Файл қосу
Темперамент қасиеттері
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ |
|БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|4 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК |
| | |042-14.05.01.20.05. |
| | |03-2010 |
| | | |
|Оқытушыға арналған пәннің|№1 басылым 02.09.2008 орнына| |
|жұмыс оқу бағдарламасы |_______________ №2 басылым | |
|« Жалпы психология -ІІ» | | |
«ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ -ІІ» ПӘНІ БОЙЫНША
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
(050503 «Психология» мамандықтарына )
ОҚЫТУШЫҒА АРНАЛҒАН ПӘННІҢ ЖҰМЫС ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ
Семей
2012
Алғысөз
1. ЖАСАЛЫНДЫ
Құрастырушы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің
«Психология» кафедрасының
«______»
__________ 2012 ж.
2.ҚАРАЛДЫ
1. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің «Психология»
кафедрасының отырысында
Хаттама № ______ «__»________ 2010 жыл
Кафедра меңгерушісі: Сатиева Ш.С.
2.2.ГЗФ-тің оқу-әдістемелік бюросының отырысында
Хаттама № ______ «__»________ 2012 жыл
Төрайымы _______ Григорьева Г.Б.
3.БЕКІТІЛДІ
3.1.Университеттің оқу-әдістемелік бюросының отырысында мақұлданды және
баспаға ұсынылды
Хаттама № ______ «__»________ 2012 жыл
ОӘК төрағасы, бірінші проректор _________ Б.А. Рскелдиев
4. №1 БАСЫЛЫМ ОРНЫНА ЕНГІЗІЛДІ
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық және лабораториялық сабақтар
4. Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
5. Студенттің өздік жұмысы
6. Тест сұрақтары
1 ГЛОССАРИЙ
1. Персонолог – Генри Мюррееидің жеке тұлғаны зерттеушіні атауға берген
термин атауы.
2. Жеке тұлға теориясы - адамның кім екенін, оның белгілі әрекет –қылық
көрсетуінің себебі туралы тиянақты жинақталған гипотезалар мен ой
қорытындылары.
3. Жеке тұлға - түрлі психологиялық ерекшеліктері әлеуметтік ортамен
шарттас, тұрақты, адамның өзіне де, өзгелер үшін маңызды де болып
табылатын адамгершілік әрекеттерін
4. Топ – қоғамдағы адамдардың белгілі сипаттары мен ерекшеліктеріне орай
және бірлесіп атқаратын істеріне сәйкес бірлесуі.
5. Темперамент – жүйке жүйесінің тума қаситтерінен туындайтын ерекшелік.
6. Индивид - әлеуметтік қарым-қатнас объектісі және саналы әрекет етуші.
7. Даму - анатомиялық, физиологиялық, әлеуметтік, рухани аспектілердің
бір қарқынмен сандық және сапалық жағынан өзгеруі.
8. Индивид - әлеуметтік қарым-қатнас объектісі және саналы әрекет етуші.
9. Индивидуалдық – психикалық, физиологиялық, әлеуметтік ерекшеліктердің
жиынтығы, нақты адамның ерекшелігі.
10. Орта – организмнің туып, дамып және өмір сүретін сыртқы шарттар,
факторлар мен объектілердің жиынтығы.
11. Онтогенез - жеке ағзаның даму процесі.
12. Интероверсия – кейбір адамдардың тұйық өзімен-өзі болып, өзінің ой-
пікірлерін іштей талдайтын мінез ерекшеліктері.
13. Экстраверсия – Адамдардың ішкі дүние сырымен тұйықталып қалмай, жан
дүние сырын ашық-жарқын түрде өзге адамдарға білдіріп отыруы.
14. Генотип – ағзаның генетикалық конституциясы немесе барлық гендер
жиынтығы.
15. Фенотип – сыртқы ортаның әсері барысында онтогенезде дамитын барлық
белгілер жиынтығы.
16. Мотив - адамның түрлі дәрежедегі саналы және астарсанадағы
қажеттіліктер жүйесінен туындайтын, белгілі әрекет-қылық актісін
орындауға бағытталған итермелеуші күш (түрткі).
17. Психологиялық қорғаныс - конфликтіні ұғынуға байланысты
туындаған мазасыздану сезімін минимумға дейін апаратын немесе жоюға
бағытталған тұлғаның тұрақтануының ерекше регулятивті жүйесі.
18. Индивидуалдылық - басқа адамдардан өзінің әлеуметтік мәнді
айырмашылықтарымен сипатталатьш адам.
19. Интроспекция - адамның өзіндік бақылау жолымен психикалық
құбылысты тану әдісі, яғни адамның өзі санасында әртүрлі
тапсырмаларды шешуде не өтіп жатыр соған назарын салып зерттеуі.
20. Когнитивті психология - психологиядағы жаңа зерттеу бағыттарының бірі,
адамның мінез- құлқын білімдердің динамикасы мен қалыптасу процесі
негізінде түсіндіреді.
21. Тұлға - әлеуметгік қатынастар мен саналы іс-әрекеттің субъектісі
ретіндегі индивид.
22. Тұлғалық мағына - қоршаған орта кұбылыстары мен объектілерге
тұлғаның субъективті қатынасы.
23. Дүние таным - объективті әлем мен ондағы адамның орнына, адамның
қоршаған болмысқа, өзіне қатынасына деген көзқарастардың жүйесі.
24. Психолингвистика - ғылым облысы, психология мен лингвистиканың
арасындағы шекара (грань), адамның сөзін, оның туындауын, жұмыс
жасауын зерттейді.
25. Тұлғаның өзіндік анықталуы - проблемді ситуацияда меншікті
позицияны бекіту және табудың саналы актісі.
26. Өзіндік бағалау - тұлғаның өзін бағалауы, өз мүмкіндіктерін,
садаларын, басқа адамдардың арасьшдағы орнын бағалауы.
27. Статус - адамның топтағы жағдай, оның құқықтары мен міндеттерін
анықтайды.
28. Құрылым - объектінің тұтастығын және өзіне ұқсайтындығын
қамтамасыз ететін объектілердің компонентерінің арасындағы
орнықты байланыстардың жиынтығы.
29. Субъект - болмысты өзгертетін және танымның қайнар көзі болатын
30. индивид немесе топ.
31. Тұлғаның қырлары - индивидтің мінез-құлқының әртүрлі
ситуациялардағы орнықты, қайталанатын ерекшеліктері.
32. Әуестену - ұғынылмаған немесе жеткіліксіз ұғынылған қажеттілік
көрсететін психикалык күй
33. Диспозиция - адамның белгілі бір сыртқы немесе ішкі әрекеттерге
дайындығы, бейімдігі
34. Қызығу - адамның қандайда бір объектіге эмоциялық жоғарғы зейіні
19.Мотив - субъектінің қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған іс-
әрекетке ояту
35. Мотивация - организмнің белсенділігін және оның бағытын
анықтайтын бағытын шақыратын ояну
36. Ынталану - әлеуметтік рұқсат етілген көрсеткіштер аркылы әрекет
себебін субъектінің рационалды түсіндіруі
37. Табысқа жету мотиві - әртүрлі іс-әрекетте табысқа жету қажеттілігі
және ол тұлғаның орнықты қыры ретінде қарастырылады
38. Ниет - белгіленген прогаммаға сәйкес әрекетті аяқтауға саналы ұмтылу
39. Тұлғаның бағыттылығы - орнықты мотивтердің жиынтығы, тұлғаның іс-
әрекетін бағдарлайды.
40. Қажеттілік - организмнің, индивидтің, тұлғаның бір нәрсеге қатысты
мұқтаждығы
41. Ұмтылу - біріншілей ояну, қажеттілікті сезімдік бастан кешіру
42. Жетістік тестері - сыналушының нақты білім, ептілік, дағдыларының
деңгейін көрсететін психодиагностикалық әдістеме
2.1 ІІІ-МОДУЛЬ БОЙЫНША ДӘРІСТЕР КУРСЫ
1-тақырып. Жеке тұлға туралы түсінік
1. Психологиядағы жеке тұлға түсінігі.
2. Индивид, жеке тұлға, даралық ұғымдарындағы көлемдік және мазмұндық
айырмашылықтар.
3. Жеке тұлғаның құрылымы.
“Жеке тұлға” термині бірнеше түрлі мағынаға ие. Оны зерттеумен
психологияның түрлі аспектілерін құрайтын ерекше бөлім айналысады, ол –
персонология (ағылшын тілі, “personaliti”, латын тілі “persona” – жеке
тұлға, даралық ұғымдарын білдіреді.. Персонология (жеке тұлға
психологиясы.– адамның даралық ерекшеліктерін түрлі зерттеу тәсілдері
арқылы түсіндіруге тырысатын пән болып табылады.
Психологияның ғылым саасы ретінде пайда болуының түпкі себебі –
адамзаттың өз тұлғасына деген ерекше қызығушылық, танып білуге деген
сұраныс. Бүгінгі жеке тұлға психологиясының негізгі мақсаты адамның өзін-
өзі ұстау ерекшелігін ғылыми тұрғыдан түсіндіру. Сондықтан жеке тұлға
психологиясының тарихында көптеген концепциялар жасақталынған, бірақ әрине
олардың ішінде эмпирикалық тексеруге жарамды нақты және неғұрлым қарапайым
тұжырымдамалар ғана жұмыс істеуге жарамды.
Адам баласын біз қашан жеке тұлға деп айта аламыз. Адам баласы табиғаттың
ерекше кемелденіп жетілген өнімі. Ол – белгілі бір қоғамның мүшесі, ол
қандайда бір іспен шұғылданады, оның өз тәжірибесі , білімі, түйген ойы мен
көзқарасы, өзіне ғана тән өзіндік ерекшеліктері болады. Ендеше, жеке тұлға
- түрлі психологиялық ерекшеліктері әлеуметтік ортамен шарттас, тұрақты,
адамның өзіне де, өзгелер үшін маңызды де болып табылатын адамгершілік
әрекеттерін анықтайтын қасиеттер жиынтығының иегері болып табылады. Яғни
бұл өте күрделі компоненттер жиынтығы. Сондықтан бұлар адамның жекелігін,
басқаларды қайталамайтындығын дәлелдейді.
Жеке тұлға – дүние таным қабілеті бар, сыртқы ортаның неше түрлі
әсерлерін бастан кешіріп, оларға төзімділік көрсете алатын, табиғатты
өзгертуге ықпал ете алатын жан. (С.Бап-баба..
Адам мәселесіне келгенде психологияда келесі ұғымдар қатар жүреді:
“адам”, “жеке тұлға”, “индивид”, “даралық”. “Адам” ұғымына адамдарға тән
барлық қасиеттер жиынтығы жатады, ал “индивид” – биологиялық организм,
тұлғалық қасиеттермен қоса тек қана оған ғана тән психологиялық және
биологиялық қасиеттерімен анықталады. Яғни, “индивид” ұғымына адамды екінші
адамнан бөліп тұратын қасиеттер мен оған және басқаларға да қасиеттер
кіреді. (бөлек етеді.. “Даралық” ұғымы тек бір ғана адамға тән индивидтік
және тұлғалық қасиеттерді меңзейді. (бір адамды екінші адамнан
ерекшелендіреді.. “Даралық” – басқа ұқсамайтын рухани және физикалық
қасиеттермен сипатталады: түрлі тәжірибе, білім, көзқарас, ал мотивация,
темперамент, қабілет, мінез – даралалықтың негізгі параметрлері.
Негізінен біз бұл ұғымды абстрактілі деп те айта аламыз.Өйткені “жеке
тұлға”ұғымы зерттеу объектісі бола отырып, оның концепцуалдық мағынасы
көпқырлы. Сондықтан , жеке тұлғаның психологиялық құрылымы төрт түрлі
жағынан қарастырылады:
1. Жеке тұлғаның әлеуметтік өміріне қатысты ерекшеліктері: қызығу,
ұмтылу, мұрат, дүниетанымдық көзқарас, наным-сенім және
адамгершілік қасиеттерін білдіретін сипаттамалар.
2. Адамның білімдарлылығы, дағдылары, бейімділігі. Мұндай сипаттар
адамның даралық қасиеттерін, өзіндік даму деңгейін, тәлім-тәрбие
негізінде қалыптасқан тәжірибесін көрсетеді.
3. Жеке тұлғаның дара психикалық процестерінің тиянақтылығы мен
өзіндік ерекшеліктері. Ондай қасиеттерге зейін мен ойлау, қабылдау
мен ес, сезім күйлері мен ерік, адам психикасының басқа да
құбылмалы өзгерістері жатады.
4. Жеке тұлғаның биологиялық тума қасиеттері – нышан, жоғары жүйке
қызметі. Бұлар адамның темпераменті мен жас ерекшеліктеріне,
жыныстық белгісіне сәйкес көрніс береді.
2-тақырып. Жеке тұлғаны зерттеу тарихы
1. Жеке тұлғаны зерттеудің негізгі үш тарихи ұстанымдар:әдеби-
философиялық,клиникалық және эксперименталдық.
2. Жеке тұлға мәселелерін жасақтаудағы А.Ф.Лазурский, Г.Айзенк, Оллопорт,
Р.Кеттелдердің қосқан үлестері.
Жеке тұлға психологиясы эксперименталды ғылым саласы ретінде өткен
ғасырдың бірінші онжылдығында қалыптаса бастады. Оның негізінде
А.Ф.Лазурский, Гордон Оллопорт, Рэймонд Кеттел, зигмунд Фрейд, Абрахам
Маслоу, Ганс Айзенк сияқты белгілі психолог ғалымдар тұрды. Негізінен жеке
тұлға психологиясының теоретикалық зерттеулері бұдан бұрын басталды. Және
бұл зерттеулердің үш кезеңін ерекше атап көрсетуге болады: Әдеби-
философиялық, клиникалық және эксперименталдық кезеңдер. Бірінші кезең –
ежелгі заманнан басталып, ХІХ ғасырдың басына дейін жалғасады. Ал, ХІХ
ғасырдың бірінші онжылдығында философ және жазушылармен қатар жеке тұлға
психологиясымен дәрігер-психиатрлар айналыса бастады. Олар ең бірінші
болып тұлғаны клиникалық жағдайда бақылауға ала бастады, әрекет-қылығын
кеңірек түсіну үшін оның өмірбаянын зерттей бастады. Осылардың негізінде
кәсіптік қорытындылар ғана емес, адамның тұлғалық табиғаты жөніндегі жалпы
ғылыми қорытындылар жасалына бастады. Бұл кезең клиникалық кезең деп
аталынады.
Эксперименталдық кезеңде жеке тұлға мәселесімен кәсіпқой психологтар
айналыса бастады және олар бұл мәселе бойынша адамның таным процестері мен
калыпын зерттеуге ерекше көңіл бөлді. Бұл зерттеулер біртіндеп
эксперименталдық сипат ала бастады (белгілі гипотезаларды нақты тексеру
мақсатында математикалық-статистикалық өңдеу элементтері енгізіле бастады.
Тұлғаның психологиялық теорияларында тұлғаның табиғатын түсіндіретін
өзара бір-бірін толықтыратын екі ықпал бар. Біріншісінде тұлға субъектінің
мінез-құлық ерекшеліктері мен интрапсихикалық қасиеттердің автономды
жүйесі, уникалды деп анықтайды, ол жүйеге мінезі, қабілеттері, түсініктері,
құндылыққа бағдарлануы мен концепциялары кіреді.
Екінші ықпалда тұлға болу үшін интерперсоналды кеңістікке қосылуы
керек, басқа адамдармен белсенді саналы әлеуметтік қатынастар құрады, яғни
тұлға ол интерпсихикалық байланыстары мен адамның өзара қатынастары.
Тұлғаның интерпсихикалық компонентіне шоғырланған Л.Хьел, Д.Зиглер оны
ғылыми зерттеудің келесі аспектілерін көрсетеді:
Тұлға құрылымы ол тұрақты сипаттамалар, әртүрлі комбинацияларға түсе
отырып бірыңғай, ұйымдасқан тұтастық құрайды және тестілеуде немесе
экспериментте орнықты көрсеткіштерді табуды мүмкін ете алады; мотивация
мінез-құлықтың процессуалды, динамикалық аспектілерін қосатын оның
себептері мен факторларын шақыратын оятатын мотивтер.
Тұлғаның дамуы әртүрлі жас сатыларында нәрестеліктен қартайғанға
дейінгі оның қасиеттері мен ерекшеліктерінің заңды өзгерістері; тұлғаның
психопатологиясы тұлғаның биосоциалды қоршағандарға адаптациясында
шарттанған қиындықтар, процестер, факторлар және психиканың жұмыс жасауынан
ауытқуы; тұлғаның психикалық денсаулығының негіздемесі белгілі бір
критерийлермен сәйкес бөлінгендер; тұлғаның писхологиялық әсерді
коррекциялау процесіндегі трансформациясы эмоциялық ерік когнитивті, мінез-
құлықтық сферадағы өзгерістер, психотерапевтік ықпалдар мен техникалар
жасайтын жағдайларға жету үшін жасалатын трансформациямен байланысты
болады.
Тұлғаның кез келген теориясы мына сұраққа жауап беру үшін жасалған.
Тұлғаның құрылысы оны құрайтын элементтер қандай? Адамның істерін қандай
мотивтер бағыттайды? Адамның тұлға болуын не детерминациялайды, оның өсуін
не қамтамасыз етеді, не кедергі келтіреді? Тұлғалық дамуда қандай факторлар
аномалияны шақырады? Психикалық денсаулықты бағалау критерийі мен шарты
қандай?
Тұлғаның өзіндік тиімділігін көтеру үшін және позитивті өзгерту үшін
оларды не камтамасыз етеді? Д.Мацумото әртүрлі теорияларды жалпылап, оларды
біріктіретін жағдай ол сыртқы ситуациялардан тәуелсіз орнықтылық мәселесі
деді. Альтернативті ықпал былай айтады: тұлға тек әлеуметтік байланыстары
мен тұлға аралық қатынастардың жүйелері арқылы ғана адекватты түсініледі.
Тұлғалық белсенділік теориясы бойынша А.В.Петровский
интраиндивидуалдымен қатар тұлға аралық өзара әрекеттің «индивидуалдылықтың
айналасындағы кеңістік» ретінде белсенділіктің интериндивидуалды сферасы да
бөлініп алынады. А.В.Петровский бойынша тұлғаның белгілі бір қырларын
бекіту индивидтің сол бірлестікке қосылу механизміне бағынады.
Тұлғаның дамуын индивид аралық қатынастар субъектісі ретінде бағалау
үшін негізгі критерийге әлеуметтік топтарға кіру сәттілігінің дәрежесі
алынады, өзінің меншікті белсенділігін басқа адамдармен белсенділікпен
интеграциялау қабілетінің деңгейі алынады. Тұлға үнемі қарым-қатынаста,
басқаға арналған қатынаста беріледі және «ішкі тәуелсіз территориясы»
болмайды, әлеуметтік қатынастардан автономдылығы жоқ деген идеяларды
М.М.Бахтин және Л.С.Выготский жасады.
Олардың бірігулерінен ол кеңес психологиясының, қазіргі психологияның
гуманитарлық білімдер жүйесінің негізі болып табылды. М.М.Бахтин оны келесі
тезисте көрсетті: «Мен өзімді ұғынамын өзімді тек басқаға ашқанда ғана,
басқаның көмегімен ғана өз өзім бола аламын». Адамның өз болмысы (сыртқы
мен ішкі) терең қарым-қатынас. Бар болу ол қарым-қатынасқа түсу болып
табылады. Бар болу ол басқа үшін бар болу сол арқылы өзім үшін бар боламын.
Тұлға аралық қатынастар субъектісі ретінде тұлға өзінде үш
репрезентацияланған (сфералар) бірлікті табады:
1) интраиндивидтілік тұлға оның «интраиндивидті сапаларының»
орнықты жиынтығы ретінде адамның индивидуалдылығын құрайтын психикалық
қасиеттер (темперамент пен мінез ерекшеліктері, қабілеттері, мотивтері,
тұлғаның бағыттылығы және басқалар).
2) интериндивидті тұға индивидтің индивид аралық байланыстар
кеңістігіне қосылуы ретінде қаралады, онда ішкі топтық өзара қатынас пен
өзара әрекет оларға қатысушылардың тұлғалық сипаттамасы ретінде қаралады
(мұнда тұлға аралық өзара қатынастарды түсінудегі жалған альтернатива
жойылады, олар не топтар феномендері не тұлға аспектілері ретінде қаралады,
мұнда тұлғалық топтық, ал топтық тұлғалық ретінде алынады.
3) метаиндивидті тұлға индивидтің басқа адамдармен тіршілік іс-
әрекетіндегі «идеалды берілу» ретінде қаралады, сонымен қатар маңызды өзара
әрекет шегінен шығады; мұнда адам интеллектуалды, эмоциялық немесе
мотивациялық сферасындағы мағыналық құрылулардың субъектісі ретінде
беріледі.
Индивид өзінің дамуында әлеуметтік детерминацияланған қажеттіліктерді,
тұлға болуды бастан кешіреді, өзін басқа адамдардың тіршілік әрекетіне
сеніп тапсырады, олардағы өзінің бар болуын сезінеді, мәнді әлеуметтік іс-
әрекетте өзінде тұлға болу қабілетін көреді. Тұлға индивидтің интерперсонал
байланыстары негізінде жасалатын іс-әрекеттің әртүрлі аспектілеріне қатысты
қатынастардың ерекше жүйесі ретінде қарастырылады.
Ол қатынастар тұлғаның құрылымдық біріншілей элементтері болып
табылады. Қатынастар психологиясының негізін орыс писхологы А.Ф.Лазурский
салды, «Тұлғаны зерттеу программасы және оның ортаға қатынасы» деген еңбек
жазды. А.Ф.Лазурский бірінші рет «тұлғаның сыртқы ортаға қатынасы» туралы
категорияны айтты (табиғатқа, адамдарға, әлеуметтік топтарға, рухани
құндылықтарға қатынас және басқа қатынастар), ол категория психологиялық
талдаудың бірлігі ретінде алынды.
Кейінірек қатынастар психологиясы В.Н.Мясищевтің еңбектерінде
дамытылды. Ол мына тезисті тұжырымдады: тұлғаның мәні оның болмысқа
қатынасы болып табылады. Адамның дамыған психологиялық қатынас ол әртүрлі
жағы бар болмысы бар тұлғаның индивидуалды, таңдамалы, саналы
байланыстарының тұтастай жүйесін көрсетеді.
В.Н.Мясищевтің айтуынша психологиялык қатынастың құрамына үш компонент
кіреді: танымдық (когнитивті), эмоциялық және ерік. Алайда бұл
компоненттерді қатынастардың құрылымдық элементтері ретінде емес оны
психологиялық талдаудың үш әртүрлі мағыналық ракурсы ретінде қарастырылады.
Тұлғаның қатынастары орнықты немесе орнықсыз болуы.
Тұлғалық құрылымның жоғарғы қабатына кірген қатынастар өзгергіштікпен
сипатталады. Қатынастар тұлға ядросына жақын болған сайын соғұрлым олар
статикалы болады және ішкі мен сыртқы өтіп жатқан өзгерістерге ұшырамайды.
Егерде бұл терең қатынастар өзгере қалса да онда тұлғаның психологиялық
қатынастарының барлық жүйелері трансформацияланады.
Осы бағытқа негіздемені австриялық дәрігер, психиатр, психолог,
философ, бейсаналық теориясын жасаушы З.Фрейд берді. Психика оның пікірінше
санадан тұрады, ол адамға оның басынан өткізгендері ретінде беріледі, сана
алды күйі жеңіл ұғынылатын бірақ дәл сол уақытта анық ұғынылмайтын,
бейсаналық басынан кешкендер болады деп түсінілді.
Психиканы динамикада қарастыра отырьш, З.Фрейд сана, сана алды және
бейсаналылықтың арасында үнемі қозғалыстар, өзара әрекеттер, конфликтілер
болады деді. Санадан ыңғайсыз, қабылданбайтын тілектер, қабылданбайтын еске
түсірулер ығыстырылады. Сана қоршағандар негативтің бағалаған ұмтылуларды
басып тастайды, олар бейсаналыққа өтеді, санада көріну жағдайы туғанға
дейін сонда өмір сүреді.
Сөйтіп бейсаналық ығыстырылған, сана үшін жарамайтын мазмұндарды
(тілектер, ойлар т.б.), алғашқы инстинктерді «орналастырушы» ретінде
түсінілді. Сана мен бейсаналықтың арақатынасы айсбергтің судың асты мен
үстінің арақатынасы ретінде қаралды. Су асты бөлігі үлкен және көрінбейді.
Тұлғаның құрылымы З.Фрейд бойынша басқаша берілді: «ид» төменгі
инстанция, бейсаналы біріншілей қажеттіліктерді орналастырады, қанағаттану
принципіне бағынады. Қанағаттану принципі психикалық өмірді реттеуші болып
табылады, ол қанағаттануға ұмтылу мен қайғыларды жоюмен көрінеді.
«Супер эго» «үстіде» орналасады, жоғарғы инстанция болып табылады,
біріншілей қажеттіліктерде көрінетіндерді шектейді. «Супер эго» бейсаналық
инстанция, мінез-құлық цензурасы, бастан өткен әсерлер.
«Эго» психикалық өмірдің ұғынылған жағы, реалды өмір шарттарын
бағдарлануды береді, «супер эго» талабын және «ид» тілектерімен келісуге
ұмтылады. «Эго» негізінде жатқан реалдылық принципі тілектерді
қанағаттандыру барысындағы реалды болмысты ескеретін бағдарлануды
көрсетеді.
З.Фрейдтің негізгі ұғымы ол энергия. Либидо ол сексуалды энергия
немесе жасампаз энергия. Бұзатын энергия өлімге, агрессияға ұмтылуда
көрінеді. Энергия бейсаналықтан бөлінгісі келеді, ал әлеуметтік шек қоятын
цензура энергияның тура өз міндетіне баруын шектейді. Конфликтіден қашу
энергияның таралу мүмкіндігінің орындалмайтындығымен шақырылған күштену
үшін «эго» сублимацияны пайдаланады.
Сублимация сексуалды ұмтылулар энергиясын әлеуметтік рұхсат етілген
объектілерге ауыстыруды жасайды, сексуалды инстинкт энергиясын тікелей
объектіден алып кетеді, оны әлеуметтік өнімді іс-әрекетке қолдануға
жұмсайды. Егер «Эго» зорығуды конфликтіден түсірмесе, онда ол бастан
кешірген зорығуды неврозға апарады. Невроз психоаналитиктердің айтуы
бойынша ол мәселені шешуден кету деп санайды.
Ұғыну невроздан жазылуға мүмкіндік береді, невроз қорғанудың бейсаналық
құралы болып табылады. Невротик психоаналитиктің интерпретациясымен
белсенді қарсыласады, өзінің шынайы невротикалық конфликтісін түсінгісі
келмейді. Фрейд бойынша конфликт табиғаты бойынша психикаға тән, ол
жойылмайды.
Алайда «Эго» конфликтіні тиімді басқара алады, невроздан қашырады. Ол
үшін «Эго» психологиялық қорғаныстарды қолданады, сол арқылы санадан шектеу
қойылған қабылданбайтын өзінің меншікті импулсьтарын қабылдауды жояды.
Психологиялық қорғаныс бейсаналық механизмдердің жиынтығы, «Эгоны»
сыртқы қауіптен, бейсаналықтан келетін «Супер Эго» үшін қабылданбайтын
меншікті әуестенулерден қорғауды қамтамасыз етеді.
Психологиялық қорғаныс механизмдері әртүрлі формаларға ие болады, оның
алпыстан аса түрі кездеседі, мысалы проекция, ығыстыру т.б. Бейсаналықты
сыналушыньщ есебінсіз зерттеу мүмкін емес, сондықтанда түс көргендегі,
қателескен әрекеттердегі, невротикалық симптомдардағы, еркін
ассоцациялардағы бейсаналықтың нысанын, бұзылуын, көрінгендерін анализдеуді
қолдануды ұсынады. Қате әрекеттер есімдерді ұмыту, естімей қалу, қателесу,
жаңылысу, басқа нәрсені айта салу көріністерінде білінеді.
Комбинацияланған қате әрекеттер болады. Қате әрекеттер санадан
ығыстырылған, көріну қабілетінен айырылған басып тасталынған психикалық
материалдар әрекетімен шақырылады. Белгілі бір жағдайда әрекеттің ұғынылған
бағытын, басылып қалған тілектер интерференциясы қате әрекетті, әрекет
бағытын береді.
Түс көруді кейде «бейсаналықтағы патшалық қақпасы» деп атайды. Түс көру
жұмысы, ауыстыру мен конденсация түс көру бейнелерін түсініксіз, анықсыз,
санаға түсініксіз етіп жасайды. Фрейдтің идеяларының бірі символдар
сөздігін жазу, көптеген психоаналитиктер оған қарсы болса да, оны, барлық
бейнелерді ұғынылған тілге аудару болды.
Ең қызығы сол түс көру жұмысын талқылап оны қайта жасалған психикалық
материалдарды меншікті бастапқы қабат деп қабылдау болды. Түс көру
жұмыстарын талқылауда «әрекетті қайта жасау», яғни түс көру әрекетін қайта
жасау болып табылады.
Ол реконтекстуализация (түс көрудегі ауысудан кейін) және деконденсация
(түс көруден кейінгі жасалған жұмыс конденсациясы). Түс көруді анализдеу
барысында символдарды түсіну оларды өңдегеннен кейін ашылады.
З.Фрейдтің практикасында емес, теориясында бейсаналық пен сана деген
дихотомия бар, бұл дихотомиялар басқада ғылыми дихотомияларда
кездеседі: сыртқы мен ішкі, ырықты мен ырықсыз, рефлексивті емес пен
рефлексивті. Интериоризация ұғымы осы дихотомиялар негізінде жасалған.
Психоанализ субъектіге анықталуды жапсырудан, проблемаға творчестволық
шоғырланудан бас тарту мәселесі бойынша басқалардан айырмасы бар.
Творчестволық адам творчество беретін анықталудан, мәселені шешуден қашу
үшін психоанализден жиі бас тартады.
Фрейд психологияға, мәдениетке үлкен үлес қосты. Фрейдтің психоанализ
практикасы мен теориясы пайда болғаннан кейін адам басқаша ойлай бастады,
басқаша қорытынды жасады.
Сондай-ақ швейцар ғалымы, З.Фрейдтің бұрынғы шәкірті Карл Густав Юнгтің
теориясы да өте атақты, өзі кейін меншікті адам психикасы жалы идеялар
жүйесін жасады. Адам үшін барлық қоршағандар оның тәжірибесінде беріледі.
Сондықтанда К.Юнгтің ойынша ең адал идеялар субъективті болып табылады.
Юнг фрейдизмнен кетті, бейсаналық биологиялыққа апарылмайды деп санады.
Оның пікірінше, бейсаналық алдыңғы ұрпақтың психикалық тәжірибесінде
беріледі, мінез-құлық типтер, эмоциялық реакциялар, спонтанды фантазия
бейнелері, түс көрулердің қосындылары деп анықталды.
Юнгтің екінші бір басты идеясы ол бүтіндік идеясы. Ол интуиция
бүтіндігі болды, Жан автономды фактор, онда бейсаналық санамен қатар
амалсыз өмір сүреді деп санады. Жан өзінің заңдылықтарына ие, психикалық
бүтіндік ол бейсаналық пен сана. Бейсаналық табиғи, автоматты мақсатқа
сәйкес процесс, ол жанның бүтіндігі үшін қолданылады.
Бейсаналық ол энергия символдарда көрінеді. Бейсаналық реттелмеген
құбылыс, санамен бағытталады, одан тыс өмір сүреді, оның тілегі
бейсаналықтың мазмұнын қалай бар солай көру. Бейсаналықтың реттелген
әрекеті архетиптердің болуымен анықталады, олар өткен бейнелер,
мәдениетіне, даму деңгейіне қарамастан барлық адамға тән болады.
Осы мифологиялық сюжеттердің, мотивтердің қайталануы Юнгты коллективті
бейсаналықта болатын кейбір бейсаналық өткен бейнелер болады деген ойға
итермеледі. Архетиптер өмірге мифологиялық мотивтер түрінде болатын
түсініктер комплексін шақырады. Архетиптер бейсаналықта болатын белгілі бір
принциптердің бір жағдайларда белсендірілгендердің жинағы ретінде өмір
сүреді және санаға энергетикалық ағындар ретінде шығуға ұмтылады.
Юнгтің түсінуі бойынша архетиптер өзбеттілі болудың белгілі бір
дәрежесі, ал сана творчестволық еркіндік ретінде болады. Архетип
символикалық формаларды қабылдай алады, стереотипті реакциялар мен әрекет
қабілетінде көріне алады. Юнг бойынша тұлғаның қалыптасуы индивидуация
болып табылады, яғни коллективті негізден өзіңнің меншікті психикаңды бөліп
алу.
Адамның рухани тууы, психикалық өзбеттіліктің пайда болуы, адамның
дамуға кабілетті болуы осының бәрі индивидуацияның мәнін береді. Өкінішке
орай жаңа адамның санасының дамыған, Юнгтің ойы бойынша, индивидуация, даму
үшін қолданылмайды. Индивидуация санада өтеді, оның нәтижесі сана
деңгейінің өскені болып табылады.
Сананың жоғарғы жағына жарып шыққан мазмұнды ұғыну, оларды саналы жасау
санаға күш беретін негіз ретінде қарауға болады. Бейсаналықтың болатынын
мойындамау, бейсаналықтан келетін энергияны қабылдамау сананың
диссоциациясын шақырады. Бұл коллективті бейсаналық стихиясында еріп кету
болып табылады.
Психикалық ауру ол бейсаналықтың автономды мазмұнын реалды объект
ретінде қабылдау болып табылады. «Тұлга» туралы айтқанда онда
«индивидуалдылық» дегенді түсінеміз, алайда бұл контекстте Юнг әлеуметтік
масканы ұйғарады, яғни әлеуметтік әрекетте табылатындарды айтып отыр, ал
оның артында коллективті бейсаналық тығылып тұр дейді.
Бұл индивидуалдылық емес, индивидуацияның нәтижесі емес. К.Г.Юнг,
тұлғаның дамуы жайлы айта отырып, бүтіндіктің пайда болуы мен тәрбиелеу
шарттарын, адам индивидуалдылығы жайлы қарастырды. «Тұлға» өмір барысында
біртіндеп дамитын ол бір туылған тұқым емес. Анықталусыз, бүтіндіксіз
тұлғаның жетілуі көрінбейді. Осы үш қасиет балаға тән емес, себебі солар
арқылы ол балалықтан айырылмауы керек.
Ешкімде тұлғаны тәрбиелей алмайды, егер ол өзі тұлға болмаса. ... Тұлға
біздің өмір сүруіміздің бүтіндігін толық тарату, ол қол жетпейтін идеал.
Алайда қол жетпеушілік идеалға қарсы болатын себеп емес, сондықтанда
идеалдар бір басқа нәрсе, жолды көрсетуші, бірақ мақсат емес...».
Юнг бойынша тұлға қандай да бір дамуға ұмтылудан емес, қажеттіліктен
байланысты дамиды: «тұлғалық даму акциясы ол бөтенге көзқарас, атағы
шықпаған мекеме, тура жолдан ауытқу.... ешкімге ұқсамайтындай болуға
тырысу. Өкінішке орай тұлға адамзаттағы атақты геройлар, олар құрмет,
махаббат, таң қалу шақырады. Нағыз тұлға өзінің қолданылуына ие болады...
Тұлғаның масштабы аз болған сайын, ол соғұрлым үлкен дәрежеде анықталмайтын
және бейсаналы болады.
Бихевиоризмде психикалық зерттеуге жабық болатын бір нәрсе ретінде
қарастырылды, сондықтанда психикалықты олар зерттемеді. Субъект реакция
жасайтын сыртқы мінез-құлық реакциялары мен стимулдары тіркелді. Мінез-
құлық сыртқы формаға апарылды және сыртқыны уреттеумең анықталды.
Олардың ойынша осы жағдай объективті ғылыми зертетуге психологияны
әкеледі деп санады. Тұлға психикалық ретінде не мойындалмады не
қарастырылмады, тек белгілі бір стимулдарда қалыптасқан кейбір
реакциялардың жиынтығы деп берілді. Тұлғаның дамуы мен тәрбиесі
реакцияларды меңгерумен, маңызды стимулдарға реакция жасай алуды үйренумен
түсіндірілді.
Бихевиоризмде қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін жетуге байланысты
реакцияларды меңгеру процесі қарастырылды. Қажеттілік
қанағаттандыруды талап етеді, тәрбие реакциялармен бекітілуі керек, ол
қанағаттандыруды жасайды, әлеуметтік түрде қолдау табады. Басқа
реакцияларға қосылуға реакцияға шектеу жасау әрекеті қажеттіліктерді
қанағаттандыруға, бейімделгіш реакцияны қалыптастыруға әкелмейді.
Үйрену, дұрыс бекітілу субъектінің өзінің қанағаттануына оны қоршаған
адамдармен комфортқа әкеледі деп санады бихевиористер. Дұрыс реакциялар
тіркелген программдалған мәдениет, қандай реакциялар әлеуметтік қолдау
табады, қайсысы жаза алады соны көрсетеді, индивидтің комфортты өмір сүруін
жасайды.
Б.Скиннердің айтуы бойынша бекітулер жүйесі қалыптасқан қоғамда әрбір
реакция мен қате реакция үшін алған жаза жүйелері үшін индивидтер бақытты
болады. Тұлғаның белсенділігі, өзіндік санасы, қабілеті құндылықтарды
бекіту сұрақтары бихевиоризмде қаралмады.
Необихевиоризмде аралық өзгергіштіктер ұғымы пайда болды, олар стимулға
деген реакцияны деформациялайды, жоққа шығарады деген психикалық мағынада
түсінді. Осы аралық өзгергіштіктер «сынға» түспесін үшін психикалық бастан
кешулерге, тұлғалық қасиеттерге, мәдениетке қосылды. Психологияда
бихевиоризмнің маңызды мәні сол олар мінез-құлық категориясын ашты.
Гуманистік психологияда тұлға ұғымын өзін түсіне алатын қабілетке ие,
творчестволық қабілеттерін аша алады деп түсінді. Адамның өмірде алған
негативті тәжірибелері өз мүмкіндіктерін ашуға, қабілеттерін ашуға кедергі
жасайды. Психотерапевт психологиялық көмек сұраған адамның «үсті» деген
позицияны алмай-ақ мәселені шешпей-ақ, сұрақтарға жауап берсе, қабылдау мен
ашықтықты жасайтын пихологиялық кеңістік орната алады, онда адамның өзі
қабілетін тарата алады, өзін түсінеді, өз мәселесін өзі шешуге келеді.
К.Р.Роджерс айтқандай қоршағандардың әсерінен адам өзіне қажет емес,
түсініксіз болғандарды, оның дамуын қамти алмайтындарды сол міндет,
мақсаттардан «тыс» қояды. Өз тілегін және өзін, мақсатын түсінуге
қабілетті, алайда ол үшін басқаларды қабылдау мен түсінуде қажетті шарт
қажет болады. Осы жағдай психотерапияның мәнін құрайды.
Гуманистік психологияда тұлғаны өзін көрсетуге қабілетті, жоғары
нәтижелерге жету қабілетін игерген деп қарастырады. А.Маслоу бойынша адам
ішкі табиғатпен сипатталады, ол инстинктоидты болады, туа беріледі, адам
оны өз өмірінде жүзеге асыруға міндетті деп санайды.
Алайда барлық адам бірде өзіндік маңызданбайды, жоғарғы жетістіктерге
жетпейді, өз қабілеттерін тарата аламайды. Егер ол болмаса адам ауру
болады, зиян шегеді. Өзіндік маңыздануға ұмтылмаған адам
психопатологиясы бар адам, алайда туа берілген қабілеттерде,
творчествосы, өзін көрсету арқылы жазыла алады деп көрсетті А. Маслоу.
Өзіндік маңыздануды ұғынылған әрекет, бағытталатын мақсат деп
қарастырды деп А. Маслоуды сынады, яғни Маслоудың теориясында адам өзі
өзіндік маңыздануға ұмтылады, өз қабілеттерін ұғғынып ашады, В.Франкл
бойынша өзіндік маңыздану, творчестволық қабілетгерге ену
жоспарланбаған нәтиже емес, ал мақсатқа сәйкес бағыттылық творчествоға
кедергі келтіреді.
Тұлғаны теориялық тұрғыдан құбылыс ретінде қарастыруға болады, сонымен
бірге тұлғаны зерттеудің реалды міндетін де қоюға болады. Диагностика
мақсатымен тұлға психотерапиясында оның индивидуалды көрінулері зерттеледі.
Р.Кеттелл тұлғалық қасиеттерді зерттей отырып, оны он алты факторлы
тұлғалық сауалнамада суреттеп, тұлға махаббатқа ұқсайды деді: бәрі біледі,
ол бар, бірақта ешкім де бар екенін, не жоқ екенін анықтаған жоқ деп бірде
айтқан еді.
Тұлға туралы айтады, алайда оның не екенін, қалай анықтау керек екенін
толық әлі ешкім айтқан жоқ. Оның тұлғалық мағыналары тілде айтылмайды, онын
әлем көрінісіне басқа адам жетпейді, мақсатты таңдау сыртқы шарттармен
шарттанбайды. Тұлға категориясы оны түсінудің жаңа талпыныстарын шақырады,
әртүрлі анықтамаларға әкеледі, алайда тұлға ұғымын толық қамтуды мүмкін
етпейді.
Р.Кеттелл тұлғаны қасиеттердің иерархиялық моделі түрінде түсіндірді,
олардың ішінде эмоциялық тұрақтылық, экспансия, өзіндік бекіту қасиеттері
бар. Тұлға қасиеттерінің арасында табылған корреляцияның арқасында тұлғаның
мына факторлары табылды: интроверсия, нейротизм, олар қасиеттер
иерархиясының шыңындағы фактор болып саналды.
Бұл тұлғаға деген номотетикалық ықпалдың басталуына негіз болды, онда
жалпы қасиеттер зерттеледі, сол арқылы әртүрлі адамдарды өзара салыстыруға
болады. Оның өкілі Г.Оллпорттың пікірінше, тұлға жалпы қасиеттермен
анықталмайды, оны уникалды, жалқы, қайталанбас жағдайларда көру керек деді.
Ол тұлғаны түсінуді мүмкін етеді деді.
А.В.Петровский тұлғаның қасиеттерін қарады. Мәні қаралмайды деп тұлғға
жайлы сол ықпалға сын айтты. Мұндай ықпалды А.В.Петровский коллекционерлік
ықпал деп атады. Зерттеуші қасиеттердің тізімін жасап, оны зерттейді, ал
тұлға деген не деген сұраққа келмейді.
Тұлға табиғатына байланысты кеңестік психологиядағы көзқарастардың
ішінде ең алдымен А.Н.Леонтъевтің тұлға теориясын аламыз. Тұлға туралы
теорияларды талдай отырып, әрі олардың негізсіз екенін айтып, А.Н.Леонтьев
іс-әрекет ықпал аясында тұлғаға деген басқа көзқарасты қалыптастырды. А.Н.
Леонтьев бойынша тұлға іс-әрекеттің ішкі бір кезеңі.
А.Н.Леонтьев өзінің «Іс-әрекет. Сана. Тұлға» деген кітабында көптеген
кейбір зерттеушілер келісетін, келіспейтін жағдайды тұжырымдады. Ондай
жағдайлардың бірі, тұлға қайталанбайтын тұтастық пен бірлік болып табылады.
Екінші жағдай ол тұлға психикалық процестерді басқаратын жоғары
интеграцияланған инстанцияны береді.
А.Н.Леонтьев былай дейді, бұл жағдайлар бір уақытта әрі дұрыс емес
қорытындыға да әкелуі мүмкін. Психикалық процестер мен тұлға психологиясын
қарсы қою оларды бір-бірінен ажыратып қарауға әкеледі. Тұлға психикалық
процестерден тыс қаралса ол абстракция болып қалады, толық мәнді емес
тұтастыққа «айналады немесе дисплозициялар мен мақсаты салынған «Мен» болып
қалады.
А.Н.Леонтьев бойынша тұлға мен психикалық процестерді бөлу психикалық
процестерді индивидуалды қасиеттерге шоғырландыруға әкеледі. Алайда ол
жағдай мәселені шешпейді, алдын ала ол сипаттамалардың қайсысы тұлғаны
сипаттайтынын, қайсысы тұлғалық болатынын білуге болмайды.
Бұл сұрақты шешпес үшін, А.Н.Леонтьевтің ойынша тұлғаның
ерекшеліктеріне арналған комплексті ықпал жасалады, онда тұлға барлық
әртүрлі қасиеттер ретінде қарастырылады. Тұлға психологиясы антропология
бола бастайды. Адамға деген комплексті ықпалды А.Н.Леонтьев жоққа
шығармайды, алайда бұл ықпалды ауыстырмайтын тұлға мәселесін қозғайды.
Комплексті зерттеу психология үшін маңызды, алайда ол жағдай тұлға
мәселесін ерекше етіп жылжытады. Тұлға жайлы білімдер жүйесі егерде онда
тұлғаның негіздемесі жайлы сұрақты талдау жоқ болса, онда ол оның
маңыздылығын түсіндіре алмайды. Тұлғаны психологиялық зерттеу жеке
қасиеттерді зерттеу комплекстерімен ауыстырылмайды.
Тұлғаның қалыптасуындағы тарихи антропологиялық ықпалды да А.Н.Леонтьев
талдайды. Мәдени антропологиялық ықпал үшін негіз болып адам табиғаты тән
емес, алайда мәдениет тән психологиялық айырмашылықтар болады деген ой-
пікір болды. Мұнда тұлға жүйесі индивидуализацияланған әэдениет ретінде
қаралды, оған адам индивидуалды қатысады деп саналды.
Даму адамның мәдениеттенуі (окультурирование) деп түсінілді.
А.Н.Леонтьев мәдени антропологиялық ықпалды сынады, себебі өзінің авторлық
теориясында негізгісі әлеуметтік болып табылды. Тұлға адамның іс-әрекетке
ену процесінде әлеуметтік шарттар арқылы қалыптасады.
Тұлғаның мәдени антропологиялық интерпретациясын А.Н.Леонтьев
антипсихологиялық деп санады. Мұнда мәдениет конструкт ретінде қаралды.
Мәдениетті тасушылар индивидтер, мәдениет адамдағы тұлғалықты емес,
тұлғасыздықты, тұлғадағы жалпы нәрсе тілді, мәнді рөлдерді шарттандырады
деді А.Н.Леонтьев.
А.Н.Леонтъев тұлғаны мәдениеттің жеке бір персонификациясы дегенге
қарсы болды. Культуралогиялық теория нақты жағдайларға мәдениетте
анықталатын индивидуалды адаптация мен архетиптерді ажыратады.
А.Н.Леонтьевтің пікірінше, бұл айырмашылықтар конструктивті емес және
архетиптер түсіндірілмейді. Бұл концепциядағы екі факторлы схема мәнді
болып қала береді.
А.Н.Леонтьев тұлға дамуын іс-әрекеттегі өзіндік қозғалыс деп
қарастыруды, оның ішкі қозғаушы қайшылықтарын зерттеуді ұсынады. Дамудың
алғы шарты даму барысына шарт ретінде кіргізіледі. Өзіндік қозғалыс идеясы
өздігінен қозғалатын іс-әрекет мәселесіне әкеледі. Іс-әрекет тұлғаны
итермейді, оны ашады. А.Н.Леонтьев тұлғаның қоғамдық тарихи маңызы жайлы
идеяны қозғады.
Тұлға бірінші рет қоғамда пайда болды, тарихта көрінді. Индивид
қоғамдық қатынастар субъектісі ретінде тұлғаға айналды. Тұлға санаға да, іс-
әрекетке де солардың алдында болады деп түсінілмейді. Тұлға туылмайды, іс-
әрекетте оның өзіндің қозғалысында қалыптасады.
Тұлғаның әлеуметтік психологиялық ықпалын тарата отырып, А.В.Петровский
және В.А.Петровский оны топтағы іс-әрекеттік жанамаланған қатынастарда
қарастырады. Тұлға ол жүйе, ішкі тіпті тұлға аралық жоспарда шектелмейді.
Тұлға өзіне басқадағы бейнеленуді де кіргізеді. Тұлга төмендегі жағдайларды
құрамдас жасайды:
1. интраиндивидті, адам өзін өзі мағынаны береді, қарым-қатынассыз адам
өзі үшін ғана тұлға. Әлеуметтік өзара әрекетті қамтымайтын
темперамент, мінез, қабілет сияқты қасиеттері қаралады.
2. интериндивидті ол өзара әрекеттің әлеуметтік тиімділігіндегі тұлға.
Әлеуметтік өзара әрекет феноменінде тұлға жанданады. Өзара әрекет
феномендері тұлғаны өздері қарым-қатынасқа түсіреді.
3. метаиндивидті құрамдас оған тұлғаны басқа адамның идеалды түсінуі
жатады. Бір тұлғаның екінші тұлғада бейнеленуі бейнелерге әкелмейді, ол
қатынас болуы мүмкін, әсерленулер, қайғырулар болуы мүмкін.
Субъектілік бейнелену бір адамның басқа адамда көрініс табуына әсер
еткен тұлғалық үлес қосу болып табылады. Бұл үлес қосу бейнеленетін тұлға
үшінде, бейнелеген тұлға үшінде қатысты болады. Бейнелену бір бейне болып
табылмайды, ол мүмкін мағыналардың ұғынылмағын компоненттері болуы мүмкін.
Тұлға өзінікін басқа адамға қалай қатынас жасаса солай көреді.
Персонификация әлеуметтік байланыстардың маңызды элементі.
Персонализацияға қажеттілік тұлғаның маңызды қажеттіліктерінің бірі, басқа
адамда идеалды көрініс берейін деген ойға ұмтылулар, басқа үшін мәнді болып
табылатын өз бейнесін өзінде тіркеу.
Әлеуметтік психологиялық ықпалда тұлға топтық қатынастар контексінде
қаралады, онда тұлға басқаларда персонализациялануға ұмтылады.
Тұлға топта қалыптасады, онда адаптация сатыларынан өтеді,
құндылықтарды, ережелерді, дағдыларды меңгереді, индивидуализациялану,
қарсы қою сатысынан өтеді, басқа топ мүшелерімен тең өзара әрекетке түсе
отырып интеграциялану сатысынан өтеді.
Тұлға жоғарғы формаларда causa sui принципіне жататын субстанциалды
категорияға жатады. Бұл принцип өзіндік себептілік, өзіне себеп болуға
қабілетті дегенді білдіреді. Бұл принципті философияда Г.В.Ф.Гегель жасаған
және тұлғаны психологиялық зерттеулерге В.А.Петровский қолданды. Өзіндік
себеп жоғарғы категорияларда ашық көрінеді. Өзіндік себеп алдыменен ол
ортаға бейімделу ары қарай іс-әрекетке бейімделу болып табылады.
Тұлға осы өзіндік себепті айқын көрсетеді. Мәдениетке бағына отырып, ол
онда қозғалады және үнемі шекарадан шығады. Барлық мәдениет шекарада өмір
сүреді дейді М.М.Бахтин. Тұлға қозғалғыш болып табылады, өз шегінен,
мәдениеттен шыға алады, және тұлғаны категорияға салу мүмкін еместігін оған
аяқталған түсінік беру мумкін емес екенін көрсетеді.
3-тақырып. Жеке тұлғаның қазіргі заман теориялары.
1. Жеке тұлға теориясы ғымына түсінік.
2. Жеке тұлға теорияларының негізгі компоненттері.
3. Жеке тұлға теорияларының типтері: психодиамиклық, социодинамикалық,
интеракционистік. (B=F (P,E..
Адамның негізгі әрекет-қылықтық аспектілерін түсіндіру үшін жеке тұлғаны
зерттеудің қандайда да бір ғана бағытын ұстану дұрыс емес. Жеке тұлға
теориясы дегеніміз – адамның кім екенін, оның белгілі әрекет –қылық
көрсетуінің себебі туралы тиянақты жинақталған гипотезалар мен ой
қорытындылары. Теорияның негізгі қызметі – түсіндіру және болжау.
Сонымен қатар теорияның өзі қойатын сұрақтары және мәселелері болады.
Бұл сұрақтар мен мәселелердің (теория компоненттері. дұрыс құрылуы адам
әрекет-қылығын логикалық дұрыс түсіндірілуін қамтамасыз етеді. Жалпы жеке
тұлға теориясын қарайтын негізгі мәселелері:
• Жеке тұлға құрылымы;
• Мотивация;
• Жеке тұлғаның дамуы;
• Психопотология;
• Психикалық денсаулық;
• Жеке тұлғаны терапевтік әсер етудің көмегімен өзгерту. Жеке
тұлға теорияларының
Жеке тұлғаның қазіргі заман теориялары бүгінгі күнде өте көптеп саналады
(48 нұсқа.. Бұл бағыттар келесі параметрлер бойынша бағаланады:
• Әрекет-қылықты түсіндіру тәсілі;
• Жеке тұлға туралы мәліметтерді алу тәсілі;
• Жеке тұлғаны бағалау бұрышы;
• Жас ерекшелік диапазон;
• Жеке тұлғаны сипаттау түсініктері.
Әрекет қылық өзгермелі, сондықтан жеке тұлғаны оның әрекет қылығы арқылы
түсіндіруші психодинамикалық бағыт әрекетқылықты психологиялық,
субъективтік сипаттаманың негізінде түсіндіреді: B=F(P., В - әрекет-қылық,
F- функционалды тәуелділік белгісі, P- жеке тұлғаның психологиялық-
субъективтік сипаттамасы, Е - әлеуметтік қоршаған орта.
Социодинамикалық бағыт: B=F(Е.;
Интеракционистік бағыт: B=F(P..
Жеке тұлға теорияларының эксперименталды бағыты тәжірибе жүзінде
жинақталған факторларды сараптау және жалпылаудың негізінде жасалынды.
Эксперименталды емес бағыт өкілдері өздерінің ой қорытындыларын жеке
бақылаулар, әсерлердің негізінде жасақтайды.
Құрылымдық бағыт жеке тұлға құрылымы мен оларды анықтаушы негізгі
түсініктер мәселелерімен айналысады. Динамикалық бағыт жеке тұлғаның
дамуындағы өзгеру, динамика мәселелеріне басты назар аударады.
Өмірдің мектепке дейінгі және мектеп кезеңдері және өмірдің туғаннан
соңғы күндеріне дейінгі кезеңдері бағыттары жеке тұлға ерекшеліктерін жеке
тұлға дамуының органикалық даму кезеңдерінің негізінде түсіндіреді.
Қасиеттер, сипаттар (теория черт. теориясы аталған бағыттардың жиынтығын
құрайды деуге болады, тұлғалық қасиеттерді сипаттайтын ішкі психологиялық
ұғымдарды зерттейді. (Р.Кеттел – 16-факторлы тұлғалық сауалнама..
Әрекет-қылықтық теория жеке тұлғаның психологиялық сипаттамалары
көрсетілетін қылықтар,әлеуметтік әрекеттер, ал бұған әсер ететін қоршаған
орта адамдары, олардың қатынасы.
Кеңестік психологиядағы тұлға теорияларының жалпы постулаттары:
Тұлғаның кеңестік концепциялары егер вариациялары болса онда келесі
жалпы теориялық пункттерде қосылады:
1. Тұлғада биологиялық айналдырылған формада әлеуметтік ретінде өмір
сүреді. Табиғи (органикалық) сипаттамалар тұлға құрылымында оның әлеуметтік
шарттанған элементтері сапасында болады.
2. Тұлғаның белсенділігі ситуацияға алғашқы берілген шектеулерді
түсіруге әкеледі. Мақсатқа жету жолындағы кедергілер мен шектеулер оларды
жеңуге бағытталған ерекше іс-әрекетті оятады.
3. Тұлға деген ол индивидтің социумда алған жүйелік сапасы. Өзіндік
ұйымдасудың осы арнайы формасы туа берілген индивидтік қасиеттердің үстінде
орналасады.
4. Тұлға орнықты тұлғааралық байланыстар жүйесінде ғана түсінікті
болады. Кеңестік психологияның базалық жағдайларының негізінде
(А.Н.Леонтьев) бұл байланыстар бірлескен іс-әрекеттің мағынасымен,
мазмұнымен, құндылықтарымен жанамаланады.
5. Максимализация постулаты: тұлға индивидтің максималды
персонализацияға ұмтылуынан туады (А.В.Петровский) Осы постулаттан
теориялық гипотезалар туындайды:
а) индивидуалдылығын белгілеу жоспарында құндылықтары бар индивид
қабылдаған кез келген бастан кешірулер қажеттілікті персонализацияға
маңыздандырады және басқаның мәнділігін іздеумен анықталады онда индивид
идеалды түсініктерді алуы мүмкін;
b) индивид қарым-қатынастың кез келген ситуациясында өзінің
индивидуалдылығын таратуға және анықтауға ұмтылады, осы нақты жағдайда
персонализация мүмкін болады. Оны жүзеге асырудың мүмкін болмауы өзінде
жаңа мүмкіндіктерді іздеуге апарады немесе заттық іс-әрекетте өзін табуға
апарады;
с) қарым-қатынастың екі немесе оданда көп серіктестерінен субъект
максималды адекватты персонализацияны қамтамасыз ететін адамды дұрыс
көреді. Соған ұқсас ұзақ персонализацияны қамтамасыз ететін адамды артық
көру табылады.
6. Тұлға дамуының индивид аралық қатынастар жүйесінде туындаған қайнар
көздері қажеттілік пен персонализацияның арасындағы қайшылық ретінде өмір
сүреді.
7. Тұлға онтогенездің сатыларында иерархиялық орналасқан топтарда
қалыптасады. Тұлға дамуының сипаты ол қосылған топтың даму деңгейімен
сипатталады.
Көптеген әртүрлі тұлға теориялары бар оларда тұлға мәселесі әртүрлі
қарастырылады. Мысалы психоаналитикалық теория дамуды қоғамдағы өмірге
адамның биологиялық табиғатының адаптациясы ретінде, қажеттіліктерді
қанағаттандыру тәсілдері мен қорғаныс механизмдерін жасау деп түсінеді.
Қырлар теориясы тұлғаның барлық қырлары өмірде қалыптасады, ал олардың
туындау процесі, өзгеруі мен тұрақтануы биологиялық емес заңдарға бағынады
деген тұлғаның дамуы туралы түсініктерге сүйенеді.
Әлеуметтік үйрену теориясы тұлғаның дамуы адамдардың тұлғааралық өзара
әрекет тәсілін қалыптастыру ретінде түсінеді. Гуманистік және басқа
феноменологиялық теориялар оны «Меннің» қалыптасуы процесі ретінде
талдайды.
Алайда тұлғаның даму мәселесін қарастырған позициялар мен теориялардан
басқа интеграцияланған, тұлғаны тұтастық ретінде қарастыратын әртүрлі
теориялар мен ықпалдар тұрғысынан анықтайтын бағыт та бар. Осындай ықпалдың
аясында бірнеше концепциялар қалыптасты, олар негізгі назарды даму
барысында тұлғаның жан жақты өзара байланысқан өзгерулері деп бекітеді.
Психологияның әртүрлі мектептерінде тұлға табиғаты әртүрлі түсініледі,
оның себебі, оны психологияның пәні ретінде анықтаумен, психологиялық
зерттеулерге деген қатынаспен, зерттеулерде қалыптасқан пршциптермен
байланысты болды. Сондықтанда фрейдизм аясында негізгі ұғым инстанциялар
мен, өзбеттілі өмір сүретіндердің арасындағы конфликт ретінде
қаралғандықтан, тұлға үнемі конфликт жағдайында қаралды.
4-тақырып. Тұлғаның қалыптасуы мен дамуы.
1. Жеке тұлғаның онтогенезде дамуы.
2. Даму стадиялары мен оның жас кезеңдері.
3. Тұлғаның дамуы жөніндегі психолог-ғалымдардың концепциялары
Онтогенез – жеке ағзаның даму процесі (процесс развития индивидуального
организма.. Психологияда онтогенез индивид психикасының негізгі
құрылымдарының балалық кезеңде қалыптасуын қарастырады.
Даму дегеніміз - өзгеру. Яғни, анатомиялық, физиологиялық,
әлеуметтік, рухани аспектілердің бір қарқынмен сандық және сапалық жағынан
өзгеруі. Даму тек қана прогресс емес, ол – тұйықталу немесе регресс те
болуы мүмкін.
Даму мәселелерімен салыстыру психологиясы, генетикалық психология,
психогенетика, даму психологиясы және жас ерекшелігі психологиясы
айналысады.
Дамудың көріну формалары: филогенез, онтогенез.
Даму сфералары: 1. психофизикалық – дене күшінің өзгеруі (индивид.;
2. Психоәлеуметтік сфера (жеке тұлға.;
3. когнитивтік сфера (іс-әрекет
субъектісі..
Психикалық дамудың факторлары: 1. тұқым қуалаушылық;
2. орта;
3.
белсенділік.
Тұқым қуалаушылық жеке қасиеттерде дамудың шарты ретінде роль атқарады.
Генотип – ағзаның генетикалық конституциясы немесе барлық гендер жиынтығы.
Фенотип – сыртқы ортаның әсері барысында онтогенезде дамитын барлық
белгілер жиынтығы.
Фенотип = генотип + орта
Генотиптік факторға байланысты эволюцияда екі тенденция бар: типизация және
индивидуализация.
Даму принциптері:
✓ даму жүйесінің көзі ретіндегі тепе-теңдік еместің тұрақты
динамикалық рпинципі;
✓ даму жүйесінің шарты ретінде сақталу және өзгеру тенденцияларының
өзара әсер ету принципі;
✓ даму құрылымының критериі ретіндегі дифференциация және интеграция
принципі;
✓ даму функциясының критериі ретіндегі бүтіндік принципі.
Жеке тұлғаның онтогенезде қалыптасуы және даму туралы нақты ортақ теория
жоқ. Дегенмен жеке тұлғаның тума құбылыс емес, жүре қалыптасатындығы ортақ
тұжырым мен сәйкес дәлелдемелер бар. (Жеке тұлға компоненттеріне қысқаша
талдау жасау.. Жеке тұлға биологиялық тұқым қуалаушылық қасиеттер мен
әлеуметтік шартты қасиеттердің қосындысының негізінде қалыптасатындықтан
қалыптасу және даму жөніндегі алшақтықтар қалыптасу және дамудың негізгі
қозғаушы күштерін анықтауда байқалады.Олар: жеке тұлғаның онтогенезде
қалыптасуы және дамуының заңдылықтары, оған әсер ететін әлеуметтік
топтардың маңызы, даму этаптары, тұлға дамуының қалыптасу және дамуындағы
дағдарыстар, олардың ерекшеліктері, даму процесін түзету немесе тездету
мүмкіндіктері және т.б.
Осы мәселелерге байланысты жеке тұлғаның онтогенезде қалыптасуы және
даму стадиялары сатылары туралы жоғарыда аталынған түрлі теоретиктер өз
ұстаным бағыттарын ұсынады. Әрбір теория өзіндік сенімді дәлелдемелері бар,
соның ішінде барлық теориялар мен концепциялар позицияларын пайдалана
отырып, дамудың интегративтік концепциясын жасаған американ психологы
Э.Эриксонның эпигенетикалық теориясын атауға болады. Бұнда жеке тұлғаның
туғаннан соңғы күндеріне дейінгі дамуының генетикалық алғышарттылық 8
кезеңдерін көрсетеді. Бұл кезеңдерді адам өміріндегі міндетті түрде болатын
психологиялық дағдарыстардың (қарама-қарсылықтар: қалыпты және қалыптан тыс
шекаралар. негізінде түсіндіреді. Осындай даму туралы осы бағытты ұстаған
теориялардың бірі американдық психолог Э.Эриксонның концепциясы, яғни
эпигенетикалық принцип: адам туғанынан өмірінің соңына дейін міндетті түрде
өзінің тұлғалық дамуында өтетін сатылардың генетикалық негізін алдын ала
анықтады. Э.Эриксон адам өз өмірінде басынан сегіз психологиялық дағдарысты
өткізеді деп көрсетті:
1. Сену-сенбеу дағдарысы (өмірдің бірінші жылы)
2. Ұялуға қарсы автономия (2-3 жас айналасы)
3. Кінә сезіміне қарсы бастамашылдықтың көрінуі (шамамен 4-6 жас
аралығы)
4. Өзін толық қанды сезінбеу комплексіне қарсы еңбексүйгіштік (7-12
дейін)
5. Конформизм, сұр индивидуалдылыққа қарсы жеке бастық өзіндік анықталу
(12-18 жас).
6. Жасқа байланысты психологиялық изоляцияға қарсы көпшілдік және интим
(20 жас шамасы).
7. «Өзіне кетуге» қарсы жаңа ұрпақты тәрбиелеу қамқорлығы (30-60 жас
аралығы).
8. Өкіну сезіміне қарсы өміріне қанағаттану (60 жастан жоғары).
Э.Эриксонның концепциясында тұлғаның анықтамасы сатылардың алмасуы
арқылы түсініледі, әрбір сатыда адамның ішкі әлемінде сапалы өзгерулер,
қоршаған адамдармен қатынас радикалды өзгерістер өтеді. Соның нәтижесінде
тұлға дамудың сол сатысына тән жаңа сапаларды игереді. Оның пікірінше
тұлғалық қырлар алдыңғы даму негізінде пайда болады.
Тұлға ретінде дамып және қалыптасып адам тек жағымды сапаларды ғана
емес кемшіліктерді де меңгереді. Бір теорияда әрі жағымды әрі жағымсыз
өзгерулердің үйлесу варианттарын келтіру мүмкін емес. Сондықтанда Э.Эриксон
өзінің концепциясында тек тұлғаның екі даму сызығын көрсетті: нормалды және
аномалды. Әрине олар дәл сондай болып таза күйде өмірде кездеспейді, алайда
нақты көрсетілген ол жағдайлардан аралық варианттарды адамның тұлғалық
дамуында көруге болады.
Жас ерекшелік кезеңдері мен стадиялары көптеген жағдайлардың
жиынтығымен анықталады. Бұл - әрі балаға оның өмірінің осы кезеңінде
қойылатын талаптар жүйесі әрі айналасындағылармен қарым-қатынастарының
мәнісі, әлі ол игеретін білім мен іс-әрекеттер типі, әрі осы білімдерді
игеру тәсілдері. Жас шағына тән ерекшеліктерді анықтайтын жағдайлардың
жиынтығына баланың дене дамуының түрлі жақтарының ерекшеліктері де енеді.
Сонымен, жас шағы адамға оның дамуының сол кезеңде қойылатын талаптар
мен тіршілік жағдайларының ерекшеліктерімен, оның айналасындағылармен қарым-
қатынас ерекшеліктері деңгейімен , білім мен ойлау дәрежесімен, белгілі бір
физиологиялық ерекшеліктердің жиынтығымен сипатталады.
5-тақырып. Эмоция және сезім.
1. Эмоция және сезімдер туралы түсініктер.
2. Олардың түрлері мен адам өміріндегі ролі.
3. Негізгі функциялары.
Адам қоршаған ортаны танып қана қоймайды, оған өзінің қатынасын
білдіреді, адам баласы бір нәрсені ұнатуы немесе ұнатпауы мүмкін. Адам өз
қажетіне қарай айналасына әр түрлі көңіл күй білдіреді.
Көңіл-күйдің қатты әсерленуі психологияда эмоция ұғымымен
түсіндіріледі. “Эмоция” – тітіркену, толқыу деген мағынаны білдіреді.
Эмоция – адамдар мен жануарлар дүниесінде бірдей көрніс береді.
Эмоция психологиялық кейіптің ерекше к-рнісі, ол адамның қоршаған
ортаға деген қатынасы, жағымды және жағымсыз түйсіктер мен белгілі жағдайға
тікелей әсерлену формасында көрніс береді. Эмоциялар класына сезім, көңіл-
күй, аффектілер, стресс және құмарлықтар жатады. Және бұлар адамның барлық
психикалық поцестері мен кейіпімен жалғасады. Бұлардың кез-келген
белсенділігі эмоционалдық әсерленумен жүзеге асырылады. Эмоция адамдар
арасындағы қарым-қатынасты реттейді, оның жүзеге асырылуын жеңілдетеді. Біз
адамның көңіл-күйін, оның қуаныш, ыза, қайғы, қорқыныш, таңдану, жиіркену
немесе сүйсіну сияқты психикалық кейіпін сөзсіз түсіне аламыз, эмоцияның
көмегімен бірлескен нақты іс-әрекет түрлерін жүзеге асыра аламыз. Бұндай
фактілер негізгі эмоциялардың тіршілік иелерінің бір-бірін түсіну
қабілеттерімен генотиптік тұрғыдан шарттас екендігін дәлелдейді. Психикалық
жоғары дамуыған жануарлар мен адамдар арасындағы бет әлпетінің көрнісі
арқылы өзара бірін-бірі қабылдап, бір-бірінің эмоциолналдық кейіптерін
бағалауға қабілетті екендігі белгілі. Сонымен , эмоциялардың негізгі
атқаратын қызметтері:
• Бейнелеу қызметі;
• Ниеттендіру немесе ынталандыру қызметі;
• Қолдаушы Қызметі;
• Бейімделу Қызметі (Ч. Дарвин теориясы б/ша.;
• Коммуникативтік қызметі;
• Ықпал жасау қызметі.
6-тақырып. Эмоцияның психологиялық теориялары.
1. Ч. Дарвиннің Эволюцианистік теориясы.
2. Джемс-Ланге бойынша эмоцияның шығу тегі және оның негізінің
психоорганикалық концепциясы.
3. П.В.Симонов бойынша эмоцияның ақпараттық теориялары.
Эмоциялар мәселелерінің төркінін ашуға байланысты ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардан
бастап түрлі теориялық бағыттар пайда бола бастады.
Интеллектуалистік теория бағытының мәні – адамдағы барша органикалық
көрністердің негізі психикалық құбылыстардан деген тұжырымдамада.
Неміс психологы Гербардтың ойынша эмоционалдық дүниенің ірге тасы
елестер деп саналынады. Мысалы, дүниеден өткен адамның бейнесін тірілермен
салыстырудан қайғы пайда болады. Өз кезегінде бұл кейіп ырықсыз көз жасын
төгуге, қасіретті күй білдіруші әрекет-қылыққа себепші болады. Неміс ғалымы
В.Вундт осы бағытты қолдағанымен , оның тұжырымдары электикті болды, яғни
эмоция- алдымен сезімнің елес желісіне тікелей ықпал етуімен сипатталатын
адамның ішкі өзгерістері, ал кей жағдайда ішкі өзгерістердің сезімге әсер,
ал органикалық процестер – эмоцияның салдары ғана.
Чарльз Дарвин бойынша ұсаққоректілердің эмоционалдық қозғалыстарын
салыстырмалы зерттеулердің негізінде эмоциялардың биологиялық концепциясын
жасады. Бұл концепция бойынша эмоциялық қозғалыстардың негізінде
инстинктивті әрекеттің көршісі болып табылатын биологиялық маңызды
сигналдар ретінде қарастырылады. Бұл теорияны тереңдетіп қарастырсақ П.К.
Анохин эмоцияны, жануарлар әлеміндегі бейімделуші фактор ретінде
эволюцияның жемісі деп қарастырады.
Эмоция - өмірлік процестердің реттеуші механизм ретінде қарастырылады.
Яғни бұл еңбектің құндылығы эмоцияның өмірлік процестердің жандандыратын
(жеке организм немесе бір түрдің сақталуын қамтамасыз ететін. құрал
ретінде қарастырылады.
Эмоцияның қазіргі заман тарихы У.Джемстің 1884 ж. жарияланған “Эмоция
деген не” атты мақаласымен басталады. У.Джемс және бұдан бөлек Г.Ланге
пайымдаған теория бойынша : эмоциялардың туындау себебі – сыртқы ырықты
қозғалыстар, сонымен бірге, ішкі ырықсыз жүрек толғаныстарынан болатын
адамның кейіп өзгерістерінен. Осы өзгерістерден туындайтын адам әсерлерінің
бәрі – эмоциялық күйді танытады. “Біздің қайғыруымыз – жылағанымыздан;
қорқуымыз – қалтырауымыздан; қуанғанымыз – күлгенімізден” (У. Джеймс..
Сонымен, эмоция салдары болған дене шетіндегі (перифериялық. органикалық
өзгерістер, ғалымдар ойынша, сезімдер себебіне ауысады. Осыдан эмоциялардан
ырықты реттелуінің қара – дүрсін түсініктемесі беріледі: мысалы, ұнамды
эмоцияға тән әрекеттерді әдейі жасаумен қажет болмаған қасірет сезімін
басуға болады – мыш.
Джемс – Ланге тұжырымы бірқанша қарсы көзқарастар пайда етті. Негізгі
сын айтқан У. Кеннон: әртүрлі сезімдерге байланысты жауап әректтер бір –
біріне өте ұқсас, сондықтан олар адамның сан – алуан эмоциялық
қасиеттеріне сай кле бермейді. Мысалы, қазақ келісу сезіиіне орай басын
изейді, ал болғар – шайқайды; африканың бір тайпа өкілдері сүйген адамының
беріне түкіретін көрінеді, ал қазаққа бүйтіп көр... Сонымен бірге, адамның
әдейі істеген жасанды әрекеттері қажетті көңіл – күйді бере алмайды. Кейде,
мысалы, жағдайға орай “молдамыз” шығып, сіресе бағып, соңына шыдай алмай,
күліп жіберетіміз осыдан.
Психологтардың үлкен тобы сезімді жай – күйлік қалып аймағынан
шығарып, дененің әсер еткен жағдайға, оқиғаға болған жауап әрекеті деп
танығанды жөн көреді. Мұндай түсінік Ч. Дарвин еңбектерінде де берілген.
Эмоциялық әрекеттердің көбі өздерінің пайдалы болумен қажет, мысалы, жануар
қаһары жауын қорқыту үшін керек, немесе олардың кейбірі өткен эволюциялық
дамудың бір кезеңінде қажет болған әрекеттердің нәсілден нәсілге ауысып
келе жатқан қалдығы (рудимент.. Мысалы, алақанның қорқыныштан дымқылдануы
бір уақыттары біздің маймыл тектес бабаларымызға қауіп – қатер төнгенде
ағаш бұтақшаларын берік ұстауға жәрдемін тигізген. Кейін бұл теорияны Э.
Клапаред жалғастырады. Ол “қандай да бір сезімнің туындауы – адамның
кезіккен жағдайға икемделе алмауынан (адаптация.. Егер адам қашып, құтыла
алатын болса, ешқандай қорқыныш сезіміне түспейді” – деп жазады.
Ендігі бір оқшауланған теориялар тобы сезім табиғатын адамның ақыл –
ой (когнитив. мүмкіндіктерімен байланыстырады. Олар ішінде Л.
Фестингердің сана үйлесімсіздігі (когнитивный диссонанс. теориясы өз
алдына. Бұл көзқарастың мәні: дам бір нысан жөнінде біріне бірі
психологиялық қарсы екі пайым ортасында таңдау ете алмай, күйзеліс
эмоциясына түседі, яғни санадағы “білімдер” үйлесімсіздігінен жағымсыз
сезім пайда болады. Ал іс - әрекеттің нақты нәтижесі мен көзделген ниет
өзара сәйкес келсе, адамда жағымды сезім туады. Ақыл – ой үйлесімсіздігінен
құтылудың екі жолы бар: 1. өз ниетінің шындыққа сәйкес өзгерту; 2. ниетке
сай болатындай әрекеттің жаңа жолдарын іздестіру. Сонымен когнитивтік
теория адамның сезімдік кейпін оның әрекет, қылықтарының негізгі себепшісі
ретінде қарастырылады.
7-тақырып. Эмоциялар және жеке тұлға
Эмоционалды сферада адамдар арасында индивидуалды айырмашылықтар анық
көрінеді. Тұлғаның барлық ерекшеліктері: оның мінезі және интелект дамуы,
қызығушылығы мен басқаларға қарым – қатынасы эмоция және сезім шеңберінде
көрініс табады.
Тұлғаның эмоционалды ерекшеліктері: 1. жылдам немесе баяу қозғыш, 2.
қысқа немесе ұзақ мерзімді эмоционалды тұрақты, 3. сезімнің тереңділігін,
4. күштілігін қарастыруға балады. Мұның барлығы темпераментке де байланысты
болып келеді.
Адам практикалық және теориялық іс - әеректтің субъектісі, яғни
сезімсіз автоматтар немесе машиналар сияқты емес, мақсаттар бойынша дүниені
өзгерте алады, ол және әрекет ету арқылы тек қажеттіліктерді
қанағаттандырып қоймайды, өзгерістер тудырады, ең негізгісі болып ол
адамдармен қарым – қатынасқа түседі, түсе отырып олардың жауаптарын
сезеді, көреді, осыған қобалжу туады. Адам сезімі – қоршаған ортаға деген
қарым – қатынас, осының барлығы қобалжуға әкеледі.
Қобалжу – объект мазмұнын немесе сыртқы көрінісін түсіну болып келеді.
Эмоция – психологиялық кейіптің ерекше көрнісі, ол адамның қоршаған
ортаға қатынасы жағымды – жағымсыз түйсіктер арқылы белгілі жағдайларға
белгілі формада көріну. Егер индивиттік тек биологиялық ағза деп алсақ,
онда оның эмоция көрсеткіші органикалық қажетіліктердің орындалу және
орындалмауына байланысты болушы еді. Эмоциясыз өмір түйсіксіз өмір. Әр адам
жеке тұлға ретінде әртүрлі эмоциялардың параметрлері бар: эмоционалдық
қозғыш ұзақ немесе қысқа үстем болуына байланысты.
8-тақырып. Ерік.
Ерік дегеніміз – адамның ішкі және сыртқы бөгеттерді жеңумен
байланысты адамның әрекет қылықтары мен қызметін саналы түрде реттейді.
Ерік саналықтың сипаты ретінде қоғамның еңбек әрекетінің пайда
болуымен қалыптасты. Ерік адам психологиясының маңызды компоненті және ол
танымалдың және эмоцияналдық процестермен тығыз бацланысты. Адамның барлық
әрекеттерін екі категорияға бөлуге болады: 1.ырықты және ырықсыз, 2. шартты
немесе шартсыз.
Ырықсыз әрекеттер, саналы емес немесе нақты емес, саналы емес қозу
нәтижесінде жүзеге асырылады. Мысалы: аффект қалпындағы қорқыныш ашу немесе
т.б. адам әрекеттерін айтуға болады. Ырықты әрекеттер, нақты мақсат, түрлі
тәсілдерді жоспарлау негізінде жасалынады. Ендеше ырықты әрекеттер саналы
түрде жасалынса, ол әрине адам еркімен шарттас болады. Адам өмірінде ерік
мақсат таңдауда, шешім қабылдауда, түрлі бөгеттерді жеңуде қажет.
Ерік – адамның физикалық, интелектуалдық және моральдік күшін
жинақтаушы жүгіле – психикалық қысымның ерекше қалны. Адамның ішкі дүниесін
күрделілігімен сыртқы қиындық деңгейіне қарай еріктің көрінілуінің төрт
нұсқасын қарастыруға болады. Басқа психиқалақ әрекеттер сияқты еріктің
қызмет атқаруы мидың қызмет етуімен байланысты. Күрделі еріктік әрекеттер
келесі этаптардан тұрады:
1. мақсатты түсіну.
2. мақсатқа жетудің бірнеше мүмкіндіктерін түсіну.
3. мотивтер күресі.
4. бұл мүмкіндіктердің нақтылаушы және жоққа шығарушы мотивтердің
пайда болуы.
5. шешім ретінде біреуін қалылдау.
6. қабылданған шешімді жүзеге асыру.
7. қабылданған шешімді жүзеге асырудағы сыртқы бөгеттерден жеңу.
9-тақырып. Ерік теориялары.
Ерік ұғым ретінде де, нақты болмыстық құбылыс ретінде де тарихи
сипатқа ие. Ежелгі және орта ғасырлық дүние ерік құбылысын бүгінгі біздің
түсінігіміздей танып білмеген (Г. Л. Тульчинский.. Мысалы, ежелгі қоғамда
адам еркі жөнінде тіпті сөз болмаған, оның орнына “даналық мұраттың” ұғымын
қолданған. Адамның қылық әрекеттері табиғат пен өмірдің ақыл бастауларына
және логика қағидаларына бағынады деп түсінген. Осыдан Аристотельдің
пайымдауынша, әрқандай әрекет логикалық қорытындылардан туындайды.
Жеке адам қасиеті сипатында ерік ортағасырлықтарға да таныс болмаған.
Мұны сол уақытта қоғамда орыналған экзорис – жын – шайтан қуу үрдісінен
аңдауға блады. Бұл үрдісте адам шылғи да енжар (пассив. бастама күйінде
танылып, сыртқы әсерлер жинайтын ұяң ретінде бағаланған. Ол заманда ерік
дербес жасайтын, нақты қайырымды не жауыз құбыжық күштер түрнде енген
құбылыс деп есептелген.
Ерік табиғатын бұлай түсіндірудің себебі – сол заманда қалыптасқан
қоғамның адам әрекетқылығының негізі оның өзіне екенін мойындамаудан.
Ерік түсінігінің жаңа “Қайта өрлеу” (возврождение. заманында жеке адам
проблемасымен бірге ғылым аренасына келуі осы адамның қалыпты жағдайдан
ауытқуларын мойындаудан болады. Осыдан адам шығармашылыққа қабілетті,
“тіпті қаретлер жіберуге де бейім” дегендей тұжырымдар жоққа шығарылмады.
Қалыптан шығып тек (род. ортасынан бөлінумен адам жеке адамдық кемелденуге
жетіседі. Мұндай тұлға үшін ең мәнді нәрсе – ерік бостандығы.
Ерік бостандығын бір жақты асыра дәріптеу (абсолютизация. нәтижесінде
экзистенциялизм немесе “тіршілік философиясы” пайда болады. Экзистенциялизм
(М.Хайдегтер, К. Ясперс, Ж.П. Сартр, А. Камю ж.б.. ерікті тәуелсіз, тысқы
әлеумкттік әсерлерге қатысы жоқ құбылыс деп таниды.Мұндай пайымның негізі –
қоғамдық байланыстар мен қатынастардан, әлеуметтік – мәдени ортадан бөлек,
дерексізденген (абстрактный. адам. “Дүние қандай да бір күшпен кліп қалған
” бұл адамның өмірі мағынасыз “қымқиғаш оқиғалар” жиынтығы да адамның өзі –
“пайдасыз құмарлық” Мұндай адамның қоғам алдында ешқандай инабатты
міндеттер мен жауапкершілігі жоқ. Осыдан да ол адамгершіліктен жұрдай,
намыссыз, өз бетімен кеткен, тартыну дегенді білмейді. Қандай да қалып –
тәртіп (норма. ол үшін жойылу, басыбайлыққа түсу көзі. Ж.П. Сартр
пікірінше, нағыз адамгершілік – бір ғана рет көрінетін, реттестірілмеген,
қандай да қоғам мекемелерінің талаптарының шеңберімен оқшауланбаған,
өздігінен туындайтын, себепсіз, “әлеуметтенуге” қарсылық әрекеті. Ерік
бостандығын асыра мадақтаудан кзистенциялистер адам болмысының жалпы
негіздеріжөніндегі ойларына дәлел айта алмай, адамды өз өмірінің мән,
мақсаты және жауапкетшілігінен айратын, қоғам, тарих, мәдениетке қайшы
келетін кездейсоқ, жауыздық, ақылдан аулақ бастаулар тұңғиығына бір – ақ
түсіреді.
И.П. Павлов ерікті – адам белсенділігіне байлау болатын кедергілерді
жеңуде көрінетін әрекетшендік – “еріктің истинкті (рефлекс.” деп
қарастырады. “Еріктің истинкті ретінде ерік аштық пен қауып – қатерден де
мәнділеу. Егер осы қасиеті болмаса,– деп жазады И.П. Павлов, - жануар
алдынан шыққан елеусіз – кедергіден өте алмай, өлімге душар болар еді”. Ал
адам үшін мұндай кедергілер қаратына әрекетке матау болатын сыртқы
әсерлерге ғана емес, өз қызығулары мен қажеттіктерін бақылауға алатын
өзіндік сана мазмұныда болуы мүмкін. Бұл тұрғыдан еріктің истинктіболған
ерік, Г.Л. Тульчинскийдің пікірінше, жеке адамның психологиялық болмысының
барша деңгейілерінде көрінеді, бір қажеттіктерді басып, екіншісіне
ынталандырады, өз міндетін танытып, жеке адамдық қадірін қорғау мен өз
мұраты үшін жан пидплыққа дейін апарады.
З. Фрейд пен Э. Фроммның психоаналитикалық зерттеулерінің нәтижесінде
“ерік адам қылықтарына дем беруші ерекше қуат” деген түсінік ғылымға енеді.
Бұл ғалымдардың болжауынша, адам қылықтарының психикалық формаға
келтірілген жанды ағзаның биологиялық қуаты. Ал бұл қуат, З. Фрейдше,
санадан тыс, ақылдан алшақ “либидо” (махаббат. – жыныстық құмарлықтың
психосексуалды энергиясы. Мұндай тұжырымдаумен З. Фрейд адам қылығын осы
тіршілік жалғастырушы, яғни “либидоның” “мәдениеттестірілген” алғашқы
көрініс (эрос. деп, ал кейін бұл қылық адамның арғы дүниеге (өлімге.
ұмтылысының белгісі (танатос. екнін түсіндіріп бақты.
З. Фрейд болжамдары оның шәкіртерінің еңбектерінде қызықты эволюциялық
жалғасын тапты. Солардың бірі К. Лоренц ерік энергиясы адамның әу бастан
жыртқыш (агрессив. болуынан дегенді алға тартты. Егер осы жыртқыштық қасиет
қоғам рұқсат еткен белсенділіктер тұрінде жүзеге асып тұрмаса, ол
әлеуметтік қатерге айналып, ырыққа келмейтін қарақшылыққа әрекеттермен
ұштасуы мүмкін. А. Адлер, К.Г. Юнг, К. Хорни, Э.Фромм ерік көріністерін
әлеуметтік жағдайлармен байланыстырады. К.Г. Юнг үшін бұл - әр мәдени
қауымда ежелден қалыптасқан әмбебеб қылық және ойлау түрлері, А. Адлер мен
Э. Фромм ерікті мәдени ортада өз мүмкіндіктерін іске асыра білудің шарты
деп біледі.
Шынына келгенде, психоанализ бағыты өкіллерінің (З. Фрейд және
шәкірттері. қай – қайсысыда қорытынды пікірлерін – адам әрекеттерінің көзі
қажеттіктердің мәнді, бірақ тұтастай емес, бір тарапын ғана асыра
дәріптеуге бағыттаған. Пікір қарсылығын тудыратын тек бұл әсіре ғана емес,
адамның өз “тіршілік сақтау” мен “тұтастығын қолдауды” қамтамасыз ететін
ықпалдарды түсіндіруі де ғылымдық көзқарасқа сай келмейді. Адам өзінің
биологиялық болмысын, яғни тіршілігіне қарсы қаретге де баруы тұрмыстан
белгілі: соғыстағы ерлік, қауіп – қатерде батылдық және т.б., бірақ
фрейдшілер бұл жағыдайды ескермейді.
Еріктік әрекет себептері адамның сыртқы ортамен белсенді қамым –
қатынасқа келуінен туындайды. Еріктің себепті болуы (детерминированность.
адамды қандай да қылыққа мәжбүрлеп, көндіруді білдірмейді. Адам табиғаты
қоршаған орта жағдайлаы болмай, өз өмірін қолдай да, жалғастыра да алмайды.
Ерік бостандығы – табиғат пен қоғамның жалылаған заңдылықтарын терістеу
емес, керсінше, адамның оларды жете танып, өз әрекетін соларға сай
реттестіре білу.
10-тақырып. Әрекет-қылықты еріктік реттеу
Еріктік реттеудің негізгі қызметі қандайда бір әрекеттің эффектілігін
арттыру, ал еріктік әрекет саналы болғандықтан адамның мақсатты әрекеттері
еріктік күштің көмегімен ішкі және сыртқы бөгетерді жеңумен сипаталады.
Ерік тұлғалық деңгейде бірнеше сапаларға ие. Бұл ерекшеліктер адам еркінің
тұтастай да сипатын немесе ерік процесіндегі жеке бөліктердің мазмұнын
құрауы мүмкін. Бұлар: ерік күші, мүдделі мақсат, ынталылық, дербестік,
батылдық, табандылық, өзіндік бақылау мен өзіндік баға.
Ерік күші еріктік әрекеттің барша кезеңдерінде қажет, әсіресе оның
айқын көрнісі кедергілерді жеңу мен қажетті нәтижеге жетуде көрінеді.
Адамның өз құмарлығы мен көрсеқызарлығын бұғаулауы, ақылмен сараланбаған
қылықтар жетегіне түспеуі – ерік күшіне байланысты.
Еріктік әрекеттің жалпыланған сипаты мүдделі мақсатта көрінеді.
Мүдделі мақсат – тұлғаның өз іс-әрекетін белгілі бір нәтижеге бағыттай
алуы. Осы қасиетке орай адамның басқа да ерік сапаларының мазмұны мен даму
деңгейін анықтай аламыз. Мүдделі мақсат өмірлік принциптер мен мұраттарды
көздеген стратегиялық немесе жақын арадағы әрекеттерді орындауға
бағытталған нақты қызметтік, оперативтік болып бөлінеді.
Ынталылық – мол да жарқын идеяларға, ұшқыр қиялдарға негізделеді.
Көпшілік үшін ең қиыны өз енжарлығын жеңу, қалыптасқан іс-әрекет-тәсілін
өзгерту. Олар өз бетінше ешбір іске кірсе алмай, тысқы ықпал мен
нұсқауларды күтумен болады.
Дербестік – еріктік әрекеттер барысында адамның түрлі себептер
жетегіне түспей, өз наным , сеніміне орай іс-әрекетке келу қасиеті.
Іс-әрекеттің сан алуан түрткілерінің ішінен қажетті болғанын таңдау,
мен шешім қабылдау кезеңінде еріктің батылдық, жауапкершілік, ержүректілік
қасиеттері бой көрсетеді. Ерікті бұл сапалары жылдам, орынды әрі берік
шешім қабылдау және оны жүзеге асыруда қажеттті қасиеттер. әриен бұлардың
барлығы ішкі толғаныстың, кесіп-пішудің нәтижесінде жүзеге асырылады.
Табандылық – адамның сыртқы және ішкі бөгеттерге төтеп бере алушылық
қасиеттері.
Қабылданған шешімнің орындалуы үшін өзіндік бақылау мен өзіндік баға
үлкен маңызға ие. Егер адам өз іс-әрекетіне орынды бақылау жүргізе алса
ғана, көзделген мақсат жүзеге асырылады. Мақсатқа жету процесінде өзіндік
бақылау жоғары мүдделердің қарапайым ниеттерден, жалпы принциптнрдің
мезеттік қалау мен құмарлықтардан үстемдігін қамтамасыз етеді.
11-тақырып. Адамда еріктің дамуы.
Ададда еріктік қасиеттердің дамуы бірнеше бағыттарда жүзеге асырылады.
Бір жағынан – шартсыз психикалық процестердің шарттыға айналуымен
түсіндірілсе, екінші жағынан – адамның өзінің әрекет-қылығын басқара
алумен, үшінші жақтан – тұлғаның еріктік қасиеттерінің жасақталуымен
түсіндіріледі. Бұл процестердің барлығы адамның жеке дамуында (онтогенезде.
жүзеге асырылады. Еріктің бұл бағыттарда дамуы өзіндік ерекшеліктермен
жүзеге асырылады: яғни еріктік реттелудің механизмдері мен процестері
өзіндік өзгерістерге түсіп отырады.
Еріктік қасиеттердің дамуы тікелей мотивациялық және адамгершілік
сфераның өрістеуіне тәуелді. Балаларда іс-әрекеттерді реттеуде неғұрлым
жоғарымотивтер мен құндылықтардың іске қосылуы, іс-әрекетті басқарушы
стимулдардың жоғары деңгейге көтерілуі, әрекет-қылықтардың адамгершілік
жақтарын бағалай алу, тани білуге деген қабілетті қалыптастыру өте маңызды.
Құрамына еріктік реттелу кіретін әрекет-қылық мотивациясы неғұрлым саналы
бола бастайды, әрекет-қылықтың өзі шартты бола бастайды.
Балаларда әрекет-қылықтың еріктік реттелуі олардың интеллектуалдық
дамуымен, мотивациялық және тұлғалық рефлексияның пайда болуымен тікелей
байланысты. Сондықтан балада еріктік қасиетті қалыптастыру оның жалпы
психологиялық дамуын ескерусіз жүзеге асыру мүмкін емес.
12-тақырып. Мотив және мотивация
Мотив дегеніміз – адамның түрлі дәрежедегі саналы және астарсанадағы
қажеттіліктер жүйесінен туындайтын, белгілі әрекет-қылық актісін орындауға
бағытталған итермелеуші күш (түрткі..
Мотивация туралы ұғым әрекет-қылықты сипаттауда емес, оның себебін
түсіндіруде анықталады. Бұл “неге?”, “неліктен?”, “не үшін?” деген
сұрақтарға жауап іздеуде анықталады.
Мотивация терминімен қазіргі психологияда екі психикалық құбылысты
белгілеуге болады:
• индивидтің белсенділігін тудыратын, олардың сиптын анықтайтын
қозғаушы күштердің жиынтығы;
• әрекет-қылық деңгейін белгілі деңгейде ұстап тұратын процесс.
Сондқтан, әрекет-қылықтың ішкі және сыртқы детерминацияларының аналогы
ретінде диспозициялы және ситуациялы мотивациялар қарастырылады.
Мотивациялардың бұл формалары өзара тығыз байланыста.
Мотивация әрекеттің мақсатты бағыттылығын түсіндіреді, біртұтас іс-
әрекеттің белгілі мақсатқа бағытталған тұрақтылығы мен ұйымдастырылу
деңгейімен анықталады.
Мотив мотивацияға қарағанда белгілі әрекетке итермелейтін тұлғаның
өзіндік жеке тұрақты қасиеті болып табылады. Сонымен қатар, мотивті
көптеген диспозияларды біріктіретін жалпы ұғым ретінде қарастыруға болады.
Олар: қажеттіліктер, қызығушылық, мақсат, тілек, олардың икемділігі, көлемі
және т.б. Диспозициялардың ішінде неғұрлым маңызды болып қажеттілік
табылады.
Адамның әрекет-қылығыда өзара тығыз байланысты қозғаушы және реттеуші
жақтар бар. Адамның кез-келген әрекетінің түбінде оны бағыттаушы,
жандандырушы нақты тілек-мақсат (қажеттілік. жатыр.
Қажеттілік – қалыпты физикалық және психикалық жағдайды қамтамасыз
етуге деген ұмтылыс. Қажеттіліктің негізінде тірі табиғат өлі табиғаттан
ажыратылады. Қажеттілік тірі организмді белсенділікке итермелейді.
Қажеттіліктерді бастапқы (тума, биологиялық. қажеттіліктер (қорекке, ұйқыға
қорғаныс, ата-аналық, сексуалдық. және мәдени, жүре пайда болған
(материалды, рухани. қажеттіліктер деп топтастыруға болады.
Қажеттілік – адамның саналы түрде мұқтаждану құбылысы. Ал саналы
қажетсінуді – тілек дейміз. Адам қажеттіліктерінің негізі ерекшеліктері
олардың күші, олардың пайда болу жиілігі және оларды қанағаттандыру
тәсілдерімен анықталады. Адамның қажеттілігін анықтайтын диспозициялар
(мотивтер. кезегі келесідей: органикалық – материалдық - әлеуметтік –
рухани.
Адам өміріндегі кездесетін проблемалардың бірі – тілектің
қанағаттанбауы немесе айналысатын іс-әрекетіне деген қызығушылықтың
жоқтығы. Көп жағдайда тілектің орындалмауының басты себебі – тілектің
шындыққа жанаспауы.
13-тақырып. Мотивацияның психологиялық теориялары
Мотивация теориялары ежелгі философтар еңбегінде көрніс тапқан. Ал
мотивацияның қазіргі теориялары психологиялық білімдердің пайда болуымен
қатар дами бастады. Белгілі маман, американ психологы Д.Аткинсонның схемасы
бойынша мотивация теорияларының классификациясын түсіндіруге болады. Адам
баласы рационалды, ерік тәуелсіздігі бар саналы тіршілік иесі ретінде және
жануарлар биолгиялық заңдылықтарға тәуелді санасыз организм ретінде ежелгі
бағыттардың негізінде ХІХ ғасырдың ортасында негізгі идеалистікбағыт,
Ч.Дарвиннің эволюцианистік теорисы, материалистік бағыт қалыптасты. ХХ
ғасырдың басында мотивациялардың жаңа теориялары дүниеге келді: гештальт
теория, адам қажеттіліктер (биологиялық. теориясы, инстинктер теориясы,
әрекет-қылықтық теория, жоғары жүйке жүйесі теориясы, жануарлардың
органикалық қажетіліктері теориялары. ХХ ғасырдың ортасында когнитивті
теория, гуманистік теория(А.Маслоу, Г.Олпорт, К.Роджерс және т.б..,
әлеуметтік қажеттіліктер теориясы, сонымен қатар адам және жануарлардың
мотивациялық сферасының әрекеттік шығу тегі теориясы қалыптасты. Бұл
терияларды өздерінің еңбектерінде Д.Макклелланд, Д.Аткинсон, Г.Хекхаузен,
Г.Келли, Ю.Роттер, А.Н.Леонтьев(адамның мотивациялық сферасының әрекеттік
шығу тегі теориясы. жалғастырды.
Мысалы, А.Маслоу мотивтердің негізін бірінен бірі деңгейі бойынша
жоғарылай түскен (пирамида. кджетсінулер тобы деп біледі, олар биологиялық
қажетсіну, қорғаныс қажетсінуі, сыйластық, абырой кажеттігі мен ең жоғары
қажетсінулер: өз мүмкіндіктерін ашып, оларды жүзеге асыра алу
(самоактуализация.. Бірақ А.Маслоу талдауындағы дара адам әлеуметтік
қатынастар жүйесінен тыс, қоғаммен байланысы жоқ. Оқшауланған түлға. Қоғам,
ғалым пікірінше, дара адам дамушы мекен, қоршаған орта ғана.
Б.Ф.Ломов, басқа да орыс психологтарының пай-ымдаулары нақты,
әрекетшең дара адамның қоғамдық қатынастар жүйесіне қосылып, сол жүйенің
оның санасында бейнелеуіне негізделеді. Б.Ф.Ломов мотивтік қажетсіну
аймағы мәнін (қүрамы, құрылымы, қозғалысы) және сол аймақтың дамуын түсіну
үшін жеке адамның басқа түлғалармен ара байланыс, қатынастарын
қарастыруды қажет деп санайды. Адамның мотивтік аймағының басқа
факторлардан тәуелділігін зерттеуде сол тәуелділіктің тікелей ғана емес,
жанама байланысты болатынын, көп өлшемді және сипатты екенін ұмытпау лазым.
Дара адам өз даму барысында басқа қоғам мүшелерімен болған тікелей байланыс
шеңберінен шығу мүмкіндігіне ие, осыдан оның қажетсіну аймағы қоғамдық
өмірдің күшті ықпалымен өрістей бастайды (саяси пікір, саясат, этика
және т.б.). Адамның қажетсіну талаптары қоғамдық қүры-лымдардың әсерімен де
дамиды. Мүндай қүрылымдлардың ең қарапайым түрі – нақты түлға мүшесі
болған адамдар қауымдастығы. Адам қажетсінуі көп жағдайда осы қауымның
жетегінде болады. Ал нақты адам бір қауымдастық шеңберінде қалып қоймайды,
өмір бойы қауымдастықтар тобы сан қилы ауысып не өзгерістерге келіп
отыра-ды. Осыдан адамның мотив-қажеттіктері оның ішкі жан-
дүниелік әрекеттерінің нәтижесі ғана емес, ол әртүрлі адамдар
бірлестігімен байланысты дамып баратын жүйе. Сонымен, бар деңгейдегі
қажетсінулерден өзгесіне көшу-адамның өзіндік даму заңдылықтарынан болмай,
оның басқа адамдармен байланыс, қатынастыранан, түтастай қо-ғамға
араласуынан болатын процесс екенін үмытпау керек.
14-тақырып. Мотивация және іс-әрекет.
Мотивацияның мазмұны адамның әрект-қылығы, атқаратын іс-әрекетінен
көрінетіндіктен мотивация іс-әрекет және адамның басқа да танымдық,
эмоционалдық бағыттарымен тікелей байланысты.
Адамның әрекет-қылығының себебін түсіндіруді психологияда – казуальды
атрибуция деп түсіндіріледі, яғни, танымдық мотивтік процесс(мотивациялық-
когнитивтік түсіндіру.. Адамның қандайда бір әрекет-қылығының себебін
түсіну, оның әрекет-қылығының әрі қарайғы жалғасуының болжауға көмектеседі.
Адамдар арасындағы қарым-қатынаста бұл өте маңызды, демек адам өзінің
немесе басқаның әрекет-қылығының себебін түсіндіре алса, онда ол
болашақтағы әрекет-қылықтық процесті түсіндіре алады. өйткені оның
болжауының логикалық себебі бар. Сондықтан казуальды атрибуция адамдар
арасындағы қарым-қатынасты реттеуші қызмет атқарады.
Казуальды атрибуция мәселесі алғаш Ф.Хайдердің “Психология
межличностных отношении”еңбегінде қарастырылды (1958.. Адамның әрекет-
қылығындағы казуальды атрибуция анық немесе бұл процестің неғұрлым дәл,
анық өтуі үшін мотивтің саналы немесе бейсаналы болатындығын білуіміз
керек.
Бейсаналы мотивтерге: елігу, гипноздық сендіру, бағыттау,
фрустрациялық жағдайлар жатады.
Елігу – жеткілікті түрде саналы емес қажеттіліктер, адам қандайда бір
мұқтаждықты анық түсіне бермейді. Мотивтің бұл түрі уақыт өте келе сөнуі
немесе анықталуы мүмкін.
Гипноздық бағыттау – мотивтің жасанды формасы, әсер етудің
нәтижесінде қалыптасады.
Ал бағыттау және фрустрациялық қалып – саналы емес бола тұра, табиғи
жағдайда қалады және адамның түрлі ситуациядағы әрекет-қылығын анықтайды.
Адамның өткен тәжірибесі біртіндеп, байқалмай оның болашақ әрекетіне
әсер етеді. Бағыттардың қалыптасу немесе сөну жылдамдығы адамдарда, олардың
даралық ерекшеліктеріне қарай әртүрлі болады.
Жалпы бағыт адамның өзінің өткен тәжірибесі арқылы немесе басқалардың
әсері, ықпалының нәтижесінде болады. М-ы: адамның суретті, картинаны,
портретті қабылдауы. Бағыт адамды тәрбиелеу немесе өзін-өзі тәрбиелеу
кезінде өте айқын байқалады. (“жылама – сен еркексің, таза жүр – сен қыз
баласың және т.б.”.. Бұл бағыттар қалыптасқан көзқарастарға, стереотиптерге
айналуы мүмкін.
Адамда іс-әрекетінде жетістікке жетуге бағытталған өзара байланысты
екі түрлі мотивтер бар. Олар – жетістікке жету мотиві және сәтсіздіктен
қашу мотиві. Жетістікке мотивтелінген адамдар көбінесе іс-әрекетте жетістік
ретінде бағытталатын неғұрлым жағымды мақсат қояды. Олар өздерінің
әрекеттерін саналы түрде жоспарлап, мүмкін болатын түрлі ситуацияларды
адекватты бағалауға бейім.
Адамның қандайда бір іс-әрекетті орындау нәтижесінде жетістікке жету
мотивінен басқа алаңдаушылықтың маңызы үлкен (К.Спибергер, Г.О Нейл, Д.
Хансеннің моделі қарастырылады.. Жетістікке жетуге бағытталған адамдардағы
алаңдаушылықтың жоғары деңгейде болуы келесі ерекшеліктермен сипатталады:
• эмоционалдық өткірлікпен;
• мәселені шешуге берілген уақыттың тығыз болған жағдайында,
стресстік ситуацияларда нашар жұмыс істейді;
• сәтсіздіктен қорқу (бұл сезім жетістікке жету ұмтылысына
басымдылық көрсетуі мүмкін.;
• жетістік туралы хабар ерекше қозғаушы (стимуляциялайды.күш
ретінде роль атқарады.
15-тақырып. Мотивация және жеке тұлға.
Адамның түрлі ситуациялардағы әрекет-қылығының себебін анықтайтын
мотивациялық факторлары біртіндеп адамның тұлғалық ерекшеліктеріне ене
бастайды.
Адамның өзінің түрлі қажеттіліктерді сезінуі және оған өзінің жеке
қатынасы (мінез ерекшеліктері, құндылық, бағыттылық, қабілеттер,
темперамент, жүйке жүйесінің тума қасиеттері, әлеуметтік бейімделу.
нәтижесінде қандайда бір мотивтер тұрақталып, оның өрістеуі, адамның
тұрақты сапа ерекшеліктеріне айналады. Бұндай мотивтерге (жеке тұлға
психологиясында кеңінен қарастырылатын. келесі мотивтерді енгізуге болады:
• жетістікке жету мотиві;
• сәтсіздіктен қашу мотві;
• алаңдаушылық;
• нақты бақылау локусы;
• өзін-өзі бағалау;
• аффиляция;
• агрессивтілік;
• альтуризм және т.б.
Көп жағдайда мотивтердің бұл түрлері жеке тұлға ерекшеліктерінде тоғысып,
өзара байланысты (бірін-бірі толықтырып немесе бірін-бірі жоққа шығарып
отырады..Адамның басқа адамдармен қарым-қатынас деңгейін, іс-әрекет
нәтижесін, эмоционалдық қанағаттануын, бір сөзбен оның тұлғалық
ерекшеліктерін анықтайды.
2.2 ІІ МОДУЛЬ БОЙЫНША ДӘРІСТЕР КУРСЫ
1- тақырып. Темперамент. Темперамент типтері.
Әрбір адамның жеке басына тән дара өзгешеліктің бірі –темперамент.
«Темперамент» сөзінің шығу тегіне тоқталар болсақ, «красис» деген грек
сөзін латынша-темпераментум дейді. Мұндай атаудың мәні заттардың мөлшер
шамаластығы деген түсінікті білдіреді. Сөйтіп, біз темпераментті жүйке
жүйесінің табиғи типтік қасиеттеріне тәуелді, жеке адамға тән дара
өзгешелік деп білеміз.
Темперамент – организмнің физиологиялық өзгешеліктерімен, әсіресе,
жоғары жүйке қызметінің тума қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс.
Темперамент адамның жалпы қозғалысынан да, психиканың күші мен тереңдігінен
де, адамның көңіл-күйінің ерекшеліктерінен де жақсы байқалып отырады.
Сонымен, темперамент – адамның психикалық әрекетінің нақты динамикасын
айқындайтын психиканың дара қасиеттерінің жиынтығы.Бұл психикалық
ерешеліктер адамның барша іс-әрекетінде оның мазмұны, мақсаты және сеп-
түрткілеріне тәуелсіз бірқалыпты көрінеді, есейген шақта да өзгеріске
түспей, өзара байланыста темперамент кейпін өрнектейді.
Темпераменттер жөніндегі ғылымның ірге тасын қалаған ежелгі грек
дәрінері – Гиппократ (б.э.д. V ғ... Оның тұжырымы бойынша, әр түрлі
темпераменттер адамдар мен жануарлардың денесінде төрт түрлі сұйық заттарға
байланысты болмақ. Олар: денені жылытып тұратын-қан, салқындататын-шырын,
құрғататын-бауырдағы сары өт және оған дымқылдық беретін қара өт.
Организмде қанның пропорциясы артық болса, ол сангвиникалық (латынша
«сангиус»-қан., ал шырын басым болса (грекше «флегма»-шырын. флегматик
темперамент деп, ал организмде қара өт басым болса меланхолик (грекше
«мелай-нехоле»-қара өт., организмде сары өт басым болса холерик (грекше
«холе»-өт. темпераменті деп аталған.
Гиппократ организмдегі сұйықтардың бірінен екіншісінің басым болуы
кейбір аурулардың шығу тарихын түсіндіруге де жарайды деді, ол мидың
ролінтүсіне білді, оны бездердің бірі деп санады. Бұл – адамның жеке
ерекшеліктерін жаратылыстық ғылыми зерттеудің алғашқы қадамы еді.
Рим дәрігері Гален (б.э.д. II. темпераменттің санын он үшке жеткізді.
Гален организмде жылылық неғұрлым басым болса, адамның темпераменті күшті
болатынын, денесі салқын болса, темпераменті баяулайтынын айтты. Бұл
секілді түсініктердің прогрессивтік маңызы зор. Өйткені адамның тәнін
зерттеу, тәжірибеге көңіл аудара бастау – сол кезде кең жайылған, жан тәнге
байланыссыз нәрсе дейтін теріс пікірге үлкен соққы еді.
Орта ғасырдағы ғалымдар темпераментті организмдегі химиялық заттардың
құрамына байланысты түсіндіруге тырысты. Кейінен темперамент организмнің
түрлеші физиологиялық өзгешеліктеріне, атап айтқанда, қан жолы жүйесінің
құрылысына, зат алмасуға, ішкі секреция бездеріне т.б. байланысты деген
пікірлер де тарады. Неміс философы И. Кант (1724-1804. өзінің
«Антропология» деген еңбегінде темпераменттің төрт түрі туралы толық
психологиялық сипаттама берді. Бірақ ол темперамент пен мінез ұғымдарын бір-
біріне балама ретінде қарастырды.
Ежелгі дәуірлерден бастап зерттеушілер адамдардың дене құрылымы және
физиологиялық қызметінің ерекшеліктерімен сай келетін көп түрлі әрекет-
қылықтарды топтап, ретке келтіруге ат салысты. Осыған орай темпераменттің
көп түрлі типологтясы қалыптасты. Бұлардың ішінде назар саларлықтай тип –
адамның дене құрылымына байланысты дараланып, тума темперамент қасиеттеріне
негізделген – конституциялық типология (Э. Кречмер.. Бұл теорияның мәні: әр
адам өз дене құрылымына орай өзіндік психикалық ерекшелікке ие. Осыдан,
дене мүшелерінің сырттай өлшемдеріне байланысты төрт конституционалды
психикалық тип белгіленген:
Лептосоматик – бойшаң, нәзік денелі, көкірек тұсы жайылыңқы, тар иықты,
қол-аяғы ұзын, сидыйған.
Пикник – мығым, сезімшең, кіші немесе орта бойлы, қарны қампиған,
домалақ бас, қысқа мойын.
Атлетик – бұлшық еттері күшті дамыған, денесі мығым, берік; ұзынша не
орта бойлы, кең иықты, жамбас сүйектері тартылған.
Дисплатик – дене бітімі қисынсыз. Бұл адамдар әрқилы мүшелік зақым-
сырқаттарға ұшырағандар.
Аталған дене құрылымы типтеріне үш темперамент типі сай: шизотомик,
иксотомик, циклотомик. Шизотомик – дене құрылымы нәзік, әлсіз дамыған,
тұйық, эмоциялары ауыспалы, тұрақсыз, талаптар мен көзқарастар өзгеріміне
ере бермейді, осыдан қоршаған ортаға икемдесуі қиын. Иксотомик – денесі
мығым, мінезі байсалды, сезімталдығы кем, ым-ишара жоқ, ойлау қабілеті
шабан, көбіне майдашыл. Циклотомик – сезімшең, домаланған денелі,
эмоциялары қайғы мен қуаныштың арасында бірдей, тіл табысқыш, көзқарастары
шындықтан ауытқымайды.
Жоғарыда баяндалған конституциялық типология теориясының негізін
қалаған – Э. Кречмер. Бұл теория Батыс Европада кең қолдауын тапты. Ал осы
теорияны өзіндік ерекшеліктерімен осы ғасырдың 40-жылдарында АҚШ-та одан
әрі жалғастырған У. Шелдон болды. Бұл ғалымның да темперамент типтерін
айыруда ұстанған принципі – адам дене құрылымы және оның өзінің жаңалығы -
эмбриологиялық белгілер.
Конституционалдық тұжырымдардың көпшілігі жантану ғылымында өткір сынға
алынды. Бұл теориялардың негізгі кемшілігі: тұлғаның психикалық
қасиеттерінің қалыптасуында қоршаған орта мен әлеуметтік жағдайлардың
ескерілмеуі.
Ал ғылым шындығына келетін болсақ, адамдағы психикалық процестер мен
оның қылығы жүйке жүйесі қызметімен байланысты екендігі ежелден-ақ белгілі
болған. Темперамент тұрлерінің кейбір жалпы психикалық процестер
ерекшелігіне тәуелді келуі И.П. Павлов және оның шәкірттерінің еңбектерінде
эксперименталды дәлелденген.
И.П. Павлов иттің шартты рефлекстік әрекет ерекшеліктерін зерттей
отырып, олар қылық-әрекеттеріндегі даралық өзгешеліктердің пайда болуына
назар аударды. Мұндай айырмашылықтар ең алдымен иттердің рефлекстік
қозуларды мен сол қозулардың сөну теңдігі мен дәлдігінен көрінген. Бұл
жағдайлардың көрінуі жүйке процесінде қалыптасатын тұрақты қасиеттер – қозу
және тежелуге байланысты екендігі жөнінде эксперименттермен дәлелденген.
И.П. Павлов темперамент типінің жүйке қасиеттері ретінде қозу мен тежелу
күшін, тепе-теңдігін және қозғалмалылығын атап көрсетті.
Қозу күші мен тежелу күші – бір біріне тәуелсіз жүйке жүйесінің дербес
қасиеттері. Қозу күші жүйке жасушаларының әрекетшендік қабілетінің белгісі.
Осы күшке орай жүйке төзімді, ұзақ не қысқа мерзімді әсерлі қозуды сақтай
алады, тежелуге бейімделеді. Ал тежелу күші жүйке жүйесіндегі күшті
әоерлерді басып, сөну және біріктіру шартты реакцияларын іске асыру
қызметін атқарады.
Жүйке жүйесі процестерінің тепе-теңдігі қозу мен тежелу құбылыстарының
өзара бірдейлік сипатын көрсетеді. Осы екі процесс күштерінің аралық
қатынастарынан, бір процесс күші екіншісінен басым болуынан тұлғаның
ұстамды, байсалдылығы не ұстамсыз, ауыспалылығы туындайды. Жүйке жүйесінің
үшінші қасиеті – жүйке процесінің қозғалмалылығы – бір жүйке процесінің
екінші түріне ауысу жылдамдығына көрінеді. Сонымен бірге, жүйке
процестерінің қозғалмалылығы адам қылық-әрекетінің өмір жағдайларының
өзгеруіне сай қалыпқа ене алу қабілетін де танытады. Жүйке жүйесінің мұндай
қасиетінің өлшемін бір әрекеттен екіншісіне, енжарлықтан белсенділікке
немесе кері өту шапшаңдығымен бағалаймыз. Жүйке қозғалмалылығына қарсы
құбылыс – жүйке жүйесінің селқостығы. Бір процесс түрінен екіншісіне өту
үшін қаншалықты көп уақыт пен кұш қажет болатын болса, жүйке жүйесінің
селқостығы сонша үлкен болғаны.
Аталған жүйке процестерінің қасиеттері негізінде жүйке жүйесінің типі
немесе жоғарғы жүйке қызметінің типі деп аталатын құрылым түзіледі.Бұл жұйе
әр дара тұлғаның жүйке жүйесіне тән негізгі қасиеттер бірлігінен құралады.
Ол қасиеттер: қозу мен тежелу процестерінің күші, тепе-теңдігі,
қозғалмалылығы.Осы үш қасиетті негізге ала отырып, И.П. Павлов жүйке
процесінің күшіне орай және күшті тип пен әлсіз типті айыра, дәстүрлі
Гиппократ типологиясына жақын жүйке жүйесінің төрт негізгі типін ажыратты;
1. күшті,қозу мен тежелуі теңдей, қозғалмалы – сангвиник;
2. күшті,қозу мен тежелуі теңдей,салғырт – флегматик;
3. күшті, қозуы басым – холерик;
4. әлсіз тип – меланхолик.
Сонымен, И.П. Павлов түсінігінде, жүйке жүйесінің типі тума беріледі,
тәрбие мен қоршаған орта ықпалынан өзгеріске келе бермейді. Осыдан жүйке
жүйесінің қасиеттері – жүйке жүйесінің жалпы психикалық көрінісі болған
темпераменттің физиологиялық негізін қалайды, яғни адам темпераменті –
жоғары жүйке жүйесінің сырттай әрекет қарқынында танылатын психикалық
бейнесі.
2-тақырып. Темперамент қасиеттері.
И.П. Павлов негіздеген типология темперамент психологиясы саласындағы
көптеген лабораториялық зерттеулерге бастама берді. 50-жылдары жұргізілген
осындай ізденістер нәтижесінде И.П. Павловтың шәкірттері В.М. Теплов, кейін
В.Д. Небылицын темперамент типологиясын жаңа элементтермен толықтырды.
Ересек адамның жұйке жүйесін эксперименталды талдауға ала отырып, жүйке
процесіне байланысты екі қасиетті ашты: лабильдік және динамикалық. Жүйке
жүйесінің лабильдігі – жүйке процесінің туындау және сөну шапшаңдығында
көрінеді де, ал динамикалылығы – қоздырғыш, ұнамды және кері әсерлі,
тежегіш шартты рефлекстердің оңай және жылдам түзілуінен байқалады.
Көп зерттеулердің нәтижесінде осы заман психологиясының теориялық
тоқтамы: әрқандай адам белгілі типті жүйке жұйесіне ие. Нақты жұйкелік
типке сай темперамент қасиеті дара психологиялық өзгешеліктердің мазмұның
құрайды.
Психологияда жүйке жүйесінің белгілі типі адамның қылығынан, іс-әрекеті
мен еңбегінен, оқу әрекеті мен ойнынан, сөйлеген сөзі мен спортпен
шұғылдану әрекетінен белгі беріп, меншікті дара өзгешелігін көрсетуіне
байланысты сангвиник, холерик, флегматик, меланхолик деп төртке бөліп
сипаттаймыз.
Сангвиниктің змоциялық қозуы шапшаң, күшті бірақ тұрақсыз. Көңіл-күйі
әп-сәтте өзгереді. Ол - әсершіл адам. Ұнатқан, сүйген нәрсесіне елігіп
әуестенуі де оңай, жеңсігінің басылуы да жылдам. Төңірегіндегі уақиғаларға,
нәрсенің мән-жайына елең етіп, көңілденуі де, басқа нәрсеге ауып кетуі де
тез. Көңілі көтеріңкі блып келеді. Ұзақ уақыт мұнайып жүрмейді. Бастан
кешкен сезім күйлері санасында елеулі із қалдырмайды. Шапшаң да икемді,
қозғалғыш та қызу, еті тірі сергек. Сезім күйлерін сыртқы қимылдары әйгілеп
тұрады. Көтеріңкі, мәнерлі сөйлейді, мимика қимылы көп. Ақжарқын, ашық.
Мұндай адам басқалармен жылдам жақындасады, бірақ қатынас-байланысында
үстірттік болады. Қызықтырған іске бейімділігі, талабы, талпынуы көп, бірақ
оп-оңай солғындап қала береді, бастаған ісіне тыңғылықты болмай, жұмысы
аяқсыз қалады.Уәде береді, бірақ оны орындай алмайды. Ойынға қызу қатысады,
ойын процесінде рөлін өзгертіп отырады, өкпелепқалуы оңай, өкпелесе, жылап
жібереді, алайда, ренжігенін лезде ұмытады, көзінің жасы кеппей-ақ, күле
бастайды.
Холериктің эмоцияға берілуі шапшаң. Сезім күйлері оқыс ауытқып, құмарта
көтеріліп кететін шыдамсыз, күйгелек кісі. Әп-сәтте қызып кетіп, күйіп-
піседі. Ашуланса, бұрқ-сарқетіп, қызу екпіні сарқылып барып басылады,
бастан кешкен сезімі санасында терең із қалдырады, қимыл-қозғалысы шапшаң.
Икемсіз оқыс қылықтарына қарамастан, қызылу, жігерлі, пысық және іс-әрекет
атқаруға бейімді келеді. Жұмысқа құмарта беріліп, екпінмен істейді, анық,
әсерлі, мәнерлі сөйлейді. Сезім күйлері сөзінен, мимика, пантомимикасынан
білініп тұрады.
Холерик бала белсенді, батыл келеді, іске шапшаң кіріседі, бастаған іс-
әрекетін аяқтап шығады, көп адам қатысқан ойындарға құмар. Өзі де
ұйымдстырып, аяғына дейін белсене қатысады, шыдамсыз, күйгелек, лезде
өкпелейді, әп-сәтте ашуланады және ашуын ұзақ сақтайды.
Меланхоликтің эиоциялық көтерілуі табанды, күшті, тұрақты болады,
сыртқы көрінісі әлсіз келеді. Әр нәрседен ауыр әсер алады, олар бойын
билеп, санасында терең із қалдырады, көңіл күйлері бірқалыпты ұзақ
сақталады, мінезі баяу өзгереді, көңілі көбінесе жабырқау, кейде қайғылы да
болады. Сыртқы жағдайдан үрейленіп, сескеніп тұрады, кедергі кездессе,
уайымдап қажи түседі, қимыл-қозғалыстары ақырын, баяу болады. Мәнерсіз,
ақырын сөйлейді, сезім күйлері сыртқы қимылдарынан көрінбейді. Өзі тұйық,
жасқаншақ келеді, кісімен көп араласпайды. Іске бірден кірісіп кетпейді,
егер кіріссе, іс-әрекетін толық аяқтап шығады.
Меланхолик бала сыпайы, момақан, жасқаншақ келді, біреу сұрақ қойса,
қысылып, ұялып қалады, көңілденуі де, өкпелеп ренжуі де қиын, ренжіп қалса,
көпке дейін ұмытпайды, ойынға бірден қосылып кетпейді, жатырқап тұрады,
кешігіп барып қатысады, іске де бірден кіріспейді, бір бастап кетсе, ойынды
да, жұмысты да аяқтап шығады.
Флегматик эмоциялық қозуы әлсіз болады, қызуланып желікпейді, елеуреп
ашуланбайды, көңіл-күйлері байсалды, орнықты қалпында ұзақ сақталады, баяу
өзгереді, жарқырап қуануда, жабырқап қайғыру да қиын, аз қозғалады, сылбыр,
керенау қимылдайды, сезім күйлерін дене қимылдары білдіріп тұрмайды,
мимикасы, өзге қимылдары мәнерсіз. Бір сарынды монотонды сөйлейді. Кісімен
араласып жақындасуда мардымсыз, іске ырғалып-жырғалып барып кіріседі. Іс-
әрекетін байсалды, тиянақты орындайды, бастаған ісін қадағалап істейді,
аяқтап шығады.
Флегматик бала байсалды, баяу, орнықты болады. Кісіге үйірлігі аз, өзі
ешкімге тиісіп, соқтығыспайды. Біреу жанжалға шақырса, есебін тауып жлтарып
кетеді, тыныштықты жақсы көреді. Көңіл көтеретін сауыққа да әуес емес,
бөтен кісіге міндет артып өкпелемейді.
Әрбір жеке адамның темпераментінде жалпы адамдарға ортақ, типтік
бірсыпыра сипаттары болады. Сол сипаттарымен әр адам темпераменттің белгілі
бір типіне қосылады. Жоғарыды атап айтылғандай, таза темперамент типтері
өмірде сирек кездеседі. Көп адамдарда бір типтің сипаттары басқа типтердің
сипаттарына қосылып, араласып жүреді.
Сонымен, темпераменттің адам психикасындағы мәнін жоғары бағалай
отырып, оның адам бойындағы табиғи қасиет – жүйке жүйесінің типтерімен
байланысты екеніне көз жеткіздік. Темперамент – адамның дара
психологиясының өзіндік бір сипаты ғана.
3-тақырып. Темперамент және іс-әрекеттің даралық стилдері.
Адамның қарым-қатынасы, танымдық процестері және әрекеттеріндегі
темперамент қасиеттерінің көрнісі оның іс-әрекетінің даралық стилін
анықтайды. Ол іс-әрекеттің динамикалық ерекшеліктерінің темпераментке
тәуелді қалыптасқан жүйе. Іс-әрекетінің даралық стилі сол адамға тән
әрекеттер тәсілін құрайды. Бірақ іс-әрекетінің даралық стилі толығымен
темпераменке тәуелді деп айтуға болмайды, ол өзінің құрамында өмір
барысында қалыптасқан іскерліктер мен дағдыны енгізеді. Іс-әрекетінің
даралық стилін адамның оргаизімі мен жүйке жүйесінің тума қасиеттерінің
орындалып келген іс-әрекеттің шарттарына бейімделу нәтижесі деп те
қарастыруға болады. Бұл бейімделу іс-әрекетте неғұрлым төмен мөлшердегі
шығыспен жоғары нәтижелерге жетуді қамтамасыз етуі қажет.
Адамды әрекет барысында бақылау кезінде темперамент белгілері (түрлі
қозғалыстар, реакциялар, әрекет-қылық формасы. деп қарастыратынымыз,
темпераменттің емес іс-әрекетінің даралық стилінің белгілері болуы мүмкін.
Іс-әрекетінің даралық стилінің белгілері темперамент белгілеріне ұқсас та,
алшақ та болуы мүмкін.
Іс-әрекетінің даралық стилінің ядросын адамда бар жүйке жүйесінің тума
қасиеттерінің кешені анықтайды (Климов Е.А. Индивидуальный стиль
деятельности //Психология индивидуальных различий: Тексты. – М., 1982..
4-тақырып. Темперамент және жеке тұлға.
Темперамент және жеке тұлғаның өзара байланысы тұлғаның басқа да
көптеген қасиеттері (ең алдымен мінездің. жалпы негізі ретінде сипатталады.
Бірақ ол сәйкес тұлға қасиеттерінің динамикалық көрінісін анықтайды.
Темпераментке тұлғаның келесі қасиеттері тәуелді: эмоционалдық,
импульсивтілік, алаңдаушылық.
Бұл тұлға қасиеттерінің өзара бірігуі темпераменттің дара типін
жасақтайды. Сондықтан тұлғалық қасиеттердің бұл сипаттамалары
темпераменттің даралық ерекшеліктерін сипаттауда бірге беріледі.
Темпераменттің бұл көрністері, нәтижесінде тұлға қасиеттеріне айнала
отырып, оқыту, тәрбиелеу, әсер ету, мәдениет, дәстүрлер сияқты сыртқы
ықпалдарға тәуелді.
5-тақырып. Мінез-құлық.
Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық өзгешелігімен ерекшеленеді.
Бұл орайда, адамдар мінез ерекшеліктеріне орай ажыратылады. Мінез деген
психологиялық қасиеттің төркіні гректің «характер» деген сөзінен шыққан.
Мәнісі – із қалдыру. Психологияда бұл – дербестік мағынасы бар адамға
байланысты ұғым.
Мінез - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер
мен ерекшеліктердің жиынтығы. Мінездің қасиеттері мен ерекшеліктері әркімде
әрқилы жағдайда байқалып, адамның сол жағдайларға қатынасын білдіреді.
Мінез ерекшеліктері – адамның даралық өзіндік психикалық қасиеттері.
Дегенмен, адам бойындағы ерекшеліктердің бәрі бірдей, мысалы, естудің
нәзіктігі, көздің көргіштігі, есте сақтаудың шапшаңдығы, ақыл-ойдың
тереңдігі мінез ерекшеліктеріне жатпайды.
Адам мінезінің көріністері әрбір жеке жағдайда, оның оқиғаларға
қатысуынан аңғарылады. Адамның іс-әрекет сапасы сол іске деген қатынасымен
қатар ерік-жігеріне, көңіл-күйіне, ақыл-ойына да байланысты болады. Соның
нәтижесінде адамның әр алуан психикалық процестері оның іс-әрекет түрлеріне
ықпал етіп, адамның ақыл-ойын, көңіл-күйін, эмоциясын, ерік-жігер
қасиеттерінің ерекшеліктерін айқын аңғартады.
Қоғам әсерлері мен ықпалдарн бейнелейтін мінез мазмұны жеке адамның
өмірлік бағыт бағдарын құрайды, яғни оның материалдық және рухани
қажеттіліктеріне, қызығуларына, наным-сенімдеріне, мақсатарына негіз
болады. Мінезге қарай адамның дүниеталғамы, өмір мәнеі, әрекет-қылықтарының
себептері анықталады.
Адам мінезі сан алуан. Бұл іс-әрекетте айқын байқалады: біріншінің
қимыл әрекеттері – шапшаң, екіншісінің қимыл әрекеті – баяу, бірақ
тыңғылықты, үшінші – іс-әрект барысында белгілі нақты шешімге келеді және
т.б. Адам мінезінде көрінетін мұндай ерекшеліктерді - мінез бітістері
дейміз. Қандай жа бір бітіс - әрекет-қылықтың тұрақты, қайталанып отыратын
нақты белгісі.
Мінез бітістері мен оның сипатын белгілі қылықтың нақты оқиғаға
байланысты болуынан білуге болады, яғни белгілі бітістің көріну мүмкіндігі
неғұрлым жоғары болса, ол адам мінезінің тұрақты белгісі ретінде танылады.
Бірақ, ықтималды болғандықтан бітіс ұдайы көріне бермейді, адам әдетіндей
бірқалыпты, механикалқ қайталана бермейді. Әдет пен мінез бітістерінің
арасында өзара байланыс болғанымен олардың табиғаты екі бөлек. Мінез
бітістері әдетке қарағанда адам қылығына ықпал ете отырып, сол әрекет-қылық
барысында қалыптасады. Сондықтан мінез бітістерінің қалыптасуын әрекет-
қылық мотивтерінен бөліп қарауға болмайды.
Мінездің жалпыланған қасиеттері өздерінің диалектикалық қарама-
қарсылықтарында көрінеді: күшті-әлсіз, қатал-жұмсақ, тыңғылықты- бейтарап
және т.б. Мінез қаталдыңы өжеттік , тайсалмастықпен байланысты, ал
жұмсақтықтан адам икемшіл, орнымен шегінеді, келісім жолдарын табуға
ұмтылады. Мінездің тыңғылықтылығы мен қайшылығы мінез бітістерінің ішіндегі
жетекші және екінші деңгейлі қасиеттердің дәрежесімен анықталады.
Қасеттердің бәрі өзара үйлесімді келсе тыңғылықты мінез, ал бір қасиет
екіншісімен үндеспесе – қайшылықты мінез орнығады. Адамның қызығушылықтары
мен ұмтылыстарының, жан-жақты дамығандығы мен көп түрлілігі мінездің
кеңдігін танытады.
Көп жағдайда мінез және темперамент салыстырылып түсіндіріледі.
Темперамент пен мінездің өзара байланысы :
1. Темперамент пен мінездің өзара тығыз байланысы (Кречмер.;
2. Мінез темпераментке қарсы шығуы мүмкін деген (антогоностикалық
қатынас – Викторов, Левтитов.;
3. Темпераментті мінездің элементіретінде;
4. Темпераментті мінездің тума негізі ретінде мінездің қалыптасуының
негізі деп мойындау.
Адам мінезі – адамның өмір бойы қалыптасқан дара ерекшеліктерінің
жүйке жүйесінің қызыметінің тума қасиеттерімен байланысы. Оған дәлел
ретінде шыншыл немесе мейірімді, өтірікші, зұлым болу темпераменттің кез
келген типінде кездеседі. Бірақ мінездің кейбір ерекшеліктері
темпераменттің нақты типтерінде неғұрлым жеңіл қабылданады. Қарым-қатынас
жасаушылық әрине сангвиник және холерикке тиімді.
Біргелкі темпераментке ие адамдарда әрқилы мінез белгілері болуы
мүмкін. Темперамент ерөкшеліктері қайсыбір мінезді дамытып, баскаларына
шектеу қояды. Мысалы, холерикке карағанда меланхоликтің өзіне жігерлілік
пен жүректілікті дарытуы қиынға соғады. Ал холерик флегматик сияқты ұстамды
бола алмайды, флегматик сангвиник ұқсап көпшілікпен тез тіл табысып кете
алмайды, т.с.с.
Мінезі түракгалған адамда темперамент дербес әрекет көрінісі болудан
қалып, мінез бітістеріне сай әрекет-қылықтардың іске қосылу динамикасын
айыруға көмектеседі. Мінез және темперамент бітістері адамның біртұтас
келбет-кейпінде өзара байланысқа түсіп, тұлға дара-лығының интегралды
сипаттамасын береді,
Мінез бен ерік арақатынасы өте тығыз. Осыдан көп жағдайда “мінезді
адам” және “еркі күшті адам” сөз тіркестерін бір мәнде түсенеміз.
Ерік, көбіне, мінез күші-мен, қатаіщығымен, табандылығымен ж.т.б.
байланысты. Адам мінезінің күштілігін айта отырып, ондағы еріктік сапа-лар
мен мақсат беріктігін ескереміз. Бул тұрғыдан адам мінезі ерік сапаларын
қажет ететін қиын жағдайларда, үлкен кедергілерді жеңуде көрінеді. Алайда,
мінез тек күш сипатымен айқындалмайды, онда әрқилы өмір жағдайына орай
ерік әрекетінің қызметін бағыттаушы мазмұн бар. Бір жағынан, еріктік
әрекеттерде мінез қалыптасады әрі көрінеді, адам үшін маңызды
ситуацияларда ерік мінезге ауысып, тұрақты қасиет түрінде бекиді; кейін осы
қасиет адам қылығы мен еріктік әрекеттеріне ықпал етеді. Ерікті әрекет
әруақыт мақсатына орай нық, турақты және табан-дылығымен ерекшеленеді.
Екінші тараптан, еркі бос адамды көп жағдайда “мінезсіз” деп сипаттайды.
Психологиялық турғыдан бұлай болмауы тиіс, еркі бос адамның да қандай да
мінез бітістері баршылық: қорқақтық, жүрексіздік, сенімсіздік ж.т.б. Мінезі
айқын болмағандықтан адамның іс-әрекет, қылығын алдын ала болжастыру мүмкін
емес. Мұндай адамда оның қылық-әрекетіне жетекшілік еткен-дей дербес бағыт-
бағдар жоқ. Оның әрекеттерінің бәрі өз билігінде болмай, тысқы ықпалдарға
тәуелді.
Мінез ерекшеліктері адамның сезімдік процестерімен байланысты, әрі бұл
байланыс өзара ықпалды. Бір тараптан, инабаттық, эстетикалық,
интеллекттік сезімдердің даму деңгейі адамның іс-әрекеті мен қатынасына
және бұлар негізінде қалыптасқан мінезге тәуелді. Екін-шіден, осы
сезімдердің өздері тулғаға тән турақты ерек-шеліктерге өтіп, адам мінезін
қурайды. Борыш сезіну, әзілді көтеру, т.с.с. күрделі сезімдердің болуы
жоғары да-мыған адамның сипатын танытады.
Адамның мінез бітістерінде ақыл-ой (интеллект. үлкен маңызға ие, ой
тереңдігі мен жүйріктілігі, қалыптан тыс мәселелерді қоя біліп және оны
дербес шешу, ой жумысындағы ынта мен сенім – бәрі адам мінезінің ақылдық
қорының белгісі. Ал осы ақыл қабілетін пайдалануда бағыт таңдау – тікелей
мінезге байланысты. Тұрмыста ақылға кенде емес, бірақ (мінез
жарамсыздығынан. жарытып, ештеңе өндірмейтін адамдар аз емес.
Мінез құрастырушы көптеген қасиеттер біртұтас, оларды даралап,
шектеуге келе бермейді (өшпенділік, күдікшілдік, сайқалдык, т.б... Ал
кейбір қасиеттер, мысалы, еріктік (жүректілік, дербестік т.б.., сезімдік
(жайдарылық, көңілділік т.б.., ақыл-саналық (ой терендігі, сындарлық
т.б.. адам мінездерінің ерекше құрамды бөліктері ретінде талдауға келеді.
Барша мінез бітістері өзара заңдылықты байланысқан: батыр адам –
сақ та табанды; ашық адам – жайдарлы, сенімді, достыққа тұрақты т.б.
6-тақырып. Мінез типологиясы.
Мінез түрі өзінің құрамындағы бітістердің жалпы сипатына тәуелді
келеді, ал бітістер негізгі немесе жетекші және қосалқы болып бөлінеді.
Негізгілері адамның бағыт-бағдарын айқындауға ықпалын тигізіп, яғни
адамның тұрақты мінезінің сипатын береді де, қосалқылары мінез
қырларын толықтыра түседі. Мысалы, батылсыз-дық, қорқақтық және
альтруистік бітістердің алғашқы екеуі жетекші мәнге ие болса, онда адам
секемшіл мінезді келіп, біреуге жақсылық, яғни альтруистік
қадамында жалтақшыл, күдікті болуынан көздеген ісіне бара алмайды.
Керісінше, альтуристік қасиет басым келсе, алғы екі жағымсыз бітістерді
қаймықпай басып, қайырымдылық ісінде батыл мінезді қадам жасайды.
Адам мінезінің белгілі турде кдлыптасуы оның коршаған дүниеге
катынасына байланысты. Бұл қатынастардың мәні адам араласып, байланысқа
келген өмірлік
объекттердің маңызымен анықталады:
• Басқа адамдармен қатынасына қарай (шыншыл - өгірікші, әдепті –
дөрекі т.б.).
• Орындалатын іс қызметіне орай (еңбеккер – еріншек т.б.)
• Өз басына болған қатынасына байланысты (сыншыл-өзімшіл т.б.).
• Заттарға қатынасынан (сақи – ашкөз, үқыпты – салақ т.б.).
Аталған қатынастардың бәрінің де мінез түрінің қалыптасуында үлкен
маңызға ие екені сөзсіз, дегенмен тұрақты, нақгы мінездің орнығуы ең
алдымен адамның адаммен, қоғамға араласып, қатынасу дәрежесіне тәуелді.
Ұжымнан тыс тұлғаның жолдастық, достық, махаббат, т.б. формаларда көрінетін
ізгі ниеттерінен бөлек мінез түрі болмайды. Адамдар өзара ұзақ қатынасқа
келе отырып, бірі екіншісінің мінезіне таңбасын салады, осыдан көп
адамдардың әрекет-қылығында өзара ұқсастық болады немесе қарама-қарсы,
бірақ бірінің кемшілігін екіншсі толықтыратын бітістерді игереді. Алайда,
еңбек, іс-әрекет қатынастарында қалыптасқан мінез бітістері мәндірек келіп,
мінез түрінің басқаларынан ажыралуына себепші болады,
Мінез әр түлғада өзінше көрініске ие, солайда болса, оның құрамында
белгілі топ адамдарына ортақ бітістерді біріктіруге болады. Осыдан, мінез
түрі (типі) – адамдардың кейбір тобына тән қасиеттің біреудің дара
мінезінде нақты көрінуі. Мұның түпкі себебі – мінез тума берілмейді, әр
адамның белгілі топ, қоғам өкілі болуынан оның өмір жағдайы мен іс-
әрекетіне сай қалыптасады.
Мінезде жеке бітістөр және сапалармен қатар тұлғаның қоршаған ортаға
икемдесуін қамтамасыз етуші жалпы қылық тәсілі – мінез типтерін ажыртуға
болады. Мінез типін анықтауда нақты адамдар мінезінің жалпы да мәнді,
өмірлік қажетті тараптары ескеріледі.
Осыған орай мінез келесі типтерге бөлінеді:
5. Үйдесімді (гармонический. мінез типі – қоршаған ортаға икемділігімен
ерекшеленеді. Мұндай мінезді адамда ішкі қарама-қарсылықтар
болмайды. Ойлаған ойы мен істеген іс бір-біріне сай келеді. Көпшіл,
ерік күші мол, қайсар, бір сөзді. Өмірдің барша қиын жағдайларында
таңдаған бағыт-бағдарынан қайтпайды, көзқарас, талғамын
ауыстырмайды. Мақсат-мүраттары мен принциптері үшін күреске дайын.
Бүл адамдардың өмір сүру тәсілі жағдайға бағыну емес, оны өз
қалауына орай өзгерту.
6. Іштей қарама-карсылықты, бірақ сырттай келісімді (внутренне
конфликтный, но внешне согласованный) мінез адамы. Бүл типті адамның
ішкі ниеттері мен сырт әрекет – қылығы арасында келіспестік бола
түрып, өзінің қоршаған ортамен қатынасында әлеумет талаптарына ыңғай
береді, іс-әрекетін соларға бағындырып, үлкен күшпен орындайды. Өзін
ерік билігінен босатпайды, жан, ой дүниесін сырттай болмыс
шындығынан ажыратпаудың жолдарын іздестіруге дайын түрады.
Сыртқы дүниемен болған араздықты мүндай адамдар өздерінің ой-
пікірлерін қайта қарастырумен, психологиялық қорғаныс іздестіру және
әлеумет қолдамаған күн-делікті түрмыс күйбеңіне берілмеу жолдарымен шешуге
бейім келеді. Қоғам мүшелері қабылдаған рухани кундылық-тарды мойындайды,
бірақ сыртқы жағдайларды өзгертуге
ынталы емес.
7. Икемі кем, қарама-қарсылықты (конфликтный с пониженной адаптацией.
мінез адамы: көңіл-күй, ниеттері мен әлеуметтік борыштары арасында
үйлеспестік орын алған, шамданғыш, үнамсыз эмоциялары басым, тілдесу
қабілеті нашар дамыған, іс-әрекетін ақыл сарабына сала бермейді. Бүл
мінез адамдарына тән қасиет: қоршаған дүниемен арақатынасын нақты
әрекет-қылық жүйесіне келтірмеген, өмір желісі қарапайым бағытты –
тез өзгеріп тұратын қажеттері, олар пікірінше, қандай да күш
жүмсамай-ақ бір сәтте қанағаттандырылуы тиіс.
Олар өмір үшін күреске дағдыланбаған, қажырсыз. Балалық шағында бүл
адамдар шектен тыс мәпеленіп, төңірегіндегілердің орынсыз артық
қамқорлығынан дербестік қалыпқа үйренбеген. Осыдан, әрқандай кедергіден
қорқады, ойланып, жол іздестіруге шамасы жетпей-ді. Қиыншылықтарды
абыржумен қабылдап, ырықсыз пси-хологиялық қорғаныстармен (қыңырлық,
нәтижесіз армандау. айналып өтуге тырысады.
8. Тиянақсыз (вариативный. мінезді адам – бағыт-бағдарының
түрақсыздығынан, принциптік бостығынан төңіректегі жағдайға ыңғайшыл
келеді. Жеке адамдық деңгейі төмен. Түрақты мінез-қүлығы каланбаған,
осыдан барша
іс-әрекетінде қоршаған ортаға ыңғайлану, қатынас адамдарына жағымпаздану
бұл адамның бойына сіңген мінездік көрініс. Мұндай адамдардың ішкі жан
дүниесі дөрекі қарапайымдылыққа негізделген; тіршілік үшін болған әрекет-
қимылы тік, бірбеткей. Күнделікті күйбең мүдделеріне жетуде ойланып-
толғануды білмейді, өз мүдделерін шектей алмайды. Олар үшін кедергі біреу-
ақ – сыртқы; ішкі сапалық, жандүниелік қиыншылықтарды өлшестіруге ақылы
жетпейді, бар көздегені – мол, оңай олжа, бір мезеттік игілік. Бұл
адамдардың барша ынта-ықласы, нақгы, қалыпты жағдайды пайдаланумен
қажеттерін мейлінше толық қамтамасыз ету. Ыңғайласу, жағымпаздықпен ішкі
дүниесін тысқы жағдайларға бағындыру - мұндайлардың негізгі
мінездік болмысы.
7-тақырып. Мінездің қалыптасуы.
Адамның алғашқы өмір қадамдары тіршілік проблө-маларын шешуден гөрі
көбірек төңіректегі оқиғалар мен қубылыстарды бақылауға (созерцательность.
бағыттала-ды. Негізінен объекттермен қатынасқа түсе отырып, бала болмыс
мәнін түсінуге үмтылады. Соған байланысты өз қылық-әрекеттерінің орынды не
орынсыз екенін бағам-дай бастайды. Баланың сезімталдығы жас ұлғайған сайын
кеми бастайды. Солайда болса, балалық шақта игерілген тәржірибе мен білім
бозбалалық кезеңнің турақты мінез бітістеріне арқау береді.
Бозбалалық (юность. шақтың өмірге қойған талап-тары өте жоғары да
бірбеткей көледі, қажеттіктер ауқы-мы көңейеді, аласапыран, күйзелісі
мол, ерік күшін керек
Мінездік бітіс асқынуы (акцентуация. психологияда – мінездің кейбір
бітістерінің қалыптан тыс дамып, тұлға психикасының “әлсіз жерлері”
формасында көрініс беруі. Мұндай да адам жалпы тұрақты қасиеттерге ие бола
тұра, кейбір әсерлерге өте кінәмшіл, шыдамсыз келеді. Асқын-ба мінез адамы
қиын жағдайларда төзімділіктен айрылып, мінез-құлығының ақаулығын жасыра
алмайды. Тулғалық мінез асқынуына тап болған адам қоршаған
орта әсерлеріне берілгіш, психикалық күйзеліске көп түседі. Егер
жағымсыз әсерлер мінездің “әлсіз жерлеріне” соққы болып тиетіндей жағдай
болса, адам қылығы күрт өзгереді, мінездің шектен тыс дамыған бітістері
адам билігіне ырық бермей, басқа ұнамды қасиеттердің бәрін жоққа
шығарады. Кейбір адамдардың жәй әзіл немесе сын көтермеуі, екіншілердің –
орынды, орынсыз тіке, шыншыл болуы – осы мінез бітісі асқынуының айқын
мысалы. Мінездің мұндай ұнамсыз жәйті жасөспірім шақта қарқынды дамып,
уақыт өтумен қалыпты күйге түсуі мүмкін, ал адамды қоршаған
үнамсыз жағдайлар басымдау болса, психикалық сырқаттарға тап қылады.
Сонымен қатар, мінездің қалыптасуында Мінездің ұлтгық ерекшеліктері.
Ұлгтық мінез адамдардың тарихи қалыптасқан бір-лестігі мен ірі топтары
болып саналатын этностың,. Үлттың, халықтың өмір тіршіліп” мен әлеуметтік
жағдайының түтастығы арқылы танылады. Әрбір халық пен үлттың, эт-ностың
өзіндік мінез-қүлықтарының ерекшеліктері болатындығы – тарихи шындық және
объектив фактор. Қазақ халқының түркі тектес өзге халықтардан ерекшеленіп
түра-тын өзіндік сипат-касиеттері бар, Ыбрай Алтынсарин еңбектерінде өз
халқының мінез-қүлқына тән бірсыпыра кңсиет-терді атап көрсеткен-ді, Оның
анықтауынша, қазақ халқына қарапайымдылық пен кішіпейілдік, ашық-жарқын
көңіл мен кең пейілділік, өзге нәсілді адамдарға деген достық және
сыйластық көзқарас, қонақжайлылық пен пайымшылдық сияқты қасиеттер тән.
Сондай-ақ, олардың бойында өзге де мінез-құлық сипаттары бар. Бұл орайда,
қазақтардың өз жері мен Отанына, туған еліне деген шексіз сүйіспеншілігі,
мал шаруашылығымен айналасуға икемділігі, меймандостығы мен балажандығы,
өмірдің қиыншылықтары мен әділетсіз істерге төзімділігі, сөз әнерін
ардақтауы, шешендік қабілеті, еңбек сүйгіштігі мен шыдамдылығы олардың
жалпы ұлттық қасиеттері болып табылады. Әрбір ұлт пен ұлысқа, этнос пен
тайпаға тән қасиеттердің жай-жапсары - әлеуметтік психология саласы –
этникалық психологияның зерттейтін төл пәні.
Адамның мінез-құлқының өзгеріп отыруына әлеуметтік жағдайдың үнемі
ықпал етіп, оның жаңа сапаларын қалыптастырып отыратындығы ғылыми түрғыдан
анықтылған тарихи шындық және объектив фактор.
8- тақырып. Мінез және жеке тұлға.
Мінез және жеке тұлғаның өзара байланысы темперамент мәселесін
қарастыру кезінде тоқталып өттік. Тұлғалық қасиеттердің жалпы құрылымында
мінез басқа қасиеттер мен әрекет-қылықтың ерекшеліктерін біріктіре отырып,
орталық орынға ие лік етеді. Мінез – қабылдау, зейін, қиял, ойлау, ес
сияқты таным процестеріне әсер етеді. Бұл әсерлер мінездің еріктік және
құралдық бітіс ерекшеліктері арқылы жүзеге асырылады. Ал адамның
эмоционалдық, мотивациялық және еріктік сфералары тікелей мінезге тәуелді.
Ең алдымен мінез адамның даралығын, өзіндік ерекшелігін анықтайды.
Мінез сонымен қатар, басқа қасиеттеріне қарағанда өзінің
тұрақтылығымен, неғұрлым ерте қалыптасатындығымен ерекшеленеді.
Нақгы мінездің орнығуы ең алдымен адамның адаммен, қоғамға араласып,
қатынасу дәрежесіне тәуелді. Ұжымнан тыс тұлғаның жолдастық, достық,
махаббат, т.б. формаларда көрінетін ізгі ниеттерінен бөлек мінез түрі
болмайды. Адамдар өзара ұзақ қатынасқа келе отырып, бірі екіншісінін
мінезіне таңбасын салады, осыдан көй адамдар әрекет-қылығында өзара
ұқсастыққа келеді немесе қарама-қарсы, бірақ бірінің кемшілігін екіншсі
толықтыратын бітістерді игереді. Алайда, еңбек, іс-әрекет қатынастарында
қалыптасқан мінез бітістері мәндірек келіп, мінез түрінің басқаларынан
ажыралуына себепші болады.
9- тақырып. Қабілеттер.
Әрқандай іс-әрекетке байланысты адам қандай да қызметті орындауы қажет
және сол істің тиімді нәтижесін қамтамасыз етуге жәрдем беретін сапаларға
ие болуы тиіс. Мүндай дара психологиялық ерекшеліктер міндетті түрде, бір
жағынан, өзіндік психикалық табиғатына ие болудан, екіншіден - әркімде өз
алдына, қайталанбас көрінісінен жеке адам кабілеті деп аталады. Адам
болғанның барлығы тік жүру, сөйлеу мүмкіндіктеріне ие, бірақ бұлардың бірі
де шын қабілет тобына кірмейді, себебі, біріншісі – психологиялық құбылыс
емес, екіншісі –баршада бірдей көрінетін әрекет. Қабілеттердің табысты іс-
әрекетпен байланыстылығын баса айтумен, тиімді нәтижеге негіз боларлық дара-
өзгермелі адам қасиеттерінің шеңберін тарылта қарастыру керек.
Қабілетсіздерге қарағанда, қабілетті адам іс-әрекетті тезірек меңгереді,
қажетті, мол нәтижеге оңай жетеді. Қабілет өз ішіне әр-түрлі психофизикалық
қызметтер мен психикалық процестерді ғана емес, сонымен бірге жеке түлғаның
барша даму деңгейін қамтыған әрі оларға тәуелді күрделі бірігім. Адамның
сыртқы білім, ептілік, дағды әрекеттеріндө көрінгенімен, қабілет табиғаты
іс-әрекеттен бөлек. Мысалы, тұлға техникалық және білім жағынан күшті бола
тұрып, қызметке келгенде болымсыз, ал кейбіреулер арнайы оқып, үйренбей-ақ
күрделі қызметтерді атқарып, тиімді нәтиже беруге шебер.
Нақты көрінетін білім, ептілік және дағдылар қатарында қабілет адамның
жүзеге асуы мүмкін қасиеттерінің бірі ретінде бағаланғаны жөн, яғни қабілет
жерге тастаған дәнмен бірдей: қолайлы жағдай болса өнеді, кері жағдайда
көрінбей-ақ жойылады. Осыдан, қабілет – білім, ептілік және дағдыларды
игерудің мүмкіндік көзі, ал оның іске асу, аспауы көп жәйттерге тәуелді.
Мысалы, балада керемет математикалык қабілет болуы ықтимал, бірақ ол сол
баланың ғұлама-математик боларының кепілі емес. Арнайы шарттар (бағдарлы
оқу, шығармашыл пе-дагоғ, отбасы мүмкіндіктері ж.т.б.. орындалмаса, қабілет
дамымай жатып, өшеді. Қоғам қолдамауынан қаншама даналардың болмай жатып,
құрдымға кеткенін кім санапты? Ал мектепте “үштік” бағаға ептеп ілесіп
жүрген Альберт Эйнштейн әлемге әйгілі ғалым-физик болыпты.
Білім, ептілік және дағдылардың игерілуімен олардың қабілетпен тікелей
байланысы көріне бастайды, яғни іс-әрекетті игеру барысында қатыса отырып,
қабілет одан әрі дамиді, іс-әрекетке жаңа мазмүн мен сипат береді,
Математиканы оқымаған адамның математикалық қабілеті ешқашан да жарыққа
шықпайды: оны тек сандарды танып, олармен есеп қүрап, мәселе шешу ж.т.б.
барысында ғана қалыптастыру мүмкін.
Сонымен, қабілет білім, ептілік және дағдылардың өздерінде көрінбей,
танып үйренуге орай нақты әрекетті игеру динамикасында (тез-шабан, оңай-
қиын. байқалады. Іс-әрекеттің нәтижесі, орындалу деңгейі мен тәсілдерінің
тиімділігі қабілетке тәуелді.
Қорытындылай келе, “қабілет” түсінігінің бүгінгі ғылым қабылдап
отырған үш негізгі көрсеткішін (Б.М.Теплов. атайық:
• Кабілет – бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық
ерекшелік. Баршаға бірдей тән касиеттер қабілет бола алмайды.
• Кабілет – барша түлғаға тән болған ортақ сапа емес, кей адамға
ғана дарыған қандай да бір не бірнеше іс-әрекетті табысты
орындауға жарайтын өзара ептілік.
• Қабілет – нақты адамда топталған білім, ептілік және дағдылардан
оқшау, қажет әрекетті игеру желісінде ғана көрінеді.
Қабілет пен іс-әрекет арасындағы қатынасты сөз ете отырып, егер адам
іс-әрекетке байланысты талаптар-ды орындай алмаса, оның қабілөтінің
жөтімсіздігін атап өткен жөн. Мүндай түлға қажетті білім қорын жинақтап,
ептіліктер мен дағдыларды қалыптастыруы үшін талай күш салып, үзақ уақыт
жаттығуы тиіс, ал тәрбиеші-пөда-гогтар оны оқытып, үйрету үшін үлкен
шеберлік пайдала-нуы лазым. Әйгілі режисер В.Немирович-Данченко “Кім бол-
са, сол режисер бола алады ма?” деген сұраққа “Әлбет-те, әркімде болады,
бірақ біреуге ол үшін 3 жыл оқып, тәрбиеленуі қажет, ал екіншіге – 30 жыл,
үшіншіге – 300 жыл да аз” – деп жауап беріпті. Сонымен бірге, адам қабілеті
уақыт өтумен пайда болып, немесе қандай да қызметке орай қалыптасуы мумкін,
Көрінген іс-әрекет жеке адам қабілетін дамыта алмайды. Адам
тіршілігінің жалпы құрылымына назар аудара отырып, қабілет дамуына
ықпалсыз, керісінше. Көрінген қабілет нышандарын тежеп, олардың жойылуына
себепші іс-әрекегтер барын байқау қиын емес. Мысалы, егер ән-күй не
шығармашылық қабілеті бар адам ауыр, қарапайым дене жүмыстарымен
шұғылдануына тура келсе, әрине, кейінгі іс ондағы табиғи қаланған
кдбілеттердің дамуына оң әсер етуі екіталай.
Жеке тұлғаға байланысты дамытушы іс-әрекет жайында әңгіме
қозғалғанда, алдымен маңызды болуынан төңірегіне адамның барша
мүмкіндіктерін жинақтай алатын іс-әрекет ескерілуі қажет. Сондықтан, нақгы
әрекеттің дамытушылық қасиетін тану үшін, оны жеке адаммен байланыстыра
сипагтау керек, Бұл жағынан бүкіл адам өмірімен қабысқан кәсіби қызметтің
өзі де иесі үшін аса мәнді де маңызды болмауы мүмкін. Өндірістік
тапсырыстар мен қызметтік міндеттер адамның шығармашылық мүмкіндіктері мен
тұрмыстық бай тәжірибесін толық және жан-жақты ашып бере алмайды.
Іс-әрекет адам қабілетін ұдайы дамыта бермейді, оның себебі -
қабілет пен іс-әрекет арасында белгілі сәйкестіктің болмауы. Бұл
сәйкессіздіктің мәні: әрқандай қабілет өзінде қалаған іс-әрекет
мүмкіндіктерін қамтуынан қай бір жағынан нақты орындалып жатқан іске
қарағанда ауқымда да кең мағыналы. Екінші жағынан, нақты іс-әрекет өзіне
қатысты қабілеттен кеңірек болып, басқа да қабілеттерді қажетсінуі мүмкін.
«Калыпты адам өзінің дене және ақыл қабілеттерінің он пайызын ғана
пайдаланады. Қолданған және онда пайдаланбай қалған мүмкіндіктер
айырмашылығы – адамның кім болып танылғаны мен әлі де кім болатынының
көрсеткіші» (Коупленд П.)
Осыған орай қабілеттер нақты (актуальный) және мүмкін (потенциальные)
болып екіге бөлінеді.
Мүмкін болар қабілеттер нақты іс-әрекетгің қандай да түрінде көріне
бермейді, алайда белгілі әлеуметтік жағдайлардың өзгеруімен қызмет
желісіне қосылуы мүмкін. Нақты қабілеттер қатарына жалпы қызмет бабында
іске асатыны ғана емес, сонымен бірге дәл бір уақытта және нақты шақтағы
әрекетке қажет болғандары да кіреді. Мүмкін болған және нақты қабілеттерді
тұлға кабілетінің дамуына ықпал етуші әлеуметтік жағдайлардың жанама
көрсеткіші ретінде тануға болады. Себебі қоғамның әр тарихи даму кезеңінде
қалыптасқан әлеуметгік жағдайлардан мүмкін болар қабілеттөр өрістей түседі
не кедергілерден сөніп кетеді, нақты іс жүзінде кәрі-ніп не пайдалану сәті
болмай қалады.
10-тақырып. Қабілеттер, нышандар және адамдардың даралық өзгешеліктері.
Өмір бақылаулары мен арнайы зерттеулер қабілеттің табиғи берілетінін
қалтқысыз дәлелдеп отыр. Қабілеттердің тума берілмейтінін мойындаумен бірге
психология белгілі іс-әрекетті табысты орындаудың шарты болатын ми
құрылымының тума ерекшеліктеріне шек келтірмейді. Қабілеттер дамуының
табиғи негізі болған мидің қүрылымы, сезім мүшелері мен қозғалыстардың
анатомиялық-физиологиялық, нәсілдік ерекшеліктері ңышан деп аталады.
Шын мәнінде, адамдар арасындағы табиғи айырмашылықтар оларда қалыптасқан
дайын қабілеттерде емес, дәл осы нышандар көрінісінде. Нышандар қабілет
дамуының бастауы болғандықтан, адамның барынша же-тіліп, кемелдену жолу
осы екі қүбылыстың өзара үштасып, байланысқа келуінен болады. Нышанның
арқасында дамығанымен, қабілет сол нышанның өзіндік қызметінен
туындамайды, ол нышаннан бастауын ғана алған даму процөсінің нәтиже
жемісі.
Мысалы, ақыл-ес қабілеттері ең алдымен ми қызметінен – қарқынды не
бәсең қозулардан, жүйке процестерінің қозғалмалылығынан, уақытша
байланыстар түзілімінің шапшаң не баяулығынан және т.б. Яғни И.П.Павлов
генотип (жүйке жүйөсінің тума ерекшеліктері. деп атаған қүбылыстан
көрінеді, Мидың қанмен қамтамасыз етілуі де ақыл-сана кабілетіне ықпал
жасайды, Толық қан айналымы – ми қызметінің ақыл-ой, зейін шоғырландыру,
жақсы есте қалдыру, жүйке байланыстарының (ассоциация. тез жүруінің, сана
жүмысымен шаршамай, мүлтіксіз жоғары тиімділікпен орындалуының кепілі.
Мидың тума қасиеттері адамның типологиялық ерекшеліктерінде екі түрде
көрінеді (И.П.Павлов.: 1. Жоғары жүйке жүйесіне тәуелді; 2. Бірінші және
екінші сигналдық жүйелердің арақатынасына байланысты.
Адам қабілеттерінің дамуында жоғары жүйке жүйесі қызметінің типі
(күші, тепе-тендігі, қозғалмалылығы ж.т.б.. үлкен маңызға ие. Осыдан, жүйке
процестерінің күші, тепе-теңдігі және қозғалмалылығымен (белсенді тип.
байланыса отырып, адамның үйымдастырушылық қабілеттерінің қалыптасуына
қажет көптеген еріктік және тілдестік қасиеттердің түзіліп, орнығуына
жәрдемін тигізеді.
Өздеріне тән бейнелеу мумкіндіктеріне орай бірінші не екінші сигнал
жүйелерінің аз немесе көп әрекетке қатысуынан қабілеттердің 3 типі
(И.П.Павлов. ажыратылады: көркемөнерлік (көбіне бірінші сигналдық жүйеге
негізделген.; ой-саналық (көбіне екінші сигналдық жүйеге негізделген.;
аралас (екі жүйе де бірдей қатысқан.. Осыдан, “суреткерлер” – объектні
тұтас бейнелеуге бейім, “ойшылдар” – талдаумен, элементтерге ажырата тануға
шебер, ал “аралас” қабілеттер қалыпты дамыған адамдардың бәріне тән
қүбылыс.
Нышандардың әртүрлі кабілеттерге байланысты маңызы бірдей емес. Көбіне
нышандық қасиеттер музыкалық және суреткерлік өнерде қажет. Тума берілген
нәзік есіту қасиеті – музыкант болудың, ал түр-түс айыра білу –болашақ
суреткер болудың алғы шарты.
Нышандар дамуы әлеуметтік процестерге тікелей тәуелді. Егер қоғамда
белгілі бір кәсіпке қажеттік туып, қандай да адамның сол кәсіпке сай
нышандық белгісі болса (музыкантқа кджет нәзік есту қасиөті., онда оның
нақты еңбекке араласуға болған қабілеті тез әрі жоғары деңгейде қалыптасып,
дамиды.
Нышан іс-әрекеттің нақты формасына байланыс-сыз көп мағыналы келеді;
сондықтан, белгілі бір нышан негізінде іс-әрекет талабына орай әртүрлі
қабілеттер қалануы мүмкін. Осыдан, жақсы есту әрі әуен ырғағын сезінуден
адам күй орындаушы, дирежер, биші, әнші, му-зыка сыншысы, педагог,
композитор және т.б. болары ықтимал. Сонымен бірге, болашақ қабілеттер мен
іс-әрекеттердің сан алуан болуынан нышан жеке адамның дара таңдамалық
қасиетіне негіз береді.
Адам қабілетіндегі айырмашылық іс-әрекеттің нәтижесінен, яғни оның
сәтті не сәтсіздігінен байқалады. Қызығушылық адамда объектті жан-жақты
танып білуге ұмтылудан туындайды. Ал бейімділік – нақты іс-әрекетті
орындауға талпыну. Қызығушылық пен бейімділік сапаларының үнемі өзара
үйлесім тауып, бір бағытта тоғысып отыруы мүмкін емес. Оған түрлі жағдайлар
себепші, мысалы, адам көркемөнер туындыларын тамашалауы ықтимал, бірақ ол
осы саладағы өнер түрлерімен шұғылдануға бейімсіз болуы мүмкін. Дегенмен,
белгілі бір іс-әрекет түріне қабілеті бар адамдардың қызығушылығы мен
бейімділігі бір-бірімен үйлесім таба алады,
Іс-әрекетпен айналысқанда адамның табысқа жетуі үшін қабілет,
қызығушылық, бейімділіктен тыс оның мінез-құлқында келесі сапалық
көріністер болуы қажет: ең алдымен – еңбексүйгіштік, табандылық, батылдық.
Бірақ, осындай ерекше қабілеті бар адамның өзі де айтар-лықтай өнімге қол
жеткізе бермейді. Негізі, адам өзінің іс-әрекетіне, жеке басына сын көзімен
қарап, мінезінің ұнамды, ұнамсыз сапаларын айқын ажырата аларлық дең-гейде
болуы керек.
Адам қабілетінің даралық ерекшеліктеріне дарындылық, шеберлік, талант,
данышпандық, шабыт кіреді.
Әртүрлі іс-әрекеттер аймағына қажет білім, ептілік-дағдылар бірлігін
жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз етуші жалпы қабілеттер ерекшелігін
дарындылық деп атайды, Дарындылық әрбір адамның ақыл-сана, оқу,
шығармашылық, көркемөнер, адамаралық қатынастар түзу және психомоторлық
қызметтерінде көрініс береді. Дарынды адамдарға тән қасиеттер: зейінділік,
жинақылық, тұрақтылық, әрқашан қызметке дайын болу; мұндай тұлғалар,
сонымен бірге, мақсатқа жетуде ақылға сай та-бандылыққа ие, еңбекте шаршап
шалдығуды білмейді, басқалармен салыстырғанда интеллекттік деңгейі
анағұрлым жоғары.
Өз қызығулары бағытында дарынды адамдар қайтпас қажырлылық таныта
алады. Бүл қасиеттің адамдағы көрінісі – 2-3 жасар баланың бір іспен үзбей
шұғылдана алу уақыты. Басқа қатарларымен салыстырғанда дарын-ды бала өзін
қызықтырған іспен бірнеше сағат шұғылданып, қажет болса, оған бірнеше
күндер бойы қайта оралып, көздегеніне жетпейінше, әрекетін тоқтатпайды.
Дарындылық дәрөжесінің артуы қажетті білімдер мөн ептілік, дағдыларды
игеріп әрі жетілдіріп баруға тікелөй тәуелді.
Дарындылықтың өзіндік ерөкшелігі ең алдымен қызығушылық бағдарға
байланысты. Осыдан, біреу математикаға қүмар, екінші – тарихқа, және
біреулөр – қоғамдық жұмыстарға бас (лидер. болуда өз дарындылығын іске
қосып, оны нақты іс-әрекетте кейін дамыта түседі. Мысалы, мүғалім
дарындылығының көрсөткіштері келесідей:
• оқу материалын шәкірттерге түсінікті күйге келтіру;
• оқушы көңіл-күйін қалтқысыз тану;
• жүмыста шығармашыл болу;
• балаларды өз еркіне көндіре алу;
• балалар ұжымын біріктіруге қабілеттілік;
• сөз мәнерлігі мен мазмұндылығы;
• сөйлеу көркемділігі мен нанымдылығы;
• педагогикалық әдептілік;
• оқу материалын түрмыспен байланыстыра алу;
• байқағыштық;
• педагогикалық талапшаңдық (Ф.Н.Гоноболин..
Кабілеттер өз деңгейлері мен ауқымы жағынан ажы-ралады. Нақты іс-
әрекет аймағында өте жоғары деңгейге көтерілген қабілет – шеберлік деп
аталады. Шеберлік, яғни бір іс-әрекет аймағында жоғары жетілгендік үлкен де
қажырлы еңбек негізінде пайда болады. Шеберлік көбіне өндірістік қайта
жасау қызметтерімен байланысты келеді. Алайда, бүл шеберліктің дайын
ептіліктер мен дағдылар бірлігінен туындайтынын білідірмейді.
Әрқандай кәсіптегі (мүғалім, дәрігер, үшқыш, спорт-шы ж.т.б.) шеберлік
кез келген жаңа мәселелерді шешу-ге қажет болған психологиялық дайындықты
қажет етөді. Шебер маман үш/н шығармашылық міндетті түсіну мен оны орындау
жолдарын табу – екеуі өзара байланыста қабылданады, іске асады, яғни «не
істеу» және «қалай істеу» арасында жік болмайды.
Шеберлік деңгейі - өзгермелі, дамудағы құрылым. Іс-әрекет барысында
адамның қабілет түзілімі, түлғалық мәні қалыптасып, бір деңгейден
екіншісіне көтерілумен ұдайы ауысып барады. Өте дарынды адамдар да
қарапайым еліктеуден бастап, кейін бірте-бірте тәжірибе жинақтаудан
жасампаздық дәрежесіне көтеріледі.
Адам қабілетінің ерекше даралық сипатын көрсететін психологиялык,
құбылыс – талант. «Талант» сөзінің төркін мәні: ежелгі грек қауымында бай-
манап өзі жоқта жұмыстан қашқақтамасын деп еріншек құлына беретін күміс
ақша бірлігі – талант аталады екен, ақылдан жүта құл оны алудан, пайдалы
айналымға жіберудің орнына, топыраққа көміп, жасыратын болған. Осыдан
халықта «таланты құм болды», «таланты көмілді» деген үғымдар сақталып
қалған, Қазіргі күнде талант арнайы қабілеттердің (музыкалық, суреткерлік,
әдеби шығармашылық және т.б.) жоғары деңгейлі дамуын білдіреді. Кдбілеттер
сияқты та-лант та іс-әрекетте көрініп, өрістейді. Талантты адамның қызметі
өзінің жаңашылдығымен, қайталанбас мәнерімен ажыралады.
Таланттың оянуы тікелей қоғамдық болмысқа тәуелді. Кандай бағыттағы
дарындылықтың жол алуы дәуір қажеттігі мен әлеумет алдында турған нақты
міндеттерге байланысты. Мемлекеттің дамуы инженерлік және конструкторлық
таланттардың жетілуінен, мемлекеттің көркейген кезеңіндө ән-күй, әдебиет
таланттары шығады,- ал соғыс уақытында – талантты әскери қолбасшы дүниеге
келеді. Осыдан, қазақ арасынан шыққан Қ.Сатпаев, М.Әуезов, Б.Момышұлы,
Қажымұқан, - әрбірі өз дәуірінің саңлақтары.
Талант – көптеген қабілеттердің байланысы, біртұтастығы. Өте жоғары
дамыған, бірақ оқшауланған бір қабілет талант дәрежесіне көтеріле алмайды,
Мысалы, кейбіреулер 10 қатарлы не оданда көп санды лезде көбейтеді не
бөледі, бірақ математик емес, бола алмайды да.
Кабілеттердің даму барысындағы ең жоғары, шыңдалу деңгейі –
данышпандық деп аталады. Шығармашылық қызметі қоғам өмірінің бір дәуірінде,
адамзат мәдениетінің тарихында белгілі із калдырған адам ғана данышпан бола
алады. Өркениеттің 5000 жылдық тарихында мүндай шыңға 400-ақ кемеңгер
көтеріліпті (Котс). XX ғасыр саңлақгары атанған, арамызда жүрген
замандастарымыз ақын Олжас Сүлейменов, сынаушы ұшқыш, ғарышкер Тоқтар
Әубакиров қазақ данышпандарының бірінші ондығынан.
Адамның шығармашылық іс-әрекетінің аса табысты болуына себепші рухани
көтеріңкілік пен ерекше күш-қуат туындайтын кезендер болады. Бүл жағдайдағы
адамды жаңа идеяларға жетектеп, оларды іске асыруға ынталандыратын
психологиялық қалып – шабыт деп аталады. Шабыт шығармашыл түлғаның жоғары
белсенділігінен, оның іс-әрекетінің жемістілігінен, жасампаздық ептілігі-
нен, жаңалык, ойлап табу қызметіне толық берілуінен кө-рінеді.
Өмірнамашыларының айтуынша, И.С.Тургенев шығармаларын жазуды өзін-өзі
зорлап, көндіруден емес, ішкі ниет қалауымен қалай бастағанын білмей қалады
екен.
Шабыт пен еңбек – екеуі егіз, бір-бірінсіз жүзеге асырылмайды. Осыдан,
шабыт – қажырлы еңбек пен орасан бай білім қоры негізінде туындайтын
мүмкіндік. «Шабыт – еріншектерден қашатын, шақырғанға баратын қонақ»
(П.И.Чайковский). Сана айқындығы. Ой мен бейнелер кернеуі; ес, зейін
өткірлігі, мақсатқа бағыттайтын арнасына симаған ерік күші – шабыттанудың
алғы шарттары.
11-тақырып. Адам қабілеттерінің табиғаты.
Адам қабілеттерінің табиғаты осы күнге дейін ға-лымдар арасында қызған
ой-пікір таласын тудыруда. Со-лардың ішінде өз басымдылығын танытқан,
тарихы Пла-тоннан бермен қарай жалғасып келе жатқан қабілеттер-дің
биологиялық негізді екендігі және олардың нәсілдік-ке тәуелділігін
дәріптейтін көзқарас. Бүл бойынша, оқу мен тәрбие қабілеттердің пайда болу
қарқынын әзгертуі ғана мүмкін, ал олардың көрініс беруі бірыңғай емес.
Мысалы, Моцарттың музыкалық дарыны 3 жаста белгілі бол-ған, Гайден – 4,
Дина Нүрпейісованың күйшілік өнері 8 жасында байқалған. Сурет және сәулет
әнері қабілеттері кейіндеу білінеді: Рафаэло – 8 жаста, Ван-Дейк – 10
жаста, Дюрер – 15 жаста өнермен айналыса бастаған.
Кдбілеттердің нәсілдікке тәуелділігі туралы ғылыми зерттеулер әр
адамның қабілетін оның миының көлемі және салмағымен байланыстыра
түсіндіреді. Белгілі бол-ғандай, ересек адамның ми салмағы орташа 1400 г.
Ұлы түлғалардың, мысалы, И.С.Тургеневтің миы – 2012 г., Д.Байрон – 1800 г.,
аталған көрсеткіштен біршама жоғары болған. Мұндай дәлелдер біршама
баршылық. Бірақ қабілет пен ми байланысына орай басқаша , кері дәлелдерді
де келтіруге болады: Ю.Либихтің миы – 1362 г., А.Франстың –1017 г. Ал ең
ғажайыбы, өте ауыр ми - 3000 г. артық – ақыл-есі кем адамда байқалған.
Солайда болса, кең қауым арасында “миі көп – ақылды” деген ұғым көбірек жай-
ылған, осыдан маңдайы биік, жазық маңдай адамды сыр-тынан данаға баламалап,
одан келелі ой-пікір күтеміз, ал екі елі, тар маңдайлы адамның қабілетін
күнілгері жоққа
шығарып, одан ешбір негізсіз үмітімізді уземіз.
Қабілетіне байланысты нәсілдік идея Франц Галльдың “Френология”
(рһrеnоs - ақыл, logos - білім. деп аталған психологиялық тағылымында
дәріптеледі. Френологтар адамның психикалық ерекшеліктерін оның
бас сүйегінің сыртқа формасымен ұшгастыруға талпынды, Мұндағы
тұжырым мәні: бас миының қабығы белгілі қа-білеттерге мекен болған
(локализация. бірқанша орталық-тардан құралады. Осыдан, мидің тиісті
бөлігінің ауқым-көлемінен онда мекен алған кдбілеттің даму деңгейі анық-
талатын көрінеді. Арнаулы зерттеулер негізінде әрқай-сысы белгілі дара
қабілетке сай келетін бас сүйегінің 27 учаскесі анықталып, картаға
түсірілген. Осы картадан му-зыка, поэзия, сурет өнеріне сай “қабілет
ісіктерін”, менмендік, сараңдық, багырлық “қабілет дөңестерін” ж.т.б.
айыруға болады екен. Дегенмен, кейінгі дәуірде әдейі медициналық ашып
көрумен тексергенде, бас сүйегі ми қабығының формасын тіпті де
қайталамайтын болып шықты. Сондықтан адамның ақыл және адамгершілік қабілег-
терін бас сүйегінің “дөңестігі” не “сайларымен” анықтау ғылым түрғысынан
ерсі әрі негізсіз.
Солай да болса Ф.Галль үсынған мидың мекендік қызметі жөніндегі
жорамалы ғылым үшін өте маңызды болды. Бүл идея кейін Фрич және Гитциг
еңбектерінде өз дәлелін тауып, дами түсті. Аталған бағытты зерттегендер
арасында Ч.ФДарвиннің эволюциялық теориясына негіз-деп, қабілеттің тұқым
қуалаушылыққа байланысты екенін тұжырымдаған Ф.Гальтон есімі өз алдына.
Әлемге әйгілі тулғалар өмірнамаларын талдай отырып, Гальтон адам
табиғатын жетілдіруде аса дарындылардың нәсілдік заң-дылықтарын ашу және
пайдалану қажег деген қорытын-дығы келді. Осы идеяны жалғастыра отырып, XX
ғ. Котс жоғары қабілеттілігі бірнеше әулетте байқалған 400 адам тізімін
түзді. Бүл қатарда аса белгілі болған неміс му-зыканттарының тобын
үлғайтқан Бах отбасынан шыққан-дар. Бах жанүясындағылардың алғашқы ән-
күй қабілеті 1550 жылы көрініс берген. Әулет атасы В.Бах – қарапай-ым
наубайшы күй тартып, ән салғанды сүйген, Оның екі баласынан өрбіген
Германияны екі ғасыр бойы дүркірет-кен музыканттар легі үздіксіз жалғасып
барған. Бах жан-үясынан 60 музыкант шыққан, солардың 20-сы аса көр-
нектілері, ал осы әулетті әлемдік ешпес даңққа бөлеген әйгілі композитор –
Иоганн Себастьян Бах. Осындай ға-жайып қабілет күбылысын қазақ ән-күй
өнерін дамытуда көзге түскен жерлесіміз Төлеген Момбеков шықкан әулет
тарихынан да байкауға болады (Р. Бердібай)
Әлбетте, мүндай әулеттік жоғары қабілеттің нәсіл-дікпен
байланыстылығын ешкімде жоққа шығара алмас, дегенмен бүл арада қабілет
негізі ретінде әлеуметтік тәрбиенің өте маңызды екенін мойындамауға
болмайды. Бесігінен ән-күй теңізінде шарыктап, шалқып өсуіне колайлы жағдай
қалыптаспағанда, сол бағытта ана сүтімен қосып үлкендердің музыкалық
тәрбиесін алмағанда, ол баланың кім болары бір Аллаға аян.
Жоғарыда аталған тұқымқуалаушылық идеяларына тікелей қарсы шыққан
ғалымдар тобы оқу мен тәрбие маңызын бірбеткей әсірелеумен болды. ХҮІІІ
ғасырдың өзінде-ақ К.А.Гельвеций адамды тәрбие арқылы дарындылыққа
жеткізуге болатындығы туралы ғылыми еңбектерін жариялады. Бұл бағыт
тарапындағылар дамуы әте кешеуілдеген тайпа балалары оқу, тәрбие
нәтижесінде Европа зиялыларының деңгейіне көтерілгенін дәлелдейтін кейбір
деректерді тілге тиек етіп, өз идеяларының дұрыстығын негіздеп бақты.
Сонымен бірге, бүл еңбектер әлеуметтік тәрбие аймағынан мүлде тыс қалған
жағдайда жастардың орны толмас зиянға үшырап, қоғамдық қасиеттерден жұрдай
«маугли», «тарзан» болатынын бетке ұстады. Белгілі мәдениет аймағында
ерекше арнайы қабілет-тердің орнығатыны да осы зерттеулерге негіздеме ретін-
де келтірілді. (А.А.Леонтьев, О.Н.Овчинникова, Ю.Б.Гиппенрейтер). Мүндай
түжырымдардың ізімен әрқандай адамда оқу мен тәрбиенің негізінде қалаған
қабілетті дамытуға болатыны жөнінде қорытынды жасалды. Осы көзқарасты
қолдаумен американ ғалымы У.Ушби қабілет ең алдымен балалық шақтан
қалыптасқан ақыл-сана (интеллектуал) әрекеттер бағдарламасына байланысты
екенін дәлелдеп көрсетеді. Қазіргі күнде бүл идеяны ұстанғандар АҚШ-та өз
дарынды балаларын «өсіретін» арнайы орталықтар үйымдастырып жатыр
(Филадельфия институты), Қазақстанда арнайы «Дарын» орталығы іске қосылды.
12-тақырып. Қабілеттердің дамуы.
Кез келген нышан қабілет деңгейіне өтуге дейі ұзақ жолды даму
процесінен өтеді. Адамның көптеген қабілеттерінің бұл дамуы оның алғашқы
күндерінен басталады, бірақ дамудың басты шарты болып сол бағыттағы
әрекетпен айналысуды жалғастыру б.т. Қабілеттердің даму процесінде негізгі
үш этапты бөліп қарауға болады. Біріншісінде болашақ қабілеттер анатомиялық-
физиологиялық даярлығы негізінде жүзеге асырылады, келесіде нышан
биологиялық емес саласында қалыптасады және қажетті қабілет түрі сәйкес
деңгейге жетеді. Бұл процестердің барлығы параллельді түрде жолмен
қалыптасуы мүмкін.
Сонымен, кез-келген қабілет ең алдымен оған керекті органикалық
құрылымдардың жетілуімен немесе керекті функционалдық органдардың
қалыптасуымен байланысты. Ол әрине туғаннан 6-7 жасқа дейінгі аралықты
қамтитын мектепке дейінгі кезеңді қамтиды. Бұнды анализаторла жұмысының
жетілуі, бас миы қыртыстарының жеке бөлімдерінің дифференциациялық
функциясы мен дамуы жүзеге асады. Бұл балада жалпы қабілеттердің қалыптасуы
мен дамуына тиімді жағдай туғызады.
Арнайы қабілеттердің белсенді дамуы мектепке дейінгі кезеңде
басталып, мектеп кезеңінде неғұрлым жоғары темпте жүреді. Бастапқыда бұл
қабілеттердің дамуына ойын, одан кейін оқу және еңбек әрекеттері
көмектеседі.
Қабілеттің дамуында маңызды болып, кешенділік, яғни бір уақытта өзара
бірін-бірі толықтырушы бірнеше қабілеттердің жетілуі табылады. Басқа
қабілеттердің дамуын ескермей, тек бір ғана қабілеттің дамуын қамтамасыз
етуге болмайды. Сондықтан адамның бір уақытта кірісетін іс-әрекетінің
көпжоспарлылығы және әртүрлілігі оның қабілеттерінің кешенді дамуының
маңызды шарты болып табылады. Осыған байланысты, қабілет түрлерін дамытушы
іс-әрекетке қойылатын талаптар:
• іс-әрекеттің шығармашылық сипаты;
• орындаушы үшін оның қиындығы оптималды деңгейі;
• қажетті мотивация
• іс-әрекетті орындау кезіндегі жағымды эмоционалдық бағыттың
болуы.
13-тақырып. Қарым-қатынас адамның негізгі іс-әрекеті ретінде.
Адамдар арасындағы қатынастардың қалыптасуы, әдетте, олардың бірін-
бірі қабылдай алуы, түсінуі және бағалауына байланысты, яғни тілдесу
нәтижесінде бір адамның екіншісінің образы (кейпі. жөнінде топшылаған ой-
пікірі. Екінші адамның түлғалық образын оның сырт пішіні мен психологиясын
және әрекет-қылығын байла-ныстыра, салыстырып тануға болады. Ал
психологиялық бейне (кейіп. әр адамның қажетсінуінен, қылық мотивте-рінен,
мінез бітістерінен, өрқандай әмірлік жағдайлар-дағы көңіл-күй толғаныстары
мен әрекеттерінен көрінеді. Бүлардың бәрі “Ат кісінесіп, адам сөйлесіп”
дегендей әңһмелесу барысында назарға алынып, санада жіктеліп, бекиді де
адамның жеке, нақты бағасын беруге негіз бо-лады.
Бөгде адамның бейнесін калыптастыру арқылы біз оған болған
қатынасымыздың сипатын айқындаймыз, он-ың даралық ерекшеліктерін тануға
мүмкіндік аламыз. Адам-ды жөнімен танып, дүрыс бағасын беріп, оның әрекет-
қы-лығының мақсаттары мен мотивтерін айқындап, ол тара-пынан болып қалар
жауапты әрекеттерді күні бүрын бол-жастыра, біз бүлардың бәрін өз
кджеттіктеріміз және мүд-делерімізбен салыстырамыз, әңгімелесудің қолайлы
жол-дарын болжастырамыз, осы арқылы екі тарапқа да ортак, ниөттерді табумен
түлғалар арасындағы қызметтік қаты-настарға кірісеміз. Сонымен, қызықтырған
адамның мінез бітістерін біліп алып, енді оған бағытталған өз әрекет-
қылығымыздың формасын таңдастырамыз. Қайткенде де, біз таңдаған әрекет-
қылық түрі ол адамның даралық қа-сиеттеріне сәйкес болғаны жөн. Осының
нәтижесінде екі адам ортасында толық өзара түсінім, жайлы да берік ара-лық
қатынастар орнығады.
Адамның эмоционалдык, жағдайын бағалай оты-рып, біз оның нақты көңіл-
күйіне сәйкес қарым-қатынасты дамығып, тереңдете түсуге мүмкіндік аламыз
және өзіміздің, оның және төңірегіндегілердің мүдделеріне орай ол адамға
тиімді психологиялық ықпал етудің жолдарын іздестіріп, пайдаланамыз. Егер
біз кдтысқан адамдары-мыздың әртүрлі түрмысғық жағдайлардағы әрекет-қылығын
күні бүрын болжастыра алсақ, оның мінез-қүлы-ғын қажетті бағытта
басқаруға және онымен үнамды адам
аралық қатынастар алып баруға қосымша мүмкіндіктерге ие боламыз.
Бөгде адамның түлғалық дәрежесі жөнінде біз оның дене қүрылымы,
психологиялық және қылық-әрекеттік белгілері бойынша топшылаймыз. Бүл
белгілер адамның сырт көрінісінен, киімінен, әрекет-кылығынан, сөзінен, бет
әлпеті мен ым-ишарасынан байқалады. Адамның сырт көрінісі мен психологиялық
бейнесі арасында тікелей де толық бай-ланыс болмағанымен, бүлардың екеуі
қандай да өзара ықпалды қатынаста. Өрқандай адам жөніндегі біздің бірінші
пайымдауымыз осы сырт келбет пен сөз, қылық көрі-нісінен туындайды. Ғылым
ежелден-ақ адам мінезі мен дене қүрылысының өзара байланысты екенін
дәлелдеген (Э.Кречмер, У.Шелдон т.б... Дене құрылымы ерекше бітіске ие
болған адамдар, мінезі жағынан да өзара ұқсамас. Осы түрғыдан барша адамдар
үш типке жатады: астеник, пикник, атлетик . Пикник типтес адамдар –
көңілді, үйіршең, әңгімешіл, әрқандай қиыншылыққа жасымайды; астеник
адамдар – көбіне тұйық, оңашаланғанды ұнатады, ұдайы ойға шомып жүреді; ал
атлетиктер – үстамсыз, дүлей келеді.
Адамның ішкі жан дүниесі оның сөзі мен тілінен айқын көрінеді. Қандай
сөздөр мен тіркестерді қолда-нуына қарап, сөз ырғағы мен әуенін талдай
отырып, сөй-леу процесіндегі тыныстары мен жеделдігіне орай жеке адамның
ерекшеліктерін байқаймыз. Адамның сөйлеу мә-нерінің біразы тума беріледі
де, көбі оқу-тәрбие бары-сында пайда болады.
Кейбір қатынастарға байланысты адамдардың пси-хологиялық бейнесі
түрақты келеді де, көбіне ауыспалы болады. Адамның сырт кәрінісінө орай
оның образы бір-шама өзгеріссіз сақталады. Осыдан біз адамды көпшілік
ішінде ажырата білеміз. Және бір түрақты сақталатын қасиеттер – адам
мінезі, қылық-әрекеті мен әдөттері. Осылар бойынша санамызда жасалған
образдар арқылы біз көп заманнан ажырасқан адамымызды танимыз.
Кейде кездейсоқ үшырасқан адамымыз көптен таныс сияқты болып көрінеді.
Ал тілдесе келе, оның әре-кет-қылығына мән бере, тіпті басқа біреу екеніне
көз жеткіземіз. Кейде, керісінше, алғашкыда танымасақ та, адамның мінез
бітістөрінен, әрекет-қылығынан бүрыннан бізге таныс белгілерді байқап,
жакындасуға тырысамыз. Осыдан, біздің санамызда бекіген адам бейнесінде
үлкен роль ойнайтын – мінез бітістері, екінші орында – адамның сырт
көріністрі.
Уақыт ағымына берілмей, үзақ мерзім сақталатын
белгілер – адамның кажетсінулері, әрекет-қылық мотивтері мен қызығулары,
бұлар бойынша біз адамды тануымыз мүмкін, бірақ бұл үшін аталған белгілер
сол адамның сырт көрінісі мен мінезінен біраз байқалуы тиіс.
Жоғарыда бөгде адамды тану, білу мүмкіндігін әңгімеледік, ал
енді адам өзін-өзі сарапқа сала алады ма, жоқ па деген сұраққа жауап
ізделік. Бүған оң да, кері де жауап айту мүмкін. Егер адам өзін-өзі түк
танымаса, онда оның қауым ортасындағы әрекет-қылықтары алдын ала өзіндік
болжастыруға келмей, тұрақсыз кейіпке енер еді. Сонымен бірге, мүндай
адамның қатынас қылығы мен іс-әрекеттері ақыл оралымынан алшақ,
төңірегіндегілердің ісімен сәйкестік таппайды, Егер адам өз әрекетін сырт
көзбен бағалай алмаса, оның іс-кадамдары кейбір жағдайларда оғаш
көрінеді, Егде адам бала сияқты был-дырласа немесе бала жасына
келмей үлкеннің үстам-дығын танытса, төңірегіндегілер мүндайларды не жай
күлкіге алады, не сайқы-мазаққа телиді.
Екінші тараптан, егер адам өзі жөнінде бәрін біле берсе, онда өмірге
деген қызығушылықтың да кажеті болмай қалары сөзсіз, себебі саналы адамның
бар өмірлік болмысы осы өзін тануға деген жоғары ынта-ықыластан нәр алады.
Адамның кдлыпты өмірі үшін өзін-өзі біле алмастық та, аса көп білу де
сиыспайтын кұбылыстар.
Адам өзінің шындыққа келетін сырт көрінісінен басқада өзінің
мінез бітістері жөнінде де азды-көпті мәліметке ие, бірақ бұл мәліметтер
көбіне адамның өзі жөніндегі ұнамды пайымдауларды камтиды. Сонымен бірге,
адам өзінің кейбір әлеуметтік талапқа сай кажетсінулері мен әрекет-
қылығының себеп-түрткілерін тануға бейім. Ал өз санасының астарында жаткдн
немесе моральдық тыйымдарға байланысты санаға жат психологиялық бітістерін
тіпті де білмейді.
Адам өзі жөніндегі шындықты басқалардың оның іс-әрекетіне болған
қатынасынан байкауына болады. Өз әрекеттері мен сол әрекеттерге
берген басқалар бағасын салыстыра, адам жанама түрде өзі қасиеттері мен
сапаларын болжастыруына болады.
Іс-әрекетте нәтижеге жетісе, мақтау алып, не сәтсіздікке үшырап,
сырттың жоғары немесе ұнамсыз бағасына кезігумен әр жеке адам өзінің
кабілет деңгейін сезеді. Өмірде жетіскен ісіне қанағаттануын, болмаса
канағаттанбауын ішкі, ниеттеген психологиялық бейнемен салыстыра алса, адам
өз кажетсінулері мен мотивтерінің оң не теріс бағытын дүрыс та толық тани
алады.
Есте үстайтын жәйт, өз бағаңды қорытындылауда толығымен басқалар
пікіріне құлай түсуге болмайды. Себебі өзіңіз үнамды катынастағы адамдар
сізді асыра мақтауға дайын түрса, қалай да жек көретін адамдар сізде бірде-
бір ұнамды қасиет көре алмауы мүмкін, Сонымен бірге, әр адам өзінің
афферент жағдайындағы әрекетін тіпті де білмеуі мүмкін, себебі мүндай
саналық басқарудан айрылған кезде, адам өзіне, басқалар реакциясына
объектив баға беріп, әрекетін байқастыру кабілетінен айрылады.
Адамның өзін-өзі тануы төңірегіндегілердің қабылдауы мен бағасына
тығыз байланысты, кеңірек айтар болсақ, барша адамдардың өзара тусінісуіне
тәуелді. Күнделікті тұрмыстық қатынастар, тілдесу негізінде адамның
психологиялық бейнесін түзу үшін келесі тәсілдер қол-данылады: бітіс таңу,
алғашқы әсерлену, жаңалықты әсер-лену, ықтималды болжай әсерлену, асыра
сілтей әсерлену, жеке адамның бітістерді біріктіре әсерленуі (Р.С.Немов.,
Адам образын жасаудың ең көп тараған тәсілі бұл бітіс таңдау, Оның
мәні: адам төңірегіндегілерді өзіне тән касиеттер мен сапалар түрғысынан
бағалайды, яғни өз мінез бітістерін екінші біреулерге таңады, оның қылық-
әрекетін түсінгісі келіп, өзін сол адамның орнына қоя салады. Мүндай тәсіл
бір адамға біткен мінезді екінші адамға таңа салуда да көрінеді.
Осылайынша, басқалардың мінез, әрекет-қылық бітістерін өзімізді қызықтырған
адамға тану арқылы да нақты түлға жөнінде бір жөнді психологиялық мәлімет
топтастыруымызға болады.
Алғашқы әсер тәсілі бөгде адамды бірінші көр-геннен
қалыптасатын образды бекіту үшін қолданылады.
Бұл құбылыстың болуы адамға байланысты алғашқы әсердің кейінгі әсерлерге
қарағанда күштірек сезілуінен. Назарға алынған адам жөнінде көп, әртүрлі
акпаратты бірінен кейін бірі бір ізді қабылдау кезінде біздің сана-мызда ең
алғашкы мәлімет турақталып кдлатыны ғылым-да дәлелденген.
Ал енді жеткізіліп жатқан ақпараттағы адам қаси-еттерінің тізімі
молдау болып, мәлімет бөліктерін хабарлау барысында біршама уақыт үзілісі
болса, алғашқы акла-рат соңына край ұмытылады. Бүл жағдайда алғашқы
әсерленуге карсы кұбылыс – жаңалықты әсерлену тәсілі іске кіріседі, яғни
талдауға түскен адамның образы ол жөніндегі ең соңғы мәліметке орай
қурылады.
Ықтималды болжай әсерлену деп келесі қүбы-лысты түсінеміз: адам миы
болашак, оқиғаларды алдын ала болжастыру кдбілетіне ие. Осыдан тулға
басталған іс-әрекеттің бағдарын, қарқындылығы мен ақырғы нәтиже-сін күні
бұрын жоспарлайды. Әлі қолда жоқ бүтін затты оның бөлектері бойынша ойда
белгілі бір формаға келтіріп, жан-жақты сипаттамасын бере алады.
Оқиғалар мен құбылыстарды дәл болжастыру қажеттігі адамдардың өзара
түсінуі мен бірін-бірі қабылдауында өте кажет. Мысалы, адамға тән белгілі
бітістері бойынша оның әлі белгісіз, бірақ онда болуы тиіс касиет-терін де
анықтауымыз мүмкін: батыр адам әрқашан адал да аңғал болатынына ешбір
күмәнданбаймыз, сондай-ақ, қорқақ - әрдайым өтірікшіл, мәдениетті – ой-
өрісі кең, қайырымды – үйіршең, сенгіш, өшпенді адам - әрқашан түйық,
күмәншіл келеді. Егер өмір жағдайлары адамның әлі белгісіз қасиеттері
жөніндегі біздің болжамымызды растайтын болса, онда болжастыруға деген
біздің сені-мімізді бекіте түседі не керісінше де болуы мүмкін. Адамның
болжастыру қабілетіне өмірлік тәжірибе өзі түзету-лер енгізіп, нақтылап
барады.
Асыра сілтеу әсері адам жөніндегі алғашқы бағаның кейінгілеріне күшті
ықпал етуінен пайда болады. Мұндай әсерден бірінші берілген мінездеме қатып
кдлған, өзгермес күйге түседі. Егер қандай да адам бір көрудөн бізге үнамды
тарапынан танылып қалса, кейін де біз осы бағамыздан танбай, басқа бір сын
көзқарастарды ол адамға жолатпауға тырысамыз. Керісінше де болуы мүмкін:
алғашқы тілдесуден ұнамаған адам соң қай күйге түсіп жолықса да, баяғы жек
көрушілігімізден арылуымыз қиын, санамызда қалыптасқан алғашқы келеңсіз
образ басқаларын ығыстырып, өз орнын бермеуге тырысады.
Психологиялық бейне жасауда ең күрделі де маңызды тәсіл – жеке адамның
бітістерді біріктіре әсерлену құбылысы, Оның мәні мынада: әрбір адам
санқилы тұлғалармен көп мәрте кездесе жүріп, кабылдау және бағалаумен
жадында олардың сырт көрінісі, психологиялық және әрекет-қылығы туралы
пайымдау бекітеді. Көп қайталап кездескен бұл әсерлер бірігеді де, солардың
ішінде бірі, мысалы, адамның сырт келбеті белгілі бір психологиялық ішкі
қасиетпен ұштастырылады. Осы біріккен образ негізінде екінші бір адамды
кездестіргенімізде, одан оның сырт пішініне қарап, өзіміздің санамызда
орныққан осы пішінге сәйкес қасиетті іздестіреміз. Мысалы, кабағы түксиген
адамдар көбіне тұйық, ауыр мінезді келеді. Міне осы жалпылай, біріктіре
түзген ішкі бейнөмізді қабағы түксиген нақты адамдардың бәріне бірдей
баламалай саламыз. Адамдардың психологиясын-дағы жалпылық олардың іс-
әрекетіндө жалпылай кезде-седі, ал іс-әрекеттегі жалпы қасиеттер адамдардың
жал-пы сырт түлғалық бейнесінен көрінеді. Осылай жалпылай біріктіріп, образ
жасау қасиеті жас өспірімдік шақтан ор-нығып, кейін өмір бойы түзетулермен
реттеліп барады. Осы тәсілді жақсы игеруден адам психологиясы қуры-лымының
бір белгісі: әрекет-қылығы, дүниетанымы неме-се мінезі – бойынша сол
адамның басқа да қасиеттерін бағалаушы адам өзінде қалыптасқан бірікпе
образ ар-қылы ашуға бейімденеді. Егөр осы бірікпе образ жасау тәсілі
адамның сырт көрінісі мен ішкі дүниесі арасындағы байланыстың шындыққа
жақын екенін дәлелдей алса, онда бул адамдарды бағалауда, олардың әрекет-
қылы-ғын күні бурын болжастыруда таптырмас қуралға айна-лады, ал кері
жағдайда жаңсақ әңгімелерге тап қылады.
Бөгде адамның тұлғалык ерекшеліктерін тануда жеке дара және кәсіби
ерекшеліктер көп роль ойнайды. Кдйырымды, мейірман, серлі адам басқаларды
жеңіл түсінеді, қабылдайды, себебі мүндай адамдар, әдетте үлкен де бай
қатынас тәжірибесіне ие болумен, басқа-лардан әрқашан жақсылық қасиеттерді
іздестіруге бейім.
14-15-тақырып. Топтар және ұжым. Топтағы жеке тұлға.
Әрбір адам белгілі бір қоғамға немесе үлкен топқа енеді.
Адамдарды жалпы екі топқа бөлуге болады, бұл олардың
спецификалық – психологиясының ерекшеліктеріне байланысты, екі
топқа бөлінудің негізі топ ішіндегі мінез байланысында. Бірінші
жағдайда бұл объективті берілген әлеумметтік байланысына
байланысты.
Адамдардың осы топтарға мүше болуы олардың еріктеріне тәуелді
емес. Ол объективті түрде белгіленген. Белгілі бір мақсаты –
бағыты бар адамдар бір топқа бірігуге әкеледі, бұны жекеленген
топ деп қарауға болады. Бұл бірігулер негізі психологиялық
көріністерден құрылады.
Үлкен әлеумметтік топтарды басқа да қасиеттеріне қарап
кластауға болады.
Ұзақ мерзімде өмір сүруіне байланысты класстар, нациялар
және белгілі бір уақыттағы митингтер, көпшіліктер, т.е
топтар.
Топтың ұйымдастыруына қарай стихиялы түрде ұйымдасқан топ
және арнайы ұйымдастырылған топтар болып бөлінеді.
Үлкен әлеуметтік топтар ашық және жабық болуы мүмкін. Әлеуметтік
топтар дамуына байланысты бірнеше этаптан өтеді.
Г.Г. Дилигенскийдің классификациялануына байланысты үш нұсқамен
қарастырайық.
Бірінші нұсқа - типологиялық .Ол мынамен мінезделеді, бұл
топтың мүшелері объективті түрде бір-бірінің қасиетіне тән.
Бұл қасиеттер жеке дара әрекетке белгілі бір мәні болуы мүмкін.Мысалы
кәсіпкердің бірінші деңгейде әлеуметтік топ құруын қарауға болады.Олардың
әр қайсысы өз ісімен белгілі бір әрекетпен байланысады.
Екінші нұсқа әлеуметтік топ мүшелері өздерін осы топқа қажет
екенінде,және сол топқа мүше екенің сезінуінде.Бұл идептификациялық
деңгей.
Мысалы:Кәсіпкер өздерін белгілі бір қоғамға мүше екенінде сезінуі.
Үшінші нұсқа Топ мүшелері ұжым мақсатына өз іс-әрекеттерін
жұмсау.Дилигенский бойынша салдарлы деңгей.Оны интегрировалық деңгей
деуге де болады.Мысалы:Кәсіпкер ассоцияларға, корпарацияларға бірігіп
басқа да серіктестіктермен жұмыс істеуі белгілі бір
бағдарлама,стратегиясын жасауын қарауға болады.
Психологиялық көріністер үлкен әлеуметтік топта психикалық сферада
дараланады-кооперативті қажетті –мативациялы, аффектілі,регулетивті
жігерлі.
Когнетивті сфераға жататындар ұжымдық көзқарастар, әлеуметтік ойлар,
қоғамдық пікірлер т.б.
Когнетивті процесстер мазмұны тарихи-қоғамдық дамумен анықталуы. тарихи-
процессте жаңа замандағы орыс қоғамындағы әлеуметтік-эканомикалық саяси
өзгерістер қарауға болады.
Қажетті мотивациялы сферада толық топтың мативациямен мінезделеді,
топтың қажеттілік,көз-қарастар, мақсаттар, байлықтар, идеялар.
Әлеуметтік психологияда қажетттілік адам өміріндегі іс-әрекеттерінде
пайда болады.
Әлеуметтік топтарды психологияда қажеттілікті екі түрге бөліп қарауға
болады:
1.топтағы қажеттілік бұған белгілі жағдайдағы топ функциясы
2.Көпшілік тұлғалардың қажеттілігі бұған топқа сай қажеттіліктерді қарауға
болады.
Топ қызығушылығында субъекті түрде материалды жағдай көрініс
береді.Осыдан қажеттілікті қанағаттандыратын әрекеттер айқын көріністер
береді.Қоғамдық көзқарасты әлеуметтік топқа деген қызығушылық танылады.
Мотивациялық сферада өмірлік бағыт бағдар ескеріледі.Ол өз алдында таңдау
не шешімге келуге альтернативалық жағдайларды ескереді.
Бұнда топтық іскерлігі,жеке тұлғалар,болашақтағы жасалатын жұмыстар
айқын көрінеді.Олар өмірлік іскерлікті анықтап қажет етеді.
Идеалдар әлеуметтік психололгиялық жоспарда бейнеленіп көрініс немесе
реалды,реалды емес образдарға сай көрініс болып келеді.
Афекті сферада - үлкен әлеуметтік топтар психологиясында сезім,көңіл
күй эмоциялара қосады.Әлеуметтік сезім үлкен әлеуметтік сезімді
эмоцияларды қарым-қатынас фактілер жағдаяттарда әлеуметтік айқындылықта
нақты көрінеді.
Қоғамдық көңіл-күй феномені үлкен топтың психологиясында ең негізгі
болып табылады.
Ұжымдағы көңіл-күй мен қоғамдық пікір, эмоциялық күш –
қуат пен өзара қатынастың деңгейін ондағы қалыптасқан
әлеуметтік –психологиялық климатпен айқындалады. Әлеуметтік-
психологиялық климат адамның осындай климаттағы ұжымда өзін
барынша жайлы сезініп, тұлғалық және кәсіптік қатынастарда
өзін жан-жақты таныта алуын білдіреді. Ұжымдағы психологиялық
климаттың мазмұндық сипатын адамдардың өзара қарым-қатынасы,
олардың көңіл-күйі, хал-жайы бірлесе атқарған жұмыс процесіне
көңілі толуы айқындайтын болғандықтан психологиялық климатты
сипаттауда эмоциялық бағаның маңызы зор. Жағымды әлеуметтік-
психологиялық климат қалыптасқан ұжым қолайлы моральдық-
психологиялық ауа-райымен жылы шырайлылықпен, парыз бен
жауапкершілікті құрметтеумен өзара талапшылдықпен, сергектікпен
ерекшеленеді. Сондықтанда А. С. Макаренко ұжымдағы өзара
қатынастағы сергек көңілді /мажырлы/ екпінге баса мән берген.
Әлеутеттік-психологиялық климат ұжым мүшелерінің бірлескен
іс-әрекет пен өзара қатынас процесінің сипатын танытатын
ұжымның сезімдік-психологиялық жағдайларының жүйесін білдіреді.
Бір жағдайларда көрсеткіш ерекшеліктері ретінде
тұлғааралық, адамгершілік, сезімдік, құқықтық өзара қатынастар
қарастырылса, ендігі бір жағдайларда ұжымдық әрекет
тиімділігінің барынша жалпы сипаттамасына баса мән беріледі.
Ондай сипаттамаларға мыналар жатады:
✓ ұжым мүшелерінің ұжымда болғанына, ондағы еңбек
процесі мен нәтижесінде қанағаттандыру;
✓ ресми және бейресми жетекшілердің беделін мойындауы;
✓ ұжымдағы жарқын, көтеріңкі көңіл-күй;
✓ ұжым мүшелерінің басқаруға және ұжымның өзін-өзі
басқаруғақатысуының жоғары деңгейі;
✓ ұжым мүшелерінің топтасушылығы мен ұйымшылдығы;
✓ сапалы тәртіп;
✓ еңбектің өнімділігі;
✓ кадрлардың тұрақтылығы;
Күнделікті жігерлік немесе іскерлік үлкен топ психологиясының
сферасында ұжымның тәртібі іскерлігі қаралады.Үлкен әлеуметтік топтар
іскерлігі белгілі субъекті формаға мақсат қояды.
Жоғарыда қарастырылған сфералар үлкен әлеуметтік топтар
психологиясында органикалық түрде көрінеді:
1.Анықталған жалпы типті тұлғалық мінездеме.
2.Жалпылы психологиялық қоғамдық мінездеме (халықтар,класстар,нәсілдер
т.б).
Психологиялық реңк-нақты пайда болған психологиялық жалпылық.Бұған
әлеуметтік мінез мәдениетпен,әдеттермен анықталады.Ол әлеуметтік
қажеттілікті, әлеуметтік процестердегі жағдайларда пайда болады.
Салт деп- тарихи түрде қалыптасқан белгілі-бір жағдайда пайда
болған,өмірде заңды түрде қалыптасқан ережелер жиыны деуге болады.
Психологиялық ерекшеліктер әлеуметтік топтарда әр қилы көрінеді.
Үлкен (таптар, ұлттар) және сол сияқты кіші (ұйым,отбасы) әлеуметтік
топтардың психологиялық сипаттамалары, оған топтасу, басшылық және көшбасы
болу, топтық әрекет жасау тиімділігі сияқты процестерді зерттеу кіреді;
Тұлғаның әлеуметтік психологиясы,оның қоммуникациялық сапаларын
талдау,әлеуметтендіру мәселелері, әлеуметтік мақсатты қалыптастыру және
ауыстыру.
Осы аталған барлық мәселелер әрекет жасау кезінде жүзеге асырылатыны
белгілі.Бұған шығатын қорытынды, әлеуметтік психологияның бірден-бір
нысаны-топ ішіндегі, әрекет жасау үшін біріккен нақты әлеуметтік
топтардағы барлық әлеуметтік-психологиялық құбылыстар. Олардың маңыздылығы
детерминанты болып табылады. Осындай әдістемелік принциптерде құрылған
әлеуметтік психология даму бойындағы қасиеттері жетілдіруге себепші
болады. Ресейдің әлеуметтік психологиясындағы осындай теориялық және
әдістемелік мәселелерді Г.М.Андреева, С.С.Кузьмин, В.Н.Князев,
В.К.Липинский, А.В.Петровский, А.В.Филипон секілді салымдар бір жүйеге
келтіріліп жүр .
Үлкен топқа біз мемлекетті, бір жынысты ұлтты жатқызамыз.
Мысалы,: дүние жүзінде ер адамдар, әйел адамдар, жастар,
кәрілер бұлар үлкен топқа жатады.
Үлкен топтың кіші топтан айырмашылығы мынада үлкен
топта әлеуметтік әрекетті спецификалық тұрғыда реттеу болады,
ал кіші топта мұндай жоқ. Бұлар салт-дәстүр. Белгілі
әрекеттер бұл топтың өмірін сипаттайды. Әрекет арқылы
адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас контактлерін анықтауға болады.
Үлкен топта «тіл» ерекшеліктері бойынша алады. Сонымен қатар
сөйлеу мәдениетті бұл көбінесе жастарға байланысты болады.
Мысалы,: топты мамандықты, жастарды бір тізімге қоюға
болмайды. Енді үлкен топтың құрылымдық психологиясы қандай
деген сұраққа жауап берсек.
Құрылымдық психологияға көптеген элетенттер енеді, яғни әр
жеке тұлғаның өзіндік психологиялық құрылымы, психологиялық
процестері, психологиялық кейпі. Зерттеулер бойынша:
1. Психологиялық жиынтық бұл тұрақты білім (әлеуметтік мінез,
салт-дәстүр).
2. Эмоционалдық жиынтық бұл қозғалмалы динамикалық білім
(көңіл-күй, қажеттілік, қызығушылық).
Үшінші бір мәселе бұл-үлкен топқа кіретін әр жеке
тұлғаның санасы . Үлкен топтың ішіндегі әлеутеттік
топтардың ерекшеліктері көптеген қызығушылықтарды тудырады.
Миндей мен Аронсон томдарында «топ» деген сөздің өзіне
көптеген анықтамалар берілген.
Еврей авторларының айтуы бойынша «топ» деген ұғым
«шындық» дегенді білдіреді, ал американдықтардың айтуы
бойынша «буржуазия» деген ұғымды білдіреді. Бұлардың
ұғымдары әр түрлі болған мен олардың мақсаты бір.
Ол топтың психологиясының мінездемесінің бұл топқа
енетіндердің әрекеттерінің бір-бірімен байланысты.
Үлкен топқа енетіндердің әрекеттерімен топтың
психологиялық мінездемесінің бір-бірімен болатын байланыстары
яғни әлеуметтік топтың психологиялық мінездемесі әлеуметтік
топқа енетіндердің әрекеттері бір-біріне әсерлесуіне
әлеуметтік психологиядағы әлеуметтік салт-дәстүр әр түрлі
болуы мүмкін.
Маркстік әлеуметтік дәстүр бойынша «топ» 3 сызық
бойымен жүреді.
- нақты бір топтың психологиялық ерекшелігі, яғни бұл топ
тарихта да қазіргі кезде де өмір сүреді.
- белгілі бір эпохада пайда болған топқа көңіл бөлу.
- топтың психологиялық мінездемесі топқа енетіндердің ішінде
ерекше орынды топтық қажеттілік алады. Адам қажеттілігін
қанағаттандыру үшін белгілі бір әрекеттер жасалды. Қорыта
келсек үлкен ұжымдарда
өзара қатынастың күрделі құрылымы қалыптасады, олар барынша
қунақы, кейде тіпті ұрыс-жанжалға бейім, бірақ осындай
ұжымдарда жарқын, ешкімге ұқсамайтын тұлғалардың танылуы
мүмкіндігі бар.
Әрбір әлеуметтік топтың әлеуметтік құрылымы бар және ол үш негізден
тұрады: мәртебелі – рөлдік қатынас, мамандандырылған – дәрежеленген
мінездеме және жыныстық құрам.
Біз топтағы қақтығыстардың, жағымсыз эмоциялардың қайдан шығатынын біле
және түсіне бермейміз.Бұл сұраққа американдық психолог Олпорттың адамның
рөлдік қылықтары кестесінен кейін жауап беруге болады. Бұлардың барлығы
әлеуметтік рөлді орындаудан басталады. Мысалы, белгілі бір тұлға басшы
орнына тағайындалады.Әр топтарда әр түрлі ойлар қалыптасады: біреулер
демократиялық немесе либералды басшыны (көбіне шығармашылық және ғылыми
топтарда ) басқалар қатал және авторитарлы (өндірістік топ). Енді қауым
адамнан нені қажет екендігін түсіну керек.Өз рөлін түсінбеген адам
қиналады.Әрине бұл жағдайға адамдар көп көңіл бермейді, ал қақтығыс
туғанда, бұл адамнан басқалар нені қажет етіп тұрғанын түсінбегені
байқалады. Кейбір адамдар қауым одан нені қажет етіп тұрғанын біліп, бірақ
осы адам оны істемейтінін саналы түрде түсініп тұрса да сол рөлді
қабылдайды.Өз рөлін түсінгеннен кейін ғана адам рөлді қабылдау немесе одан
бас тарту керек.Рөлді қабылдау қарым – қатынаспен байланысты. Түсіну және
жаңа рөлді қабылдау өте қиын және сол адамның кейпіне кіріп, ішкі жан
дүниесі мен жаңа орнына үйренуге біршама уақыт керек.
Рөлді жүйенің келесі сатысы – рөлді ойнау немесе іске асырудың екі жағы
бар, олар: рөлдегі адамның қылықтары және ортаның берген бағасы. Соңғысы,
адамның өзіне - өзі берген бағасы және әртүрлі мәртебелі орындағы
адамдардың бағалауы болып табылады.
Топтың әлеуметтік құрылымы – мамандандырылған – дәрежеленген
мінездеме.Бұл құрылымға білім деңгейі, кәсіп және топ мүшелерінің дәреже
деңгейі кіреді. Ұжым мүшелерінің өзара қарым-қатынасының кестесі. Үшіншісі
– топтың жыныстық және жастық құрамы.Басшы үшін бұл өте қажет , өйткені
жастық кезеңдердің психологиялық ерекшеліктері болады.Сонымен бірге
жыныстық жақпен бөліп, айтар болсақ, әйелдер ұжымы эмоционалды болып келеді
және осы ұжымда рөлдік қақтығыс көп болады. Ал ер адамдар тобы қаталдыққа
бейім келеді, олар инертті, рационалды, сондықтан топта әйелдер мен ер
адамдардың араласуы ұжымда психологиялық хал – ахуалдың жағымды болуына
ықпалын тигізеді.
Әрине, топтап, ұжымнан «сырт қалғандардың» жағдайы қиын. Мұнда да адамның
тумысынан берілетін қасиеттері де (флегматик, меланхолик темпераментінің
өкілдері) себепті болады. Сондықтан, топ жетекшілері мен белсенділер осы
жайтты ескеріп, ондай адамдарды ұжымға тартудың тиімді жолдарын
қарастырулары тиіс. Іс - әрекеттің қандай түрі болмасын оның атқарылуы
оңайға соқпайды. Кейде ол терең сапалылықты, терлеп – тепшуді, шаршап
шалдығуды қажет етеді, тіпті адамды стресс жағдайларына (діңке құру,
болдыру) ұшыратуы мүмкін. Сонымен қорыта айтатын болсақ, топтағы адамдар
индивидуалдылығымен ерекшеленеді, өзіне тән темпераменті, мінезі, ойы мен
интеллектісі, өзінің құндылығымы көрінеді. Осы индивидтер танысады, қарым –
қатынасқа түседі, уақыт өте топтағылар бір – бірлерін түсініп, қабылдап,
жағымды қарым – қатынаста болады.
А.А.Бодалев, В.Н.Панферов сияқты психологтар эксперимент жүргізгенде
таныстық кезінде адамның ойында бірінші шашы қалады. Психологтар адамдарды
қабылдауда психологиялық типтерді көрсетеді, олар: жағымды, жағымсыз және
адекватты. Жеке тұлғаны жағымды түрде қабылдасақ, біз оған өте жоғары баға
береміз, яғни «жамандықтарын жасырып, жақсылықтарын асырып » айтамыз, ал
егер керсенше, жағымсыз болса сол тұлғаның кері, яғни теріс жаман
қасиеттері алдымен көзге түсіп, сол тұлғаға сенімсіздікпен қараймыз.
«Қатарласу» эффектісі – белгілі бір тұлға жайлы мәліметтер, ақпараттар
жинау сол тұлғаға көптеген әсерін тигізеді. Сол тұлғаға жамандық ойлайтын
адам ол туралы ақпарат жинап басшыға және оның жақындарына жеткізуге
тырысады. Өз - өзін ақтап, олай болмағандығы туралы дәлелдеу көптеген
ауыртпалықтарды алып келеді.
Көптерге мәлім эффект бұл жағымды қасиеттер беріледі, ал оның
ойлағанындай адекватты емес қасиеттері, іс - әрекеттері адамды ренжітеді,
көнілін қалдырады.
Қарым – қатынастың психологиялық механизмін және бір – бірлеріне әсер
етуін белгілі бір қатарға тізіп қоюға болады. Бұл қатарда ең бірінші жұғу
ерекшелігі, яғни адамның қарым – қатынасындағы жағымды эмоцияларының
қалыпты өсуі. Жұғу ерекшелігі санасыз деңгейде болады және кезекте,
көпшілікте сонымен бірге біраз ғана топтасқан адамдар алдында да бола
береді. Келесі қатарда екі ерекшелік, олар: өз - өзін сендіру және еліктеу.
Өз - өзін сендіру немесе суггестия индивидуалды және топтық түрде болады
және қарым – қатыстың мақсатына қарай саналы және санасыз денгейде болады.
Әрбір адам келесі адамның идеяларын, әрекеттерін, сезімдерін қабылдау да
жоғарыда айтылған қасиеттерді қолдана алады.
Еліктеу – күрделі динамикалық ерекшелік. Бұл жесттің, тәртіптің,
қимылдық, интонацияның көшірмесінен саналы түрде қабылдауына дейінгі
көрінеді.
Қарым – қатынастағы психологиялық механизмдердің бірі – бәсеке. Бәсеке
адамды физикалық және интелектуалды, эмоционалды түрде шаршатады. Егер
бәсекенің даму стимулы болса бұл жақсы, ал егер бұл бәсеке бақталастыққа
айналса (мысалы ер адамдарда қызметтік сферада, ал әйел адамдардың жеке
өмірлерінде) онда жаман болғаны.
Үшінші денгейді айтар болсақ бұл – көндіру, яғни аргументті, саналы түрде
өз ойларын, әрекеттерін сөз арқылы басқа адамға жеткізу.
Көндіру тек сөзбен ғана емес, іспен де көрініп жатса іске асады. Осы
психологиялық механизмдердің барлығын игерген басшы басқа адамдармен қарым
– қатынасқа түскенде үлкен жетістіктерге жетеді.
Топтағы өзара қарым – қатынастар тек топ мүшелері үшін ғана емес, сонымен
бірге басшы мен бағынушыға және жалпы жеке тұлға мәртебесі үшін қажет. Бұл
тек тұлғалар бір – бірлерін түсіну болып табылады.
Түсінушіліктің өзі әртүрлі деңгейде болады. Түсінушіліктің төменгі және
үстіртін денгейі адамның іс - әрекетінің еш мақсатсыз, тек қабылдау, жақсы
немесе жаман деп түсіну. Екінші деңгейде түсінушілік бұл адамның ақылына,
мінезіне, әрекетіне талдау жасау, баға беру, интеллектуалды ерекшелегіне
қарай: ақылды немесе ақымақ, қатал немесе бос және т.б. Ең жоғарғы үшінші
деңгейде адамды терең мотивін, әр түрлі әрекеттердің өзара байланыстарын
және т.б.
Танудың екі түрі бар: біріншісі эмпатия адамды эмоционалды түрде
қабылдау, оның жан дүниесіне, ішкі әлеміне ену, оны әр түрлі ойларымен,
сезімдерімен шынайы түрде қабылдау. Егер топта белгілі бір жүйеде тұлғалық
қарым – қатынас болса, онда психологиялық шағын топқа айналады (адамзаттық
қарым - қатынас) терминологиясының теория бойынша – бейресми топ. Оның
өзіндік ерекшелектері бар:
- адамдардың санының аздығы – 3 тен 10 аралығы;
- симпатия сезімінің негізінде, бірлестікте, мінез – құлықтың
ұқсастығымен, қызығушылықтардың бірлігінде қалыптасады;
- өздерінің көшбасшылар бар;
- өз орталарының салт – дәстүрлері, ережелері, ерекшеліктері міндеттері
бар;
Шағын топтың ерекшелігі оларды заңды және әкімшіліктен ұстау қиын,
олардың өзгермейтін ережелері болады. Бұл топ ұжымның ресми басшылығына,
сонымен қатар оппозицияны қабылдауы мүмкін немесе қарсы тұра алады.
Әлеуметтік психологияда шағын топ ол саны жағынан , жалпы
қызығушылақтары мен мақсаттары және топтық тәртіп нормасы мен байланысқан
топтың байланысқа түсетін индивидтер жиынтығы. Шағын әлеуметтік топқа
белгілі бір құрылымдық қауымдастық, әлеуметтік – психологиялық өмір
қызметінің механизмі, топтық диалектикасы кіреді.
Шағын әлеуметтік топта басқарушы жүргізуші буын қызмет мақсаттарын қояды.
Шағын әлеуметтік топта топ мүшелерінің біріккен іс - әрекетін
ұйымдастырушылық және әрекетін, мақсатын қоятын орта қызығушылықтарын
ескере отырып орындайтын жетекші болады.
Шағын топтың ерекше белгілері:
1 – кеңістіктік және уақытша адамдардың бірлесуі (1). Осы адамдардың
бірлестігі жеке байланыстарына еркіндік береді (2), оған қарым – қатынастың
интерактивті, ақпараттық, перцептивті аспектілер кіреді, кейбір американ
зерттеушілері ең негізгі перцептивті аспект дейді, өйткені олар барлық
адамдарды индивидуалдығымен қабылдайды (3).
Бірлескен әрекет - әр адамның белсенділігі (4), бұл стимул сонымен бірге
барлығына жауап қайтару.
2 – бірлескен әрекеттегі тұрақты мақсат (5). Мақсатты жүзеге асыру
белгілі бір қажеттілікке жауап беру. Мақсат бірлескен әрекеттің бастапқы
қадамы ретінде шағын топтың құрылымдық динамикасын анықтайды.
Мақсаттың үш түрін көрсетуге болады:
1. Топтың қажетілігін белгілі бір уақыт аралығында анықтайтын
перспетива, мақсат;
2. Орталық мақсат – уақытты біраз қажет ететін және топтың ұжым
ретінде қызығушылықтарын анықтау (өндірістік қызығушылықтар немесе
мектеп);
3. Алшақ перспективалар топтың әлеуметтің
мәселелеріменбірлеседі.Бірлескен әрекеттің мақсаты топты бүтіндеп,
оның сыртқы ресми құрылымын көрсетеді.
Бұл топ мүшелерінің (көшбасшыда немесе басқарушыда) көрінуі мүмкін, бірақ
көрінбесе ұйымдастырушылық бастама жоқ деген сөз емес. Бұл жағдайда
басқарушылық қызметі топ мүшелері мен көшбасшылық фукциясы топ мүшелерімен
көшбасшылық арасында көрсетілген.
4. Персональды ролдердің дифференциациясы мен бөлінуі (еңбек
кооперациясы, биліктің бөлінуі, яғни топ мүшелерінің белсенділігі
бірлеспеген және олар бірлескен әрекетте әртүрлі рөлдерді сомдайды.).
5. Топ мүшелерінің эмоционалды қарым – қатынасы (8), топтық
белсенділікке әсерін тигізеді, топты топша ретінде бөлінуіне алып келеді,
топтың тұлғалары қарым – қатынасының ішкі құрылымын қалыптастырады.
6. Топтың спецификалық мәдениеттілігі – нормалар, ережелр, тәртіптер. Бұл
нормалар топтық бірлестіктің белгілері.
3.1 ІІІ-МОДУЛЬ БОЙЫНША ПРАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ СЕМИНАР САБАҒЫНЫҢ СҰРАҚТАРЫ
№1-2 семинар сабағы. Жеке тұлға туралы жалпы түсінік
Мақсаты:
Индивид, жеке тұлға, даралық ұғымдарындағы көлемдік және мазмұндық
айырмашылықтарды түсіндіру арқылы психология ғылымындағы жеке тұлға
ұғымының алатын орнын көрсету.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Жеке тұлға ұғымына анықтама.
2. Индивид, жеке тұлға, даралық ұғымдарындағы көлемдік және мазмұндық
айырмашылықтар.
3. Жеке тұлғаның құрылымы.
Әдістемелік нұсқау:
Индивид, жеке тұлға, даралық ұғымдарындағы көлемдік және мазмұндық
айырмашылықтарға көңіл аударыңыз. Осының негізінде жеке тұлға ұғымына өз
анықтамасын беруі қажет.
Әдебиеттер:
1. Бодалев А.А. Психология личности. – М., 1998
2. Братусь Б.С. Аномалия личности.
3. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
4. Гриншпун И.Б. Введение в психологию. – М., 1994
5. Жарықбаев Қ. Психология. – А. 2001
6. Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
7. Общая психология .Курс лекции../Сост. Е.И.Рогов. – М., 1995
8. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М., 2003
9. Мерлин В.С. Личность как предмет психологического исследования. –
Пермь, 1998
10. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
11. Столяренко Л.Д. Основы психолоии. – Ростов-на Дону, 1996
12. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10томдақ. 5т. Гуманистік
психология. / ред. басш. Ә.Н.Нысанбаев. – А., 2005
13. Хьелл Л., Зиглер Д. Теории личности. - СПБ., 1999
№3-4 семинар сабағы. Жеке тұлғаны зерттеу тарихы
Мақсаты:
Жеке тұлғаны зерттеу кезеңдерімен танысу, әр кезеңнің жеке тұлғаны
зерттеуде алатын орнын айқындау.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Жеке тұлғаға әдеби-философиялық тұрғыдан қарау.
2. Жеке тұлғаны зерттеудің клиникалық кезеңі.
3. Жеке тұлғаның эксперименталдық психологиясының басталуы мен дамуы.
Әдістемелік нұсқау:
Жеке тұлғаны ғылыми зерттеудің негізгі үш кезеңіне жан-жақты талдау
жасау қажет.
Әдебиеттер:
1. Бодалев А.А. Психология личности. – М., 1998
2. Братусь Б.С. Аномалия личности.
3. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
4. Гриншпун И.Б. Введение в психологию. – М., 1994
5. Жарықбаев Қ. Психология. – А. 2001
6. Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
7. Общая психология .Курс лекции../Сост. Е.И.Рогов. – М., 1995
8. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М., 2003
9. Мерлин В.С. Личность как предмет психологического исследования. –
Пермь, 1998
10. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
11. Столяренко Л.Д. Основы психолоии. – Ростов-на Дону, 1996
12. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10томдақ. 5т. Гуманистік
психология. / ред. басш. Ә.Н.Нысанбаев. – А., 2005
13. Хьелл Л., Зиглер Д. Теории личности. - СПБ., 1999
№5-6 семинар сабағы. Жеке тұлғаның қазіргі теориялары
Мақсаты:
Қазіргі психологиялық жеке тұлғалық теорияларды топтастыру, оларға
сараптама жасау.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Жеке тұлғаның қазіргі теорияларын классификациялау.
2. Жеке тұлғаның психодинамикалық теориясы.
3. Жеке тұлғаның социодинамикалық теориясы.
4. Жеке тұлғаның гуманистік теориясы.
5. Жеке тұлға прроблемасын теоретикалық жасақтаудағы жаңа тенденциялар.
Әдістемелік нұсқау:
Қазіргі психологиялық жеке тұлғалық теорияларды топтастырыңыз. Жеке
тұлғаның психодинамикалық, социодинамикалық және интракционистік
теорияларына сараптама жасай отырып, жеке тұлғаның психологиялық
проблемаларына байланысты теоретикалық зерттеу жұмыстарындағы неғұрлым жаңа
тенденцияларды көрсетіңіз.
Әдебиеттер:
1. Бодалев А.А. Психология личности. – М., 1998
2. Братусь Б.С. Аномалия личности.
3. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
4. Гриншпун И.Б. Введение в психологию. – М., 1994
5. Жарықбаев Қ. Психология. – А. 2001
6. Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
7. Общая психология .Курс лекции../Сост. Е.И.Рогов. – М., 1995
8. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М., 2003
9. Мерлин В.С. Личность как предмет психологического исследования. –
Пермь, 1998
10. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
11. Столяренко Л.Д. Основы психолоии. – Ростов-на Дону, 1996
12. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10томдақ. 5т. Гуманистік
психология. / ред. басш. Ә.Н.Нысанбаев. – А., 2005
13. Хьелл Л., Зиглер Д. Теории личности. - СПБ., 1999
№7-8 семинар сабағы. Тұлғаның қалыптасуы және дамуы.
Мақсаты:
Тұлғаның қалыптасу және даму заңдылықтарымен танысу, Э.Эриксонның жеке
тұлғалық даму тұжырымдамасына сараптама жасау.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Жеке тұлғаның қалыптасуының алғышарттары.
2. Жеке тұлғаны дамыту мәселесін шешудегі теориялардың негіздері.
3. Э.Эриксон бойынша жеке тұлғаны дамыту этаптары.
4. Жеке тұлғаның тұрақтылығы мәселесі.
Әдістемелік нұсқау:
Жеке тұлғаның дамуы мәселесінің, оның қандай теория тұрғысынан
қаралатындығына тәуелділігіне көңіл аударыңыз. Э.Эриксонның жеке тұлғалық
даму тұжырымдамасына сараптама жасаңыз. Дамудың келесі жақтарын қарастыру
қажет: қалыпты және қалыпты емес, прогрессивті және регрессивті, және даму
кезеңдері мен оның жас ерекшелік этаптары.
Әдебиеттер:
1. Бодалев А.А. Психология личности. – М., 1998
2. Братусь Б.С. Аномалия личности.
3. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
4. Гриншпун И.Б. Введение в психологию. – М., 1994
5. Жарықбаев Қ. Психология. – А. 2001
6. Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
7. Общая психология .Курс лекции../Сост. Е.И.Рогов. – М., 1995
8. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М., 2003
9. Мерлин В.С. Личность как предмет психологического исследования. –
Пермь, 1998
10. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
11. Столяренко Л.Д. Основы психолоии. – Ростов-на Дону, 1996
12. Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10томдақ. 5т. Гуманистік
психология. / ред. басш. Ә.Н.Нысанбаев. – А., 2005
13. Хьелл Л., Зиглер Д. Теории личности. - СПБ., 1999
№9-10 семинар сабағы. Адам өміріндегі эмоцияның маңызы
Мақсаты:
Сезім, эмоция ұғымдары, олардың арақатынасын түсіну, оның қызметтерімен
танысу.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Сезім және эмоция ұғымдарына психологиялық анықтама.
2. Эмоцияның негізгі қызыметтері.
3. Эмоционалдық күйді бағалайтын және өлшейтін негізгі параметрлер.
Әдістемелік нұсқау:
Эмоция ұғымына түсінік беріңіз. Оның адам өміріндегі маңызына және
негізгі қызметтеріне талдау жасауқажет: коммуникативті, реттеуші,
мотивациялық, бағалаушы, итермелеуші, қорғаныштық. Эмоцияның түйсік пен
сезімнен айырмашылығын көрсете отырып, эмоцияларды топтастырыңыз.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Гриншпун И.Б. Введение в психологию. – М., 1994
3. Вилюнас В.К. Психология эмоциональных явлений. – М., 1976
4. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003
5. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
6. Симонов П.В. Эмоциональный мозг. Физиология. Нейроанатомия.
Психология эмоций. – М.: 1981
7. Фромм Э. Искусство любить:Исследование любви. – М., 1990
8. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов
пед. инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
№11-12 семинар сабағы. Эмоцияның психологиялық теориялары
Мақсаты:
Эмоцияға түрліше анықтама берген түрлі ғалымдардың концепцияларымен
танысу, оларға анализ жасау.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Ч.Дарвиннің эволюциялық теориялары.
2. Джемс-Ланге және Кеннон-Бард бойынша эмоцияның шығу тегі және оның
негізінің психоорганикалық концепциясы.
3. Л. Фестингер, С.Шехтер бойынша эмоцияның когнитивтік теориялары.
4. П.В.Симонов бойынша эмоцияның ақпараттық теориялары.
Әдістемелік нұсқау:
Қазіргі психологиядағы негізгі эмоция теорияларына көңіл аударыңыз:
Ч.Дарвиннің эволюционистік теориясы, Джемс-Лангенің психоорганикалық
теориясы, эмоцияны түсіндірудегі Л.Фестингердің когнитивті диссонанс
теориясы, П.В.Симоновтың ақпараттық теориясы. Оларға тезариус құрыңыз.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Гриншпун И.Б. Введение в психологию. – М., 1994
3. Вилюнас В.К. Психология эмоциональных явлений. – М., 1976
4. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003
5. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
6. Симонов П.В. Эмоциональный мозг. Физиология. Нейроанатомия.
Психология эмоций. – М.: 1981
7. Фромм Э. Искусство любить:Исследование любви. – М., 1990
8. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов
пед. инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
№13-14 семинар сабағы. Эмоция және жеке тұлға
Мақсаты:
Жеке тұлға өміріндегі эмоция маңызын көрсету, оның түрлі
көріністерімен, эмоционалды сферасымен танысу.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Эмоцияның адам қажеттілігімен байланысы.
2. Адамда эмоционалды сфераның дамуы.
3. Шығармашылықтағы эмоцияның көрнісі.
4. Балаларда адамгершілік сезімдерді тәрбиелеудің маңызы.
Әдістемелік нұсқау:
Эмоцияның адамның тұлғалық дамуындағы ролін күнделікті өмір барысынан
мысалдар келтіру арқылы дәлелдеу. Балаларда адамгершілік сезімдерді
тәрбиелеудің маңызын ашу.
Әдебиеттер:
9. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
10. Гриншпун И.Б. Введение в психологию. – М., 1994
11. Вилюнас В.К. Психология эмоциональных явлений. – М., 1976
12. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003
13. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
14. Симонов П.В. Эмоциональный мозг. Физиология. Нейроанатомия.
Психология эмоций. – М.: 1981
15. Фромм Э. Искусство любить:Исследование любви. – М., 1990
16. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов
пед. инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
№15-16 семинар сабағы. Ерік.
Мақсаты:
Ерікке – психикалық процесс және психикалық қасиет ретінде анықтама
беру, арақатынасын көрсету.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Адам іс-әрекетін және қарым-қатынасын ұйымдастырудағы еріктің маңызы.
2. Тұлғаның бірінші еріктік қасиеттері.
3. Тұлғаның екінші және үшінші еріктік қасиеттері.
Әдістемелік нұсқау:
Ерік ұғымына түсінік беру және оның негізгі белгілерін көрсетіңіз.
Оның біріншілік, екіншілік және үшіншілік қасиеттеріне сипаттама беріңіз.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003
3. Котырло В.К. Развитие волевого поведения у дошкольников. – Киев. 1971
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
5. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
6. Выготский Л.С. Собр. Соч. – М., 1983
№17-18 семинар сабағы. Ерік теориялары.
Мақсаты:
Ерік теорияларын талдау, ерік және рефлексия арақатынасын түсіндіру.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Еріктің теоретикалық зерттеулері.
2. Ерік және рефлексия.
3. Еріктік реттеулердің іс-әрекет мотивациясымен байланысы.
Әдістемелік нұсқау:
Еріктік әрекетке теоретикалық сараптама жасай отырып, қазіргі
психолог ғалымдардың ерік мәселесіне интегративті сипаттама беру
талпыныстарына баға беріңіз.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003
3. Котырло В.К. Развитие волевого поведения у дошкольников. – Киев. 1971
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
5. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
6. Выготский Л.С. Собр. Соч. – М., 1983
№19-20 семинар сабағы. Әрекет-қылықты ерікті реттеу мәселелері.
Мақсаты:
Еріктің реттеушілік қызметін түсіндіру, ерік құрылымын көрсету.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Ерікті әрекеттің құрылымын талдау.
2. Ерікті шешім қабылдау мен оны орындаудың маңызы.
Әдістемелік нұсқау:
Әрекет-қылықты ерікті реттеу мәселелеріне байланысты ерікті әрекеттің
құрылымын анықтаңыз және оған өз аргументтеріңізді негіздеңіз.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003
3. Котырло В.К. Развитие волевого поведения у дошкольников. – Киев. 1971
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
5. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
6. Выготский Л.С. Собр. Соч. – М., 1983
№21-22 семинар сабағы. Адамда еріктің қалыптасуы.
Мақсаты:
Еріктің қалыптасу заңдылықтарымен танысу, балаларда еріктің дамуындағы
ерекшеліктермен танысу.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Ерікті дамытудың негізгі бағыттары.
2. Әрекет-қылықты саналы реттеуді қалыптастыру және нығайту ерікті
дамытудың маңызды этапы ретінде.
3. Балаларда ерікті дамытудағы ойынның маңызы.
Әдістемелік нұсқау:
Адамның әрекет-қылығының саналы, адамгершілік тұрғысынан реттелуін ерік
дамуының маңызды этапы ретінде қарастырыңыз. Балаларда ерік дамуындағы
қиыншылықты жеңумен байланысты ойындардың маңызын ашыңыз.
Әдебиеттер:
7. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
8. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003
9. Котырло В.К. Развитие волевого поведения у дошкольников. – Киев. 1971
10. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
11. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
12. Выготский Л.С. Собр. Соч. – М., 1983
№23-24 семинар сабағы. Мотив және мотивация
Мақсаты:
Мотив және мотивация ұғымдарына анықтама беріп, арақатынасын түсіндіру.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Мотив және мотивация ұғымдарына психологиялық анықтама
2. Мотивтің қажеттілік және мақсаттармен ара қатынасы.
3. Адамның мотивтік сферасының негізгі параметрлері және құрылымы.
Әдістемелік нұсқау:
Мотив және мотивация ұғымдарына өзіндік психологиялық анықтама беріңіз
және оны өз аргументіңізбен негіздеңіз. Мотив ұғымына байланысты
терминологияға сараптама жасай отырып, мотивацияны саналы және
бейсаналы процесс ретінде түсіндіріңіз.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003 (389-418.
3. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
4. Выготский Л.С. Собр. Соч. – М., 1983
5. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М., 1982 (189-
206.
6. Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. - СПб., 2000
7. Симонов П.В. Мотивированный мозг. Высшая нервная деятельность и
естесвеннаучные основы общей психологии. – М., 1987
8. Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Ростов-на Дону, 1996
9. Хекхаузен Х. Мотивация и деятельность. Т2.– М., 1986
10. Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
№25-26 семинар сабағы. Мотивацияның психологиялық теориялары
Мақсаты:
Мотивацияның зерттеу тарихымен таныса отырып, негізгі бағыттарына
анализ жасау.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Мотивацияны зерттеу тарихы.
2. ХІХ ғ. екінші жартысына дейінгі мотивация теориясының дамуы.
3. Адамдағы инстинкт теориясы.
4. Қажеттілік теориясы.
5. ХХ ғ. бірінші жартысынан бастапқы мотивацияны зерттеудің негізгі
бағыттары.
Әдістемелік нұсқау:
Мотивацияны зерттеу тарихына шолу жасау қажет. Адамның әрекет-қылық
мотивациясын зерттеудің негізгі бағыттарына талдау жасаңыз.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003 (389-418.
3. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
4. Выготский Л.С. Собр. Соч. – М., 1983
5. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М., 1982 (189-
206.
6. Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. - СПб., 2000
7. Симонов П.В. Мотивированный мозг. Высшая нервная деятельность и
естесвеннаучные основы общей психологии. – М., 1987
8. Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Ростов-на Дону, 1996
9. Хекхаузен Х. Мотивация и деятельность. Т2.– М., 1986
10. Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
№27-28 семинар сабағы. Мотивация және іс-әрекет
Мақсаты:
Мотив және іс-әрекет ұғымдарына анықтама беру, мотивация түрлерін
талдаудан өткізу.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Каузальді атрибуция ұғымы мен теориясы.
2. Жетістікке жету мотивациясы.
3. Жетістікке және жеңіліске бағытталған адамдар іс-әрекетінің даралық
ерекшеліктері.
4. Жетістікке жету мотивациясы және алаңдаушылық, шарасыздық.
Әдістемелік нұсқау:
Мотивация және іс-әрекет арасындағы психологиялық байланысты аша
отырып, жетістікке жету , шарасыздық және түрлі әрекет-қылық
мотивацияларына талдау жасау қажет.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003 (389-418.
3. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
4. Выготский Л.С. Собр. Соч. – М., 1983
5. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М., 1982 (189-
206.
6. Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. - СПб., 2000
7. Симонов П.В. Мотивированный мозг. Высшая нервная деятельность и
естесвеннаучные основы общей психологии. – М., 1987
8. Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Ростов-на Дону, 1996
9. Хекхаузен Х. Мотивация и деятельность. Т2.– М., 1986
10. Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
№29-30 семинар сабағы. Мотивация және жеке тұлға
Мақсаты:
Мотивацияның жеке тұлға өмірінде алатын орны, маңызын көрсету, түрлерін
айқындау.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Мотивацияның негізгі факторлары.
2. Қарым-қатынасқа деген қажеттілік (аффиляция).
3. Билеушілік мотивациясы.
4. Түрлі әлеуметтік ортадағы түрлі мотивтегі адамдар әрекет-қылығы.
5. Агрессивтілік пен фрустрация мотивациясы.
Әдістемелік нұсқау:
Жеке тұлғалық басқа факторлардың мотивацияға тәуелділігі мен
байланысын дәлелдеу қажет(көркем әдебиет туындылары арқылы).
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003 (389-418.
3. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
4. Выготский Л.С. Собр. Соч. – М., 1983
5. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М., 1982 (189-
206.
6. Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. - СПб., 2000
7. Симонов П.В. Мотивированный мозг. Высшая нервная деятельность и
естесвеннаучные основы общей психологии. – М., 1987
8. Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Ростов-на Дону, 1996
9. Хекхаузен Х. Мотивация и деятельность. Т2.– М., 1986
10. Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
3.2 ІҮ-МОДУЛЬ БОЙЫНША ПРАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ СЕМИНАР САБАҒЫНЫҢ СҰРАҚТАРЫ
№1-2 семинар сабағы. Темперамент типтері
Мақсаты:
Темперамент ұғымының мәнін ашу, оның типтеріне психологиялық сипаттама
беру.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Темперамент типтеріне психологиялық сипаттама.
2. Әрбір темперамент типтерінің жетістіктері мен кемшіліктері.
3. Темперамент және қызмет.
Әдістемелік нұсқау:
Темперамент ұғымына тұлғалық қасиет ретінде анықтама беру қажет.
Темперамент типтеріне психологиялық сипаттама бере отырып, олардың жағымды
және жағымсыз жақтарына баға беріңіз.
Әдебиеттер:
1. Мерлин В.С. Очерк теории темперамента. – М., 1964
2. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
3. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003 (389-418.
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
5. Стреляу Я. Роль темперамента в психическом развитии. – М., 1982
6. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
7. Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
№ 3-4 семинар сабағы. Темпераменттің физиологиялық негіздері
Мақсаты:
Темперамент мәнін ашуда оның физиологиялық негізінің алатын орнын
көрсету.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Темперамент физиологиялық ұғым ретінде.
2. Темперамент және адамның жүйке жүйесінің негізгі қасиеттері
3. В.М.Русалов бойынша темперамент қасиеттерін трактовкалау.
Әдістемелік нұсқау:
Темпераменттің физиологиялық негізін түсіндіру. Жоғары жүйке жүйесі
типтері бойынша кесте арқылы талдау жасаңыз (). Темперамент типтерін
түрлі теориялық бағыттар (шетелдік және отандық бағыттар негізінде)
бойынша классификациялау қажет.
Әдебиеттер:
1. Мерлин В.С. Очерк теории темперамента. – М., 1964
2. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
3. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003 (389-418.
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
5. Стреляу Я. Роль темперамента в психическом развитии. – М., 1982
6. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
7. Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
№ 5-6 семинар сабағы. Темпераментке психологиялық анықтама беру
Мақсаты:
Темпераменттің психологиялық қасиеттері: белсенділігі, темпі,
өнімділігі, қозғыштығы, ауыспалылығын көрсете отырып, темпераменттің
психологиялық қасиеттеріне талдау жасау.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Темперамент жеке тұлғаның психикалық қызметінің динамикасын анықтаушы
динамикалық аспект ретінде.
2. Темпераменттің психологиялық қасиеттері: белсенділігі, темпі,
өнімділігі, қозғыштығы, ауыспалылығы.
3. Темпераменттің психологиялық қасиеттерінің адамның танымдық
процестерінде көрінуі.
4. Қарым-қатынас стилінің темперамент қасиеттеріне тәуелділігі.
Әдістемелік нұсқау:
Темпераменттің психологиялық қасиеттеріне талдау жасау қажет:
белсенділігі, темпі, өнімділігі, қозғыштығы, ауыспалылығы. Темпераменттің
психологиялық қасиеттерінің адамның танымдық процестерінде көрінуі және
қарым-қатынас стилінің темперамент қасиеттеріне тәуелділігіне мысалдар
келтіріңіз.
Әдебиеттер:
1. Мерлин В.С. Очерк теории темперамента. – М., 1964
2. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
3. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003 (389-418.
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
5. Стреляу Я. Роль темперамента в психическом развитии. – М., 1982
6. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
7. Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
№7-8 семинар сабағы. Темперамент және іс-әрекетттің даралық стилі
Мақсаты:
Іс-әрекетттің даралық стилі ұғымы, темпераменттің оған әсерінің мәнін
ашу.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Іс-әрекетттің даралық стилі ұғымына түсінік.
2. Іс-әрекетттің даралық стилінің темперамент қасиеттеріне тәуелділігі.
3. Іс-әрекетттің даралық стилі мен темперамент қасиеттерінің арасындағы
байланыстың тұрақты еместігі.
Әдістемелік нұсқау:
Іс-әрекеттің даралық стилі мен темпераменттің өзара байланысын ашыңыз.
Әсіресе адамның кәсіптік іс-әрекетіндегі темперамент қасиеттері
белгілерінің ролін анықтауға көңіл бөліңіз.
Әдебиеттер:
1. Мерлин В.С. Очерк теории темперамента. – М., 1964
2.Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
3.Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003 (389-418.
4.Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
5.Стреляу Я. Роль темперамента в психическом развитии. – М., 1982
6.Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
7. Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
№9-10 семинар сабағы. Мінез-құлықтың табиғаты
Мақсаты:
Мінез табиғатын түсіндіру, мінез және темперамент арақатынасын
түсіндіру.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. К.К.Платонов, Н.Д.Левитов, А.Лоуэн, Райх және қазіргі американ
психологтарының мінезге беретін психологиялық анықтамалары.
2. Мінез тұлғалық қасиеттің бір қыры ретінде.
3. Мінез және темперамент.
Әдістемелік нұсқау:
Мінез ұғымына белгілі психологтардың тұжырымдамасының негізінде өз
анықтамаларын беру қажет. Мінезді тұлғалық қасиеттің бір қыры ретінде
түсіндіріңіз. Мінездің жалпы және дара бітістеріне көңіл аударыңыз.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Гиппенрейтер Ю. Психология индивидуальных различии. – М., 1989
3. Личко А.Е. Психопатия и акцентуация характера у подростков. – Л.,
1983
4. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
5.Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 2004
6.Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Ростов-на Дону, 1996
7.Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10томдақ. 5т. Гуманистік
психология. / ред. басш. Ә.Н.Нысанбаев. – А., 2005
8.Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
9.Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
№ 11-12 семинар сабағы. Мінез типологиясы
Мақсаты:
Мінез модельдерімен танысу: Фрейд, Юнг, А.Ф.Лазурский, Фромм, Братусь,
К.Леонгард бойынша. Сараптама құру.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Мінез акцентуациясы.
2. Даралық мінездердің моделдері (Фрейд, Юнг).
3. Жүйке жүйесінің психикалық ұйымдастырылуына байланысты мінез типтері
(А.Ф.Лазурский бойынша).
4. Әлеуметтік мінез типологиясы (Фромм, Братусь бойынша).
5. Мінез акцентуациясының типтері (К.Леонгард бойынша).
Әдістемелік нұсқау:
Фрейд, Юнгтың даралық мінездердің моделдері, А.Ф.Лазурскидің жүйке
жүйесінің психикалық ұйымдастырылуына байланысты мінез типтері, Фромм,
Братусь бойынша әлеуметтік мінез типологиясы, К.Леонгард бойынша мінез
акцентуациясының типтері мінез типологиясын құруға негіз болатын жалпы
факторларды көрсетіңіз. Мінез типологиясы бойынша заңдылық кестесін
құрастырыңыз.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Гиппенрейтер Ю. Психология индивидуальных различии. – М., 1989
3. Личко А.Е. Психопатия и акцентуация характера у подростков. – Л.,
1983
4. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
5.Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 2004
6.Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Ростов-на Дону, 1996
7.Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10томдақ. 5т. Гуманистік
психология. / ред. басш. Ә.Н.Нысанбаев. – А., 2005
8.Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
9.Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
№ 13-14 семинар сабағы. Мінездің қалыптасуы
Мақсаты:
Адам өміріде мінездің қалыптасу ерекшеліктері мен факторларын,
қалыптасу көздерін айқындау.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Адам мінезінің қалыптасу көздері.
2. Балаларда мінездің ерте және кеш байқалулары.
3. Мінезді қайта тәрбиелеу мәселелері.
Әдістемелік нұсқау:
Адам мінезінің қалыптасуына ықпал ететін факторларды атап көрсетіңіз.
Жас ерекшелік кезеңдеріне байланысты мінездің қалыптасып немесе өзгеруіне
талдау жасап, мінезді қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
аспектілерін қарастырыңыз.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Гиппенрейтер Ю. Психология индивидуальных различии. – М., 1989
3. Личко А.Е. Психопатия и акцентуация характера у подростков. – Л.,
1983
4. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
5.Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 2004
6.Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Ростов-на Дону, 1996
7.Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10томдақ. 5т. Гуманистік
психология. / ред. басш. Ә.Н.Нысанбаев. – А., 2005
8.Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
9.Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
№ 15-16 семинар сабағы. Жеке тұлға және адам мінезі
Мақсаты:
Мінездің басқа даралық қасиет ерекшеліктерімен байланысын дәлелдеу.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1.Мінез жеке тұлғаның даралық қасиеті ретінде.
2.Экстраверсия және интроверсия мінез қырлары ретінде.
3.Мінездің басқа даралық қасиет ерекшеліктерімен байланысы.
Әдістемелік нұсқау:
Жеке тұлғаның жалпы құрылымындағы мінездің орнын көрсетіңіз.
Экстраверсия және интроверсия мінез қырлары ретінде. Мінездің басқа даралық
қасиет ерекшеліктерімен байланысын дәлелдеу мақсатында тақырып бойынша
шағын эксперименталды зерттеу жұмысын ұйымдастыру (А.Е.Личконың “мінез
акцентуациясы” әдістемесін пайдалануға болады ) ұсынылады. Алынған
нәтижелерге талдау жасау қажет.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Гиппенрейтер Ю. Психология индивидуальных различии. – М., 1989
3. Личко А.Е. Психопатия и акцентуация характера у подростков. – Л.,
1983
4. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
5.Рубинштейн С.Л. Основы общей психологий. – СПБ., 2004
6.Столяренко Л.Д. Основы психологии. – Ростов-на Дону, 1996
7.Психология. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. 10томдақ. 5т. Гуманистік
психология. / ред. басш. Ә.Н.Нысанбаев. – А., 2005
8.Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
9.Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
№ 17-18 семинар сабағы. Қабілеттер
Мақсаты:
Қабілетке психологиялық анықтама бере отырып, оның біліктілік, дағды,
іскерлікке қатысты айырмашылықтарын көрсету.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Қабілеттер туралы теориялық анықтамалар.
2. Қабілеттер мен біліктілік, дағды, іскерліктердің айырмашылықтары.
3. Қабілет түрлерінің өзіндік белгілері.
Әдістемелік нұсқау:
Қабілет ұғымына жалпы түсінік беріңіз. Қабілеттің біліктілік, дағды,
іскерліктердің айырмашылықтарын көрсете отырып, қабілет түрлерінің
арасындағы өзара байланысты ашу қажет (нақты мысалдар келтіру арқылы).
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Гиппенрейтер Ю. Психология индивидуальных различии. – М., 1989
3. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
5. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
6. Психология одаренности детей и подростков / Под ред. Н.С.Лейтеса .-
М.; 1996
№ 19-20 семинар сабағы. Қабілеттер, нышандар және адамдардың даралық
өзгешеліктері
Мақсаты:
Қабілет және нышан ұғымдары, нышанның қабілеттің қалыптасуында алатын
орнын белгілеу.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Нышан туралы түсінік.
2. Қабілет пен нышан арасындағы байланыстың бірыңғай еместігі.
3. Қабілеттер, нышандар және адамдардың даралық өзгешеліктері ретінде.
Әдістемелік нұсқау:
Адам қабілеттері мен генотип, жоғары жүйке жүйесі қасиеттерінің өзара
байланысын егіздер әдісі арқылы дәлелдеңіз. Балалардың даралық
айырмашылығын зерттеудегі Теплов-Небылицын мектебінің принциптерін оқып-
зерттеп, оларға өзіндік талдау жасаңыз.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Гиппенрейтер Ю. Психология индивидуальных различии. – М., 1989
3. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
5. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
6. Психология одаренности детей и подростков / Под ред. Н.С.Лейтеса .-
М.; 1996
№ 21-22 семинар сабағы. Адам қабілеттерінің табиғаты
Мақсаты:
Қабілеттің түрлерін талдау, алғышарттарды көрсету.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Арнайы қабілеттердің қалыптасу және дамуының алғышарттары.
2. Талант – қабілеттің ең жоғары көрінісі ретінде.
3. Таланттың негізгі белгілері.
Әдістемелік нұсқау:
Қандай қабілеттерді арнай қабілеттерге жатқызуға болады және оған
негіз болатын биологиялықтан басқа да қандай факторлар әсер етеді деген
сұрақтарға жауап іздестіру қажет.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Гиппенрейтер Ю. Психология индивидуальных различии. – М., 1989
3. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
5. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
6. Психология одаренности детей и подростков / Под ред. Н.С.Лейтеса .-
М.; 1996
№ 23-24 семинар сабағы. Қабілеттің қалыптасуы
Мақсаты:
Қабілеттің қалыптасу кезеңдерімен танысу, әр кезеңде қабілетті зерттеу
әдістерімен танысу.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Кейбір қабілет түрлерін қалыптастырудың жолдары.
2. Қабілеттердің бастапқы қалыптасу этаптары, олардың қалыптасу процесі
және әрі қарайғы дамуы.
3. Түрлі қызмет, әрекет үстіндегі қабілеттердің шығуы және дамуы.
Әдістемелік нұсқау:
Қабілеттің қалыптасу этаптарына сараптама жасай отырып, мектеп
оқушыларының қабілеттерінің қалыптасуының алғышарттарын көрсетіңіз.
Қабілетті зерттеу әдістерін іріктеу және апробациялау қажет.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Гиппенрейтер Ю. Психология индивидуальных различии. – М., 1989
3. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии) – М.,2003
4. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – СПБ., 2004
5. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
6. Психология одаренности детей и подростков / Под ред. Н.С.Лейтеса .-
М.; 1996
№ 25-26 семинар сабағы. Қарым-қатынас адамның негізгі іс-әрекеті ретінде
Мақсаты:
Қарым-қатынас ұғымы оның адам өміріндегі маңызын түсіндіру.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Қарым-қатынас әлеуметтік-рухани қажеттілік ретінде.
2. Қарым-қатынас адамдардың бірін-бірі қабылдаулыры ретінде.
3. Тұлғаралық қатынастардың түрлерін талдау.
Әдістемелік нұсқау:
Қарым-қатынастың адамның психологиялық онтогенетикалық дамуындағы
ролін анықтаңыз. Адамдар мен жануарлар қарым-қатынасын салыстыру қажет.
Қарым-қатынас түрлерін олардың мазмұны, мақсаты және құралдарына қарай
топтастырыңыз және оларға сараптама жасаңыз. Қарым-қатынасты орнату
техникасын меңгеруге байланысты бағдарлама жасау қажет.
Әдебиеттер:
1. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
2. Бодалев А.А. Личность и общение. – М., 1983
3. Бодалев А.А. Восприятие и понимание человека человеком. – М., 1982
4. Кричевский Р.Н., Дубровская Е.М. Психология малой группы. – М.,
1991
5. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003
6. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
7. Петровский А.В. Личность. Деятельность. Коллектив. – М., 1982
8. Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
№ 27-28 семинар сабағы. Топтар және ұжым
Мақсаты:
Топ ұымы, ұжым ұғымы, бұл ұғымдардың арақатынасын түсіну, өзара
әрекеттесу заңдылықтарын көрсету.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Топтардың түрлері.Олардың өзіндік ерекшеліктері.
2. Топтардағы өзара әрекеттесулер.
3. Ұйымдаспаған топтардағы адамдардың өзара әрекеттесулері.
Әдістемелік нұсқау:
Топтық әрекеттің тиімділігінің әлеуметтік-психологиялық факторларына
талдай келе, ұжымға психологиялық анықтама беріңіз және оның қалыптасу
заңдылықтарына көңіл аударыңыз. Кіші топтардағы әлеуметтік-психологиялық
құбылыстарға талдау жасап, тұлғаның дамуындағы түрлі топтардың жағымды және
жағымсыз жақтарын көрсетіңіз.
Әдебиеттер:
9. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
10. Бодалев А.А. Личность и общение. – М., 1983
11. Бодалев А.А. Восприятие и понимание человека человеком. – М., 1982
12. Кричевский Р.Н., Дубровская Е.М. Психология малой группы. – М.,
1991
13. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003
14. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
15. Петровский А.В. Личность. Деятельность. Коллектив. – М., 1982
16. Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
№ 29-30 семинар сабағы. Топтағы жеке тұлға
Мақсаты:
Топ және жеке тұлға байланысын көрсете отырып, топтың тұлғаға, тұлғаның
топқа психологиялық әсерін айқындау.
Талқылауға арналған сұрақтар:
1. Топтағы лидерлік және басқару проблемалары.
2. Адамдардың бірін-бірі қабылдауы және түсінуі.
3. Жеке тұлғаның топтағы өзін-өзі сезінуі.
Әдістемелік нұсқау:
Лидерлік стилдерді топтастырыңыз және сраптама жасаңыз. Адамдардың
бірін-бірі түсінуі мен қабылдауы мәселелерін топта талқылау қажет. Топтарда
болатын шиеленістердің туындау заңдылықтарын анықтаңыз. Социометрикалық
әдісті апробациалау жұмысын орындай отырып, социоматрица мен социограмма
құрастырыңыз.
Әдебиеттер:
17. Гиппенрейтер Ю. Введение в общую психологию. –М., 1987
18. Бодалев А.А. Личность и общение. – М., 1983
19. Бодалев А.А. Восприятие и понимание человека человеком. – М., 1982
20. Кричевский Р.Н., Дубровская Е.М. Психология малой группы. – М.,
1991
21. Немов Р.С. Учебник для студентов высших пед. учебных заведений.
Т1.(Общие основы психологии). – М.,2003
22. Популярная психология. Хрестоматия: Уч. Пособие для студентов пед.
инст./ Сост. Мироненко В.В. – М., 1990
23. Петровский А.В. Личность. Деятельность. Коллектив. – М., 1982
24. Сатиева Ш.С.Психология С. 2007
4 СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
4.1 СӨЖ және СӨЖО тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұсқау
Студенттің өздік жұмысы (СӨЖ) олардың индивидуалды және топпен оқу
әрекетінің көптеген түрлері кіреді, бұлар оқытушының көмегінсіз іске асады
(немесе жартылай көмегі, егерде өздік жұмысы аудиторияда орындалса).
Өздік жұмысының маңыздылығы оқытыушының көмегінсіз, студенттің
міндетті түрде қатысуы мен, алынған ақпаратты білімде қолдану оның қандай
да бір іс-әрекетте қолданылуынан тұрады.
СӨЖ– өзінің білімін жетілдіру әдісі, оқытудағы әртүрлі әдістермен
дедактикалық байланысы. Студент өздік жұмысы процесінде белсенді
шығармашылық жеке тұлға ретінде көрінеді, өзінің мәдениетін таратушы,
бағдарын,болашақ мамандыққа көрсетеді.
Берілген тақырыпты конспектілеу
Негізгі талаптар:
1. Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты ашуға
талпыну.
2. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
3. Міндетті түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-
ретімен жүйелі баяндауы қажет.
4. Жұмыс түсінікті, мағыналы, орамды тілмен жазыдуы тиіс.
5. Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Реферат жазуда не ескеріледі?
1. Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты студент кішігірім
зерттеулер жасайды. Студен осы алғашқы ғылыми жұмысқа байланысты
мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
2. Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
3. Реферат жазуда студен негізгі мәселені ажыратуға, тақырыптардың өзара
сабақтастығын тануға дағдыланады.
4. Фактілер, фактілік материалдарды іріктеу және жинақтау негізінде
таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
5. Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін, қайдан
алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін
көрсетуі қажет.
6. Студенттің жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен оқытушы
қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады. Тақырыпты
зерттеуші студен реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды, сұрақтарға
жауап береді.
Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық
белсенділігін арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
Рефератты талқылау – шығармашылық жұмыстың бір көрінісі, яғни
білімділік, қызығушылық тұрғысынан және тәрбиелік мән-мазмұны зор әрекет,
жұмыс. Бұл кезде сөйлеушілер негізгі мәселеден ауытқымай, нақты, тұжырымды
ой айтуға көңіл бөлуі тиіс.
Рефератты талқылып, қорытындысын шығару – маңызы зор жауапты сәт,
белгілі бір тақырып төңірегінде ғылыми дәйекті тұжырымдар жасап үйрену.
Соңында оқытушы реферат жазған студенттің, пікір айтушылардың сөздерін
жинақтап, қажетті толықтырулар енгізеді, мәселенің түсініксіз тұстарын
анықтап, түзетулер жасайды, толықтырады, өзгертеді.
Студенттердің өздік жұмыстарды орындауларына жалпы кеңестер
(нұсқаулар)
1. Өздігінен білім алу үшін, алдымен сол жұмысқа қажетті нақты
дағдыларға (іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар, түрлі анықтама
әдебиеттерді пайдалана білу, оқығандарды жазып алу т.б. ) ие болу керек.
2. Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды (уақыт, орын,
тиісті әдебиеттер мен құралдардың болуы т.б.) керек етеді, ең дұрысы
кітапханаларда, оқу залдарында біліммен шұғылдануға дағдылану.
3. Өздігінен білім алатын адам нені оқитынын анық біліп, ол жұмысты
белгілі жоспармен, жүйемен жасауы керек.
4.Алғашқы кезде оқытушылардан, тәжірибелі адамдардан, кітапханалардан
ақыл-кеңес алудың пайдасы зор.
5. Өздігінен білім алу жұмысын асықпай, көп үзіліс жасамай жүргізген
жөн.
6. Оқыған материалды мұқият ұғатындай етіп ұғып, түсінбеген жерлерді
қалдырмай, қайталап оқып, оның негізгі жақтарын жазып алу қажет.
7. Анықтама әдебиеттерді, энциклопедияларды, түрлі сөздіктерді қоса
пайдаланып отыру керек.
Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыруға қойылатын талаптар
• Жұмыстың көлемін шамадан тыс асырмай, оның сапасын арттыруға
көңіл аудару;
• Студенттердің өздік жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс
ұштастыра білу;
• Студенттердің дербестігін арттырып, өзіндік білім алу қабілетін
жүйелі түрде дамыту;
• Өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған
материалдарды, хабарларды енгізу;
• Студенттерді табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын,
сонымен қатар нақты фактілер мен құбылыстарды өздігінен талдап
түсінуге үйрету;
• Студенттердің алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге
дағдыландыру;
• Студенттерді оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр
уақытта дербес және белсенді әрекет жасауға баулу;
• Студенттердің өздігінен дербес жұмыс істеу, еңбек ету дағдыларын
қалыптастыру.
4.2.1 СӨЖ тақырыптарының тізімі
Кесте 1
|№ |СӨЖО |СӨЖ |
| |Аудиториялық |Аудиториядан тыс | |
|1 |2 |3 |4 |
|1 |Психологиядағы жеке тұлға |Келесі ұғымдарды |С.Л. Рубинштейн б-ша |
| |түсінігі. (Сұрақты |салыстыру: индивид, |жеке тұлға құрылымы. |
| |талқылау) |жеке тұлға, даралық. |(конспект) |
| | |(Терминологиялық | |
| | |сөздікпен жұмыс) | |
|2 |Жеке тұлға психологиясын |(Терминологиялық |Жеке тұлғаны |
| |оқып-зерттеуді |сөздікпен жұмыс) |зерттеудегі негізгі |
| |эксперименталды тұрғыдан | |үш кезеңге |
| |қараудың негізі. (Сұрақты | |салыстырмалы |
| |талқылау) | |сараптама жасау. |
|3 |Жеке тұлғаның қазіргі |Монаграфиямен жұмыс: |Р.С.Немов б-ша жеке |
| |теорияларын |Леонтьв А.Н. |тұлғаның қазіргі |
| |классификациялау. |Деятельность. Сознание.|теорияларын |
| | |Личность. – М., 1982 |классификациялау |
| | | |схемасын сызу. |
|4 |Жеке тұлғаның дамуы |Монаграфиямен жұмыс: |Р.С.Немов бойынша |
| |проблемасын шешудің түрлі |Братусь Б.С. Аномалии |жеке тұлғаның қазіргі|
| |жолдары. (Сұрақты |личности. – М., 1998 |теорияларын |
| |талқылау) | |классификациялау |
| | | |кестесін сызу. |
|5 |Адам өміріндегі эмоцияның |Рубинштейн С.Л. Основы |(Терминологиялық |
| |маңызы (Сұрақты талқылау) |общей психологий. – |сөздікпен жұмыс) |
| | |СПБ., 1999 551-583 | |
| | |беттерді конспектілеу. | |
|6 |Эмоцияның физилогиялық |Эмоцияның физилогиялық | |
| |негіздерін түсіндірудегі |негіздерін | |
| |түрлі концепцияларды |түсіндірудегі түрлі | |
| |салыстыру. |концепцияларды | |
| | |салыстыру. | |
|7 |1)Эмоция және адам |Монаграфиямен жұмыс: |Махаббат жоғары сезім|
| |даралығы; |Фромм Э. Искусство |ретінде. (еркін |
| |2)Баланың эмоционалды |любить: исследование |шығарма) |
| |сфераны дамытудың маңызы |любви. – М., 1990 | |
| |мен қажеттігі. (Сұрақты | | |
| |талқылау) | | |
|8 |Еріктің адам өміріндегі |Рубинштейн С.Л. Основы |Адамда еріктің |
| |маңызы. |общей психологий. – |көрінуі мен |
| |(Сұрақты талқылау) |СПБ., 1999 587-606 |белгілеріне мысалдар |
| | |беттерді конспектілеу. |келтіру. |
|9 |Ерік теориялары. (Сұрақты | | |
| |талқылау) | | |
|10 |Балалардағы әрекет-қылықты|Еріктік реттеудің адам | |
| |еріктік реттеуді |мақсаты, қажеттігі және| |
| |қалыптастыру. (Сұрақты |мотивациясымен | |
| |талқылау) |байланысын теориялық | |
| | |тұрғыда дәлелдеу. | |
|11 |Ерікті дамытудың жолдары |Еріктік әрекетке |(Терминологиялық |
| |мен негізгі бағыттары. |теориялық талдау жасау.|сөздікпен жұмыс) |
| |(Сұрақты талқылау) | | |
|12 |Адам әрекет-қылығының |Мотив және мотивация |Адамның мотивациялық |
| |мотивациялық психолгиялық |ұғымдарына анықтама |сферасының |
| |тұрғыдан түсіндіру. |беру. (Терминологиялық |құрылысымен танысу. |
| |(Сұрақты талқылау) |сөздікпен жұмыс) | |
|13 |Мотивация жөніндегі түрлі |Монаграфиямен жұмыс: |Мотивацияны |
| |теориялар. (Сұрақты |Леонтьв А.Н. |зерттеудің қысқаша |
| |талқылау) |Деятельность. Сознание.|тарихи талдауын |
| | |Личность. – М., 1982 |жасау. |
|14 |Адам іс-әрекетіндегі |(Терминологиялық |(Терминологиялық |
| |мотивацияның маңызы. |сөздікпен жұмыс) |сөздікпен жұмыс) |
| |(Сұрақты талқылау) | | |
|15 |Мотивация және өзіндік |Просоциалды және |Жеке тұлға және |
| |сана . (Сұрақты талқылау) |агрессивті |мотивация . |
| | |әрекет-қылықтың |(Хабарлама даярлау.) |
| | |мотивацияларына | |
| | |мысалдар келтіру және | |
| | |оларға талдау жасау. | |
|16 |Темпераменттің |Рубинштейн С.Л. Основы |Темперамент және ЖЖЖ |
| |физиологиялық негіздері. |общей психологий. – |типтері ұғымдарымен |
| |(Сұрақты талқылау) |СПБ., 1999 613-614 |танысу. |
| | |беттерді конспектілеу. | |
|17 |Әр темперамент типтерінің |Темпераментке |(Терминологиялық |
| |жетістіктері мен |психологиялық анықтама |сөздікпен жұмыс) |
| |кемшіліктері. (Сұрақты |беру. | |
| |талқылау) | | |
|18 |Іс-әрекеттің даралық стилі|Іс-әрекеттің даралық | |
| |мен темперамент арасындағы|стиліне темпераменттің| |
| |байланыстың тұрақты |әсерін дәлелдеу. | |
| |еместігі. (Сұрақты | | |
| |талқылау) | | |
|19 |Темпераменттің жеке тұлға |Темперамент пен |Жеке тұлға және |
| |қасиеттерімен байланысы. |мінездің өзара |темперамент. |
| | |байланысын дәлелдеу. |(реферат) |
|20 |Жеке тұлға құрылымындағы |Рубинштейн С.Л. Основы |Адам мінезінің |
| |мінездің алатын орны. |общей психологий. – |құрылымдарымен |
| |(Сұрақты талқылау) |СПБ., 1999 620 беттерді|танысу. |
| | |конспектілеу. | |
|21 |Мінез типологиясы |Мінездің түрлі |(Терминологиялық |
| |мәселесінің актуалдылығы. |типологиясына |сөздікпен жұмыс) |
| |(Сұрақты талқылау) |салыстырмалы талдау | |
| | |жасау. | |
|22 |Мінезді қалыптастырудың |Мінезді тәрбиелеу |Мінез мәселесі |
| |психологиялық-педагогикалы|мәселесі.(Дөңгелек |жөніндегі халық ауыз |
| |қ аспектілері. (Сұрақты |стол) |әдебиетінен |
| |талқылау) | |үзінділер. |
|23 |Жеке тұлға және мінездің |Жеке тұлға және |Мінезді зерттеу |
| |өзара байланысы. (Сұрақты |мінездің өзара |әдістерін іріктеу |
| |талқылау) |байланысы. (хабарлама) |және апробациялау. |
|24 |Психологиядағы қабілет |Рубинштейн С.Л. Основы |Қабілет түрлерімен |
| |мәселелері. (Сұрақты |общей психологий. – |танысу. |
| |талқылау) |СПБ., 1999 535-548 | |
| | |беттерді конспектілеу. | |
|25 |Адамдардағы қабілеттердің | |(Терминологиялық |
| |даралық айырмашылықтарының| |сөздікпен жұмыс) |
| |табиғаты. (Сұрақты | | |
| |талқылау) | | |
|26 |Адам қабілеттерінің |Адам қабілеттері мен |Жоғары адам |
| |қалыптасуының |генотип, жоғары жүйке |қабілеттерінің |
| |алғышарттары. (Сұрақты |жүйесі қасиеттерінің |ерекшеліктері.(рефера|
| |талқылау) |өзара байланысын |т) |
| | |дәлелдеу. | |
|27 | |Психология одаренности | |
| | |детей и подростков / | |
| | |Под ред. Н.С.Лейтеса .-| |
| | |М.; 1996 (конспектілеу)| |
|28 |Қарым-қатынастың адамның |Адамдар мен жануарлар |Қарым-қатынас түрлері|
| |психологиялық |қарым-қатынасын |мен құралдарына |
| |онтогенетикалық дамуындағы|салыстыру. |анықтама беру және |
| |ролі. (Сұрақты талқылау) | |сәйкес кесте жасау. |
|29 |Топтық әрекеттің |(Терминологиялық |Ұжымға психологиялық |
| |тиімділігінің |сөздікпен жұмыс) |анықтама беру. |
| |әлеуметтік-психологиялық | | |
| |факторлары. (Сұрақты | | |
| |талқылау) | | |
|30 |Адамдардың бірін-бірі |Жеке тұлғаның |Социометрикалық |
| |түсінуі мен қабылдауы |дамуындағы топтың |әдісті апробациалау. |
| |мәселелері. (Сұрақты |жағымды және жағымсыз |Социоматрица мен |
| |талқылау) |әсер етулеріне нақты |социограмма |
| | |мысалдар келтіру. |құрастыру. |
6.1 ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
$$$ 1
Жеке адамды танып білуде маңызы төмен фактор
A. Өмірлік міндеттер
B. Міндеттерді іске асыру әдістері
C. Ұстанған принциптер
D. Нәсілдік белгілер
E. Мақсат-мұраттары
$$$ 2
“Жеке адам” терминіне байланысты, ең алдымен түсінетіміз
A. Биологиялық мән
B. Қоғамдық мән
C. Әрекет субъектісі
D. Тіршілік формасы
E. Интеллект иесі
$$$ 3
Жеке адамның қоғамдық мәнін танытушы негізгі фактор
A. Табиғи болмыс
B. Нәсілділік
C. Қажеттік-себептік аймақ
D. Сырт көрнісі
E. Қылық-әрекеті
$$$ 4
Жеке тұлға дәрежесіне көтеріудің негізгі көзі
A. Нәсілдік белгілер
B. Қоршаған орта
C. Өткен ұрпақ тәжірибесі
D. Жаратылыстан тыс күш
E. Гендік бағдарлама
$$$ 5
Әлеуметтік қатынастар субъектісі, әрі әлеуметтік мәнді қасиеттер иегері:
A. Адам
B. Жеке адам
C. Индивид
D. Тіршілік иесі
E. Нақты адам
$$$ 6
Даму деңгейі жоғары болған адамға жат қасиет
A. Рухани мәртебелік
B. Күнделікті күйбең
C. Қоғамдық мәнділік
D. Ізгі мақсат
E. Өз қадірін тану
$$$ 7
Организм негізі – генотипі арқылы танылуы мүмкін емес адам ерекшелігі
A. анатомиялық құрылымы
B. физиологиялық ерекшелігі
C. жүйке жүйесінің динамикасы
D. Мінез бітістері
E. Темпераменті
$$$ 8
Жеке тұлғаның дербестігін қамтамасыз етуші негізгі фактор
A. Табиғи болмыс
B. Жғары интеллект
C. Қоғамның жоғары даму дәрежесі
D. Сырттай жоғары рухани күш
E. Қоршаған орта ықпалдары
$$$ 9
Жеке тұлға сапалары негізінен тәуелді
A. Қатынастар өрісіне
B. Организм табиғатына
C. Нәсілділігіне
D. Интеллектіге
E. Ептілігіне
$$$ 10
Жеке тұлғаның тұйық әлуметтік топқа бағынышты болмауы мен
кемелденгендігінің дәлелі
A. Белсенділігі
B. Дербестігі
C. Ақылдылығы
D. Еркінділігі
E. Көрегендігі
$$$ 11
Жеке тұлғаның дамуы мен оның ұнамды қасиеттерінің қалыптасуына негіз –
A. Өз белсенділігі
B. Табиғаты
C. Қоғам қолдауы
D. Ақыл-ойы
E. Болмыстан тыс күш
$$$ 12
Дара адамның өзін басқа адамдармен теңестіре, қалыптасып бару процесі
A. Персоализация
B. Идентификация
C. Адаптация
D. Гуманизация
E. Рефлексия
$$$ 13
Персонализация дегеніміз –
A. Өзін басқа адамдармен теңестіру
B. Өз ерекшелігін тану
C. Басқаларға икемдесу
D. Жауап әрекетке келе білу
E. Жалпы адамшылықты тану
$$$ 14
Жеке тұлғаға байланысты “мен” ұғымының мәні
A. Басқаларды қабылдау қабілеті
B. Өз қадірін сезе білу
C. Дүниеге сезімталдық
D. Заттасқан құндылыққа жақын болу
E. Астар сана ықпалына тәуелділік
$$$ 15
Нақты тарихи-әлеуметтік аймақта адамның тұрақты қылық әрекетінің белгілеуге
қатысы жоқ фактор
A. Құндылықтарды өндіру әдісі
B. Тұтыну аймағы
C. Нәсілдік белгілер
D. Әлеуметтік қатынастар
E. Тұрмыс-салт
$$$ 16
Адамның жоғары инабатты, жасампаздық өмірінің негізі –
A. Тума қасиеттер
B. Нәсілдік белгілер
C. Гендік программа
D. Әлуметтік құнды салт-бағыттар
E. Болмыстан тыс ықпалдар
$$$ 17
Адам өмірін құнсыздандыратын себеп-
A. Ішкі заңдылықтарды тану
B. Мезеттік ықпалдарға тәуелділік
C. Ниет-себептерді түсіне білу
D. Мағыналы мұраттар
E. Саналы бағыттарды таңдай алу
$$$ 18
Жеке адамдағы барша өмірлік күйзелістерді блдырмаудың амалы
A. Өз “менін” елемеу
B. Өз құндылығын сезінбеу
C. Психикалық жағдайын басқаға бағындыру
D. Әрекет-қылықтарын қоғам өлшемдеріне икемдестіре білу
E. Даралығын әсерлеу
$$$ 19
Жеке тұлғаның тұрақты қасиеттерін қалыптастырушы фактор
A. Тума нышан
B. Нәсілдік белгі
C. Әлеуметтік-мәдени сапа
D. Аталғандардың барлығының бірлігі
E. Аталғандардың ешқайсысы емес
$$$ 20
Адамды әрекетке итермелеуші себеп
A. Тілек
B. Ниет
C. Қажеттсіну
D. Мақсат
E. Сыртқы ықпал
$$$ 21
Санада қаланып, нақты қажеттілікті қанағаттандыру үшін адамды әрекетке
итермелеуші фактор
A. Мақсат
B. Мотив
C. Сыртқы ықпал
D. Тілек
E. Ниет
$$$ 22
“Мотив – қажетсіну аймағы”түсінігінің мәні –
A. Дамудағы себеп-түрткілер
B. Ізгі мұраттар
C. Ішкі ниет-тілектер
D. Барша қажетсінулер
E. Нақты қызметәрекеттері
$$$ 23
А.Маслоу ұсынған мотивтер тобынан орын таппаған қажетсінутүрі
A. Биологиялық
B. Қорғаныс
C. Қоғамдық
D. Жеке сйластық
E. Тұлға абыройы
$$$ 24
Нақты адам қоғаммен байланысы жоқ, оқшауланған тұлға деп түсіндіруші ғалым:
A. Рубинштейн
B. Маслоу
C. Выготский
D. Ушинский
E. Ломов
$$$ 25
Жеке адамның қажетсіну аймағы оның басқа тұлғалармен байланысы мен
қатынасына тәуелді болуын уағыздаушы ғалым:
A. Рубинштейн
B. Маслоу
C. Ломов
D. Фрейд
E. Торндайк
$$$ 26
Адамның мотивтік аймағының сипатына жат құбылыс
A. Динамикалық
B. Жанамалық
C. Тұрақты нақтылық
D. Көп өлшемділік
E. Көп түрлілік
$$$ 27
Жеке тұлғаның қажетсіну аймағының өрістеуіне себепті басшы фактор
A. Жеке белсенділік
B. Қоғамдық өмір
C. Табиғи болмыс
D. Рух
E. Генотип
$$$ 28
Адамның қажетсіну талаптарын дамытушы қоғамдық құрылымдардың ең қарапайым
түрі
A. Ұлыс
B. Мемлекет
C. Ұлт
D. Нақты тұлғалар қауымдастығы
E. Ресми бірлестіктер
$$$ 29
Адамның бір деңгейдегі өз қажеттерінен екінші бір дәрежелеріне көшу себебі
A. Тұлғалық ерекшелігінен
B. Өзіндік даму заңдылықтарынан
C. Тұтастай қоғамға араласуынан
D. Жеке ниеттерінен
E. Жоғары рух ықпалынан
$$$ 30
Адамның өз басына ықпал жасаушы өзіндік рухани күштеріне қатынасы
A. Саналы
B. Көбіне сезбейді
C. Ырықты
D. Тіпті сезбейді
E. Нақты жоспарлы
$$$ 31
Нақты адамның өз болмысы жөніндегі өзіндік бағасының дәрежесі
A. Толық объектив
B. Объективтігі кемдеу
C. Қияли
D. Жалған
E. Тіпті жалған
$$$ 32
Әрбір адам дәл мезеттегі нақты әрекеттерінің тікелей мақсатын
A. Сезбейді
B. Сезуі мүмкін емес
C. Айқын сезеді
D. Күңгірт сезеді
E. Жалпылама сезеді
$$$ 33
Саналы сезуге келмейтін, бірақ адам әрекет-қылығына қозғау беретін күштер –
A. Мақсат
B. Мотив
C. Ниет
D. Тілек
E. Қажетсіну
$$$ 34
Саналылық негізге ие болған ықпалдардыңбірі
A. Психикалық көрсетпе талаптар
B. Жоспарлы мақсат
C. Ізгі тілек
D. Өмірлік неит
E. Тұрмыстық қажетсіну
$$$ 35
Психикалық көрсетпе талаптардың мәнін құрайтын көп сипаттардың ұнамсыз түрі
A. Алдын ала даындалған шешім
B. Өткен тәжірибеден үлгі
C. Ой стандарттарына тәуелділік
D. Басқаларға еліктеу
E. Заңдылықтарға бағыну
$$$ 36
Көрсетпе талаптар құрылымындағы когнитивтік бірліктер мәні
A. Дерексізденген ықпал-ниет
B. Танып, қабылданатын зат бейнесі
C. Объектіге болатын қатынас
D. Әрекетке ерік күшімен дайын болу
E. Жалпылама деректеу
$$$ 37
Адамның әрекет мотивтері тобындағы дерексізденген ықпал-ниет атамасы
A. Когнитивтік
B. Көңіл-күй
C. Әрекет-қылық
D. Құмарлық
E. Ұмтылыс
$$$ 38
Жеке тұлғаның бағыт-бағдарының негізі
A. Табиғи
B. Тума
C. Нәсілдік
D. Рухани
E. Әлеуметтік
$$$ 39
Адамның бағыт-бағдарының негізі
A. Табиғи
B. Тума
C. Нәсілдік
D. Рухани
E. Әлеуметтік
$$$ 40
Адамның бағыт-бағдары құрамына кіретін психологиялық формалардың ең
қарапайым, биологиялық формасы –
A. Таным
B. Көзқарас
C. Ұмтылыс
D. Құмарлық
E. Қызығу
$$$ 41
Ниетке еріктік күш қосылғанда пайда болатын бағыт-бағдар түрі
A. Ұмтылыс
B. Ниет
C. Көзқарас
D. Таным
E. Құмарлық
$$$ 42
Көзқарас мәні
A. Саналы қажетсіну
B. Ерікті ниет
C. Дүниені жүйелі тану
D. Бағдарлы ауыстырушы таным
E. Биологиялық талпыныс
$$$ 43
Адамның бағыт-бағдарының ең жоғары психологиялық формасы
A. Көзқарас
B. Наным
C. Қызығу
D. Ниет
E. Ұмтылыс
$$$ 44
Адамның кемелденген жетістік деңгейі тәуелді
A. Өмірлік объектив мақсатқа
B. Нақты іс-әрекеттік мақсатқа
C. Қиялды мақсатқа
D. Субъектив нанымдарға
E. Табиғи болмысқа
$$$ 45
Адамның танымдық қасиеттеріне кедергі болып, оны күйзеліске келтіруші
психологиялық құбылыс
A. Адапция
B. Иллюзия
C. Галлюцинация
D. Фрустрация
E. Аккомодация
$$$ 46
Мақсатты әрекет бұзылысының бір түрі – регрессия мәні
A. Түңілу
B. Ашуға берілу
C. Ойсыз әрекет
D. Өткен үлгілерге еліктеу
E. Мәнсіз қимылдар
$$$ 47
“ Мен” ұғымын әрбір адамның өзін - өзі іс - әрекет субъект ретінде тануға
жәрдем ететін психикалық ерекшеліктер жиынтығы деп түсінуші ғалым:
A. Спиркин
B. Василюк
C. Павлов
D. Кон
E. Сеченов
$$$ 48
“ Мен” бейнеге жат
A. Динамикалы
B. Бекіп қалған
C. Өзгерістерге икемді
D. Ауыспалы
E. Кемелденуге бейім
$$$ 49
Жеке адамның өз “Меніне” сәйкес болу дәрежесін кемітуші фактор –
A. Өз болмысын тануы
B. Мүмкіндіктерін білуі
C. Өз беделін бағалай білу
D. Өзіндік бағамен өз әрекеттерін реттей білу
E. Басқалар бағамына тәуелді болуы
$$$ 50
Жеке адамға көңіл – күй күйзелістері жағдайында өзінің кісілік дәрежесін
сақтап қалуға жәрдемдесетін құбылыс
A. Табиғат әсерлері
B. Қоғамдық мейір
C. Әлеуметтік сақтандыру
D. Психикалыққорғаныс
E. Рационал пайымдау
$$$ 51
Жоққа шығару (отрицание) психологиялық қорғанысының мәні –
A. Санадан шығару
B. Басқаға өткізу
C. Бағытты өзгерту
D. Ақпаратты елемеу
E. Басқа әдетін иемдену
$$$ 52
Болған оқиғаға байланысты қылық – ниеттерін қияли дәлелдеуге жанастыру
қорғанысы –
A. Жоққа шығару
B. Жаңалау
C. Көшіру
D. Сәйкестендіру
E. Ауыстыру
$$$ 53
Көңіл – күйге үлесімсіз ақиқаттарды санадан шығарып тастау қорғанысы –
A. Ығыстыру
B. Көшіру
C. Жаңалау
D. Жоққа шығару
E. Оқшаулау
$$$ 54
Оқшаулау қорғанысының мәні –
A. Әрекетті оңай іске бұра салу
B. Өтірік – шынды дәлелдеу
C. Іштей сезе тұра байқамауға тырысу
D. Игі - өнегелік игілерге еліктеу
E. Өз келешегін басқаға аудара салу
$$$ 55
Өзінің ұрыншақтығын қарсыласына таңа салып, оны дау – дамайдың себепшісі
етіп көрсету әдісі –
A. Жаңалау
B. Сәйкестендіру
C. Ауыстыру
D. Көшіру
E. Ығыстыру
$$$ 56
Эриксонның эпигенетикалық теориясы бойынша жеке тұлғаның туған соңғы
күндеріне дейінгі дамуының неше кезеңдерін көрсетті ?
A. 3
B. 5
C. 7
D. 8
E. 9
$$$ 57
Ағзаның генетикалық конституциясы немесе гендер жиынтығы
A. Фенотип
B. Генотип
C. Орта
D. Онтогенез
E. Филогенез
$$$ 58
Сыртқы ортаның әсері барысында дамитын барлық белгілер жиынтығы
A. Фенотип
B. Генотип
C. Орта
D. Онтогенез
E. Филогенез
$$$ 59
Жеке тұлғаны зерттеу тарихының үшінші кезеңі
A. Мифологиялық
B. Әдеби философиялық
C. Клиникалық
D. Эксперименталдық
E. Дұрыс жауап жоқ
$$$ 60
Жеке тұлға дамуын оның әрекет-қылығы арқылы түсіндіруші бағыт
A. Психодинамикалық бағыт
B. Социодинамикалық бағыт
C. Интеракционистік бағыт
D. Эксперименталды емес бағыт
E. Динамикалық бағыт
$$$ 61
Жеке тұлға даму туралы өз ой қорытындыларын жеке бақылаулармен әсерлердің
негізінде түсіндіруші бағыт
A. Итеракционистік
B. Эксперименталды емес бағыт
C. Гуманистік бағыт
D. Когнитивті бағыт
E. Эксперименталды бағыт
$$$ 62
Р. Кеттел жеке тұлға теориялардың қандай бағытының өкілі
A. Когнитивті бағыт
B. Үйретуші – бихевиоралды бағыт
C. Гуманистік бағыт
D. Жеке тұлға ерекшеліктерінін құрылымдық бағыты
E. Психодинамикалық бағыт
$$$ 63
Жеке тұлғының даралық теориясының өкілі
A. Фрейд
B. Эриксон
C. Юнг
D. Олпорт
E. Фромм
$$$ 64
Жеке тұлға теориясының әлеуметтік – мәдени теориясының өкілі
A. Хорни
B. Эриксон
C. Юнг
D. Олпорт
E. Фромм
$$$ 65
Жеке тұлға типтері теориясының өкілі
A. Фрейд
B. Эриксон
C. Айзенк
D. Олпорт
E. Фромм
$$$ 66
Жеке тұлға теориясының үйретуші бихевиоралды бағытының өкілі
A. Фрейд
B. Эриксон
C. Скиннер
D. Олпорт
E. Фромм
$$$ 67
Жеке тұлға теориясындағы әлеумкеттік – когнитивті бағыттың өкілі
A. Бондура
B. Эриксон
C. Юнг
D. Олпорт
E. Фромм
$$$ 68
Жеке тұлға теориясындағы диспоционалды бағыттың өкілі
A. Фрейд
B. Эриксон
C. Юнг
D. Олпорт
E. Фромм
$$$ 69
Жеке тұлға теориясындағы гумаристік бағыттың өкілі
A. Фрейд
B. Эриксон
C. Юнг
D. Олпорт
E. Маслоу
$$$ 70
Адам әрекетінің негізінде астарсанадағы арман қызығушылық, құмарлық жатыр
деген концепцияны ұсынушы
A. Адлер
B. Фрейд
C. Юнг
D. Келли
E. Маслоу
$$$ 71
“Три эссе о сексуальности” еңбегінің авторы
A. Адлер
B. Бондура
C. Юнг
D. Келли
E. Фрейд
$$$ 72
Жеке тұлғаны нейрофизиологиялық ерекшеліктеріне қарай типтерге бөлуді
ұсынған
A. Кеттел
B. Маслоу
C. Келли
D. Бондура
E. Айзенк
$$$ 73
Толық мәнді тіршілік иесі болу адамның өз қолында деген пікірді жақтаушы
бағыт
A. Психоаналитикалық
B. Когнитивтік
C. Гуманистік
D. Әлеуметтік үйретуші
E. Психоәлеуметтік
$$$ 74
Адамның мақсатқа орай кедергілерді жеңумен өз қылық - әрекеттерін қолдап,
реттей білу қасиеті –
A. Мінез
B. Ерік
C. Қабілет
D. Темперамент
E. Сезім
$$$ 75
Адамдардың теңдей білім мен білікке ие бола тұрып, міндеттеріп әртүрлі
қарқынмен орындауы ................ байланысты
A. Сезімге
B. Мінезге
C. Ептілікке
D. Ойлауға
E. Ерікке
$$$ 76
Адамның өз әрекет – қылығын шапшаң не сылбыр салу қабілетінің негізі –
A. Жүйке жүйесінің динамикасы
B. Мінез бітістері
C. Темперамент
D. Қабілеттері
E. Білім деңгейі
$$$ 77
Еріктік, ырықты әрекет түрі –
A. Жөтелу
B. Таңдау
C. Ашуға берілу
D. Түшкіру
E. Жаттау
$$$ 78
Сырттағы шуға мойын бұруға себеп
A. Ерік әрекетіне
B. Ырықты ықпалға
C. Көзделген ниетке
D. Импульске
E. Саналы мақсатқа
$$$ 79
Адамның өз борышын орындауытәуелді
A. Сезімге
B. Ерікке
C. Қабілетке
D. Танымға
E. Мінезге
$$$ 80
Еріктік қылықтың басты көрсеткіші
A. Саналы әрекет
B. Сезімдік қызығу
C. Жоғары таным
D. Табиғи құмарлық
E. Ізгі мақсат
$$$ 81
Көрмеге дайындалған оқушы әрекеті
A. Ырықсыз
B. Ерікке қатысы жоқ
C. Ерікке байланысты
D. Импульстік
E. Өздігінен болатын
$$$ 82
Иттен қорқа қашқан бала әшейінде қолынан келмес әрекеттерді жасайды, мұның
негізі –
A. Саналы басқарым
B. Ерік
C. Жоспарлы әрекет
D. Ырықты сезім
E. Санадан тыс импульстер
$$$ 83
Қандай мақсат жолында қиыншылықтарды жеңу үшін ерік қоса білу тәуелді
A. Терең түсінімге
B. Ниетке
C. Сезіге
D. Қалауға
E. Қажетсінуінер
$$$ 84
Адамның қандай да кедергілерден қай”мықпай ерік күшін жүмсауы неге
байланысты
A. Табғи болмысына
B. Мақсат маңыздылығына
C. Рухани күшке
D. Дене қуатына
E. Сырт ықпалдарға
$$$ 85
Ерік ұғымының тарихи сипатқа ие екендігін дәлелдеген ғалым –
A. Тульчинский
B. Чхарташвили
C. Сартр
D. Аристотель
E. Ясперс
$$$ 86
Адамның қылық - әрекеттері еріктен емес, табиғат пен өмірдің ақыл
бастауларынан және логика қағидаларынан деп түсіндірген ғалым –
A. Тульчинский
B. Ясперс
C. Платон
D. Аристотель
E. Сартр
$$$ 87
Адам ылғи да бастама күйінде таныылп, ерікке тіпті де қатысы жоқ сыртқы
әсерлерді жинайтын “ұя” ретінде танылған дәуір
A. Ежелгі дүние
B. Орта ғасыр
C. Құлдық дәуір
D. XVII ғасыр
E. Қазіргі кезең
$$$ 88
Ерік дербес жасайтын, нақты қайырымды, не жауыз – құбыжық күштеріне енген
құбылыс деп түсіндіруші ортағасыырлық үрдіс атамасы –
A. Экзистенциализм
B. Неотомизм
C. Метафизика
D. Прагматизм
E. Экзорис
$$$ 89
Ерік табиғатын экзорис үрдісімен түсіндірудің себебі –
A. Адам күшті
B. Адам белсенді
C. Адам даналық ұясы
D. Адам дербес
E. Адам биліксіз
$$$ 90
Ерік түсінігінің жеке адам проблемасымен бірге ғылым аренасына келіп,
зерттеуге алынған заман –
A. Грек – рим заманы
B. Ортағасырлық ғылыми тоқырау заманы
C. Қайта тіктелу заманы
D. XVIII ғасыр
E. Өткен ғасыр 20жылдары
$$$ 91
Ерікті тәуелсіз, тысқы әлеумкттік әсерлерге қатысы жоқ құбылыс деп таныған
философиялық-психологиялық бағыт
A. Экзистенциализм
B. Материализм
C. Неотомизм
D. Прагмотизм
E. Позитивизм
$$$ 92
Нағыз адамгершілік – реттестірілмеген, өздігінен туындайтын,
“әлеуметтенуге” қарсылықтан пайда болатын әрекет- нәтижесі деп түсіндірген
ғалым
A. Аристотель
B. Сартр
C. Коменский
D. Платон
E. Гербарт
$$$ 93
“Еркіндік инстинкті” теориясының авторы –
A. Тульчинский
B. Сеченев
C. Фромм
D. Павлов
E. Фрейд
$$$ 94
Ерік жеке адамның психологиялық болмысының барша деңгейлерінде көрінетінін
дәлелдеген ғалым
A. Павлов
B. Тульчинский
C. Фромм
D. Сеченев
E. Фрейд
$$$ 95
З. Фрейд және Э. Фромның психоаналитикалық зерттеулерінің нәтижесінде
ғылымға енген түсінік –
A. Ерік – жалған
B. Ерік-дербес
C. Ерік-тылсым
D. Ерік-адам мәні, ерекше қуат
E. Ерік-тыс рух күші
$$$ 96
Ерік санадан тыс, ақылдан алшақ, жыныстық құмарлықтың психосексуалды
энергиясы деп түсіндіруші психологиялық бағыт
A. Неотомизм
B. Фрейдизм
C. Бихевиоризм
D. Экзистенциализм
E. Позивитизм
$$$ 97
Ерік негізі жөніндегі Лоренц идеясы
A. Мәдени қылық пен ойлауда
B. Адам жыртқыштығынан
C. Әлеуметтік билікке талпынудан
D. Өз мүмкіндіктерін іске асыруға ұмтылудан
E. Тіршілік сақтау ниетінен
$$$ 98
Ерік – бұл әкімшілік пен әлеуметтік билікке талпыныс деп түсіндірген ғалым
A. Лоренц
B. Адлер
C. Фромм
D. Юнг
E. Хорни
$$$ 99
Қазіргі заман ғылымы дәлелдеген ерік әрекеттерінің басты себебі –
A. Сыртқы мәжбүрлік
B. Тума қасиеті
C. Рухтық бастама
D. Белсенді қарым-қатынас
E. Тылсым күш
$$$100
Ерік бостандығы дегеніміз –
A. Мичурин жолын қолдау
B. Лысенко жетегіне еру
C. Объектив заңдылықққа сай қызымет
D. Әкімшілік
E. Либералдылық
$$$ 101
Ырықты әрекеттерге, яғни ерікпен егіз болатын жүйке құрылымы
A. Мишық
B. Жұлын
C. Ми қабығы
D. Сопақша ми
E. Пирамидалы жасушалар
$$$ 102
Еріктік әрекеттердің бірізділігімен байыптылығын қамтамасыз етуші жүйке
құрылымы
A. Желке бөлігі
B. Шеке бөлігі
C. Қарақұс
D. Алдыңғы орталық жүйке
E. Төбе (еңбек)
$$$ 103
Ерік әрекетінің бағыты мен қуатын қолдаушы жүйке құрылымы
A. Маңдай бөлік
B. Желке бөлігі
C. Бағаналы бөлік
D. Шеке бөлігі
E. Арқа ми
$$$ 104
Мидың маңдай бөлігі зақымдалуынан болатын ерік сырқаты –
A. Абулия
B. Фрустрация
C. Галлюцинация
D. Аппракция
E. Иллюзия
$$$ 105
Ми сырқатынан болатын абулия құбылысының мәні –
A. Зақымды еріксіздік
B. Алдану
C. Қатерлі қиял
D. Жоспарға икемсіздік
E. Танымнан қалу
$$$ 106
Ерік әрекеттерін орындауда адамның саналы әрекеттерін зерттеуші жүйке
құрылымы –
A. Бірінші сигналдық
B. Екінші сигналдық
C. Бірінші және екінші сигналдық
D. Жұлын
E. Сопақша ми
$$$ 107
Ерік реттестірудің негізі тәуелді
A. Тежелуге
B. Радиацияға
C. Сөнуге
D. Қозу ошағына
E. Иррадиацияға
$$$ 108
Жүйкелік қозу үшін қажет қуатты ұдайы қамтамасыз етуші жүйке құрылымы
A. Арқа ми
B. Ретитикулярлы формация
C. Мишық
D. Сезімдік қабық
E. Таламус
$$$ 109
Еріктік әрекет желісінің бастапқы басқышының негізгі міндеті –
A. Талдау
B. Талқылау
C. Мақсат белгілеу
D. Орындау
E. Шешім қабылдау
$$$ 110
Қажеттік толығымен түсініксіз жағдайда адамды іске итермелеуші ықпал мәні –
A. Ұмтылыс
B. Мақсат
C. Қызығу
D. Ниет
E. Құмарлық
$$$ 111
Ерік қолдану желісінде әрекетке келтіруші себепті түсіну кезеңі –
A. Ниет
B. Ұмтылыс
C. Орындау
D. Тілеу
E. Шешім
$$$ 112
Басталмаған әртүрлі әрекеттердің арасынан қажеттісін таңдау кезеңінде
болатын ерік құбылысы –
A. Мақсат белгілеу
B. Ниет бағыштау
C. Сеп – түрткілік (мотивтер) күресі
D. Шешімге келу
E. Нәтиже талдау
$$$ 113
Адам санасын болашақ мақсатқаойыстырып, оның орындалу жолдарын ақылға сай
нақтылаушы ерік формасы –
A. Ниет
B. Қызығу
C. Тілек
D. Құмарлық
E. Ұмтылыс
$$$ 114
Бір сеп – түрткіні қалаумен нақты мақсатқа жүгіну кезеңі –
A. Қызығу
B. Ниет
C. Ұмтылыс
D. Тілек
E. Шешім
$$$ 115
“Көз қорқақ, қол батыр” мәтелінің мәні –
A. Саналы шешім
B. Таңдау дағдарысы
C. Ықпал күштердің жоқтығы
D. Толғаныс байыбы
E. Бұрын еленбеген сеп – түрткіге қуат беру
$$$ 116
Еріктік әрекеттің мәнділігі –
A. Мақсат нақтылаудан
B. Орындауға кірісуден
C. Жоспар түзуден
D. Шешімге келуден
E. Орындау жолы
$$$ 117
Шешімнің орындалыу ұзақ мерзімге кейін қалдырылуымен байланысты ерік түрі –
A. Ниет
B. Қызығу
C. Мақсат
D. Тілеу
E. Ұмтылыс
$$$ 118
Ниет қоюмен байланысты мақсат жолындағы әрекет сатысы –
A. Шешім қабылдау
B. Жоспарлау
C. Мотив таңдау
D. Орындау
E. Нәтиже талдау
$$$ 119
Мақсат белгілеу мен іс нәтижесіне дейінгі процестің барша бөліктеріне ықпал
жасаушы адамдық қасиет –
A. Сезім нәзіктігі
B. Бақыдлағыштық
C. Жоғары дарын
D. Ой үшқырлығы
E. Ерік күші
$$$ 120
Ерік күшінің негізі –
A. Бұлшық еттер қуаты
B. Қоршаған орта
C. Астар сана
D. Жан толғаныс
E. Жоғары рух
$$$ 121
Жапон самурайы, шахид жариялаған мұсылманның ерік күшінің қарқындылығына
дем беруші фактор –
A. Мораль тұрақтылық
B. Жеке адам көз қарасы
C. Қоғамдық мәнді мақсаттар
D. Іс - әрекет көрсетпе талаптары
E. өздік басқарым
$$$ 122
Түсінуден, көптеген басқа сеп – түпкілерді баса отырып, қажетті қоғамдық
ұмтылысқа бет бұрудың алғы шарты –
A. Жауапкершілік
B. Борыш
C. Қалау
D. Дербестік
E. Міндет
$$$ 123
Адамның өз болмысын билеп, сезімдері мен құмарлықтрын тоқтам беру қасиеті –
A. Мінез
B. Ой
C. Қабілет
D. Ерік
E. Сезім
$$$ 124
Көзделген мақсат нәтижесінен соң келетін еріктік әрекет кезеңі –
A. Жоспарлау
B. Бағалау
C. Шешім қабылдау
D. Мақсат қою
E. Бақылау
$$$ 125
Дара тұлға әрекет-қылығының шын өлшем бағасы –
A. Ұжымдық баға
B. Ресми баға
C. Нарықтық баға
D. Жеке бас бағасы
E. Әкімшілік баға
$$$ 126
Мүдделі мақсат мәні –
A. Ниеттелген әрекет
B. Нақты іс-әрекет нәтижесі
C. Жалпы көзделген нәтиже
D. Тілектегі әрекет
E. Жоспарланған әрекет
$$$ 127
Өмірлік принциптермен мұраттарды көзделген мүдделі мақсат тұрі –
A. Тактикалық
B. Стретегиялық
C. Иллюзиялық
D. Оперативтік
E. Қиялдық
$$$ 128
Мол да жарқын идеяларға, байыпты жоспар мен ұшқыр қиялға негізделген ерік
сапасы –
A. Ынталық
B. Табандылық
C. Дербестік
D. Енжарлық
E. Ұстамдылық
$$$ 129
Ерік сапасы ретіде дербестік мәні –
A. Қалыптасқан іс-әркет тәсілін өзгертуге ұмтылыс
B. Өз сенімін, нанымдарынв ие болу
C. Басқалар көзқарасын жоққа шығару
D. Көңіл күйге тоқтам бере алу
E. Толғаныстардың бәрін ысырып, жедел шешім қабылдау
$$$ 130
Ерік сапасы, батылдық мәні –
A. жылдам, берік шешім қабылдауәрі оны іске асыра білу
B. қорқыныштың бәрін басып, адамды тәуекелге келтіру
C. барша күш қуатты көзделген мақсатқа тез шоғырландыра алу
D. орындалатын іске қарап, оған қажетті белсенділікті барластыра алу
E. жад әрекеттерін бірден төмендетпей, қиыншылықтарға төзе білу
$$$ 131
Басқаның ой – пікірі, көзқарасын түгедей жоққа шығарудан болатын ерік
сапасы –
A. Ынталық
B. Позитивизм
C. Батылдық
D. Дербестік
E. Ұстамдылық
$$$ 132
Адамның өз барша күшін көздеген мақсатқа тез шоғырландыра алуда көрінетін
ерік сапасы –
A. Ұстамдылық
B. Ержүректік
C. Табандылық
D. Батылдық
E. Шалттық
$$$ 133
Ерік сапасы – батылдыққа тікелей қарсы ұнамсыз қасиет –
A. Енжарлық
B. Көзсіздік
C. Ұстамсыздық
D. Қорқақтық
E. Шыдамсыздық
$$$ 134
Сәтсіздіке мүдіру, күмәнға берілу сияқты ұнамсыз сапаларға қарсы
ерікқасиеттері –
A. Ұстамдылық
B. Ержүректік
C. Табандылық
D. Батылдық
E. Шалтық
$$$ 135
Шалт әркеттің қарқынды болу кезеңі
A. Әркет аяғында
B. Әрекет бастауында
C. Әрекеттің барша желісінде
D. Әрекет ортасында
E. Барлығында
$$$ 136
Іс - әрекет деңгейін бірдей қарқындылықта ұстау үшін шалттыққа қоса қажет
ерік сапасы
A. Батылдық
B. Табандылық
C. Ұстамдылық
D. Ержүректік
E. Дербестік
$$$ 137
Өжеттікке тікелей қарсы ұнамды ерік сапасы –
A. Табандылық
B. Шалттық
C. Ұстамдылық
D. Батылдық
E. Ержүректік
$$$ 138
Қабылданған шешімнің тиімді де нәтижелі орындалуы үшін ең қажет адам
қасиеті –
A. Сырт талаптарға жүгіну
B. Ресми көрсетпелерден шықпау
C. Шаблондарға еліктей білу
D. Өзіндік бақылау мен өзіндік бағалау
E. Тәуекелшілдік
$$$ 139
Субъекттің өз іс-әрекетінің салдарын қоғамдық – тарихи талаптар тұрғысынан
сараптай білу қасиеті
A. Белсенділік
B. Жауапкершілік
C. Ержүректік
D. Табандылық
E. Батылдық
$$$ 140
Іс нәтижесі сәтсіз келсе, жауапкершілікке байланысты өрісі төмен адамның
психикалық әрекеті –
A. Өзін кінәлау
B. Талдауға салу
C. Айыдын мойындау
D. Басқаны айыптау
E. Себептерін іздеу
$$$ 141
Психолгияға бақылау локусы (орыны) ұғымын ендірген ғалым –
A. Фромм
B. Роттер
C. Галль
D. Фрейд
E. Павлов
$$$ 142
Өз қылықтары мен істерінің себебін сырттан іздеушілрді аңдататын
психологиялық термин
A. Интерналды
B. Дифференционалды
C. Экстраполярлы
D. Интегралды
E. Экстерналды
$$$ 143
Экстерналды адамдарға тән психикалық қасиет
A. Сенімді
B. Шамданғыш
C. Мейірлі
D. Тұрақты
E. Жауапкерлі
$$$ 144
Өзіне сенімі мол, табанды, қайрымды, жауапкершіліг мол адамды танытатын
психологиялық термин
A. Интегралды
B. Экстерналды
C. Дифференционалды
D. Интерналды
E. Экстраполярлы
$$$ 145
Іске деген құлық, ниет , оны орындауға талпыныс болмаудан туындайтын
ұнамсыз қасиет
A. Өжеттік
B. Еріншектік
C. Селқостық
D. Қиқарлық
E. Енжарлық
$$$ 146
Балалық шақта өрбитін ерік қасиеттерін қалыптастырушы негізгі әлеумкттік
фактор –
A. Мектеп
B. Қоршаған орта
C. Нәсілдік
D. Отбасы
E. Қоғамдық мекемелер
$$$ 147
Бала әрекеттерін бастау негізі -
A. Саналылық
B. Еліктеу
C. Әдеттену
D. Ақыл талдауы
E. Дағдылану
$$$ 148
Әр баланы өз қылығын басқалардың талғамына көндіріп, икемділікке баулушы
әлеумкттік бірлік –
A. Отбасы
B. Тәрбиеші
C. Жеке басы
D. Кездейсоқ ықпыл
E. Балалар ұжымы
$$$ 149
Бала еркінін саналы көзі
A. Еліктеу
B. Ойын
C. Әдеттену
D. Еңбек
E. Дағдылану
$$$ 150
Адамның қоршаған дүниеге қатынасынан болатын психологиялық толғаныс
құбылысы
A. Зейін
B. Ой
C. Сезім
D. Сөз
E. Қиял
$$$ 151
“Сезімсіз адам - кесек”, - деп бағалаған ұлы ақын
A. Абай
B. О. Хаям
C. Мағжан
D. Науаи
E. Мұқағали
$$$ 152
Адамның “эмоциялық ашырқауға” түсуінің себебі –
A. Ой тоқырауы
B. Ақпарат кемдігі
C. Қиял таласуы
D. Сезім болмауы
E. Қабілет саяздығы
$$$ 153
Адам тіршілігінің эстетикалық мәні –
A. Ұшқыр ойдан
B. Жоғары сезімнен
C. Қанатты қиялдан
D. Өткір зейіннен
E. Әмбебаб қабілеттен
$$$ 154
XVIII – XIX ғғ. Сезім жөніндегі интеллектуалистік теорияның мәні, адамдағы
барша органикалық көріністердің негізі –
A. Табиғат әсерлері
B. Психикалық
C. Қимыл - әрекет
D. Жоғары рух
E. Аталғанның бәрі
$$$ 155
Барша сезімдік дүниенің ірге тасы “елестер” деп санаған психолог – ғалым –
A. Фромм
B. Гербард
C. Рубинштейн
D. Фрейд
E. Павлов
$$$ 156
Адамның ішкі өзгерістері сезімнен, ал органикалық процесс – эмоция салдары
деп эклкетикті теория ұсынған психолог:
A. Вундт
B. Фромм
C. Торндайк
D. Гербард
E. Фрейд
$$$ 157
Джеймс – Ланге теориясы бойынша сезімнің туындау себебі
A. Ырықсыз
B. Өздігінен болатын
C. Рухани күштен
D. Ырықты
E. Тума
$$$ 158
“Біздің қайғыруымыз – жылағанымыздан, қуанғанымыз - күлгенімізден”, деп
эмоция реттелуінің қара- дүрсін түсініктемесін берегн ғалым –
A. Вундт
B. Гербард
C. Джемс
D. Ланге
E. Кеннон
$$$ 159
Адамның әдейі істеген жасанды әрекеттері қажетті көңіл күйді бере
алмайтынын алға тартып, Джемс – Ланге теориясына қарсы шыққан ғалым –
A. Джемс
B. Кеннон
C. Гербард
D. Фромм
E. Фрейд
$$$ 160
Ч. Дарвин түсінігіндегі сезім, бұл –
A. Жанкүйлік қалып
B. Сырт әрекет
C. Сырт оқиғаға жауап
D. Жоғары рух салдары
E. Тума болмыс
$$$ 161
Сезім туындауы – адамның кезіккен жағдайға икемделе алмауынан,- деп
түсіндірген ғалым –
A. Клаперад
B. Дарвин
C. Кеннон
D. Фестингер
E. Вундт
$$$ 162
Фестингер ұсынған сана үйлесімсіздігі теориясының мәні:
A. Сезім - әрекеттен
B. Сезім - қиялдан
C. Сезім –ақылдан
D. Сезім – қабілет
E. Сезім - сырт ықпалдан
$$$ 163
Санадағы “білімдер” үйлесімсіздігінен болатын сезім сипаты
A. Жағымды
B. Жағымсыз
C. Бейтарап
D. Екіүшті
E. Бәріне де тән
$$$ 164
Санада когнитивті үйлесімдік, яғни жағымды сезім болу үшін қажет
A. Ниет – нәтиже сәйкестігі
B. Ниет – нәтиже алшақтығы
C. Нәтиже өзгерісі
D. Ниет өзгерісі
E. Ниеттелмеген нәтиже
$$$ 165
Ақыл – ой үйлесімсіздігінен құтылудың бір жолы
A. Алған жолдан таймау
B. Жаңа жолдарын іздестіру
C. Субъективизмді бетке ұстау
D. Тәуекелге берілу
E. Бәрі де дұрыс
$$$ 166
Адамның сезімдік кейпі оның әрекет, қылықтарының негізгі себепшісі деп
қарастыратын психологиялық бағыт –
A. Прагматизм
B. Позитивизм
C. Когнитивизм
D. Бихевиоризм
E. Материализм
$$$ 167
Әр адамның нақты жағдайда белгілі құбылысқа болған сезімі
A. Жеке – дара
B. Ұжымдық
C. Жалпы
D. Дерексіз
E. Елес түрінде
$$$ 168
Жеке тұлғаның мәнді гуманистік сипаты негізінен
A. Әрекеттен
B. Қабілеттен
C. Ақылдан
D. Сезімнен
E. Қиялдан
$$$ 169
Қоршаған ортамен қатынасындағы әр адамның мезеттік кейпі сезімнің
A. Танымды тарапты
B. Объективті элементті
C. Субъективтті элементті
D. Бейтарап бөлегі
E. Болмыс шындығы
$$$ 170
Қажеттікті қанағаттандыруға бағыттылған сезім қызметі
A. Объектті сол күйінде қабылдау
B. Объектіге жаңа мзмұн қосу
C. Объектті түбегейлі өзгертіп қабылдау
D. Объектті елемеу
E. Бәрі де сай келмейді
$$$ 171
Қажеттікпен үйлесе келе іс-әрекеттің бастауын беретін көңіл күй серпінісі
A. Қызығу
B. Ұмтылыс
C. Жетекші ниет
D. Құмарлық
E. Тілек
$$$172
“Жетекші ниет” ұғымын психологияға ендірген ғалым:
A. Вилюнас
B. Джемс
C. Ланге
D. Фестингер
E. Клаперад
$$$ 173
Жетекші ниеттерге негізделген сезімдік толғаныстар туындау негізі
A. Кездейсоқ
B. Ырықты
C. Ырықсыз
D. Тума
E. Сырт ықпалдан
$$$ 174
Адамның қоршаған дүниеге санала баға беруі мен эмоционал көзқарасының
себептері
A. Объектив қажеттік
B. Субъектив бейне
C. Қажеттік бейне
D. Бәрі де
E. Білмеймін
$$$ 175
Рахаттану – қысылу, қуаныш – мұң сияқты сезідердің өзіндік ерекше сипаты
көрінеді
A. Үйлесімсіздігінен
B. Қарама – қарсылығынан
C. Біртектілігінен
D. Бір мәнділігінен
E. Мазмұндық ұқсастығынан.
@@@
$$$ 176
Сипаты тікелей темпераменттен көрінетін адам қасиеті –
A. Әрекет-қимыл
B. Сана
C. Мінез
D. Сезім
E. Қабілет.
$$$ 177
Темпераменттік қасиетттер басқа психикалық құбылыстарға қарағанда
A. Тұрақтанған
B. Ауыспалы
C. Динамикалы
D. Өзгермелі
E. Икемдескіш
$$$ 178
Темпераменттің әрқилы қасиетттерінің бір-бірімен байланысы
A. Кездейсоқ
B. Заңдылықты
C. Танымға келмейді
D. Абстракт
E. Жанама
$$$ 179
Темпераменттің мәнін ашатын анықтама
A. Объектілер арасындағы қатынастарды бейнелейтін белгілер
B. Объектінің санада тұтас бейнеленуі
C. Жанама бейнелеуге бағытталған таным әрекеті
D. Психикалық әрекет динамикасын айқындайтын әрекеті
E. Адамның өз қылығын қолдап, ретттей білу қасиеті
$$$180
Темпераменттер жөнінде ғылымның ірге тасын қалаған ежелгі грек дәрігері
A. Гален
B. Гиппократ
C. Фалес
D. Аристотель
E. Солон
$$$ 181
Гален белгілеген темперамент атауларына қатысы жоқ психологиялық термин –
A. Астеник
B. Флегматик
C. Холерик
D. Сангвиник
E. Меланхолик
$$$ 182
Негізіне қан сұйықтығы алынған темперамент атауы –
A. Пикник
B. Холерик
C. Сангвиник
D. Меланхолик
E. Флегматик
$$$ 183
Темпераментті адамның дене құрлымына байланыстыруды негізге алған
конституциялық типология теориясының авторы –
A. Шелдон
B. Кречмер
C. Стреляу
D. Павлов
E. Теплов
$$$ 184
Дене мүшелерінің сырттай өлшемдеріне байланысты анықталған психикалық
типтер саны
A. 2
B. 3
C. 4
D. 5
E. 6
$$$ 185
Бойы сидиған, нәзік денелі, тар иықты адамдарды біріктіретін психологиялық
тип тобы –
A. Лептосоматик
B. Пикник
C. Атлетик
D. Дисплатик
E. Астеник
$$$ 186
Дисплатик адамдар қисыны
A. Нәзік денелі
B. Мығым, семізшең
C. Бұлшық етті, кең иықты,
D. Дене бітімі қисынсыз
E. Бойшаң
$$$ 188
Жүйке жүйесінің қасиетттеріне байланысты типтер саны
A. 2
B. 3
C. 4
D. 5
E. 6
$$$ 189
Конституциялық типология бойынша шизотомик типіне жататын адам сипаты
A. Денесі мығым, ойлауы шабан
B. Денесі нәзік, икемі жоқ
C. Семізшең, тіл табысқыш
D. Қапсағай, дүлей
E. Дене мүшелері қисынсыз
$$$ 190
домаланған денелі, көзқарастары шындықтан ауытқымайтын адамды қамтыған
конституциялық тип –
A. Шизотомик
B. Иксотомик
C. Циплотомик
D. Астеник
E. Флегматик
$$$ 191
40-шы жылдары АҚШ-та Кречмер теориясына эмбрологиялық белгілер идеясын
қосып, темперамент зерттеулерін одан әрі байыта түскен ғалым-
A. Стреляу
B. Шелдон
C. Гален
D. Вилюнас
E. Бюлер
$$$ 192
Темперамент табиғатын түсіндіруде Я.Стреляу атаған Кречмер-Шелдон
теориясының кемшілігі –
A. Адамның дене құрылымын тану
B. Нәсілдікке негізделу
C. Эмбрологиялық белгілерді арқау ету
D. Әлеуметтік жағдайларды елемеу
E. Физиологиялық болмысты ескеру
$$$ 193
Темперамент түрлерінің көрінуі жүйкеде қалыптасқан тұрақты қозу мен тежелу
процестеріне байланыстылығын дәлелдеген ғалым –
A. Сеченев
B. Павлов
C. Теплов
D. Небылицин
E. Рубинштейн
$$$ 194
Жүйке жүйесіндегі күшті әсерлерді басып, сөну және біріктіру шартты
реакцияларын іске асыратын процесс –
A. Қозу
B. Тежелу
C. Тепе-теңдік
D. Қозғалмалылық
E. Селқостық
$$$ 195
Жүйке процесі қозғалмалылығының мәні-
A. Белгілі мерзімде әсерді сақтау
B. Қозу мен тежелу бірдейлігі
C. Жүйке процестерінің өзара ауысуы
D. Жүйке процестерінің инерттігі
E. Туындау және сөну шапшаңдығы
$$$ 196
Темперамент түрлерін анықтауда И.П.Павлов негізге алған фактор –
A. Дене сұйықтықтары
B. Дене құрылымы
C. Жүйке процестері
D. Эмбриологиялық белгілер
E. Физиологиялық болмыс
$$$ 197
Күшті , қозуы басым темперамент типі –
A. Сангвиник
B. Флегматик
C. Холерик
D. Меланхолик
E. Пикник
$$$ 198
Сангвиник типінің жүйкелік сипаты –
A. Әлсіз
B. Күшті, қозуы басым
C. Күшті, қозуы мен тежелуі тең, салғырт
D. Күшті, қозуы мен тежелуі тең, қозғалмалы
E. Флегматик типпен бірдей
$$$ 199
Адам жүйке жүйесінің типі
A. Тәрбиеден
B. Қоршаған ортадан
C. Тума беріледі
D. Тарихи категория
E. әлеуметтік туынды
$$$ 200
И.П. Павловтыңжүйке процестері теориясына қосымша жүйке лабильділігі мен
динамикалылығы қасиеттерін ашқан ғалымдар –
A. Лурия, Узнадзе
B. Выготский, Беспалько
C. Сеченев, Рубинштейн,
D. Эльконин, Занков,
E. Теплов, Небылицын
$$$ 201
Жүйке процесінің туындау және сөну шапшаңдығында көрінетін физиологиялық
құбылыс
A. Динамикалық
B. Лабильділік
C. Рефлекстік
D. Перцептивтік
E. Интроспекттік
$$$ 202
Жүйке жүйесінің динамикалылығының мәні –
A. Әлсіздік көрсеткіші
B. Қоздырғыш қарқыны
C. Рефлекс түзілу жылдамдығы
D. Тежегіштер деңгейі
E. Рефлекс байланысы
$$$ 203
Нақты жүйкелік темперамент типі –
A. Баршаға тән
B. Ұжымдық қасиет
C. Дара психологиялық қасиет
D. Ұлыс болмысынан көрінеді
E. Нақты халыққа тән
$$$ 204
Темперамент типінің нақты көрнісі
A. Ниетте
B. әрекетте
C. интеллекте
D. тілдесуде
E. бәрінде де
$$$ 205
Адамды реакцияға келтіретін сыртқы әсер күштің ең төменгі деңгейі мен
шапшаңдығы –
A. Сензитивтік
B. Реактивтік
C. Лабильділік
D. Динамикалық
E. Активтік
$$$ 206
Темпераментке байланысты реактивтік мәні –
A. Сыртқы әсер деңгейі
B. Ырықсыз әрекет дәрежесі
C. Ықпал жасау қарқындылығы
D. Сыртқы әсерлерге үйренісуі
E. Әсер жауабының туындау жылдамдығы.
$$$ 207
Адамның сыртқы әсерлерге үйренісе алуы –
A. Сезімталдық
B. Шапшаңдық
C. Икемділік
D. Қызбалық
E. қарқындылық
$$$ 208
Санадағы бейне, елес пен ойлар туындауына себепші жағдай
A. Интроверттік
B. Экстроверттік
C. Лабильдік
D. Динамикалық
E. Стереотиптік
$$$ 209
Көпшіл, ым-ишарасы мен қозғалысы мәнерлі, шапшаң адам темпераменті –
A. Холерик
B. Сангвиник
C. Флегматик
D. Меланхолик
E. Пикник
$$$ 210
Холерик адам қасиеттері
A. Белсенділігі басым, ұстамсыз, қызба
B. Ырықсыз әрекеттеріне тоқтам бере алады
C. Әрекеті енжар, бірақ қуатты, іскер
D. Сезімтал, әрекетшеңдігі кем
E. Көңілді, әрекетшең
$$$ 211
Екеуі де бірдей әлсіз типке жататын темпераменттер
A. Холерик, меланхолик
B. Сангвиник, флегматик
C. Флегматик, меланхолик
D. Меланхолик, сангиник
E. Сангвиник, холерик
$$$ 212
Екеуі де экстраверттік сипатқа ие темпераменттер –
A. Меланхолик, сангвиник
B. Сангвиник, флегматик
C. Меланхолик, холерик
D. Сангвиник, холерик
E. Флегматик, холерик
$$$ 213
Қалыпты жағдайда соңғы өнім нәтижесіне ықпал етуші психикалық фактор –
A. Сана
B. Қабілет
C. Темперамент
D. Сезім
E. түйсік
$$$ 214
Еңбек әрекеті тәсілдерін өзгертуге ықпал етуші тума психикалық қасиет –
A. нәсілдік
B. генотип
C. темперамент
D. шабыт
E. дарын
$$$ 215 Темпераментке орай адам таңдауына түсетін әрекет элементі –
A. Мақсат қою
B. Нәтиже
C. Жоспарлау
D. Орындау жолдары
E. Реттеу
$$$ 216
Жағдайға орай жауап-әрекетке келудің әлеуметтік себебі
A. Тума темперамент
B. Нышан
C. Шабыт
D. Жүйке құрылымы
E. Тәжірибе
$$$ 217
Аса күрделі қызметтерді (гимнастика, ұшқыш, музыкант) игеруде басты назарға
алынатын ықпал –
A. Оқу
B. Тәрбие
C. Қоршаған орта
D. Темперамент бітістері
E. Мінез
$$$ 218
Объекттер тез ауысатын, тілдесу қажетті көп жерде пайдалы өнімге бейім адам
типі –
A. Флегматик
B. Холерик
C. Сангвиник
D. Астеник
E. Меланхолик
$$$ 219
Қайталануы көп, жалықтыратын, қарапайым істерді атқаруға бейім тип –
A. Флегматик
B. Холерик
C. Сангвиник
D. Меланхолик
E. Атлетик
$$$ 220
Қызмет бабы мен әрекеттері шектелге, еркін қимылға мүмкіәндік жоқ жерде
шыдауы мүмкін емес тип –
A. Холерик
B. Флегматик
C. Сангвиник
D. Пикник
E. Меланхолик
$$$ 221
Оқу істері мейілінше жиі бақылануы тиіс шәкірт типі –
A. Сангвиник
B. Холерик
C. Меланхолик
D. Астеник
E. Флегматик
$$$ 222
Сангвиник оқушыға сай әрекет сипаты –
A. Ұдайы саналы белсенділік
B. Ұстамсыз қызбалық
C. Байсалдылық
D. Енжар қимыл
E. Дүлейлік
$$$ 223
Тұрақты, бір тәртіппен орындалатын қызметтерде тиімді темперамент типі –
A. Холерик
B. Сангвиник
C. Флегматик
D. Иксотомик
E. Меланхолик
$$$ 224
Меланхоликтің сезімдік сипаты
A. Белсенді
B. Өкпешіл
C. Байсалды
D. Дүлей
E. Көпшіл
$$$ 225
Үздіксіз жаңа, қызғылықты, зейін тоқтатып, белгілі күш жұмсауды талап
ететін істерде тиімді темперамент типі –
A. Флегматик
B. Холерик
C. Сангвиник
D. Атлетик
E. Меланхолик
$$$ 226
Психикалық процестер арасында тікелей темпераментке байланысты қасиет –
A. Ұғу
B. Еске түсіру
C. Түсіну
D. Қабылдау
E. ойлау
$$$ 227
Жеке адамның өзіне тән әрекет-қылығында, тіл қатынасында тұрақты
қалыптасатын дара ерекшеліктер жиынтығы –
A. Темперамент
B. Қабілет
C. Мінез
D. Сезім
E. Ерік
$$$ 228
Мінездің қалыптасу негізі
A. Нәсілден
B. Тума беріледі
C. Өмір жағдайлары
D. Рухани болмыс
E. Бәріде қатысты
$$$ 229
Адамның көпшілік арасында қандай да тұлғалық, әлеуметті әрекетке келетінін
жаңылмай, дәл болжауға мүмкіндік беретін психикалық қасиеттер жиынтығы –
A. Қабілеттер
B. Ерік
C. Мінез
D. Сезім
E. Ойлау
$$$ 230
Мінез көрсеткіші –
A. Терең ой, қиял әрекеттері
B. Тұрақты, таңдаулы қасиеттер
C. Ауытқуы мол сезімдер
D. Ырықты ерік күщтері
E. Жан-жақты дамыған қабілеттер
$$$ 231
Мінездің нақты қалыптасуына себепші фактор
A. Қоғамдық шарттар
B. Тұрмыстық қалыптар
C. Нәсілдік байланыс
D. Әлеуметтік топтар ықпалы
E. Тума нышандар
$$$ 232
Жеке адамның мақсат-мүдделерінің, әрекет-қылықтарының түпкі себебі
A. Мінезден
B. Еріктен
C. Ойлаудан
D. Темпераменттен
E. Түйсік-қабылдаудан
$$$ 233
Мінез арқылы танылатын адамның қоғамдық сипаты –
A. Өжеттілік
B. Төзімділік
C. Табандылық
D. Іс-әрекеттік бағыт-бағдар
E. Жоғары интеллектілік
$$$ 234
Мінез қалыптасуындағы басты шарт –
A. Ой шынайлылығы
B. Ұшқыр қиял
C. Жоғары сезім
D. Белсенді әрекет
E. Өмірлік мақсат нақтылығы
$$$ 235
Адамның мінезсіздігінің белгісі –
A. Ой тоқырауы
B. Мақсат болмауы
C. Әрекеттегі епсіздік
D. Ерік әлсіздігі
E. Сезім күңгірттігі
$$$ 236
Қалыпқа түскен мінезге жетекші фактор –
A. Құмарлық
B. Қызығу
C. Наным-сенімдер
D. Ниет
E. Тілек
$$$ 237
Жеке адамның еліктегіш мінезінің себебі
A. Ой сараңдығы
B. Дербестік кемдігі
C. Шабыт болмауы
D. Қиял тарлығы
E. Қатынастар үйлесімсіздігі
$$$ 238
Нақты мінезді толық тануға себепші байланыс –
A. Іс пен әрекет
B. Бағыт пен бағдар
C. Ықылас пен іс-әрекет
D. Қиял мен ой
E. Түйсік және сезім
$$$ 239
Табысқа жету қажеттігіне қолдау-қуат беруші мінез бітісі
A. Еріксіздік
B. Қорқақтық
C. Күдікшілдік
D. Тәуекелдік
E. Күмәншылдық
$$$ 240
Мінез құбылысын зерттеуші психология саласы
A. Логика
B. Физиология
C. Характерология
D. Типология
E. Дефектология
$$$ 241
Адам мінезін туған күнімен байланыстыра түсіндіруші ілім –
A. Графология
B. Дерматоглифика
C. Хиромантия
D. Гороскоп
E. физиогномика
$$$ 242
Адамдарды сыртқы қабілетіне қарай топқа біріктіріп, олардың мінез сипатын
анықтайтын білім –
A. Жұлдызнама
B. Физиогномика
C. Хиромантия
D. Дерматоглифика
E. Графология
$$$ 243
Графологиялық мінез тану негізі –
A. Туған күн
B. Дене құрылымы
C. Алақан бедерлері
D. Бармақ терісіндегі іздер
E. Жазу таңбасы
$$$ 244
Арыстан қылшықтарындай тік шашты адам – ержүрек, батыл деп топшалаған
ғұлама –
A. Кречмер
B. Галль
C. Аристотель
D. Солон
E. Гиппократ
$$$ 245
Қандай да адамшылық сипат танытатын әрекет-қылықтың жағдайға орай тұрақты,
қайталанып отыратын нақты белгісі –
A. Көңіл шарпулары
B. Мінез бітістері
C. Мнемикалық әрекеттер
D. Ерік көрністері
E. Сезімдік қабілеттер
$$$ 246
Әдет пен мінез бітістері жақын, дегенмен әдет өз сипатына ие, сол ерекшелік
негізі
A. Логикалық
B. Рационалдық
C. Механикалық
D. Эмоциялық
E. Бейнелік
$$$ 247
Мінез бітістерінің қалыптасу шарты
A. Нәсілден
B. Жеке адам табиғатынан
C. Жоғары күштен
D. өмір барысынан
E. психикалық болмысан
$$$ 248
Мінез бітістерін күшті, әлсіз, қатал т.б. деп бөлеміз. Қатал мінез
бітісінің көрсеткіші –
A. Қорқақтық
B. өжеттік
C. икемшілдік
D. келісімпаз
E. белсенділік
$$$ 249
Адам қасиеттерінің бәрі өзара үндес болған жағдайдағы мінез бітісі
A. Қайшылықты
B. Кең
C. Тыңғылықты
D. Адаптивті
E. Конфликтті
$$$ 250
Мінез бен темперамент әртүрлі құбылыс, дегенмен байланысты, сол өзара
жақындық негізі –
A. Нәсілдікте
B. Қоршаған орта ықпалында
C. Жүйке жүйесінде
D. Арнайы тәрбиеде
E. Психологиялық бірлікте
$$$ 251
Мінез дамуына негіз болар психологиялық қасиет-
A. Қабілет
B. Нышан
C. Көңіл
D. Темперамент
E. Ерік
$$$ 252
Холерикке тән мінез бітісі –
A. Байсалдылық
B. Уайымшылдылық
C. Жүректілік
D. Ұстамдылық
E. Байыптылық
$$$ 253
Көпшіліктен тез әрі байыпты тіл табысуға бейім мінезді темперамент иесі –
A. Холерик
B. Флегматик
C. Астеник
D. Сангвиник
E. меланхолик
$$$ 254
Мінездің қатаң, күшті әрі табанды болуының негізі
A. Ой
B. Ақыл
C. Сезім
D. Ерік
E. Сана
$$$ 255
Мінезсіздіктің түпкі себебі –
A. Қорқақтық
B. Сенімсіздік
C. Еріксіздік
D. Жүрексіздік
E. Тәуекелсіздік
$$$ 256
Адам сезімдерінің әртүрлі деңгейде дамуының түпкі себебі –
A. Қоршаған орта ықпалы
B. Мінез ықпалы
C. Іс-әрекет ықпалы
D. Тумадан
E. Еріктен
$$$ 257
Ақыл-ой құбылысына тікелей байланысты мінез бітісі –
A. Ой жүйріктігі
B. Ой тереңдігі
C. Ақылды пайдалана білу
D. Мәселе қоя білу
E. Ой жұмысындағы ынта-сенім
$$$ 258
Ақылға кенде емес адамның тұрмыста ештеңе өндіре алмауының негізгі себебі
A. Еріктен
B. Сезімнен
C. Мінезден
D. Ептіліктен
E. Дағдыдан
$$$ 259
Барша мінез – бітістері өзара заңдылықты байланысқан, осыдан батыр адамға
тән бірін-бірі толықтырушы екі қасиет –
A. Жайдарлы, жайсаң
B. Байсалды, байыпты
C. Сенімді, ұқыпты
D. Достыққа берік, әділ
E. Табанды, сақи
$$$ 260
Альтурист адамдағы жетекші мінез бітісі
A. Қайрымды
B. Жалтақшыл
C. Күдікшіл
D. Секемшіл
E. Қорқақтық
$$$ 261
Адам мінезінің белгілі түрде қалыптасуына себепші фактор
A. Нәсіл
B. Физиологиялық белгі
C. Дүниеге қатынас
D. Темперамент
E. Ерік
$$$ 262
Басқа адамдармен қатынасына орай қалыптасушы мінез бітістері
A. Сыншыл-өзімшіл
B. Шыншыл-өтірікші
C. Еңбеккер-еріншек
D. Сақи-ашкөз
E. Ұқыпты-салақ
$$$ 263
Ұқыпты не салақ мінезді болуға себепші қатынас
A. Басқа адамдармен
B. Іс қызметке
C. Өз басына
D. Заттарға
E. табиғатқа
$$$ 264
Адамның қоғамға араласып, қатынасқа келуінен орнығатын мінез белгілері
A. Әдепті, дөрекі
B. Шығармашыл, тапқыр
C. Менмен, тәкәпар
D. Сақи, сараң
E. әсемшіл, эстет
$$$ 265
Мінез бітістерінің мәнді, ізгілікті маңызға ие болуына себепші фактор -
A. Күнделікті күйбең
B. Пайдакүнем әрекет
C. Өнімді еңбек
D. Салауатты өмір
E. Ұжымдық қатынас
$$$ 266
Адамдардың кейбір тобына тән қасиеттің біреуінің дара мінезінде көрінуінен
мінез типтері қалыптасады, сол мінез типтерін өзара ажыратушы фактор –
A. Дара темперамент
B. Жеке бітістер
C. Ерекше сапалар
D. Жалпы қылық тәсілі
E. Жеке адам ерік көрнісі
$$$ 267
Үйлесімді мінез типіне сай қасиет
A. Жағдайға бағыну
B. Икемшіл
C. Ыңғайлы
D. Эмоциялы
E. Тұрақсыз
$$$ 268
Ерік күшіне мығым, ішкі жан дүниесін болмыс шындығынан ажыратпаудың
жолдарын іздестіруге бейім мінез типі
A. Үйлесімді
B. Икемі кем, қайшылықты
C. Іштей қайшылықты, сырттай келісімді
D. Тиянақсыз
E. Принципі жоқ
$$$ 269
Шамданғыш, ұнамсыз эмоциялары басым мінез типі
A. Бағыт-бағдары тұрақсыз
B. Икемі кем, конфликті
C. Үйлесімді
D. Тиянақсыз
E. Іштей қайшылықты, сырттай келісімді
$$$ 270
Тиянақсыз мінез типінің негізгі белгісі
A. Жағымпаздық
B. Өжеттік
C. Тұрақсыз
D. Рационал
E. Қоғамдық үйлесімді
$$$ 271
Мінездің кейбір бітістерінің қалыптан тыс дамып, тұлға психикасының “әлсіз
жерлері” формасында көрінетін құбылыс
A. Мінез үйлесімдігі
B. Мінез тиянақсыздығы
C. Мінез асқынуы
D. Мінез қайшылығы
E. Мінезсіздік
$$$ 272
Мінез бітісі асқынуының мысалы –
A. Орынды шыншыл болу
B. Орынсыз тіке шыншыл болу
C. Икемді шыншыл болу
D. Үйлесімді шыншыл болу
E. Өмір қажеттігінен өтірікті де шындай қолдану
$$$ 273
Мінез асқынуына берілгіш жас кезеңі
A. Балалық
B. Бозбалалық
C. Жас өспірім шақ
D. Ересекте
E. Кәрілікте
$$$ 274
Әрбір ұлт пен ұлысқа тән мінез қасиеттерін зерттейтін ғылым саласы –
A. Әлеуметтік психология
B. Этникалық психология
C. Педагогикалық психология
D. Жеке адам психологиясы
E. Жас ерекшелік психологиясы
$$$ 275
Адамның тіршілік проблемаларын шешуден гөрі көбірек төңіректегі оқиғалар
мен құбылыстарды бақылауға бейім жас шағы
A. Балалық
B. Бозбалалық
C. Жасөспірім
D. Ерсек
E. Дана кәрілік
$$$ 276
Бозбалалық шаққа тән мінез көрінісі
A. Қиялдылық
B. Байсалдылық
C. Тек бақылаушылық
D. Күйгелектік
E. Сезімге берілу
$$$ 277
Өткен өмір жайларын қайталай, жатқа алып сарапқа салу кезеңі
A. Балалық
B. Бозбалалық
C. Егделік
D. Жасөспірім
E. Кәрілік
$$$ 278
Адам мінезінің санқилы көрністері жас сатыларына байланыстылығын
даналылықпен көре білген ұлы ғұлама
A. Фараби
B. Яссауи
C. Қашқари
D. Баласағұн
E. Жүгнеки
$$$ 279
Әрқандай іс-әрекетті орындауына қажет және сол істің тиімді нәтижесін
қамтамасыз етуші жеке адам сапасы
A. Мінез
B. Сезім
C. Қабілет
D. Темперамент
E. Ой
$$$ 280
Қабілеттер тобына кіретін адам мүмкіндігі
A. Көру
B. Есту
C. Тік жүру
D. Сөйлеу
E. Ән салу
$$$ 281
Кейбір адамдардың арнайы оқып, үйренбей ақ күрделі қызметтерді атқара
алауының негізі –
A. Ойлаудан
B. Қиялдан
C. Мінезден
D. Қабілеттен
E. Сөйлеуден
$$$ 282
Қабілеттің көрінуіне және оның дамуына ықпал етуші адамдық фактор –
A. Зейін
B. Ойлау
C. Іс-әрекет
D. Мінез
E. Темперамент
$$$ 283
Іс-әрекеттің нәтижесі, орындалу деңгейі мен тәсілдері тәуелді –
A. Сезімге
B. Түйсікке
C. Қабылдауға
D. Қабілетке
E. Қиялдауға
$$$ 284
“қабілет – бір адамды екінші адамнан ажырататын дара психологиялық
ерекшелік” деп тұжырымдаған ғалым –
A. Теплов
B. Павлов
C. Сеченев
D. Рубинштейн
E. Лурия
$$$ 285 A
Әрекет негізінде дамып, іс-қимылды ұйымдастыруға және оған басшылық етуші
психикалық құбылыс
A. Ой
B. Сезім
C. Ес
D. Елес
E. Эмоция
$$$ 286 A
Ойлау жөніндегі алғашқы материалистік көзқарастарға негіз болған теория
A. Диалектикалық
B. Бейнелеу заңы
C. Сенсуализм
D. Метафизика
E. Декарт рефлексиясы
$$$ 287 A
Сенсуализм ой теориясының мәні
A. Ой-елес бейнелерінің бірлігі
B. Жалпыланған деректер құрамы
C. Жанама таным
D. Тума бағдарлама
E. Жаратқан жазмышы
$$$ 288 E
Ойды сезімдік негіз бен сөзді өрнектен бөлектеп таза рухқа телуші
философиялық бағыт
A. Метафизика
B. Диалектикалық
C. Неоканттық
D. Сенсуализм
E. Неопозитивизм
$$$ 289
Адам қабілетінің негізі –
A. Тума беріледі
B. Гендік бағдарлама
C. Жоғары рухтан
D. Қызметке орай қалыптасушы бастама
E. Нәсілден
$$$ 290 E
Шындықты жалпылама және жанама бейнелеуге бағытталған танымдық,
психологиялық әрекет
A. Зейін
B. Түйсік
C. Қабылдау
D. Ес
E. Ойлау
$$$ 291
“Қалыпты адам өзінің дене және ақыл қабілеттерінің 10 пайызын ғана
пайдаланады” деп топшалаған психолог-ғалым
A. Фрейд
B. Торндайк
C. Коупленд
D. Вунт
E. Келлер
$$$ 292 D
Құбылыстардың кездейсоқ байланыстарын танытушы психологиялық процестер –
A. Зейін, ес
B. Ой, сөз
C. Елес, ес
D. Түйсік, қабылдау
E. Іс-әрекет, қиял
$$$ 293
Мүмкін болар қабілеттің өрістеуі не сөнуіне себепші болатын фактор –
A. Әлеуметтік жағдайлар
B. Жеке бас ниеті
C. Тәрбие
D. Оқу
E. Басқа адам ықпалы
$$$ 294
Қабілеттердің биологиялық негізді екендігін дәріптеген ежелгі ғұлама –
A. Аристотель
B. Платон
C. Демокрит
D. Гиппократ
E. Солон
$$$ 295
Адамның қабілет ерекшелігін оның бас сүйегінің сырқы формасымен
байланыстыра зерттейтін психологиялық бағыт –
A. Гистология
B. Френология
C. Хиромантия
D. Графология
E. Биехевиоризм
$$$ 296
Қабілеттерге байланысты мидың мекендік қызметі жөнінде ғылыми жорамал
ұсынған ғалым –
A. Фрич
B. Гитциг
C. Галль
D. Котс
E. Дарвин
$$$ 297
Әйгілі тұлғалар өмірнамаларын талдай отырып, қабілеттің тұқым қуалаушылыққа
байланысты екенін тұжырымдаған ғалым –
A. Гальтон
B. Галль
C. Фрич
D. Гитциг
E. Дарвин
$$$ 298
Гельвецкий ұсынған дарындылық негізі –
A. Нәсілдік
B. Қоршаған орта
C. Жоғары рух
D. Әлеуметтік Тәрбие
E. Гендік бағдарлама
$$$ 299
Қабілет, ең алдымен, балалық шақтан қалыптасатын ақыл-сана әрекеттерімен
байланысты екенін дәлелдеуге тырысқан ғалым-
A. Леонтьев
B. Овчинников
C. Гиппенрейтер
D. Ушби
E. гельвецкий
$$$ 300
Қабілеттер дамуының анатомиялық-физиологиялық нәсілдік белгісі
A. ептілік
B. нышан
C. Дағды
D. Талант
E. Дарын
$$$ 301
Ақыл-ес қабілеттері негізінде жатқан ми қызметімен байланысты павлов ашқан
құбылыс
A. Стереотип
B. Генотип
C. Ассоциация
D. Уақытша байланыстар
E. доминанта
$$$ 302
Бірінші, не екінші сигнал жүйелерінің әрекетке қатысуына байланысты
қабілеттердің үш типін ажыратқан ғалым –
A. Павлов
B. Сеченев
C. Рубинштейн
D. Леонтьев
E. Лернер
$$$ 303
Көбіне екінші сигналдық жүйеге негізделген қабілеттер типі –
A. Аралас
B. Көркем өнерлік
C. Кинестетикалық
D. Ақыл-саналық
E. Оперативтік
$$$ 304
Аралас қабілеттер орнығуының физиологиялық негізі
A. Бірінші сигналдық жүйе
B. Екінші сигналдық жүйе
C. Екі жүйеде бірдей емес
D. Рецепторлар
E. Анализаторлр
$$$ 305
Көбіне бірінші сигналдық жүйеге негізделген қабілеттер типі –
A. Кинестетикалық
B. Аралас
C. Көркем өнерлік
D. Ақыл-саналық
E. Интеллекттік
$$$ 306
Талдау мен элементтерді ажырата тануға шебер қабілет иелері
A. Суреткерлер
B. Ойшылдар
C. Қалыпты адам
D. Күйшілер
E. Ақындар
$$$ 307 D
Алдағы іс-әрекет өнімін болжастыруға мүмкіндік ашушы психологиялық процесс
A. түйсік
B. қабылдау
C. зейін
D. қиял
E. ойлау
$$$ 308 C
Қиялдың ойлаудан ерекшелігі
A. жалпылығы
B. жанамалығы
C. нақты бейнелігі
D. дерексіздігі
E. логикалығы
$$$ 309
Адамның тума нышандық белгілеріне негізделген қабілеттер –
A. Көркем өнерлік
B. Ғалымдық
C. Спорттық
D. Техникалық
E. Қарапайым қызметтік
$$$ 310
Нышандардың қабілеттер деңгейіне көтерілуіне себепші фактор –
A. Нәсілдік
B. Генотип
C. Әлеуметтік процесс
D. Жоғары рух
E. Жеке адам ықпалы
$$$ 311 C
Қиял ғажайып бейнелер жасауға бейімділіктің түпкілікті негізі
A. білім
B. ептілік
C. тәжірибе
D. дағды
E. әдет
$$$ 312
Жеке адамның дара таңдамалылық қасиетіне негіз болар психологиялық құбылыс-
A. Талант
B. Дағды
C. Нышан
D. Дарын
E. Әрекет
$$$ 313
Адамдар қабілетіндегі айырмашылықтардың көріну кезеңі
A. Іс-әрекетті жоспарлауда
B. Орындауда
C. Нәтижеде
D. Ниеттеуде
E. Талдауда
$$$ 314
Адамның объектіні жан-жақты танып білуге ұмтылуынан туындайтын қасиет –
A. Бейімділік
B. Қызығушылық
C. Дербестік
D. Белсенділік
E. Табандылық
$$$ 315
Адамның нақты іс-әрекетті орындауға талпыну қасиеті –
A. Бейімділік
B. Қызығушылық
C. Дербестік
D. Табандылық
E. Икемділік
$$$ 316
Білім, ептілік-дағдылар бірлігін жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз
етуші жалпы қабілет ерекшелігі
A. Шеберлік
B. Дарындылық
C. Талант
D. Данышпандық
E. Шабыт
$$$ 317
Дарынды адамға жат қасиет-
A. Зейінділік
B. Жинақылық
C. Енжарлық
D. Тұрақтылық
E. Қызметке дайын болу
$$$ 318
Дарындылықтың өзіндік ерекшелігі, ең алдымен, байланысты
A. Білімге
B. Дағдыға
C. Ептілікке
D. Қызығушылыққа
E. Көзқарасқа
$$$ 319
Нақты іс-әрекет аймағында өте жоғары деңгейге көтерілетін қабілет –
A. Дарындылық
B. Шеберлік
C. Талант
D. Шабыт
E. Нышан
$$$ 320
Шеберліктің бастау көзі –
A. Дағды
B. Нышан
C. Психологиялық дайындық
D. әлеуметтік процестер
E. ептілік
$$$ 321
Шеберлік бастамасындағы баланың алғашқы әрекеті –
A. Білім топтау
B. Дағды қалыптастыру
C. Ептіліктерге бейімделу
D. Қарапайым еліктеу
E. Тәжірибе жинақтау
$$$ 322
Адам қабілетінің ерекше даралық сипатын көрсететін психологиялық құбылыс
A. Шабыт
B. Талант
C. Дарын
D. Шеберлік
E. Әрекетшеңдік
$$$ 323
Талантты адам қызметіне жат қасиет –
A. Жаңашылдық
B. Еліктеушілік
C. Қайталанбастық
D. Дербестік
E. Белсенділік
$$$ 324 B
Ниетсіз қиялдың аса жарқын көрінісі
A. Иллюзиялық
B. Шизойдтық
C. Галлюцинациялық
D. Патологиялық
E. Армандық
$$$ 325 A
Жасампаз қиялдың негізі-
A. Алдын-ала басшылық
B. Экспромт
C. Көңіл-күй
D. Рух
E. Сыртқы ықпал
$$$ 326
Таланттың оянуы тәуелді
A. Нышанға
B. Нәсілдікке
C. Жоғары жүйкеге
D. Қоғамдық болмысқа
E. Биологиялық болмысқа
$$$ 327
Дәуір қажеттігі мен әлеумет алдында тұрған міндеттерге байланысты жеке
адамда туындайтын ерекшелік –
A. Дарын
B. Талант
C. Данышпандық
D. Шабыт
E. Нышан
$$$ 328
Мемлекеттегі ғылыми-техникалық прогреске орай өрбитін таланттар тобы –
A. Инженер-конструкторлар
B. Әнші-күйші, әдебиетшілер
C. Қолбасшылар
D. Көріпкел-құмалақшылар
E. Емші-тәуіптер
$$$ 329
Данышпандық мәні –
A. Залпы қабілет
B. Нақты қабілет
C. Қабілет даралығы
D. Ең жоғары шығармашылдық
E. Іс-әрекеттегі ептілік
$$$ 330
Шығармашылық іс-әрекеттің аса табысты болуына себепші рухани күш-қуат
көрнісі –
A. Дағды
B. Талант
C. Дарын
D. Шабыт
E. Нышан
$$$ 331
Шабыт бұл –
A. Психологиялық процесс
B. Психологиялық кейіп
C. Психологиялық қасиет
D. Психологиялық әрекет
E. Психологиялық сапа
$$$ 332
Адамның шабыттану мүмкіндігінің іске асуы ең алдымен тәуелді
A. Ұшқыр қиялға
B. Терең ойға
C. Қажырлы еңбекке
D. Жоғары сезімге
E. Қалыпты дағдыға
$$$ 333
Адамды жаңа идеяларға жетектеп оларды іске асыруға ынталандыратын
психологиялық кейіп –
A. Талант
B. Нышан
C. Дарын
D. Шабыт
E. Данышпандық
$$$ 334
«Шабыт еріншектерден қашатын, шақырғанға баратын қонақ» - афоризмінің
авторы –
A. Абай
B. Шәкәрім
C. Тургенев
D. Бах
E. Чайковский
$$$ 335
Іс-әрекеттің қалаған түріндегі шығармашыл қиялдың маңыздылығы
A. жоқтан барды шығару
B. барды қайталау
C. дүниені өзгертіп, жаңалау
D. жалқылау
E. жалпылау
$$$ 336 B
“Ойлап табушы – бұл бұрыннан белгілі жабдықтардан жаңа құрылым түзуші адам”
– деген ғалым
A. Л.Рубинштейн
B. А.Эйнштейн
C. И.Павлов
D. Архимед
E. Пифагор
$$$ 337 C
Шығармашылық еңбектің біртұтас теориясын нақтылап, оның 5 деңгейін айырған
ғалым
A. Г. Уоллес
B. Л.Рубинштейн
C. Г.Альтшулер
D. И.Павлов
E. К.Ушинский
$$$ 338 C
Сөйлеу әрекетінің коммуникативтік сипатқа ие болуындағы басты шарт
A. сөз формасы
B. дыбысталуы
C. заттық мағына
D. тыңдаушының болуы
E. сөйлеушінің болуы
$$$ 339 C
Сөзбаяндағы іркіліс, ырғақ, тыныс белгілерімен көрінетін адам психикасының
түрі
A. ой
B. қабілет
C. көңіл-күй
D. зейін
E. мінез
$$$ 340 C
Сөйлеу процесінің негізгі тірегі
A. тыңдау
B. қабылдау
C. түсіну, түсінісу
D. баяндау
E. дыбыстау
$$$ 341 C
Сөздің пайда болу көзі
A. табиғат
B. нәсілдік
C. қоғам
D. болмыстан тыс
E. ген қажеті
$$$ 342 A
Сөйлеудің саналы әрекетке айналуы үшін қажет фактор
A. мазмұн айқындығы
B. форма өрнекілігі
C. дыбыстың жеткізілуі
D. мақсаттың нақтылығы
E. айтылу әдістері
$$$ 343 C
Тіл көмегімен түзілген толық мәнді адамаралық қатынас құралы
A. дыбыс
B. сөз
C. сөйлеу
D. әуен
E. ырғақ
$$$ 344 C
Ауызша сөйлеуге тән ерекшілік
A. сөйлем құрылымы бүтін
B. ой толықтығына ие
C. мән-мағына желісінен
D. дайындықты
E. баян бірізді, қатаң логикалы
$$$ 345
Адамның танымдық әрекетіне жатпайтын психологиялық категория –
A. Зейін
B. Түйсік
C. Сезім
D. Ойлау
E. Қиял
$$$ 346
Сезімдер тобына кірмейтін психологиялық құбылыс –
A. Көңіл
B. Эмоция
C. Мінез
D. Құмарлық
E. Стресс
$$$ 347
Жеке адамның табиғи психологиялық қабілеті –
A. Зейін
B. Сөйлеу
C. Ойлау
D. Темперамент
E. Қиял
$$$ 348
Психиканың пайда болуының нақты негізі –
A. Қиял
B. Сана
C. Ми
D. Ой
E. Жүйке
$$$ 349
Берілген топқа үйлесімсіз сөз
A. Түйсік
B. Қабылдау
C. Ес
D. ОЙ
E. Ерік
$$$ 350
Берілген топқа үйлесімсіз сөз –
A. Сангвиник
B. Пикник
C. Меланхолик
D. Флегматик
E. Холерик
$$$ 351
Берілген топқа үйлесімсіз сөз –
A. Идеализм
B. Материализм
C. Дуализм
D. Бихевиоризм
E. Метафизика
$$$ 352
Берілген топқа үйлесімсіз сөз –
A. Есте сақтау
B. Тану
C. Есте қалдыру
D. Жаңғырту
E. Іс-әрекет
$$$ 353
Табиғи даралылық, бұл –
A. Мінез
B. Ерік
C. Темперамент
D. Сезім
E. Қабілет
$$$ 354 E
Іс-әрекетті бақылау және реттеу қызметін атқарушы психикалық прцесс
A. қабылдау
B. ойлау
C. сөйлеу
D. ес
E. зейін
$$$ 355
Жоғары психикалық қызметтердің қалыптасуын ғылыми негіздеген ғалым –
A. Гальперин
B. Леонтьев
C. Выготский
D. Давыдов
E. Эльконин
$$$ 356
Ой-ақыл әрекеттерінің кезеңді қалыптасуын теориялық тұжырымдаған ғалым –
A. Гальперин
B. Леонтьев
C. Выготский
D. Давыдов
E. Эльконин
$$$ 357
Жеке тұлға, бұл –
A. Тіршілік иесі
B. Биологиялық болмыс
C. Қоғам мүшесі
D. Адам
E. Индивид
$$$ 358
Тұлғаның тұрақты, дара әлеуметтік ерекшеліктерінің жиынтығы
A. Ерік
B. Мінез
C. Қабілет
D. Сезім
E. Темперамент
$$$ 359
Адамзат тәжірибесін табысты игеруге мүмкіндік беретін психологиялық қасиет.
A. Мінез
B. Ерік
C. Қабілет
D. Нышан
E. Темперамент
$$$ 360
А.Маслоу негіздеген психологиялық бағыт –
A. Когнитивтік
B. Гуманистік
C. Нейрофизиологиялық
D. Генетикалық
E. Фрейдтік
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz