасында жабдықтарды қалай
орналастырады?
А. Таразылар корпустың төменгі силосында орналасқан.
В. Таразылар сепаратор қабатында орналасқан.
С. Таразылар корпустың жоғарғы силосында.
D. Таразылар бөлгіш қабаттан кейін орналасқан.
Е. Таразылар сепаратордан кейін орналасқан.
$$$ 17
Жүру кестесі неге арналған?
А. Жұмысшылар санын есептеуге.
В. Жұмыстың сапалы сипаттамасы үшін.
С. Тразылардың оперативті жұмыстары үшін.
D. Орналастыру кезінде берілген операциялар орындалуы,норияның тез және
дұрыс анықталу үшін.
Е. Автокөлік жұмысының сапалы сипаты үшін.
$$$ 18
Оперативті қораптар неге арналған?
А. Астықты автокөлікке үзбей жіберу үшін.
В. Өнімділікті арттыру үшін (тәуліктік) – технологиялық жабдықтар алдында
(қондырылады) қарастырылады.
С.Технологиялық жабдықтар алдында, транспортты жабдықтардың өнімділігі
бойынша, келмейтін машиналардан астықтарды төктіріп алмау үшін.
D. Астықты уақытша орналастыру үшін.
Е. Жинаудан кейін өңдеуден өткен астықты сақтау үшін.
$$$ 19
Дайындаудың алдында дәнді қабылдау жобасын қандай мақсатпен жасайды?
А. Дәннің белгілі бір типті автомобильмен түсуі үшін.
В. Сынама алу үшін.
С. Мезгілінде дәннің өңделуі үшін.
D. Технологиялық картаның құрастырылуын қарастырады.
Е. Газация жүргізуді қарастырады.
$$$ 20
Көпсатылы элеватор схемасының кемшілігі неде?
А. Силостардың жалпы саны өседі.
В. Норияның жалпы саны өседі және жұмысшы үйінің өлшемдері өседі.
С. Машина саны кемиді.
Д. Таразы жабдықтарының саны өседі.
Е. Кептіргіштің тәуліктік өнімділігі кемиді.
$$$ 21
Өндірістік кәсіпорындарға қандай элеваторлар жатады?
А. Фондалық.
В. Аудару.
С. Порттық және реал база.
Д. Реал база.
Е. 1+2
$$$ 22
Элеватордың жұмысшы үйінің типін және қуатылығын анықтайтын негізгі
транспорттық машина:
А. Нория.
В. Қораптар.
С. Механикалық күрес.
D. Желдеткіш.
Е. Фильтрлер
$$$23
Дайындау элеваторы дегеніміз:
А. Астықтың оперативті қорларын сақтау элеваторлары.
В. Астық өндіретін аудандарда орналасқан элеваторлр, олар: астықты
қабылдайды, орудан кейінгі бірінші өңдеуден өткізеді, сақтайды және
берілген тапсырма бойынша тиейді.
С. Астық өңдейтін мекемлер - ұн, жарма және т.б. зауыттарды астықпен
қамтаамсыз ету функцияларын орындайтын элеваторлар.
D. 3 – 4 жылға арналған элеваторлар.
Е. Сауда орындарын дәнмен және оның өңделуге өнімдерімен қаматамсыз ететін
элеваторлар.
$$$24
Порттық элеватордың негізгі операцияларын көрсетіңдер.
А. Қабылдау , өңдеу, партия дайындау және экспортқа теңіз кемелеріне және
темір жол транспортына жіберу.
В. Сақтау.
С. Гидротермиялық өңдеу.
D. Күрекпен қозғау.
Е. Газациялау.
$$$25
Базисі элеватор. Оның орындалуы:
А. Транспорттың бір түрінен екінші түріне өткізу.
В. Темір жол және су транспортынан астықты қабылдау.
С. Ұн тарту зауыттардың сапасына сай астықпен қамтамасыздандыру.
D. Ірі партияларды құру және оны сақтау.
Е. Сауда желілеріне астықты ұсақ партиялармен жіберу.
$$$26
Элеваторда дәнді салқындату үшін жүргізілетін негізгі операцияларды
атаңдар!
А. Дәнді т.ж. және аутотрансопрорттан қабылдау
В. Кептіру
С. Тазалау
D. Силостан силосқа ауыстыру
Е. Сақтау
$$$27
Әрқайсысы 175 т/тәул. өнімділіктегі норияның саны – 4, элеватордың қай
типне жатады?
А. Л – 3х100
В. Л – 3х175
С. Л – 2х175
D. Л – 4х175
Е. Л – 4х100
$$$28
Өнімділігі Q м = 300 т/тәул. ұн зауыты үшін дәнді ұнтартуға дайындауда
диірмендік элеватрдың қай түрі қамтамасыз етеді?
А. МВ – 2х175
В. МС – 3х175
С. М – 3х100
D. МС – 4х100
Е. МВ – 3х175
$$$29
Сусымалы материалдың бөлшектерінің орналасу тығыздығын не сипаттайды?
А. Гравитациялық күштің мәні
В. Потенциалдық энергияның кіші кванты
С. Қайта туу энегриясының шамасы
D. Бөлшектерінің қозғалғыштығы
Е. Жиілігі
$$$ 30
Сусымалы материалдың физикалық моделін қандай шарттар көрсетеді?
А. Ең кіші көлем
В. Элементарлық ең кіші көлем, ең үлкен көлем, элементарлық қабаттағы
бөлшектердің саны, потенциалдық энергияның ең кіші айырымы, дискретті
сипаттама
С. Қатты сипаттама
D. Ең кіші көлемдік айырым
Е. Бөлшектерге бөліну
$$$31
Физикалық тұрғыдан сусымалды материал дегеніміз не?
А. Түтін - қатты дене
В. Сорбенттер - қатты дене
С. Дисперсті екі фазалы жүйе қатты дене – газ (сұйық)
D. Түтін – сорбенттер
Е. Ұшпалы қалықтаған қабат – газ
$$$32
Сусымалы материал қандай қасиеттерді сипаттайды:
А. Энергетикалық
В. Структуралы-механикалық, күштік және функционалды
С. Күн әсері
D. Жел әсері
Е. Қардың әсері
$$$33
Элеватор құрылысы біткеннен кейін үш зона (аймақ) бойынша жердің деңгейін
басқару үшін силостарды толтыру қалай жүргізіледі?
А. Әр аймақты біртіндеп толтырады. Толтыру арасында кем дегенде 1 апта
үзіліс береді.
В. Барлық аймақты параллель толтырады. Толтыру арасында әр аймақта 2 күн
үзіліс береді.
С. Әр аймақты біртіндеп толтырады. Арасындағы үзіліс 1 ай беріледі.
D. Барлық аймақты бірден толтырады. Толтыру кезінде ешқандай үзіліс
болмайды.
Е. Барлық аймақты параллель толтырады. Әр аймақты толтыру кезінде 2 сағ.
үзіліс беріледі.
$$$34
Ыдыстың еніне Н/В қабат биіктігінің шамасының қатынасын не сипаттайды?
А. бөліктің жылжымалылығы
В. Потенциал энергияның ең кіші кванты
С. Гравитациялық күштің шамасы
D. Фракциялы күштің шамасы
Е. Туу энергиясының шамасы
$$$35
Норияның астықты тасмалдау мөлшеріне байланысты пайдалану коэффициентін
қандай формуламен анықтайды.
А. KQ =[pic]100;
В. KQ =[pic]100;
С. KQ =[pic]100;
D. KQ =[pic];
Е. KQ =[pic]100.
$$$ 36
Өндрістік элеватрдың жалпы сыйымдылығы қай формуламен есептеледі.
А. Е =[pic];
В. Е =[pic]Е =100;
С. Е =[pic]100;
D. Е =[pic]100;
Е. Е =[pic]100,
$$$37
Бидай дәні үшін транпортердің көтерілу бұрышы қандай?
А. 16 – 20˚
В. 20 – 30
С. 20 – 38˚
D. 14-16˚
Е. 18 – 20˚
$$$ 38
Силостық корпустың мәні
А. Дәнді атмосфералық қалдықтардан қорғау
В. Су буының конденсациясын болдырмау.
С. Дәннің сапасын төмендетпей, шығынсыз сақтау.
D. Дән массасының ішінде зиянкестердің пайда болуын болдырмау.
Е. Дәнді өздігінен қызудан қорғау.
$$$ 39
Астық сапасын сақталуын қамтамасыз ету үшін ұабырғалар мен едендерге
мынадай талаптар қойылады?
А. Жердің беті.
В. Жоғарғы беті.
С. Ішкі бетінің кіші жылу өткізгіштігі және жақсы гипрокопиясы.
D. Ішкі бетінің кедірлігі.
Е. Еденнің
$$$ 40
Транспортердің көтерілу бұрышы дәннің қандай қасиетіне байланысты болады:
А. Қуыстылығына байланысты
В. Айналу бұрышына байланысты
С. Шеңберлік радиусына байланысты
D. Сорбицияға байланысты.
Е. Дәннің физикалық қасиеттеріне байланысты.
$$$ 41
Силос корпустары мен жұмыс мұнарасы арасындағы қашықтықтың шамасын қандай
көрсеткіштермен анықтауға болады?
А. Қондырылған жылдамдық бойынша
В. Элеватордың жұмыс үйінің тереңдігінің биікіті бойынша
С. Нория көтерілу жылдамдығы бойынша
D. Норияның паспорттық ұзындығы бойынша
Е. Силос астындағы транспортердің көтерілу биіктігіне байланысты.
$$$ 42
Таразының жүк көтерімділігін келесі көрсеткіштерге байланысты есептейді.
А. Қызмет көрсететін персоналға
В. Авто транспорттың өнімділігіне
С. Транспорттық мехнимздердің, көбнесе норияның өнімділігіне
D. Триерлердің санына және өнімділігіне
Е. Желдеткіштің санына
$$$ 43
Дөңгелек силостың сыйымдылығын анықтайтын дұрыс формуласын көрсетіңдер!
А. Е =[pic];
В. Е =[pic];
С. Е =[pic];
D. Е =[pic];
Е. Е =[pic],
$$$ 44
Элеватордың ішкі жұмысына қандай операциялар жатады?
А. Дәнді вагоннан вагонға орналастыру
В. Ауто ұн тасығыштан дәнді қабылдау
С. Дәнді қант қауытына жіберу
D. Дән партиясын ішінде қозғалту, тазалау, кептіру, дәнді силостан силосқа
орналастыру, өлшеу
Е. Дәнді гидротермиялық өңдеу
$$$ 45
Технологиялық желінің теориялық өнімділігін қай формуламен анықтайды.
А. Пт = П'т•Ки ;
В. Пт = П'т •Кк •Кз ;
С. Пт = П'т •Ки •Кс ;
D. Пт = П'т •Ки •Кк •Кз •Кс
Е. Пт = П'т •Ки •Кз ;
@@@ Астық түйірлерінің құрылымы
$$$46
Астықты жинаудан кейін өңдеудің екі бөлімді жүйені, қайсысы білдіреді?
А. Комбайн-дайындау кәсіпорны
В. Ток-қойма
С. Ток – егістік
D. Автокөлік – дайын кәсіпорын
Е. Ток – автокөлік
$$$47
Астықты жинаудан кейін өңдеудің үш бөлімді жүйесінін жүргізу реттерінің
орындалуы:
А. Комбайын-дайындау элеваторы-тутынушы.
В. Комбайын-автомобиль-аралық элеватор
С. Комбайын-ТОК-дайындау элеваторы
D. Комбайын-дайындау элеваторы
Е. Комбайын-ТОК-фондық элеватор
$$$48
Астық қоймалары мынаған байланысты жіктейді:
А. Тиеу жұмыстарының әдісіне байланысты
В. Дәннің ылғалдығына байланысты
С. Сақтай әдісіне
D. әнді орналастыру әдісіне, тиеу-түсіру жұмыстарының механизациялану
дәрежесіне, сақтау мерзіміне және құрылыс материалының түріне
Е. Тұрғын үйлердің орналасуына және құрылыс материалы-ның түріне
$$$49
Қазіргі жазық еденді типтік қоймалардың сыйымдылығы:
А. 33800 және 66000 т.
В. 33100 және 52000 т.
С. 22800 және 46000 т.
D. 13900 және 62000 т.
Е. 3200 және 5500 т.
$$$ 50
Қоймалармен салыстырғанда элеватордың негізгі жетістіктерін атаңыз
А. Астық саны бойынша
В. Толық механизация
С. Астықтың толық сақталуы және шығымының ең аз болуы.
D. Күн сәулесінің әсерінен астықты күшті изоляциялау
Е. Жақсы желдетілуі
$$$51
МОБ–тың элеватордағы мәні:
А. Тауарлық жүгерімен жұмыс істеу, қабылдау, кептіру, майдалау, тазалау,
қосымша кептіру, тазалау
В. Силосқа жіберу
С. Ұнға өңдеу
D. Су транспортына жіберу
Е. Зарарсыздандыру
$$$ 52
Дайындау кәсіпорындарда СОБ неге арналған?
А. Астықты орналастыру
В. Астықты қабылдау, тазалау, кептіру, өлшеу, қоймаларда сақтауға жіберу,
автокөлік және темір жолға жіберу
С. Су транспортына жіберу
D. Калибирлеу
Е. Гидротермияның өңдеуге жіберу
$$$ 53
РБС РБО- мұнарасынан немен ажыратылады?
А. Астық кептіргіштің болуымен
В. Сепаратордың болуымен
С. Кептіргіштің болмауымен
D. Сепаратордың болмауы
Е. Таразылардың болуымен
$$$ 54
Тұқым сақтау орындарына тұқым тазалайтын станцияларға және зауыттарға
қандай талаптар қойылады:
А. Қалдықтардың араласу мүмкіндігін болдырмау
В. Өңделіп шығуының толық сақталуы
С. Қалдықтарды тазалау
D. Тұқымды гидротермиялық өңдеу
Е. Тұқымды газациялау
$$$ 55
Камералы кептіргіште қабықты жүгеріні қай ылғалдыққа дейін кептіреді?
А. 14,5 %-ке дейін
В. 12 - 13 %
С. 15 - 16 %
D. 10 - 12 %
Е. 15,5 % - ке дейін
$$$ 56
Сұлыны, жүгеріні, күріш дәнінде, тарыдағы ылғалдық сақтау кезінде мынадан
аспау керек?
А. 25 %
В. 24,5 %
С. 14,0 %
D. 23,5 %
Е. 25,5 %
$$$ 57
Аэрожелоб неге арналған?
А. Астық кептіруге
В. Қыздыруға
С. Қоймадағы астықты тасымалдуға, жеңіл қосындыларды тазартуға
D. Тасымалдау кезінде астықты және тұқымды газдандыруға
Е. Элеватордың жұмыс үйіне астықты орналастыру үшін.
$$$ 58
Ұнды қапсыз сақтау үшін қолданатын силостар қай жерде қондырылады?
А. Құрама жем зауыттың ғимаратында
В. Өндірістік корпустың және бөлек цехтардың ішінде
С. Астық үшін қоймалармен қаптар
D. Астық сақтайтын қойма ішінде
Е. Дәнге арналған бос силостар ішінде
$$$ 59
Ұны бар қаптарды қою биіктігіне қандай факторлар әсер етеді?
А. Ылғалдық, ауа температурасы, өнім түрі
В. Қаптарға ауаның кіруі
С. Ұнның сорты
D. Қойма ауданы
Е. Қаптың түрі
$$$ 60
Келесі мәдени астықтардың қай түрі жоғары сусымалық көрсетеді?
А. тары;
В. күріш;
С. бидай;
D. сулы;
Е. арпа.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы