Файл қосу
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ ТІРІ ОРГАНИЗМДЕРІНІҢ ИНДИКАТОРЛЫҚ САПАСЫ РЕТІНДЕ
«ЗЕРТТЕУДІҢ БИОИНДИКАЦИЯЛЫҚ ӘДІСТЕРІ»
050608 «Экология» мамандығына арналған
ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ
СЕМЕЙ-2013
1 Глоссарий
Абиотикалық факторлар - тірі организмдерге тікелей немесе жанама әсер
ететін өлі табиғат элементтері (космостық, геофизикалық, климаттық,
кеңістік, уақытша, т.б.)
Автотрофтар - көмір қышқыл газы, су және минералдық тұздардан органикалык
заттарды синтездейтін организмдер.
Агробиоценоз - ауылшаруашылығында өсірілетін өсімдіктер қауымдастығы.
Адаптация - тірі организмдердің тіршілік жағдайларына бейімделі процесі,
түр бойынша (генотиптік) бейімделушілік бірнеше үрпақ бойынша жүріп, түр
түзілу процесімен байланысты болатын және жеке (фенотиптік) адаптация
акклимация организмдердің жеке даму процесін қамтып, оның генотипіне әсер
ететін бейімделушілік болып екіге бөлінеді.
Акклимация - жеке (физиологиялық) бейімделушілік.
Аменсализм - белгілі бір ортадағы организмдердің бір түрінің екінші түр
тіршілігіне басымдылық көрсететін түр аралық қатынастар типі.
Атмосфера - Жердің немесе кез келген космостық дененің газды қабықшасы.
Антибиоз - организмдер арасындағы бір-біріне кері әсер ететін қарым -
қатынастың түрі.
Анабиоз - қолайсыз жағдайлар әсерінен немесе организмнің жеке даму
процесінде ерекше кезеңнің қалыптасуына байланысты олардың тіршілік
әрекеттерінің уақытша тоқтауы.
Анаэробты организмдер - оттегіні қажет етпейтін, оттегі қатысынсыз ортада
тіршілік ететін организмдер.
Антропогендік факторлар - адамның тіршілік әрекетінің әсері.
Апвеллинг - мүхит суларының жоғарғы қабатқа қарай көтерілуі.
Ареал - органимздердің систематикалық топтарының -популяциялар, түр, т.б.
таралу аймағы.
Аутэкология - белгілі түрге жататын жеке особьтарды зерттейтін экологияның
бөлімі немесе түр экологиясы.
Альбедо - белгілі бір дененің түскен сәулені шағылдыру қасиеті.
Альтернативті энергия көздері - Күн, жел, теңіздер мен геотермальды энергия
түрлері
Аэробты организмдер - бос оттегі қатысында тіршілік ететін организмдер.
Азотфиксация - топырақ бактерияларының атмосферадағы молекулалық азотты
сіңіруі.
Базалық мониторинг - антропогенді әсер болмайтын табиғи экожүйелердің
жағдайын бақылау.
Бентос - мүхит пен континетальды сулардың түбінде, грунтта тіршілік ететін
организмдер (зообентос, фитобентос).
Биогаз - қатты және сүйық қалдықтардан, оның ішінде мал шаруашылығы
комплекстерінің қалдықтарынан, қаланың коммунальдық - түрмыстық суларынан,
сол сияқты арнайы өсірілген балдырлар мен басқа да организмдерден алынатын
жанғыш газ. Қүрамында негізінен метан көп болады.
Биогенді заттар - тірі организмдердің тіршілік процестері нәтижесінде
түзілетін заттар (атмосферадағы газдар, таскөмір, мүнай, торф, ізбестастар,
т.б.), қоректік заттар, биогендер, био-гендік элементтер - тірі организмдер
құрамына кіретін элементтер - көміртегі, оттегі, азот, сутегі, күкірт, т.б.
Биогеохимиялық цикл - минералды қосылыстар құрамындағы химиялық
элементтердің өсімдіктер мен жануарлар организмдері арқылы табиғаттағы
айналымы.
Биогеоценоз - тірі организмдер қауымдастығының (биоценоз) абиотикалық
жағдайлардың кеңістіктік жиынтығын (биотоп), зат, энергия мен информация
алмасулары негізінде біріктіретін құрлықтық экожүйе.
Биосфера - құрамы, құрылысы мен энергетикасы тірі организмдер тіршілігімен
анықталатын Жердің белсенді ерекше қабықшасы.
Биоиндикация - тірі организмдер мен олардың қауым-дастықтарына тигізген
әсеріне қарай антропогендік факторларды анықтау.
Биологиялық ресурстар - адамзат қоғамына пайдалы, багалы болып саналатын
генетикалық ресурстар, организмдер немесе олардың бөліктері, популяциялар
мен басқа да кез келген экожүйелердің биотикалық компоненттері.
Биологиялық тазарту - судың қүрамындағы ластаушы заттарды микроорганизмдер
көмегімен тазарту.
Биота - кеңістіктегі барлық тірі организмдер жиынтықтарының кез келген
түрі, (мысалы, экожүйе биотасы, құрлық биотасы, теңіз биотасы, биосфера
биотасы, т.с.с).
Биотикалық факторлар - тірі организмдердің бір-біріне әсеріңің барлық
түрдері.
Биотикалық айналым – биосферадағы биотикалық және абиотикалық
компоненттердің арасындағы экожүйелердегі биогенді элементтердің айналымы.
Биотоп – белгілі биоценоз алып жатқан абиотикалық факторлары салыстырмалы
біртекті кеңістік.
Биокосты заттар - тірі организмдердің тіршіліқ процестері мең биологиялық;
емес (табиғи) процестердің біріккен әсері нәтижесінде түзілетін заттар.
Биом - Жердің негізгі климаттық аймақтарына сәйкесірі кұрлықтық экожүйелер
шөлдер, шөлейттер, ормандар).
Биоценоз - кұрлық не судың белгелі бір бөлігінде бірге, тіршілік ететін
әртүрлі систематикалық топқа жататын орга-низмдердің қауымдастығы.
Биоценоэкология - тірі организмдердің қауымдастықтары мен оларды қоршаған
орта арасындағы қарым-қатынастарды зерттейтін экология саласы.
Биофильтр - ағызынды суларды биологиялық әдіс арқылы тазарту қондырғысы.
Валенттілік (экологиялык) - толеранттылық шектері немесе түр, не
популяциялардың әртүрлі орта жағдайларында тіршілік ету қабілетінің
сипаттамасы.
Газдар (парниктік) - атмосфераға түсіп, парниктік эффект туғызатын,
көмірқышқыл газы, метан, көмірсутектер, т.б. газ тәрізді заттардың
қоспасымен атмосфераның ластануы.
Гомеостаз - организмдер немесе организмдер тобының қоршаған ортаның түрлі
өзгерістерінде динамикалық тұрақты тепе-теңдігін сақтай алу қабілеті.
Геотермальды сулар - жер қойнауындағы ыстық, өздеріне тән химиялық құрамы
бар сулар.
Гербицидтер - арам шөптерді жоюға қолданылатын улы химикаттар.
Гидробиология - барлық су ресурстарыда тіршілік ететін тір организмдерді
зерттейтін ғылым саласы.
Гидробиосфера - Жер бетілік суларда мекендейтін тірі организмдердің
тіршілік ету ортасы, биосфераның бір бөлігі.
Гидробионттар - суда тіршілік ететін организмдер.
Гидросфера - тірі организмдер мекендейтін Жердің сулы кабықшасы, барлық
мұхиттар, өзендер мен көлдер теңіздер, батпақтар, су қоймалары мен
бұлақтар.
Гидрохимиялық режим - судың химиялық құрамының уақыт мезгіліне байланысты
өзгерістері.
Гигрофиттер - батпақты ортада тіршілік ететін организмдер.
Глобальды мониторинг - жалпы әлемдік масштабтағы биосферадагы процестер мен
өзгерістерді бақылау.
"Гринпис" - ең атақты халықаралық қоғамдық экологиялық ұйым.
Демэкология - популяциялар мен оларды қоршаған орта арасындағы қарым-
қатынастарын зерттейтін экологияның бөлімі.
Деградация - қоршаған табиғи орта компоненттерінің табиғи және
антропогендік факторлар әсерінен бұзылуы, жағдайының нашарлауы.
Дендрарий - ағаш тектес өсімдіктер арнайы топырақта өсірілетін территория.
Детрит - организмдердің ыдырау және бөліну өнімдері, өлі органикалық
заттар.
Деструкторлар - органикалық заттармен қоректену арқылы оларды ыдырататын
организмдер (редуценттер).
Десиканттар - өсімдік тамырларын жоюға қолданылатын улы химикаттар.
Дефолянттар - өсімдіктердің жапырақтарын жою үшін қолданылатын улы
химикаттар.
Зоопланктон- суда тіршілік ететін консументтер.
Зооценоз - белгілі бір биоценоздағы жануарлардың қауымдастығы.
Зоофагтар - жануарлармен қоректенетін организмдер (каннибализм).
Интродукция - өсімдіктер мен жануарлардың белгілі бір түріне жататын
особьтардың тіршілік ету ареалынан баска жаңа табиғи климаттық
жағдайларғаауысуы.
Ил - сулардағы минералдық және органикалық косы-лыстардан күралған түнба.
Импактілі мониторинг - ластаушы заттар таратушы көздерге жақын орналасқан
аса қауіпті аймақтар мен орын-дарды бақылау.
Ирригация - егістікті жасанды суару - мелиорацияның бір түрі; медицинада
дәрілік сұйықпен емдеу.
Ихтиология - балықтар туралы зерттейтін зоологияның саласы.
Кадастр - объектілер мен қүбылыстардың сандық және сапалық көрсеткіштері
жөніндегі жүйелі түрдегі мәліметтер жинағы.
Коменсализм - белгілі ортада тіршілік ететін бір түрге жататын организмдер
екінші түрге жататын организмдерді пайдалана отырып, бірге тіршілік ететін
түр аралық қарым-қатынастар типі.
Консументтер - гетеротрофты организмдер (негізінен, жануарлар) басқа
организмдердің өсімдіктер (өсімдік қоректі фитофагтар) мен жануарлардың
(жануар қоректі зоофагтар) органикалық заттарымен қоректенетіндер.
Ксеробионттар - құрғақ ортада тіршілік ететін орга-низмдер.
Климатотоп - қоршаған ортадағы климаттық жағдайлар.
Қызыл кітап - сирек кездесетін және жоғалып кету қаупі бар жануарлар,
өсімдіктер мен саңырауқүлақтардың түрлері туралы үнемі толықтырылып
отыратын мәліметтер жинақталған ресми қүжат.
Қышқыл жаңбырлар - атмосфералық қалдықтардың реакция ортасының жауын, қар,
түманның қүрамындағы техноғенді калдыктар әсерінен қышқылдығының қалыпты
мөлшерден артуы.
Қоректік (трофикалык) тізбектер - биоценоздың әртүрлі трофикалық
деңгейлердегі мүшелерінің алдыңғыларының соңғыларымен қоректенуі арқылы
заттар мен энергияның тасымалдануы.
Макроэкология - классикалық экологияның ең негізгі түжырымдары, адам мен
табиғат арасындағы қарым-қатынастардың проблемалары туралы ілім, адам
экологиясымен біріктірілген ғылыми пән.
Мелиорация - ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерлердің жағдайын
жақсарту.
Метаболизм - организмдердегі, биологиялық жүйелердегі зат пен энергияның
алмасуы.
Мониторинг - белгілі бір объектілер мен кұбылыстарды, олардың жәй-күйін
үздіксіз бақылау.
Мониторинг (экологиялык) - қоршаған орта компоненттерінің сапасын, жәй-
күйін бақылау.
Мутуализм - бірге тіршілік ететін организмдердің бір-біріне пайдалы әсері
жағдайындағы түр аралық қарым-қатынастар типі.
Нектон - сулы ортада еркін қозғалып жүзіп тіршілік ететін организмдер.
Нейстон - судың бетінде тіршілік ететін организмдер, мысалы, масалардың
личинкасы.
Ноосфера - ойлаушы қабат, ақыл-ой сферасы, В.И. Вернадс-кийдің сөзімен
айтқанда, биосфераның адам ақыл-ойы мен әрекеті нәтижесінде сапалық жағынан
жаңа, жоғары сатыдағы даму кезеңі.
Озон қабаты - тірі организмдер үшін аса қауіпті Күннің қысқа толқынды
ультракүлгін сәулелерін сіңіретін озон молекулаларының жоғары
концентрациясы жинақталған атмосфера қабаты.
Озондық ойық - атмосфераның озон кабатындағы озон молекулалары жоқ аймақ.
Ойық не қуыс (экологиялык) - түрдің тіршілік етуі үшін, қауымдастықтағы
басқа түрлермен байланыстарын қоса алғанда, оның тіршілік етуіне қажетті
факторлар комплексі немесе белгілі бір түрдің қауымдастықтағы алатын орны.
Парниктік эффект - Күннің жылу сәулелерін сіңіретін газдар мөлшерінің
көбеюі нәтижесінде атмосфера температура-сының жоғарылауы.
Пестицидтер - өсімдіктер, жануарлар, ауыл шаруашылық дақылдарын басқа
организмдердің- арам шөптердің (герби-цидтер), насекомдардың
(инсектицидтер), саңырауқүлақтардың (фунгицидтер), т.б зиянды әсерінен
қорғау үшін қолданылатын химиялық улы химикаттар.
Пирамида (экологиялык) - биоценоздардың қоректік деңгейлері - продуценттер,
консументтер және редуценттердің арасындағы сапалық қатынастардың, олардың
саны (сандық пирамда), биомассасы (биомасса пирамидасы) немесе энер-гиясы
(энергия пирамидасы) бойынша графиктік бейнеленуі.
Поллютанттар - ортаның техногенді ластаушылары: ауада - аэропланктондар,
суда- гидропланктондар, топырақта -террополлютанттар.
Популяция - генофондысы ортақ, салыстырмалы бірдей экологиялық
жағдайлардағы ортаны мекендеп, бір-бірімен еркін будандасып, ұрпақ бере
алатын, бір түрге жататын особьтардың жиынтығы.
Продуценттер - органикалық емес заттардан алғашқы өнім түзетін автотрофты
организмдер.
Редуценттер - органикалық заттарды жай минералдық заттар: су, көмірқышқыл
газы, күкіртсутек және түрлі түздарға дейін ыдырататын гетротрофты
организмдер (бактериялар мен саңырауқүлақтар).
Рекультивация - бүзылған табиғи ландшафтарды қалпына келтіруге бағытталған
іс-шаралар комплексі.
Сапрофагтар - өлі органикалық заттармен қоректенетін жануарлар
(детритофагтар).
Синэкология - көп түрлі қауымдастықтар мен экожүйелер экологиясы.
Сукцессия - белгілі тіршіілік ортасындағы организмдердің түр қүрамы
өзгерістерінің үздіксіз және бағытталған жүйесі.
Терратогендер - организмдерге әсер ету арқылы олардың үрпақтарында
аномалиялар туғызатын заттар, не физикалық агенттер.
Техногенез - адамды қоршаған және табиғи ортада өзгерістер туғызатын
техника мен материалдық мәдениеттің даму процесі.
Урбанизация - қалалардың өсуі мен дамуы, ауылдың қалаға айналуы, ауыл
тұрғындарының қалаларға көшуі, қоғам өмірінде қалалар ролінің артуы.
Фенотип - организмдердің сыртқы белгілері мен қасиеттерінің жиынтығы.
Фитопланктон - суда тіршілік ететін өсімдіктер мен басқа да тірі
организмдер.
Фитофагтар - өсімдік қоректі организмдер.
Фитоценоз - көптүрлі өсімдіктер қауымдастықтары.
Фильтраторлар - суды майда планктон организмдер мен детриттерден тазартатын
суда тіршілік ететін организмдер-гидробионттар.
Фотосинтез - Күннің жарығы әсерінен жасыл өсімдіктердің хлорофилл
дәндерінде атмосферадағы көмірқышқыл газы мен судан органикалық заттардың
түзілуі.
Цунами - жер сілкіну, вулкандар атқылауы немесе т.б. табиғи қүбылыстар
кезінде мұхит түбі бөліктерінің ауысуына байланысты туатын теңіз
толқындары.
Цитология - тірі организмдердің клеткалық құрылымын зерттейтін биологияның
саласы.
Хемосинтез - кейбір минералдық заттардың тотығуы кезінде бөлінетін
энергияны пайдалану арқылы хемо-автотрофты бактериялардың органикалық зат
синтездеу процесі.
Экологиялың жүйе - бір-бірімен тығыз байланысты, әртүрлі орта жағдайларында
тіршілік ететін бірнеше түрге жататын организмдер жиынтығы.
Эрозия - топырақтың қүнарлы қабатының жаңбыр, қар суларымен шайылып, не
желмен ұшып бүзылуы.
Экологиялық сараптама - адамның шаруашылық және басқа қызмет түрлерінің
экологиялық талаптарға сәйкестігін анықтайтын сараптама.
Экоцид - өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің жаппай жойылуы, атмосфера, су
ресурстарының немесе басқа да табиғи ортаның зиянды заттармен улануына әкеп
соғатын экологиялық апаттар.
Эпизоотия - жануарлар арасында аурудың таралуы.
Этология - жануарлардың мінез - қылықтарының биологиялық негізі
жөніндегі ғылым.
Эвтрофикация - табиғи суларға минералдық тыңайтқыштар, жуғыш заттар, мал
шаруашылығы комплекстерінің қалдықтары түрінде азот, фосфор, күкірт, т.б.
биогенді элементтердің көп түсуі нәтижесінде фитопланктон (әсіресе,
көкжасыл балдырлар) биомассасының күрт өсіп, олардың оттегін белсенді
сіңіріп, улы заттарды бөлуіне байланысты басқа гидробионттардың тіршілік
жағдайлары нашарлап, қырылып қалуы.
Ядролық катастрофа - жаппай қырып-жоятын ядролық қаруды қолдану нәтижесінде
қалыптасатын глобальды экологиялық апат.
1
2 Глоссарии
Биогеохимия — биосферада организмдердің қатысуымен жүретін геохимиялық
процестерді зерттейтін ғылым саласы, геохимияның бір бөлімі.
Геохимия — Жердің химиялық құрамын, элементтердің көшу не таралу
заңдылықтарын, атомдардың табиғи процестер кезіндегі орналасу мен көшу
тәсілдерін зерттейтін ғылым
Тірі организм өз тіршілігінде түрлі химиялық элементтерді бойына
сіңіреді, ал ол өлген соң бұл элементтер ыдырайды, шашырайды немесе белгілі
бір орынға шоғырланады.
Жер бетінде тірі организмдер біркелкі тарамаған, кейбір тіршілік
ортасында олардың белгілі бір тобы көп жиылады. Бұған мұхиттар мен
теңіздердегі планктон, құрлықтағы қалың орман мен шалғындар, ылғалы мол
қара топырақты жерлердегі шірінді мен шымтезек, халықтың бір жерде тығыз,
бір жерде сирек орналасуы мысал болады.
3 Тірі заттың негізгі массасы — өсімдіктерде. Олар жерге
түсетін күн энергиясының 1%-ке жуығын сіңіреді. Биогеохимиялық
процестердің қарқыны организмдердің шапшаң көбеюіне байланысты.
Тірі дене құрамының негізгі массасы химиялық элементтердің аз ғана
тобынан құралады.
4 Геохимияның салалары - теориялық геохимия, кристаллохимия, жеке
элементтер геохимиясы, радиогеология, физикалық
геохимия, топогеохимия, биогеохимия сияқты салалары бар.
Жердегі хим. элементтер 4 топқа бөлінеді:
1. Сидерофильдер [темірге жақындар (Fe, Nі, Co, т.б.)], көбінесе,
орталық ядрода орналасқан;
2. Халькофильдер [күкіртке жақындар (Cu, Zn, Sb, т.б.)] оксидті және
сульфидті қабатта кездеседі;
3. Литофильдер [тас құраушылар (Sі, Mg, Ca, Ba, т.б.)] — силикатты
қабатта;
4. Атмофильдер [ауа құраушылар (Не, Ar, Ne, т.б.)] ауа қабатында
жиналады.
5 Ауа қабатында элементтер - газ немесе жеке элемент түрінде
кездеседі. Атомның газ түрінде болуы оның кеңістікте еркін таралуын
немесе су мен тас қабаттардағы атомдармен жылдам алмасуын жеңілдетеді.
6 Геохимиялық процестер - көбінесе, тропосфера қабатында өтеді.
7 Су қабатында элементтер ерітінді түрінде, ал
8 Жер қыртысында — минерал, молекула, атом, ерітінді, бу түрінде
кездеседі.
9 Табиғаттың ластануы - дегенде біз оған тән емес агенттердің енуі немесе
бар заттардың консентрациясының (химиялық, физикалық, биологиялық)
артуын, санның нәтижесінде қолайсыз әсерлер туғызуын түсінеміз.
Ластандырушы заттарға - тек улы заттар ғана емес, зиянды емес немесе
ағзаға қажет заттың оптималды консентрациядан артық болуы да жатады.
Ластануды жүйенің тепе – теңдігін бұзатын кез келген агент ретінде
бағалауға болады.
Ластану түрлері - әр түрлі белгілері бойынша жіктеледі:
• шығу тегі бойынша:
табиғи және жасанды (антропогенді);
• пайда болу көзіне байланысты:
а) өндірістік, ауыл шаруашылық, транспорттық және т.б.;
ә) нүктелік (өнеркәсіп орнының құбыры), объектілі (өнеркәсіп орны),
шашыраған (егістік танабы, бүкіл экожүйе), трансгрессивті (басқа аймақтар
мен мемлекеттерден енетін);
• әсер ететін ауқымына байланысты: ғаламдық, аймақтық, жергілікті;
• қоршаған ортаның элеметтері бойынша: атмосфера, топырақ, гидросфера және
оның әр түрлі құрам бөліктері (әлемдік мұхит, тұщы су, жер асты сулары,
өзен сулары және т.б.);
• әсер ететін жеріне байланысты: химиялық (химиялық заттар мен элементтер),
физикалық (радиоактивті, радиациялық жылулық, шу, электромагниттік), физико
– химиялық (аэрозольдер), биологиялық (микробиологиялық және т.б);
• әсер етудің периодтылығына байланысты: бірінші ретті (өнеркәсіп
орындарының қалдықтары), екінші ретті (смогты құбылыстардың өнімдері);
• тұрақтылық дәрежесі бойынша: өте тұрақты – 100 және 1000 жыл тұратын
(азот, оттегі, аргон және басқа инертті газдар), тұрақты – 5-25 жыл
(көмірқышқыл газы, метан, фреондар), тұрақсыз (су буы, көміртегі тотығы,
күкіртті газ, күкіртсутек, азоттың қостотығы, озон қабатындағы фреон).
Ферменттер - тірі организм клеткалары жасап шығаратын барлық химиялық
реакциялардың жүрісін тездететін биологиялық катализаторлар.
Жаңа классификация бойынша бізге белгілі ферменттердің барлығы алты класқа
бөлінеді.
1. Оксидоредуктаза — тотығу-тотықсыздану ферменттері.
2. Трансфераза — атомдардың түрліше топтарының тасымалдау реакциясын
катализдейтін ферменттер.
3. Гидролаза — заттардың түрліше топтарының гидролизіне қа-тысатын
ферменттер.
4. Лиаза — еселенген байланыс түзе және оны бұза отырып, атомдар тобын
қосып немесе ажыратып алу реакциясын ка-тализдейтін ферменттер.
5. Изомераза — изомеризация реакциясын катализдейтін ферменттер.
6. Лигаза (синтетаза) — АТР энергиясының есебінен жай заттардан күрделі
органикалық заттар түзу реакциясын катализдейтін ферменттер.
Гипофиз. Эпифиз Ішкі секреция бездері немесе эндокриндік мүшелер жүйесі
(гр. «endon» - ішкі, «сrino» - бөлемін) биологиялық белсенді заттар бөлетін
мүшелерге жатады. Ішкі секреция бездерінің жасушаларын ұсақ қантамырлар
мен лимфа қылтамырлары торлайды.
Бұл бездерде бөлінетін сұйықтықты шығаратын өзек болмағандықтан, сұйыктық
бірден қанға өтеді. Сондықтан мұндай бездерді ішкі секреция бездері деп
атайды.
Ішкі секреция бездеріне жататындар: гипофиз, қалқанша без, қалқанша маңы
безі, тимус, эпифиз, бүйрек үсті бездері және т. б. Ұйқыбез бен жыныс
бездері - аралас бездер. Олар әрі ішкі, әрі сыртқы секрециялық қызмет
аткарады. Бұл бездерден бөлінетін заттар канға да және басқа мүшелерге де
өтеді. Ішкі секреция бездерінен бөлінетін сұйықтықты гормондар дейді.
Гормондар (гр. «һоrmae» - қоздырамын, козғалыска келтіремін) - ішкі
секреция бездерінен бөлінетін ұлпалар мен мүшелерге әсер ететін биологиялық
белсенді заттар. Гормондардың барлығы ағзалық заттар, себебі, олардың
біреуі нәруыздан, екіншісі аминқышкылдарынан, үшіншісі май тектес заттардан
құралған. Гормондар ішкі секреция бездерінен бөлінін, қан, лимфа, ұлпа
сұйыктығы арқылы басқа мүшелерге жеткізіледі.
Ішкі секреция бездерінің қызметін реттейтін орталық - аралық гипоталамус
(гр.«һуро» - асты, төменгі жағы, «tаlаmое» - бөлме). Оны көру төмпешік асты
бөлімі деп те атайды.
Гипоталамус пен гипофиздің қызметі бірімен-бірі тығыз байланысып,
гипоталамустен гипофиздік жүйе құралады. Жүйке ұлпасынан бөлінетін
гормондар - нейрогор-явтт аталады.
јсер етуші зат - препараттыќ нысандаєы пестицидтіѕ (улы химикаттыѕ)
биологиялыќ тўрєыдан белсенді бґлігі;
биологиялыќ препарат (биопрепарат, биопестицид) - јсер ету бастамасы
микроорганизм немесе оныѕ тіршілік јрекетініѕ ґнімі болып табылатын
препарат;
гербицид - ќажетсіз ґсімдіктерді жоюєа арналєан пестицид (улы
химикат);
зиянды организмдер - топыраќќа, ґсімдікке жјне ауыл шаруашылыєы
ґніміне кері јсер ететін зиянкестер, арамшґптер жјне ґсімдік аурулары;
инсектицид - ґсімдіктерді зиянды жјндіктерден ќорєауєа арналєан
пестицид (улы химикат);
пестицидтер (улы химикаттар) айналымы - пестицидтерді (улы
химикаттарды) енгізуді (импорт) жјне шыєаруды (экспорт), сондай-аќ онымен
байланысты ґлшеп орау, орау, таѕбалау, саќтау жјне тасымалдау процестерін
ќоса алєанда, пестицидтерді (улы химикаттарды) ґткізу (сату немесе жеткізу
процестері (кезеѕдері);
пестицидтер (улы химикаттар) - зиянды организмдерге жјне аса ќауіпті
зиянды организмдерге ќарсы, сондай-аќ ґнімді жинар алдында кептіру,
жапыраќтарын тїсіру жјне ґсімдіктердіѕ ґсуін реттеу їшін ќолданылатын
химиялыќ, биологиялыќ жјне басќа да заттар;
пестицидтердіѕ (улы химикаттардыѕ) ќауіптілік сыныбы - адамныѕ ґмірі
мен денсаулыєына жјне ќоршаєан ортаныѕ жаєдайына зиянды јсерін тигізетін
ќасиеттерін аныќтау їшін пестицидтерді (улы химикаттарды) ќауіптілік
тїрлері жјне санаттары бойынша бґлу;
пестицидтерді (улы химикаттарды) залалсыздандыру - тыйым салынєан
немесе жарамсыз болып ќалєан пестицидтерді (улы химикаттарды), сондай-аќ
олардыѕ ыдыстарын Ќазаќстан Республикасыныѕ заѕнамасына сјйкес кјдеге
жаратуєа немесе жоюєа баєытталєан іс-шаралар;
пестицидтердіѕ (улы химикаттардыѕ) ќалдыќ кґлемі - ґсімдік
шаруашылыєы ґнімі мен ќоршаєан орта объектілеріндегі химиялыќ заттардыѕ
мґлшерлік кґрсеткіші, оныѕ кґмегімен олардыѕ адам мен жануарлар їшін
ќауіпсіздігі баєаланады;
пестицидтердіѕ (улы химикаттардыѕ) ќауіпсіздігі - ќауіпті факторды
іске асыру мїмкіндігі мен оныѕ салдарыныѕ ауыртпалыєы дјрежесініѕ
їйлесімділігі ескеріле отырып, азаматтардыѕ ґміріне, денсаулыєына, ќоршаєан
ортаєа, оныѕ ішінде ґсімдіктер мен жануарлар јлеміне зиян келтіруіне
байланысты пестицидтердіѕ (улы химикаттардыѕ) жол беруге болмайтын
ќатерініѕ болмауы;
пестицидтіѕ (улы химикаттыѕ) ќауіптілігі - адамєа жјне ќоршаєан
ортаєа ќолайсыз јсер ету мїмкіндігі;
пестицидтер (улы химикаттар) ќауіпсіздігініѕ паспорты -
пестицидтердіѕ (улы химикаттардыѕ) сипаттары жјне оларды ќолдану кезінде
ќауіпсіздікті ќамтамасыз ету жґніндегі шаралар туралы деректерді ќамтитын
ќўжат;
пестицидтерді (улы химикаттарды) мемлекеттік тіркеу - нјтижелері
бойынша Ќазаќстан Республикасыныѕ ґсімдіктерді ќорєау туралы заѕнамасына
сјйкес жеке жјне заѕды тўлєаларєа Ќазаќстан Республикасыныѕ аумаєында
ќолдану ќўќыєына арналєан тіркеу кујлігі берілетін, препараттарды
биологиялыќ, токсикологиялыќ, санитарлыќ-эпидемиологиялыќ жјне экологиялыќ
баєалау процесін аяќтайтын рјсім;
пестицидтерді (улы химикаттарды) ґндіру (формуляциялау) -
пестицидтерді (улы химикаттарды) бастапќы компоненттер негізінде
дайындаудыѕ технологиялыќ процесі;
пестицидті (улы химикатты) ќолдану жґніндегі ўсынымдар - халыќтыѕ
денсаулыєын жјне ќоршаєан ортаны пестицидтіѕ (улы химикаттыѕ) зиянды
јсерінен ќорєауды ќамтамасыз ететін, пестицидті (улы химикатты) ќолдану
тјртібі мен ќауіпсіздік талаптары туралы мјліметтерді ќамтитын, ґндірушініѕ
(жеткізушініѕ) ќўжаты;
пайдалану (ќолдану) регламенті - пестицидтерді (улы химикаттарды)
ќолдану шарттары мен тјртібіне ќойылатын талаптар;
пестицидтерді (улы химикаттарды) сјйкестендіру - пестицидтердіѕ (улы
химикаттардыѕ) елеулі белгілері олардыѕ сипаттарына ўќсастыєын белгілеу;
пестицидтердіѕ (улы химикаттардыѕ) тізімі - Ќазаќстан Республикасыныѕ
аумаєында ќолдануєа рўќсат етілген, тіркелген пестицидтердіѕ (улы
химикаттардыѕ) тізбесі;
пестицидпен (улы химикатпен) фумигациялау - бу немесе газ тїрінде
пестицидті (улы химикатты) зиянкес организм тіршілік ететін ортаєа енгізу;
пестицидтіѕ (улы химикаттыѕ) шекті рўќсат етілген концентрациясы
(бўдан јрі - ШРК) - ўзаќтыєы шектелмеген уаќытта кїн сайын јсер еткен
жаєдайда ауру немесе адам денсаулыєы жаєдайыныѕ ауытќуын тудырмайтын
пестицидтіѕ (улы химикаттыѕ) јсер етуші затыныѕ кґлем (ауа, су), салмаќ
(тамаќ ґнімдері, топыраќ) немесе сыртќы (жўмыскерлердіѕ терісі)
бірлігіндегі саны;
препарат - физикалыќ-химиялыќ ќасиеттеріне, уыттылыєына, пайдаланылу
маќсаты мен тјсіліне (эмульсия концентраттары, суспензиялыќ концентраттар,
тїйіршектелген, микрокапсуландырылєан препараттар, дымќылданылатын ўнтаќтар
жјне таєы басќалар) байланысты пестицидті (улы химикатты) ќолдану нысаны;
родентицид - зиянды кеміргіштермен кїресуге арналєан пестицид (улы
химикат);
фунгицид - ґсімдіктерді таз ауруларынан ќорєауєа арналєан пестицид
(улы химикат).
ВИТАМИНДЕР (латын тілінде — тіршілік) — адам мен жануарлардың
тіршілігіне, олардың денсаулығын сақтауға, өсіп-өнуіне қажетті, химиялық
табиғаты жағынан әр түрлі органикалық қосылыстар тобы.
Суда еритін Витаминдер. Бұған жататындар: Ві витамині (тиамин) — нерв
ауруларын, В2 витамині (рибо-флавин) — тотығу процесін жақсартуда, В6
витамині (пиридрксин) — тері ауруларын, Ві2 витамині (цианкобаламин) —
анемияны, РР витамині (никотин қышқылы) — пеллагра ауруын емдеуге
қолданылады.
М а й д а е р и т і н Витаминдер. Бұған жататындар: Аі және А2
витаминдері (ретинол және дегидроретинол) — көз ауруларын емдеуге
пайдаланылады.
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
2. ДӘРІСТЕР
Дәріс–маңызды сирек және түсіндіру,кеңес,әңгіме сияқты,осындай жаңа
материалдарды баяндауда қолданылатын форма.
Дәріс №1
Тақырып: Курстың мәселелері мен міндеттері.
Қоршаған ортаның ластануының индикаторлық әдіспен ластануы
Жоспар.
1. Қоршаған сыртқы орта мәселелері мен міндеттері
2.Қоршаған ортаның ластану түрлері
« Қоршаған сыртқы орта » географиялық ортадан гөрі әлдеқайда кеңірек ұғым
– оның көлеміне Жердің сырт бедерімен қатар ішкі байлығы да, Күн
системасының адамның іс-әрекетіне қатысты бөлігі де және адамның өзі
жасаған материалдық дүние де кіреді. Сыртқы ортаның құрамы үлкен екі
бөліктен – табиғи және жасанды орталардан тұрады.
Табиғи тіршілік ортасына табиғаттың тірі және өлі бөліктері
– биосфера және геосфера жатады. Ол адамның қатысуынсыз өз бетінше өмір
сүріп дамиды.Алайда , эволюцияның барысында адам табиғи тіршілік
жағдайларын біртіндеп игере береді: алғашында табиғи байлықтарды
( өсімдіктер мен хайуанаттар т.б.) жай пайдаланумен ғана шектелсе,
кейіннен біртіндеп тіршілік құрал – жабдықтарын ( қазба байлықтарды ,
энергия көздерін т.б.) пайдаланып , оларды практикалық іс-әрекеттер
барысында өзгерте бастады.Бұл әрекеттің нәтижесінде адам басқа жан
–жануарлардан айрықша қасиетке-еңбек құралдарын өндіру , материалдық және
рухани мәдениеттерді жасау , сөйтіп сыртқы ортаны мақсатқа сай өзгерту
қабілеттеріне ие болды.Өндірістің карқындап дамуына және отын түрлерін кең
масштабта жағуға байланысты атмосферадағы бос оттектің қоры азайып, ал
көмірқышқыл газының мөлшері жоғарылауда. Нәтижесінде табиғаттағы
көміртектің айналымы бұзылды деуге болады. Академик А.П.Виноградов
зерттеулер нәтижесінде көмірқышқыл газының концентрациясы жыл сайын 0,2%-ға
ұлғайып отырғанын анықтады. Адамзат қоғамында адам баласы отты ең алғаш рет
қолданған күннен бастап осы күнге дейін түрлі жану процестерінде 273 млрд.
тонна оттегі жұмсаған болса, соның 246 млрд. тоннасы, яғни (90% ға жуығы)
соңғы жарты ғасырда ғана жұмсалған. Көміртек айналымының бұзылуы мен
атмосферада көмірқышқыл газының концентрациясының жоғарылауы Жердегі барлық
химиялық тепе-теңдікке үлкен әсер етеді.
Атмосфера табиғи және жасанды (антропогендік) жолмен ластанады.
Приоритеттік ластағыш заттектерді топтастыру мен олардың мөлшерін
әртүрлі ортада өлшеу туралы мәліметтер
|Прио-рите|Ластағыш заттектер |Орта |Өлшеу |
|ттік | | |Бағдарлама-сының|
|класы | | |типі |
|1 |2 |3 |4 |
|I |Күкірт диоксиді және қалқыма |Ауа |И, А, Б, Ғ |
| |бөлшектер Радионуклидтер (5г-90, |Тамақ |И, А |
| |Сз-197) | | |
|ІІ |Озон ДДТ және басқа |Ауа Биота, адам |И, Б |
| |хлорорганикалык қосылыстар | |(страто-сферада)|
| | | |И, А |
|ІІ |Кадмий жоне оның қосылыстары |Тамақ, адам, су |И |
|III |Нитраттар, нитриттер Азот |Ауыз су, тамақ |И И |
| |оксидтері |Ауа | |
|IV |Сынап және оның |Тамақ, ауа |И, А |
| |қосылыстары Қорғасын Көміртек |Ауа, тамақ Ауа |И Б |
| |диоксиді | | |
|V |Көміртек оксиді Мұнай |Ауа Теңіз суы |И А, Б |
| |көмірсутектері | | |
|1 |2 Фторлы қосылыстар |3 Ауыз су |4 И |
|VI | | | |
|VII |Асбест Мышьяк |Ауа Ауыз су |И |
| | | |и |
|VIII |Микротоксиндср Микробиологиялық |Тамақ |И. А |
| |ластану Реактивті көмірсутектср |Тамақ |И,А И |
| | |Ауа | |
И — импактылық, А — аймақтық, Б — базалық, Ғ - ғаламдық.
Қоршаған ортаның құрама экологиялық мониторингі мынадай түрде
атқарылады:
• бақылау объектісін белгілеу;
• бақылауға белгіленген объектіні тексеру;
• бақылау объектісіне информациялық модель құрастыру;
• өлшеуді жоспарлау;
• бақылау объектісінің жағдайын бағалау және оның информациялық моделін
ұқсастыру;
• бақылаудағы объектінің жағдайының өзгеруіне болжам жасау;
• мәліметтерді қолдануға ыңғайлы түрде дайындап қолданушыларға тапсыру.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ
1. Жер атмосферасының химиялық құрамы кандай?
2. Адамның іс-әрекетінің ауа райы мен климатка әсері қан-дай?
3. Атмосфераға температураның әртүрлі инверсиялары қалай әсер етеді?
4. Атмосфераны ластаушы негізгі факторлар қандай?
Негізгі әдебиеттер:
1. Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. А., 2003
2. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б., Сауытбаев Г.З. Экология., А., 2001.
3. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология А., 2003.
4. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002.
5. Алишева К. Экология. Учебник. А., 2006
6. ҚаженбаевС., С. Махмұтов. Алматы, Табиғатты қорғау. А. 1984
Дәріс №2
Тақырып: Биоиндикациянлық әдістеменің анықталу негізі.
Қоршаған орта ластануының физика-химиялық, биологиялық әдістері
Жоспар.
1. Қоршаған орта ластануының физика-химиялық, биологиялық әдістері
2. Қоршаған ортаның ластану түрлері
Жер беті мен жер асты суларына зиянды заттектерді, микроорганизмдерді
және жылуды енгізетін көзді ластаушы көз деп, ал судың сапалық нормасын
бұзатын компоненттерді ластағыш заттар деп атайды. Табиғи суларды ластайтын
компоненттер биологиялық және физикалық химиялық қаситтеріне қарай бірнеше
топқа бөлінеді:физикалық күйіне байланысты- ерімейтін, коллойдты, еритін,
табиғатына қарай-минералды, органикалық, биологиялық немесе бактериялық.
Минералды компоненттерге анорганикалық қосылыстар, яғни суда еритін және
онда молекулалық пен иондық түрде болатын заттектер жатады.
Органикалық компоненттерге өсімдіктерден немесе жан-жануарлардан, т.б.
жолмен пайда болған органикалық заттар жатады. Өсімдіктен пайда болған
заттарға олардың қалдықтары, өсімдік майлары, қағаз т.б., ал
жануарлардынпайда болған заттарға, мысалы мал ткандары, желім заттар, қи
және организмнен шығатын басқа да заттар жатады.
Биологиялық немесе бактериялық компоненттерге- бактериялар, вирустар,
балдырлар, ең төменгі сатыдағы жәндіктер, құрттар, микробиологиялық
зауыттардың қалдықтары т.б. кіреді.
Әр түрлі мақсатта қолданылған судың 80-85% ластанған ақаба су түрінде
табиғатқа қайтып оралып отырады. Жыл сайын бүкіл әлемде 420 км3 қалдық
сулар төгіледі, бұл сулар 7000 км2 таза суды ластандыра алады. Суды
ластайтын заттектердің саны 500 мыңның үстінде, ал гидросферадағы
ластағыштардың жалпы массасы шамамен 15 млрд.т/жылына, олардың ішінде ең
қауіптілігі жоғары қосылыстар деп фенолды, мұнай мен мұнай өнімдерін,
беттік активті заттар, ауыр металдардың тұздарын, радионуклейдтерді,
пестицидтерді және басқа да органикалық және анорганикалық улы заттарды,
биогенді атауға болады.
Жоғарыда қарастырылған улы заттектердің ішінен суперэкотоксикантты мұнай
мен мұнай өнімдерін жатқызуға болады. Сулы ортада олардың концентрациясы 1
мг/м3ке жеткеннен бастап улылық қасиетін көрсетеді. Мұнай мөлшерінің шамасы
200-300 мг/м3 жеткенде экологиялық тепе теңдік бұзылып, балықтың және
судағы басқ да ағзалар түрінің реттегіш механизмі өз мүмкіндігінің ең
төменгі шегіне жетеді де, одан әрі қарай олар ортаның кез келген қолайсыз
факторларына төзімсіз бола бастайды, яғни экологиялық тұрақтылық жойылады.1
т мұнай суға төгілсе, аумағы 2,6 км2 шамасында судың беткі көлемінде тұтас
үлпек түзеді. Суда ерімейтін кейбір пестицидтер мұнай өңдейтін өндіріс
қалдықтарында ерігіш келеді, еру нәтижесінде бір түрден екінші ластаушы
түрге айналады. Осының нәтижесінде олар бірте бірте су түбіне шөгудің
орнына тұщы су көздерінің не теңіздердің бетіне жиналады.
Жылына гидросфераны ластайтын антропогендік ластағыштардың жалпы массасы
15 млрд тоннаға жетіп отыр.
Сулардың радиоактивті заттармен ластануы үлкен қауіптілік туғызады.
Мысалы, тіршілік белгісінен ада болған Маңғыстау жеріндегі Қошқар ата көлі
өлі көл деп аталады, оның түбінде радиоактивтілігі бар 104 млн тонна
көлеміндегі өндіріс қалдықтары шөгіп жатыр.
Табиғи сулар жылуэнергетика өндірістерінен шығатын жылы ақаба суларымен
де ластанады, су объектілеріндегі температуралық режим өзгереді, бұл
санитарлық талапқа сәйкессіздіктің орын алуына әкеп соғады. Суаттарда су
температурасы көтерілген сайын еріген оттектің мөлшері төмендеп отырады,
суды ластайтын қоспалардың улылығы жоғарылайды, биологиялық тепе теңдік
бұзылады, организмдердің түрлік құрамы ауысады, мысалы балдырлардың.
Атмосфераның ластануымен салыстырғанда су жүйелерінің ластануы үлкен
қауіп төндіреді, оның себебі: ауадын гөрі сулы ортада өздігінен тазалану,
яғни регенерация процесі өте баяу жүреді; су қоймаларын ластайтын көздердің
қатары да көбейе түседі. Оның мысалы ретінде Қазақстанның кейбір ірі су
ресурстары көздерін- Арал мен Балқаш көлдерінің жағдайын келтіруге болады.
Қазіргі кезде экологиялық ауыр апат зардаптарының салдарынан Арал теңізі
жағалаудан 100 шақырымның үстінде шегініп кеткені белгілі. Осыған
байланысты теңіз табанында көлемі 2 млн га астам Аққұм атты кеңістік пайда
болды. Сол маңнан әр жыл сайын 75 млн.т тұзды дауыл көтеріп әкетіп
Қостанай, Солт Қазақстан, Павлодар тағы басқа облыстардың жеріне таратуды.
Балқаш көлін тілге тиек етсек, ол республика экономикасы мен экологиясына
орасан зор зиян келтіруде.
1-кесте
|№ |Алынатын |Алдын алу шаралары|Анықталатын элементтер |Табылу шегі |
| |анализ | | | |
| |объектісі | | |Мг\л |
|1. |Жаңбыр суы |Ион алмастыра |AI,Cd, Cu, Pb, Zn |10 -1 |
| | |отырып | | |
|2. |Ағынды су |Құрғақ тұнба |Si,Al,Fe,Ca,Mo,Mn,Zn,Sn,Pb,|1*10-4 |
| | |қалғанша |V, Ba, Sr, Cr |10-5 |
|3. |Табиғи ағынды |Сүзу , булау, |,Cd, Cu,Zn, Ni |2*10-4 |
| |сулар |Электрод | | |
| | |параметірінде | | |
| | |булайды. | | |
|4. |Теңіз суы |Араласқан |Hg, Bi, Cd,Ni, Pb, Ca, Cr, |1*10-1 |
| | |экстракция әдісі |Co, Fe, Zn | |
|5. |Табиғи |Элементің |,Ni, Pb, Ca, Cr, Co, Fe, Zn|1,1-2,0 *10-8|
| |сулардың |электролиттік | | |
| |әртүлі құрамы |концентрі. | | |
|6. |Тұма суы |Сублимациялық, |AI,Cd, Cu, Cr, Fe, ,Mn,Ni |0,9-1,21 *104|
| |(500км) |экстракциялау, ион| | |
| | |алмасу | | |
|7. |Минералды ауыз|Микроқоспаларды |,Mo,Zn,,Pb,Ni |0,01-1,2*10 |
| |су |бөлу , сүзу, | |-4 |
| | |тұндыру. | | |
|8 |.Ауыз |Сорбция әдісі |Cd, , Pb, Bi, |0,05-0,3*10-4|
| |суы(40км) | | | |
|9. |Ертіс суы |Тұнбаға түсіру |Mn,Zn,Sn,Pb, |0,23-2,0*10-2|
| | | |V, Ba, Sr, Cr | |
|10.|.Құдықтан |концентрлеу |, Cu, Fe,Pb |0,005-1,0*10 |
Ақаба сулар ---деп өндірісте, тұрмыста немесе ауыл шаруашылығында
пайдаланылғын, сондай-ақ бір лас аймақ оның ішінде елді мекен арқылы өткен
су.
Қазіргі уақытта қоршаған ортадағы ластаушы заттардың МШК көмегімен су
сапасын білуге болады.Су үшін 960 химиялық қосылыстардың МШК
бекітілген.Ауыз , табиғи, тоқтау, ағынды, ақаба сулар үшін судың стандарты
болады. 1. Санитарлы
2. Жалпы санитарлы
3. Органолептикалық
Судың мөлшері стандырт бойынша 0,25мг/л (1категория), 0,75 мг/л (2
категория),ал иіс қарқындылығына байланысты 5 балдық жүйе бойынша
бағалайды. Ауыз су үшін 20-60 температурада, 2 балдан аспау керек.Су
құбырларындағы ауыз су температурасы да қатаң қадағаланады. (рН=6,5-8,5) .
Енді әр типтегі табиғи суларға экологиялық баға берсек , мына диограммада
судың ластанған мөлшерін
Тұма суы---31
Сары-ағаш суы-35
Құдық суы(40км)-38
Шетіндегі құдық суы-40
Краннан-45
Ертіс суын (киров аймағы)-79
Ертіс суын (тері зауытты)-93
Ертіс суын ішуге қолдануға болмайды .Суъектілеріне көптеп көңіл бөліп
әрқашан тазартулар жүргізіп отыру қажет . Судың ластануларының алдын алу
шараларын және әдістерін білу керек.
Дәріс №2
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ ТІРІ ОРГАНИЗМДЕРІНІҢ ИНДИКАТОРЛЫҚ САПАСЫ РЕТІНДЕ
Биоиндикация- қоршаған ортаның жағдайын тірі ағзалардың реакциясы бойыншы
бағалау. Биоиндикаторлар ретінде жануарлар, өсімдіктер, бактериялар,
вирустар қолданылады.
Инфузориялары қоршаған ортаның ластаушыларының улылық дәрежесін
анықтауда өте қолайлы объект болып табылады. Себебі, лоарды зертхана
жағдайында өсіру, тәжірбиені жүргізу салыстырмалы түрде арзан, жылдам және
дәлдігі жоғары нәтижелер алып, зерттелетін заттардың улы әсері туралы
қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Түрлердің алуантүрлілігінің кемуінің әсіресе екі салдары ерекше назар
аударуды қажет етеді.
Біріншіден,бір түрдің жойылуы,әдетте онымен қоректік немесе басқа да
байланыстармен тығыз байланысты ,бірнеше түрдің тіршілік әрекетін бұзуға
әкеліп соқтырады.
Екіншіден, қандайда бір түрді толық жоюдың қажеті жоқ.Олардың саны
белгілі бір шамадан төмендеп кетсе,олар қайта қалпына келе алмайды.Ірі
омыртқалы жануарлар үшін шекті деңгей 500-100 дара,ұсақ омыртқалылар үшін
шамамен 10мың дара омыртқасыздар үшін шамамен 50 мың дара өсімдіктер үшін
бірнеше мың дана.Адам қызметінің нітижесінде ағзалардың жойылуына кейбір
мысалдар келтірейік.
Дәріс №3-4
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ ТІРІ ОРГАНИЗМДЕРІНІҢ ИНДИКАТОРЛЫҚ САПАСЫ РЕТІНДЕ
Қоршаған орта жағдайының өзгеру дәрежесіне байланысты, тірі
организмдердің жағдайын және санына байланысты, ластаушы заттардың қандай
мөлшерде болатынын зерттеу. Тірі индикаторлар негізіне өзіне тән
қасиеттерге байланысты қоршаған ортаның ластану дәрежесін физика-химиялық
әдістермен анықтайды:
- Олар биологиялық ең негізгі ластаушылардан;
- Өзгерістердің түзілу жылдамдығын көрсетеді;
- Экожүйеге әр топтағы токсиканттардың жиналу орны мен жолдары;
- Адамның және тірі табиғатқа осы және басқа залалды заттардың дәрежесі;
«Биоиндикаторлар» - атты халықаралық бағдарлама әзірленген, қазіргі
кезде халық аралық симпозумдар биоиндикациялық антропогенді ластану.
Биоиндикацияға негізінен жоғары және төменгі өсімдіктер,
микроорганизмдер, жануарлардың әр түрлері (кәмшат, кемірушілер және т.б.)
қолданылады. Адам ластайтын өте сезімтал индикаторлар лишайниктер мен
мхалар, олардың биологиялық және физиологиялық ерекшеліктерін қоса
отырғанда. Сонымен, өте кішкене ауаны ластаушы күкірттің диоксидді
(күкіртті газ), жоғары өсімдіктердің көбіне әсер етпейді, бірақ
лишайниктердің жаппай жойылуына әкеп соғады.
Қазіргі кезде Батыс Европалық мемлекеттердің ірі өндірісті қалаларының
аймақтарында лишайниктердің көптеген түрлері толықтай жоғалып кеткен.
Скандинді мемлекеттерде ауыр металдармен атмосфера ластануының
индикаторы ретінде сфагнов мхаларынан алады.
Мхалар лишайниктерден радионуклидтердің жиналғандығы байқалады. Мысалы:
Мхаларды зерттеу нәтижесі бойынша:
Арменияда: стронций – 90 мхада 10-26 рет, уран – 1,5-6 есе жоғары;
Егістктегі шөпті өсімдіктерге қарағанда
Германияда өңдірістік қалдықтарды жылтылдан бактерияларды қолдануда
заттардың ластану индикациясымен әдістері әзірленеді.
Атмосфераның антропогенді ластануы көбіне жоғары өсімдіктерге әсер етеді
де, келесідегідей:
- Жапырақтардың түсінің өзгеруі;
- Өсу формасының өзгеруі, т.б..
Атмосфераның күкірттің диоксидімен біртіндеп ластануы мынандай өзгеріске
әкеліп соғады:
- Қарағайдың жапырағының ұштары мен инелері күлгін тартады.
- Кейбір ағаштардың жапырақтары түссіз күйге енеді.
Ал бізде 15 кесте құрылған онда индикаторлары атмосфералық ауаны
ластаушы әр түрлі компоненттерді (күкірт диоксиді, фторлы сутегі, аммиак
және т.б.) негізге алынған.
Онда өте сезімтал атмосфералық ауаны ластаушылар қарағайлы тектестер,
олар өте күкірт диоксидді мен ластанған болып келеді.
Декоративтін өсімдіктердің индикаторы фторлы сутекке гладиолус,
жауқазын, норцисс (нарқыз), ландыш.
Өте жақсы озон индикаторлары темекі сорттары, томатты, цитрусты
өсімдіктерде (жемістерде).
Жоғарыда келтірілген биоиндикаторлардың қоршаған орта жағдайына бақылау
жасай табиғатты қорғау және оларды сақтау шараларында, орман
шаруашылығында, ауа атмосферасының антропогенді ластануының әсерін есепке
ала отырып қолдануға болады.
Биоиндикациялық зерттеу әдістерінің негізі.
1. Пән және міндеті.
2. Биоиндикация әдістерге жалпы міндеттеме (мінездеме) (түйіндеме).
Қоршаған орта жағдайының өзгеру дәрежесіне байланысты, тірі
организмдердің жағдайын және санына байланысты, ластаушы заттардың қандай
мөлшерде болатынын зерттеу. Тірі индикаторлар негізіне өзіне тән
қасиеттерге байланысты қоршаған ортаның ластану дәрежесін физика-химиялық
әдістермен анықтайды:
- Олар биологиялық ең негізгі ластаушылардан;
- Өзгерістердің түзілу жылдамдығын көрсетеді;
- Экожүйеге әр топтағы токсиканттардың жиналу орны мен жолдары;
- Адамның және тірі табиғатқа осы және басқа залалды заттардың дәрежесі;
(Соколов және т.б.; 1990)
«Биоиндикаторлар» - атты халықаралық бағдарлама әзірленген, қазіргі
кезде халық аралық симпозумдар биоиндикациялық антропогенді ластану (Индия,
1984; Канада, 1985; және т.б.)
Биоиндикацияға негізінен жоғары және төменгі өсімдіктер,
микроорганизмдер, жануарлардың әр түрлері (кәмшат, кемірушілер және т.б.)
қолданылады. Адам ластайтын өте сезімтал индикаторлар лишайниктер мен
мхалар, олардың биологиялық және физиологиялық ерекшеліктерін қоса
отырғанда. Сонымен, өте кішкене ауаны ластаушы күкірттің диоксидді
(күкіртті газ), жоғары өсімдіктердің көбіне әсер етпейді, бірақ
лишайниктердің жаппай жойылуына әкеп соғады.
Қазіргі кезде Батыс Европалық мемлекеттердің ірі өндірісті қалаларының
аймақтарында лишайниктердің көптеген түрлері толықтай жоғалып кеткен.
Скандинді мемлекеттерде ауыр металдармен атмосфера ластануының
индикаторы ретінде сфагнов мхаларынан алады.
Мхалар лишайниктерден радионуклидтердің жиналғандығы байқалады. Мысалы:
Мхаларды зерттеу нәтижесі бойынша:
Арменияда: стронций – 90 мхада 10-26 рет, уран – 1,5-6 есе жоғары;
Егістктегі шөпті өсімдіктерге қарағанда
Германияда өңдірістік қалдықтарды жылтылдан бактерияларды қолдануда
заттардың ластану индикациясымен әдістері әзірленеді.
Атмосфераның антропогенді ластануы көбіне жоғары өсімдіктерге әсер етеді
де, келесідегідей:
- Жапырақтардың түсінің өзгеруі;
- Өсу формасының өзгеруі, т.б..
Атмосфераның күкірттің диоксидімен біртіндеп ластануы мынандай өзгеріске
әкеліп соғады:
- Қарағайдың жапырағының ұштары мен инелері күлгін тартады.
- Кейбір ағаштардың жапырақтары түссіз күйге енеді.
Көбінесе шет мемлекеттердің зерттеулерінің нәтижелеріне сүйенеміз:
(Гудерян 1979);
(У.Мэннинг 1985);
(Р.Шуберт және т.б. 1988)
Ал бізде 15 кесте құрылған онда индикаторлары атмосфералық ауаны
ластаушы әр түрлі компоненттерді (күкірт диоксиді, фторлы сутегі, аммиак
және т.б.) негізге алынған.
Онда өте сезімтал атмосфералық ауаны ластаушылар қарағайлы тектестер,
олар өте күкірт диоксидді мен ластанған болып келеді.
Декоративтін өсімдіктердің индикаторы фторлы сутекке гладиолус,
жауқазын, норцисс (нарқыз), ландыш.
Өте жақсы озон индикаторлары темекі сорттары, томатты, цитрусты
өсімдіктерде (жемістерде).
Жоғарыда келтірілген биоиндикаторлардың қоршаған орта жағдайына бақылау
жасай табиғатты қорғау және оларды сақтау шараларында, орман
шаруашылығында, ауа атмосферасының антропогенді ластануының әсерін есепке
ала отырып қолдануға болады.
ЭКОТОКСИКАНТТЫ АНЫҚТАУДА ТЕСТЫ ӘДІСТІ ҚОЛДАНУ. БИОТЕСТКЕ СИПАТТАМА БЕРУ.
БИОТЕСТ ЭКСПРЕСС ӘДІСІ.
Қоршаған ортаның ластануының анықтайтын физика-химиялық, биологиялық
әдістері.
Қоршаған орта жағдайының бағалауды әр түрлі зерттеу әдістері
дисперционды маңызды роль атқарады: географиялық, геохимиялық, және
индикационды.
Геофизикалық әдіс – процестердің жүруі және заттардың айналымы және
геожүйеде, экожүйедегі негізгі балансты энергия ағымынан тұрады. Бақылау
стационарлы және жартылай стационарлы жағдайда жүреді, нақты бағдарлама
бойынша әр түрлі өлшегіш аппараттарда кәсіби және аумақты жүргізіледі. Онда
радиоационды, жылу және су баланстарындағы элементтерді анықтайды,
экожүйедегі әсері және табиғи орта компоненттері арасында жылу және ылғалды
алмастыруы зерттеледі. Территориялардың бұзылмаған және структураның
балансы өзгертілген аймақтар салыстырымын ондағы өзгерістердің дәрежесімен
бағыты анықталады.
Геохимиялық әдіс – табиғи жүйедегі функционирленген және химиялық
элементтердің миграциялық анализдері арқылы анықталады.
Табиғи жолмен ауылшаруашылық және ауа миграциясының әсерінен немесе
нәтижесінен биологиялық айналымы қарастырылады. Техногенездің әсерінен оның
өзгерісін бақылау. Анализ нәтижелері барлық ортаны қамтиды: ауа,
атмосфералық қалдық, жер беткі және грунтты сулар, геологиялық субстракт,
топырақ және өсімдік.
Геохимиялық әдіс – қоршаған ортаның құрамындағы химиялық өзгерістердің
заңдылықтарын анықтайтын мүмкіндіктер береді, өздігінен табиғи жүйенің
тазалау қабілеттін, ластаушы заттардың топтық бағытын анықтау, ластану
маштабын, техногеді геохимиялық аномалиялардың сандық құрамын анықтауға
болады.
Индикационды әдіс – бір объектідегі жағдайды басқа объектілі жағдайды
анықтауға негізделген. Мұнда негізгі ролді биоиндикация, ал негізгі
биоиндикатор өсімдіктер жамылғысы.
Соңында 4-түрлі көрсеткіштердің өзгерістерін көрсетеді. Тірі организмдер
индикатор ретінде қоршаған ортада физиологиялық, морфологиялық,
фитоценотикалық және флористикалық. Бұл көрсеткіштер өсімдіктер жабынының
деградациясының кері әсерін және сонына төмендету жағынан, қоршаған ортаның
өзгеру жағдайына неготивті тенденциясы әсерін көрсетеді. Мүмкіндіктерінше
көрсеткіштер басты индикаторлар болып табылады. Олар жануарлар әлемінен:
популяция құрылысын, көбею қабілеттіліктерін, түрлердің жаппай өсуі немесе
жаппай қырылуы (аурулар немесе азықтың жетіспеуінен) әсер соғады.
ЭКОТОКСИКАНТТЫ АНЫҚТАУДА ТЕСТЫ ӘДІСТІ ҚОЛДАНУ. БИОТЕСТКЕ СИПАТТАМА БЕРУ.
БИОТЕСТ ЭКСПРЕСС ӘДІСІ.
Балдырлар автотрофты организмдер болуымен қатар трофикалық пирамиданың
негізін құрайды, әрі органикалық заттарды түзуде азот пен фосфордың
биогендік қосылыстарын пайдаланып, экожүйенің трофтық деңгейін пайдаға
асыруда бірінші болып қатысады. Биогендік күштің қарқындылығы балдырлардың
осы деңгейдегі көптігіне ғана емес, сонымен бірге оның түрлік құрамына да
байланысты. Балдырлардың осындай трофтық деңгей өзгерген кезде түрлік
құрамы мен санының өзгеру сипатын биоиндикациялық тәсілде пайдаланады.
Балдырлар флорасының түрлік құрамына негізделген биоиндикациялық тәсілдер
барлық су нысандарында жүрілетін табиғи және антропогендік процестер
нәтижелеріне интегралды баға береді. Сонымен қатар балдырлармен
биоиндикация жүргізу химиялық анализге қарағанда арзан да жылдам, әрі
нәтижелі тәсіл болып есептелінеді (Бродский А.К., 2002; Пиментел Ф.Х.,
2004; Ленова Л.И., Ступина В.В., 1990). Сондықтан табиғи көл суларын
индикатор-сапробты микроорганизмдер көмегімен биоиндикациялау және тест
организмдер көмегімен биотестілеу - бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып
саналады.
Қопа көлінің экологиялық жағдайын альгобактериалды ценозбен биоиндикациялау
Балдырлар қауымы солтүстік өңірлері үшін әлі толығымен шешімін таппаған
гидробиологияның мәселесін – су экожүйесінің өнімділігін анықтауда, олардың
шаруашылықта пайдалану мүмкіндігін бағалауда аса маңыздылардың бірі болып
саналады. Сондықтан балдырлардың осы қасиеттері Көкшетау өңірінің көлдерін
биоиндикациялауда қолданылды.
Бурабай көлінің экологиялық жағдайын микробалдырлармен биоиндикациялау
Бурабай көлін биоиндикациялауда көл экожүйесіндегі өзгерістер мен
ондағы зиянды заттардың пайда болуына аса сезімтал балдырларды пайдаландық.
Биологиялық индикация биотестер әдісімен жүргізілетіндіктен зерттеу
барысында тест нысандар таңдап алынды және көл суының химиялық
құрамына , санитарлық жағдайына талдау жасалынды.
БИОАЛУАНДЫЛЫҚ – ЕҢ НЕГІЗГІ БИОЛОГИЯЛЫҚ ИНДИКАТОР
Техносфераның биосфераға жасайтын қысымының ең маңызды көрінісі-табиғи
экожүйелердің кедейленуі,яғни биоалуантүрліліктің кемуі болып табылады.
Биоалуантүрлілік тек маңызды шаруашылық ресурсы ғана емес,ол биосфераның
тіршілік етуінің шарты болып табылады.
Рио-де-Жанейрода өткен (1992ж)БҰҰ конференциясында қабылданған үш арнайы
Мәлімдемелер мен Конвенциялардың екеуі биологиялық ресурстар мен
биологиялық алуантүрлілікті сақтаусыз тұрақты даму мүмкін емес екенін
көрсетті.
Қазіргі адамның азық-түлігі ретінде қолдануға болатын бірнеше мың түрлер
белгілі.Бірақ іс жүзінде өсімдіктер мен жануарлардың 200-250дене аспайтын
түрлері пайдаланады.Ауылшаруашылық өнімдерінің басым көпшілігін т12-15
өсімдік береді.
Жабайы түрлер-табиғи экожүйелерден алынатын бағалы өнім көзі және
әсіресе,ауылшаруашылық жануарлары мен өсімдіктерінің жаңа қолтұқымдары мен
іріктемелерін шығаруда маңызы зор.
1960-1970 жылдардағы "Жасыл ревалюция",жоғары өнімді және ауруларға
төзімді дәнді дақылдардың жаңа іріктемелерін жасауға жабайы
түрлерді,мысалы Түркиядан әкелінген бидай шығарумен байланысты.Тек Азия
елдерінің өзінде ғана "Жасыл ревалюция" нәтижесінде бидай өндіру 2 миллиард
долларға,күріш -1,5миллиард АҚШ долларына артқан.
Жабайы түрлер-дәрі-дәрмектердің маңызды көзі.Қазіргі кезде осы мақсатта
шамамен 5 мың өсімдіктердің түрлері қолданылады.Шипалы қасиеттері бар
өсімдіктердің қөптеген түрлері әлі мидицинада қолданылмай келеді.
Биоалуантүрлік- адамзатты шексіз ұзақ уақыт энергетикалық,техникалық
және басқа ресурстармен қамтамасыз етудің жалғыз көзі.
Биоалуантүрлілік экожүйелердегі баланыстардың толық болуының шарты
негізгі факторы бола отырып,оның ең маңызды қасиеті-тұрақтылықты қамтамасыз
етеді.Неғұрлым экожүйенің деңгейі жоғары болса,соғұрлым оны құрайтын
элементтердің көпшілігі олардың алуан түрлілігін қамтамасыз
етеді.Элементаралық(әс жүзінде бөлінбейтін) экожүйелердің көп түрлілігін ең
алдымен олардың кіретін кіші деңгейдегі эко жүйелердің маңызы артады.
Мысалы,ғаламдық экожүйем ретінде биосфераның алантүрлілігі,олай болса
оның тұрақтылығы т.б қасиеттері түрлердің,популяциямен экожүйелердің санына
ғана емес,тіршілік ету орталарына,рельеф формаларына,климаттын
типіне,табиғат белдеулеріне,геохимиялық аймақтар, ландшафттар және басқа да
құрылымдық бірліктердің ерекшеліктерінеде байланысты.
Қарапайым үйелердің тіршілігін сақтау үшін көп энергия жұмсау
қажет.Мысалы,қышқылдық жаңбырлардын әсерінен тіршілігі жойылған су қоймасы
сырттан табиғи күйге келтіретін энергия жұмсалмаса қалдықтардың қоймасына
айналады.
Биосфераның геологиялық тарихының барысында онда тіршілік ететін ағзалардың
түрлерінің саны тұрақты болмаған.Әрбір белгілі бір уақытқа қана өмір
сүреді.Шамамен 10-30млн. Жыл.Түрлердің ішінде өмірі өте қысқа
(бірнеше мың) және ұзақ өмір сүретін түрле «тірі қазбалар» да бар.
Мысалы,мүктер өзгермеген қалпында шамамен 500млн. жыл (силур дәуірінен
бері),жалаңаш тұқымды ағаш – гинкго дәуірнен бері 150 млн.жыл тіршілік етіп
келеді.Жанурлардың ішінен тірі туатын балық латимерияны атауға болады.Ол
60 млн.жыл бұрын жойылып кеткен деп есептеліп келді.Бірақ 1938 жылы Комор
аралдарының маңынан табылған.
Дәріс №14 МОНИТОРЛЫҚ ОРГАНИЗМДЕРМЕН ТАНЫСУ. ОРГАНИЗМДЕРДІҢ
СИМПТОМОЛОГИЯЛЫҚ ЖАРАҚАТТАНУЫ.
Тірі организмдердің антропогендік әсерін биологиялық тұрғыда анықтау
реакциясы және олардың қоғамы биондикация деп атайды.
Қандайда бір факторға жіңішке амплитуданың экологиялық талеранттылық
қарым-қатынасты білдіретін түрлер индикаторлардың фукциясын
орындайды.Көбінесе негізінен активті емес араласудың қаблеттілігін
организмдерден өсімдіктердің көп мөлшері қөрсетеді.
Экологиялық жағдайдағы индикация негізінен түрлердің әртүрлі
организмдерінің тұрақты ортасына деген өзгерісін бағалау және олардың
химиялық құрамы,олардың қослыстарында және элементтерді жинау қаблеттілігін
және қоршаған ортаға түсуін көрсетеді.Мысалы:қоршаған орта жағдайындағы
бағалау түрлердің санының өзгеруіне байланысты.өте сезімталдығы жоғары
өсімдіктер мен жануарлардың түрлері ластаушы заттардың әсерінен кей
жағдайда биоценоздан жоғалып кетеді.(май қоңызы,өндіріс орталығындағы
лишайниктер) ал кейбіреулері керсінше өздерінің сандарын жоғарлатады
(көкшіл-жасыл балдырлар су қоймаларына ауылшаруашылық ластаушы заттардан
немесе қалдықтардан)
Экологиялық мониторингтің бөлігі биондикацияның құрамы (лат.аударғанда
-еске түсіруші) жүйені бақылау белгілі территорияның қоршаған орта жағдайын
бақылау(әлемдік мұхиттар және құрлықтар немесе сулы аймақтар бөлігі) табиғи
ресурстарды тиімді қолдану мақсатында немесе табиғатты қорғау.
Экологиялық мониторинг-қоршаған орта жағдайының бақылауын және оған
әсер ететін факторларды,қоршаған ортадағы өзгерістерін мәлімдеу және оның
болашақтағы (алдағы) жағдайын бағалау.
Тірі организмдер мен олардың қоғамы негізгі обьектілері болып
саналады.
Экологиялық мониторинг-субсторты ортада және суда,ауа орталарында
ластаушы заттардың қаншалықты екенін анықтауға негізделеді.Экологиялық
мониторингтің құрамдас бөлігіне биологиялық,тест обьектілері,тірі
организмдер жатады.Тірі организмдердің өмір сүру ортасына байланысты
экологиялық қауіпті өнеркәсіптер ластаушы заттардың түсіне,олардын түсу
нәтижелеріне және нормасына байланысты(энергетикалық, кәсіпорындар және
ауылшаруашылық) және автокөлік,қоршаған ортаның физикалық жағдайының
өзгеруінің нәтижесінде: температура,желдің бағыты мен жылдамдығы,су
қоймалары және сулардың ағысы т.б.
Экологиялық мониторинг үшін негізінен ластаушы заттардың өзгерісін
фиксерлеу құрамы ластану орны мен дәл уақытын білу керек,бірақ әр қашан
табиғи ортаның жағдайының ақпараттарын дәл біліп отыру,әсіресе территория
аймақтарын,ауа басейіндері түсетін қалдықтарды мүмкін емес.
Өсімдіктерден көп жылдық өсімдіктер мұндай кезде өте қажетті,олардың
құрамында ұзақ уақытқа дейін зиянды заттардың әсері жайлы мәлімет алуға
болады.
Негізінен ауа басейіндерінің ластануы ең бірінші өсімдіктер
жамылғысына қатты әсерін тігізеді.Өсімдіктер адамдар мен жануарларға
қарағанда тұрақты және сезімталды өте жоғарғы сыртқы әр түрлі факторлдардың
әсеріне шыдай алады.Атмосфералық ауаның ластануының газ алмастыруы
өсімдіктердің организмдеріне әсерін тигізеді.Осының нәтижесінде
өсімдіктерде фотосинтез төмендейді ферметті процестер
бұзылады,биоколлоидттардың суды ұстау күштері төмендейді және ішкі орта
факторының тұрақтылығы жойылады.
Экологиялық мониторинг негізінен-экологиялық жағдайларға байланысты.
Индикациялық зерттеулердің нәтижесінде ауаның ластану әсері және газды
сініру қаблеттілігі өте сезімтал өсімдіктердің экологиялық қауіпті
кәсіпорындардан жүздеген километрдей қошықтықта орналасады.
Улы газдармен ластануды екі топқа бөлеміз:
1.Көрінетін(ішкі)
2.Көрінбейтін(жабық)
Көрінетін газдардың қасиеттері: түстерінін өзгеріуі, жапырақтарының
деформациясы,жапырақтардың мезгілсіз түсуі және өсімдіктердің ішкі және
жабық бұзылуларын негізінен физология биохимиялық әдістермен зерттеуге
болады.Өсімдіктердің жоғарғы және төменгі сатыларын тест-индикатор
көмегімен анықтауға болады.
БИОАЛУАНДЫЛЫҚ – ЕҢ НЕГІЗГІ БИОЛОГИЯЛЫҚ ИНДИКАТОР
Тірі ағзалардың-қоршаған ортаның индикаторлық сапасы ретінде
1. Тірі ағзаларға тән қасиеттер
2. Олардың маңызы
Жасуша – тірі ағзалардың бөліну қабілеттілігін сақтап, заттар мен энергия
алмасуын қамтамасыз ететін ең кішкене бірлік өлшемі.
Зат алмасу – ағзаның өсуін, дамуын, тіршілік әрекетін, қоршаған ортамен
тұрақты қатынас жасалуын реттейтін барлық химиялық процестердің жиынтығы.
Ол бір-біріне қарама қарсы (анаболизм) энергия қабылдап, реакция синтезі
жүретін және бір-бірімен өзара байланысты (катабализм) реакция ыдырап
энергия босап шығатын 2 процестен тұрады. Әрбір жасушадағы цитоплазма жаңа
заттарды өзіне сіңіріп, оны түрлі химиялық өзгерістерге ұшыратады, жаңа
цитоплазма түзеді. Ол нәруыз, май, көмірсулардың ірі молекулаларындағы
потенциалдық энергияны жылу энергиясына айналдырып, үздіксіз өзгертіп
отырады. Энергияның жұмсалуы тірі ағзалардың ерекшелігін білдіреді.
Ағзалардың түріне байланысты цитоплазмадағы алмасу жылдам немесе керісінше
баяу жүретінін байқауға болады.
«Зат алмасу – ағзаның айналадағы ортамен қарым-қатынас жасауы, оның
нәтижесінде, біріншіден ағза өз тіршілігіне қажетті заттар алады». Олар
қандай заттар? Ағза айналадағы ортадан қорек, ауадан оттегін алады. «Қорек
пен оттегі(ауа) ағзаны энергиямен қамтамасыз ететінін білесіңдер ме?
Қоректегі энергия оттегінің әсерінен астың қорытылуы кезінде босап шығады
да ағзаның үздіксіз жұмыс істеуіне жұмсалып жатады». Екіншіден, ағза өз
денесінде түзіліп жатқан қалдық қажетсіз заттарды сыртқа – айналадағы
ортаға шығарады, яғни ол заттардан тазарады. Міне, осылайша ағза мен сыртқы
орта арасында зат алмасу жүріп жатады.
Қозғалу – тірі ағзалардың бәріне (өсімдіктер, жануарлар) тән қасиет.
Жануарлардың қозғалысы (жорғлау, жүгіру, ұшу, жүзу) көзге анық байқалса,
өсімдіктерде, бір орынға бекініп тұратындықтан тіпті қозғалмайтындай
көрінеді.
Жасуша цитоплазмасының қозғалысы (ағыны) бүкіл ағзаны қозғалысқа
келтіреді, яғни өсімдіктің қозғалысы жасушадан басталады. Ал тұқымның өнуі,
жапырақтардың біртіндеп жазылуы, бүршіктердің, гүлдердің біртіндеп ашылуы,
жарыққа қарай бағытталуы (күнбағыс, бөлме өсімдігінің жарық көп түсетін
жағының ерекше өсуі, т.б.) мұртшалары арқылы қасындағысы екінші бір
өсімдікке шырмалуы қозғалысты дәлелдейтін құбылыстар.
Тітіркену қоршаған ортаның физикалық немесе химиялық өзгерістеріне, яғни
тітіркендіргіштерге әсер етуі тірі ағзалардың ерекшелігін білдіреді.
Мысалы, күн сәулесінің аз немесе көп түсуі, температура, қысым, топырақ,
су, ауаның химиялық құрамының өзгеруі – осының бәрі тітіркендіргіштер.
Өсімдік жасушасының тітіркенуі жануарлардағыдай айқын байқалмайды, дегенмен
жарықтың әсерінен жасуша цитоплазмасының ағыны бірде баяулап, бірде
жылдамдайды. Жәндіктермен қоректенетін өсімдіктер жапырақтарына қонған
жәндіктерді сезіп, тітіркеніп жапырақ тақталары тез жабылып, жәндік ұсталып
қалады.
Өсу зат алмасу кезінде жай заттардың бір-бірімен қосылып күрделенуі зат
түзуі немесе энергия жинауының нәтижесінде болады. Демек анаболизм
процесінің нәтижесі, жеке жасушалар мөлшері мен саны ұлғаяды, жаңа мүшелер
пайда болады. Жануарлардың өсуі шектеулі, белгілі бір мөлшерге жеткен соң
өсуі тоқталады; ал өсімдіктер тіршілігін жойғанша өсуін тоқтатпайды. Оған
себеп түзуші ұлпалардың болуы.
Өсімдіктердің өсуі 3 кезеңнен тұрады: 1)эмбриональды өсу; 2)созылу
кезеңі; 3)жіктелу кезеңі.
Эмбриональды өсу – сабақ тамыр ұштарында болатын түзуші ұлпалардың жас
жасушалары демалыссыз бөлініп көбеюі.
Созылу кезеңінде жасушалардың мөлшері бірнеше жүздеген есе ұлғаяды.
Жіктелу кезеңі сыртқы орта жағдайларымен тығыз байланысты. Әр түрлі
жағдайдың әсерінен өсімдікте және оның жеке мүшелерінде анатомо-
морфологиялық құрылымдар пайда болады. Мысалы, ылғалы аз жерде өсетін
өсімдіктің жасушалары өте майда болғандықтан өсуі де баяулайды, ал жарық
жетіспесе жасуша шектен тыс созылады да, өткізгіш, тірек ұлпалары баяу
өсіп, жапырақтары кішкене күйінде қалады.
Көбею – барлық тірі ағзаларға тән қасиет. Тіпті жоғары сатыдағы ағзаларды
былай қойғанда көзге көрінбейтін микроағзалар ұрпақ қалдыру үшін екіге
бөліну арқылы өте қарқынды көбейеді. Өсімдіктерде көбеюдің үш түрлі жолы
бар: жынысты, жыныссыз, өспе мүшелері арқылы көбею.
Бейімделу (адаптация) - өсімдіктер мен жануарлар қоршаған орта жағдайына
бейімделе алғанда ғана түрлерін сақтап қалады, сондықтан олар түрлі
өзгерістерге ұшырайды. Өсімдік түрлерінің жер бетінде таралуына кедергі
болатындар – су, жарық, жылу, қорек, жыртқыштар, паразиттер, т.б. Осы
кедергілерді жеңу үшін бейімделу қажет. Мысалы, су тапшылығына бейімделу
үшін өсімдіктердің жапырақтары өте майда, тікенекті, түкті болуы,
тамырларының топыраққа терең бойлауы (жердің төменгі қабатынан суды сіңіру
үшін). Жыртқыштардан қорғану үшін – жағымсыз иісті, жапырақтар мен
сабақтары тікенекті сояулы немесе қатты болуы, т.б.
Тірі ағзалардың бірлестіктері. Биоценоз, биотоп, биогеоценоз, экожүйе.
Қоректену тізбегі – Сукцессия
Бір территорияда немесе акваторияда өмір сүретін әр түрлі түрлердің
популяциялары табиғатта өз алдына жеке изоляцияда, еш қатынассыз өмір сүре
алмайды, олар бір – бірімен үнемі байланыста болады.Бұл қатынас түрлері
әртүрлі және күрделі. Бір ағзалар басқа ағзалармен қоректенеді. Біреулері
бірінің тіршілік ету ортасында өмір сүреді.Ал өте ұсақ микроағзалар өлген
өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтарын шірітеді. Соның
негізінде табиғатта ағзалардың бірлестігі қалыптасады, олар сол
территорияда немесе акваторияда тіршілік етуші барлық түрлердің
популяцияларын біріктіреді.
Бірлесіп тіршілік етуші және ағзалардың өзара байланысы биоцеоноз деп
аталады (лат. Биос-тіршілік,цено – жалпы).
Биоценоз алып жатқан абиотикалық орта аймағы биотоп яғни, биоценоз
тіршілік ететін орта деген ұғымды береді (лат.биос - өмір,топос – орын).
Биоценоздағы бір түрдің өкілдері биотикалық қатынастарының көптеген
формалары олардың бірлестіктегі өмірлерінің негізгі жағдайларын, қоректерін
табу жолдарын және жаңа кеңістікті иемдену мүмкіншіліктерін
(конкуренттілік, комменсализм, жыртқыш – жәбірленуші және т.б.) анықтайды
Әрбір бірлестіктегі жеке түрлерге жататын даралардың өзара және олардың
басқа түрлер популяцияларымен қарым-қатынасын, дамуы мен алмасуына
айналадағы орта жағдайларының тигізетін әсерін зерттеу де – экологиялық
міндеттердің бірі
В.Н.Беклемишевтің түрлер арасындағы биоценоздағы биотикалық қатынастар
мынандай төрт типке бөлінеді: а) трофикалық, б) топикалық в)фористік
г)фабрикалық.
Трофикалық байланыс бір түрдің екінші түрмен, тірі немесе өлі
күйінде,содай –ақ тіршілік ету үшін қажетті тағамдар түрінде қоректенуі
кезінде туындайды.
Топикалық байланыс бір түрдің тіршілік ету барысында екінші түрдің кез
келген жағынан, физикалық немесе химиялық тіршілік ортасының өзгеріске
ұшырауынана туындайды.
Форикалық байланыс бір түрдің екінші түрдің таралуына қатысунан туады.
Транстортировкалық тасымалдаушы ролін жануарлар атқарады.Әртүрлі
өсімдіктердің тұқымдарын, спораларын, тозаңдарын жануарлардың тасымалдауы
зоохор деп, ал басқа ұсақ жәндіктермен тасымалдануы – форезия деп аталады
(форас – латынша сыртқа шығару дегенді білдіред).
Фабрикалық байланыс бір түрдің өз қажеттілік құрал жабдықтарына
(фабрикациясына) басқа бір түрдің шығару өнімдерін, тірі немесе қалдық
түріндегі, кейде тіпті тірі особтарында пайдалануды айтады.
Боиценоздың құрылымы
Кез келген жүйенің құрылымы – оның бөлімдерінің байланысы мен
қатынастарының заңдылықтарында. Биоценоздаң құрылымы көпжақта,олар мынандай
аспектыларды бөледі.
Биоценоздың түрлік құрылымы – бұл ондағы әртүрлі түрлердің олардың
сандық немесе массалық қатынасы. Биоценоздың бай және кедей түрлерін
бөледі.
Жеке түрлердің ролін анықтау үшін олардың сандық сапасын анықтап, санақ
жүргізіп алады:
Түрдің өте көп болуы –бір түрдің белгілі бір аудан көлемінде қаншалықты
жинақталуында, мысалы, шаянтектестердің 1 дм³ суда немесе тоғандардағы
саны.
Кездесетін жиілігі биоценоздағы сол түрдің қаншалықт ы біртекті немесе
әртүрлі тарлуында.
Доминантталу көрсеткіші – қарастырылып отырған бір түрдің топтағы барлық
түрлердің жалпы санына ара қатынасымен өлшенеді.
Биоценоздың кеңістіктік құрылымы оның өсімдіктік бөлімінің – фитоценоз,
жерүсті және жерасты өсімдік массаларының қосындысымен анықталады.
Фитоценоз үшін ярусты және мозаикалық қосылыс тән.
Ярусты дегеніміз –жерүсті өсімдіктерінің бірнеше қабаттағы таралуы
(ағаштекті, бұталы, шөптесін және мүктектілер ярусы) және басқалар.
Мозаикалыққа - өсімдіктердің горизонтальды бағыттағы таралуы
(микротоптардағы,микроценоздар,микрофиценоздар,парцелдар және т.б.).
Биоценоздың экологиялық құрылымы.Биценоздың бірлестіктің экологиялық
құрылымын сипаттайтын түрлі типтері ағзаның экологиялық топтарының қатынасы
мен анықталады.
ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС №1
Механикалық әдісі – суды тұндыру және сүзу арқылы ондағы механикалық
қоспалардан тазарту. Көлемі әр түрлі бөлшектер мөлшеріне қарай әр түрлі
конструкциялық торлармен, су бетілік қоспалар – май, смола, мұнай
ұстағыштар арқылы сүзіледі.
Химиялық әдісте суды тазалау үшін химиялық реагенттер, мысалы, хлор,
хлорлы ізбес сияқты қосылыстар қолданылады. [5]
Хлор суды қауіпті бактериялогиялық ластардан тамаша, пәрменді
қауіпсіздендіреді. Бірақ …соңғы кезде белгілі болғандай, хлорланған ауыз
суы ғалымдар дәлелдегендей бауыр, қуық, асқазан ісіктерін, аллергиялық
аурулар туындатады. Хлор тағы да біздің ағзамыздағы ақуыздарды бұзып, тері
мен шашқа жағымсыз әсер етеді. Жазға кезеңде, микроағзалар жылдам, қарқынды
көбейетін шақта су көбірек хлорланады, осы кезде адам денсаулығына қауіп
күшейеді.
Суды жекелей тұтынуда хлордан құтылудың ең тиімді әдісі – су тазартқыш
(сүзгіш) пайдалану. Егер сүзгі жоқ болса, онда суды бірнеше сағат тұндырып
қою керек, сонда хлор ұшып кетеді.
Ағызынды суды тазартудың химиялық әдістерінің ең көп қолданылатын түрі –
нейтралдау. Өнеркәсіп орындарының әртүрлі қышқылдарды бөлетін лас суларын
нейтралдау үшін магнезит, доломит, ізбестастар қолданылады.
Суды тазалаудың биологиялық әдісі – микроскопиялық өсімдіктер мен
жануарлар өсіріп, үстінен ағызынды сумен толтырады да төменгі жағынан қатты
ауа ағынымен үрлейді, Оттектің (ауамен үрлегенде) және органикалық
заттардың көп мөлшерінде бактериялар мен микрофауна қарқынды өсіп, көбейіп,
органикалық ластаушыларды жай минералдық заттарға дейін ыдырататын
ферменттер бөле бастайды. Органикалық заттардың минералдану процесі жүреді.
Органикалық заттардың мол қорымен қоректенген бактериялар активті көбейе
бастап, массалары ұлғая түседі. Бактериялардың кесектелген массалары
біртіндеп судың түбіне шөгіп, ал су тазара береді. Биологиялық тазалауға
қатысатын организмдерге әр түрлі бактериялардан басқа балдырлар,
саңырауқұлақтар, ең төмен сатыдағы жәндіктер, құрттар және басқалар жатады.
Солардың бірқатарына тоқталамыз.
Жамбасқұрт – жамбастап жылжып қозғалатын жәндік. Бұл оның уақытша
қозғалысы емес табиғи бейімділігі. Жамбасқұрттар балықтардың сүйікті жемі
болумен қатар, өте пайдалы жәндіктер. Олар түрлі организмдердің
қалдықтарымен қоректеніп, су түбі тазалығын сақтауда үлкен роль атқарады.
Қоңыздар. Көп жылғы бақылаулар бойынша қоңыздардың негізгі қорегінің 60%-
ы маса личинкалары екен. Арнайы жүргізілген тәжірибелерде бір ғана қоңыздың
тәулігіне 65-70 маса личинкасын жоятыны осыны дәлелдейді.
Су шаяны. Су шаяны ақпайтын тоқтау суларда, өсімдіктері көп, әрі
ластанған өсімдік шірінділері көп көлшіктерде тіршілік етеді. Олардың
негізгі қорегі – маса, сона мен басқа да су жәндіктері. Лаборатория
жағдайында су шаяндары тәулігіне масаның 85 личинкасын жоятыны анықталған.
Инеліктер. Судағы жәндіктердің ішінде инеліктердің орны ерекше. Барлығы
дерліктей жыртқыштар. Тіршілік ету ерекшелігіне байланысты инеліктерді су
насекомдарының “қос мекенділері” деп атауға болады. өйткені инеліктердің
личинкалары суда дамиды да, ал ересектерінің даму кезеңдері су жағасында
өтеді. Ересек инеліктер қорегін тек қана ұшып қуып барып ұстайды. Олардың
өткір тырнағына көбіне масалар, шыбындар, соналар т.б. зиянды насекомдар
ілінеді.
Су жүйелерін тазалайтын балықтар да бар екен. Арықтар бойын арамшөптерден
тазарту үшін маман ғалымдар көп ізденіс жасап, канал бойларына ақ амур, дөң
маңдай сияқты балықтарды қолдан жерсіндірді. Ақ амур ересектерінің дене
тұрқы 120 см, салмағы 32 кг-ға дейін жететін ірі балық. Денесі ірі бұл
балықтың ерекшелігі – ол сондай мешкей. Олар каналда өскен шөптерді жеп,
өсімдіктердің қаулап өсуіне жол бермеген.
Арық пен канал бойындағы өсімдіктерден құтылу үшін қолданылып жүрген
механикалық әдістерді шөппен қоректенетін балықтармен алмастыру
экономикалық жағынан өте тиімді. Сондай-ақ бұл балықтар басқа да маңызды
қызмет атқарады. Жағасында қамыс өскен су төңірегінде орналасқан ауыл-село
тұрғындары жазда масадан көп зардап шегетіні белгілі. Ондай кезде ақ
амурлар суда өскен қамыс құрақты азық етіп, масалардың ұрық салатын орнын
құртады. Сондықтан да су жүйелерін тазалайтын бұл балықтарды келешекте
канал, арық суларында өсіруді қолға алған жөн.
ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС №2
БИОИНДИКАЦИЯНЛЫҚ ӘДІСТЕМЕНІҢ АНЫҚТАЛУ НЕГІЗІ.
ҚОРШАҒАН ОРТА ЛАСТАНУЫНЫҢ ФИЗИКА-ХИМИЯЛЫҚ, БИОЛОГИЯЛЫҚ ӘДІСТЕРІ
Судың өздігінен тазару процесіне әсер ететін физикалық факторлардың ішінде
ластаушы заттардың сұйылуы, еруі және араласуы негізгі рөл атқарады.
Қазіргі кезде адамзат қоғамында 1 жылда тұщы судың 3000 км3 шамасындайы
жұмсалады. Суды ең көп пайдаланатын ауыл шаруашылығы. Ауыл шаруашылығында
пайдаланылған судың төрттен үш бөлігі қайтарылмайды. Мысалы, 1 тонна бидай
өсіру үшін барлық вегетациялық кезеңде 7000 тонна, мақтаға 10000 тонна су
жұмсалады.
Ауыл шаруашылығында қолданылатын улы химикаттар топырақтан шайылып, суға
түседі. Мал шаруашылығында түзілген өлі органикалық заттар (көң, шірінді,
мочевина) топырақтан суға түсіп, су жүйелеріне едәуір әсер етеді.
Органикалық заттары көп мұндай суларда көк-жасыл, қоңыр балдырлар және
жоғары сатыдағы өсімдіктер тез көбейіп, өледі, нәтижесінде судағы
органикалық заттардың массасы артады, сондықтан суда оттектің
жетіспеушілігі туындайды. Соның нәтижесінде су тіршілікке жарамсыз болып,
онда анаэробты процестер басым бола бастайды.Ағызында суларды оларды
ластаушы заттардан тазарту күрделі процесс. Олар – механикалық, химиялық
және биологиялық болып бөлінеді.
Ағызынды суларды тазарту сызбасы.
Механикалық әдісі – суды тұндыру және сүзу арқылы ондағы механикалық
қоспалардан тазарту. Көлемі әр түрлі бөлшектер мөлшеріне қарай әр түрлі
конструкциялық торлармен, су бетілік қоспалар – май, смола, мұнай
ұстағыштар арқылы сүзіледі.
Химиялық әдісте суды тазалау үшін химиялық реагенттер, мысалы, хлор, хлорлы
ізбес сияқты қосылыстар қолданылады. Хлор суды қауіпті бактериялогиялық
ластардан тамаша, пәрменді қауіпсіздендіреді. Бірақ …соңғы кезде белгілі
болғандай, хлорланған ауыз суы ғалымдар дәлелдегендей бауыр, қуық, асқазан
ісіктерін, аллергиялық аурулар туындатады. Хлор тағы да біздің ағзамыздағы
ақуыздарды бұзып, тері мен шашқа жағымсыз әсер етеді. Жазға кезеңде,
микроағзалар жылдам, қарқынды көбейетін шақта су көбірек хлорланады, осы
кезде адам денсаулығына қауіп күшейеді.Суды жекелей тұтынуда хлордан
құтылудың ең тиімді әдісі – су тазартқыш (сүзгіш) пайдалану. Егер сүзгі жоқ
болса, онда суды бірнеше сағат тұндырып қою керек, сонда хлор ұшып кетеді.
Ағызынды суды тазартудың химиялық әдістерінің ең көп қолданылатын түрі –
нейтралдау. Өнеркәсіп орындарының әртүрлі қышқылдарды бөлетін лас суларын
нейтралдау үшін магнезит, доломит, ізбестастар қолданылады.
Суды тазалаудың биологиялық әдісі – микроскопиялық өсімдіктер мен
жануарлар өсіріп, үстінен ағызынды сумен толтырады да төменгі жағынан қатты
ауа ағынымен үрлейді, Оттектің (ауамен үрлегенде) және органикалық
заттардың көп мөлшерінде бактериялар мен микрофауна қарқынды өсіп, көбейіп,
органикалық ластаушыларды жай минералдық заттарға дейін ыдырататын
ферменттер бөле бастайды. Органикалық заттардың минералдану процесі жүреді.
[pic]
6.1 - сурет. Сумен қамтамасыз ету жүйесінің схемасы:
1- қажетгі суды алатын орын;
2- насос станңиясы;
3- су тазалайтын станция;
4- таза су қоймасы;
5- суды қалаға жсткізетін насос;
6- судың түтьшуигыларіа таралуы
Су тазалау станцияларына қондырғылардың жобасын жасау кезінде
көптеген жағдайларда ескеру керек. Қажетті көлемдегі су үздіксіз ағып
отырып, барлық тазалау процестері түгел жүріп үлгеруі тиіс. Суға қосылатын
реагенттер, судың сапасы және олардың ағу көлемі бір-бірімен тікелей
байланыста болады.
Тұндыру, түссіздендіру және залалсыздандыру әдістерін іске асыратын
су тазалау станциясының қарапайым сехмасы 6.2- сурсіте көрсетілген. Кейбір
жағдайда суды хлорлайды. Ал хлордың артық мөлшерін активтелген көмір
түйіршіктерден өткізу арқылы қалыпқа келтіреді.
[pic]
6.2- сурет. Су тазалайтын станцияның қарапайым схемасы
I- насос станциясы; 2- араластьтрғыш; 3- реагент цехы; 4-коагуляциялау; 5-
горизонталъды тұндырғыш; 6- филырлеу; 7- хлорлау; 8- таза су резервуары; 9-
таза су насос станциясы
Су физикалық, химиялық тұрғыдан қарағанда ең күрделі заттың біріне
жатады. Оны таза күйінде алу өте қиын. Таза су барлық уақытта жеңіл су
(Н2О) мен аз мөлшерде ауыр және аса ауыр судан тұрады. Су табиғатта үш
агрегатты күйде: сұйық, қатты, газ. Табиғаттағы барлық биогеохимиялық,
биофизикалық процестер судың қатысуымен жүреді десек қателеспейміз.
❖ Су тірі материяның негізі. Қазіргі кезде сулы ортада тіршілік ететін
жануарлар саны 150000, өсімдіктер саны 10000. Жануарлардың дене
массасының орта есеппен 75 %, кейбір өсімдіктер массасының 89-90% судан
тұрады.
Адам ұрығының 97% су, жаңа туған баланың дене массасының 77-80% судан
тұрады. Орта есеппен ересек адам денесінің 65-70% су, ұлғайған сайын су
мөлшері адам денесінде 60% дейін төмендейді. Ал организмдегі судың көлемі
25 % төмен түссе, адам өміріне қауіп төнеді.
❖ Жоғары сыбағалы жылылық сыйымдылығының, біртіндеп жылу мен салқындау
қасиеттерінің арқасында су теңіз бен көлдердің жылдық, тәуліктік және
тіпті сағаттық температуларының өзгеруін белгілеп отыратын фактордың
бірі. Су бетіне түсетін жылу энергиясының бір бөлігі тойтарылса, екінші
бөлігі булану процесіне жұмсалады. Су қоймаларының бетінде өтетін булану
төменгі су қабаттарының қатты ысуына кедергі жасаса, беткі қабаттың
мұздануы мұз түзілгенде жылудың бөлінуіне байланысты төменгі қабаттардың
салқындауын бәсеңдетеді.сонымен жаз айларында судың жылы қабаттары
үстінде, ал түбінде салқын қабаттар орналасады. Су қоймаларында
температуарның су қабатының орналасуына байланысты таралуын тікелей
стратификация деп атайды. Қыста беттік қабаттан төменгі қабаттарға қарай
температураның жоғарылауын кері стратификация деп атайды. Температурағы
байланысты әр қабатта тығыздық та, қысмы да өзгеріп отырады.
❖ Судың тағы да бір маңызы мынада. Атмосферада негізінде су булы және
тамшы түрі мен мұз кристалдары ретінде болады. Ауаның температурасы
неғұрлым жоғарылаған сайын су буының мөлшері де көбейіп отырады. Су күн
сәулесінің жер бетіне өтуіне айтарлықтай кедергі жасамағанымен, жерден
шығатын жылуды жібермейді, яғни ол планетадағы жылу балансын реттеп
отырушы да. Судың жылуға төзімділігі жоғары болғандықтан, жазда
гидросфера жылуды жинап қыста оны қайтарып беріп, жердің климатын
жұмсартып отырады.
❖ Судың ең негізгі қасиеті ол тіршілік ортасы және барлық организмдердің
тіршілігіне қажетті оттектің көзі. Негізінде биосфераның барлық
органикалық заттектері фотосинтез процесінің нәтижесінде түзіледі, ал
бұл процестің жүруіне күн энергиясы және көмірқышқыл газымен қатар, су
міндетті түрде қажет. Мұхит суы өсімдіктермен қатар, көптеген әр түрлі
микроорганизмдердің, тірі жәндіктердің өмір сүру ортасы. Барлық мұхит
пен теңіз суларының беткі аймағында жайғасқан ағзалар үш топқа:
планктон, нектон, бентос деп бөлінеді.
Планктонға өздігінен қозғала алмайтын, тек су ағынымен қозғалыста болатын
өсімдіктер (фитопланктон) мен тірі ағзалар (зоопланктон). Екінші топқа су
ішінде өздігінен қозғалатын ағзалар (балықтар,кальмарлар т.б.) жатады,
оларды нектондар деп атайды. Бентостарға тек қана су түбінде жорғалайтын
жәндіктерді (моллюскалар, құрттар және баска омыртқасыздар) және әр түрлі
көпклеткалы балдырларды жатқызады. Осы организмдердің көбісі судың
өздігінен тазалануына зор үлес қосады.
❖ Су ең жақсы ертікіш, осыған байланысты барлық өнеркәсіптерде, ауыл
шаруашылығында , уй жай, т.б. шаруашылықтарда кеңінен қолданылады. Ол
айырбасталмайтын, сарқылмайтын (тұщы су сарқылатын) табиғат ресурс.
Біздің планетамыздың барлық халқы бір тәулік ішінде 7000 млрд литр су
ішеді екен. Орат есеппен бір адамға шаққанда тәлігіне жұмсалатын судың
көлемі 200-400 л, оның ішінде 2-10 л суды таза куйінде немесе тағаммен
пайдаланады. Өте көп мөлшерде суды қажет ететін сала ауыл шаруаш. Жалпы
жұмсалатын судың 70% құрайды.
Денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша жұқпалы аурулардың 80%
судың қанағаттанарлық емес сапасына не оның жетіспеуіне қарай санитарлық
гигиеналық нормалардың бұзылуына байланысты.
ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС №4
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ ТІРІ ОРГАНИЗМДЕРІНІҢ ИНДИКАТОРЛЫҚ ӘДІСТЕРІ
Кіріспе: Биоиндикация- қоршаған ортаның жағдайын тірі ағзалардың реакциясы
бойыншы бағалау. Биоиндикаторлар ретінде жануарлар, өсімдіктер,
бактериялар, вирустар қолданылады.
Инфузориялары қоршаған ортаның ластаушыларының улылық дәрежесін анықтауда
өте қолайлы объект болып табылады. Себебі, лоарды зертхана жағдайында
өсіру, тәжірбиені жүргізу салыстырмалы түрде арзан, жылдам және дәлдігі
жоғары нәтижелер алып, зерттелетін заттардың улы әсері туралы қорытынды
жасауға мүмкіндік береді.
Мақсаты: пестицидтердің мысалында қоршаған ортаны ластайтын заттардың
жоғары дәрежедегі улы, орташа және созылмалы улылық деңгейін
инфузориялардың көмегімен зерттеу.
Қажетті құрал-жабдықтар: инфузория дақылы, атразин, пропазин, симазин
(қоршаған ортаны ластаушы басқа да заттар) гербицидтерінің ерітінділері,
сағат шынысы, термостат, пробиркалар, пробрикаларды қоятын штативтер,
бинокулярлық микраскоп.
Жұмысты орындау барысы.
Сағат шынысы 2 мл зерттеліп отырған заттың ертіндісін құйып, оған
инфузориялардың 15 дарағын орналастырыңыздар. Белгілі бір уақыттан кейін
(15 минут, 24,72 сағат) дарақтардың саны және олардың белсенділігі есепке
алынады. Зақымданбаған дарақтар оңай жоғары көтеріліп, ерітінді бетінде
қалқып, жүзіп жүреді. Ал зақымданбаған жануарлар ерітіндінің түбіне шөгіп,
баяу қозғалады, ал өлген инфузориялар түссізденеді.
Егер 15 минуттан соң инфузориялар тірі болса, онда инфузориялары бар
пестицид ерітінділерін пробиркаларға құйып, 23 С термостатқа 24 сағатқа
қойылады.
Бір тәуліктен соң ертінділер микраскоп астында зерттеледі. Егер 24
сағаттан соң инфузориялардың өлімі байқалмаса, онда дақылдары бар
препараттарды термостатқа қойып, 72 сағаттан соң тағы да зерттеуге алынады.
Бақылау ретінде 2мл таза суға 15 инфузория дарақтары орналастырылды.
24,72 сағаттан соң тәжірбие жағдайындағы жануарлардың табиғи өсімі есепке
алынады.
Тәжірбие нәтижелерін кестеге толтырыңыздар
| Алынатын сынама | Алынған нәтежелерді толтыру |
| | |
| | |
| | |
Алынған нәтижелер бойынша зерттеліп отырған заттардың улылық дәрежесі
туралы қорытынды жасалады.
Тексеру сұрақтары
1. Биоиндикация дегеніміз не?
2. Қоршаған ортаны ластаушылардың улылығын анықтауда? инфузорияларды
қолданудың себебі неде ?
3. Биоиндикатор ретінде пайдаланылатын қандай ағзаларды білесіз?
Негізгі әдебиеттер
1. Ә. Бейсенова, Ж. Шілдебаев. Экология және табиғатты тиімді пайдалану.
Алматы, 2004.
2. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология. Алматы. Экономика. 2002ж
3. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экологиядан оқу -әдістемелік құрал.
Алматы. Экономика. 2002 ж.
4. Асқарова Ұ.Б «Экология және қоршаған ортаны қорғау» Алматты 2004
ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫС №6
Экотоксикантты анықтауда тесты әдісті қолдану.
Автотранспорт-атмосфераны азот оксидтерімен (NO және NO2 азот оксидтерінің
қоспасы), көміртегі (II ) оксидтері (СО), негізгі ластаушылардың
бірі.Ауаның транспорттық ластану үлесі осы газдар бойынша жалпы ластануының
СО 60%,NOх 50 % астам үлесін құрайды.
Автотранспорттың зиянды заттарға бөлінген қалдықтары белгілі уақыт
аралығында атмосфераға шығарылатын газдардың мөлшерімен сипатталады.
Шығарылатын зиянды заттарға көміртегі оксидтері (концентрациясы
0,3---10%), көмірсутектер-жанбай қалған отын (3%) жәнк азот оксидтері
(0,8%), күйе жатады.
Автотранспорттың атмосфераға бөліп шығаратын зиянды заттарының
мөлшерін есептік әдіспен бағалауға болады.Шығарылатын қалдықтардың мөлшерін
есептеуде гі бастапқы мәліметтерге мыналар жатады:
• автотранспорттың отындық шығынының нормасы автотрассаның белгілі бір
бөлігінен уақыт бірлігінде жүріп өткен әр түрлі типті автотранспорттың
саны;
• автотранспорттың отындық шығынының нормасы (қала жағдайында
автотранспорт қозғалып келе жатқандағы оттынның орташа шығынының
мөлшері).
7-кесте
|Автотранспорт типі |Отынның орташа шығын |Отынның меншікті шығыны |
| |мөлшері (100км/л) |Уі (1км/л) |
|жеңіл автомобиль |11-13 |0,11-0,13 |
|жүк автомобилі |29-33 |0,29-0,33 |
|автобус |41-44 |0,41-0,44 |
|Дизельді жүк машинасы |31-34 |0,31-0,34 |
Жанармай түріне байланысты автотранспорттың бөліп шығарған зиянды
заттарын анықтайтын импирикалық коэффициенттерінің мәні 8-кестеде
берілген.
8-кесте
|Отын түрі |Коэффициенттер мәні (К) |
| |Көміртегі оксиді |көмірсулар |азот оксиді |
| |(СО) | | |
|бензин |0,6 |0,1 |0,04 |
|Дизель отыны |0,1 |0,03 |0,04 |
К коэффициентінің шамасы сандық жағынан 1км жол жүруге қажет (яғни
меншікті шығын), отын мөлшері жанған кездегі берілген компонеттің (литрмен)
бөлінген зиянды заттардың шамасына тең.
Мақсаты: қоршаған ортаның антропогенді ластаушыларының негізгі
түрлерімен және оларды жедел сараптамалау әдістерімен танысу.
1-тапсырма. Автотранспорттың ауаға шығаратын зиянды заттарының мөлшерін
есептеу.
Құрал-жабдықтар:қалам, қағаз, микрокалькулятор.
Жұмысты орындау барысы
Оқу орнына (тұратын жерде) жақын терезеден жақсы көрінетін
автотрассаның 0,5-1 км бөлігін таңдап алыңыздар.
1. Қадамыңыздың орташа ұзындығын алдын-ала анықтап , таңдап
алынған жолдың ұзындығын өлшеп шығыңыздар.
2. 20 минут ішінде жолмен жүріп өткен автотранспорттың санын
анықтаңыздар. 9-кестені толтырыңыздар (мысал үшін «Жеңіл
автомобильдер»қатары толтырылған):
9-кесте
|Автокөліктің түрі|Саны,дана |Барлығы 20 |1 сағатта,Nі |1 сағаттағы |
| | |минут ішінде |дана |жалпы жол,L,км|
|жеңіл |1111....... |14 |42 | |
|автомобильдер | | | | |
|жүк машинасы | | | | |
|Автобустардизельд| | | | |
|і жүк машиналары | | | | |
| | | | | |
3. 1сағаттағы автокөлік санын есептеу үшін,20 минутта алынған санды 3-
ке көбейту қажет.
4.Мына формула бойынша, әртүрлі автомобильдердің 1 сағатта жүріп өткен
жалпы жолын (L,км) есептеңіздер:
Lі=Nіх1
Мұндағы Nі-1сағаттағы әр түрлі автомобильдер саны
І-автокөлік түрінің белгісі
1-таңдап алынған жолдың ұзындығы,км
Алынған нәтижелерді кестеге жазыңыздар.
5.Әр түрлі автомашина двигательдерінің жағатын жанармайының мөлшерін
(Qі=Lі х Үі
Lі мәнін 9-кестеден алыңыздар.
Алынған нәтижелерді-кестеге толтырыңыздар.
Әр түрдің автокөліктер қолданған жанармайының жалпы мөлшерін (сумма Q)
анықтап , нәтижелерді 10-кестеге толтырыңыздар.
|Автомобиль түрі |Nі |Qі, соның ішінде |
| | |бензин |дизельді жанармай |
| | | | |
|жеңіл автомобильдер| | | |
|жүк автомашиналары | | | |
|автобустар | | | |
|дизельді жүк | | | |
|машиналары | | | |
| |барлығы суммаQ | | |
Қалыпты жағдайда жанармайдың әр түріне және барлығы үшін бөлініп
шыққан зиянды заттардың (литрмен) мөлшерін есептеңіздер. Нәтижелерді 11-
кестеге толтырыңыздар.
11-кесте
|Жанармай түрі |Q,л |Зиянды | | |
| | |заттардың | | |
| | |мөлшері,л | | |
| | |СО |Көмірсулар |NO2 |
|Бензин | | | | |
|Дизельді отын | | | | |
| |Барлығы (v),л.| | | |
Практикалық жұмыс № 7
БИОТЕСТКЕ СИПАТТАМА БЕРУ. БИОТЕСТ ЭКСПРЕСС ӘДІСІ.
А) Мақсаты: Антропогенді бүлінген аймақтардың жағдайын биоиндикация және
биотест экспресс әдісімен зерделеу және бағалау, биоремедиация негізінде
оларды қайта қалпына келтірудің тиімді тәсілдерін жасау.
Негізгі міндеттері: Жер қыртысы және өсімдіктерде ауыр металдардың
жинақталу деңгейі туралы мәлімет алу; өсімдіктермен ластанушы
биотрансформация механизмдерін анықтау; Шығыс Қазақстанның антропогенді
бүлінген аймақтары жер қыртысының эколого-геохимиялық картакестесін жасау;
өсімдіктердің жабайы өсетін және ауылшаруашылық түрлерін анықтау; жер
қыртысынан фитоэкстракциялауға арналған ауыр металдар, өндірістік орта
жағдайына тұрақты санитарлы-гигиеналық және сәндік мақсаттарда қолдану үшін
өсімдіктердің ағаштан жасалған тұқым түрлерін анықтау.
Ә) Мақсаты: Бағалы шаруашылық қасиеттері бар асыл тұқымды ірі қара малын
ұдайы өндірудің жоғары тиімді боитест экспресс әдісі және
биотехнологиясын енгізу.
Нәтижелері: Бейнелеудің сандық өңдеуі мен микроскопқа қосылған компьютердің
бағдарламалық қамтамасыз ету көмегімен эмбриондардың нақты сапасының
бағасын арттыратын және эмбриондарды бөліктерге бөлуге арналған лазерлік
құрылғыны қолданатын процесті автоматтандыру.
Тақырып -5 Дәріс №15 Мониторлық организмдермен танысу. Организмдердің
симптомологиялық жарақаттануы.
Биоиндикация – бұл тірі организмдерді биологиялық жүйе көмегімен
абиотикалық және биотикалық факторлар әсерін бағалау және анықтау әдістері.
Тірі организмдер қоршаған ортаның әртүрлі дәрежелі өзгерістеріне әсер
етеді. Бұл әдістер биоиндикацияның практикада қолданылатын 3 түрі бар:
1. Биохимиялық және физиологиялық реакция ұоргандарда белгілі бір
токсиканттардың жинақталуы және әртүрлі процесстермен өзгерісі).
2. Анатомиялық, морфологиялық, биоритмиялық реакциялар.
3. Флорлық, фауналық өзгерістер.
Полевые зерттеулерде ценотикалық, биогеоценотикалық, ландшафты зерттеу
қолданылады.
Биоиндикацияда пассивті және активті екі негізгі әдіс қолданылады.
Бірінші жағдайда қолайсыз жағдайда көрінетін немесе көрінбейтін
нормадан тыс зақымдану, екінші жағдайда организмдердің берілген факторларға
жауап беру реакциясы (биотесілеу).
Биоиндикация макромолекула, организм клеткасы, популяция, экожүйе
дәрежесінде жүргізуге болады.
Қоршаған ортаның жағдайын шырша тұқымдас өсімдіктердің көмегімен
анықтау. Ортаның ластануына шырша өсімдігінің қатты әсер ететіні белгілі.
Қоршаған ортаның қолайсыз жағдайы және атмосфераның газды құрамы шыршаның
көлемін, бұтақ беруін, қалындығын, ұзындығын, шишка беру санынкемітеді.
Шыршалар жыл бойы биоиндикаторлар бола алатындықтан қолайлы. Жұмыс
жүргізуге керекті құралдар технохимиялық таразы, сызғыш, өлшейтін және жай
лупалар, 4-10 рет үлкейтетін, милиметровка, терматат, қаланың ішіндегі
немесе завод зонасында өсетін шырша бұтағы, және қала шетіндегі таза
зонадағы шырша бұтағы.
Жұмыс істеу тәртібі.
Сабақтан бір апта бұрын студент қала жағдайында өсетін шырша бұтағын 2м
кесіп алады. Лас ауа, автотранспорт бойында өсетін. Бақылау жүргізу үшін
таза ауада өсетін шырша бұтағы.
1. Лупаның көмегімен шыршаны қарап хлорозбен, некрозды шырша инелерінің
ұшынан қарайды. Әсіресе жас инелер зақымдану түстері сары қоныр,
қызғылт, және бұл түстер ақпараттық сапа белгілері болып келеді.
2. Өлшегіш лупа арқылы шырша бұтағының ұзындығын, еңін өлшеп оны
миллиметровкаға түсіреді.
3. Шырша инеледрін тазалап оларды термостатқа салып кептіріп, құрғақ
массамен өлшейді. Нәтижесінде лас зонада өскен шырша бұтағы таза ауада
өскен зонадағы шырша бұтағынан өсу нәтижесі 10 см кем болады.
Практиикалық жұмыс №8
Мониторлық организмдермен танысу.
Табиғи ортаның ластануы химиялық және физикалық факторлармен
бөлінеді.Сонымен бірге радиациондық түрде,қоршаған ортаны бақылау
мәселелерін интенсивті түрде оқуға негізделеді.Өте эффективті ластаушыларды
іздеу формасына жоғарғы сезімтал биологиялық реакциалар обьектіс
іжатады.(биологиялық индикаторлар)
Радиобиологиялдық жағдайда ылғида іздеу қабілеті биологиялық
индикаторлардың конизирленген шағылысуы және оның иондық бағасы.
Организмдегі денгейде осы есепті шешу жолдары әртүрлі аспектілеуге
цитогенетикалық,биохимиялық,иммунологиялық, гемотологиялық және
биофизикалық критерилер қарастырылады.
Радиационды биондикаторлардың талап ететіні олардың әсері тірі
ағзаларға сіңіріп алу дозасының (мөлшерінің) эфектифтілігіне,
сезімталдығына спецификтикалығына және әмбебабтығына
тәуелді.Сонымен,табиғаттағы түрлердің санының көптігіне (өсімдіктен
сүтқоректілерге дейін )қарамастан биондикация шеңбері өте көп
емес.Жануарлардың негізгі биондикациялық ортасына көз қарас үш топқа
беріледі де осы қасиеттеге өте қажетті болып келеді.
Топырақ-тірі организмдерге толы.Олар 90-99% құрлық экожүйесін
зоомассаны құрайды.Олардың коп формалары радияция әсеріне өте сезімтал және
радионуклидтерді концентировать ете алады.
Топырақта ұзақ уақыт өмір сүре алатын омыртқасыздар
(жауынқұрт,кенелер,қырықаяқтар,кейбір личинкалар мен насикомдар және т.б)
сонымен бірге микроантраподтар кішкене топырақ шұңқырларын мекен етушілер
персфективті радиактивті ластаушы биондикаторлары бола алады.
Чернобыл зоналарында жауын құрттар,моллоскалар шөпті мекендеушілер
және сенокосқы палу жесткокрылые (жартықанаттылар) жарылыстан кейін жоғалып
кетті де көп жылдардан кейін қайта пайда болды.
Негізінен омыртқасыз ұсақ сүрқоректілердің омірінің көп бөлігі
топрақта өтетіндіктен өте қатты реакциялық ластану әсеріне ұшырайды.
Бұл,ЧАЭС жаролыс салдарынган екені белгілі,кемірушілер негізінен өте
әт түрлі антропогенді әсерлерге перспективті биондикаторлық болып келеді.
Экологиялық аспектіде барлық сүтқоректілердің жартылай түрлерінен
гөрі кемірушілер отрядтары түріндеде зерттелген.Олар барлық ережелерге
сай,омыртқалылар биондикаторларына жатады.
Бұл жануарлар барлық ландшафты-географиялық зоноларда таралып,
метабализмнің активті жағарғы санын көрсетеді,зерттелген антропогенді
факторлармен әрқашан байланыста болады.
Топырақта өмір сүргендіктен және тіршілігі сонда
өткендіктен,кемірушілер максималды дозаны соныме бірге шағылуды барлық
денелеріне алады.
Сүтқоректілерді,кемірушілерді,бақылау кезінде қайсысының физиологиялық
параметілері адамға жақын болса сол ең қолайлы оптималды индикатор болып
табылады.
Қоршаған ортадағы цезий-137,стронций-90 элементтерінің экожүйені
ластаушыларына биондикатор ретінде омыртқалыларды алуға болады,яғни олардың
қанқасы кальцирленілген болып келеді.(мысалы:мольноскалар)
Табиғаттың родиациялық жоғарғы дәрежеде ластануы көп жылдардан бергі
Оңтүстік Қазақстадағы жарылыстын салдары болуы мүмкін.Мысалы:Чермобылдегі
жарылыстан кейін қылқан жапырақты және жапырақты ормандардың родиацияны
сіңіруі 40-115,экожүйеде 46-95 жер астиындағы экожүйедегі кемірушілер-30
дан жоғары дозалық жүктелгені адамнан артық сіңіреді.Уралдың жарылысынан
кейінгі өте жоғарғы доза 1000км/км2 тышқан тектес кемірушілердің түрлер
родиациялық жоғарғы эффективтілікті көрсетті.Олардың өмір сүру ұзақтығы
азайды және өлімі көбейіп кетті.Бірақта 15 жыл өткеннен кейін,30-дан аса
ұрпақ ауысқаннан кейін,олардың папуляциясы толықтай қалпына келді.
Сүтқоректілердің популяциясы бір мезетті қасқыр,бұғы,қоян т.б-дан оте қатты
родиациялық эффектілер байқалмады. Биологиялық индикаторларға көбінесе
сүтқоректілерді және кемірушілерді алуға болады.Агрофитоценоздың беткі
өсімдіктері тұрақты дәрежеде конизирлеуші табиғи фитоценоздар болып
келеді.Өсімдіктердің табиғи жиынтығы радиосезімталдығы басқа экожүйедегі
түрлерге қарағанда,мыс қысқан жуапырықты орман ал өсімдіктердің,топырақтың
жоғарғы және беткі қабаты,гидроценоздағы бентостық организмдер қоғамы
мичайниктер мен мүктер критикалық жақсы индикаторларға жатады.Жақсы
индикаторларға родиактивті қалдықтарды жинақтауы мичайниктер жатады.Ең
жоғарғы дәрежедегі родиактивті ластану (180км/км) ядролық жарылыс
Кыштымдоғы жерде болған онда ең негізгі жойылған қарғайлы орман
Аққайыңдардың қасиеттері екінші климаттық жағдайларда әсері байқалды.
Дәріс №22 Қоршаған ортаның биондикация бойынша антропогенді әсерден
ластануының халықаралық бағдарламасы. Бағдарламаның негізгі принциптері.
Биоиндикатор - қандай да бір табиғат процестерінің, құраушыларының,
ерекшеліктерінің немесе қоршаған ортаның өзгерістерінің бар-жоғын немесе
қарқындылығын көрсететін көрсеткіш болып табылатын өсімдіктердің немесе
жануарлардың (немесе тұтастай биоталық бірлестіктің) жеке түрі.
Биоиндикатор бірқатар пайдалы қазбаларды іздегенде, топырақ пен табиғи
суларды және тағы да басқалары бағалауда қолданылады
Көмірқышқыл газы ауаға барлық өмір сүретін заттардан шығатын газ. Сонымен
қатар бұл газдың көптеген мөлшері ауаға цемент өндірісінде, жанармай
жанғанда, өрт кезінде бөлінеді. Адамның өмір сүру нәтижесінде атмосферада
көмірқышқыл газы жоғары болып климаттың жылынуына әкеп соғады. Көмірқышқыл
газының атмосферадағы қалыпты мөлшері 0,03-0,4% құрайды. Көміртегі оксиді
тірі организмдерге токсикологиялық әсерін тигізбейді. Бірақта көп мөлшерде
шаршағандықты жоғарлатады. 5% концентрацияда дұрыс жұмыс істемеу, тұншығу
байқалады.
Ауаның шаңдануы – маңызды экологиялық фактор.
Адам үшін шаңның экологиялық қауіпті олардың табиғаты мен ауадағы
концентрациясына байланысты шаңды 2 топқа бөледі.
1. Ұсақ дисперлі шаң. Ол жеңіл және қозғалатын бөліктерден тұрады.
Өлшемдері бірнеше ондаған және жүздеген микрон. (1 микрон 103мм).
Бұндай шаң ауада ұзақ болады. Ауамен тыныс алу кезінде организмге
түсіп, жиналуы мүмкін.
2. Ірі дисперлі шаң. Ауыр және аз қозғалатын бөліктерден тұрады. Мұндай
шаң жел жоқ кезде ауадан тез түседі. (мысалы шкафтың үстінде жиналуы)
шаңның жиналуы ауаның екінші ластануының көзі болып табылады. Шаңда
органикалық заттар (өсімдік, жануар, антропогенді) және неорганикалық
заттар (топырақ бөлігі, құрылыс материалдары, синтетикалық жуғыш
заттар, әртүрлі химиялық заттар) бар.
Шаңның токсинді болып келетіні күрделі белокты молекулалары бар және
қарапайым организмдер (өлі және тірі). Мысалы: өлі жәндіктерден шыбын,
таракан, құмырсқа. Мұндай шаңдар дем алу және теріге тигенде аллергиялық
ауру туғызады.
Жұмыстың мақсаты: Ауаның көмірқышқыл газының мөлшері және ауаның шаңмен
ластануын бағалау.
Құралдар: Барометр, индикатор таяқшаларын алатын құрал, көмірқышқыл
газын анықтайтын таяқша индикатор, полиэтиленді мешок, 3-5 л көлемді, насос
– аспиратор, термометр.
Жұмыстын орындалуы:
Индикатор таяқшаларын екі жағынан ашып насосқа ауа кіретін жағына
кигізеді. Насоспен индикатор таяқшалары арқылы бөлмедегі ауаны (көше,
парк) сорады. Индикатордың түсінің өзгеруі арқылы ауадағы көмірқышқыл
газының мөлшерін бағалауға болады.
Практикалық жұмыс № 12
Қоршаған ортаның биондикация бойынша антропогенді әсері
Биоиндикация – бұл тірі организмдерді биологиялық жүйе көмегімен
абиотикалық және биотикалық факторлар әсерін бағалау және анықтау әдістері.
Тірі организмдер қоршаған ортаның әртүрлі дәрежелі өзгерістеріне әсер
етеді. Бұл әдістер биоиндикацияның практикада қолданылатын 3 түрі бар:
4. Биохимиялық және физиологиялық реакция ұоргандарда белгілі бір
токсиканттардың жинақталуы және әртүрлі процесстермен өзгерісі).
5. Анатомиялық, морфологиялық, биоритмиялық реакциялар.
6. Флорлық, фауналық өзгерістер.
Полевые зерттеулерде ценотикалық, биогеоценотикалық, ландшафты зерттеу
қолданылады.
Биоиндикацияда пассивті және активті екі негізгі әдіс қолданылады.
Бірінші жағдайда қолайсыз жағдайда көрінетін немесе көрінбейтін
нормадан тыс зақымдану, екінші жағдайда организмдердің берілген факторларға
жауап беру реакциясы (биотесілеу).
Биоиндикация макромолекула, организм клеткасы, популяция, экожүйе
дәрежесінде жүргізуге болады.
Қоршаған ортаның жағдайын шырша тұқымдас өсімдіктердің көмегімен
анықтау. Ортаның ластануына шырша өсімдігінің қатты әсер ететіні белгілі.
Қоршаған ортаның қолайсыз жағдайы және атмосфераның газды құрамы шыршаның
көлемін, бұтақ беруін, қалындығын, ұзындығын, шишка беру санынкемітеді.
Шыршалар жыл бойы биоиндикаторлар бола алатындықтан қолайлы. Жұмыс
жүргізуге керекті құралдар технохимиялық таразы, сызғыш, өлшейтін және жай
лупалар, 4-10 рет үлкейтетін, милиметровка, терматат, қаланың ішіндегі
немесе завод зонасында өсетін шырша бұтағы, және қала шетіндегі таза
зонадағы шырша бұтағы.
Жұмыс істеу тәртібі.
Сабақтан бір апта бұрын студент қала жағдайында өсетін шырша бұтағын 2м
кесіп алады. Лас ауа, автотранспорт бойында өсетін. Бақылау жүргізу үшін
таза ауада өсетін шырша бұтағы.
4. Лупаның көмегімен шыршаны қарап хлорозбен, некрозды шырша инелерінің
ұшынан қарайды. Әсіресе жас инелер зақымдану түстері сары қоныр,
қызғылт, және бұл түстер ақпараттық сапа белгілері болып келеді.
5. Өлшегіш лупа арқылы шырша бұтағының ұзындығын, еңін өлшеп оны
миллиметровкаға түсіреді.
6. Шырша инеледрін тазалап оларды термостатқа салып кептіріп, құрғақ
массамен өлшейді. Нәтижесінде лас зонада өскен шырша бұтағы таза ауада
өскен зонадағы шырша бұтағынан өсу нәтижесі 10 см кем болады.
Ауаның шаңдануын бағалау
Құралдар: Дистилденген су, азот қышқылының ерітіндісі, ауа шығынын
өлшегіш, жиналған шаңды алатын күрекше, 8 рет үлкейтетін микроскоп, ауа
соратын насос, пипетка, қағаз фильтрлері, шыны.
Жұмыстың орындалуы:
Шыныға бір тамшы су тамызып 15 минутқа қояды. Шыныдағы тамшының үстіне
тағы шыны жауып, микроскоппен қарайды. Шаңның санын тамшыдағы санап,
сапалық құрамын қарайды (түрі, құрылымы, орналасу ерекшеліктері)
Шаңның сапалық құрамын анықтау:
Күрекшемен жиналған санды алып шыныға салып үстінен шынымен жауып
микроскоппен қарайды. Шаңның неден тұратынын (сыртқы түрін, формасын,
көлемін, түсі) қарайды. Бұдан кейін жауып тұрған шыныны ашып қышқыл
ерітіндісін тамызып микроскоппен қарайды. Қышқыл ерітіндісіндегі шаңның
өзгерісін байқаныздар.
Эмиссионды экологиялық кадастр.
Атомды-эмиссиялық спектроскопияда зерттелетін заттың үлгісін атомға
және ионға диссоциациялап буландырады (процесс атомизация деп аталады), ал
алынған бөлшектерге қосымша энергия береді, яғни жоғарғы энергетикалық
деңгейге ауысу үшін қоздырылады. Бөлшектердің энергиясы сәуле шығармай (бір-
бірімен соқтығысқанда пайда болатын энергия) және фотон шығарып немесе
жұтып ауысуы мүмкін (спонтанды және мәжбүрлі).
Заттың температурасы неғұрлым жоғары болса, энергия деңгейінде орналасқан
бөлшектердің саны көп болады және сәуле шығару интенсивтілігі де жоғары
болады. Сондықтан эмиссияны қоздырудың негізгі түрі термиялық әдіс (жоғарғы
температуралық электр пештері-атомизаторларды, жалындарды, локалды лазерлі
қыздыруды қолдану жолдары арқылы) болып табылады. Келесі жиі қолданылатын
әдіс -газ разряды жағдайында бос электрондар мен иондардың соқтығысуы
есебінен талданатын затқа энергия беру (электр доғасында, жоғарғы вольтты
ұшқынды разрядта, плазма көзінде, т.б. кездеседі) болып табылады.
Заттың электр магнитті сәулелерін жұту нәтижесінде (люминесценция)
және экзотермиялық химиялық реакциялардың жүруі есебінен
(хемилюминесценция) алынатын эмиссиялық спектрлер зерттеледі. Фотон
шығарудың соңғы екі түрі қозған күйіндегі молекулалардың өмір сүру
уақыты бойынша фосфоресценция мен флуоресценцияга бөлінеді. Эмиссия
спектрлері бірлік уақыттағы шыққан фотондар санының
(Сәулелену интенсивтілігі) גнемесе V тәуелділігін береді,
мұндағы ג- толқын ұзындығы, V - толқын саны. Олардың арасында
келесі қатынастар болады: с= ג V,
Осыдан шыққан фотонның энергиясы Е = Һ V = һс V,
мұндағы с - жарық жылдамдығы;
һ - Планк тұрақтысы;
V сәулелену жиілігі.
Егер қозған бөлшек атом болса, онда спектрдің түрі сызықты болады.
Осындай спектрдің пайда болуы әрі карай Зоммерфельд,Борнмен жетілдірілген
Бордың негізгі квант заңымен түсіндіріледі. Қозбаған атомдар (негізгі
күйдегі) минималды энергияға ие болады және сәуле шығармайды.
Барлық электрондар ең төменгі энергиялық деңгейде орналасады.
Сыртқы әсерден энергия жұту нәтижесінде атомның бір немесе бірнеше
валенттік электрондарыі жоғарғы энергетикалык деңгейге ауысады (қозады),
яғни ядродан алшақ орбитальда орналасады. Осындай қозған күйдегі атомның
өмір сүру уақыты шамамен 10-8 с болады, осы уақыт өткеннен кейіні атом
негізгі күйге немесе аралық қозған күйге ауысады. Ал атомның
қозған күйі мен соңғы күйінің айырымына тең болатын бөлінген Е энергия
фотон түрінде сәулеленіп шығады. Сәулелену жиілігі белгілі қатынаспен
анықталады:
Энергетикалық ауысулардың мүмкін саны әрбір элементтің электрон
деңгейінің құрылымына байланысты, ал көп электронды атомдар үшін (электрон
аралық әсерлесу күшіне сәйкес) электронның атомы 4 квантты сандармен
анықталады. Осыған байланысты әрбір атом энергиялық деңгейлердің жеке
жүйесіне, яғни шығаудың сипаттамалык спектрлеріне ис болады. Осыдан әрбір
элементке сапалы спектрлі талдау жасау (эмиссиялық спектрлердегі
сызыктардың саны мен орналасуы бойынша), сонымен қатар атомды газдардың
термодинамикалық сипатын анықтау мүмкіндігі пайда болады.
Егер жұтылған энергия негізгі және ең жоғарғы қозған деңгейдің айырмасының
максималды мәнінен жоғары болса, онда электрон атомнан үзіліп, иондану
жүреді. Атомдық иондардың спектрлері де сызықты болады. Бірақ бір
элементтің атомдарының иондануының әр түрлі сатысындағы спектрлері бір-
бірінен ерекшеленеді. Практикада эмиссияны қоздыру әдісіне сәйкес бір
элементтің эмиссиялық спектрлерінің айырмашылығын ескеру қажет.
1-сурет. Сәуле шығармайтын - а, б жэне бір фотонды сәуле шыгаратын - в, г,
д ауысулар сызбасы
Практикалы жұмыс № 12
Қоршаған ортаның биондикация бойынша антропогенді әсерден ластануының
халықаралық бағдарламасы
Биоиндикация - тірі организмдер мен олардың қауымдастықтарына тигізген
әсеріне қарай антропогендік факторларды анықтау.
Биоиндикатор (био... және грек. іndіco — көрсеткіш, анықтағыш) —
организмдердің бір жерде тұрақты мекендеуі, олардың сандары, құрылымы және
дамуы, табиғи процестер мен тіршілік ортасы жағдайларының көрсеткіші.
Қоршаған ортаның жағдайлары мен кейбір процестердің маңызын бағалау
мақсатында биоиндикатор қолдану организмдердің белгілі бір факторларға
біржақты бейімделушілік қасиетіне негізделген. Мысалы, балықпен
қоректенетін құстардың бір жерге көптеп жиналуы — судың сол бөлігінде
балықтардың шоғырлануының, ал су микрофлорасының құрамы — оның тазалығы мен
ішуге жарамдылығының, топырақ құрамы — оның құнарлылық дәрежесінің
көрсеткіші бола алады. Ғарыштық зерттеулерде ғарыш факторларының организмге
тигізетін әсерін анықтау үшін жануарлар, өсімдіктер және микроорганизмдер
биоиндикатор есебінде пайдаланылады.
Биоиндикатор - қандай да бір табиғат процестерінің, құраушыларының,
ерекшеліктерінің немесе қоршаған ортаның өзгерістерінің бар-жоғын немесе
қарқындылығын көрсететін көрсеткіш болып табылатын өсімдіктердің немесе
жануарлардың (немесе тұтастай биоталық бірлестіктің) жеке түрі.
Биоиндикатор бірқатар пайдалы қазбаларды іздегенде, топырақ пен табиғи
суларды және тағы да басқалары бағалауда қолданылады.
Табиғат қорғау мәселесі мемлекеттік саясат деңгейінде, себебі қоғам алдында
тұрған саяси, экономикалық және әлеуметтік мақсаттарға жету үшін табиғи
ресурстарды рационалды түрде қолданып, қажетті деңгейде қорғау керек.
Экожүйелердің деградациясын антропогендік стресс әсерін алдын ала болжап,
адамның тіршілік ортасына әсер ететін маңызды параметрлерін анықтау
қажет. Адам табиғи ортаны қолданған кезде, соның ішінде, табиғиресурстарды
ұрпаққа қызмет етуді қалыптастыру қажет. Адам баласы сонымен қатар өзі
қоныстанған ортада және айналасында тіршілік етіп жатқан жабайы
түрлердің биоалуантүрлілігінің сақталуына моральдық жауапкершілік алады.
Биоиндикация – бұл әдіс биологиялық жүйелер көмегімен тірі организмге
абиотикалық және биотикалық факторлардың әсерлерін анықтау және бағалау.
Әдетте тірі ағзалар қандай да болмасын деңгейде қоршаған ортаның
өзгерісіне сезімталкеледі, ал кейбір жағдайда бұл өзгерстерді физикалық
және химиялық әдістермен анықтау мүмкінемес, себебі кейбір приборлардың
немесе химиялық анализдің мүмкіндіктері шектеулі. Бұләдістермен мүмкін,
мысалға: тек бөлек токсикалық заттектердің өсімдіктер мен жануарлар
ағзасындағы биологиялық жиынтығы анықталады.
Индикатор – ағзалар тек экологиялық факторлардың аз дозасына ғана емес,
сонымен қатар кешенді факторлардың әсерін – синергизм,эмерджент,
ингибирлену. Экологиялық потенциал ағзаның факторға әсерін көрсетеді.
Физиологиялық толеранттылық және экологиялық потенция оның индикаторының
маңыздылығын анықтайды. Нәтижесінде, ағзалардың жағдайымен қатар олардың
саны, популяция құрылымы қоршаған ортаның қолайлы жағдайын көрсетеді.
Атмосфераның ластануының объективті жағдайын бағалау үшін зерттеуді 2
бағытта жүргізу қажет .
Біріншіден, инструментальды химиялық анализдерінің әдістерінің жетілуі,
екіншіден, биоиндикаторларды мақсатты түрде қолдану тиімді. Қоршаған
ортаның ластануына сыртқы визуалды белгілері арқылы қоршаған ортаның
ластануын анықтаудың бірнеше тиімді жақтары бар. Бұл қымбат және
анализдердің қиын физико-химиялық әдістерінің қолданылуын қысқартады
немесе мүлдем қолданбауға мүмкіндік береді. Биоиндикаторлар ластанудың
биологиялық маңызды әсерлерін анықтайды. Олар болып жатқан өзгерістердің
жылдамдығын, экожүйелерде түрлі токсиканттардың жинақталу жолдары мен
орнын, адамға қауіпті әсер қосылыстарының
түрлерін анықтайды. Ортаның фондық ластануы. Тіпті қорықтарда да соңғы 40
жылда жануарлар саны мен түрі азайып кетті. Бұл ортадағы биоиндикацияға
байланысты.
Биоиндикация жер-ауа ортаcындағы өсімдіктер көмегімен жүреді.
Фитоиндикация ортадағы сапаны жақсартудағы өсімдіктердің пайдаланылуы. Ең
жақсы эффект өсімдіктер қауымдастығы болып табылады, бұларнайы атауға да ие
индикаторлық геоботаника.__
Биоиндикация барлық ұйымдастырылған тірі дәрежеде бола алады: биологиялық
молекула, талшықтар, ұлпалар мен мүшелер, ағзалар, популяция (ерекше бір
түрдің әлемінің топтамасы), орта, экожүйе және барлық биосфера. Бұл факті
– биоиндикацияның жаңашыл теориясының жетістігі. Биоиндикацияның төменгі
дәрежесінде биоиндикацияның тікелей және спецификалық формасы, жоғарлауда
– тек жанама және спецификалық емес. Бірақ та, соңғысы табиғатқа
антропогенді әсерге комплексті баға береді. Клеткалық және субклетқалық
дәрежеде биоиндикация биотикалық және физиологиялық өту реакциясында
құрылған. Оның бағалысы жоғарғы сезімталдықты бұзуға, сонымен қатар
поллютанттарға сай емес концентрацияға мүмкіндік беретін және оны тез
шығаруға. Тек бұл дәрежеде ғана ортаның ерте бұзылуына мүмкіндік туады.
Жетіспеушілік санына, биоиндикаторлар-талшықтар және молекулалар
күрделіаппаратураны талап ететіні кіреді.Агросферада кездесетін
поллютанттардың мутагендік потенциалын анықтау және ластағыштар кешеніне
әсер ететін, агроценоздардың ксенобиотиктармен ластануын объективті бағалау
үшін тест-жүйелер мен фитотесттерді қолданады .
Биоиндикация тәжірибесінде криптомагтардың картографиясымен қатар жоғары
өсімдіктердің морфологиялық өзгерістері де ескеріледі. Нидерландыда және
басқа елдерде морфологиялық индикаторлар ұлттық мониторинг
жүйесінде қолданылады. Морфологиялық өсімдіктерге негізделген
биоиндикациялық әдістердің көмегімен көптеген антропогендік әсер етулердің
картосхемаларының көп бөлігі алынды. Организмдердің бiрлестiктерiнiң
ерекше және экологиялық мiнездемелерi функционалдық мiнездемелер бойынша
қоршаған ортада тұрған немесе болып жататын ластануын ескеріп
биоиндикацияны атап өту керек. Бiртiндеп түрлi құрамның өзгерiстерi суаттың
нәтижесінде ұзақ улану, және анық өзгерiстердiң жағдайларында алысқа
баратын болып қалыптасады. Сонымен келгенде, балшықталатын суаттан су
бионттарының түрлi құрамын зерттеу оның бағасы уақыттың кейбiр аралығына,
су ортасының токсикологиялық қасиеттерiнiң мiнездемесiмен қызмет көрсете
бермейдi.
Оңайлықпен, жылдамдықпен және ортаның сапасын арзандықпен сонымен бiрге
шартта биоиндикациясының өзектiлiгi айқындалады . Мысалы, өлкелер бойынша
мұндай топырақтар тұздалуда тағы да сап ете түсіп сарғаяды. Мұндай
участкілер, қандыағаштар жай ғана шығып айқындалуы мүмкiн. Биоиндикация
бұл жағдайда өте кiр басқан тұрғын жерлерерді бiлдiруге жылдам мүмкiндiк
бередi.
Аутэкология және синэкология түрлерінің қоршаған ортада биондикациялық
бақылануы. Биомонитор және генотоксикалогия аумағындағы жаңа жетістіктері
Әрбір бірлестіктегі жеке түрлерге жататын даралардың өзара және
олардың басқа түрлер популяцияларымен қарым-қатынасын, дамуы мен алмасуына
айналадағы орта жағдайларының тигізетін әсерін зерттеу де – экологиялық
міндеттердің бірі В.Н.Беклемишевтің түрлер арасындағы биоценоздағы
биотикалық қатынастар мынандай төрт типке бөлінеді:
а) трофикалық, б) топикалық в)фористік г)фабрикалық.
Трофикалық байланыс бір түрдің екінші түрмен, тірі немесе өлі
күйінде,содай –ақ тіршілік ету үшін қажетті тағамдар түрінде қоректенуі
кезінде туындайды. Топикалық байланыс бір түрдің тіршілік ету барысында
екінші түрдің кез келген жағынан, физикалық немесе химиялық тіршілік
ортасының өзгеріске ұшырауынана туындайды. Форикалық байланыс бір түрдің
екінші түрдің таралуына қатысунан туады. Транстортировкалық тасымалдаушы
ролін жануарлар атқарады.Әртүрлі өсімдіктердің тұқымдарын, спораларын,
тозаңдарын жануарлардың тасымалдауы зоохор деп, ал басқа ұсақ жәндіктермен
тасымалдануы – форезия деп аталады (форас – латынша сыртқа шығару дегенді
білдіред). Фабрикалық байланыс бір түрдің өз қажеттілік құрал
жабдықтарына (фабрикациясына) басқа бір түрдің шығару өнімдерін, тірі
немесе қалдық түріндегі, кейде тіпті тірі особтарында пайдалануды айтады.
Кез келген жүйенің құрылымы – оның бөлімдерінің байланысы мен
қатынастарының заңдылықтарында. Биоценоздаң құрылымы көпжақта,олар мынандай
аспектыларды бөледі. Биоценоздың түрлік құрылымы – бұл ондағы әртүрлі
түрлердің олардың сандық немесе массалық қатынасы. Биоценоздың бай және
кедей түрлерін бөледі. Жеке түрлердің ролін анықтау үшін олардың сандық
сапасын анықтап, санақ жүргізіп алады: Түрдің өте көп болуы –бір түрдің
белгілі бір аудан көлемінде қаншалықты жинақталуында, мысалы,
шаянтектестердің 1 дм³ суда немесе тоғандардағы саны. Кездесетін жиілігі
биоценоздағы сол түрдің қаншалықт ы біртекті немесе әртүрлі тарлуында.
Доминантталу көрсеткіші – қарастырылып отырған бір түрдің топтағы барлық
түрлердің жалпы санына ара қатынасымен өлшенеді.
Биоценоздың кеңістіктік құрылымы оның өсімдіктік бөлімінің – фитоценоз,
жерүсті және жерасты өсімдік массаларының қосындысымен анықталады.
Фитоценоз үшін ярусты және мозаикалық қосылыс тән.
Ярусты дегеніміз –жерүсті өсімдіктерінің бірнеше қабаттағы таралуы
(ағаштекті, бұталы, шөптесін және мүктектілер ярусы) және басқалар.
Мозаикалыққа - өсімдіктердің горизонтальды бағыттағы таралуы
(микротоптардағы,микроценоздар,микрофиценоздар,парцелдар және т.б.).
Биоценоздың экологиялық құрылымы.Биценоздың бірлестіктің экологиялық
құрылымын сипаттайтын түрлі типтері ағзаның экологиялық топтарының қатынасы
мен анықталады. Жасуша – тірі ағзалардың бөліну қабілеттілігін сақтап,
заттар мен энергия алмасуын қамтамасыз ететін ең кішкене бірлік өлшемі.
Қоршаған ортаның жағдайлары мен кейбір процестердің маңызын бағалау
мақсатында биоиндикаторларды қолдану.
Биоиндикатор (био... және грек. іndіco — көрсеткіш, анықтағыш) —
организмдердің бір жерде тұрақты мекендеуі, олардың сандары, құрылымы және
дамуы, табиғи процестер мен тіршілік ортасы жағдайларының көрсеткіші.
Қоршаған ортаның жағдайлары мен кейбір процестердің маңызын бағалау
мақсатында биоиндикатор қолдану организмдердің белгілі бір факторларға
біржақты бейімделушілік қасиетіне негізделген. Мысалы, балықпен
қоректенетін құстардың бір жерге көптеп жиналуы — судың сол бөлігінде
балықтардың шоғырлануының, ал су микрофлорасының құрамы — оның тазалығы мен
ішуге жарамдылығының, топырақ құрамы — оның құнарлылық дәрежесінің
көрсеткіші бола алады. Ғарыштық зерттеулерде ғарыш факторларының организмге
тигізетін әсерін анықтау үшін жануарлар, өсімдіктер және микроорганизмдер
биоиндикатор есебінде пайдаланылады.
Биоиндикатор - қандай да бір табиғат процестерінің, құраушыларының,
ерекшеліктерінің немесе қоршаған ортаның өзгерістерінің бар-жоғын немесе
қарқындылығын көрсететін көрсеткіш болып табылатын өсімдіктердің немесе
жануарлардың (немесе тұтастай биоталық бірлестіктің) жеке түрі.
Биоиндикатор бірқатар пайдалы қазбаларды іздегенде, топырақ пен табиғи
суларды және тағы да басқалары бағалауда қолданылады
Биология жүйелерді класикалық экология зерттейді. Экологияда биологиялық
(тірі) жүйелердің төмендегідей негізгі ұйымдасу деңгейлерін бөліп көрсетуге
болады: молекулалық (тендік). Жасушалық,ұлпалық, мүшелік, ағзалық,
популяциялық-түрлік, биоценоздық, биогеоценоздық (экожүйелер) биосфералық.
Әрбір деңгейде қоршаған ортамен өзара әсерлесу (зат, энергия және
ақпараттармен алмасу есебінен) нәтижесінде өзіне тән ерекшелікпен
сипаталатын функционалдық жүйелер түзіледі.
Биоиндикатор бойынша жүйе дегеніміз «бір тұтас бүтінді түзнтнтін,
реттелген түрде өзара әрекеттесетін және өзара байланысты компоненттер».
Олай болса, жүйенің негізгі элементеріне компоненттер, байланыстар,
шекаралар жатады
Жүйелердің үш түрін бөліп көрсетеді:
1) оқшауланған, яғни көршілес жүйелермен зат пен энергия алмасуы болмайды
2) жабық яғни көршілес жүйелермен энергия алмасады, бірақ зат алмасуы
болмайды
(мысалы, космос кемесі).
3) ашық, яғни көршілес жүйлермен зат және энергия алмасуыболады. Барлық
биологиялық жүйелер- ашық жүйелер. Себебі ,олар сыртқы ортамен затпен,
энергиямен және ақпаратпен алмасып отырады.
Қоршаған ортаның жағдайлары мен кейбір процестердің маңызын бағалау
мақсатында биоиндикаторларды қолдану.
Биоиндикатор (био... және грек. іndіco — көрсеткіш, анықтағыш) —
организмдердің бір жерде тұрақты мекендеуі, олардың сандары, құрылымы және
дамуы, табиғи процестер мен тіршілік ортасы жағдайларының көрсеткіші.
Қоршаған ортаның жағдайлары мен кейбір процестердің маңызын бағалау
мақсатында биоиндикатор қолдану организмдердің белгілі бір факторларға
біржақты бейімделушілік қасиетіне негізделген. Мысалы, балықпен
қоректенетін құстардың бір жерге көптеп жиналуы — судың сол бөлігінде
балықтардың шоғырлануының, ал су микрофлорасының құрамы — оның тазалығы мен
ішуге жарамдылығының, топырақ құрамы — оның құнарлылық дәрежесінің
көрсеткіші бола алады. Ғарыштық зерттеулерде ғарыш факторларының организмге
тигізетін әсерін анықтау үшін жануарлар, өсімдіктер және микроорганизмдер
биоиндикатор есебінде пайдаланылады.
Биоиндикатор - қандай да бір табиғат процестерінің, құраушыларының,
ерекшеліктерінің немесе қоршаған ортаның өзгерістерінің бар-жоғын немесе
қарқындылығын көрсететін көрсеткіш болып табылатын өсімдіктердің немесе
жануарлардың (немесе тұтастай биоталық бірлестіктің) жеке түрі.
Биоиндикатор бірқатар пайдалы қазбаларды іздегенде, топырақ пен табиғи
суларды және тағы да басқалары бағалауда қолданылады
Биология жүйелерді класикалық экология зерттейді. Экологияда биологиялық
(тірі) жүйелердің төмендегідей негізгі ұйымдасу деңгейлерін бөліп көрсетуге
болады: молекулалық (тендік). Жасушалық,ұлпалық, мүшелік, ағзалық,
популяциялық-түрлік, биоценоздық, биогеоценоздық (экожүйелер) биосфералық.
Әрбір деңгейде қоршаған ортамен өзара әсерлесу (зат, энергия және
ақпараттармен алмасу есебінен) нәтижесінде өзіне тән ерекшелікпен
сипаталатын функционалдық жүйелер түзіледі.
Биоиндикатор бойынша жүйе дегеніміз «бір тұтас бүтінді түзнтнтін,
реттелген түрде өзара әрекеттесетін және өзара байланысты компоненттер».
Олай болса, жүйенің негізгі элементеріне компоненттер, байланыстар,
шекаралар жатады
Жүйелердің үш түрін бөліп көрсетеді:
1) оқшауланған, яғни көршілес жүйелермен зат пен энергия алмасуы болмайды
2) жабық яғни көршілес жүйелермен энергия алмасады, бірақ зат алмасуы
болмайды (мысалы, космос кемесі).
3) ашық, яғни көршілес жүйлермен зат және энергия алмасуыболады. Барлық
биологиялық жүйелер- ашық жүйелер. Себебі ,олар сыртқы ортамен затпен,
энергиямен және ақпаратпен алмасып отырады.
Практикалық жұмыс №
Биомонитор және генотоксикалогия аумағындағы жаңа жетістіктері.
Сабақтың мақсаты: Биоиндикациялық әдіспен ауадағы шаңның құрамын анықтау.
Құралдар: Дистилденген су, азот қышқылының ерітіндісі, ауа шығынын
өлшегіш, жиналған шаңды алатын күрекше, 8 рет үлкейтетін микроскоп, ауа
соратын насос, пипетка, қағаз фильтрлері, шыны.
Жұмыстың орындалуы:
Шыныға бір тамшы су тамызып 15 минутқа қояды. Шыныдағы тамшының үстіне
тағы шыны жауып, микроскоппен қарайды. Шаңның санын тамшыдағы санап,
сапалық құрамын қарайды (түрі, құрылымы, орналасу ерекшеліктері)
Шаңның сапалық құрамын анықтау:
Күрекшемен жиналған санды алып шыныға салып үстінен шынымен жауып
микроскоппен қарайды. Шаңның неден тұратынын (сыртқы түрін, формасын,
көлемін, түсі) қарайды. Бұдан кейін жауып тұрған шыныны ашып қышқыл
ерітіндісін тамызып микроскоппен қарайды. Қышқыл ерітіндісіндегі шаңның
өзгерісін байқаныздар.
Көмір қышқыл газы ауағабарлық өмір сүретін заттардан шығатын
газ.Сонымен өатар бұл газдың көптеген мөлшері ауаға цемент өндірісінде,
жаңармай жанғанда, өрт кезінде бөлінеді. Адамның өмір сүру нәтижесінде
атмосферада көмір қышқыл газы жоғары болып климаттың жылуына әкеп соғады.
Көмірқышқыл газының атмосферадағы қалыпты мөлшері 0,03-0,04% құрайды.
Көміртегі оксиді организмдерге токсикологиялық әсерін тигізбейді. Бірақта
көп мөлшерде шаршағандықты жоғарлатады. 5% концентроцияда дұрыс жұмыс
істемеу, тұншығу байқалады.
Ауаның шаңдануы- маңызжы экологиялық фактор. Адам үшін шаңның
эколгиялық қауіпі олардың табиғаты мен ауадағы концентроциясына байланысты.
Шаңды 2 топқа бөледі.
1Ұсақ десперлі шаң.Ол жеңіл жане қозғалатын бөліктерден тұрады.
Өлшемдері бірнешще ондаған және жүздеген микрон (1микрон 103мм) Бұндай шаң
ауада ұзақ болады.Ауамен тыныс алу кезінде организмге түсіп, жиналуы
мүмкін.
2.Ірі дисперлі шаң Ауыр және аз қозғалатын бөліктерден тұрады. Мұндай шаң
ауадан жел жоқ кезде тез түседі.(мысалы шкафтың үстінде жиналуы) Шанның
жиналуы ауаның екінші ластануының көзі болып табылады. Шаңда органикалық
заттар (өсімдік, жануар, антропогенді) және неорганикалық заттар (топырақ
бөлігі,құрылыс материялдары,синтетикалық жуғыш заттар,әр түрлі химиялық
заттар)
Шаңның токсинді болып келетіні күрделі белокты молекулалары бар және
қарапайым организмдер (өлі және тірі)Мысалы: өлі жандіктердең шыбын,
тарақан,құмырысқа. Мұндай шаңдар дем алу және теріге тигенде аллергиялық
ауру туғызады.
Жұмыстың мақсаты:Ауаның көмірқышқыл газының мөлшері және ауаның шаңмен
ластануын бағалау.
Құралдар: Барометр, индикатор таяқшаларын ашатын құрал, көмірқышқыл газын
анықтайтын таяқша индикатор, полиэтилонды мешок 3-5л көлемді,насос-
аспиратор, термометр.
Жұмыстың орындалуы:
Индикатор таяқшаларын екі жағынан ашып насосқа ауа кіретін жағына
кигізеді. Насоспен индикатор таяқшалары арқылы бөлмедегі ауаны (көше, парк)
сорады. Индикатордың түсінің өзгеруі арқылы ауадағы көмірқышқылы газының
мөлшерін бағалауға болады.
-----------------------
Тірі ағзаларға тән қасиеттер
Зат алмасу
Қозғалу
Тітіркену
Өсу
Көбею
Бейімделу
Тірі ағзаларға тән қасиеттер
Зат алмасу
Қозғалу
Тітіркену
Өсу
Көбею
Бейімделу
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz