УМКД

Адамгершілік адамның ішкі еркінің сезімі

«ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ»
ПӘНІНЕН ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

5В011990 «Шетел тілі: екі шет тілі» мамандығына арналған

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

СЕМЕЙ
2014

Мазмұны

|1 |Глоссарий | |
|2 |Дәрістер | |
|3 |Тәжірибелік және зертханалық сабақтар | |
|4 |Курстық жұмыс (проект) | |
|5 |Студенттің өздік жұмысы | |

1. ГЛОССАРИЙ.

Адам – жер бетіндегі тірі организмдердің жоғарғы сатысы, саяси-
қоғамдық қатынастардың негізгі субъектісі мен объектісі.
Адам құқықтары – белгілі бір игілік алуды, өмір сүруді қамтамасыз
ететін адамдар мен мемлекет арасындағы ережелердің өзара
қатынастары, кепілдіктері.
Адамгершілік – адамдардың күнделікті қарым-қатынасына қатысты гуманизм
принциптерін бейнелейтін моральдық қасиет. Адамдарға деген ізгі ниеттілік,
құрмет, жанашырлық пен сенім, кең пейілділік, басқалардың мүддесі үшін жан
аямаушылық сияқты жеке қасиеттерді қамтиды, сондай-ақ кішіпейілділік,
адалдық, шыншылдық та адамгершілікке жатады.
Антипатия (грек. аntipathia: anti – жауластық мағынасын беретін қосымша
және pathos — сезім) – жақтырмау, біреуді немесе бірдемені суқаны сүймеу
сезімі. Ұнатуға қарама – қарсы мәндегі сезім атауы. Психологияда бұл
терминді алғаш енгізген Я.Л.Морено.
Апатия(грек. аpatheia — қызықпаушылық) – енжарлық, селқостық, сылбырлық,
көңілдің еш нәрсеге соқпауы, ұнжырғаның түсуі. Өмірге немқұрайды қараудан,
сезімнің топастанып, көмескіленуінен болады.
Азаматтық қоғам – жеке тұлғаның емін-еркін дамуын қамтамасыз ететін
қоғамның күйі. Азаматтық қоғамның құрамына адамдардың өздері
тудырған қауымдастықтар (қоғамдық, кәсіби, шығармашылық ұйымдар,
ассоциациялар және т.б.) азаматтардың өндірістік және жеке өмірі,
әдет-ғұрыптары, салттары кіреді. Бұл қоғамда мемлекеттің жеке адам
өміріне араласуына шек қойылады. Онда адамның халықаралық дәрежеде
танылған ережелерге сай құқықтары сақталады.
Ассоциация – 1.Белгілі заңдылықтарға сәйкес психикалық құбылыстардың
байланысты болуы.
2.Адамдардың өзара бірлесіп, әр түрлі іс-әрекеттері арқылы бір-бірімен
қарым-қатынас жасайтын тобы.
Атрибуция – адамның жүріс – тұрыс себептерімен дәлелдерін, жеке
қасиеттерімен мінездері
олардың іс – әрекеттерін кәдімгі талдау негізінде басқа адамдарға
жапсыру.
Архетиптер – адамдардың қоғамдық өмірінің фундаменталды элементтерін
қабылдаудың
(түйсігін) санасыз түрі. К.Юнгтің түсінігі бойынша, архетиптер ұжымдық
санасыздықтың құрылымдық комоненттері жалпы адамдық символика негізінде
жататын түс, ертегі,миф.
Аффект (лат. affectus – жан толқынысы, құмарлық) – адамның көңіл
күйінің кенеттен өзгеріп, зор қарқынмен сыртқа тебуі (долдану, үрейі ұшу,
торығу, т.б.).
Әлеуметтік психология – адамдардың әлеуметтік топтарға қосылуынан туындаған
мінез құлық және қарекет заңдылықтарын, сондай-ақ осы топтардың өздерінің
психологиялық сипаттамаларын зерттейтін психология саласы.
Әлеуметтік қызығушылық.- Жеке мақсат үшін емес қоғам игілігі үшін
өзгелерге деген қатынас пен ынтымақтастық түрінде көрінетін адамзатқа
қатысты алынған эмпатия сезімі А.Адлер бойынша әлеуметтік қызығушылық
психикалық критериі болып табылады.
Әлеуметтік – (латын «бірге», «жолдастық», «қауымдық» - деген сөзінен
алынған). Ә. Ұғымын түсіндіру екі бағытта дамыды. Біріншісі әлеуметтік
байланыстың мәнін ашып көрсетуге бағытталса, екіншісі әлеуметтік шындықтың
табиғатын ашып көрсетуге бағытталған. Ә. Ұғымы тек қана адамға және
адамдар тобына қатысты құбылыстарды айқындайды. Ә. қоғамның тұрақтылығын,
тұтастығын, дамуын қамтамасыз ететін қатынастар жүйесін, іс-әрекеттерді,
мінез-құлықтарды білдіреді. Ә.- қоғамдық мәннің күнделікті өмірдегі
біртұтас құбылысы, көрінісі.
Әлеуметтік ақпарат (информация социальная) – қоғамдық және табиғат
арасындағы қатынастардың өзара әлеуметтік әсерін реттеп отыру үшін
қолданылатын, қалыптасқан, үнемі жаңарып отыратын білімдердің,
мәліметтердің жиынтығы. Ә.а. қоғамдық өмірді түгел қамтитын (экономикалық,
саяси, әлеуметтік, демографиялық, мәлени т.б.) түрлі деңгейдегі білімді
пайдаланады, таратады.
Әлеуметтік арақашықтық-(дистанция социальная) - әр алуан топтардың,
таптардың бір-біріне деген қарым-қатынастарын, жақындығын, қарама-
қайшылығын, қоғамдағы орнын білдіреді. Ә.а.- қ.-ты анықтауда ұлттық,
этникалық т.б. топтардың әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі орнына
байланысты туатын әлеуметтік ерекшеліктері де ескеріледі.
Әлеуметтік артықшылықтар (привилегия социальные – латын.- «артықшылық»
деген сөзінен алынған) – кейбір адамдардың, топтардың, таптардың,
мекемелердің заңды немесе заңсыз түрде де, көпшіліктің қолы жетпейтін
құқықтар мен артықшылықтарды пайдалануы.
Әлеуметтік алалау ( социальная дискриминация). – адамдардың нәсілдік,
ұлттық, діни, жыныстық т.б. ерекшеліктеріне байланысты ашық немесе
бүркемелі түрде алалауды, қысым көрсетуді айтады.
Әлеуметтік ассоциация (социальная ассоциация) – мүшелерін бір топқа
біріктіруге тікелей себептік негізі бар, ішкі құрылымы мен басқарылу
жүйесі арнайы бекітілген, өз ісін өзі қамтамасыз ететін материалдық
қаражаттық қоры бар адамдардың біріккен ұжымы. Ә.а. деп, кең мағынада
алғанда, адамдарды біріктіретін кез келген адамдар тобы айтылады.
Әлеуметтік әсер (социальный эффект – латын-«нәтижелі» дегенді
білдіреді) - әлеуметтік іс-әрекеттердің, байланыстардың және қарым-
қатынастардың, әлеуметтік жүйелердің қызметі нәтижесінде пайда болатын
қоғамдық өмірдің әртүрлі саласындағы сапалық өзгерістер.
Әлеуметтік байланыс (социальная связь) – жеке адамдардың не адамдар
топтарының бір-біріне деген кез-келген әлеуметтік-мәдени қатынастарын
бейнелейтін түсінік.
Әлеуметтік бағытталу (контроль социальная) – адамның өзінің қоғамның
әлеуметтік құрылымындағы орнын, жағдайын түсінуі, ұнамды әлеуметтік
жағдайды таңдауы және оған жету жолдарын белгілеуі.
Әлеуметтік бақылау (контроль социальная) - әлеуметтік институттардың,
мекемелердің, қоғамның сан-алуан салаларының қызметін, әлеуметтік топтар
мен жеке адамдардың іс-қимылында қоғамдық мүдделер мен әлеуметтік
ғұрыптар тұрғысынан баға беру және тыйым салу механизмі.
Әлеуметтік бейімделу ( адаптация социальная) – адамның немесе топтың өз
қажеттілігіне сәйкес жаңа әлеуметтік ортаны белсенді түрде игеруінен және
әлеуметтік жүйедегі өз орнын ауыстыруынан көрінеді.
Әлеуметтік диагностика (грек- «танып-білуге» қабілетті» деген сөзіне
алынған) - әлеуметтік, өндірістік шағын топтарды ғылыми негізде
басқару үшін, олардағы ішкі қатынастарды нақтылы зерттеп білу
мақсаттарын жүзеге асыратын, сонымен бірге қоғамдағы кертартпа
құбылыстардың пайда болу себептерін, табиғатын зерттей отырып, оларды
жою жолдарын анықтап, ұсыныс жасайтын социологияның бір саласы.
Әлеуметтік даму (социальное развитие) - әлеуметтік философия мен
социология ғылымдарының басты мәселелерінің бірі. Оның толық көрінісі
мен мән-мазмұнын терең түсіну үшін салыстырмалық талдаулар жүргізу керек.
Ә.д. күрделі түрде мөлшерлеп көрсетуге көмек көрсете алатын ғылыми
ұғымдарға «өмір салты» , «әділеттік» деген сияқты ұғымдарға жақын болып
есептеледі. Ә.д. ұғымы практикалық ұйымдастыру қызметін атқарады.
Әлеуметтік детерминизм - әлеуметтік құбылыстардың өзара байланыстарын
көрсететін социологияның негізгі принциптерінің бірі. Ә.д. – нің
негізгі мінездемесі себеп – салдарлы байланыстар алайда себептілікке
детерминацияның барлық түрлері кірмейді. Адам іс-әрекетінде табиғи және
әлеуметтік шындықты өзгерту жобасы ретінде қойылған мақсат арқылы
детерминациялау ерекше орын алады.
Әлеуметтік динамика – 1.Әлеуметтік динамика ұғымын енгізген француз
социологы О.Конт (1798-1857). Конттың түсіндіруінше бұл ұғым қоғамды
тұтас түрде сақтай отырып , әлеуметтік тәртіпті қамтамасыз ететін,
тұрақты құрылымдарды зерттейтін, прогрестің бағытын және статистикаға
қарсы қойылуын, әлеуметтік құбылыстардың жүйелі түрде ауысуын талдау
үшін қолданылатын ұғым. 2.Топтық динамика – кіші топтардағы болып
жатқан процестерді бейнелеу үшін неміс және американдық психолог,
әлеуметтік психолог К.Левиннің (1890-1947) еңбектерінде
қолданылған ұғым. К.Левин , топтағы жеке адамның және топтың өзінің
мінез-құлқын физикалық терминдермен байланыстыра отырып баяндайды.
Топтағы Ә.д-ның негізгі үлгісі ретінде «топтық кеңістіктің» ішіндегі
күштердің бөлінуі және топтағы қарым-қатынастармен тығыз байланысты кіші
топтың «квазистикалық тепе-теңдігі» қарастырылады, сонымен қатар адамның
мінез-құлқын қандай да бір психологиялық өзгерістегі тартылыс және
тербеліс күштерінің қарым-қатынасының нәтижесі деп түсіндіріледі.
Әлеуметтік жағдай (социальная ситуация) – қоғамдағы әр түрлі таптық,
демографиялық, этностық т.б. топтардың өмір сүру , еңбек ету жағдайларын
анықтайтын объективтік және субъективтік жағдайлар мен процесстердің
әлеуметтік құрылымы.
Әлеуметтік стратификация ( стратификация социальная, стратификация
термині латынның ‘stratum’- «жік , қатпар, қабат» және ‘facer’ – «жасау»
деген сөздердің қосындысынан алынған) - соңғы жылдарға дейін Батыс
социологиясында ғана пайдаланып негізгі әлеуметтік айырмашылықтардың және
теңсіздікті көрсететін түсінік. Ә.ж. –ді зерттеудің үш бағыты бар: 1)
әлеуметтік мәртебені әлеуметтік теңсіздіктің өлшемі ретінде қарау; 2)
әлеуметтік бағыт-бағдармен байланыстыру; 3) негізгі жік жарғылар
есебінде мамандық түрін , табыс мөлшерін , білім дәрежесін басшылыққа алу.
Әлеуметтік идеал (социальный идеал) – тарихи әлеуметтік нақтылықтың
жан-жақты жетілген, жақсартылған, белгілі бір адамның немесе әлеуметтік
топтың санасындағы, болашақтағы бейнесінің көрінісі.
Әлеуметтік иерархия (социальная иерархия гректің «hierarhia» -
«қасиетті» және «arche» - «билік» деген сөздерінен алынған) –
«жоғарғылардың» «төмендегілерді» бақылап отыруына, бағыныштылыққа
негізделген күрделі әлеуметтік қатынастар жүйесі. Ә.и. – ға басқаруды
орталықтандырумен қатар, бюрократияландыру тән. Еңбек бөлінісінің бір
түрі ретінде ол адамдар арасындағы қатынастарды өз заңдарына
бағындырады.
Ә.и. билік түрінде жүзеге асырылады, яғни белгілі бір ұйымдасқан
жүйедегілер ережелер мен нұсқауларды қатаң орындап отыруы тиіс.
Жеке адам (жұмыскер, қызметкер) өз ерік – жігерін Ә.и. талаптарына
бейімдейді. Ә.и. заңдылықтарды әр түрлі мекемелер арасындағы қатынастарда
да орын алады.
Әлеуметтік инновация (латынның «innovation» - «жаңалық енгізу» ,
«өзгеру» деген сөзінен алынған) – материалдық, экономикалық, әлеуметтік
мүмкіндіктерді тиімді пайдалануға, қоғамның өмір сүруін қамтамасыз ететін
салаларда сапалы өзгерістер жасауға бағытталған қоғамдық пайдалы істі
жасау, тарату, жүзеге асыру процесі. Ә.и. әлеуметтік, экономикалық,
мәдени шығармашылық пен прогрестің жемісі. Ә.и. өзінің жаңартушылық
күш – қуатына қарай түбегейлі жаңартушы немесе барды өзгертуші болып
бөлінеді. Ә.и. – ның соңғы түрі кеңірек тараған. Ә.и. мақсатты
өзгерістерге бағытталған салаларда жиірек байқалады.
Әлеуметтік институт (латынның «institutum» - «айқындау», «қондыру»
деген сөзінен алынған) – қоғамдық қарым-қатынастардың тұрақтылығын
қамтамасыз ететін мамандырылған іс-әрекетті жүзеге асырудың бір түрі.
Әлеуметтік қабылдау – Ә.қ. деп адамдардың қоғамдық қатынастарды,
әлеуметтік жағдайларды, адамдардың топтарын, басқа адамды және өзін-өзі
қабылдап, түсініп, бағалауы айтылады.
Әрекет – белгілі мақсатты орындауға бағытталған оңашаланған қимыл. Ол
қимыл-қозғалыс арқылы орындалатын сыртқы және ақыл-оймен орындалатын ішкі
әрекет болуы мүмкін.
Бақылау – 1) психологияның негізгі әдістерінің бірі; 2) белгілі бір
құбылыстар мен объектілердің бар екендігі мен өзгерістерін қадағалау
мақсатында жүзеге асырылатын ойластырылған, жоспарлы, ұзақ қабылдау.
Бағдарлаушы рефлекс – төңіректегі жағдайдың жаңалығына жауап ретінде
пайда болатын шартсыз рефлекс.
Белгі – болмыстың өзге элементінің баламасы ретінде көрінетін оның кез
келген элементі. Белгі адамның психикалық іс-әрекетінің тәсілі, бұл не
қоғамдағы орган, не әлеуметтік құрал. Әлеуметтік құралдың белгісі болып
тіл, жазу, есептеу, сурет салу саналады.
Босқындар – экономикалық тұрақсыздық, ұлттық – этникалық жанжалдар,
кекілжіндер мемлекеттіліктің күйреуі процесінің тереңдеу салдарынан пайда
болатын мәжбүрлі қоныс аударушылар (мигранттар).
Байланыстар құру қажеттілігі – Э.Фромм бойынша адамның басқаларға қамқорлық
жасауға бағытталған базистік қажеттілігі.
Бейімделу (адаптация; лат. adaptatio — бейімделу) – организмнің сыртқы
ортаның әр түрлі жағдайына бейімделу қабілеттілігі. Бейімделу негізіне ішкі
ортасының (гомеостаз деп аталатын) тұрақтылығын сақтауға бағытталған
организм реакциясы жатады.
Гиперкомпенсация. Компенсация формасы. Оның көмегімен толымсыздық сезімінен
құтылуға қарағанда, көбірек жетістіктерге жетуге болады. Гиперкопенсация
үстемділікке және ұлы жетістікке жетуге әкеледі. Гиперкопенсация кезінде
адам өзінің басқа адамнан үстемділігін сезінеді.
Генеративті қатынас – бұл адамның ақыл – ой және эмициональды күштерінің
спонтанды белсенділігінің көмегімен әлемді өрбіте және өңдей отырып тани
білу.
Гетеростереотиптер – басқа халықтар өкілдері туралы бағалау пікірлер
жинағы. Олар аталған
халықтардың өзара әрекеттестігіне қарай жағымды да жағымсыз да болуы
мүмкін.
Генетикалық әдіс – генетика – шығу тегі «төркін» дегенді білдіреді.
Бұл психикалық құбылыстар мен процестердің шығуы мен пайда болуын және
дамуын зерттейтін, қазіргі кезде психологияда кең түрде қолданылатын
зерттеу әдісі.
Гештальтпсихология – Германияда ХХ ғасырдың басында дүниеге келген
идеалистік психологиялық бағыт. Ассоциациялық психологияға қарсы
пікірлерді қолдай отырып, сананың алғашқы бөлшектері түйсінуі де, елес те
емес, кейбір тұтас түрдегі «психологиялық құрылымдар» (гельштаттар) деп
санайды. Міне сондай құрылымдар сананың жемісі деген пікірді қолдайды.

Деструктивтілік – бұл жатырқаушылықтың белсенді формасы; басқаның тұлғасына
нұқсан келтіру қажеттілігі сол адамның талқандай алу мінез-құлқынан
қорқыныш негізінде пайда болады. Бұл жатырқаушылықтан қарағанда
өнімділіктің өте күшті және аса жалпылай қамтитын қарсылықтарының
нәтижелері.
Жек көрушілік – субъектінің өзіне қатысты бағалығы мен түсінігіне кері әсер
ететін, қарама-қарсы сезім
Жауыздық – қоғам және жеке адам өміріндегі барлық теріс қасиеттерді
көрсететін әдеп санаты. \Жеккөрушілік* – адамның өз қажетсінулеріне,
сенімдеріне, құндылықтарына қайшы келетін құбылыстарға бағытталған орнықты
белсенді жақтырмау сезімі.
Зорлық (насилие) — өзінің материалдық немесе рухани мүддесін заңға және
моральдық қалыптарға сыймайтын жолдармен қанағаттандыру бағытында жасалатын
әрекет немесе әрекеттердің жиынтығы.
Интимділік – кемелдену жасына сәйкес келеді; оған басқалармен сексуалдық
қатынастары және басқа адамға сенімділік білдіру қабілеті енеді.
Интроверсия (лат. intro – ішке, ішіне және versio — өзгеріс) – ішке үңілу.
Тұлға теориясында әлеуметтік қарым-қатынастан қашып, өз ойымен өзі болуға
ұмтылушылықты белгілеуге қолданылады.
Мен шығармашылығы Әрбір адамның өз дара тұлғасын белсенді қалыптастыруға
мүмкіндігі бар екенін көрсетуге арналған А.Адлер тұжырымдамасы.
Мінездің өнімділік типі – Э.Фромм теориясында – тұтас, сүюші және
шығармашыл индивидуум. Адам дамуында идеалды соңғы мақсатты көрсетеді.
Өзара тәуелділік* – Эриксон бұл терминді әр ұрпақтың қажеттіліктері мен
қабілеттерінің өзара байланыста екендігін көрсету үшін қолданады.
Өнімді бағдарлануға — барлық күштері, тырысулары бағынатын мақсаты ретінде
адамның түгелдей потенцияларының өсуі мен дамуы байқалатын тип
ерекшеліктері енеді.
Өнімділік – бұл эмоционалдық және психикалық ақауы жоқ кез – келген адамның
қатынасқа деген қабілеті.
Өнімсіз белсенділіктің түрілері — мазасыздықпен, гипнозға, беделге
негізделеді. Алайда оларды жиі араластырады.
Өмірлік стиль- Жеке бас ерекшеліктері, түрткі, когнитивті стиль және
шындықты иелену әдістерінің ерекше конфигурациясы. Ол дара тұлға мінезіне
сай болып, осы мінездің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Психоәлеуметтік дағдарыс – индивидуум өміріндегі физиологиялық даму және
әлеуметтік талаптармен негізделетін дағдарыс кезеңі; позитивті де,
негативті де аяқталуы ықтимал.
Психоәлеуметтік мораторий – кеш жеткіншек жастағы индивидуумның
ересектердің рөлдері мен жауапкершілігін қабылдауында біраз уақыт кейін
шегеруге мүмкіндік беру кезеңі.
Пессимизм (лат. pessimus – ең жаман) – дүниенің игілігіне, болашаққа
сенбеу. Ең бірінші неміс философы А.Шопенгауэр (1788-1860) өзінің ілімін
пессимизм деп атады.
Рецептивті бағдар — бір топтың екіншісін эксплуатациялауы қатал заңмен
бекітілген қоғамдарда жиі кездеседі. Эксплуатацияға ұшырағандар өз
жағдайларын өзгертулеріне не ешқандай күштері жоқ, не тіпті ойлары да жоқ,
өйткені оларда біртіндеп өмірлік қажетті нәрселердің барлығын иелерінен
алуға болады деген көзқарас қалыптасады. Бейімделу және ұнау қажеттілігі
дәрменсіздік сезімін туындатады, ол қазіргі адамның әрең байқалатын
рецептивтілік көзіне айналады. Рецептивтіктің жасырын, алайда кең таралған
бұл формасы қазіргі «фольклорда», әсіресе жарнамалық орындалуда тіпті
қисынсыз форма қабылдайды.
Репродуктивті қатынас – бұл әрқашанда шындықты таспаға түсірілген
материалдардың әр бөліктерін үздіксіз қайта жаңғырта отыратын фильм тәрізді
қайталанбалы бір образда қабылдау.
Регрессия – психикалық дамудың төменгі сатысына, бұрынғы жетілмеген түріне
оралуын білдіретін ұғым. Регрессияның түрі түйсіктік құмарлықтың тәсіліне,
«Меннің» қызметіне, индивидке тән мұрат пен ардың көрінісіне орай
қалыптасады және бөлінеді.
Рефлексия (лат. reflexio – бейнелеп көрсету) – субъектінің психикалық
актылар мен күйлерді өзінше талдау және тану процесі.
Ым-ишара – психикалық құбылыстың, көбінесе эмоцияның сыртқы бейнесі.
Ұнамдылық – жақсылық ойлауда, сәлемдесуінде, қарым-қатынас кезінде
туындайтын таңқалушылығында, көңіл аудару, көмектесу және тағы басқа
әлеуметтік көріністері немесе топтары, адамның басқа адамдарға тұрақты
қолдаулы эмоциялық қатынасы.
Сәйкестік диффузиясы – бозбала не бойжеткен мамандықты не идеологиялық
сенімдерді таңдауға байланысты сәйкестік дағдарысынан өтуі не өтпеуі
мүмкін, сөйте тұра ол нақты таңдау әлі жасамаған немесе таңдау жасаудан тым
алшақ тұратын эго-сәйкестік статусы.
Сәйкестікке жету – мамандық не идеологиялық сенім таңдауға байланысты
дағдарыстан өтіп, нәтижесінде нақты таңдау жасалынатын эго-сәйкестік
статусы.
Сәйкестікке қажеттілік – Э.Фромм бойынша адамның өзін басқалардан өзгеше
қабылдауға ерекше қажеттілігі.
Толымсыздық кешені - Басқа адамдармен салыстырғанда өзіндік толымсыз терең
толық бойлайтын сезім. Үнемі дефектілі, қате ұстанымдармен және мінез-
құлықтарымен бейнеленеді.
Темперамент (Temperament). Олпорт бойынша – тұлға қалыптасатын бастапқы
материал (интеллект және физикалық көрсеткіштер).
Ұжымдық санасыздық- Біздің адами және адам тәрізді ата-бабаларымыздан
берілетін есте сақтау ми бейнені ұстанатын тұлғаның терең деңгейі.
Үстемділік кешені- А.Адлер теориясында өзіндегі толымсыз сезімін жою
үшін, өзінің мәнділігін үлкен етіп көрсету тенденциясы.
Үстемділікке ұмтылу- Өзінің жеке кемшіліктерін жеңуге, өзіндік потенциалын
толық ашуға ұмтылу. А.Адлер оны адам мінезі негізінде жатқан орасан қуатты
қозғаушы күш ретінде қарастырады.
Функционды финализм- . А.Адлер ұсынған, адам мінезі ойдан шығарылған,
жалған мақсаттармен бағытталатынын, іс жүзінде дәлелдейтенбейтінін
тексеруге келмейтінін көрсететін термин.
Эго-психология –адам тәртібін түсіндірудің басқа да жолдарын, бағыттарын
қарастыратын, өз бастауын З.Фрейд тұжырымдамасынан алатын тұлға жайлы
психоаналитикалық теорияға негізделетін теориялық ілім. Эго-психологияда
адам тәртібі мен қызметінің фундаменті ретінде идтен қарағанда эго
басымырақ қарастырылады.
Эпигенетикалық тип – адамның өз дамуында өзгермейтін бірізді кезеңдерден
өтуі. Әр кезең биологиялық дамумен және әлеуметтік талаптармен негізделетін
дағдарыстармен ерекшеленеді.
Эксплуататорлық бағдарлану — «Маған не қажет, мен соны тартып аламын», —
деген ұранға ие, континенттің табиғи ресурстарын аяусыз эксплуатациялайтын
пираттар мен феодалдарға, ал олардан – ХІХ ғасыр тонаушылары — магнаттарға
бағытталады. Олардың мақсаты – арзанға сатып алып, қымбатырақ сату, билік
пен байлыққа талпыныстарында рақымсыз. Бұл тип бәсекелестікте қатал
тәртіптері бар ХVІІ және ХІХ ғасырдың еркін нарығының өсіндісі.
Индивид - әлеуметтік қарым-қатынас объектісі және саналы әрекет етуші.
Индивидуальдық – психикалық, физиологиялық, әлеуметтік ерекшеліктердің
жиынтығы, нақты адамның ерекшелігі.
Инициация – сол немесе басқа ұлыстарда (этностарда) бар әрекеттер
(рәсімді,салты және т.б)
топтамасы, осы арқылы және адамның әлеуметтік мәртебесі ресми түрде ауысып
бекітіледі) жоғарғы касталарға кіру, рыцарь дәрежесіне арнау.
Иланғаштық – иландыратын нәрсені ұғынбастан қабылдаумен сипатталатын
ықпалға бағыну.
Көші – қон – тұрақты немесе уақытша тұру мекенін ауыстыруға байланысты
адамдардың орын
ауыстыруы.
Контент – талдау – құжаттарда, әдебиеттерде, бейнетаспаларда
сұхбаттардағы және т.б
Ақпараттарды талдау және бағалау әдісі. Ақпараттық формаланған түріндегі
мағыналық бірлігін айқындау арқылы және тандаулы жинақтар осы бірліктердің
атау көлемі жиілігін өлшеу арқылы. Этнопсихологияға қатысты - қолдану
жиілігімен ұлттық психологиялық ерекшеліктерді білдіретін ұғымдар мен ой –
пікірлерді беру дәрежесін тіркеу.
Конформ этносы – жеке адамдардың, адамдар тобының ұлттық әдет
–ғұрыптарға, жүріс –
тұрыстарына ұлттық ерекшеліктерді және стереотиптерді ішкі кедергісіз
меңгеру және жеткілікті мағынасын түсіну арқылы көрінетін бейімділігі.
Кросс – мәдени этнопсихологиялық зерттеу – түрлі ұлттарға, этностық
қауымдарға жататын
бірнеше топтарда қатарынан сыналатын адамдардың психологиялық және
әлеуметтік мәдени ерекшеліктері.
Менталитет (діл) – этнос қабылдаған көзқарастар, пікірлер, стереотиптер,
жүріс – тұрыс формалары мен әдістері осы этностың қауымға тән өмір сүру
стилі, мәдениеті.
Мәдени релятивизм – даму деңгейіне қарамастан дербестік пен толық
құндылық құнын мойындайтын түрлі халықтардың мәдени құндылықтарының
салыстырылмаушылығы мен барлық моральді – бағалау критерийлерінің
қатыстылығы туралы американдық этнологиядағы этнопсихологиялық бағыты.
Маргинал тұлға – екі ұлттың мәдени өмірі мен салттарына саналы түрде
қатысып өмір сүретін адам.
Негізгі тұлға – осы этностық топтың жеке тұлғаларымен туыстастыратын
әрбір жеке тұлғада бар қасиеттер ұғымы. Осы қоғамнан негізін және оның
мәдени базасын құрайтын әрбір нақты қоғамда басым келетін адамдардың
«орташа» психологиялық типі.
Тұлғаның этностық құрылымы– адамның ішкі мазмұнын білдіретін және іс–
әрекетіне, жүріс–
тұрысына әсерін тигізетін иерархия түрінде құрылған белгілі ұлт өкілінің
қасиеттер жиынтығы.
Топ – қоғамдағы адамдардың белгілі сипаттары мен ерекшеліктеріне орай
бірлесіп атқаратын істеріне сәйкес бірлесуі.
Топ жетекшісі – жора – жолдастары мен қатар құрбыларына өзінің беделімен ,
іс-әрекетімен, мінез-құлқымен ықпал етіп отыратын адам.
Тәрбие – тәрбиеленетін адамда мінез-құлықтың, дүниеге көзқарастың, мінездің
және ақыл-ой қабілеттілігінің қалыптасуы үшін мақсатқа бағытталған жүйелі
ықпал жасау. Тәрбие оқылудың ажыратылмайды . Бірақ, оған дәлме-дәл де
келмейді, тәрбие таптық сипатта болады.
Тума белгі – адамның дүниеге өзімен бірге келетін белгісі.
Тәртіптілік – адамның жеке басының дағдысы, үнемі тәртіп сақтауды қажет
ететіндігі, өзі және қоғам алдындағы міндетін түсіне білуі.
Тианақталған сөйлеу - әрбір сөздің немесе сөйлемнің дәл анықталған, мазмұны
жағынан аяқталған сөйлеу.
Түрлестік – 1) индивидке ықпал ететін топпен іштей немесе сырттай келісу;
2) жеке адамның ішкі позициясына қарамастан топпен сырттай келісу.
Түсіндіріп сөйлесу- заттың, құбылысты немесе ережені айқынырақ дәлірек
түсінуге мүмкіндік беретін сөйлеу. Түсіндіру тәсілдер жиынтығы.
Жағдайларға байланысты мұндай тәсілдер ретінде салыстыру, сипаттау, себебін
көрсету, қарапайым модельді құрастыру т.б. атауға болады.
Түсінік – болмыстың заттары мен құбылыстарының өткен бір кездегі сезім
мүшелеріне тигізген әсерінің сезім-көрнекілік бейнесі.
Шовинизм – ұлтшылдықтың жеткен формасы, ұлт араздық пен өшпенділік
тудыруға бағытталған ұлт артықшылығын уағыздайтын саясат.
Халықтық психология – адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтың рухани мәдениетінде көрініс беретін білімдер жинағы.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін
ерекше білім, сол ұлттың тілін, фольклорын, дінін, мәдениетін салыстырмалы
түрде зерттеу арқылы маңызы ашылады.
Ұғым – заттар мен құбылыстардың мәнді белгілері мен ерекшеліктерін
бейнелейтін жалпылаушы ойлау формасы. Ғылыми пәндердің бәрі ұғымдар
жүйесінен құралады. Кез келген ұғымның мазмұны мен көлемі болады және ол
қолдану ретіне қарай өзге ұғымдармен түрліше байланыста болады. Ұғым
дерексіз ойлау нәтижесі арқылы жасалып, оның мазмұны мен көлемі анықталады.
Ұғымталдық –сезімталдық, әсер етуші нәрселер мен құбылыстарды сезім
мүшелері мен ақыл-ой арқылы тез қабылдап, олардың мән-мағынасын жете түсіну
қабілеті.
Ұжым –қоғамдық пайдалы іспен шұғылданатын, жоғары деңгейде дамыған
адамдардың ұйымдасқан тобы. Ұжымдағы адамдардың өзара қарым-қатынасы
олардың бірлесіп атқаратын қоғамдық істері мен мақсат-мүдделерінің бірыңғай
болуында.
Ұлттық мақтаныш- тілінің, дінінің, мәдениетінің ортақтылығын ұғыну арқылы
өзінің белгілі бір
ұлтқа жататындығын саналы түрде зерттеу арқылы маңызы ашылады.
Ұлттық психология- қоғамдық сана сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның
құрамды белгісі. Адамдармен топтардың қимыл әрекетінде көрінетін олардың
қоғамдық сана – сезімінің барлық формасын қамтитын идеология, мораль,
дін,ғылым, өнер,философия.
Ұлттық әдет-ғұрып – белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың
мүшелеріне үйреншікті
тарихи қалыптасқан жүріс-тұрыс әдісі.
Ұлттық мінез – құлық өмір сүрудің нақты жағдай барысында және адамдардың
жүріс– тұрысын,
өмір сүру типін, олардың еңбекке, басқа халықтарға, өз мәдениетіне қарым–
қатынасын белгілейтін тарихи қалыптасқан мінезінің этносқа тән
психологиялық қасиеттерін анықтайтын жиынтықтары.
Ұлттық –психологиялық ерекшеліктер –этнопсихологиялық ғылымның ұлттық
психиканың
негізгі мағынасын ұлттық психикалық тұрпатын, ұлттық сипатын құраушы
элементтерді білдіретін категория.
Ұлттық лидер (көшбасшысы) –белгілі бағдарламамен белгілі ұлт мүддесін
жүзеге асыруда
практикалық әрекеттері үшін ұлтты ұйымдастыруда маңызды және жетекші ролі
бар беделді тұлға.
Ұлт –аймақ, бірлігімен, экономиялық байланысымен, тіл ортақтығымен,
мәдениетімен, кейбір
психиологиялық эрекшеліктерімен және рухани қасиеттерімен сипатталатын
адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
Ұлтшылдық – ұлттың ерекшелігі мен артықтылығы (үстемдік) туралы уағыздан
тұратын кері тартпа идеология мен саясат. Бір ел ішінде ұлттар мен халықтар
арасында ұлттық араздық тудыратын форма, сондай – ақ бір елдің халқын
басқа елдің халқына қарсы шағыстыру формасы ретінде қолданылады.
Ұлттық мақтаныш – мәдениетінің, тілінің, дінінің ортақтылығын ұғыну арқылы
өзінің белгілі бір ұлтқа жататындығын саналы түрде сезінуі, өз Отанына,
халқына деген патриоттық сүйіспеншілік сезімі.
Ұлттық психология – қоғамдық сана сезімнің маңызды компоненті, қоғамдық
психологияның құрамды белгісі. Бұл ақиқат құбылыс адамдар мен топтардың
қимыл – әрекетіне және жүріс – тұрысында көрінетін олардың қоғамдық сана
–сезімінің барлық формасын қамтитын идеология, мораль, дін, ғылым,
өнер,философия.
Ұлттық өзіндік сана –сезім – жеке тұлғаның белгілі бір әлеуметтік –
этностық қауымдастыққа қатыстығы жататындығын сезінуі және идеяларда,
көзқарастарда, сезімде, эмоцияда, көңіл– күйде көрінетін қоғамдық
қатынастар жүйесіндегі оның орны.
Ұлттық лидер (көшбасшысы) –белгілі бағдарламамен белгілі ұлт мүддесін
жүзеге асыруда практикалық әрекеттері үшін ұлтты ұйымдастыруда маңызды және
жетекші рөлі бар беделді тұлға.
Ұлттық нигилист – барлық орнықтылық нормасын, өз этносының салт – дәстүрін
терістейтін, өз халқына бөтен, патриоттық сезімі жоқ, халқының мәдениетін
менсінбейтін адам.
Ұлттық әдет-ғұрып – дәстүр белгілі бір ұлт ортасында болатын және олардың
мүшелеріне үйреншікті (әдетті) тарихи қалыптасқан таптауырынды жүріс-тұрыс
әдісі.
Ұлттық соқыр сезім – этностық қауымның басқа қауымға олардың сипаттамасына
қатысты жасайтын ақиқатты дәл жеткізбейтін, бұрмаланған нұсқаулар болып
табылатын қоғамдық психологиялық құбылыс.
Ұлттық салт– тарихи қалыптасқан және ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатқан
жүріс – тұрыс формасы тұрмыс санасында әбден тамырланған ережелер,
құндылықтар, адамдардың қатысу түрлері.
Ұлттық сана –сезім – адамдардың өз этностық қауымға, оның мүдделері мен
құндылықтарына деген ұлттық қарым–қатынасы, олар жағымды да жағымсыз ренкте
де болуы мүмкін.
Ұлттық ақыл тұрпаты – ұлттық өзіндік сол немесе басқа ұлт өкілдерінің
көпшілігінің ойлау ерекшелігі.
Ұлттық мінез–құлық – өмір сүрудің нақты жағдай барысында және адамдардың
үйреншікті жүріс – тұрысын, өмір сүру типін, олардың еңбекке, басқа
халықтарға, өз мәдениетіне қарым– қатынасын белгілейтін тарихи қалыптасқан
мінезінің этносқа тән психологиялық қасиеттерін анықтайтын жиынтықтары.
Ұлт – аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл ортақтығымен,
мәдениетімен, кейбір психологиялық және рухани қасиеттерімен сипатталатын
адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
Ұлт қатынастарының этикасы – этнос қауымдары мен топтар өкілдері арасындағы
түрлі байланыстарды қалыпқа келтіретін ішкі ұлт аралық қатынастардың
нормалар мен ережелер жиынтығы.
Үйлесім , сыйымдылық – бұл әлеуметтік психологиядағы түсініктер, яғни
сырт қарағанда дара адамның өзінің ішкі қарсылығына қарамастан топтың
ырқана саналы түрде бейімделіп, көнбістік көрсетуі.
Үнсіз сөйлесу – сөйлеу әрекетінің ерекше түрі. Үнсіз сөйлеуді кейде
іштей сөйлеу дейді. Үнсіз
сөйлеуде адамның ойы мен білдірмек болған пікірі дыбыссыз айтылады. Іштей
сөйлеуде сөйлемнің баяндауышы не бастауышы айтылады да, ой жүйесі үзінді-
кесінді сипатта болады. Қарым-қатынас жасауда дауыстап сөйлеу тәсілі
қолданылса , ал үнсіз, іштей сөйлеуде адамның ойлауы құрал қызметін
атқарады да, ол өзінің іс-әрекетін реттейді.
Этникалық дискриминация (кемсіту) – нәсілдік немесе ұлтына қарай белгілі
бір азаматтар
категориясының құқыларымен мүдделеріне қасақана қысым көрсету.
Этникалық бірігу – этникалық қауымдарды жақындату процесі.
Этносаралық мәміле (компромисс) – этностардың, этникалық топтар арасында
олардың
өкілдерімен өзара келісімге келу.
Этникалық контакт – түрлі ақпараттар және мәдени құндылықтармен алмасу
барысында нақты
халықтар өкілдерінің бір – біріне ықпалын тигізетін этносаралық
әрекеттестіктің формасы.
Этносаралық қарым –қатынас мәдениеті – әр түрлі этностық қауымдар
өнімдерінің
тұлғааралық байланысында және өзара әрекетінде көрінетін тез және ешбір
ауыртпашылықсыз өзара түсінушілік пен келісімге әкелетін арнайы білім мен
дағдылар, сондай – ақ соларға тән іс – әрекеттердің жинағы.
Этностық маргинал – қос этностық өзіндік сана тудыратын екі этностық
мәдинетке бірдей тән болу.
Этностық ұтқырлық – мақсатты түрде этностық өзіндік бекіту және өзіндік
бағытталған жұмысты белгілеу үшін қолданылатын термин,
Халықтық педагогика – әр түрлі буын өкілдерінің өзара қарым – қатынасы
мен әрекеттестігінің ұлтқа тән тиянақты формасы сақталған этностық
мәдениеттік салт – дәстүрде, халықтық және көркем шығармашылықта сақталған
білім мен тәрбие дағдысының жинағы.
Халықтық психология – адамның тұрмыстағы және өмірдегі психологиялық
әрекеті жайлы халықтық рухани мәдениетінде көрінетін білімдер жинағы.
Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың психологиялық
қасиетін білдіретін ерекше тұйық білім сол немесе басқа этностың тілін,
фольклорын моралін дінін, мәдениетін салыстырмалы түрде зерттеу арқылы
манызы ашылады.
Этностық топтар – тілдің, діннің, мәдениеттің тұрмыстық маңызды
ерекшеліктерін сақтаған ұлттың оқшау бөлігі.
Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қарым – қатынастар нәтижесі, этностық
топтардың, қауымдардың нығаюы.
Этностық сана – сезім – нақты ұлттар мен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтің
психология мен этнология қилысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Этномәдениеттік бейімделу – психологиялық немесе әлеуметтік дағдылануы,
адамдардың жана мәдениетке, жаңа ұлттық әдет – ғұрыпқа, өмір салтына,
тәртіпке бейімделуі.
Этникалық ассимиляция (үндесу) – бір халықтың екінші халықпен оның тілін
әдет – ғұрпын, мәдениетін меңгеру арқылы өз тілін, мәдениетін және ұлттық
сана сезімін жоғалту жолымен бірігу нәтижесінде ұлттық психологиялық
ерекшеліктердің белгілі бір өзгерістері (трансформациясы) пайда болады.
Этностық топтар – тілдің, мәдениеттің, діннің, тұрмыстық маңызды
ерекшеліктерін сақтаған халықтың немесе ұлттың оқшау бөлігі.
Этностық дифференциация – басқа халықтардың тарихына, мәдениетіне, ұлт
салттарына, мүдделері мен құндылықтарына деген индифференттік қатынасы мен
сипатталатын этнос белгілері бойынша адамдардың ажырасуындағы эмоционалды –
когнитивті процесс.
Этностық ұқсастыру (идентификация)– субьекттің бір этностық топтағы басқа
өкілімен бірігудегі эмоционалды – когнитивті процесі, содай–ақ оның
тарихына, мәдениетке, ұлт салттары мен барлық халықтар дәстүрлеріне, оның
идеалдарына, сезімі мен мүдделеріне, фольклоры мен тіліне, этностық
мекендейтін аймағы мен оның мемлекеттілігіне деген жағымды көзқарасы.
Әлемнің этностық көрінісі – нақты этностық қауым мүшелерінің қоғамдық
болмыс, өмір туралы оймен тұрақты, байланысты ой мен көзқарастар жиынтығы.
Этностық ауызбірлік – этнос ішіндегі қарым–қатынастар нәтижесі, этностық
топтардың, қауымдардың нығаюы.
Этностық мәртебе – этносаралық қарым-қатынас құрылымындағы жеке тұлғаның,
топтың, қауымның орнын белгілейтін әлеуметтік мәртебенің элементі.
Этностық таптауырындар– түрлі этностық қауымдар өкілдеріне тән моральдық
ақыл–ой, физикалық сипаттары туралы салыстырмалы түрде тұрақты ұғым.
Этностық толеранттық – жалпы толеранттықтың жеке оқиғасы яғни адамның басқа
этнос өкілдерінің бейтаныс өміріне, мінез–құлқына, салт–дәстүрлеріне,
сезіміне, пікірлеріне, сенімдеріне шыдамдылық білдіретін қабілеті.
Этностық бағдарлар – тұлғаның ұлт өмірімен ұлтаралық қатынастарының сол
немесе басқа құбылыстарын қабылдауға дайындығы және нақты бір жағдайда осы
қабылдауына сәйкес әрекет жасау.
Этностық кикілжің – этностық белгі бойынша қарсы мүдделі топтардың
қарама–қайшы келетін топ аралық кикілжің формасы. Қарулы қақтығыстарда
және ашық соғыстарға дейін әкелетін өзара наразылығымен сипатталады.
Этностық сана сезім – нақты ұлттармен халықтардың өкілдері ретінде
адамдардың іс–әрекеттері арқылы этнос ерекшелігін зерттейтін әлеуметтік
психология мен этнология қиылысында пайда болған ғылымның дербес саласы.
Этностық мәдени біліктілік – өзара әрекеттестіктің өзгешелігі мен шарттарын
басқа ұлт өкілдерімен араласу кезінде өзара келісімдік және сенімдік
атмосферасын ұстану мақсатында ынтымақтастықтың барабар (адекватты)
формасын табуға, дұрыс ұғынуға көмектесетін білім, дағды, тәжірибені
пайдалану дәрежесі.
Этнопсихолингвистика – этнос психологиясының қалыптасуындағы негізгі фактор
ретінде оның тарихи тәжірибесін көрсететін тілдің ықпалын қарастыратын
психология, этнология және лингвистика қиылысында пайда болған ғылыми білім
саласы.
Этнопсихология – адамдар психикасының этностық ерекшеліктерін зерттейтін
психологияның саласы, түрлі нақты этностық бірлестіктерге жататын
адамдардың психологиялық өзіндігі туралы ғылым.
Этнос – тілі бір, салыстырмалы түрде тұрақты мәдени және психика
ерекшеліктері ортақ. сондай–ақ жалпы өзіндік атауы бар (өзінің бірлігі және
өзгешелігі туралы түсінігі бар) тарихи қалыптасқан адамдардың тұрақты
жиынтығы.
Этноцентризм – барлық өмірлік құбылыстарды жалпы этап болып өз этнос
қауымының салт –дәстүрі және құндылықтарымен салыстыра отырып қабылдау және
бағалау қабілеті, өзінің өмір сүруін басқалардан артық көру.
Эмпатия - өзге адамдардың жан дүниесінің сыры мен күй-жайын білу
қабілеттілігі және оған жанашырлық білдіру. Эмпатияның айқын көрінісі –
идентификация. Бұл – адамның өзге адамның психикалық жай-күйін өз басынан
кешіргендей халде болуы.
Эгоизм (франц) – жеке басы мүддесін басқалардың, қоғамның мүддесін
жоғары қоюшылық.
Эгоцентризм (латын) - өзімшілдік пен менменсудің шектен шыққан
формалары.
Эйдетизм (грке) – бейнелерді еске өте дәл айқын түсіру.
Эйфория (грек) – шындыққа сәйкес клмейтін көңіл – күйдің шамадан тыс
көтеріліп, шаттануы.
Эмоция (франц. emation, лат. enoveo — толғану) – адам мен жануарлардың
сыртқы және ішкі тітіркендіргіштер әсеріне реакциясы; қоршаған ортамен
қарым – қатынас негізінде пайда болатын көңіл – күй. \Эмпатия* (лат.
empatheia — әсерлену) — өзге адамдардың жан дүниесінің сыры мен күй – жайын
білу қабілеттілігі және оған жанашырлық білдіру. Эмпатияны алғаш
американдық психолог Э.Титченер ашып көрсетті.

2. ДӘРІСТЕР
№2-дәріс
Тақырыбы: Өзін-өзі танудың мәні.
Жоспары:
1. Өзін-өзі тану ұғымына жалпы түсінік
2. Рухани-адамгершілік құндылықтар жайында жалпы түсінік.
3. Өзін-өзі тану ғылымының обьектісі және пәні.
1. Философиялық көзқарастар тарихындағы тұлғаның өзін-өзі тануының
негіздерін Хилон мен Фалес аузынан шыққан дана сөз немесе даналық формуласы
“өзіңді-өзің таны” ұғымы ретінде Сократқа дейін пайда болды. Ең алғаш
Греция тарихында теориялық ойлаудың жаңа кезеңінде адам проблемасы,
философия проблемасын өзін-өзі тану арқылы түсінуге болатындығына көз
жеткізілді. Кейін бұл идея кімде-кім өзін -өзі тани білсе ол өзінің не
істей алатынын және не істей алмайтынын түсіне біледі. Соның нәтижесінде
бақытты өмір сүре отыра өзін қанағаттандыра алады, білмейтін нәрсесінен
аулақ болып, өмірде қателікке бой алдырмай бақытсыздықтан айналып өте
алады. Осы артықшылығының арқасында біреудің құндылығын көре алады және оны
өз қажеттілігіне қолдана алады” - деп, Сократ еңбектерінде өз жалғасын
тапты.
Өзін-өзі тану философиялық тұрғыда - бүкіл дүниені ойлау, оның шығу
тегін білуге ұмтылу, адамның дүниедегі орнына үңілу, адамның ішкі
дүниесінің сырын ашу, табиғат пен қоғамның негізгі заңдарын танып білу,
адам өмірінің мәнін айқындау т.с.с. жүйе ретінде қарастырылады. Бұдан
шығатын қорытынды сол кездегі көзқарастарға тоқтала келе, өзін-өзі тану
көзқарастарын зерделей отырып, олардың адамның ішкі дүниесі мен сыртқы
дүниенің бірлігі үндестік тапқанда ғана табиғат пен қоғамның талабына сай
тұлғаның қалыптасуына көз жеткізуге болады. Өзін-өзі тану арқылы тұлғаның
өзіндік дамуына, білімдік және танымдық әрекеттеріне ықпал ету, өзара
адамгершілік құндылықтары мен өзіндік бағдарын таңдауға мүмкіндік жасалу
идеялары алынатындығы белгілі болды.
Аристотель: “Адам өмірінің мақсаты бойындағы рахымшылдық сапаларын
дамытса, онда ол мейірімділік мінез танытады”-деп, рақымшылдығы басым адам
өзін үнемі дұрыс ұстай білетіндігін, ол табиғатынан мейірімді, сондықтан да
өзін адамгершілікке бейім ұстайтындығын сипаттайды.
Әбунасыр әл-Фараби өзінің философиялық трактатында ақыл, қайрат, жүрек
жайлы егжей-тегжейлі түсінік бере келіп: “Жүрек - басты мүше, мұны тәннің
ешқандай мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да басты мүше, бірақ
үстемдігі біріншісі емес”, -дей келе өзінің әлеуметтік, рухани
құндылықтарының негізіне адамның ішкі сана сезімінің даму ерекшеліктерін
алады. “Тек қана өзіндік еркін әрекеттене алатын белсенді пенде қоғамдық
пайдалы қызметімен жеке бақытын жасай алады- деп, ... “бір халық екінші
халықтан табиғи үш қасиетімен ерекшеленеді: болмысы, мінезі және тілі”.
Ғұлама ғалым әртүлі халықтың музыкасын, мәдениетін, тілін, әдетін,
болмысын, мінезін зерттегенде рухани құндылықтарға зор мән бере отырып адам
бойындағы осы қасиеттердің дамуына ерекше көңіл қояды. Себебі адамның
бойындағы ізгілігі, қайырымдылығы, мейірімділігі ол оның бойындағы өнері
мен мәдениетінің дауына тікелей байланысты. Адам мінезге бай, болмысы биік,
тілі құдіретті болатын болса оның рухани-адамгершілік даму сатысы өте
жоғары болатындығын дәлелдейді.
2. Ғылым - білім негіздері, негізгі принциптер мен жалпы заңдылықтарды
қорытып шығаруға жұмылдырылған зерттеулер не пәндер саласы. Ғылым табиғат,
қоғам, ой жүйесі туралы жаңа білімдерді жасауға бағытталады.
Ғылыми зерттеу - жаңа біліммен қаруландыру процесі, оқыту, тәрбиелеу,
дамытудың обьективті заңдылықтарын ашуға бағытталған танымдық іс-әрекеттің
түрі. Ғылыми зерттеудің үш деңгейі сараланады: эмпирикалық - ғылымда жаңа
фактілер белгіленеді, теориялық - бұрын ашылған фактілерді түсіндіруге және
олардың дамуын болжауға мүмкіндік беретін негізгі, жалпы заңдылықтар
ұсынылып қалыптастырылады; әдістемелік-тәжірибелік зерттеулер негізінде
құбылыстарды зерттеудің жалпы қағидалары мен әдістері, теория құрылымы
қалыптасады.
Өзін-өзі тану ғылымның объектісі - білім беру, тәрбиелеу.
Білім беруді тек өзін-өзі тану пәні ғана емес, сонымен қатар философия,
педагогика, әлеуметтану, психология, экономика және т.б. зерттейді. Мысалы,
экономист жұмысшылардың шынайы мүмкіншілік деңгейін зерттей отырып, оларды
дайындауға қажетті шығынды есептейді. Әлеуметтанушы білім беру жүйесінің
адамды әлеуметтік ортаға бейімделуге, ғылыми-техникалық прогрестің дамуына
көмектесуге дайындайтынын білгісі келсе, философ білім берудің жалпы
өмірдегі мақсаты, орны жайындағы мәселелерді қарастырады. Психолог білім
берудің психологиялық жақтарын зерттейді. Саясаттанушы мемлекеттік білім
саясатының тиімділігін анықтауға бағытталады.
Бұл ғылымдардың білім беру де, зерттеуде тигізер көмегі өте зор
болғанмен, олардың біреуі де адамның өзін-өзі адами тұрғыдан тануы мен ішкі
дүниесінің ізгілік бағытта тәрбиеленіп қалыптасу қырларын, осы қарым-
қатынасқа түсу процестерімен байланысты білім берудің мәндік аспектілерін
қарастырмайды. Осы аспектілерді зерттеу білім берудің белгілі саласы-пәні
ретінде танылады.
Өзін-өзі тану пәні - жалпы білім беру мектептерінде, институттарда,
университетте (жанұяда, білім беру, мәдени, тәрбиелеу орталықтары)
ұйымдастырылатын педагогикалық процесс.
Осы мағынада, өзін-өзі тану -адамның өзін-өзі тануының факторы және құралы
болып табылатын педагогикалық процестің мәнін, заңдылықтарын, дамуын
зерттейтін ғылым.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар.
1. «Өзін-өзі тану» ұғымына ерте ежелгі және қазіргі мағынада анықтама
беріңіз.
2. Өзін-өзі тану пәнін сіз қалай түсінер едіңіз?
3. Өзін-өзі тану пәнінің ғылым ретінде дамуына не түрткі болды?
4. Ғылымның обьектісі және пәні дегеніміз не?
5. Өзін-өзі тану пәнінің тәжірибесі мен пәнін негіздеңдер.

№2-дәріс
Тақырыбы: Өзін- өзі тану тұлғаның өзін- өзі жүзеге асыруының шарты ретінде.
Жоспары:
1. Өзін-өзі тану пәнінің ұғымдық аппараты.
2. Өзін-өзі тану адам тану туралы ғылымдар жүйесінде.
1. Өзін-өзі тану пәнін және оның зерттейтін салаларын толық түсіну үшін ең
алдымен негізгі өзін-өзі тану ұғымдарын қарастырайық:
Өзін-өзі тану пәнінің болмыс ұғымдарына тәрбие, үйрету, оқыту жатады.
Ұғымдар - объективтік құбылыстарды, қасиеттерді және қатынастарды
бейнелейтін ойлау формасы. Өзін-өзі тану арқылы тұлғаның өзіндік дамуына,
білімдік және танымдық әрекеттеріне ықпал ету, өзара адамгершілік
құндылықтары мен өзіндік бағдарын таңдауға мүмкіндік жасалу идеялары
алынатындығы белгілі болды. Өзін-өзі тану ұғымдары: Елімізде 2002 жылы
шыққан «Педагогика және психология» саласының түсіндірме сөздігінде «Өзін-
өзі тану» ұғымына төмендегідей түсінік берілген: «Өзін-өзі тану» - өзін-өзі
бағалау секілді интероспекциядан маңызды өзекшелігі бар /өзін-өзі бақылау
әдісі секілді, психиканы субъективтілік тұрғыдан танып білу/: 1/
интроспекцияның әдеттегі актілеріне қарағанда бұл процестер әлдеқайда
күрделі және ұзағырақ, жинақталған және өңделген өзін-өзі бақылау
мәліметтері бұларға тек бастапқы материал ретінде ғана енеді; 2/ адам өзі
жайлы мәліметтерді өзін-өзі бақылау арқылы ғана емес, сондай-ақ сыртқы
бастау-көздер - өз әрекеттерінің объективті нәтижелері, өзге адамдармен
қарым- қатынасы арқылы да алады».
Өзін-өзі тану ұғымдары арқылы адамның ішкі дүние танымындағы
құбылыстарды, олардың өзара байланысын көреміз. Өзін-өзі тануда «өзін-өзі
тану», «өзін-өзі өзектілеу», «өзін-өзі жетілдіру», «өзін-өзі тәрбиелеу»
«өзін-өзі басқару», «даму» және «қалыптасу» «саналы пайымдау», «өзінді
талдау» сияқты ұғымдар да кездеседі. Педагогика ұғымдарының бірі - өзін-өзі
тәрбиелеу. Өзін-өзі тәрбиелеу - жеке тұлға болып қалыптасудың негізгі
маңызды бөлігі. Оның нәтижесі қоғамдық талаптарға адамның өзіндік жауап
қайтаруы, яғни реакциясы арқылы көрінеді. Өзін-өзі тәрбиелеу - ол моральдық
және этикалық нормалардың қалыптасуы және олардың әдетке айналуы.
Өзін-өзі тәрбиелеу - адамды дамытуға арналған тәрбие үрдісі. Кез-келген
тәрбие жүйесінде адам өзін әлеуметтік тұлға ретінде сезініп, қоғаммен және
табиғатпен біртұтас тіршілік етеді. Өзін-өзі тәрбиелемей жеке тұлға
қалыптаспайды. Өзін-өзі тәрбиелеу барысында адам өз білімін дамытады.
Өздігінен білім алу - мәдени мұраны игерудің өзіндік жүйесін жасау, өзін
дамытушы жүйе құру. Өздігінен білім алу білімді дамытушы қозғаушы күш болып
табылады. Өздігінен оқу- адамзат тәжірибесін өзінің ынтасымен, өзі таңдаған
әдіспен игеру үрдісі. Осы өздігінен білім, тәрбие алу, оқу адамның ішкі жан-
дүниесінің қажеттілігінен туындап, өздігінен дамуға өзін-өзі жетілдіруге
тұлғаны бағыттайды.
Өзін-өзі оқытуды оқу орындарының оқу бағдарламасы мен оқу жоспарынан
тыс қоғамдық және өзіндік қажеттіліктер негізінде жүйелі және белгілі бір
мақсатқа құрылған жеке тұлғаның танымдық іс-әрекеті деп тануға болады. Өзін-
өзі оқыту - жалпы және кәсіби білімнің үздіксіз жалғасы, өйткені білімнің
жан-жақты болып кеңеюіне және адамның рухани баюының жетілуіне септігін
тигізеді. Сонымен қатар интеллектуальдық арсеналының үнемі жаңалануына,
кәсіби шеберлігінің шыңдалуына әсер етеді.
Өзін-өзі тануды өзін-өзі тәрбиелеуден ажыратып қарауға болмайды. Ол
педагогиканың негізігі бөлігі ретінде қарастырылады және ол берілген
тәрбиенің қорытындысы. Ол жалпы жеке тұлғаның рухани даму үрдісінде де
байқалады. Өзін-өзі тану түсінігінен жалпы мәдени дамуды да бөліп
қарастырмаймыз. Өзін-өзі оқыту мәселесінде теориялық материалдарға анализ
жасау және өзін-өзі тәрбиелеу барысында анықталғаны жоғары курс
студенттерінің көбінесе өзін- өзі басқару тәртібі сәйкес келсе, ал қалған
пайызы өз-өзімен жалпы жүйесіз жұмыс жасайды. Сонымен бірге өз-өзімен
жүйелі жұмыс жасау қатары университет ішіндегі студенттердің бойында күннен
күнге сиреп барады. Оның себебі, студенттер өзін-өзі басқару үрдісіне
даярланғанымен, оның әдіс-тәсілдері үйретілмейді. Егер мұғалім мектеп
оқушыларының өзін-өзі тәрбиелеуіне басшылық жасауда қиындықтар сезінсе,
онда оның өзі де өзін-өзі дамытуды дұрыс біле бермейді. Мұның себебі,
педагогикалық курстарда өзін- өзі тәрбиелеу мәселесі бойынша дәріс өте аз
оқылады, ал практикалық-тәжірибелік сабақтар дұрыс жүргізілмейді. Осы
тұрғыдан студенттердің өзіне өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін-өзі тануға қатысты
тәжірибе аз екенін ескерген жөн.
Тәрбие - қоғамның негізгі жеке адамды мақсатты жүйелі қалыптастыру
принципі болып табылады. Тәрбие жайында осы уақытқа дейін әр түрлі
теориялар мен пікірлер айтылып келеді. Тәрбиені ересек адамдардың балаларға
ықпал жасауы деп
түсіңдірушілерде бар. Бұл жағдайда бала пассивті обьект түріңде
қарастырылады. Ол субъекті бола алмайды, яғни, өздігінен ойланып, белсенді
іс - әрекет жасау рөлін атқармайды.
Студенттердің өзін-өзі тану және өздігінен оқу, өзін-өзі тәрбиелеуді
қалыптастыру өзінің жеке даму жолында пайдалану үшін мыналарды білуі қажет:
1) Осы үрдісті басқару принциптерін;
2) Оның негізгі салаларын;
3) Өзін-өзі тану мен өзін-өзі тәрбиелеудің әдістері мен тәсілдерін.
Студенттерді өз таңдаған жолында даярлауда өзін-өзі оқыту мен өзін-өзі
тәрбиелеу, оқытудың ролі мен мәнін студенттерге жеткізу; ақпараттандыру
(педагогикалық-психологиялық білім беру); Оларды өзін-өзі жетілдіруде
бағытталған іскерлікпен және дағдымен қаруландыру; өзін-өзі тану мен
тәрбиелеудің жолдарын қалыптастыру; студенттердің өзін-өзі тану мен
тәрбиелеу барысындағы жұмыстарын ынталандыру, қанағаттандыру.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар
1. Өзін-өзі тану ұғымына анықтама беріңіз.
2. Адамның өмір сүру мен мақсат-міндеттерін атаңыз.
3. Адам мақсатының анықталуына қандай факторлар әсер етеді?
4. Мақсат пен міндет терминдерінің айырмашылығы неде?

№3-дәріс
Тақырыбы: Адамның ішкі дүниесінің бірегейі.
Жоспары:
1. Ішкі дүние даму аспектілері.
2. Ішкі дүние бірегейі туралы ғалымдардың педагогикалық-психологиялық
ой-пікірлері.
3. Жан мен тән байланысы. Ар-ождан ұғымы.
1. Тұлғаның өзін-өзі тануы мен өзін -өзі түсінуі терминологиялық статусқа
Е.М. Боброваның, Н.И. Кузьминнің, Ю.Н.Кулюткиннің, В.Н. Козиевтің, С.В.
Васильковскаяның, Л.М. Митинаның, А.К. Маркованың, В.А. Якуниннің
еңбектерінде ие болды.
Мысалы, Е.М. Боброва өзін-өзі түсінуді, яғни студенттің болашақ
педагогикалық қабілет дағдыларды игеру деңгейін тұлғаның өз бойында бар
білім мен тәжірибені педагогикалық үрдісте мақсаттарына жету үшін
пайдаланады деп түсіндіреді.
В.Н. Козиев болашақ педагог тұлғасының өзін-өзі түсінуін ол тұлға өзін
ұғына отырып, өз ісін белгілі бір жүйеге бағыттап отырады деп қарастырады.
Бұл іс-әрекетінің арқасында студент тұлғасының бойында белсенді түрде
өзіндік жетілу, өз бойында саналы түрде жеке тұлғаның маңызды қасиеттері
мен өз шеберлігін қалыптастыру процесі жүреді.
Ю.Н. Кулюткин өзін-өзі түсіну-қол жеткен жетістіктерді бағалау, өзіндік
өсіп-жетілу бағыттарын жоспарлап, оларды жүзеге асыру жолындағы іс-әрекеті
деп көрсетеді. Бүгінгі студент болашақта өз бойында қандай рухани-
адамгершілік қадір-қасиеттерді тәрбиелеп дамыту қажеттігін, екінші жағынан
ол қасиеттердің өз бойында қаншалықты өсіп жетілгенін білгенде ғана ол
аталмыш қабілеттерді қалыптастыру мен дамытуға саналы түрде ұмтылуы мүмкін.
Тек тұлға өзінің психологиялық ерекшеліктерін танып-біліп, оларды өз даму
жолымен салыстырып, сәйкестендіре алған жағдайда ғана оның бойында қажетті
адамгершілік қадір-қасиеттер мен дағдыларды тәрбиелеу мен жетілдіруге
бағытталған белсенділік туындайды. Ұсынылған анықтамалардың көрсеткеніндей,
көптеген зерттеуші - ғалымдар өзін-өзі түсінуді өзін-өзі тану, өз бойындағы
ерекшеліктерді пайымдап, оларды нақты іс-әрекет саласының талаптарымен
сәйкестендіру үрдісі ретінде қарастырады.
Е.М. Боброва студенттердің өзін-өзі түсінуінің мазмұндық жағына көп
көңіл бөледі. Ол бұл аспектіні студенттердің оқыту үрдісінде
қалыптастыратын дағдылардың үш тобына жіктейді: жалпы педагогтық дағды,
арнаулы және тұлғалық дағдылар.
Л.М. Митинаның пікірінше, студенттің өз мамандығында өзін-өзі түсіну
деңгейінің төмен болуы оның тек жекелеген қасиеттер мен қабілеттерді
түсінуінен туындайды. Өзін-өзі түсінудің жоғарғы деңгейіне қол жеткізген
студенттердің ұғымындағы “Меннің” біртұтас бейнесі оның құндылық бағытының
жалпы жүйесіне кіреді. Бұл бағыт оның өз дамуы мен алға қойылған
мақсаттарына жетуде басты негіз болады.
Егер бұдан ертеректе болашақ педагог шеберлігінің критериі ретінде
оның, негізінен, арнаулы әдістемелік және педагогикалық саладағы білімі мен
дағдылары қарастырылса, соңғы кезде зерттеуші ғалымдар болашақ педагог
тұлғасының психологиялық қасиеттеріне баса көңіл аударады, әсіресе тұлғаның
қайталанбас бітім болмысы мен тұлғаның өзін-өзі қабылдап ұғынуын сараптауға
мүмкіндік беретін перцевтивтік-рефлексиялық қабілеттеріне ерекше мән
береді.
Н.В. Кухарев еңбетерінде шебер педагог жұмысын қатаң қадағалау олардың
өз тәрбиеленушісінің жеке тұлғасына айрықша нәзік сезімталдықпен
қарайтындығын көрсетті. Тұлғаның мұндай сезімталдығы олардың жоғары
байқағыштығы мен көрегендігінің жемісі. Бұл қабілет олардың болашақ педагог
жолындағы шығармашылық табысының алғы шарты. Олай болса, бүгінгі студенттің
өзін-өзі үнемі танып, қадағалап отырып, олардың бойында қырағылық, жоғары
сезімталдық, соның арқасында жаманнан жиреніп, жақсыға ұмтылысы
жоғарлайтыны сөзсіз.
А.К. Маркованың пайымдауынша, бұл қабілеттер - қайтадан қалпына
келмейтін қабілеттер. Тұлға бойындағы олардың мардымсыздығы немесе мүлде
дамымағандығы оның жеке бітімінің жағымсыз жаққа өзгеруіне әкеліп соғады.
Н.В. Кузьминаның зерттеу еңбегінде шеберліктің жоғары деңгейін
меңгерген студент үздіксіз өзін-өзі тану процесіне жететіндігін көрсетті.
Бұл үрдіс тәжірибенің өзге адамдар мен өзін- өзі танудың барлық
компоненттерінің бір-бірімен үйлесе ұштасуына негізделген. Оларға өзін-өзі
әділ бағалау, өзінің жеке тұлғасының жетістіктері мен сәтсіздіктерінің
себептерін түсіне білу, өз іс- әрекетінің нәтижелерін пайымдай және
сараптай білу, өз іс-әрекеті мен өзге іс-әрекеттерін салыстыру қасиеттері
тән. Жоғары деңгейдегі студент тұлғасы өз мүмкіндіктерін әділ бағалай
білудің арқасында өзінің іс-әрекеттерін тиімді қадағалайды, оқу-тәрбиелік
мәселелерді шешуде жоғары деңгейге қол жеткізеді, жеке тұлғаның бойында
рухани-адамгершілік құндылықтары мен қасиеттері қалыптасады. Перцептивтік-
рефлексиялық, диагностикалық және алдын-ала анықтау дағдылары студент
тұлғасының кейбір психологиялық қасиеттерімен тығыз байланысты.
Г.М. Метельскийдің зерттеу еңбегінде студенттің жоғарыда аталған
дағдылары мен оның санасының сынилығы, өзіне талап қоюы, оның өзін-өзі
бағалауының әділдігі, өз уақытын ұйымдастыра білуі, өз мінез-құлқын және
дағдыларын тәрбиелеу жүйесін жобалауға көмектеседі, яғни рефлексиялық
міндеттерді тиімді орындай білу студент тұлғасында рухани-адамгершілік
құндылықтарының табысты жетілуіне жетелейді.
Қазіргі кезге дейін тұлғаның өзін-өзі түсінуін зерттеу еңбектері
негізінен теориялық негіздері терең сарапталмаған. Бұл жөнінде шектеулі
мәселелер қарастырылады. Олар өзін-өзі түсінудің деңгейлері мен бірліктері
секілді мәселелерге бағытталады.
Тұлғаның өзін-өзі түсінуінің құрылымын теориялық сараптау оның үш
құрама бөлімнен /когнетивтік, аффективтік және мінез- құлықтық
компоненттер/ тұратын өзін-өзі толықтырушы бірлік екендігін көрсетті. /Л.М.
Митина, А.К. Маркова/.
Когнитивтік құрылымдық бөлімнің ішіне тұлғаның өзін педагогикалық
саладағы тұлғааралық қарым-қатынастар жүйесіндегі және өзінің тұлғалық даму
жүйесіндегі өзін-өзі түйсінуі /сезінуі/ кіреді. Біртіндеп, жекелеген
педагогикалық ситуациялардағы өз бітімі туралы ұғым - түсінігі негізінде,
әріптестерінің пікірі негізінде тұлғаның бойында тұрақты “Мені”
қалыптасады. Ол тұлғаға өз-өзіне деген сенімділік туғызады немесе
керісінше, ол сенімді яки мүлде жояды. “Мен”- негізінде тұлға өзіне қатысты
құбылыстарға баға береді.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар
1. Е.М. Боброваның өзін-өзі түсіну ұғымына сипаттама беріңіз.
2. Ш. Құдайбердиевтің “Үш анық” шығармасын «хрестоматия» бойынша сипаттап
ар-ұждан ұғымын түсіндіріңіз.
3. ААдам санасы үш түрлі қызметіне сипаттама беріңіз. Оған әсер ететін
факторларға тоқталыңыз?
4. “Менің” ішкі сыртқы бейнесі мен қажеттілігі, өмірдегі орнына анықтама
беріңіз.
5. К.Р. Левинтан мен С.Г. Верловский көзқарасы бойынша схема құрыңыздар.
6. Төлқұжат бойынша сурет құрастырып, сипаттама жазыңыздар.

№4-дәріс
Тақырыбы: Кәсіби өсу және өзіндік даму тұлғаның жетістігінің негізі
ретінде.
Жоспары:
1. Кәсіби өмір бастауы.
2. Абай тағылымдары.
3. Қазақ ағартушыларының ой-өсиеттері мен тұжырымдамалары.
Адамгершілік адамдарға деген ізгі ниеттілік, құрмет, жанашырлық пен
сенім, кеңпейілділік, басқалардың мүддесі үшін жан аяушылық сияқты жеке
қасиеттерді қамтиды, сондай-ақ кішіпейілділік, адалдық шыншылдық та
адамгершілікке жатады. Осыдан келіп адамгершілік ұғымы ізгілік,
гуманизмінің синонимі ретінде, адамның игілігі мақсатқа айналғанда пайда
болатын қарым- қатынастар жүйесі мен қоғамдық ахуал ретінде неғұрлым кең
мағынада қолданылады. Ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек - адамгершілік
қоғамдық қатынастардың дамуы мен тарихи-мәдени, рухани қажеттіліктің
нәтижесі. Адамгершілік туа біткен қасиет емес. Адамгершіліктің моральдан
айырмашылығы мораль сыртқы қоғамда жазылған заңдар мен нормалар жүйесін
қамтып сырттай әсер ететін болса, адамгершілік адамның ішкі дүниесінде
қалыптасады. Адамгершілік адамның ішкі еркінің сезімі. Адамгершілік
принциптері бірлікте өмір сүру, бақытқа талпыну, мүдделерді үйлестіру мен
ұжым болып жұмылудың, жоқ-жітік пен ауру- кемтарға, бала мен кәріге
жәрдемдесудің қажеттігін сезіну мен мойындау сияқты факторлар негізінде
қалыптасады деп ой түйіндей келе адамгершілік ұғымына келесі анықтама
беруге болады. Адамгершілік дегеніміз - тұлғаның өз бойындағы негізгі ізгі
сезімдер мен терең руханилықтан туындап, моралдық нормаларға бағынатын
еркін қарым-қатынас жүйесі.
Адамгершіліктің көрніс табуы әрбір тұлғада әртүрлі. Себебі әр тұлға
өзіне әртүрлі жеке өзінің құндылық мақсаттарын таңдайды. Соған бағыттап өз
бойында рухани адамгершілік құндылықтарын қалыптастырады (Г.А. Брандт, А.М.
Лобок).
1. Қазақтың рухани мәдениеті қола дәуірінен қалыптасып, бірнеше тарихи
кезеңдерден өтіп біздің халқымызға жетті. Көне түркілерден келе жатқан
көшпенді ата бабамыздың негізгі рухани мәдениетінде дін арқылы бірлесу,
топтасып қалың қол жинап елдің бірлігін сақтап отырған. Шапқыншылық
кезеңдерде тек қана білектің күшімен емес, жүректің, діннің , өткір сөздің,
ақыл-ойдың ұшқырлығымен халықты біріктірген. Содан білекті бірді жығар-
деген нақыл сөзбен өсиет қалдырған. Қазақстан халқының үш ғасыр бойы рухани
мәдениеті сонау сақ, ғұн дәуірі одан кейін жалпы түрікі, қазақ хандығы
Рессей мәдениеті, Кеңес үкіметі кезеңдерінің тарихи мәдени даму
қалыптарынан өтті. Осы кезеңдерде әрбір даму кезеңі өз кезегінде рухани
мәдениеттің дамуына жолдар салды. Сақ, ғұн мәдениетінде көшпенді халықтың
әдет ғұрпы қалыптасса, жалпы түркі дәуірінде көшпенді жартылай отырықшы
халықтың мәдениеті, Рессей мәдениетінде бодандық, қазақ хандығында рулық,
Кеңес үкіметі жылдарында жалпы адамзатты жеке ұлтты материалды үрдіс деп
тану т.с.с рухани мәдениеттің негізгі кезеңдері өзгеріске ұшырап келер
ұрпаққа жеткізіліп отырған. Қазақтар ерте заманнан бастап, Отанын сүю,
қорғай білу соған рух жинап тұтастықты қамту ел бірлігін ұстау сияқты
рухани адамгершілік мәдени құндылықтарды сақтаған. Қазақ халқының бүгінге
дейін жетіп отырған негізгі рухани мәдени құндылықтарына:
1) Атамекен, атакәсіп, атамұра ;
2) Кісілік қасиеттеріне: дінге табыну, шаруашылық, өнеркәсіп
өнеріндегі, ішкі дүниесіндегі қол жеткен табыстарын құндылық деп
санаған.
3) Отбасын сақтау; ата баба тарихы, шежірені білу, жеті атаны сақтау
қазақтың отбасын сүттей ұйытуға, әрі қарай ата бабасының салып
кеткен ізімен жүретін рухта тәрбиелеу;
4) Сөзінде тұру, уәжде тұру, халықты жұмылдыратын өтімді сөз айту ұлт
үшін маңызды құндылықтарға жатқан.
Арабтар ислам дінін Орталық Азияға алып келді. Мысалы, көк тәңірге
сиыну наурыз мейрамын тойлау т.б. Сол кезде төбелерге шығып шыққан күнді
күтіп, сол күнге сиынып, отбасының , халқының амандығын сұрау арқылы ұлы
Жаратушығы сиыну, осы кезге дейін ұрысып, кикілжіңге келген, арасы
алыстаған адамдарды жақындастырып табыстыру адамгершілік ізгілікке жол
тауып отырған. Ислам дінін таратушы миссионер Қ.А. Яссауи ерлік, ел
алдындағы ұят, абырой, тазалықты сақтауға шақырып отырған. Осының бәрі
тоқырау заманында әсіресе Кеңестік заманның 20 жылдарында қазақтар өз
рухани мәдениетінен бірте-бірте айрылып, дінде, тілде шұбарлылық пайда
болып, рухқа шабуыл болғандықтан қазақтың рухы әлсіреп қалды. Әлеуметтік
ортаның дамуы ғарышпен қарым-қатынас, өзге елдермен араласу қазіргі кезде
егеменді елдігімізді алған шағымызда жастарымыздың рухани - адамгершілік
мәдениетін жаңадан бұрынғы әдет ғұрып салт сананы сақтай отырып дамытатын
рухани жаңартатын тәрбие керектігі өте айқын. Оған дәлел біздің
зерттеулеріміздегі жоғары оқу орнындағы жүргізілген тәжірибе қортындысынан
көруге болады.
“Адамдар тұлға болып, өзіндік жеке бас ерекшелігімен бірден дүниеге
келмейді. Әрбір жеке тұлғаны қалыптастыру, тәрбиелеп жетілдіру қажет. Өзіне
немқұрайлы қарайтын кейбір қоғам мүшелері, басқалар қалай өмір сүрсе, мен
де солай өмір сүремін деген принципті ұстағанымен шын мәнінде өмірде олай
емес. Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз ол оның өзіне тән мінез-
құлқындағы, іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы - деп
көрсетеді профессор С.Қалиев Қазақ тарихындағы ғұламалардың ой пікірлері
жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуға арналады. А.Йассауи, А.Құнанбаев, Ш.
Құдайбердиев, Ы. Алтынсарин, М.Жұмабаев, Ж. Аймауытов, сияқты ұлы ғұламалар
адамды аса жоғары құндылық ретінде бағалайды. Оны табиғаттың, тірі дүние
дамуының керемет нәтижесі, сондықтан да ол керемет пен марапатқа әбден
лайық деп түсіндіреді.
Ұлы Абай адам проблемасына, оның табиғи және әлеуметтік жақтарының
арақатынасын, адамгершілік, кемелдену, гуманизм идеяларын өзгеше
пайымдайтын сананы тудырды. Ұлы ғұламаның жарық дүниеге келген адам
баласының маңдайына жазылған тағдыры жайлы, оның дүниеден алатын орны мен
рөлі жайлы философиялық пайымдауға, сан қилы да күрделі адам болмысын жан-
жақты әлеуметтік қарым - қатынасы адамдарды түзу жолға түсіреді-деп
тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарына адамның адами қасиетінің дамуын
негізге алып, келер ұрпаққа бір сөзбен “Адам бол!” - деген ойларынан нағыз
адам болу үшін тек қана өзіңді тану арқылы сыртқы мәдениетке, тілге дінге
мән бере отырып дамуға сол арқылы адамгершіліктің негізгі принциптері-
қайырымдылық, биік талғам, шындық, әділдік негіздерін қабылдауға
итермелейді немесе “Адам баласын заман өсіреді, кімде-кім жаман болса, оның
өзінің замандастарының бәрі кінәлі” деп рухани-адамгершілік құндылықтың
келесі жағы қарым-қатынас құндылығын суреттесе, өзінің отыз жетінші
сөзінде: Мен заң қуаты қолымда бар кісі болсам, «адам мінезін түзеп
болмайды» деген кісінің тілін кесер едім немесе “Адам баласы бір-бірінен
ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады -деп келесі рухани-
адамгершілік құндылықтарына мәдени- этикалық құндылықтардың мәнін ашып
көрсетеді. ” Тағы бір сөзінде Абай «шынайы байлық бұл адамдардың бір-бірін
және өзін терең түсініп, өзара түсіністік қалыптасқанда ғана адамдар
үйлесімді тіршілік құрып, дами бастайды» - деп адам бойындағы ең жоғары
қалыптасқан құндылықтар бұл олардың ішкі рухани дүниесінің байлығы мен асыл
қасиеттерін көрсете білу екендігін дәлелдеп береді.
Адамның өзін-өзі тану арқылы адамгершілікті өрбітетін игіліктеріне:
- сезім;
- сана,
- ой;
Тыныштық қуаты - жүректе, келісім қуаты - қайратты, ерікті, иманды
кісіде.
Адамның кісілігі: - әсерлі, әдепті, табысты өнерінде;
Адамның ең биік қасиеті-Адам бола білу;
Биік қүндылыгы:
жан, тән, рух; мінез, әрекет, тәжірибе, білім, өнер, кәсіптік
икемділік; бостандық; бірігу идеясы; азаттық; даналық; ақыл, өнер, бедел ;
таза өмірдің бастауы, адамгершілікті өрбітетін бұл адам бойындағы
келесі қасиеттер: адамшылық, адалдық, әділеттілік, білімділік, еңбекқорлық,
терең ой, кісілік, рахымдылық, махаббат, арлылық, намысқойлық, сертке
беріктік, татулық, тәуекелшілдік, имандылық т.б. жатады.
Ал осы адамгершіліктің дамуына кері әсерін тигізетін адам бойындагы
негізгі қасиеттер: арамдық, азғындық, арызқойлық, сараңдық, сайқалдық,
әділетсіздік, әдепсіздік, пәлеқорлық, өсекшілдік, надандық, менмендік,
еріншектік, жалақорлық, залымдық, жылпыстық, қанағатсыздық, жиіркенішті
мінез-құлық т.б. бөліп көрсетеді.
Абайдың рухани-адамгершілікті өрбітуге байланысты осындай көрсеткіші
ақыл мен білім, рухтың тазалығын әрбір адамның санасына, тәрбиесіне
пайдаланса, болашақ жастарымыздың ақыл- парасаттылығы мен ой тазалағы
мүдделеріне сай келетініне көз жеткізуге болады
Абай ұғымына адамтануды өрбітетін негізгі игіліктер: сезім, сана, ой;
адамдықты көрсететін қасиеттер мен құндылықтар: жан мен рух; мінез, әрекет,
тәжірибе, білім, өнер, кәсіптік икемділік. Құндылықтардың осы төрт тобы
салыстырмалы түрде адамды өз-өзін тануға итермелейді, оны өз-өзімен
табыстырады...» әрі қарай адам туғаннан ер жету және бүкіл өмірінде
негізінен тәрбие арқылы өзгерістерге ұшырайды. Өмір қоршаған орта оның
дамуына, қалыптасуына, дүниетанымына, өзін-өзі тануына әсер ететіндігі сөз
болады.
Негізгі ұғымдар: өзін-өзі тану, өзін-өзі басқару, өзін-өзі дамыту, ар,
ождан, бақыт.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар
1. Студент хрестоматиясынан А.Құнанбаев қара сөздерінің мән-
мағанасын түсіндіріңіз
2. Қазақ зиялы ағартушылардың еңбектеріндегі адамгершілік
ұғымын сипаттаңыз.
3. Адамның биік құндылыгына не жатады?
4. Ш.Уалихановтың моральдық идеяларының негіз неде?.
5. Абай қара сөздеріне шығарма жазыңыз.

№5-дәріс
Тақырыбы: Қарым- қатынас адамдар арасындағы өзара түсіністікке жетудің
құралы ретінде.
Жоспары:
1. Жүрек мәңгі мекенім.
2. Сезім сапаларының қырлары мен қарым-қатынас түсінігі.
3. Рухани келісім ұғымына түсінік.
1. Жастарға рухани тәрбие, білім беру адам дамуының тәндік, жандық, рухани
үйлесімділігін, өмірді құндылық деп түсінуін өзін
Жаратқанмен, табиғатпен үйлесімділікте ұстай білуін, жердегі тіршілікті
сақтау үшін өзінің қажеттігін түсінуді қамтамасыз етеді. Рухани тәрбие
адамның ізгілік, имандылық ұстанымдарын тәрбиелейді, адамның ақыл-ойы мен
іс-әрекеттерін жүрек арқылы ізгілік мұраттарға бағыттап, өмірдің
күрделілігін түсінуге рухани көзқарас қалыптастырады. Әр адам өзін-өзі
рухани жетілдіру үшін өзін-өзі тәрбиелеуге, өздігінен білім алуға,
өздігінен оқуға ұмтылуы тиіс.
Студенттердің рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың
нәтижелігі, олардың бойына биік адамгершілік мінез-құлық нормаларын
сіңдіруге және моральдық сананың қалыптасуын жақсартуға ықпал етуші-нақты
орта, объективті жағдай мен субъективтік факторларды /оқу-тәрбие процесі,
қарым-қатынас, көзқарас, т.б./ үнемі есепке алып отыруға тікелей
байланысты. Сондықтан да университет жоспарына еніп отырған бүгінгі “Өзін-
өзі тану” тәжірибелік курсы және философия, мәдениеттану, саясаттану
педагогика, психология пәндеріне қосымша арнайы курс, арнайы семинар,
арнайы ғылыми конференция бөлімдер жанынан ашылған үйірмелер негізгі
рухани-адамгершілі құндылық-тарын қалыптастыруды жүзеге асырудың негізі
болып табылады.
Осыған байланысты, ел басымыздың: “Адамгершілік ұстанымдар ортаның өмір
салтына сәйкес қалыптасуға тиіс. Біз қалыпты, дұрыс тәрбие алдық. Бізде
көшеден бір таба нан немесе тұз сұрап алу, өзара көмектесу дәстүрі
сақталған. Осынау адамгершілік қасиеттерді жоғалтуға болмайды. Ал, жаңа
адамдық ұстанымдар жастар тәрбиесінен басталуы керек. Ол үшін Отанды,
Қазақстандық құндылықтарды тәрбиелеу қажет. Осы орайда идеологиядан гөрі
насихат туралы баса айтқан жөн. Адамдарды ұлтына, дініне, тіліне қарап
бөлуге болмайды. Халықтардың достығы, теңдігі, өзара келісім мен сенім-
біздің идеологиямыз осылар болуға тиіс”- дей келіп Елбасы мемлекеттік
идеологияның, тәлім-тәрбиенің өзегі, негізгі діңгегі ретінде бес мәселені
айрықша атап көрсетті. Олар: достық, ұлттық, идея мен мәдениет, діни
төзімділік, халықты заңға бағынуға тәрбиелеу және Экономика. Осы міндеттер
жүзеге асар болса, ол мемлекетіміздің өркендеуінің кепілі болмақ”.
Рухани-адамгершілік құндылық тәрбиесіндегі басты нысана тұлғаны
құрметтеу. Оның рух иесі, бойында Жаратқанның ұлы қуаты бар-Кіші ғарыштық
әлем, ғарыштың тіршілік иесі екенін және дүние мен, әлеммен біртұтастығын
саналы түрде түсініп, оған бой ұсынуы, оны мұғалім солай қабылдауы шарт.
Адамгершілік сапалары:
адалдық;
махаббат;
сүйіспеншілік;
парасаттылық;
ізгілік;
моральдық сана сезім.
Адамгершілік тәрбие беруде жеке тұлғаның әлдебір әрекетке баруына
түрткі болатын сенімді туғызатын сана мен мінез-құлық қалыптасады. Олар өз
кезегінде түрлі іс-әрекеттер арқылы көрніс тауып, тұлғаның өз қызметінде
тікелей басшылыққа алынып отырады. Мұндай іс-әрекеттер мен себептер әрбір
тұлғаның адамгершілік қасиеттерінің сапасын ашып көрсетіп отырады.
Адамгершілік моральдық қадір - қасиеттеріне:
Қоғамға:
идеялық;
ұжымдық;
отаншылдық;
еңбекке, оның нәтижелеріне:
еңбекқорлық;
тәртіптілік;
ұқыптылық;
өзіне және өзге де адамдарға:
қайырымдылық
мейірімділік;
принциптік;
табандылық;
Әрине, адамзат тарихында пайда болған адамгершілікке байланысты
көптеген категориялар - жомарттық, батылдық, шыншылдық, сыпайыгершілік,
әділдік пен достық, ар мен намыс, т.б. сонау көне дәуірден басталып, күні
бүгінгі күнге дейін маңызын жоғалтқан жоқ. Сондай-ақ адамзаттың, әрбір
адамның ішкі рухани - адамгершілік дүниесінің негізгі нысандары - үміт,
сенім және махаббат үнемі даму үстінде.
2. Сезім күйлері (жайлы немесе жайсыз) адам өмірінің қалпына әсер етеді.
Ішкі сезім, көңіл күйдің бұзылуы адамның адамдық негізгі қасиеттерінің
көрінісіне өз әсерін тигізеді. Бұндай уақытта адам өз сезімін қолына ұстап
басқара алатындай жағдайда болу қажет. Сонда ғана студент үшін жайсыздық
туындап тұрса да ол басқа адамдармен қарым-қатынас уақытында өз сезімін
қолға алып басқара алу негізінде өз күйін өзге адамға көрсетпей біркелкі
дұрыс қарым- қатынас жасай алады. Осы арада педагог Н.В Данилов: «Егер
сезім адамды басқаратын болса, онда бұндай жағдайда күйзеліс пайда болады»
- деп суреттейді. Сол себептен біздер зерттеу барысында ішкі сезім күйін
студенттің өзі басқара алатындай жағдай туғызу жолдарын “Өзін-өзі тану”
сабағындағы жетістікке жету, сәтсіздіктен қорқу әдістерін реттеп отыруға
қолдандық. Сезімді реттеу, бойындағы күйзелістік жағдайды тарқату, бұл
үнемі өзін қандай күйде де (қатты ашулану, өкпелеу, шексіз қуану) үлкен
шыдамдылықпен, өзін-өзі жеңе білумен ішкі және сыртқы әрекеттерге қарсы
тұра алу төзімділігін қалыптастыруға өз әсерін тигізеді. Сезім толқыныстары
адамның бойындағы ішкі және сыртқы өзгерістердің пайда болуына әкеліп
соғады. Сыртында: адамның келбеті, тұрысы, ымдауы, ишараты, дем алуы,
дауысының өзгерісі, көзінің қозғалысы, терінің түсі, күлуі, жылауы т.б.
өзгерістерге әкеліп соғады. Ал ішкі өзгерістерге: - организмде ішкі
секреция бездерінің бөлінуі, адреналиннің қанға көптеп шығуы, жүрек
жүйесінің кеңеюі, қан ұюының күшеюі, ас қорыту жүйесінің жұмысының
тежелуіне т.б. әкеліп соғады. Осы жағдайларды студент біліп қана қоймай,
осы кезеңде сезім күйін қалай реттеу жолының әдістерін игере білуі оның
рухани мәдениетінің дамуына, интелектілік жоғарлауына, адамгершілік
сапаларының артуына тікелей ықпал жасайды. Бұл үшін әрбір студент өзін-өзі
тану әдістері арқылы өзіндік сезім, көңіл күй, белсенділік диагностикасын
өткізу арқылы бойындағы адамгершілік қасиеттерін дамытуға бірден-бір әсер
ететін өзіндік сезімін қалыпқа келтіріп, басқару жолдарын есепке алуды
үйрету қажет. Өзін-өзі тәрбиелеу процесі үлкен ауқымды қамтиды. Тұлғаның
интелектік дамуы, адамгершілік сапасын арттыру, білімділік, еңбексүйгіштік,
еңбекке икемділік т.б. қамтиды.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар
1. Адамгершілік сапаларына сиапаттама беріңіз
2. Қазақ зиялы ағартушылардың еңбектеріндегі адамгершілік
ұғымын сипаттаңыз..
3. Адамгершілік моральдық қадір - қасиеттерін ата?
4. Адамның сезім күйлері (жайлы немесе жайсыз) адам өмірінің
қалпына әсер ете ме?
5. Эссе тақырыбы: «Адамгершілікке тәрбиелеу-белсенді үрдіс»
6. Адамгершілік қадір-қасиеттердің ең қарапайым нормаларын
Атаңыз
№6-дәріс
Тақырыбы: Адам өмірінде отбасы және туыстық қатынастарының рөлі..
Жоспары:
1. Адам өміріндегі отбасы
2. Туыстық қатынастардың адам өміріндегі ролі
Әрбір ата-ана өз перзетінің әдепті, саналы, иманды да ибалы, Отанының
сүйікті және кішпейіл азаматы болып жетілуін қалайды. Ата-ана перзентінің
жақсы азамат болып жетілуі үшін өз отбасында балаларын тәрбиелеудің нәзік
жақтарының зандылықтарын білуі шарт. Сыйластық, түсіністік, үлкен
жауапкершілік сезімдері бар отбасы – бақытты отбасы. Бақытты отбасында ғана
ата-ана және олардың өзара қатынасы мазмұнды, берілген тәрбие сенімді және
негізді.
Бала тәрбиесінің алғашқы алтын қазығы – тұған ұясы, өз отының басындағы
тәрбиесі, тілі. Қазақтың: «Баланың бас ұстазы – ата-ана», «Балапан ұяда не
көрсе, ұшқанда соны іледі» – дегендей, есі кіріп, тілі шыға бастасымен-ақ
баланы байсалды, ұғымпаз, тілалғыш етіп баулыған жөн.
Қай халық болмасын үмітін ең алдымен ұрпағымен байланыстырады.
Ата-ана тәрбие беруде ата-бабамыздың салт-санасы, әдет-ғұрпында жүргізілген
үлгі-өнегесінің мәнісі зор. Отбасы тәрбиесінде әкенің де, ананың да орны
бөлек. Әке мен ана баланың алғашқы ұстазы. Адамзат баласы ананың мейірлі
мейріне қанып, әке өсиеттерін тыңдап өссе ғана тәрбиелі отбасынан шыққаны
көпке таңытыды.
Ана – бала тәрбиесіндегі ерекше тұлға. Дана Абай бабамыз қазақ әйелінің,
ананың отбасындағы орнын ерекше жырлайды. Жалпы, «адам
бойындағы барлық қасиеттер ананың ақ сүтімен жаралған» – деген ғұламалық
ойды тарата келе, осы қасиеттің міндетті түрде тәрбиеленуі туралы айтады.
Тәрбиенің негізі «ананың әлдиінен» басталады емес пе?
Ана тәрбиесі ұлылық дәнін себеді. Тәрбиелі анадан – тәрбиелі бала өсіп
шығады.
Сонғы жылдары отбасында, қоғамда ер адамдардың, әкелердің рөлі
төмендегендей. Бұған кейде заманды да кінәләп жатамыз. Әрине, бала
тәрбиесіндегі әкенің орны бөлек, әсірессе, ер бала тәрбиесінде. Әкенің
қатаң талабын, тәрбиесін көрген бала ертең қоғамда да өз отбасында да
шешуші тұлға бола алады. Кавказ халықтарында да: «Нағыз жаылы орын: қылышқа
– қынабы , отқа – шырағы, ер жігітке – өз үйі» – деген тамаша нақыл сөз
бар.
Қазақстан Республикасы Ата Занының 27 бап, 2-тармағында «Балаларына
қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиги құқығы, әрі
парызы» -делінсе, «Қазақстан – 2030» бағдарламасында: «Әкелер мен
аналардың, аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелеріне сонау алыс
болашақта, олар біздің жасымызға жеткен кезде қандай күйде көргіміз
келеді…» деліні, ұрпақ тағдыры айтылады.
Бала – ата-анасының игі істерінің жалғастырушысы, болашағы. Бала тәрбиесі –
ата-ана үшін күрделі де, жауапты міндет. Жас шыбық иілгіш болса, жас адам
да сондай жақсыға да жаманға да бірдей бейім болатыны баршымызға мәлім. Ата-
ананың үйіндегі әрекеті балаларныың көз алдында өтеді, сондықтан жақсы,
жаман әдетіміздің бала тәрбиесіне ықпалы зор. Әрбір ата-ана – өзінің
баласын Отанға пайдалы, өіне мейрімді, еңбекқор, адамгершілігі мол адам
етіп тәрбиелеуге халық алдында да, мемлекет алдында да жауапты. Бірде-бір
ата-ананың бала тәрбиесіне немқұрайды қарауға еркі жоқ. Егерде ол, бала
өсіруде қате жіберсе, осалдық байқатса, қартайғанда опық жейтіні, өкінішке
ұрынатына ешбір дәлелдеп жатуды қажет етпейтін ақиқат.
Бала тәрбиесі туралы сөз болғанда: «Баланы жастан» – деген халық даналығын
ұмытуға ешкімнін хақысы жоқ. Сондықтан, «бала жас, әлі
ешнәрсені білмейді, өсе келер бәрі түсінеді», – деп қарау – барып тұрған
қателік. Бала тәрбиесі – әр сағат, әр күн сайын тынымсыз жүргізіле беретін
аса жауапты, күрделі процесс. Тәрбие отбасынан басталады, оны қоғамдық
тәрбиенің қандай саласы болса да алмастыра алмайды.
Атақты қазақ ақыны Қасым Аманжолов өзінің жарына арнаған бір өлеңінде:
«Обасы –шағын мемелекет, Мен – президент, сен – премьер», дегені
бар. Отбасы – ең үлкен, мықты тәрбие ошағы, шағын мемлекет. Отбасының
негізі баланы өмірге келтіру ғана емес, оны мәдени- әлеуметтік ортаның
құндылығын қабылдату, ұрпақтың, ата-бабалардың, ұлылардың ақыл-кеңес
тәжірібиесін бойына сіңіру, қоршаған орта, адамзатқа, өз қоғамына пайдалы
етіп тәрбиелеу. Үлкен ұрпақтың тәжірібиесі, өмірдегі беділі, ақыл-
кеңестері, ата-ананың өз борышын мүлтіксіз орындауы, бір-бірін құрметтеуі –
үлкен тәрбие мектебі. Бала дүниеге келгеннен бастап ата-ананың ықпалында
болып, бағыт беруші тәрбие мектебінен нәр алады. Өз отбасында бала ата-
ананың қамқорлығына, шексіз сүйіспеншілігіне бөленіп, әке мен ананың
жақсылығы мен дәулетінің қызығын көріп қана қоймай, адамгершілік, әдеп-
инабат тағылмдарынын алуы, оларды меңгеріп іс- жүзінде қолданудың ынта мен
ықылас, қайрат пен қажыр ететін жолынан өтуге тиіс.
ХІ ғасырда Жүсіп Баласағұн айтқандай, ата-аналар балаларының жеке
ерекшеліктерін жас күнінен танып, соған қарай бағыт-бағдар тәрбие берудің
маңызы ерекше.
Отбасынадағы тәрбиенің кереметі – баланы еңбекке баулу. Ол – адамдық
кемелденудің негізі. Еңбек ете білмеген немесе оны жек көрген адамның
отбасы берекелі болмайды. Өйткені, ежелгі Рим философы Горациий айтқандай:
«Өмір еңбексіз ештене бермейді.» Сондықтан: отбасындағы да, қоғамдық
ортадағы да тәрбиеде балаларды еңбек ете білуге, еңбексіз бос отыра
алмайтындай сезімге тәрбиелеу басты нысана болуы тиіс. Сонда ғана отбасы
мүшелелері арасындағы қарым-қаиынаста әдеп-инибат, адалдық пен ақпейілдік
үстем бола алады.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар
1. К.Д.Ушинскийдің өзін-өзі тәрбиелеу ережесін түсіндіріп беріңіз?
2. А.Я.Арет өзін-өзі көндіру -өзін-өзі тәрбиелеудің басты құралы деп нені
санайды?
3. Өзін-өзі тәрбиелеу үрдісінің негізі мен құрлымы.
4. Нақты іс-әрекеттер деңгейінде адамның өз әрекеттерін реттеуін
жаттығулар арқылы сипаттаңыз.

№7-дәріс
Тақырыбы: Адам өміріндегі достықтың мәні.
Жоспары:
1. Достық ұғымына түсінік.
2. Достық сезімдерді қалыптастыру.
3. Жалпыадамзаттық құндылықтар негіздері.
Бүгінгі таңда қоғам мен мемлекеттің білім беру жүйесінің алдына қойып
отырған міндеттерінің бірі-жас жеткеншектерді қазақстандық патриотизм мен
Қазақстанды мекендейтін халықтардың ұлтаралық ынтымақтастығы рухында
тәрбиелеу болып табылады.
Ұлттық бірегейлікті сақтаудың басты жолдарының бірі - жас
жеткеншектерге патриоттық тәрбие беруде өлке тарихи мәдени естеліктері мен
халық тұлғаларының ерлік мұрасын пайдалану.
Жас жеткеншектердің азаматтық, патриоттық қасиеттерін жастайынан
қалыптастыру проблемасына Қазақстан Үкіметі құжаттарында және Елбасы
Жолдауында аса үлкен мән берілген. Елбасы өзінің жолдауларының бірінде «Өз
тарихымыз Бен ерекше жағдайларымыз негізінде дұрыс жолды таңдап алу
мүмкіндігіміз де бар» (1997) десе, екіншісінде «Біз бірлесе отырып, ерлікті
ұлт жасақтау жолында алға жылжуымызға қажетті берік негіз қаладық»(2005)
деп өзіміздің тарихымызды, ділімізді, ұлттық қасиеттерімізді алғы шепке
шығарады. Президенттің патриоттық сезімге толы осы ой-пікіріне сәйкес,
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында жас жеткеншектер
тәрбиесіндегі ең маңызды міндеттер (өз Отанын сүю, туған өлке тарихи
тұлғаларын білу, азаматтық пен патриотизмді қалыптастыру, мемлекет
рәміздері мен халықтардың салт-дәстүрлерін құрметтеу, Ата Заң мен қоғамға
қайшы келетін көрністерге төзбеу, әлемдік және отандық жетістіктерді игеру,
қазақ және республикада мекендейтін басқа да халықтардың әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлерін, тарихын жете білуге тәрбиелеу) сараланып көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының жаңа экономикалық, әлеуметтік, саяси жағдайға
көшуі еліміздегі түбегейлі өзгерістер педагогика ғылымының алдына шешімін
күттіретін күрделі практикалық міндеттерді жүктеп отыр.
Педагог жаңашыл өзгерістерге орай жаңа ұрпақ тәрбиелеу мәселесін
көтеріп, олардың бойындағы жауапкершілігі арта түсуде.
Қазіргі Қазақстандағы түбегейлі өзгерістер адамның еркін дамуды
таңдауы, егеменділік жоғары білім беру жүйесінің құрылымына өзгерістер
енгізуде. Елімізде қалыптасқан нарықтық қатынастарға байланысты
республикамыздағы бастауыш мектепте жүргізілетін тәрбиелік шаралардың
сапасына жаңа талаптар қойылуда. Тек қана оқу жүйесінің жаңаруы ғана емес,
сонымен бірге жалпыадамзаттық құндылықтар ар, ождан, шындық, қайырымдылық,
ұлтжандылық т.б. сана сезімнің өзгерісі байқалып отыр.
Бұл мәселеге байланысты Қазақстан Республикасының «Білім туралы»
заңында «... жаңа жағдайларға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе -
білімді, кәсіби даярлығы бар адамды тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің
барлық саласында ұлттық және дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға
қабілетті, рухани адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып
табылады» - деп атап көрсетілген.
Сондықтан әр саладағы педагог-кадрларға жастарға патриоттық тәрбие
беруде негізгі методологиялық принциптерге сүйену қажет.
Негізгі патриоттық тәрбиені қалыптастырудағы принциптерге біздер:
1. ғылыми;
2. ізгілік;
3. демократиялық
4. Қазақтан Респуликасының мәдени салт сана, әдет-ғұрыптары мен
атамекен, атакәсіп, атамұра құндылықтары;
5. жүйелі түрде ұрпақтан - ұрпаққа халқымыздың құндылықтарын жеткізу;
6. патриоттық тәрбиенің тиімділігін арттырудағы қолданылатын әдістер
т.б.
Патриоттық тәрбие беруде бұл принциптерді шешу мақсатында келесі
міндеттер алға қойылады:
1) патриоттық тәрбие жүйесінің қызметінің әдістемелік және басқару
формасын жетілдіру;
2) патриоттық тәрбиені жетілдірудіде аудиториялық және аудиториядан тыс
уақытты тиімді пайдалану жолдарын анықтау;
3) жағдай туғызу;
4) тұлғаның жеке қоғамдық маңызды сапаларын Отанға деген сүйіспеншілік,
өз елін, жерін құрметтеу, қорғау т.б.) жетілдіру,
5) жастар арасында салауатты өмір салтын қалыптастыру,
6) жаңа түрде жаңа заманға сай өз Отанының патриоты, жауапты тұлғаны
тәрбиелеуде әрбір тұлғаның қызығушылығын арттыру;
7) жанұя жағдайын, жастардың топ орталарының, жоғары оқу орнының іс
әрекетін үнемі бақылауға алу.
Патриоттық тәрбие өз мазмұны жағынан барлық тәлім тәрбиенің негізгі
жүйелерін құрайды. Патриоттық тәрбие адамгершілік тәрбиесімен астасып
жатады. Өз Отанын сүю, еліне, халқына деген үлкен жауапкершіліктің болуы
жоғары сапалы адами қасиет. Тұлғаның саяси сауаттылығына, белсенділігіне
тікелей байланыс, тәрбиенің барлық түрінде қамтылуы қажет. Дегенмен
патриоттық тәрбиені жетілдіру қырлары өзіне тән кешенді әдістер мен
формалардың жиынтығынан тұрады. Соның ішінде қазіргі тәрбие процесінің
нәтижелі болуы тұлға сана сезіміне тікелей байланысты. Ең алдымен тұлға
өзін-өзі танып, өзінің өмірдегі орны мен негізгі мақсат міндеттерін анықтап
алу басты мәселе. Сондықтан патриоттық тәрбиені меңгерту тұлғаның ішкі
сезімі, мінез құлқына тікелей әсер етумен, өзін-өзі тануына ықпал жасаудан
басталады.
Педагогикалық сөздікте: құндылық - адамның ішкі құқы, ізгілігі,
адамдармен қарым-қатынасы, іс-әрекет кезіндегі көрсететін қайырымдылығы
тұрақтылығы, мейірімділік жүйесі тәрбие негізі - делінген.
Ал, адамның ізгілік қасиеттері туралы педагог Мағжан: ...“Әр адамның
өзін-өзі сүюі, яғни жақсылық тілеуі, туысқанын сүюі, оларға жақсылық
тілеуі, өз елін сүюі, яғни еліне жауыздық тілемей, ізгілік тілеуі, пайда
келтіруі, зиян келтірмей, басқаларға да зиян жасамауы - бұл ең басты
міндеті болуы тиіс” - деген ой тұжырымдарынан өзін- өзі сүй дегенде, өзінің
іс-әрекеті мен ішкі сезіміне үңілу, өзін-өзі тану сол арқылы рухани-
адамгершілік құндылықтарын игертуге шақырады. Егер болашақ ұрпақ
тәрбиесінің қамын ойласақ, бұдан бірнеше ғасыр бойы ұрпақ тәрбиесіне өз
идеяларын қалдырған осы ғұламалардың, парасатылыққа, адамгершілікке,
тәрбиеленген озық үлгілерін қазіргі кезде пайдалану өмірдің өзекті мәселесі
болуы тиіс.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар
1. Достық ұғымына түсінік беріңіз.
2. Достық сезімдерді қалыптастыруға сіздің көзқарасыңыз?.
3. Жалпыадамзаттық құндылықтар негіздері деп нені айтамыз?
4. Қазақстандық патриотизм ұғымын қалай түсінесіз?

№8-дәріс
Тақырыбы: Дін рухани мәдениеттің бөлігі ретінде.
Жоспары:
1. Рухани құндылықтар ұғымына түсінік.
2. Рухани келісім. Үйлесімділік әлем тұғыры.
3. Дін және оның даму тарихы.
1. Рухани даму дегеніміз-өзінің өмірдегі орнын, атқаратын міндетін, қазіргі
және болашақ ұрпақ алдындағы жауапкершілігін, дүниенің күрделі құрылымын
түсіну және өзін-өзі үздіксіз, бірқалыпты жетілдіру.
Жастарға рухани тәрбие, білім беру адам дамуының тәндік, жандық, рухани
үйлесімділігін, өмірді құндылық деп түсінуін өзін Жаратқанмен, табиғатпен
үйлесімділікте ұстай білуін, жердегі тіршілікті сақтау үшін өзінің
қажеттігін түсінуді қамтамасыз етеді. Рухани тәрбие адамның ізгілік,
имандылық ұстанымдарын тәрбиелейді, адамның ақыл-ойы мен іс-әрекеттерін
жүрек арқылы ізгілік мұраттарға бағыттап, өмірдің күрделілігін түсінуге
рухани көзқарас қалыптастырады. Әр адам өзін-өзі рухани жетілдіру үшін өзін-
өзі тәрбиелеуге, өздігінен білім алуға, өздігінен оқуға ұмтылуы тиіс.
Рухани-адамгершілік құндылық тәрбиесіндегі басты нысана - студент
тұлғасын құрметтеу. Оның рух иесі, бойында Жаратқанның ұлы қуаты бар-Кіші
ғарыштық әлем, ғарыштың тіршілік иесі екенін және дүние мен, әлем мен
біртұтастығын саналы түрде түсініп, оған бой ұсынуы, оны мұғалім солай
қабылдауы шарт.Буддизм — ең ежелгі әлемдік дін. Б.з.б 1 мыңжылдықтың
ортасында Үндістанда пайда болды. Бірақ Үндістанда гүлденіп, өркендеу
дәуірінен соң, Оңтүстік, Оңтүстік-Шығыс, Орталық Азия, Қиыр Шығыс
аймақтарын мекендеген халықтардың санасы мен тұрмысында орнығып қалды.
Қазір әлемде буддизимді 800 млн-ға жуық адам ұстанады.
Буддизм тарихына терең үңілсек, оның негізін салуға аңыздық кейіпкердің
артында нақты өмір сүрген адам тұрған тәрізді. Аңызға сай, Шакья тайпа
бірлестігінің ауқатты мүшесі - «ханзада» Сидхартха Гаутама (Гатама руынан)
уайым-қайғысыз, бақытты жастық шағынан соң өмірдің өткіншілігі мен
шарасыздығын сезінеді, үндінің өзіндік санасы үшін әмбебапты болған жанның
мәңгілік көшіп-қонуы идеясы оның бойына үрей мен қорқынышты ұялатады.
Гаутамаға түскен аян оны Будда («Буддха» - көзі ашылған, нұрланған)
етті. Будда Шакьямуни (шакья тайпасынан шыққан данышпан) қоғам үмітін
түсінікті де нанымды түрде жеткізе алды. Өмір сүру азап, азаптан құтылуға
болады. Будда осы жолды тауып, басқаларға көрсетті.
Ұстаз – Будда
Ілім - Дхарма
Ақиқат сақтаушылары - сангха
Буддизм іліміне сай, өмір өзінің барлық көріністерінде - материалдық
емес бөлшектер - дхармалардың әр түрлі комбинациялары немесе «ағындары »
Дхармалардың түзілімі адамның, жануардың, өсімдіктің, тастың және т.т
болмысын айқындайды. Бұл түзілімдердің ыдырауы өлімді, ажалды білдіреді.
Будда ілімінің негізін, дәстүрге сай сидхардаха Гаутамаға ашылған «төрт ұлы
ақиқат» құрайды.
1) Өмір деген азап,
2) Азаптық себебі адамның құмарлықтары мен мұқтаждықтары
3) Осы жоғарыда айтылғандардан арылу арқылы азапты тоқтатуға болады.
4) Азапты тоқтату үшін дұрыс өмір сүру керек.
Соңғысы буддизмнің сегіз тармақты жолы арқылы жүзеге асады. Бұл жол
«дұрыс әрекеттен» және «шынайы білімнен» туады. «Дұрыс әрекет» дегеніміз
адам өлтірмеу, тірі жанға зиян келтірмеу,(ахимса), ұрлық істемеу,өтірік
айтпау, ақылдан адастыратын ішімдіктерді ішпеу сияқты принциптерден тұрады.
«Шынай білім» - өзіне-өзі үңілуді, ішкі пайымдау - медитацияны
білдіреді. Осы екеуінің тұтастығы адамға өмір мен өлімнің мәңгілік
шеңдерінен шығып, Нирванаға жетуге мүмкіндік береді.
Будда ілімінің дамуы барысында оның негізгі екі тармағы:
1)Хинаяна
2) махаяна қалыптасты.
Хинаяна манахтық өмір салтын ұстанып, будда ілімін терең игеруге басты
назар аударады.
Махаянада кез-келген адам Нирванаға жете алады делінеді.
II мыңжылдық басындағы мұсылман шапқыншылығы буддизмді Үндістаннан
түпкілікті ығыстырып шықты. Олар буддалық білімділіктің соңғы тірегі болған
монострь-Университеттерді қиратты.
Аман қалған монахтар өздерімен бірге баға жетпес қол жазбаларды
сақтапқалу үшін Непал мен Тибетті паналады.
Кеңес дәуірінде буддизм діні орны толмас шығынға ұшырады. Билік
тарапынан оған тыйым салында. Бірақ соңғы жылдардағы ұлттық сананың оянуы
дәстүрлі құндылықтардың жаңғыруына жол ашты.
Буддизм дәстүрі кең таралған аймақтардан басқа жерлерде де махаяна мен
хинаянангың әртүрлі бағыттарын ұстанатын қауымдар құрылды.
2)Христианшылдық
Христианшылдық діні б.з 1ғасырында Помпей шапқыншылығынан кейін Ресей
империясының құрамына кірген Палестинада пайда болды. Христиан діні -
құлдық тәртіпті айыптап, қарапайым халықтың мүдделерін қорғауға
талыпынанды. Сөйтіп, адамдарға Христос әкелген құдайлық ақиқатты тану
арқылы әрбір адам бостандыққа жете алады деп жариялайды. Адам төзгісіз
қоғамдық қатынастарға қарсы шығып, әр адамға түсінікті адамгершілік
құндылықтарды ұстануға шақырған христиан діні тез арада үлкен идечлық күшке
айналды.
Христианшылдықтың идеялық негіздерінің қалыптасуы
Христиан апологетикасы христиан діні адамдар ойлап тапқан жоқ, ол
адамзатқа құдайдың жіберген діні дейді. Бірақ діни ілімдердің салыстырмалы
тарихы христиан дінінің пайда болына діни, философиялық, этикалық
ықпалдардың болғанын айғақтайды.
Хрисиан ілімі Қасиетті жазу Библия мен Қасиетті Аңызға - шіркеу
әкелерінің айтқандарына соборлардың шешімдеріне негізделеді. Алайда ерте
христиандықта бұл негіздер болған жоқ.
Христианшылдық ұзақ уақыт бойы ауызша дәстүрге негізделген уағыздар айту,
аңыз-әңгімелер «игі хабарлар» арқылы таралды.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар
1. Рухани құндылықтар ұғымына түсінік беріңіз?.
2. Рухани келісім. Үйлесімділік әлем тұғырын қалай түсінесіз?.
3. Дін және оның даму тарихын сипаттаңыз?.
4. Әлемдік діндерге сипаттама беріңіз олардың ерекшеліктері неде?
5. Секталар ұғымын қалай түсінесіз?

№9-дәріс
Тақырыбы: Адамның діни сеніміне құрмет оның таңдауына құрмет ретінде.
Жоспары:
4. Рухани құндылықтар ұғымына түсінік.
5. Рухани келісім. Үйлесімділік әлем тұғыры.
6. Дін және оның даму тарихы.

Ислам
Ислам (араб, өзін Аллаһқа тапсыру, мойынсұну) - үшінші, ең жас әлемдік
дін. Ислам жер бетіндегі ең көп таралған діндерге жатады.
Әлемде 1,3 млрд адам ислам дінін ұстанады. 35 мемлекетте мұсылмандар
тұрғындардың басым көпшілігін құрайды. 28 елде ислам мемлекеттік дін деп
жарияланған (Египет, Сауд Арабиясы, Марокко, Кувейт, Иран, Пәкістан және
т.б) 120 елде мұсылман қауымдары бар. Ислам - қуатты әлеуметтік-мәдени,
белсенді саяси күш.
Исламның негізін қалаған Мұхаммед 570 жылы, исламға дейінгі Арабияның
ең ірі сауда және діни орталығы Мекке қаласында дүниеге келген. ол күреіш
тайпасының кедейленген хашім руынан шықты.
Исламның негізгі багыттары.
Ислам үш бағытқа бөлінеді - мұсылман әлеміндегі ең көп жақтастары бір
сунниттік бағыт, шииттік және хариджиттік бағыт. Олардың пайда болуы, ең
алдымен, мұсылман қауымындағы билік үшін күреске және саяси мотивке
байланысты еді.
Хариджиттер ислам тарихындағы ең ежелгі діни-саяси топ болған. VIII ғ
екінші жартысының басында хариджиттер арасында бір-бірімен бәсекелес топтар
шыға бастады -азракиттер, ибадиттер, суфиттер. Хариджиттердің өз ішіндегі
бытыраңқылық олардың күшін әлсіретті. Хариджиттер Исламдағы билік
теориясына байланысты догматикалық сұрақтарды даярлауға көп үлес қосты.
«Тайпалық десократия» тұғырнамасын ұстана отырып, олар халиф жоғарғы
билікті тек қана сайлану жолымен алуы тиіс деп есептеді. Егер де, ол өзіне
қойылған талаптар деңгейінен көріне алмаса, онда қауым оны алып тастауға,
ал керек болған жағдайда - өлтіруге дейін бара алады. Халиф болып кез
келген дінді ұстанған адам тегіне, әлеуметтік статусына және ұлтына қарамай
сайлана алады. Билікке үміткер жанға қойылатын басты талаптар - оның Құран
мен Суннаны қатаң ұстануы, мұсылман қауымының өкілдеріне әділетті қарауы
және сол қауымның мүддесін қолына қару алып қорғауға шамасының келетініндей
болуы керек. Халиф - мұсылман қауымының басты өкілетті тұлғасы және де
әскер басшысы болып есептелінеді.
Хариджиттер заңды халифтар деп Абу Бакр мен Омарды есептеген. Келіссөз
жүргізу арқылы Муавиямен ортадағы дауды шешуге ұмтылған Али, хариджиттер
түсінігінде, өзінің халифатқа иелік ету құқығын жоғалтты. Өйткені оны «Алла
ғана соттай алады» деген принципті бұзса керек. Саяси тұрғыдан алғанда
хариджиттер радикалды көңіл күйлер тудырушылар болды, ал діни тұрғыдан
алғанда олар исламның «тазалығын» сақтауда және әдет+- ғұрыптарды қатаң
қадағалауда ештеңеден тайынбайтын топ еді.
Шииттер мен сунниттер
Исламдағы шииттік бағыт Мұхаммед пайғамбардың жалғыз мирасқоры
«тақуа халиф» Али мен оның ұрпақтарын ғана мойындайтын мұсылмандардың басын
біріктіреді. Шиизм (ар. «шиа»- топ, партия) де, исламның өзі сынды, өз
алдына біріккен біртұтас жүей болып табыл-майды. Ол - көптеген секталар мен
бағыттарға бөлініп кеткен бытыраңқы бағыт. Шииттердің жіктелуі діни-саяси
көшбасшылық мәселесіне байланысты қақтығысулар, алауыздықтар нәти-жесінде
жүріп отырды.
Шииттер, суннитер сияқты, Суннаны мұсылман дін ілімінің екінші көзі,
бастау деп есептейді. Бірақ олардың сунниттерден ерекшеліктері мынада.:
олар бірінші топтағы аса абыройлы тұлғалар деп «тақуа халиф» Алиді, оның
жақын әріптестерін, сонымен бірге Али әулетінен шыққан адамдарды таниды.
Шииттер, суниттерге қарағанда қасіретшеккенді, азап тартқан жанды пір
тұту кең тараған. Дін жолында азартану иедясына, Али мен оның баласы
Хусейіннен басталған біраз шииттік имамдардың қайғылы тағдырларына шииттер
басты назар аударады.
Шииттік тәжірибеде кең орын алған принцип такия «байқампаздық, естілік,
ақылдылық» - «өз сеніміңді ақылмен жасырып-жабу» принципі, яғни адамның
жеке басының қауіпсіздігіне қатер төнген жағдайда, әлде жамағаттың ортақ
мүддесін көздеу мақсатында өз дініңе, сеніміңе жан дүниеңде берік бола
тұра, іс жүзінде - оған қарсы келетін нәрселер жасау мен айтуға рұқсат
етіледі.Шииттер бұндай жағдайға жол беріп отырған жоқ. Өйткені олар - өз
тарихында саны жағынан азғантай болып, көбіне біраз қысым көрген жандар.
Суниттер
Исламдағы ең ірі бағыт - сунниттер. Әлемдегі мұсылмандардың 90 пайызы
сунниттік бағытты ұстанады. Сунниттердің толық атауы - «Сунна мен қауым
бірлігінің адамдары» - дәстүрлі ислманың маңызды принциптерін танытады.
Сунниттерге тән белгілердің негіділеріне: төрт «тақу халиятердің» заңды
билігін мойындау,; алты «қағидалы» хадис жинақтарының дәйектілігіен күмән
келтірмеу; сунниттік төрт құқықтық мектептердің біріне тиесілі болу. жатады
(маликиттік, шафииттік, ханифиттік немесе ханбалиттік) Шииттерден
сунниттердің айырмашылығы - олардың Алла мен адам арасында Мұхаммед
пағамбардан соң елшілік етуші жан жоқ деген идеяны жоққа шығаратындығы.
Суннизмнің аясында ерекше секталар пайда болған жоқ. Бұл жағы оны
шиизмнен бөлектеп тұрады.
Шиидтік секталар
Кең тараған исламдық жіктемелердің бірреуіне сай, шиитік бес үлкен
секталар бар олар өз алдына одан да кішірек құрылымдарға бөлінген екен.
Оларға: Кайсаниттер, зейдиттер, имамиттер, «шеткі» шииттер және исмаилиттер
жатады.
1) Жастардың көзбояушылыққа бой алдыруы
Қазір дін мен дәстүрді былықтырып, өзгеше ұлттық дін жасағысы келіп
жүргендер бар, яғни олар әр ұлттың өз діні болу керек дегенді қағида қылып
ұстанады. Міне, осы т ұрғыдан қарағанда әртүрлі діни ағымдар өздерін ұлттық
дінді ұстап жүрген біздерміз деп халықтың басын қатырады.
Қазіргі ең өзекті мәселе - көп мұсылман жастардың сектаға кетуі.
Көпшлігі оның не екенін түсініп білмей кіріп, содан соң басын алып шыға
алмайды. ақша табудың қиындауы, өмірден өз орнын таба аламау - жастардың
психологиясын мүлдем өзгертуде.
Секта - діннің ең қауіпті бағыты. Онда адам психологиясын өз дініне,
өмірге, еліне, жеріне теріс бағыттайды. Сектанттар қарапайым адамдарға үгіт
-насихат жүргізіп, бірдеңемен қызықтыру арқылы өз қатарына , өз ортасына
тартады. Сетаға кірсе, мұқтаждықта жүрген жандарға қамқорлық ретінде ақша,
үй, көлікке дейін береді екен. Ал, алған мүліктер үшін ол жандар сектаға
кіріп, есінен адасады. Үйінен қашып, сектаға кіріп кеткен балаларын өз
отбасына қайтара алмай жүрген ата-аналар аз емес.
Ислам атын жамылған діни ағымның бірі - «Хизбут - Таһрир» партиясы .
Бұл ұйымда мұсылмандар арасына жік салуда. Өкіншке орай, кей жастарымыз
мәселенің мән-жайына бармастан теріс уағызға көзсіз көбелектей ілесіп
олардың қатарына қалай қосылып қалғанын аңғармай жүр.
Жастарымыздың осындай көзбояушылыққа бой ұсынуы жыл сайын артып келеді.
Мұның бәрі біздің иманымыз бен діни сауатымыздың қаншалықты төмен дәрежеде
екендігін көрсетеді.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар
1. Рухани құндылықтар ұғымына түсінік беріңіз?.
2. Рухани келісім. Үйлесімділік әлем тұғырын қалай түсінесіз?.
3. Дін және оның даму тарихын сипаттаңыз?.
4. Әлемдік діндерге сипаттама беріңіз олардың ерекшеліктері неде?
5. Секталар ұғымын қалай түсінесіз?

№10-дәріс
Тақырыбы: Тарих және мәдени мұраға деген құнды қатынас.
Жоспары:
1. Өзін-өзі тану ұғымының тарихи қырлары.
2. Құндылықтарға философиялық тұрғыда сипаттама.
3. Өзіндік таным философиясы.
1. «Өзіңді өзің таны»- бұл «жеті дананың» /әсіресе Хилон мен Фалес/ аузынан
шыққан дана сөз немесе даналық формуласы. Дельфия шіркеуінің маңдайшасына
ойып жазылған. Дельфиялық дана сөз Сократқа дейін белгілі болатын кейін ол
Сократқа танылды. Бұл кездейсоқтық емес еді, себебі Сократқа дейін
антикалық бірде - бір ойшыл адам қызметінің басқару принципінің бірден бір
бөлігі өзін-өзі тану екенін Сократтай бағалай алған жоқ. Греция тарихында
теориялық ойлаудың жаңа кезеңінде адам проблемасы, философия проблемасын
өзін-өзі тану арқылы түсінуге болатындығына көз жеткізді. Ксенофонт
Сократты былайша сөйлейді: “Кімде-кім өзін - өзі тани білсе ол өзінің не
істей алатынын және не істей алмайтынын түсіне біледі. Соның нәтижесінде
бақытты өмір сүре отыра өзін қанағаттандыра алады білмейтін нәрсесінен
аулақ бола өмірде қателікке бой алдырмай бақытсыздықтан айналып өте алады.
Осы артықшылығының арқасында біреудің құндылығын көре алады және оны өз
қажеттілігіне қолдана алады”. /Ксенофонт Воспоминания IY.2.26-27/. /б.э.д.
470-399 ж.ж./ аралығында өмір сүрген антикалық ойшыл, бірінші афиналық
философ Сократтың ауызша таратқан даналық ойларының туындыларында өзіндік
танымның негізін: философия танымының үлкен мақсаты: адамның танымы, оның
іс- әрекеті, ой - өрісі, тұрмысы деп білді. Бұл таным, тек өзін-өзі тануда
ықтимал екенін айтты “өз-өзіңді тани біл” бұл тұжырымды дәлелдеу үшін
Сократ өз өмірін зерттеді.
Мен білем, ештеңе білмейтінімді жақсылық ойлаушы кім екенін де
білмеймін... Сонда да мен сіздермен бірігіп не екенін пікірлесіп түсінгім
келеді.
Сократ ойынша Адам рухы әулиелік болғанда ғана әулиелік білімге жетеді:
айқын нәрсе, әрқашан да айқын. Сонымен қатар рух- білім сақшысы, адам
танымы - бұл өткен істердің, бұрынғы білімдер жиынтығының еске түсуі.
Даналық- бұл білім, бірақ адам барлығын білуге күші жетпейді.
“Адам дейді Сократ- барлығына дана болуы мүмкін емес тиісінше кім білсе
сол дана” Сократ танымында барлығы Құдайдан тарайды, жалғыз ғана шындық
адам күш-жігерінің бағыты-білімді танудан бастау алады. Адам білімінің
формалары, қоғамдық, саяси өмірі танымның жеке бір бөлшегі ғана. Сократша
таным үрдісінде білім, мысалы жарылқаушының әділетті адамның өзі. Сократ
мейрімділік жарылқауының үш негізін белгілейді.
1. Деңгейлік “Өз деңгейінен жоғары ештеңе жоқ”
2. Танымдық
3. Әділеттік
Сократ табиғатты зерттеуде мүлдем қарсы болды. Бұл тұрғысында ол
адамның іс-әрекеті құдай ісіне қайшы деп есептеді. Сократша әлем-құдайдың
сыйы, Сократ мейлінше құдайға құлшылық еткен ол Афин жұртшылығымен бірге
құдайға құрбандық шалып барлық діни жоралғыларды мүлтіксіз орындаған. Өзін-
өзі тану арқылы Сократ мейірімділікке, әділеттілікке, заңдылыққа жетуге
болатындығын айқындайды.
Бірінші кезекте адам рухы, табиғат, білімділік деп есептеген. Оның мына
сөзіне қарап: “Мен ештеңені білмеймін. Дегенмен сенімен бірге пікірлесіп,
ізденгім келеді”- оның философиялық формуласы, ізденісінің құдіреті екенін
танытуға мүмкіндік береді. Ол өзінің білмейтіндігін ең соңында
білетіндігіне айналатынын толық сезінген.
“Пікірлесіп ізденгім келеді” қағидасы өзін-өзі тануына итермелейді және
сол арқылы өзінің ойын түсіндіргісі келеді. Сократ туралы айтқанда оның
философиялық пәл сапасы адамзаттың даму тарихымен бірге біте қайнасып
бүгінгі күнге дейін маңыздылығын сақтап келеді.
Ежелгі философтардың ойынша өзін-өзі тану ол адамның жан дүниесімен
өзін айқындауының жалпы ізденісі. Сократтың пайымдауынша мейірімділік пен
зұлымдылық жолында дұрыс таңдау жасау және әлемдік ортада өзінің орныңды
табу мен өзіңді айқындау өзіңді-өзің тани білгенде ғана орындалатын айқын
нәрсе.
2. Қазіргі кезеңде біз адамның рухын соңына дейін өлшедік, негізін
орнаттық, адамда табылған мазмұнды бастапқы жүйе, ғылыми жүйе болып
қаланды. Философия МЕН деген ұғымды табуға үйретеді. Бастапқыда МЕН арқылы
жансыз, түрсіз көпшілікке тәртіп, ой сананың өсуі енеді. Бірлік адам
басқару ережелерінен тұрады. Бақылау шекарасына дейін таратады, және ол оны
қалай жүргізеді, солай әрі қарай ой өрістің өсуі, тәртіп тарайды. Оның
бақылауы көптің әлемде әр адамға өз орнын табуға нұсқау береді, басқаны
шығарып жібермес үшін, ол бірлікті шексіз әртүрлілікке енгізеді. Сол
әлемдік денелер бір-біріне жақын тұрады, бірқалыпты жүйелі дене болады. сол
арқылы жарықтар нұсқаған жолдармен айқындалады. МЕН арқылы үлкен баспалдақ
орнатылады, онда-әлемге қажетті күш жинауға, болашақты жалпы айқындауға
құқылы. МЕН арқылы адамзаттың мәдениеті артса, әлемнің де мәдиниеті артады.
Ол заттарға керекті тәртіпті орнатып қана қоймай, ол соған қажетін де
береді, өзі таңдағандай: ол басқан жерде табиғат оянады, оның көз қарасынан
жаңашылдық кереметтер орын алады. Оның денесі рухты, сені қоршаған бұйымнан
пайда болатын, оның тіршілігінде ауа жеңілдей түседі, ауа - райы жұмсақ,
табиғат сол арқылы тіршіліктің панасына айналады. Адам шикізатты өз
қалауынша пайдаланып, қажетті материал жасайды. Ол үшін бұрынғы өлі салқын
болған көрініс нәр беретін дән-дақыл боп, қорек беретін жеміс боп, тіршілік
беретін жүзім боп өсіп-өнеді. Оның айналасына жануарлар пайда болады, оның
жылы көзқарасынан олар жабайылықтан айрылып, адамның қолынан тамақтанады,
оның дегенімен жүреді.
Адамның айналасында жандар топтасады-ол адамдар. Сол адамдарға ол
әсерін тигізеді, адамгершіліктің мәнін көрсетеді, оның іс әрекеті
адамзатпен бағаланады, әр адал ісіне айналадан адам қасиеті мол үлкен
жүректі адамдар пайда бола береді.
Адамдардың қасиеттері күшейіп бірігіп әр денелерде бір рух орнатуға
бағышталады, бір ой өріс, бір күш -жігер адамзаттың ұлы бірлігіне жоспарына
көмекші болады.
Ұлы адам өз ғасырында бар күшімен адамзаттың ең үлкен баспалдағына
шығуды мақсат етеді, кейін қарағанда сол биікке шыққанда таң қалады,
артында зындан тұрғандай сезінеді, содан өтіп шыққанына артын қарап
сескенеді, содан өтіп шыққан Ұлы адамзаттың шежіресінен үлгергенінше барлық
қасиеттісін алады..
Оның жоспарын бұзыңдар, кедергі келтіріңдер! Сіздер оны қалай ұстап
тұра аласыңдар, бірақ мың жыл, көп мың жыл деген адамзаттың шежіресіне не
жатады?
Бұл тағы бір таңды оятарда көрген түсіңмен бірдей. Ұлы адам тіршілік
ете береді, іс-әрекетін жалғастырады, сіздер жоқ болып кеткен, ол үшін
танымның кеңейгені, сіздерге ажал-оның жоғары өмірге дамығаны. Оның
жоспарының сәні, түрі ол үшін жойылғанымен сол күйінде қала береді. Оның
тіршілік еткен әр кезінде ол өзі алып сол шеңберге сыртқы қоршаған ортадан
іс-әрекетін жүргізе береді. Осындай адам өз-өзіне былайша айта алады. Мен
адаммын. Ол өз-өзінен қорықпай, өзінің ұлылығынан сескенбеу керек? Осылай
әр адам, осындай барлығы қайсысы -Мен жетеумін деп айта алады. Сен қай
жерде тіршілік етсең де сен адамзаттың кейпін ұстайсың; жануарға жақындасаң
да, айдаумен жұмыс істесең де, отты жердің жағасында отқа қыздырынсаң да,
сен оны өзің жаққан жоқсың, ол сөніп қалғанша қарап отырып жылайсың, ұзақ
жанбағанына, сен ең аянышты немесе қатыгез, жексұрын болсаң да, сен де
менсің, сондықтан сенде жетеумін деп айта аласың. Қанша дегенмен сен менің
жолдасымсың, бауырымсың, мен де МЕН тұрғанда баспалдақта тұрдым, бұлда
адамзаттың баспалдағы. Мүмкін мен өте тез, асығыс көтеріліп кеткен
болармын, бірақ мен сонда сен тұрғанда тұрдым. Мүмкін сенде бір күні мен
тұрған жерге жетерсің, оған көп миллиарттаған уақыт өтсе де осылай бір-
бірімізге әсер етеміз. Сен бір күні менің шеңберіме енесің, ал мен - сенің.
Сонда ұлы мен де сені өзімнің жоспар құрудағы пікірлесім деймін. Қалай мен
сескенбеймін, адамзат бейнесінің алдында, құдай алдында шіркеуде тұрып адам
бейнесін сақтаймын.
Менің жүйемді білмей тұрып, менің ой-пікірімді спинозмге теңеу мүмкін
емес. Таза рухтың бірлігі мен үшін жеткізбейтін сана. Соңғы мақсат,
ешқашанда іс-жүзінде орындалмайтын құбылыс. Осылай алғашқы кезеңде
теологиялық ұғыммен адамның өзін-өзі тануы қалыптасады.
Әрбір тарихи кезең ауыспалы және одан кейін басқа кезең пайда болады.
Бұл жерде өткеннен қалатын жалғыз нәрсе, ол әр түрлі тұжырымдамалар мен
көзқарастардан тұратын мәдениет. Әрбір кезеңде адамзат тарихы қайта
құрылып, ол үшін бәрінен бұрын жаңа кезеңге жаңаша қадам басатын жетілудің
жаңа бейнесі қалыптасып отырады. Бұл орайда Гегельдің “рух феномологиясы”
еңбегінде таным үрдісін: “Өзін-өзі танудың” субстанциясы тек индивидуальды
түйсікте ғана пайда болуы мүмкін деп астын сызып көрсетеді.
Абдо Мухамед /1948 ж/ Адам баласы өзін-өзі тану үшін алла тағаланың
ақиқатын, тануы қажет. Табиғат алланың сыйы. Алланың заңдылығына табиғат
заңдылығына адам қоғамының заңдылығы бағынышты болуы тиіс. Осы ұлы
заңдылыққа сай адам баласы өзін- өзі және қоршаған әлемді таниды. Бұл арада
ғалым өзіндік танымның шекарасын теологиялық жолмен түсіндіре келе, адам
мен қоғамның байланысын заңды түрде айқындап, адамның өзін-өзі тануы
табиғатпен, қоршаған ортамен тығыз қарым-қатынаста дамитындығын
көрсете білді. Өзін-өзі тану арқылы табиғат пен қоғам заңдылықтарына бағына
отырып, оны түйсініп белгілі бір болып жатқан өзгерітер мен қайшылықтарға
жоғары деңгейде төтеп бере алатындығын баяндайды.
Абиляр /1855 ж/ өзінің “Өзіңді-өзің таны” еңбегінде өзінің ары мен
scito-te-ipsym тұлғаның құқығы ол этикалық принцип болып табылады. Ақиқат
критериесі әділет заңдылығымен өлшенеді. Бұл қасиет өзін-өзі және айнала
ортаны танимын деген адамдардың бәріне тән болуы тиіс- деп барлық адамзат
атаулының барлығының негізін өзін-өзі тануға, өз ісінің ақиқатына және
өлшеміне зер салуға үйретеді. Олай болса, бұл өзін-өзі тану үрдісі барлық
дүниені түсінем, танимын, әрі қарай дамимын, тұлға ретінде қалыптасамын,
шын мәніндегі өмірдің ақиқатына жетемін деген адамдардың бәріне тән болуы
шарт.
Д.С. Аничков /1952/ ”Адам танымының қасиеті туралы бір сөз” еңбегінде -
таным процесіне түсінік бере отырып тән және рух арасындағы байланыста
сезіну түсінікке айнала алады. Сондықтан бірінші бастама ол адамның ішкі
әлемі. Олай болса адам рухы сыртқы факторлардың әсерінен өз-өзіне түсінікті
туындата алады деп көрсетеді. Ол өз еңбегінде адамның ішкі әлемі бұл
бірінші кезектегі бастама, ол өз-өзін түсінгенде ғана сыртқы ортамен
сабақтасып нәр алатындағын көрсеткен.
Әлем үлгісін өмірде бар заттар мен құбылыстарды түйсіну үлгісін құру
және үйрену адам санасының көне формасына да, қазіргі формасына да тән.
Ф.Энгельс Аголь И.И. цитаты бойынша “Анти - Дюринг” адамның таным
мүмкіншілігі шекарасыз және оның таным процесінің өзі де шексіз. Әлемді
тану негізі әлемнің материалдылығында, әлемнің кеңестіктегі және уақыттағы
шексіздігінде. Ал кеңестік пен уақыт әрбір болмыс формасының негізі.
Материя қозғалыссыз, қозғалыс-материясыз болмайды -деп адам танымының
шексіздігін, оның шекарасының жоқтығын замананың кешегісі мен бүгінгісіне
қарамай таным деңгейінің шексіз дами беретіндігін дәлелдейді.
А.М. Антонов адамның өзіндік танымын былай сипаттайды: Кант агностицизм
және апоризмін сынай отыра - ол сезім адамды қоршаған ортамен
байланыстырады және адам танымының бастапқы кезеңі болып саналады. Сезім
негізінде адамның түсінігі бүкіл психикалық өмірі әлемдік және өзіндік
танымы қалыптасады.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар
1. Адамның өзін-өзі тануы философиялық қырлары?
2. Философияның негізгі сұрағы субстанция мен өзіндік таным арасындағы
қарама-қайшылықтың мағанасын ашыңыз?
3. Ежелгі дүние даналарының әлем жөніндегі көзқарастарын сипаттаңыз?
4. Сократ ілімі бойынша таным үрдісіндегі білім сапасына түсінік беріңіз?

№11-дәріс
Тақырыбы: Азаматтық, қазақстандық елжандылық, этносаралық келісім туралы
ұғым
Жоспары:
1. Патриотизм ұғымына түсінік.
2. Отансүйгіштік сезімдерді қалыптастыру.
3. Жалпыадамзаттық құндылықтар негіздері.

Ел Президенті Қазақстан халқына жолдауында:-Біз Қазақстанның барлық
азаматтарының отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуға
тиіспіз,-деген болатын. Қазақстан түрлі тарихи аласапырандарды басынан
өткізіп барып, тәуелсіздікке қолын жеткізген, көп ұлтты республика.
Сондықтан оның берік болуы патриоттық тәрбиені дұрыс жолға қоя білуге
байланысты болмақ. Тәуелсіз мемлекетіміздің жаңа Конституциясында да
республика қызметінің түбегейлі қағидаларының бірі- қазақстандық патриотизм
деп атап көрсетілген.
Қазақстандық патриотизм ұғымы біздің тәуелсіздігімізбен қоса туған жаңа
сөз болып, еліміздегі саяси-әлеуметтік ахуалдың ерекшелігін көрсетеді.
Елімізде жүзден аса ұлттар мен ұлыстардың өкілі өмір сүруде. Қазақстан
олардың көпшілігінің туған Отаны және бұдан былай да мәңгі тұрақтап қалар
мекені болмақ. Сондықтан олардың әрқайсысы Қазақстанды ата жұртым деп
танып, оның тәуелсіздігін қорғауға және материалдық байлығын арттыруға
еңбек етуі тиіс. Сол себепті қазақстандық патриотизм ұғымы күнделікті
өмірде жиі қолданылып, кеңінен қалыптасып келеді.
Бұл ұғымның педагогикалық жүгіне келер болсақ, ол болашақ Қазақстан
азаматтарын тәрбиелеумен тығыз байланысты. Қазақстандық патриотизм-Отан-
анаға деген сүйіспеншілік пен азаматтық ерлік,өнеге көрсетушілік,бойдағы
білім мен білікті,ақыл- парасатты ел игілігіне жұмсау,атамекен мүддесіне
арнау болмақ. Өз елінің өткенін құрметтей білу де осы қазақстандық
патриотизм құрамына кірсе керек.
А.Абижанов - «патриотизмнің мәні өте күрделі. Бір жағынан,ол ізгілікті
саяси үрдіс, яки жеке тұлға һәм қоғамдық сана элементтерінен тұрса,екінші
жағынан,Отанды қорғауға,нығайтуға бағытталған сезім болып табылады»-
деген.Мұнда автор патриотизм деген ұғымды адамның санасы және сезімімен
байланыстырып отыр,демек, болашақ азаматтардың бойына патриоттық сана-сезім
орнықтыру қажет.Қазақстандағы мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу
тақырыбы көптен бері зерттеліп келеді. Сондай еңбектердің бірі ретінде
С.Қ.Нұрмұқашеваның «Қазақстан мектептеріндегі оқушыларды патриотизмге
тәрбиелеудің дамуы» еңбегі атауға тұрарлық. Онда,білімнің мазмұнын
жаңғырту, оқулықтарға қазақстандық материалдар енгізу; оқытудың әдіс-
тәсілдерін жаңғырту; оқушыларға тарихи ерекшеліктерді іздеп табу оларды оқу-
тәрбие ісіне пайдалану секілді іс-әрекеттерін ұйымдастыру секілді ұсыныстар
берілген.
Патриотизмге тәрбиелеу үрдісінің танымдық мәнін естен шығаруға
болмайды, бірақ ол әрбір оқушыда патриоттық сана, патриоттық сезім
қалыптастырудан бастау алғанда ғана тиімді болмақ. Психологияда адамның жан-
дүниесі, сезім әрекеттеріне екінші сигналдық жүйенің ықпалы мол екендігі
айтылады. Бұл ретте мектептердің патриотизмге тәрбиелеу жолдарын қарастыра
келіп, олардың, жалпы оқушылардың сана - сезіміне ықпал ету, іс-
әрекеттерін ұйымдастыру бағыттарында жүргізілгендігін анықтадық.
Ұйымдастыру жұмыстарын осы бағыттар бойынша топтастырсақ, олар былайша
бейнеленеді: лекторий, соғыс және еңбек ардагерлерімен кездесулер, әңгіме
кітаптар бойынша оқырман конференцияларын ұйымдастыру, ойын-сауық кештері,
мұражайларға материалдар жинау, фото қалқаншалар, фотоальбомдар жасау тағы
басқа іс-әрекеттерді ұйымдастыруға бағытталған. Тәрбиелік іс-шараның
бағыттары «ұлтжандылық,ұлттық патриотизмдік» сананы қалыптастыру болса,ол-
ар,намыс,ождан,қарыз,парыз секілді тағы басқа ұғымдар мен түсініктерді
нақтылауды;олар туралы оқушы білімдерін жетілдіруді және олардың ауқымын
кеңейтіп,тереңдетуді; сөйтіп Отан, мемлекет, ел, ұлт,халық,атамекен секілді
киелі ұғымдармен байланысын ашып көрсетуді талап етеді. Өсіп келе жатқан
жас буындардың бойында ұлттық патриотизмді қалыптастыруда, олардың
әрқайсыларының «өзін ұлтының перзентімін» деп сезінуін нысанаға ала отырып,
Қазақстандағы дәл бүгінгі жағдайда «ұлтты сақтап, одан әрі өркенін өсірудің
кепілі»,-деп білген жөн. Мұның өзі «ұлт дегеніміз - ұлттың өзін-өзі билеу
идеясы басын құраған адамдардың шынайы жүрек жарды бірлестігі» деген
идеядан өрбиді.
Патриоттық сезім- келтірілген киелі ұғымдармен байланысты: қуаныш,
мақтаныш, күйіну, сүйсіну секілді т.б. эмоция спектілеріне қозғау салу,
ояту, дамыту, қалыптастыру мәселелерін шешуді де көздейді. Патриоттық сезім-
жоғары сезімдер тобына кіреді деген пікірдеміз. Өйткені ол «қоғамдық мәнді
және көңіл күйге байланысты моральдық сезімдерге» қатысты болып келеді, ол
сананың жетілуімен тығыз байланысты дамиды. Қоғамдық тәрбиенің ықпалымен
патриоттық сезімдер тұрақтанып, оқушының іс-әрекеті, мінез-құлқынан, сөзі
мен ісінен көрініс беріп, ұлты, халқы, Отаны үшін қызмет етуге дайын
тұрады.
2. ҚР «Білім туралы» заңында білім беру мазмұнына жалпы талаптар
анықталған, олар мәдениеті өркендеген демократиялық қоғамға
үйлесімді жаңа адам үлгісін тәрбиелеуге бағытталуға тиісті.
Болашақ қоғамның азаматы мыналарды меңгеруге міндетті:
• дүниеге диалектикалық көзқарастың негізі болып саналатын белгілі
мөлшердегі ғылыми білім жүйелерін;
• ана тілі мен ұлтаралық қатынас тілдерін, өзінің және басқа халықтардың
тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлердің қайнар көзі болып
табылатын рухани адамгершілік байлықты;
өздігінен денсаулығын нығайтуға, эстетикалық талғамын қалыптастыруға,
әлеуметтік белсенділік көрсетуге, азаматтық, нарықтық қатынастар
жағдайындағы әр қилы өмірде өз бетімен еңбек етуге дайын болуға.
Қазіргі білім мазмұнын қалыптастырудың ортақ негіздеріне
гуманитаризация, гуманизация, экологизация, дифференциация, интеграция,
әлемдік және ұлттық мәдениет мұраларын кең қолдану, жаңа ақпараттық
технологияларды кең пайдалану, көпкомпонентті, толыққанды оқыту үрдісінің
шарты және нәтижесі ретінде шығармашыл жеке тұлғаны қалыптастыру жатады.
Реформация үрдісі білім мазмұнын интеллектуалдық, моральдық, және рухани
жетілуді жеке тұлғалық ізденуді жүзеге асырушы адам типін жобалайтын жаңа
модель болып табылатын интеграциялауға негізделеді.
Құндылықтар мәселесі қоғамның идеологиялық тұғырлары дискредитацияға
ұшырап, мәдени дәстүрлері құнсызданған кезде, әрбір халық өзін мазалаған
сансыз сұрақтың ең болмағанда бір бөлігіне жауап табу үшін өзінің өткен
тарихы мен мәдениетіне бет бұрған кезде, тарихтың өтпелі, дағдарыстық
кезеңдерінде өткір қойылып отырған.
Әдеби шолуларға сүйенсек құндылықтар жіктелуі әртүрлі: философиялық
тұрғыдан витальды (өмір, денсаулық, игілік, экология және т.б.); әлеуметтік
(әлеуметтік статус, жағдай, байлық, отбасы, тәуелсіздік және т.б.); діни
(Құдай, сенім ғұрып, шіркеу және т.б.); моральдық (қайырымдылық, достық,
сүйіспеншілік, парыз, адалдық, әділеттік және т.б.) эстетикалық (сұлулық,
идеал, үйлесімділік, және т.б.); саяси (заңдылық, мемлекеттік, ата заң,
азаматтық еркіндіктер және т.б.) Осылайша құндылықтар жалпы динамикамен
сипатталатын мәдени реттеушіліктің қозғалмалы саласын білдіреді.
Педагогикалық тұрғыдан рухани-адамгершілік құндылық тәрбие арқылы
жүзеге асады. Негізінен рухани адамгершілік құндылықтар адам бойынан бастау
алады. Себебі адам жаратылысы өмірге өзіне қарым-қатынасы, тұрмыс тіршілігі
саналы іс-әрекеті мен сезімі арқылы өлшеніп сараланып отырады.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар
1. Патриотизм ұғымына түсінік беріңіз.
2. Отансүйгіштік сезімдерді қалыптастыруға сіздің көзқарасыңыз?.
3. Жалпыадамзаттық құндылықтар негіздері деп нені айтамыз?
4. Қазақстандық патриотизм ұғымын қалай түсінесіз?
5. «Қазақстан ортақ мекенім» тақырыбына өзбетімен жұмыс жасау.

№12-дәріс
Тақырыбы: Қазіргі жастардың адамгершілік идеалдары: өзіндік ой-пікірлер,
көзқарастар мен әрекеттер үшін жауапкершілік сезімі.
Жоспары:
1. Ізгілік тәрбие негіздері.
2. Тәрбие мақсаты қазақ тәлім-тәрбие тағылымдарында жүзеге асады.
3. Өзін-өзі танудың отбасы тәрбиесіне ролі.
1. Данышпан Әбу - насыр әл-Фарабидің пікірі бойынша, бір халық екінші
халықтан табиғи үш қасиетімен ерекшеленеді: болмысы, мінезі және тілі. Әл-
Фараби өзінің әлеуметтік, этикалық көзқарастарының кіндігіне адамды алады.
Тек қана өзіндік еркін әрекеттене алатын белсенді пенде қоғамдық пайдалы
қызметін жеке бақытын жасай алады. Музыканы, тіл білімін және логиканы
педагогикалық ғылымға біріктіре отырып, осы арқылы Әл-Фараби дара тұлғаның
жан-жақты үйлесімді дамуындағы тәрбие мәселесіне айтарлықтай мән берген.
Тұлғаны тәрбиелеу, оған кешенді білім беру, машықтануға дағдыландыру
және мүмкіндікті дамытудың тарихы әріде жатыр. Алғашқы адамды тәрбиелеу
процесі тіпті алғашқы қауымдық құрлыста қалыптасты десек те қателеспейміз.
Себебі, алғашқы құрылған жанұя ондағы бала тәрбиесі бертін келе ашылған
мектептер, бұлардың барлығының объектісі ол дара тұлғаны қалыптастыру
тәрбиесі. Тәрбие қоғамдық құбылыс ретінде өздігінен пайда болып, жасалмай,
тұлғаны қалыптастырып оны өмірге дайындаудың және оған қажетті қоғамдық
сана мен қасиеттері дамытудың құралы болып табылады. Осыдан келіп тәрбие
заңдылықтары, оның сипаты мен әдістемелік негіздері тәрбиелік қызметтің
өзінде ғана көрінбей, әлеуметтік тұлға сипатына ие, адамның даму және
қалыптасу заңдылықтарына негізделеді.
Қазіргі қоғамда тұлғаның дамып қалыптасуында рухани - өнегелі тәрбиенің
жетіспеушілігі айқындалуда. Өзін-өзі тану дегеніміз-ол өзін тану, өзінің
ішкі дүниесін тану, сол арқылы өзін-өзі тәрбиелеу, өзінің көзқарасын
қалыптастыру, өзін-өзі сезіну және өзін-өзі бағалау. Өзін-өзі тану
негізінен педагогтар дайындайтын мамандықтарға қажетті ілім болып табылады.
Себебі, оқытушы және оқушы арасындағы байланыс кезеңінде мұғалім баланың
ішкі дүниесін көріп және оның ішкі қуатын сезініп, сол арқылы табиғи түрде
оны дамыта білуі қажет. Жан дүниесінің жалпы ағынымен таныс болу, әр
адамның өз жан құбылыстарымен танысып, зерттеуге пайдасы бар. Өйткені, жан
жүйесінің мақсаты: жалпы адамның жан құбылыстарын, олардың қатынасын,
себебін тексеру. Бірақ, жалпы адамдарда тиісті жанның қасиеттерінен басқа,
әр адамға қас, өзгеше сипаттар да бар. Адам өзін және өзгелерді ұғыну үшін
ғылымнан жол басшылық керек. Ондай жол басшы болуға жарайтын ғылым “Өзіндік
таным” пәні адамның жан жүйесінің ішкі дүниесіне жол ашатын, ішкі
толқыныстар мен сезімдерді жеке адамдар өзгешелігін зерттейтін ғылым. Рас,
бұл курс әлі жас, жеке адамда болатын алуан-алуан мінез қасиеттерін түгел
тексеріп, ішкі күш, қуат пен жан заңдарын түгел ашты деуге болмайды. Бұл
бөлімнің болашағы алдында. Бірақ жас та болса әр адамның өзгеше сипаттары
мен сан қилы қырларын тексеріп, жеке адамды дамытуға бұл бөлімнен көмек
табылады. Өзімізді бақылау, сынау үшін қақ жарылуымыз керек. Өзімізді ірі
сыншының, ірі сыналатын заттың орнына қоя білуге үйрететін бұл ғылымның
саласына өзіңді өзің тани отырып сол арқылы өз бойыңдағы шығармашылық
белсенділікті арттыруға икемдейтін модельдер қалыптастыру артық етпейді.
Ал, өзіндік танымның шығармашылық белсенділігін ХХ ғасырдың ұлы ойшылдары
Сай Баба және Ошо былай сипаттап көрсетеді «шығармашылық белсенділік бұл
өзіндік танымның жетем деп көздеген жұлдызды мақсаты», яғни өзіндік таным
арқылы шығармашылық белсенділікті қалыптастыру керек. Себебі,
шығармашылықта дамыту үшін адамда топтың бөлшегі емес, оны жеке тұлға
ретінде бөліп алып қалыптастыру қажет. Өзінің көзқарасы жоқ топтың немесе
қоғамның меңзеуімен жүретін, солардың идеасын қайталаумен жүретін адамның
бойында шығармашылық белсенділігі болмайды. Шығармашылық дегеніміз-жеке
“меннің” бостандығы, еркіндігі. Өзіндік таным шығармашылығы дамыған адам,
кез -келген құбылысты ерекше көреді. Олар өзгелерге естілмейтін дыбысты
жанымен сезініп, ішкі дүниесі жүрегі арқылы қабылдап, өзгеден ерекше
естиді. Көрініс, құбылыс, дыбыс, ой іс -әрекет қарама- қайшылықтарынан
үндестік, гормония, тұтастық өзара байланысын тауып, оны өз алдына бөлек
ешнәрсеге ұқсамайтын қайталауы жоқ, шығарма ретінде дамытады.
3. Отбасы тәрбиесінің мазмұны демократиялық қоғамның басты мақсатымен
анықталады, яғни, жан-жақты және үйлесімді дамыған тұлғаны тәрбиелеу.
Отбасы денелік және психикалық жағынан сау, адамгершілік, интеллектуалдық,
дамыған, болашақ еңбектік, қоғамдық және отбасылық өмірге даяр тұлғаны
қалыптастыруға міндетті. Отбасы тәрбиесінің мазмұнының құрамдас
компоненттері: денелік (салауатты өмір салты, күн тәртібін дұрыс
ұйымдастыру, спортпен айналысу, организмді шынықтыру), адамгершілік (мәңгі
адамгершілік құндылықтарды тәрбиелеу - сүйіспеншілік, адалдық, борыш,
әділеттілік т.б.), интеллектуалдық (оқушылардың біліммен сусындауына, оқуға
деген сұраныс-ты тәрбиелеуге ата-аналардың қатысуы), эстетикалық
(балалардың талантын және дарындылығын, өмірдегі әсемдік туралы білімдерін
дамыту), еңбек /болашақ еңбекқор адамның негізін қалыптастырады/ тәрбиесі.
Олар экономикалық, экологиялық, саяси, жыныстық білім берумен
толықтырылады.
Отбасында балаларды тәрбиелеудің әдістері - бұл ата-аналардың
балалардың санасына және мінез-құлығына мақсатты бағытталған педагогикалық
әсердің тәсілдері. Олардың өздерінің ерекшеліктері бар: нақты қылықтарға
негізделген және тұлғаға үйлестірілген, сәйкестендірілген балаға жекелік
әсер; әдістерді таңдау ата- аналардың педагогикалық мәдениетіне байланысты
(тәрбиелеу мақсатын түсінуі, ата-аналар рөліне, отбасындағы қатынастар
стиліне т. б.).
Отбасы тәрбиесінің әдістері: сендіру (түсіндіру, ақыл-кеңес, иландыру);
жеке өнеге; мадақтау (мақтау, сыйлық, балалар үшін қызықты перспектива);
жазалау (достықтан бас тарту, рақаттылыққа рұқсат бермеу, денелік жазалау).
Кейбір отбасыларында педагогтың кеңесі бойынша тәрбиелеушілік ситуациялар
қолданылады.
Отбасында тәрбиелік міндеттерді шешуде әртүрлі құралдар баршылық: сөз,
ата-ана беделі, оқу, табиғат, үй тұрмысы, ұлттық салт-дәстүр, қоғамдық
пікір, отбасының рухани және моральдық ахуалы, күн тәртібі, әдебиет, спорт,
мейрамдар, символ, атрибуттар, т.б.
Қазіргі қоғамда барған сайын отбасы дағдарысы көріне түсуде және одан
шығудың жолы әлі де бұлыңғыр. Дағдарыстың бір көрінісі
- отбасы өзінің басты функциясы, яғни бала тәрбиелеуді нашар жүзеге
асыруда.
Дағдарыстың себептері: елдегі экономикалық жағдайдың нашарлауы,
қоғамдық өмірде мәдениетінің төмендігі, отбасында әйелге көп жүктеменің
түсуі, ажырасудың жоғары пайызы, ұрпақ арасындағы тартыстың асқынуы, отбасы
мен мектептің байланысының нашарлауы т.б.
Отбасының тәрбиелік әсерін арттырудың жолдары: отбасындағы қатынасты
гуманизациялау, мектеп, діни ұйымдардың және отбасының бірлескен қызметі,
гуманитарлық фондылармен, қоғамдармен жұмысын үйлестіру т.б.
Тәрбие көзделген әрекет-қылық (поведение) типін қалыптастыруы міндетті.
Тұлға тәрбиелілігі түсінік, ұғымнан көрінбейді, ол адамның нақты іс-
әрекетімен бағаланады. Бұл тұрғыдан іс-әрекет ұйымдастыру мен қылық
қалыптастыру тәрбие процесінің өзегі ретінде қарастырылады. Аталған топтағы
әдістердің бәрі тәрбиеленушілердің практикалық іс-әрекетіне негізделген.
Мұндай іс-әрекетті басқару үшін педагог оны құрамды бөліктерге - нақты
істер және қылықтарға жіктейді.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар
1. Ізгілік тәрбие негіздеріне сипаттама беріңіз?
2. Тұлғаны тәрбиелеу, оған кешенді білім беру, машықтануға дағдыландыру
және мүмкіндікті дамытудың тарихына сипаттама?
3. Отбасы тәрбиесінің мазмұнының құрамдас компоненттерін ата?
4. Тәрбие мақсаты қазақ тәлім-тәрбие тағылымдарында жүзеге асу жолдары?.
5. Өзін-өзі танудың отбасы тәрбиесіне ролі.

№13-дәріс
Тақырыбы: Адамның қоғам мен табиғаттың өзара тәуелділігі және әлемнің
тұтастығы
Жоспары:
1. Экология ұғымына түсінік.
2. Қазақстандағы апат аймақтардың адам өміріне зияны.
3. Ерекше қорғауға алынған аймақтардың түрлері мен маңызына тоқталу.
Жер планетасындағы ең ірі экожүйе - биосфера. Ең алғаш «Биосфера» терминін
тіршілік бар жердің қабықшасын анықтау үшін 1875 жылы атақты австрия
геологы Э.Зюсс қолданған болатын.
Биосфера туралы ілімнің негізін 1926 жылы В.И. Вернадский салған.
В.И.Вернадский биосфера деп планетаның тіршілік бар немесе болған, үнемі
тірі ағзалардың әсеріне ұшырайтын не ұшыраған бөлігін айтады. Жердің
биосферасы ғаламдық ашық жүйе болып табылады. Биосфера өздігінен реттелетін
кибернетикалық жүйе. Биосфераның тепе-теңдігінің сақталуын гомеостаз деп
атайды. Жер биосферасының негізгі көптүрлілігін тірі ағзалар жасайды,
биосфераның өмір сүруі барысында 1 млрд.-тай тірі ағзалар болған.
Биосфераның тағы бір белгісі - оның космоспен тығыз байланыстылығы әсіресе
күнмен.
Экология тірі ағзалардың бір-бірімен және қоршаған ортамен қарым-
қатынасын зерттейтін биология ғылымының саласы. «Экология» (гр. oikos - үй,
тұрақ, мекен; logos - ғылым) терминін ғылымға алғаш 1866 ж. неміс ғалымы
Эрнест Геккель енгізді.
Экологиялық зерттеу обьектісіне биологиялық макрожүйелер (популяция,
биоценоз, экожүйе) және олардың кеңістіктегі динамикалық өзгерістері
жатады.
Экология ғылымының мақсаты - биосфера шегінде әлемдік жағдайларды
бақылай отырып, ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау, адам-қоғам-биосфера
арасындағы қарым-қатынастарды үйлестіре отырып, табиғат ресурстарын тиімді
пайдалануды нооэкологиялық тұрғыдан негіздеу.
Экология ғылымының негізгі міндеті - популяция, биоценоз және экожүйені
динамикалық зерттеу, экологиялық үрдістердің заңдылықтарын ашу,
индустриализация және урбанизация жағдайындағы ғаламшар проблемаларын
зерттеу.
2. Экология биологияның саласы ретінде ХІХ ғ. ортасында пайда болғанмен,
жеке ғылым ретінде ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында қалыптасты. Экологияға
қызғушылық ертеден басталды деуге болады. Сол кездің адамдары жеке-жеке
емес, бірлесіп, қауымдасып өмір сүргенде ғана орта қарсылығын (жауынан
қорғану, ауа-райының күрт өзгерістеріне төтеп беру т.б.) тіршілік үшін
күресте жеңіп шығатынын ұғынды. Ертедегі адамдардың тіршілік жағдайларын
біз бүгінде тас бетіне түсірген суреттерінен және археологиялық қазба
жұмыстарын жүргізу барысында тастан, ағаштан жасалған қаруларын табу арқылы
көз жеткіземіз.
Жаратылыс туралы көптеген мәліметтер антика дәуірінің ғалымдары
Гераклитттің, Гипократтың, Аристотельдің еңбектерінде келтіріледі. Мысалы,
Аристотель «Жануарлар тарихы» деп аталатын еңбегінде өзі білетін 500-ден
астам жануарларды зерттеп, мінез- құлығына талдау жасайды. Ғылымды
дамытудың алғашқы алғы шарттары - нақты материалдар жинау мен оны
жүйелеудің тұңғыш тәжірибесі осылай жүзеге асады.
Аристотель шәкірті Т.Эрезийский қазіргі Жерорта теңізінің жағалауындағы
өсімдіктерге топырақтың және ауа райының әсерін баяндады. Т.Эрезийскийдің
еңбектерінде әртүрлі ағаштардың, бұталар мен жартылай бұталардың қандай
топырақта жақсы өсетіні туралы алғашқы деректер келтірілді.
Орта ғасырларда табиғатты зерттеуге деген ұмтылыс бәсеңдеп қалды,
себебі, бұл кезде діни схолостиканың кең өріс алуына байланысты құдайға
қарсы шықққандарды «әулие отына» өртеп отырды. (Джордано Бруно
«гелиоцентризм»).
Қайта өрлеу дәуірінің келуімен қалыптасқан жағдай өзгерді. Бұл өзгеріс
Альберт Великий еңбектерімен байланысты. Ол «Алхимия жөніндегі», «Металдар
мен минералдар жөніндегі» деген шығармаларда жердің климаты, оның
географиялық орны мен теңіз деңгейінен биіктігіне, күн сәулесінің түсу
бұрышына, топырақтың қызу дәрежесіне байланысын атап айтқан.
Атақты итальян мүсіншісі Леонардо Да Винчи өсімдіктер морфологиясын
зерттей отырып, олардың өсуі мен функциясына жарықтың, ауаның, су және
минералды заттардың әсер ететінін байқаған.
XV ғ. аяғы мен XVI ғ. басы Ұлы географиялық ашылулар дәуірі деп
аталады. 1492 ж. итальян теңіз жүзушісі Христофор Колумб
Американы ашты. 1498 ж. португалдық Васко до Гамма Африканы айналып, теңіз
жолымен Индияға жетті. Ал 1519-1521 жж. Фернан Магеллан бастаған
испандықтар тұңғыш рет жер шарын айналып шықты. Бұл саяхаттар жер туралы
білімнің кеңеюіне септігін тигізді.
XVffi ғ. соңы мен ХІХ ғ. басында қоршаған ортаны зерттеушілер саны арта
түсті. 1807 ж. Гумболдь Орталық және Оңтүстік Америкада жүргізген
көптеген зерттеулері негізінде «Өсімдіктер географиясы туралы ойлар»
еңбегін жарыққа шығарды. Онда ғалым өсімдіктердің өсуі мен өркен жаюы ауа-
райы жағдайына, температураға байланысты екенін ашып көрсетті.
Бертін келе бұл ойлар орыс ғалымы К.Ф.Рульенің, Н.А.Северцевтің,
А.Н.Бекетовтың еңбектерінде тереңдетіле түсті. Экологиялық ғылымның одан
әрі дамуына Ч.Дарвин, В.В.Докучаев, В.И.Вернадский, В.Н.Сукачев,
Н.Ф.Реймерстің үлесі жоғары болды.
3. Қазақстанның барлық жер көлемі 2724,9 мың км2. Жерді дұрыс пайдаланбау
салдарынан топырақ деградацияға ұшырап, құнарсыздану, шөлге айналу
процестері күшейе түсуде. Соңғы мәліметтер бойынша Республика жерінің 180
млн. га немесе 60% шөлге айналған. Барлық жердің 235 млн. га жазық жерлер,
185 млн.га жайылым және 34 млн. га таулы аймақтар алып жатыр. Жоғарыда
аталған 235 млн. га құнарлы жердің 180 млн. га жері жарамсыз жерлерге
ұшырап, оның 30 млн. га топырақ эрозиясы, 60 млн. га тұздану, 10 млн. га
химиялық және радиоактивті заттармен ластанған. Республиканың 30 млн. га
жерлерін өнеркәсіп, көлік, байланыс, елді мекендер алып жатыр.
Қазақстандағы егістікке пайдаланатын жерлердің де экологиялық жағдайы
нашар. Ол республика бойынша 26610,7 мың га жерді алып жатыр.
Соңғы жылдары байқалып отырған әлемдік климаттың өзгеруі Қазақстанның
шөл, шөлейтті белдемдерініе әсерін тигізіп, ондағы егіс алқаптарының
сапасын төмендетіп жіберді. Бұл жерлерде топырақтың құнарсыздануы, бүлінуі
және шөлге айналуы прогрессивті түрде жүруде. Оның үстіне топырақты
қорғаудың агротехникалық шаралары, қар тоқтату, органикалық және минералды
тыңайытқыштар беру, гербицидтер мен пестицидтерді қолданбаудан арам
шөптердің қаулап өсуі, шегіртке тәрізді зиянкестердің шексіз көбеюіне жол
беріліп, жердің сапасын төмендетті.
Топырақтың ауыр металдармен және радионуклидтермен ластануы барлық
аймақтарды қамтып отыр. Әсіресе, Қазақстан бойынша ірі өнеркәсіптер, кен
орындары, қазба байлықтарды өндіру, соғыс-өндірістік қалдықтарды сақтау
және оларды көму аймағында ерекше жылдам жүруде. Республика жерінде
химиялық қалдықтар 2,3 млрд. т жетсе, ал 529 обьектіде радиоактивті
қалдықтар сақталған.
Батыс Қазақстан аймағында 1966-1979 жылдар аралығында 24 ядролық қару
сыналған, олар Маңғыстау облысында - 3, Батыс Қазақстанда - 4 және Атырауда
- 17 рет жасалған. Соның ішінде ең ірісі Азғыр полигоны ғана 6,1 мың га
жерді алып жатыр. Бұл жерлерде топырақ беті өте қауіпті улы гептил
жанармайы мен және ракета қалдықтарымен ластанған. Гептил өте улы
болғандықтан адамдардың өкпе-тыныс жолдарына, жүйке жүйесіне әсер етіп,
бүйрек, бауыр мүшелерін зақымдайтыны анықталған. Сол сияқты ракета, космос
корабльдерінің ұшуы «қышқыл жауындар» жаудырып қоршаған ортаның тірі
комплексінің 30-50% биомассасын жойып жібереді.
Қазіргі кезде Қазақстан жерінің 33,6 млн. га жері соғыс полигондарының
кесірінен бүлінгені анықталды. Сол сияқты республика аймағында барлығы 16
млрд. тонна радиоактивті қалдық жинақталған. Нәтижесінде, бүгінгі таңда
Қазақстанда радиациялық апат аймақтары мен ондағы қазіргі қалыптасқан
жағдайлары келтіріліген фактілер арқылы көруге болады.
Қазақстанның құрғақ климаты жағдайында радионуклидтер топырақта баяу
қозғалып, ұзақ сақталып, экожүйелерді бүлдіреді. Осылайша топырақ негізгі
ластану көзі ретінде радионуклидтерді өсімдіктерге одан жануарларға, адамға
жеткізіп отырады. Ал, адам баласы өз кезегінде генетикалық, соматикалық,
онкологиялық ауруларға ұшырап, зардап шегеді. Қазірдің өзінде Қазақстанда
2,6 млн. адам мутагенез ауруымен есепте тұр. Атырау облысында 32 мың адам
анемия, сүйек рагі, туберкулез, жүйке ауруларымекн ауырып зардап шегуде.
Техносфераның биосфераға жасайтын қысымының маңызды көрінісі - табиғи
экожүйелердің кедейленуі, яғни, биоалуантүрлілігінің кемуі болып табылады.
Биоалуантүрлілік тек маңызды шаруашылық ресурсы ғана емес, ол биосфераның
тіршілік етуінің шарты болып табылады.
1992 ж. Рио де Жанейрода өткен БҰҰ конференциясында қабылданған үш
арнайы Мәлімдемелер мен Конвенциялардың екеуі биологиялық ресурстар мен
биологиялық алуантүрлілікті сақтаусыз тұрақты даму мүмкін емес екенін
көрсетті. Қазір адамның азық- түлігі ретінде қолдануға бірнеше мың түрлер
белгңлң. Бірақ іс жүзінде өсімдіктер мен жануарлардың 200-250ден аспайтын
түрлері пайдаланады. Ауылшаруашылық өнімдерінің басым көпшілігі 12-15
өсімдік береді. Биоалуантүрлілілік - адамзатты шексіз ұзақ уақыт бойы
энергетикалық, техникалық және басқа ресурстармен қамтамассыз етудің жалғыз
көзі. Қарапайым жүйелердің тіршілігін сақтау үшін көп энергия жұмсау қажет.
Мысалы, қышқылдық жаңбырлардың әсерінен тіршілігі жойылған су қоймасы
сырттан табиғи күйге келтіретін энергия жұмсалмаса қалдықтардың қоймасына
айналады. Жердің геологиялық тарихында бір түрлер жойылып, басқалар олардың
орнын басып отырған. Биосфераның жасы ұлғайған сайын түрлердің саны да
артып отырады. Адамның геологиялық күшке айналуынан бастап жеке түрлердің
жойылу жылдамдығы эволюциялық табиғи құбылыспен салыстыруға келмейтін
жылдамдықпен жүре бастады.
Халық санының өсуіне байланысты барлық негізгі табиғи бірлестіктердің
бөліктерін бастапқы түрінде сақтап қалудың маңызы артып отыр.
Табиғатты қорғаудың маңызды
формаларының бірі - ерекше қорғауға алынған территориялар. Осындай
территориялардың түрлері көп: қорықтар, қорғалымдар, табиғат ескерткіштері,
ұлттық және табиғат саябақтары, ботаникалық бақтар, биосфералық
резерваттар. Қорықтар - табиғатты қорғаудың бір түрі. Қазіргі кезде
қорықтық территориялар Жер шарының шамамен 1,6-2,0% -ын құрайды. Дүние
жүзіндегі ең ірі ұлттық саябақ Гренландияда. Оның ауданы 7 млн. га.
Қорықтар - толық қорғаудың жетілдірілген түрі, себебі, оған табиғи
комплекс кіреді де, табиғат ресурстарын пайдалануға рұқсат берілмейді.
Қазіргі заманда «қорық - өзгермеген табиғаттың эталоны» деген принцип
бұзылып отыр. Атмосфераның өндірістік улы қосылыстармен, радиациялық
ластану, олардың тасымалдануы - біздің планетамыздың кез келген бөлігіне
міндетті түрде әсер етеді.
Белгілі бір шаруашылық жұмыстарын жүргізе отырып, табиғаттың ерекше
обьектілерін қорғауға алынған жүйені ұйымдастыру түрі - қорғалымдар болып
табылады.
Табиғи тіршілік ортасын қорғайтын категориялардың біріне табиғи
(ұлттық) саябақтар жатады. Олардың негізгі міндеті - халықты рекреациялық
қамтамассыз ету.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар
1. Экология ұғымына түсінік беріңіз?.
2. Қазақстандағы апат аймақтардың адам өміріне зияны қандай?.
3. Ерекше қорғауға алынған аймақтардың түрлері мен маңызына
сипаттама беріңіз.
4. Мемлекеттік табиғат ескеркіштері дегенімізді қалай түсінесіз?
5. Мемлекеттік қорғалымдар туралы өз бетімен жұмыс. Метаплан
құрастыру.
6. Экология ғылымының негізгі мақсаты мен міндеттерін
сиппаттаңыз?

№14-дәріс
Тақырыбы: Өзін-өзі тану мұғалімінің кәсіби құзыреттілігінің құрамы
Жоспары:

Педагог – тәрбие беру басымдылықтарының негізгі жолсерігі. Тәрбие
үрдісінің ақырғы нәтижесі оның кәсіби-тұлғалық қасиеттеріне байланысты.
Мейірімділік, кішіпейілділік ортасы, педагогикалық қолдауды күшейту,
балаларға белсенді сенім арту – бала тұлғасының адамгершілік-рухани
қалыптасуының негізін қалаушы жағдайлар. Тәрбиеленушілерге жүргізілген
сауалнамалардың нәтижесі бойынша олар, ең алдымен, басқа адамдардың бойында
мейрімділік, сүйе алу қасиеттерін бағалайды. Достық, адалдық, ақ жүректік,
қайырымдылық, көпшілдік, адамдарға құрмет сезімі, жауапкершілік, өзін-өзі
құрметтеу сезімі де маңызды болып табылады.
Әрбіп педагог өзінің оқушыларының қандай болғанын тілесе, өзі де
сондай болуы тиіс. Бұл кәсіби іс-әрекетте құзыретті әдісті іске асыруға
мүмкіндік береді.

Ұстанымдар:
• өз-өзіне сенім – бұл өмірдің негізі;
• педагогтың әсері саналы стратегиялық мақсатқа бағынуы тиіс;
• кәсіби рефлексия, өзін-өзі тану және өзін-өзі дамытуға қабілеті;
• балалардың өзін-өзі көрсетулерінің алуан түрлілігіне дене және сөз
реакцияларының вариативтілігімен жауап беру қабілеті;
• психологиялық-педагогикалық білімдерді меңгеруі, оқушылардың жеке
ерекшеліктерін ескеру;
• а жарқындылық және балалармен қарым-қатынас жасаудың табиғи дарыны, жан
жүрегімен қызмет етуге дайындылығы.

Өзін-өзі тану мұғалімінің этикасы:
• педагог өзін-өзі тануға, өзін-өзі жеңуге және өзін-өзін өзгертуге
дайын және қабілетті болуы керек;
• баланы сөзсіз қабылдау;
• баланың тұлғасын және өмірлік тәжірибесін құрметтеу;
• Өзінің іс-әрекетін құпиялыққа негіздеу;
• без-келген жағдайда баланы жақтау, қорғау, өйткені баланың үлкендерге
қарағанда қателесу құқығы бар;
• жылы, шынайы өзара қарым-қатынастың дамуына ықпал ету;
• баланың сеніміне мұқият қарау. Балалардың құпияларын сақтай алу;
• балалар мен әріптестеріне мейірімді, сабырлы, шынайы бола білу;
• балалардың оңды көріністерінде жетістік жағдайын құру;
• бшық көзқараспен қарап, күлімсіреуді, мақтауды, қолдауды, жылы
сөздерді, ақыл айтуды пайдалану;
• баланың мәселесін шешуде басымдылық балаға берілетінін есте сақтау;
• баланың мәселені ұғынып, жағдайдан шығу үшін лайықты жолдарды іздеуі
үшін жағдайлар жасау;
• баланың қайталанбас бірегейлігін мойындау, оның өзекті және ықтималды
мүмкіншіліктерін ашуға ықпал ету;
• сезімдерді көрсету мен тәрбиешінің мінез-құлқында шынайылықты,
ашықтықты, адалдықты сақтау;
• тыңдау және мән беру, көру және бақылау қабілеті, бағаламай, сынамай,
тек өзінің көзқарасы түрғысынан (мұғалімнің емес) түсіне алу;
• зиянын тигізбеу.

Істеуге болмайды:
• қайсыбір ағымға немесе бағытқа жататын белгілері бар ала-құла, ашық-
шашық киімдерді киюге болмайды. Киім елеусіз, жылы түстен болуы тиіс;
• сөйлесу кезінде көзіңізге қара көзәйнек кимеңіз – көздер қарым-қатынас
жасауда маңыхды рөл атқарады;
• танысуды жылдамдатпаңыз, алғашқы кездесуде бала туралы барынша көп
біліп алуға тырыспаңыз. Бірден көптеген сұрақтар қоймаңыз – алдымен
өзіңіз туралы, өзіңіздің жұмысыңыз туралы әңгімелеңіз;
• танысудың алғашқы кезінде отбасы, мектеп, тұратын жері, уыт заттарды
пайдалануы, жеке бас мәселелері секілді тақырыпта сұрақтар қоймаңыз.
Одан да баланың пікірі бойынша көмекті қажет ететін басқа балалар
туралы әңгімелескен жөн;
• алғашқы кездесуде бірден балаға көмек беруге тырыспаңыз (көмек
көрсетем деп қыстамаңыз) - жұмысыңыз бойынша өзіңіз көмек сұрасаңыз
жақсы болады;
• жасөспірімге аяушылық сезіміңізді көрсетпеңіз, бұл кемсітушілік болып
көрініп, сіз бен баланың арасын алшақтатуы мүмкін;
• көмектесу қолыңыздан келмесе, уәде етпеңіз;
• өтірік айтапыңз, алдамаңыз, шынайы емес мәліметтерді ешқашан
хабарламаңыз. Өтірік ерте ме, кеш пе, бәрібір ашылып қалады, бұл
сіздің беделіңізге нұқсан келтіріп, баламен және оның достарымен
арақатынасыңызға кері әсерін тигізеді;
• ешқандай «саяси ойындарды» жүргізбеңіз: біреуге қарсы ешкіммен
бірікпеңіз, әрқашан бейтарап болуға тырысыңыз;
• ешкімді ешқашан кінәламаңыз және сөкпеңіз – баланы осы қалпында
қабылдаңыз. Оның көзқарастарына, мінез-құлқына, сыртқы түріне сабырлы
болыңыз. Бір нәрсе туралы өзіңіздің пікіріңізді сабырлы және дәлелді
айту керек;
• баланың пікірлеріне немқұрайлы қарамаңыз – керісінше, ол сіздің
қызығушылығыңызды, оның пікіріне деген құрметіңізді сезінуі керек;
• баланың сұрақтары мен тілектерін назарсыз қалдырмаңыз – егер жауабыңыз
болмаса, бірден айтыңыз;
• баланың сөзін бөлмеңіз, аяғына дейін тыңдауға тырысыңыз;
• азғыруға бой бермеңіз – ауытқушылық, азғындыру мінез-құлқының себебін
түсінуге тырысыңыз;
• араларыңызды қысқартпаңыз және алшақтатпаңыз, ол әрқашан орынды болуы
тиіс. Баланың сізді басынып алуына жол бермеңіз. Дөрекілікке
дөрекілікпен жауап бермеңіз, әрқашан сыпайы және сабырлы болыңыз;
• бір сұрақты талқылау отырып алмаңыз. Балаға қызықты болуы мүмкін
тақырыптар өте көп;
• арзан бедел үшін ешқашан балаға темекі, сыра бермеңіз – бұл заңға
қайшы келеді. Ең бастысы, сіз – салауатты өмір салтын уағыздаушы
екеніңізді ұмытпаңыз;
• ғибрат айтпаңыз – сіз тек бала мен әлеуметтік ортаның арасындағы
көпірсіз, баланың таңдау жасауына мүмкіндік беріңіз;
• блаға немесе жасөспірімге өзіңіздің ортаңызды қыстамаңыз. Егер сізден
сөйлескісі келмесе, қинамаңыз. Сіздің оны көруге әлі де уақытыңыз
болады;
• қатал бағадан қашыңыз. Сөйлегенде әрқашан сыпайы, әрі әдепті болыңыз
(жауласқан топтар, басқа бала, ата-аналар туралы). Сіздің олардың
өмірін сынауға құқығыңыз жоқ;
• балалардың арасындағы дау-дамайларда олардың рұқсатынсыз
(келісімінсіз) әділқазы рөлін атқармаңыз;
• жұмысыңызға байланысты күйзелістеріңізді жасырмаңыз – мәселелі
жағдайларды әріптестеріңізбен талқылауға тырысыңыз;
• балалармен қарым-қатынаста талапты, зілденген дауыспен сөйлепеңіз.
Әрқашан ымыраға келуге тырысыңыз, қарым-қатынасты құрылымды диалогқа
ауыстырыңыз.
Негізгі ұғымдар:
Тапсырманы орындап, сұрақтарға жауап беріңіз.
1. Өзін-өзі бағалау деңгейіңізді анықтаңыз.
2. Аталған ұстанымдардың қайсысы Сізге жақын?
3. Бір парақ бетінің сол жағына педагогқа қажетті қасиеттерді, оң жағына
болдыруға болмайтын қаситеттерді жазыңыз.
4. Өзіңізге тән қасиеттердің астын сызыңыз. Талдаңыз.

№ 15-дәріс
Тақырыбы: Рефлексия педагогтың өзін -өзі тануының тетігі ретінде.
Жоспары:
1. Мұғалімнің жеке тұлғасының бағыты.
2. Жеке тұлғаның кәсіби маңызды қасиеттері.
3. Мұғалімнің педагогикалық ептілігі.
4. Педагогикалық этика.

1. Мұғалімнің жеке тұлғасының бағыты.
Ғаламды білім берудегі мұғалімнің жеке тұлғасы – дегеніміз ол мәдениетті
жеткізуші, оның атқарушысы оның мұрагері және әлемдік педагогикалық
тәжірибенің жасаушысы болмақ. Әлемдік стандарттар бойынша – қазіргі заманғы
мұғалім - ол шығармашылықты жеке тұлға, ол проблемалық-педагоикалық және
критикалық ойды игерген, ол көпвариативтік бағдарламаны құрушы, алдыңғы
қатарлы әлемдік тәжірибеге жәнебілім берудің жаңа технологиясына сүйенген,
оларды ол нақты педагогикалық жағдайларда диагностикалық мақсатты
рефлекция бойынша іске асырушы. Педагогтың әлеуметтік позициясы жалпы білім
беру мектептеріндегі көзқарасынан, сенімнен және құндылықтық бағыттары
арқылы қалыптасқан. Олардың негізінде кәсіби даярлау барысында
педагогикалық кәсіпке оның мақсаты мен педагогикалық әрекетіне деген
мотивациялық-құндылықтық қарым-қатынас құрылады.
Қазіргі заманғы мұғілімнің алдында сыртқы әсерді жеңуге қабілетті, және
өзінің жеке стилінің арқасында әлемдік педагогикалық ғылым мен практиканы
жеткізу үшін оның нақты тәуелсіз және жауапты тұлға екенін көрсететін
ғылыми болжамдарды жеңу міндеті тұр.
Педагогикалық қызмет шындығында «жалпылық сипатта». Ол «оқытушылық-
оқушылық» феноменіңнің онтологиялық сипатта екенімен түсіндіріледі, оныз
адамзаттың өзінің өмір сүруі, адамдық мәдениеттің дамуынң өзі мүмкін емес.
Қандайда бір тіпті күнделікті жұмыстың өзінде адамдық қандайда бір
әрекетке , операцияларға, оны орындау ретіне, нәтижеге жетуге, оны
жетілдіруге үйрету керек. Қандай болмасын әрекетте жұмыста оықтатын адам
мен оқитын адам болады. Біріншісі соңғыны оқытушы, педагог болады. Қандай
да болмасын басқа адамммен қарым-қатынас жасайтын кәсіби істе педагогикалық
аспект бар.
Бастауыш мектеп оқушыларын тәрбиелеу мен білім берудің жүйесін тиімді
тіүрде іске асыру оқытушының жеке ұлоғасына тікелей қатысты болады. Ол ең
басы болап табылатын мынандай жекелік қасиеттерге көңіл аударады.
Біріншіден, балаларды олдар қандай болса солдай жақсы көру. Тіл
алмайтын, тіл алғыш, түсінігі мол, түсінігі аз, жалқау және жақсы
балалардың барлығын бірдей жақсы көру керек. Балаларды жақсы көру мен
оларға деген қайырымдылық көзқарас оларға қатты сөз айтудан сақтандырады,
олардың өздерін бағалауын төмендетпейді және жеке баланың жетістігіне ғана
қуанудан сақтайды.
Екіншіден, балаларды түсіне білу және олардың жағына шыға білу, олардың
жұмысын мәселесн дұрыс қабылдап, түсіне білу. Олардың көзқарастарын сыйлай
білу. Балаларды түсіну – оларды өз билігімізге көндіру емес, олардың
бүгінгі күнгі өміріне сүйене отырып олардың ертеңгі өміріне дән себу.
Баланың уайымын түсіну, оның сезімін және талпынысын сезіну, бала өзін
тәрбиелеу барысында педагогпен жақтас болса тәрбие де маңызды болады.
Үшіншіден, оптимист болу керек, тәрбие берудің күшіне сену керек. Бұл
жерде оқытушы қолын алдына салып баланың өзінің түсінігі оянғанша тосып
оыратын филантропикалық оптимизм туралы айтып отырған жоқпыз, оның санасын
дамытуға кірісіп кету туралы айтып отырмын. Бұл жерде педагог баланың ішкі
сезімін танып сезініп – ол арқылы оны тәрбиелеу жолдарын іздеуді айтып
отырмыз.
Төртіншіден, Оқытушының бойында барлық адамдарға ұнайтын жақсы қасиеттер
болу керек, қаталдық, байсалдылық, қарапайымдылық, шынайылық,
интелегенттік, сезімталдық және өмірге құштарлық.
Осындай мұғалім болуға талпыну өте маңызды. Ол – бала мен өткен
өмірдлің және қазіргі заманғы ұрпақ арасындағы рухани құндылықты жеткізуші.
Осы құндылықтар, білім, моральдық-эткалық норма балаларға таза күйінде
жеткізлмейді, ол мұғалімнің жеке тұлғалық сипатында болады, оныңбағасымен
жеткізіледі. Гуманды педагог балаларды білімге тарта отырып оларға өзінің
мінезін де береді, олардың алдында адамдықтың үлігіс ретінде көрінеді. Бала
үшін білім тек қана мұғалім арқылы ғана беріледі, оның мұғалімге деген
махаббаты арқылы көрінеді, ол арқылы білімге есік ашады, қоғамның моральдық
құндылықтарын иегереді. Бастауыш мектеп жасында бала үшін ең үлкен бедел ол
–мұғалім.
Кәсіби компонетті деп мұғалімнің педагогикалық әрекеті толығымен жоғары
деңгейде жүргізілетін жағдайды айтуға болады, педагогикалық қарым-қатынас
барысында мұғалімнің жеке тұлғасы қалыптасады, оның барысында оқушыларды
оқыту мен білім берудің жоғары деңгейіне қол жеткізіледі.
Психологтар педагогтың субъектілігінің келесідей қасиеттерін бөліп
қарастырады:
1) психофизиологиялық (жеке) субъектінің қасиеттері (задаткалар);
2) ептілік;
3) бағыттылық;
4) кәсіби-педагогикалық білім мен ептілік.
Жеке тұлғаның бағыттылығы – ол әрекеттің, қылықтың,адамның барлық өмір
сүруі барысындағы барлық әрекеттерінің мотивациялығы, оның негізі
қажеттілік, қоғамдық талаптар т.б.
Педагогикалық бағыттылық—оқытушының оқушыларға деген қызығушылығы арқылы
сипатталады, әр түрлі педагоикалық міндетті шешу барысындағы
шығармашылықтық көзқарас, өзінің педагогикалық кәсібіне деген қызығушылығы,
онымен айналысуға деген бейімділігі, кәсіби өзін-өзі тану деңгейі арқылы
сипаталады. Өзін-өзі тану – мұғалімнің педагогикалық өзін-өзі ұстауын, оның
формасын, ережесін танумен байланысты процесс; кейбір кәсіби эталлондарды
тануы мен өзін соларен қатар өзін-өзі бағалау арқылы қатар қюды сезінуі
арқылы келетін процесс.
Педагогикалық бағыттылықтың түрлері (Н.В. Кузьмин бойынша)
1) нақты педагогикалық;
2) атүсті педагогикалық;
3) жалған педагогикалық.
Педагогикалық қызметтің басты мақатына қол жеткізуге бағытталуы – жеке
тұлғаның жан-жақты, гормонды түрде дамуы гуманикалық болып табылады.
Педагогикалық қызмет гуманикалық бағытта болуы керек.Ол педагогтың
барлық әрекеттерінің жеке тұлғаның, баланың, оқушының, үлкен адамның нақты
қызығушылығына тәуелді екенін көрсетеді. Педагог тек қана сауатын ашып
қана қоймай басқа адамдарды да тәрбиелейтін әрекеттер ұйымдастыруы керек,
және де ол қоршаған ортамен адамның өзінің ішкі қақтығысы мен
келіспеушілігін тудырмауы керек.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар мен тапсырмалар
1. Мұғалімнің жеке тұлғасының бағыты қандай?
2. Жеке тұлғаның кәсіби маңызды қасиеттері қандай?
3. Мұғалімнің педагогикалық ептілігі дегенді қалай?

3. ТӘЖІРИБЕЛІК ЖӘНЕ ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚТАР.
а) Тәжірибелік сабақтарының тақырыптары.

Тақырып 1. Өзін-өзі танудың мәні
Мақсаты: Өзін-өзі тану пәні туралы толық мәлімет жинау.
Әдістемелік нұсқау: тақырыпты қарастыру барысында өзін-өзі тану пәні, өзін-
өзі тану пәнінің мақсат-міндеттері, өзін-өзі тану курсының авторлары туралы
толықтай мәліметтерді білу керек. Пайдаланылған әдебиеттерді міндетті турде
дәптердегі конспектінің соңына жазып отыру керек.
Бақылау сұрақтары:
1. Тақырыпқа байланысты қандай жаңа терминдер білесіз?
2. Өзін- өзі танудың даму тарихы.
Әдебиеттер:
1. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану. Студент
дәптері. 1курс. Алматы, 2007 жыл

2. Нұркеева С.С, Нұрбекова С.Ж, Кашкарова Л.О. Өзін-өзі тану.
Оқытушыларға арналған әдістемелік құрал. 1курс. Алматы, 2007 жыл

3. Құдышева Б.Қ, Жұманова Г.Ж, Нұркеева С.С, Серовайская Д.Е. Өзін-өзі
тану пәніне кіріспе. Оқу құралы. Алматы, 2007 жыл