УМКД

Екінші дүниежүзілік соғыс

ӘЛЕМ ТАРИХЫ
(1500 ЖЫЛДАН БАСТАП)
ПӘНІ БОЙЫНША
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
5В011900 «Шет тілі: екі шет тілі»
мамандығының студенттеріне арналған

Семей 2013

Құрастырушы: т.ғ.к., профессор Каримов М.Қ.

1 ҚҰРАСТЫРЫЛДЫ
Оқу - әдістемелік кешен кәсіптік білім берудің Мемлекеттік стандарты
негізінде құрастырылған. Құрастырушы Семей қаласының Шәкәрім атындағы
мемлекеттік университетінің «Қазақстан тарихы» кафедрасының т.ғ.к.,
профессор Каримов М.Қ.
«__03__» __09__ 2013 ж.

2 ҚАРАЛДЫ
1. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің
« Қазақстан тарихы» кафедрасының отырысында қаралды
Хаттама № _1__ « 03 » _09_ 2013 жыл

Кафедра меңгерушісі ____________ Н.Мухаметжанова

2.2 ГЗФ оқу-әдістемелік бюросының отырысында талқыланды
Хаттама № _1__ «_05_»__09_ 2013 жыл

ОӘБ төрайымы_________ Ш.Кеңесбаева

3 БЕКІТІЛДІ
3.1 Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында мақұлданды және
баспаға ұсынылды
Хаттама № _1_ «_18_»__09__2013 жыл

ОӘК төрайымы_________ Г.Искакова

4 АЛҒАШ ЕНГІЗІЛДІ (немесе № 4 «_13_» 09_ 2012 ж. баспа ОРНЫНА)

МАЗМҰНЫ:

1.
Глоссарий...................................................................
......................................... 4

2. Пән бойынша жұмыс бағдарламасы
(силлабус).............................................10

3. Дәрістер
конспектісі.................................................................
.........................19

4. Семинар сабақтарына әдістемелік
нұсқаулар................................................ 51

5. Студенттердің оқытушымен орындайтын
жұмыстардың (СОӨЖ) әдістемелік
нұсқаулары...............................................53

6. Студенттердің өздік жұмыстардың әдістемелік
нұсқаулары......................55

7. Емтихан
сұрақтары...................................................................
.........................60

8. Тест
сұрақтары...................................................................
...............................61

ГЛОССАРИЙ

Дискриминация - [ лат. Discriminatio - алалау, болектеу] – этникалық,
нәсілдік, жыныстық, жастық және басқа да белгілеріне немесе субмәдени топ
мүшесі болғанына қарай азаматтарды құқынан айырып, мүмкіндіктерін шектеу
процесі.

Ғылыми-техникалық революция – ғылымды өндірістік дамудың
жетекші факторына айналдыру арқылы өндіргіш күштерді түбегейлі өзгертіп,
сапалық жағынан түлету. 20 ғ-дың 40-жылдарынан басталған ғылыми-техникалық
революция барысында ғылымның өндіргіш күшке айналу үрдісі қарқын алып,
елеулі нәтижелерге қол жетті: ең бастысы, еңбектің жай-ахуалы, сипаты мен
мазмұны, өндіргіш күштердің, еңбек бөлінісінің құрылымы өзгеріске ұшырап,
еңбек өнімділігі күрт өсті, сол арқылы қоғам өмірінің өзге салалары,
әсіресе, адамдардың мәдениеті, тұрмысы, психологиясы жетіліп, табиғатпен
қарым-қатынасы айқындала түсті.

Реформа (лат. reformate — қайта құру, жаңғырту) – өмір сүріп отырған
әлеуметтік құрылымды сақтап, кейбір институттарды қайта құру, өзгерту.
Реформа — қоғамның басты негіздерін қайта құру немесе мемлекет жүйесінде
қалыптасқан кейбір элементтерді жаңғырту.

Буржуазия – (французша bourgeoіsіe — қала тұрғындары) —
елдегі капиталдың едәуір бөлігін иемденген әлеуметтік топ. Оның табыс көзін
өндіріс пен саудадағы және қаржы-кредит салаларындағы кәсіпкерлік қызметі
құрайды. Буржуазия 16 ғасырдағы революциялар мен реформалар
кезінен қалыптаса бастап, өндіргіш күштердің, ғылым мен техниканың дамуына
және демократияның орнығуына ықпал етті. Қазіргі дамыған елдерде ірі
өнеркәсіп және қаржы Буржуазиясы билікке араласу мүмкіндігіне қол
жеткізген. Дамушы елдерде Буржуазияның қалыптасуы қоғамдағы саяси,
экономикалық және әлеуметтік өзгерістерге байланысты болады. Социалдық
құрылысқа көшкен елдерде Буржуазия тап ретінде жойылған. Социалдық жүйеден
бас тартып, нарықтық экономика мен азаматтық қоғам құруға бағыт алған
елдерде ірі меншік иелері мен кәсіпкерлікпен шұғылданушылар тобы
қалыптасуда.

Демократия теңдік болған жерде ғана болады. Мұнда барлық салада – заң
шығару, оны орындауда, т.с.с. теңдік болады. Демократияда әділеттілік
болуы керек. Мұнда да қоғамның барлық саласында әділеттілік болуы тиіс.
Демократияда сонымен қатар бостандық, еркіндік болуы керек. Сонымен,
демократия деп халық билігі, теңдік, құқық, әділдік, еркіндік принциптеріне
негізделген мемлекеттік құрылысты айтады.

Коммунизм - [латынша Communis - ортақ] - а) болашақтың қияли көрінісін; ә)
кейбір саяси партиялар мен қозғалыстардың идеологиясын; б) ерекше өмір
салтын білдіретін ұғым. Коммунизм қиял ретінде. Коммунизм бір уақытта
өткенге де (алғашқы қауымдық коммунизм), болашаққа да қаратылатын ұғым,
онда коммунизмге өткеннің ең жақсы белгілерін жинақтаған қоғам
(таптардың, мемлекеттің, тауар-қаржылық қатынастардың, заңды неке
институтының болмауы) және бүгінгі күннің жетістіктерін (адам бостандығы,
экономикалық игіліктер, жоғары мәдениет) жиынтықтап қарау тән. Коммунистік
қиял үшін оның ғаламдық сипаты аса маңызды, яғни коммунистік құрылым бүкіл
адамзаттың бірлігін қарастырады.

Буржуазиялық революция - әлеуметтік революцияның бір түрі. Өндіруші
күштермен және феодалдық экономикалық, саяси құрылыстың арасындағы
қайшылыкты шешу.

Индустриализация - ауыл шаруашылығы және өсімдік өндірісі кең дамыған
экономикалар мен қоғамдарды негізі өндеуші және осымен байланысты
өндірістін өндіру саласы болып табылатын экономикалар мен қоғамдарға
айналдыру.

Монополия (гр. monоs – жалғыз және poleo – сатамын) —

1. бір тұлғаның немесе тұлғалар тобының, мемлекеттің белгілі бір затқа
(мысалы, жерге), белгілі бір затты өндіруге немесе сатып алуға,
белгілі бір тауарлармен сауда жасауға айрықша құқығы;
2. салалық, ұлттық немесе әлемдік рынокта басым, үстем жағдайға ие
кәсіпорын немесе кәсіпорындар тобы. Монополия әдетте жеке меншіктегі,
өзіндік, топтық немесе акционер меншіктегі және өнім өндіру мен
өткізуді бақылайтын ірі шаруашылық бірлестіктер
(картельдер, синдикаттар,
концерндер, консорциумдар, т.б.) болып табылады. Өндіріс пен капиталды
жоғары деңгейде шоғырландыру негізінде Монополия көп пайда табу мақсатымен
бағаны белгілеп, бақылап отырады. Өндірісті Монополияландыру нарықтық
экономиканың бәсекелестік әлеуетін тұншықтырады, бағаны өсіріп, өндіріс
көлемін төмендетеді, Монополияға қыруар пайда түсіреді. Тәжірибеде
шығарылатын өнімнің 80%-ына монопол. бақылау жасау қалған өндірушілерге
бағаны өктемдікпен таңу үшін жеткілікті. Дамыған елдердің бәрінде, оның
ішінде Қазақстанда да монопол. өктемдікке қарсы Монополияға қарсы заңдар
қабылданған; 3) бір немесе бірнеше кәсіпорын бақылау жасайтын нарық
түрі; монопсония не олигополия
түрінде де көрініс табуы мүмкін. Жасырын Монополия, яғни заңды тұрғыда
салынған тыйымдар мен шектеулердің көмегімен бәсекеден қорғалған (көбінесе
мемлекеттік Монополия), табиғи Монополия, яғни мұндай монополиясыз
ресурстарды тиімді пайдалануға қол жеткізуге болмайтын қажеттіліктен туған
ашық Монополия, яғни бір фирма жағдайлардың тоқайласуы себепті тауарды
бірден-бір өндірушіге айналатын Монополия түрлеріне бөлінеді.
Геноцид - [грек,genos- тек, тайпа және лат. caedo- өлтіру]
- халықаралық құқық бойынша аса ауыр қылмыс; қандай да бір
ұлттық, этникалық, нәсілдік немесе дінитоптың өкілдерін түгелдей немесе
жекелеп қасақана қырып-жоюды білдіреді. Мынадай әрекеттер геноцид болып
есептеледі: осында топ мүшелерін өлтіру; оларға ауыр дене зақымын келтіріп,
жүйкесін бұзуы; 3) оның тұтастай немесе бір бөлігінің құрып кету қаупін
туғызатын жағдайлар туғызу; 4) осындай топтың ішінде бала тууды болдырмауға
бағытталған шаралар; 5) бір топтың балаларын зорлықпен тартып алып, басқа
топқа беру. Геноцидтің өзімен қатар, оны ұйымдастыруды мақсат түту
қастандығы, геноцидті ұйымдастыруға тікелей және жариялы түрде
арандатушылық, геноцидке бірге қатысу да жазаланады.

Апартеид (африкаансша: apartheid — бөлек өмір сүру) — нәсілдік белгілеріне
бола байырғы тұрғындарды арнаулы қамаушада, оқшауландырып ұстау арқылы
саяси, әлеуметтік-экономикалық және азаматтық құқыларынан айыратын нәсілдік
кемсітушіліктің шектен шыққан түрі.

Депортация (лат. deportatio - шығару) - мемлекеттен тұлғаны мәжбүрлеп
шығару. Депортация жиі басқа бір мемлекетке шығып кеткен шетел
азаматтарына немесе азаматтығы жоқ адамдарға қатысты қолданылады.

Дипломатия - [ лат. duplicata- билеуші шығарған үкімнің түпнұсқасы
мұрағатта сақталған көшірмесі немесе дубликаты] - үкімет органдары, оның
шетелдердегі өкілдері мен сенімді тұлғалары жүзеге асыратын мемлекеттің
сыртқы саяси міндеттерін іске асыру әрекеттері. Дипломатияны, көбіне, ресми
қарым-қатынас жасау арқылы мемлекеттің сыртқы саяси мақсаттары мен
мүдделерін іске асыратын мемлекеттік іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде
қарастырады.

Еуропа одағы (ЕО) – халықаралық саяси және экономикалық бірлестік.

Халықаралық келiсiмдер - орындалуы міндетті, халықаралық қауымдастық
мүшелерінің арасында, мейлі ол егеменді мемлекеттер болсын немесе
халықаралық үйымдар болсын кез келген келісім-шартқа отыру. Халықаралық
қүқық халықаралық келісімдердің міндетті түрде жазбаша бекітілуін
қарастырмайды. Бірақ, қабылданған міндеттемелердің жазбаша түрде бекітілуі
үрдіске айналған. Олардың жеке келісімдерден айырмашылығы олардың орындалу
міндеттілігінде. Жеке келісім-шарттар сотқа шағына алады. Ал халықаралық
келісімдер ешқандай соттың қүзырына кірмейді. Келісімдердің орындалуы өзара
сәйкестендірілген мүдделерге байланысты. Халықаралық келісімдер негізгі
төрт категорияға бөлінеді:

1. келісім-шарттар мен конвенциялар;
2. үкіметаралық келісімдер;
3. хаттамалар;
4. халықаралық қүжаттар.

Халықаралық ұйымдар - мемлекеттердің немесе олардың қүрылымдарының, сондай-
ақ қоғамдық үйымдардың, үлттық қоғамдардың, үкіметтік емес сипаттағы
қауымдастықтардың, әртүрлі мемлекеттердің атынан жүретін жеке мүшелердің
бірлесуі; қоғамдық өмірдің әртүрлі (саяси, экономикалық, әлеуметтік,
мәдени, ғылыми-техникалық және т.б.) салаларында ортақ мақсаттарға жету
үшін қүрылады және халықаралық әріптестіктің аса маңызды түрі болып
табылады. Халықаралық үйымдар XIX ғ. екінші жартысында пайда болды, ол
үлттық мемлекет шеңберінен шыққан дамыған экономикалық және әлеуметтік-
саяси қатынастардың түбегейлі жаңа мәселелердің, трансүлттық міндеттердің
шешімін табуда бірлесудің, халықарaлық күшті жүмылдырудың объективті
қажеттілігінен туды.

Интервенция (лат. interventio қол сұғу, араласу) — бір не бірнеше
мемлекеттің басқа мемлекетке басып кіруі, оның ішкі істеріне қол
сұғуы. БҰҰ Интервенцияғa қарсы шыға отырып, оған халықаралық құқық
бұзушылық деп қарайды. Әр мемлекеттің саяси тәуелсіздігі мен аумақтық
дербестігіне қарсы қарулы қауіп төндіру, т.б. араласу халықаралық құқықты
және БҰҰ жарғысын бузу болып табылады.

Антанта (франц. Entente, Entente cordіale–“келісім”)–Англия, Франция мен
Ресей мемлекеттерінің әскери одағы. Бастапқыда “Үштік келісім” деп
аталды.

Отаршылдық - өз елінің шет жағында бос жатқан жерлерді қоныстану және
шаруашылық үшін игеру («ішкі отаршылдық»), сондай-ақ басқа елдерде қоныстар
салу («сыртқы отаршылдық»). Отаршылдық іс көбіне жергілікті тұрғындарды
күшпен бағындыру және ығыстыру саясатымен (кейде қырып-жоюмен) ұштасады
және басқа аумақтарды тартып алу үшін қолданылады.

Конвенция - лат. Conventio - келісім) кез
келген саладағы адамдардың мінез-құлқының және іс-әрекетінің, оның ішінде,
жаһандық мәселелерді шешу барысында келісім бойынша
қабылданған ережелер мен қағидалар; 2) келісім бойынша уағдаласушы
жақтардың құқықтар мен міндеттемелерін айқындайтын құжат, мысалы,
арнайы мәселе бойынша халықаралық келісім-кедендік конвенция, зияткерлік
құқық туралы бүкіләлемдік конвенция және т.б.; 3) субъектілердің келісімі
мен уағдаласуы негізінде ережелер, белгілер, символдар, тілдік және басқа
да жүйелер енгізуді үйғаратын танымдық шара. Конвенцияны қабылдау мәселесі
ғаламдану үшін аса жоғары мәнге ие. Конвенция - диалогтық және
коммуникативтік сипаттағы таным мен әрекеттің тікелей нәтижесі.

Акционерлік қоғам — капиталды орталықтандырудың және ірі кәсіпорындарды
ұйымдастырудың негізгі формасы. Акционерлік қоғамдар капиталдың алғашқы
қорлану кезеңінде пайда болған. Акционерлік қоғам ашық және жабық болып екі
түрге бөлінеді. Егер акциялар тек құрылтайшылар арасында ғана бөлінетін
болса, онда жабық акционерлік қоғам болып саналады. Ал ашық акционерлік
қоғам акциялары еркін сатылады және сатып алынады. Акционерлік қоғам
заңды тұлғаболып есептеледі. Оның жарғысында қоғамның мақсаты, капитал
мөлшері, іс басқару тәртібі айқындалады.

Капитал - (немісше kapіtal, ағылшынша capіtal, латынша capіtalіs – басты
нәрсе‚ басты мүлік, негізгі қаржы) – кең мағынада – табыс әкеле алатын
нәрселердің бәрі немесе адам өзінің тіршілік әрекеті барысында тауарлар‚
өнімдер‚ т.б. өндіру‚ қызметтер көрсету үшін жасаған ресурстар, яки қосымша
құн әкелетін құн; тар мағынада – табыстың жұмыс істеп тұрған қайнар көзі‚
іске қосылған өндіріс құрал-жабдығы‚ ақшалай қаражат‚ зияткерлік меншік.

Қайта жаңғыру дәуірі Батыс және орталық Еуропа мәдениеті тарихындағы орта
ғасырлық мәдениеттен жаңа заман мәдениетіне өту дөуірі екі ұлы мәдени
қозғалысты — Қайта жаңғыру дөуірі мен Реформацияны қамтиды. «Ренессанс»
деген атпен белгілі болған Қайта жаңғыру дөуірі ақсүйектік сипатта болса,
ал Реформация қозғалысы — діни бағытта жүзеге асырылды. Қайта жаңғыру
идеялары бұқара халықтың арасынан гөрі, қоғамның үстемдік етуші таптарының
арасында кеңінен тараса, ал Реформация идеялары бүкіл халық тарапынан кең
қолдау тапты. Қайта жаңғыру дәуірі мен Реформацияның өзара қарым-
қатынастары әрі күрделі, әрі бір қалыпты емес, бірақ соған қарамастан бұл
мөдени төңкерістер жаңа заманның жаршысы, адамзат баласының мәдениет
саласындагы жарқын кезеңдерінің бірі болды.

Мануфактура — еңбек бөлінісіне негізделген бірлестік. Мануфактура өндіріс
үдерісін ұйымдастыру нысаны ретінде Батыс Еуропа елдерінде 16 ғасырдың
ортасынан 18 ғасырдың соңғы ширегіне дейін үстемдік құрды. Мануфактураның
екі жолы болды. Олардың бірі — түрлі
мамандықтағы қолөнершілерді бір шеберханаға біріктіру. Екіншісі — бір
мамандықтағы қолөнершілерді ортақ шеберханаға біріктіріп, олардың арасында
еңбекті бөлісу. Мануфактураны ұйымдастырудың бұл екі тәсілінде де
жұмысшылар еңбек бөлінісі негізінде маманданады. Мануфактураның техникалық
негізі қолөнері болып қалғанымен, қолөнершілер мен мануфактуралық
жұмысшылар арасында техникалық тұрғыда үлкен айырмашылық болды.

Солтүстік атлантикалық келісім ұйымы, НАТО (ағыл. - North Atlantic Treaty
Organization, NATO; фр. Organisation du traité de l'Atlantique Nord, OTAN)
- әскери-саяси одақ. 1949 жылы 4 сәурде 12 мемлекет
(АҚШ, Ұлыбритания, Франция,Белгия, Нидерланды, Люксембург, Канада,
Италия, Португалия,Норвегия, Дания, Исландия) қол қойған Солтүстік
Атлантикалық келісімшарты негізінде құрылған. Кейінірек НАТО-ға басқа да
еуропалық мемлекеттер кірді. Қазіргі таңда НАТО-ға 28 мемлекет мүше болуда.

Біріккен Ұлттар Ұйымы – екінші дүниежүзілік соғыстан кейін КСРО,
АҚШ, Қытай және Ұлыбритания мемлекеттерінің белсенділік танытуымен
құрылған халықаралық ұйым. 1945 жылы Сан-Францискодағы
конференцияда антигитлерлік коалицияға мүше мемлекеттердің ұсынысымен
күштерін біріктіру мақсатында кұрылған егеменді мемлекеттердің халықаралық
ұйымы. Бас кеңсесі орналасуы — Нью-Йорк, АҚШ. Ағымда БҰҰ құрамына 192
мемлекет кіреді. «Біріккен Ұлттар» атауын АҚШ президенті Ф.Д.Рузвельт
ұсынды. Декларациясы Сан-Францискода 1945 ж. 24 қазанда қабылданды. Бұл БҰҰ-
ң күні деп жарияланды.

Капитуляция (латынша capіtulatіo, capіtulo – келісім жасаймын, тарауларға
бөлемін, латыншаcapіtulum – тарау, бөлім, баб) – құқық теңсіздігімен
сипатталатын келісімшарттардың ерекше түрі. Онда жеңілген мемлекет
азаматтарына қарағанда шетелдіктер үшін артықшылығы бар режим шарттары
тіркеледі. Капитуляция мазмұны келісуші жақтардың күштерінің арасалмағымен
анықталады.

Контрибуция (лат. contrіbutіo) – 1) жеңген елдің жеңілген елден бітім
шарты бойынша алатын салығы.Контрибуция шын мағынасында жеңілген
елді салық төлеуге күшпен көндіру, тонау болып табылады. Контрибуцияны
белгілі бір халықаралық құқықтық жүйеге келтіру туралы мәселе бірінші
рет 1874 ж. Брюссель декларациясында қаралды. Бұл мәселе 1899 жылғы Гаага
конференциясында қайта қаралды. “Құрлықтағы соғыс заңдары мен рәсімдері
туралы” ереже қабылданды. Бірақ мәселе түбегейлі шешілмеді. Бар шығынды,
негізінен, жеңілген ел халқы көтереді. Мысалы, Германия 1870 ж. жеңілген
Франциядан 5 млрд. франк Контрибуция алып, өзінің өнеркәсібі
өркендеуін тездетті. Қазіргі халықаралық құқық Контрибуцияға тыйым салған
(қараңыз Репарация); 2) жаудың басып алған аймақтағы халықтан күшпен
жинайтын ақшалай алымы.

Халықаралық терроризм -"мемлекет басшыларының, топ адамдардың, жалпы
халықтың үрейін үшыру мақсатында адамдарға немесе жекеменшікке бағытталған
бір мемлекет өкілдерінің екіншісіне қарсы акті жасау, үйымдастыру, жүзеге
асыруға жәрдемдесу, қаржыландыру немесе қолдау көрсетуі немесе оған жол
беру әрекеттері (БҰҰ-ның адамзаттың қауіпсіздігі мен бейбітшілікке қарсы
қылмыстар Кодексінің жобасындағы анықтамаға сәйкес).

Экоцид - Өсімдіктер немесе жануарлар дүниесін жаппай жою, атмосфера, жер
немесе су ресурстарын улау,сондай-ақэкологиялық апатты туғызған немесе
туғызуы мүмкін өзге де іс-әрекеттерді жасау — он жылдан он бес жылға
дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.

2. ПӘННІҢ ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ (Syllabus)

1. Жалпы мәлімет:
1. Пәннің атауы: "Әлем тарихы (1500 жылдан бастап)"
2. Кафедра: "Тарих"
3. Кафедраның мекен - жайы: корпус № 2, 201 каб.
4. Оқытушының аты – жөні: Каримов М.Қ.
5. Қабылдау уақыты: күн сайын 9.00-17.00
6. Кредит саны: 3
7. Оқу жоспарының көшірмесі

|Кур|Семестр |Кредит |
|с | | |
| | |Дәріс |
| |Пәнге кіріспе. Әлем тарихын кезеңдерге бөлу. |1 |
| |Әлем жаңа заман кезеңінде. Капиталистік қатынастардың тууы |1 |
| |және дамуы. | |
| |XIX ғ. соңы – XX ғ. басындағы Батыс пен Шығыс елдерінің |2 |
| |дамуының жалпы сипаты. | |
| |Бірінші дүниежүзілік соғыс: сипаты және салдары. |1 |
| |Дүниежүзі елдерінің XX ғ. 20-30 жылдардағы дамуы. |2 |
| |Дүниежүзілік тарихтағы КСРО-ның орны. |1 |
| |Екінші дүниежүзілік соғыс. |1 |
| |Дүниежүзілік социализм жүйесі. |1 |
| |XX ғасырдағы жаһандық өзгерістер. Отарлық жүйенің күйреуі. |2 |
| |Әлемдегі шешілмеген даулы мәселелер. |1 |
| |XX–XXI ғғ. тоғысындағы батыс және шығыс өркениеттері. |2 |
| |Барлығы: |15 |

ДӘРІС ЖӘНЕ СОӨЖ САБАҚТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ

№ 1. Дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Пәнге кіріспе. Әлем тарихын кезеңдерге бөлу.
1. «Жаңа тарих» ұғымы, оның пайда болуы мен түсіндірудің трансформациясы.
2. «Қазіргі заман тарихы».
3. Жаңа тарихты сыртқы және ішкі кезеңдендірудің мәселелері.
4. Тарихи дамудың «қайтымдылық» («обратимость») ұғымы.

№ 2. Дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Әлем жаңа заман кезеңінде. Капиталистік қатынастардың тууы және
дамуы.
1. Жаңа заманның негізгі мазмұны (1640-1870 жж.).
2. Капиталистік өндіріс тәсілдеріне тән ерекшеліктер. Капиталдың алғашқы
қорлануы, оның формалары және мағынасы.
3. Капиталистік дамудың кезеңдері.
4. Қазіргі заман қоғамының пайда болуының марксистік емес теориялары.
Модернизация теориялары.

№ 3. Дәріс (2 сағат)
Тақырыбы: XIX ғ. соңы – XX ғ. басындағы Батыс пен Шығыс елдерінің дамуының
жалпы сипаты.
1. «Екінші өндірістік революция» және оның салдары. Монополиялар және
оның типологиясы. Дүниежүзілік тауар айналысы. Империализм теориясы.
2. Әлеуметтік құрылымның эволюциясы: буржуазиялық элита, «жаңа орта
класс», пролетариат. Әйелдердің эмансипациясы.
3. Ғасырлар тоғысындағы саяси үрдістер. «Жалпыға бірдей сайлау құқығы».
Парламентаризм және оның нұсқаларыы. Партиялар. Реформизм.
4. Құқықтық және саяси жағдайлардың өзгеруі. II Интернационал.

№ 4. Дәріс (1 сағат)
Тақырып: Бірінші дүниежүзілік соғыс: сипаты және салдары.
1. Шығу себептері, мемлекеттердің мақсаты. Шілде дағдарысы. Соғыстың
басталуы, барысы. II Интернационалдың күйреуі.
2. Соғысқа Жапония мен Италияның қосылуы. Төртінші одақтың құрылуы.
Антантаның құпия келісім-шарттары.
3. Соғыстың қорытынды кезеңі. Ресейдегі революция. Соғысқа АҚШ-тың енуі.
«Бейбітшілік туралы декрет» және Вильсонның «14 бабы». Германияның
капитуляциясы.

№ 5. Дәріс (2 сағат)
Тақырыбы: Дүниежүзі елдерінің XX ғ. 20-30 жылдардағы дамуы.
1. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі дүниежүзінің жетекші елдерінің
дамуының жалпы сипаттамасы.
2. 1929-1933 жылдардағы дүниежүзілік экономикалық дағдарыс және оның
халықаралық аренадағы күштердің ара салмағына тигізген ықпалы. Ұлы
дағдарыстан шығудың негізгі модельдері.
3. 20-30 жылдардағы халықаралық қатынастар және Екінші дүниежүзілік
соғыстың шығу себептері.

№ 6. Дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Дүниежүзілік тарихтағы КСРО-ның орны.
1. КСРО: тарихы, әлемдік дамудағы алған орны.
2. КСРО-да жаңа қоғамды құру жолындағы атқарылған шаралар.
3. КСРО-ның күйреуі: себептері және салдары.

№ 7. Дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Екінші дүниежүзілік соғыс.
1. Екінші дүниежүзілік соғыс: басталуы, барысы, аяқталуы.
2. Совет халқының Ұлы Отан соғысы.
3. Бүгінгі тарихнамадағы екінші дүниежүзілік соғысқа және совет халқының
Ұлы Отан соғысына көз-қарас.

№ 8. Дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Дүниежүзілік социализм жүйесі.
1. Дүниежүзілік социализм жүйесінің орнауы: дамуы және ішкі қайшылықтары.
2. Социализм дүниесі мен Батыс елдері арасындағы «қырғи қабақ соғыстың»
күшейуі.
3. Социалистік елдер жүйесінің күйреуі.

№ 9. Дәріс (2 сағат)
Тақырыбы: XX ғасырдағы жаһандық өзгерістер.
1. Отарлық жүйенің күйреуі.
2. Экологиялық проблемалар.

№ 10. Дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Әлемдегі шешілмеген даулы мәселелер.
1. Халықаралық қатынастар жаңа кезеңде.
2. Шешілмеген даулы мәселелер: Палестина, Ауғаныстан, Үнді-Пакистан
жанжалы, Курил аралдары және т.б.

№ 11. Дәріс (2 сағат)
Тақырыбы: XX–XXI ғғ. тоғысындағы батыс және шығыс өркениеттері.
1. Батыс өркениеті.
2. Шығыс өркениеті.

Реферат тақырыптары:
1. Ұлы француз революциясы.
2. АҚШ-тың партиялық жүйесінің құрылуы.
3. БҰҰ-ның құрылуы және даму жолы.
4. Ядролық қарудың таралмауының үдерісі.
5. XX ғасырдағы әлемдегі дағдарыстар.
6. Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің ассоциациясы (АСЕАН).
7. Ұлыбританиядағы көппартиялық жүйе.
8. Кариб дағдарысы.
9. Орыс-жапон соғысы.
10. Қытай Халық республикасының бүгінгі дамуға жету жолдары.
11. Азиялық ойындар – халықтар ынтымақтастығының көрінісі.
12. Коммунистік қозғалыстың тууы және Коминтерн.
13. Вьетнам соғысы.
14. Африка бірлестігінің ұйымы.
15. Семей ядролық сынақ полигоны – «қырғи қабақ» соғыстың салдары.
16. Отто Бисмарк – саясаткер, аса көрнекті мемлекет қайраткері.
17. Ф.Д. Рузвельт: өмірі және қызметі.
18. Гаага трибуналы: құқықтық мүмкіндіктері және қазіргі заманғы әлемдік
қылмыстармен күрес.
19. Социалистік мемлекеттің кубалық моделі.
20. Мао Цзедун: өмірі және қызметі.
21. Үндістанның көрнекті қоғам және мемлекет қайраткерлері: Мохандос
Карамчанд Ганди, Джавахарлал Неру, Индира Ганди.
22. Екі Кореяның пайда болуы: біріктірудің проблемалары.
23. Израиль мемлекеті.
24. Араб елдері қазіргі кезеңде.

Арнайы СОӨЖ тақырыбына түсініктеме.
Арнайы СОӨЖ бағдарламасы студенттердің ХVI ғасырдан бастап әлем тарихы
туралы курсын терең меңгеруге қосымша оқу құралы есебінде ұсынылады.
Арнаулы СОӨЖ тақырыбы әлем тарихының бұрмаланған, көмескі беттерінің
нағыз ғылыми тұрғыдан жеткізілуіне байланысты алынған.
Бұл тақырып әлем тарихының жан-жақты қаралуына және оның дүниежүзілік
тарихындағы бір бөлігі ретінде қарастырылып, тарихи маңызын көрсетуге
бағытталған. Әсіресе ХVI ғасырдан бастап әлемдегі болған оқиғалардың
маңызын, өркениеттің қозғалуына әсер еткен үдерістердің мағынасын көрсету,
мемлекеттердің өзара саяси, әлеуметтік-экономикалық байланыстарын, соларды
тұғызған себептерді түсіндіруге мүмкіндік береді.
Сондай-ақ, белгілі қайраткерлерінің, мемлекеттердің саяси тұрғыдағы
өзіндік бет-бейнесін көрсету міндеті қарастырылған. Тақырыпқа сәйкес
деректер мен ғылыми зерттеулерді пайдалана отырып, арнаулы СОӨЖ курсын
толық меңгеруге мүмкіндік бар.
1500 жылдан бастап әлем тарихының құрамдас бөлігі ретінде әр
мемлекеттің дербес саяси-экономикалық шараларды жүргізуінің түпнегізі –
жеке тарихи кезеңде зиялылардың қалыптастырған қоғамдық-саяси
қызметтеріндегі идеядан бастау алғанын осы курсты игеру кезінде көз
жеткізуге болады.
Студенттер арнаулы СОӨЖ курсын игеру арқылы төл тарихымыздың аса
маңызды мәселелерінің түйінін шешуге мүмкіндік алады.

СОӨЖ тақырыптары

№ 1 СОӨЖ (1 сағат)
Тақырыбы: Европа жаңа заманда. Ұлы географиялық ашулардың салдары.
1. Нидерланды.
2. Англия.
3. Франция.
4. Германия.

№ 2 СОӨЖ (1 сағат)
Тақырыбы: Европа 18 ғасырда.
1. Европадағы ертебуржуазиялық мемлекеттер және білімдар абсолютизм.
2. Ұлы француз революциясы.
3. Европадағы елдердің XVIII ғасырдағы экономикалық дамуы.
4. Европалық державаларының отарлық саясаты және Солтүстік Америкадағы
ағылшын отарларының азаттық үшін күресі.

№ 3 СОӨЖ (1 сағат)
Тақырыбы: 19 ғасырдағы алдыңғы қатарлы мемлекеттер.
1. Европадағы XIX ғасырдағы халықаралық қатынастар және революциялық
қозғалыс.
2. АҚШ-тағы, Латын Америкасындағы, Жапониядағы буржуазиялық революциялар.

3. Индустриалды өркениеттің қалыптасуы.

№ 4 СОӨЖ (1 сағат)
Тақырыбы: 20 ғасырдағы дүниежүзілік соғыстар. Себептері мен салдары.
1. Бірінші дүниежүзілік соғыс.
2. Фашизмнің тууы. Әлем екінші дүниежүзілік соғыстың қарсаңында. Екінші
дүниежүзілік соғыс.

№ 5 СОӨЖ (1 сағат)
Тақырыбы: XX ғасырдағы жаһандық өзгерістер.
1. XX ғасырдың бірінші және екінші жартысындағы ірі экономикалық
дағдарыстар. Мемлекеттік-монополиялық экономиканың феномены.
2. Отарлық жүйенің ыдырауы.
3. Дамушы елдер және қалықаралық дамудағы олардың орны.

№ 6 СОӨЖ (1 сағат)
Тақырыбы: Дүниежүзілік социализм жүйесінің даму кезеңдері.
1. Дүниежүзілік социализм жүйесінің пайда болуы.
2. Дүниежүзілік социализм жүйесінің дамуының кезеңдері.
3. Дүниежүзілік социализм жүйесінің күйреуі.

№ 7 СОӨЖ (1 сағат)
Тақырыбы: Үшінші ғылыми-техникалық революция. Постиндустриалды өркениет.
1.Қазіргі ғылыми-техникалық революцияның кезеңдері.
2.Постиндустриалдық өркениетке өту.

№ 8 СОӨЖ (1 сағат)
Тақырыбы: Дүниежүзілік дамудың қазіргі кезеңдегі тенденциялары.
1. Экономиканың интернационализациялануы
2. Капитализмнің дүниежүзілік үш орталығы
3. Қазіргі заманның жаһандық проблемалары

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

Негізгі әдебиеттер:
1. Александров В.В. Новейшая история стран Европы и Америки. 1945–1986
– М.: Высшая школа, 1988.
2. Великая Отечественная война Советского Союза. 1941–1945 гг. Краткая
история. – М., 1984.
3. Виппер Р.Ю. и др. История нового времени. – М.: Республика, 1995.
4. Верт Н. История Советского государства. 1900-1991. – М.: Прогресс,
1992.
5. Война и послевоенное развитие мирового сообщества. 1939–1991: Учеб.
пособие. – М.: МАИ, 1992.
6. Дьяконов И.М. Пути истории. От древнего человека до наших дней. –
М.; Восточная литература, 1994.
7. Из истории мировой цивилизации. / Под ред. Ш.М. Мунчаева. – М.,
1993.
8. История Древнего Востока. – М.: Наука, 1988.
9. Жаңа заман тарихы. Бірінші кезең. Оқу құралы. / Қ. Ізтілеуов Астана
Фолиант 2008
10.Еуропа және Америка елдерінің жаңа заман тарихы 1870- 1918 жж.
Алматы, 2005.

Қосымша әдебиеттер:
1. История средних веков. – М.: Просвещение, 1986.
2. История СССР. 1861–1917: Учебник. / Под ред. В.Г. Тюкавкина. – М.:
Просвещение, 1989.
3. Капустин Б. Г. Глобальные проблемы мирового общественного развития. –
М.: УДН, 1991.
4. Краткая всемирная история. В 2-х кн. / Под ред. А.З. Манфреда. – М.:
Наука.1966
5. Лурье Ф.М. Российская и мировая история в таблицах. – СПб.: Каравелла,
1995.
6. Новейшая история зарубежных стран: Европа и Америка. 1917–1945. – М.:
Просвещение, 1989.
7. Россия и мир: Учеб. книга по истории. В 2-х ч. – М.: Владос, 1995.
8. Семенникова Л.М. Россия в мировом сообществе цивилизаций: Учеб.
пособие для вузов. – М.: Интерпракс, 1994.
9. Современные Соединенные Штаты Америки: Энциклопедический справочник. –
М.: Политиздат, 1988.
10. Хозяйственные реформы в России (IX–XX вв.): Учеб. пособие. / Под ред.
А.Н. Романова, А.Н. Марковой. – М.; ВЗФЭИ, 1993.
11. Широков Г.В. Развивающиеся страны в мировом капиталистическом
хозяйстве. – М.: Наука, 1987
Арнаулы әдебиеттер:
1. АҚШ. Қысқаша тарих. – Алматы: “Ғылым”, 1996.
2. Берге И.В. Историческое недоразумение? «Холодная война» 1917-1990.
М., 1996 ж.
3. Бомье Ж. Гитлерден Труменге дейiн. - Алматы, 1952.
4. Брант В. Воспоминания // Вопросы истории. 1991. Т 1.
5. Бэшлосс М. Тэлботт С. На самом высшем уровне. Закулисная история
окончания «Холодной войны». М., -1994 ж.
6. Бэшлосс М. ХХ век: основные проблемы и тенденции международных
отношении. М., -1992 ж.
7. Борисов Ю.В. Новейшая история Франции. М., -1966 ж.
8. Васютинский В.Н. Президент Французкой Республики Ф.Миттеран. М.,
1992.
Оқу-анықтамалық материалдар:
1. Гренвил Дж. История ХХ века. М., 1999 г.
2. Дуглас С. Стивенсон. Америка: халық пен ел. – Алматы: “Ғылым”, 1995.
3. Ибрашев Ж.У. Политическая концепция Шарль де Голля. А., -1971 г.
4. Иванян Э.А. Белый дом. Президенты и политика. М., 1979 г.
5. Иванян Э.А. От Дж. Вашингтона до Дж. Буша. М., 1991 г.
6. Иванян Э.А. Рональд Рейган. Хроника жизни и времени. М., -1991 г.
7. Мәшiмбаев С.М. Еуропа және Америка елдерiнiң қазiргi заман тарихы
(1918-1945 жж.).- Алматы, 2003.
8. Молчанов Н.Н. Генерал де Голль. М., 1998 г.
9. Нарочницкая Е.А. Франция в блоковой системе Европы 1960-1980-е годы.
М., -1983 г.
10. Фимлитов А.М. Германский вопрос от раскола к объединению. М., 1993 г.
11. История международных отношении и внешней политики. Часть 3. Под ред.
Ж.У.Ибрашева. А., 1998 г.

СОӨЖ жұмыстары (тақырыбы, талаптары, мерзімі)

Жазбаша жұмыстарды дайындау және орындау бойынша әдістемелік нұсқаулар
(өздік жұмыстары, рефераттар және т.б.)
Тақырып бойынша керекті әдебиеттерді іріктеп, конспект жазу, бақылау
сұрақтарына жазбаша түрде жауап жазу. Шағын конференцияға қатысу үшін
тақырып бойынша керекті әдебиеттерді іріктеп, жұмыс жоспарын құру,
тақырыптың негізгі сұрақтары бойынша жиналған материалдарды жүйелеу,
баяндаманың негізгі бөлімінде жоспарды ашу, кіріспе мен қорытынды жазу,
тақырып бойынша әдебиеттер тізімін құру. Сөз сөйлеу үшін тезис жазу.
Тезисте тақырыптың өзектілігін, баяндаманың мақсаты мен міндетін,
методологиясын, негізгі ережелерін көрсету, тезистің көлемі – бір бет.
Дебатқа қатысу үшін тақырып бойынша әдебиеттерді іріктеу, керекті
ережелерді жазу, сөз сөйлеу мәтінін құрастыру, дискуссияға қатысу үшін
тақырып бойынша сұрақтар құрастыру. Тесттік тапсырмаларды шешу үшін тақырып
бойынша қажетті әдебиеттерді қолданып, тесттерді шешуге кірісу.

«Әлем тарихы (1500 жылдан бастап)» пәні бойынша студенттердің СОӨЖ
жұмыстары
Әр өткен жаңа тақырыпқа байланысты негізгі мәселелерді талқылау,
сипаттама беру, тұжырымдау. Өзекті мәселені бөліп қарастыру, сұрақ – жауап
арқылы алған білімерін бекіту.

СОӨЖ жұмысын жазу бойынша әдістемелік нұсқау.
Берілген жұмыс түрі студенттің білімін аралық немесе қорытынды
бағалау, үшін оқытушының жеке сұрағына немесе тапсырмасына жазбаша жауап.
Студент дербес тақырып мәнін ашуға тиісті. Бақылау жұмысын орындау
кезінде оқу құралдарынан басқа өзге де қайнар көздерді пайдаланып, оларға
сілтеме жасалса, жауаптың сапасы мен оның бағасын жоғарлатады.
Аралық бақылау жұмысының көлемі 5 - 6 беттен, ал қорытынды жұмыс
көлемі – 8 – 10 беттен аспайды. Әдетте бақылау жұмысы оқушы дәптерінде
орындалады.

Реферат жазудың әдістемелік нұсқауы.

Реферат оқытылатын пәннің қандай да бір ірі мәселелерін студенттермен
дербес анықтауға, белгілі бір мәселеге қатысты түрлі концепциялар мен
ғылыми көзқарастармен танысуға арналған.
Реферат міндетті түрде бірнеше әдеби қайнар көздердің негізінде
дайындалады. Онда мәселенің негізгі концепциясы, мамандардың пікірлері,
қайнар көздерге сілтемелер, қолданылған ғылыми әдебиет тізімі көрсетіледі.
Реферат тақырыбын тандау студенттермен дербес жүзеге асырылады.
Тақырып тандағаннан кейін және пән оқытушысымен кенескеннен кейін, студент
тақырып бойынша кітаптардың, ғылыми мақалардың және анықтамалық құралдардың
тізімін жасайды. Міндетті түрде тақырыпқа қатысты құжаттардың бары
анықталады.
Реферат жоспары ашылатын тақырыптың ішкі тұтастығын көрсетуге тиісті.
Реферат құрылымы қысқаша кіріспеден, негізгі бөлімнің 2-3 парақтарынан,
қорытындыдан және қолданылған қайнар көздердің тізімінен тұрады.
Кіріспеде (1-1,5 бет) тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен
міндеті негізделеді.
Негізгі бөлімде мәселе жағдайы, оның тенденциялары, ғылыми
концепциялары мен көзқарастар, құжатта қайнар көздер мен практика
материалдары анализденеді, негізгі ұғымдар мен жағдайлар көрсетіледі.
Қорытындыда рефераттың мақсаты мен міндетіне сай, тақырыпты зерттеудің
негізгі қорытындылары, авторлық тұжырымдар мен практикалық нұсқамалары
көрсетіледі. Реферат көлемі 12-15 беттен аспайды.

Бақылау түрі.
Ағымды бақылау:
• бағдарламадағы тақырып бойынша өз көз – қарасын білдіру;
• ситуациялық жағдайларды шешу;
• жазба жұмыстарын, тестер, бақылау жұмыстарын орындау;
• пән бойынша сөз жұмбақ құрастыру;
• іс ойыны;
• аралық бақылау.
Қорытынды бақылау:
• аттестация;
• емтихан.

Пәннің саясаты:
• Сабақтарға уақытында келу;
• Сабақ үстінде басқа істермен шұғылданбау;
• Себепсіз сабақтан қалмау, ауырған жағдайда справка әкеліп, көрсету;
• Босатқан сабақтарды оқытушы белгілеген уақытта келіп тапсыру;
• Тапсырманы орындалмаған жағдайда, қорытынды баға төмендейді;
• Оқу процессіне белсенді қатысу;
• Күнделікті сабақтарға қатысу;
• Шыдамды, жауапты болу керек.
Талаптар: сабақ барысындағы жұмыстарға белсенді қатысу үшін,
студенттердің мамандыққа кіріспе пәніне қызығушылығы болу керек. Барлық
тапсырмаларды уақытында орындау керек.
Сабақта материалды талдау үшін, сұрақтар қойып, сын көзқарас білдіру
үшін, мәселені көтеру үшін алдын ала дайындалып келу керек.

Білімді бағалау саясаты:
Оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау білімді өлшеу негізінде жүзеге
асырылады. Оқушылардың білімін өлшеу пәннің оқу бағдарламасына сәйкес болуы
керек. Оқушылардың білімін өлшеуіштер түрлі түрлерде жасалады: бақылау
сұрақтары, билеттер, тесттер (ашық, жабық, аралас, сәйкесінше, эссе және
басқалары), есепті-кестелік, курстық және т.б. жұмыстар тапсырмалары.
Оқушылардың білімін өлшеу құралдары ретінде баға шкаласы шығып отыр.
Баға шкаласы баллды-рейтингтік әріптік жүйеге негізделген.
Оқушылардың білімдері, қабілеттері және өкілеттіліктері бақылаудың
барлық түрлері бойынша туры пропорционалды қатыстығы бар баллды-рейтингтік
әріптік жүйенің бағаларымен анықталады.
«Өте жақсы» бағасы (А, и А-). Бұл баға оқушы бағдарламалық жадығатты
толық меңгергенін көрсетсе және қателер жібермесе, уақтылы орынды бақылау
жұмыстарды дұрыс орындап, олар бойынша есепті өткізсе, дұрыс ойласа,
уақтылы қатесіз аралық бақылауларды және үй тапсырмасын орындаса, ғылыми-
зерттеу жұмысымен айналысса, өзі қосымша ғылыми әдебиетті қолданса,
бағдарламалық жадығатты өзінше жүйелендіре білген жағдайда қойылады.
«Жақсы» бағасы (В+, В и В-). Бұл баға оқушы бағдарламалық жадығатты 75%-
дан төмен емес меңгерсе және жауап беруде ауыр қателер жібермесе, уақтылы
орынды бақылау жұмыстарды дұрыс орындаса және оларды қағидалық
ескертулерсіз өткізсе, уақтылы қағидалық қатесіз аралық бақылауларды және
үй тапсырмасын орындап өткізсе, оқытушының нұсқауымен қосымша ғылыми
әдебиетті қолданса, ғылыми-зерттеу жұмысымен айналысса, қағидалық емес
қателерді жіберсе немесе студенттің өзімен кейін жөнделген қағидалық
қателер жіберсе, бағдарламалық жадығатты оқытушының көмегімен жүйелендіре
білген жағдайда қойылады.
«Қанағаттандырылған» бағасы (С+, С., С-, D+, и D). Бұл баға оқушы
бағдарламалық жадығатты 50%-дан төмен емес меңгерсе, бақылау жұмыстарды
орындау барысында оқытушының көмегіне жүгінсе, аралық бақылауларды өткізу
барысында қағидалық емес қателер жіберсе, ғылыми жұмыста бәсеңдесе,қытушы
көсеткен әдебиетпен шектелсе, бағдарламалық жадығатты жүйелендіруде
қиналғанда қойылады.
«Қанағаттандырылмаған» бағасы (F). Бұл баға егер студент бағдарламамен
қарастырылған негізгі жадығатты білуде жекелеген білімсіздікті танытса,
пәннің бағдарламасының жартысынан көбісін меңгермесе, жауаптарында
қағидалық қателер жіберсе, бастапқы, аралық, соңғы бақылау нысандарымен
қарастырылған жеке тапсырмаларды орындамаса, бағдарламамен қарастырылған
барлық негізгі әдебиетті зерделенбеген жағдайда қойылады.
Пәннің оқу бағдарламасын оқушымен меңгеру деңгейінің соңғы бағасы
бастапқы және соңғы бақылау бағаларын ескере отырып кумулятивті әдіспен
анықталады.
Соңғы баға оқушы өту рейтингісінен де, соңғы бақылауданда жақсы
бағаларға ие болса ғана есептеліп шығарылады.
Өту рейтингісін есептеу барысында міндетті түрде бастапқы, шектік
бақылау, есептік-кестелік, курстық жұмыстардың (жобалардың) бағалары
ескеріледі.
Бастапқы жетістіктерді бағалары бастапқы және аралық бақылау
бағаларынан құрастырылады. Аралық бақылау оқу пәнінің ірі тарауларын
(модульдерін) зерделгеннен кейін өткізіледі.
Жетістіктердің бастапқы бақылауы бастапқы бағалардан тұрады: семинарлық
және тәжірибелік сабақтарда алынған бағалар, орындалған жұмыстар, үй
тапсырмалары, өзіндік жұмыстары тапсырмаларынан алынған бағалар.

Дәріске қатысу – 100%
Практикалық сабақтағы белсенділігі - өте жақсы – 90-100 %
жақсы
75- 89 %

қанағаттанарлық –50-74 %

СОӨЖ – 50-100% СӨЖ - 55- 100%

3. Дәрістердің тезистері

№ 1. Дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Пәнге кіріспе. Әлем тарихын кезеңдерге бөлу.

Еуропа үшін жаңа заман (XVII—XIX ғасырлар) қоғам дамуындағы маңызды
тарихи кезең болып саналады. Бұл дәуірдің әр ғасыры тарихи уақиғаларға,
мәдени төңкерістерге толы. Жаңа заман — өнеркәсіптік өркениеттің қарыштап
алға басып, қоғамның барлық салаларында түбегейлі өзгерістердің белең
алғандарға байланысты жаңа сипатқа, жаңа мазмұнға ие болды. Ғылымның
дамуына еркіндіктің берілуі қоғамдық сананы жаңа сатыға көтерді. Қоғамдық
өмірдің барлық салаларында жетекші орынға ие бола бастаған ғылым —
адамдардың нәсіліне, ұлтына, табына қарамастан халықтың рухани дүниесін
байытуда айтарлықтай рөл атқарды. Мемлекет тарапынан жасалынған үлкен
қамқорлықтың арқасында XVII ғасыр ғылыми революцияның даму қарқыны өте
жоғары болды. Ғылыми революция математика және механика саласында басталды
да, басқа ғылым салаларындағы ғылыми жаңалықтармен жалғасты.
XVII ғасыр ғылыми революция — адамзат баласының өзін қоршаған дүниені
танып-білуге деген құлшынысының жемісі болды. Ғылымның қарышты қадаммен
алға басуы және оның қоғамдық өмірдің барлық саласына біртіндеп кіре
бастауы рационализмнің қалыптасу процесін аяқтауға мүмкіндік берді.
Рационализм жаңа заман адамының өмірі мен бет-бейнесін жан-жақты айқындай
отырып, халық санасынан еркін орын алды. Рационализм қоғамдағы орын алған
тарихи жағдайларды ескере отырып, христиан дінінің католиктік тармағымен,
оның дүниені құдайдың жаратқандығы туралы ілімімен де санасып отырды.
Олай болса, жаңа еуропалық сана мен буржуазиялық мәдениет таза
атеистік сипатта болмағандығын аңғарамыз. Христиан діні мен шіркеулер
Реформацияға (XVI ғасыр) дейін де, Реформациядан кейін де өз беделін жойған
жоқ, қайта олардың қоғамдық, саяси және рухани өмірдегі рөлі бұрынғыдан
артпаса, мүлде кеміген жоқ, қайта христиан діні өз өрісін бұрынғыдан да
кеңейтіп азаматтық, мемлекеттік өмір салаларына кеңінен араласты. XVII
ғасырда Еуропа — жаңа өмір жолына түскен жас Еуропа болатын. Бұл жол —
өткен ғасырлардың бай тәжірибесін ой елегінен өткізіп сарапқа салу жолы
болды. Бұл тарихи жолда орта ғасырлар кезеңіндегі мәдени құндылықтарды ғана
емес, жалпы адамзат баласының сонау көне заманнан бергі жинақтаған рухани
байлығын игерумен қатар, сол бір баға жетпес мәдени дөстүрлерді жаңа заман
талабына сай қайта жаңғырту сияқты игі мақсаттар жүзеге асырылды. Көне
заман мен жаңа заманның арасында қаншама уақыт өтсе де олардың өзара
сабақтастығы өмірлік сипат алды. Ойымыз дәлелді болу үшін, ғылым
саласындағы әр заман өкілдерінің бізді қоршаған дүние жайындағы ой-
толғамдарын қарастырып көрейікші. Шындығында да, жаңа заманның философы,
әрі математигі Лейбниц (1646
—1710 жылдары) пен көне дәуірдің философы, әрі математигі Пифагордың
(б.з.б. VI ғасырлар) дүниеге қатысты ғылыми көзқарастары ның бірдей болып
шығуын қалай түсіндіруге болады? Екі ғұлама да әлемді өзара тығыз
байланыстағы біртұтас организм деп қарастырады. Лейбництің философиясында
«айқындалған үндестік» теориясы басты орын алады. Бұл теория — діни-
теологиялық, гуманистік және эстетикалық мазмұнға бай жан-жақты теория
болып саналды. «Айқындалған үндестік» теориясын — замана талабы, қоғамдық
сана-сезім және халықтық түсінік тұрғысынан қарастыратын болсақ; бұл-
құдайтағаланың даналығына шексіз сенім болса, ал рухани тұрғыдан
қарастырсақ, бұл — өнер атаулыны (мысалы, Бахтың
музыкасын немесе классицизм стиліндегі өнер туындыларын және т.б.) бүкіл
жан-дүниеңмен қабылдау болып табылады.
Жаңа заманда еуропалықтардың күш-жігері табиғатты меңгеруге жұмсалды,
сондықтан да болар XVII ғасырда ғалымдарының басты назары табиғат
құбылыстарын ғылыми тұрғыдан зерттеуге бағытталды. Сонымен қатар XVI—XVII
ғасырлар қалыптасқан ұлттық, мемлекеттік, экономикалық және саяси қарым-
қатынастардың негізінде философиялық, әлеуметтік және саяси-құқықтық
теориялар өмірге келді. Олардың авторлары ғасыр
ойшылдары: Гоббс, Локк, Спиноза,Гуго, Гроций және т.б. болды.
Жоғарыда атап өткеніміздей, бұл дөуірде элем техникаландырыла бастады,
табыс пен байлыққа ұмтылыс бұрын-соңды болмаған қарқынға ие болды, капитал
күшіне енді. Ең бастысы — ғасырлар бойғы қалыптасқан өмір салтының бұзылуы
адамдардың санасын өзгертіп, жалпы мәдениеттің дамуына өз ықпалын тигізді.
Сондықтан да болар, қоғамда қандай терең өзгерістер жүзеге асырылса да,
жаңа заман мәдениеті өзінің тар шеңберінен толық шыға алмады. Оның үстіне
Еуропалық өркениеттің алға басуы дүние жүзінің басқа да халықтарын, соның
ішінде көне мәдениеттің ошағы болған ұлы халықтарды
(Үндістан, Қытай, Мексика және т.б.) ашықтан-ашық тонау есебімен жүзеге
асырылды. Өркөкірек еуропалықтар өздерінің өркениетгі-мәдениетті елдерге
айналуына тікелей әсер еткен бұл мемлекеттердің мәдени ықпалын тез арада
ұмытып кетті. Еуропалықтар «ұлы географиялық ашулар заманын» басынан
кешірді, жаңа жерлерді игерді, талай мемлекеттерді экономикалық
тәуелділікте ұстады. Бірақ, өкінішке орай, олар жаңа жерлерді игергенмен,
халықтардың рухани байлығын игеруді қажет деп санамады. Демек, жаңа
еуропалық мәдениетті бір жақты қарастыруға болмайды. Оның шоқтығы биік
мәдениет екендігін мойындай отырып, оның қарама-қайшылықтарын,
ақтаңдақтарын да шындық тұрғысынан көрсете білуіміз қажет.

№ 2. Дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Әлем жаңа заман кезеңінде. Капиталистік қатынастардың тууы және
дамуы.

Капиталистік өндіріс тәсілінің шығуы мен дамуы. Капиталдың
алғашқы қорлануы. XIX ғасырда Еуропа мен Америкада капиталистік
өндіріс тәсілдері толығымен орнады. Англияда басталған өнеркәсіп
төңкерісі XIX ғасырдың ортасына қарай толық аяқталды. Машиналарды
енгізу, оларды үнемі жетілдіре беру, өндірісті кеңейту, т.б.
тәсілдерді қолданк арқылы капиталистер өндірістің техникалық негізін
үнемі жақсартып отырды.
Капиталистік өндіріс процесінің қозғаушы күші әрі мақсатты
айқындаушы капиталдың өсуі, яғни қосымша құн өндіру болып табылады.
Капиталистік өндіріс тәсілі қоғамда екі аптаның болуын қажет етеді:
бір жағынан, өндіріс құралдарының және тіршілік үшін қажеттіліктердің иесі
– капиталистер, екінші жағынан соның бәрінен ажыратылған, сатылатын бір-ақ
түрлі тауардың – жұмыс күшінің иесі – пролетарлар болуға тиісті.
Капитализмдегі артық өндіру дағдарыстары. Мүмкіндіктер мен байлықтарды
өндіріс құралдары иелерінің қолында шоғырландырып, ал халықтың көпшілігін
мұқтаждық пен тұтыну тапшылығына ұшыратып, XIX ғасырдағы және XX ғасырдың
бірінші жартысындағы капитализм артық өндіру дағдарыстарын туғызады.
Капитализм жағдайында өндірісті қоғамдық жағынан ұйымдастыру және жоспарлау
жоғары дәрежеге көтерілді. Сонымен қатар қоғамда өндірістік анархия –
бейберекеттілік байқалды. өндірушілер шығаратын өнімнің рынокта сұранысы аз-
көптігін жақсы білмеді.Рыноктың кеңеюі өндірістің өсуінен артта қалды.
Саудада тоқырау басталады, рынок сұраныссыз шығарылған өнімдерге толады.
Фабрикалар тоқтайды, жұмысшылар күнкөріс мүмкіндіктерінен айырылады,
өнімдер көптеген көлемде аяусыз шашылып қиратылады. Жиналған тауарлар төмен
бағамен сатылып, біртіндеп өндіріс пен айналым орнына келмей дағдарыс
толастамайды. Бірақ тарихта орын алған бір кезең – XIX ғасырдың ақыры – XX
ғасырдың басында Еуропа және Америка елдерінде кейбір монополиялардың
қуаттылығы артқаны соншалықты, олар бүкіл қоғамды қанаушы қарақшылар тобына
айналды. Кейбір елдерде (мысалға Германияда) олар мемлекеттің өзін
бағындырып алды. Алайда бір де бір қоғам мұндай олигархияның билеп-
төстеуіне көнбейді. Мемлекет қоғамның ресми өкілі ретінде өндірісті
басқаруды өз қолына алуға мәжбүр болды. XX ғасырда ең алдымен Германияда,
одан соң басқа елдерде мемлекеттік реттеу саясаты басталып, бейберекет
дамыған капитализмнің заманы тарихи кезең болып қана қалды.
XVII – XVIII ғғ. Буржуазилық революциялардың себептері мен факторлары.
Феодалдық жүйенің ірі халықаралық ортылығы римдік католик шіркеуі болған
еді. Ішкі қайшылықтар мен соғыстарға қарамастан, ол бүкіл Батыс Еуропаны
саяси жағынан біртұтас етіп біріктіріп отырды. Шіркеу феодалдық құрылысты
құдайдың тәртібі деп қасиеттеп қорғаштады. Әйткені шіркеу барлық католиктік
елдерде ірі феодалдар қатарына жатты. Оның қоғамдығы рөлі де күшті болды.
Ғылым мен білім, мәдениет пен салт-дәстүр діни идеология арасындағы рух
қоршауында еді. Сондықтан XVI – XVII ғасырлардағы буржуазиялық революциялар
діни бүлік сипатында болды.
Абсолютизмге және шіркеуге қарсы ұрандарды Батыс Еуропада
университеттер мен саудагер – кәсіпкерлер көтерді. Буржуазия барлық жерде
қолөнершілер мен жұмысшыларды күреске бастады.
Қандай да болсын буржуазиялық революцияның табысты болуы сол кездегі
халықтың басым көпшілігі - шаруалардың қаысуына байланысты. Шаруалар не
үшін және неге қарсы күресті? Олардың күресі діни, саяси емес, әлеуметтік
сипат алып, жер үшін жүргізілді. Шаруалар басыбайлықтың қандай да болсын
түріне қарсы көтерілді, олар жер иелену қөұқығы үшін, феодалдық
міндеткерліктер мен шіркеудің ондық салығын жою үшін күресті. Күрес
барысында шаруалар мырзалар зорлықпен тартып алған қоғамдық жерлерді:
шабындық пен жайылымдарды, ормандар мен т.б. жерлерді қайтарып алуға
тырысты. Түптеп келгенде шаруалар буржуазиялық революция арқылы дворяндар
мен дінбесылардың сословиелік өктемдігін жоюға ұмтылды. Яғни, негізгі
мәселе азаматтық теңдік орнату еді.
Ол мұндай көсемдікке қалай ие болды? Мәселе мынада еді. Журжуазиялық
революциялар дәуірінде феодалдар мен буржуазия қарама – қайшылықтарымен
қатар ол кездегі қоғамда қанаушы мен қаналушылар, бай арамтамақтар мен
кедей еңбеккерлер арасындағы шиеленіс ерекше көзге түсетін еді.
Сонымен, қорыта айтқанда, буржуазиялық революцияда қозғаушы күш қала
қолөнершілері мен еңбеккерлері, ал олардың басты одақтасы және жауынгер
армиясы шаруалар болды.
XVI-XVIII ғасырлардағы революциялар ақиқат мазмұны бойынша
буржуазиялық болды және сол жүзжылдықтардағы қызу әрекеттердің барлығы
негізінен қоғамның йеодализмнен буржуазиялық қатынастарға көшуіне
байланысты.

Саяси модернизация - аумақты кеңейту және әкімгершілік-саяси шекараны
реттеу ұлттық немесе федеративтік мемлекеттердің құрылуы, орталық (заң
шығарушы, атқарушы) биліктің күшеюі, сонымен бірге билік бөлінісі;
екіншіден, мемлекеттің қоғамның ішкі бірлігін және тұрақтылығын сақтай
отырып экономика, саясат және әлеуметтік салалардағы құрылымдық
өзгерістерге дайындығы;
үшіншіден, саяси үрдіске түрғындардың кеңінен қосылуы;
төртіншіден, саяси демократияның орнауы немесе билікті заңдастыру
тәсілдерін өзгерту.
Саяси модернизация теориялары - XX ғ. 50-60 жж. модернизация теориясы
қоғамдық-тарихи даму теорияларының бір бағыты ретінде қалыптасты. Бұл
теорияның басты белгісі - универсалдық, яғни, қоғам дамуын барлық елдер мен
халықтар үшін ортақ заңдылықтары мен кезеңдері бар жалпы (универсалды)
процесс ретінде қарастыру.
Модернизация теориясындағы либералдық бағыт. Либералдық бағытты
зерттеушілер (Р.Даль, Г.Алмонд, Л.Пай) саяси модернизацияның мақсатын үнемі
өзгеріп отыратын әлеуметтік және саяси талаптармен жұмыс істей алатын
институттардың қалыптасуынан көреді. Билік өкілдері мен тұрғындар
арасындағы диалогтың орнауы. Мұндай диалогты ұйымдастыру ашық әлеуметтік
және саяси жүйені орнатуды білдіреді. Бұл жағдайда әлеуметтік топтар
арасындағы айырмашылық жойылып, әлеуметтік белсенділік өседі, ал саяси
салада әкімгершілік және саяси топтар мен институттар арасындағы қарым-
қатынас тиімді реттеледі.
Либералдық бағыт үшін саяси модернизацияның негізгі белгісі - азаматтардың
саяси араласуының деңгейі мен әртүрлі топтардың, саяси жетекшілердің ашық
саяси бәсекелесуінің алғышарты.
Консервативтік бағыт өкілі (Самуэль Хантингтон Модернизация
теориясындағы консервативтік бағыт. Консервативтік бағыт өкілдері
(С.Хантингтон, Дж.Нельсон) модернизацияның негізгі көзі деп саяси өмірге
араласатын бұқара халық күресін үнемі өзгертіп отыратын әлеу¬меттік
мақсаттар кепілдігін қамтамасыз ете алатын саяси институттардың беріктігі
мен ұйымшылдығын айтты. Қатаң тәртіп қана нарық пен ұлттық бірлікке өтуді
қамтамасыз ете алады. Сондықтан да модернизация жоғары орталықтандырылған
саяси институттарды талап етеді, яғни, қоғамдық өзгерістер үшін ұйымдық
құралдарды институттандыру қажет.

№ 3. Дәріс (2 сағат)
Тақырыбы: XIX ғ. соңы – XX ғ. басындағы Батыс пен Шығыс елдерінің дамуының
жалпы сипаты.

1870-1899 жылдардағы Англия. Англия XX ғасырдың басында
1. Экономикалык даму ерекшеліктері
2. Саяси құрылысы
3. Отарлау саясаты
4. Жұмысшы қозғалысы
XIX ғасырдың 70 жылдарынан бастап Англия бұрынғы өнеркәсіптік
біріншілігі монополиясынан айрыла бастады. Англия отары көп ел және теңізде
үстемдігі кұшті болып қала берді. Англияның экономикалық даму қарқыны
төмендей бастады. XIX ғасырдың 70-жылдары АҚШ-та да Европа елдерін-дегідей
өнеркәсіп төнкерісі жасалды. Англияда өнеркәсіп төнкерісі XVIII ғасырдың
ортасынан бастап XIX ғасырдың 50-60 жылдары аяқталған-ды. АҚПІ Англиядан
қүрал-жабдықтар сатып алып өздерінің экономикасын күшейтгі. Осылайша АҚШ
Англияның өзін басып озып өнеркәсіптік қаркыны жағынан Англия
АҚШ тан кейін қала бастады. 1873-1900 жылдар арасында Англияның
дүниежүзілік шаруашылықга үлесі 3 есе қысқарды. Англияның экспорты 8
процентке ұлғайса, Германияда, 40% үлғайды. Америкада 230 % ке көтерілді.
Бұның себебі Англияның зауыттарына капитал өте ертеде салынды. Екіншіден,
басқа елдердің ірі өнеркәсштерінде өнімді жаңа салалар пайда болды. АҚШ пен
Германияда ірі өндіріс салалары көбейді. Химия өнеркәсіптері пайда болды.
Англияның отарлардан келетін табысы өте көп болды. Бірақ бұлар XVIII
ғасырдан бергі өңціріс орындарын жаңартпады. Бұл жағдай Англияның
экономикалық өмірінде көп ұзамай көрініс тапты. Германия Англияның
бәсекелесіне айналды. Англияның артта қалуына 1878 жылғы дағдарыстар, 1890
жылғы ақша дағдарысы, 1892-93 жылдардағы дағдарыстар әсер етті. 1875-95
жылдары болған ауыл шаруашылығы. дағдарысы да елдің орта шаруаларын
күйзелтті. Англияда елдін тұрғындарының әл-ауқатының нашарлай түсуіне
байланысты ішкі рынок тарыла түсті. Енді Англия ақша жасаудың баскд жолына
түсті. XIX ғасырдың аяғында шет елге капитал шығару арқылы пайда табу
табыстың негізгі көзіне айналды. Ағылшын кәсіпкерлері Голландияда жүн
фабрикаларын салды. Бельгияда болат зауыттарына капитал салды. Көмір
шахталарын ашты. Европа елдерінде темір жол салуға Англия буржуазиясы
өздерінің капиталын сшіды. Англияның өзінде де акционерлік қоғамдар
қүрылды. Ол қоғамдар ұсақ кәсіпорындарға акдда жүмсады.
Елде отарлық саясат күшейді. XIX ғасырдың соңғы ширегінде Англия
бөлінбеген жерлердің көбін басьш алды. 1860 жылы Англияның отарлық
иелігінің көлемі 6 млн шаршы шақырым болса, енді 30 млн шаршы мильге жетті.
Онда 300 млн. түрғындар болды. Англияның отарларының көп болуына байланысты
империализмін отарльщ империализм деп атаған. Индиядан жыл сайын 60 млн.
адамның бір жылдық өндірген өнімін алып отырған.
Мемлекеттік қүрылымы.
Олар феодалдық институттарды сақтап отырды. (Король үкіметі, лордтар
палатасы). Парламенттік орындарда буржуазияның өкілдері отырды. Елдегі
маңызды қызмет орындары ірі жер иелерінің қолында отырғанын да көруге
болады. Англияда либералдар және консерваторлар партиясы өмір сүрді. Олар
үкімет билігіне таласып отырды. Елдің ішіндегі демократиялық қозғалыстардың
өсуіне кедергі жасап отырды.
Англияның буржуазиясы отарлық сыртқы саясат жүргізді. Көрнекті өкілі (1874-
80) Дизраэли өкіметі отарлау моселесіне назар аударды. 1874 жылы Суэц
каналының қүрылысын Египеттің үкіметінен 4 млн. фунт стерлингке сатып алды.
Сингапур, Малайя аралдарына сүйене отырып Оңтүстік шьтғыс Азияда үстемдігін
жүргізді. Ол жерлер қалайы кеніне бай болатын. Малайя княздіктерінің
федерациясын қүрды. Сөйтіп Англияның отарына айналдырды. Дизраэли үкіметі
Оңтүстік Африкадағы зулустардың қарсы-лықтарын басты. Англия Африкада да
отарлау саясатын жүргізді.
Англия Ауғанстанға екі рет шабуыл жасады (1878). Гайдамак келісіміне қол
қойды. 1880 жылы Ауғанстанды бағындырды. 1874 жылы Англия Египетті жаулап
адды. Египеттің халқы көтеріліске шықты.
Ирландия жерін ағылшын ленлордтары бөліп алған еді. Ирландықтар өз
жерлерін жалға алды. 1901 жылы халық 4,4 миллионға азайды. (Бүрын 6,5 млн.
еді). Ирландықтар «Ақ балалар үйымы» деген үйым күрды. «Жер лигасы» деген
лига қүрылды. Ленлордтардан жалға тиімді жер алу үшін күресу керек болды.
Екіншіден, осы қозғалыс мүшелері күрес тактикасын күшейтті. Ленлордтар «жер
лигасы» талаптарына көнбесе, жерді уақытында жыртпау керек, егінді жинайтын
кезде жинамау керек деп байкот жариялады. Бүл қозғалыстың барысында
Ирландияға өзін-өзі билеу күқығын алу мәселесі күн тәртібіне қойылды.
Англияның жүмысшы қозғалысында тредюниондар болды. Ол кейін
оппортунистік үйымға айналып кетті. Жұмысшылар арасына іріткі салды. Олар
жұмысшы категориясын жасады. Англияның буржуазиясы жұмысшыларды
революциядан кетіру үшін түрлі қоғамдар құрды. Солардың бірі фабиандық
қоғам. Оны қүрғандар ағылшын зиялылары — Сидней және Беатриса Беббтер,
Бернард Шоу, Уэльс тағы басқалар. Бүл адамдарды жүрттың бәрі біледі, атақты
жазушылар. Бүлар талтық күресті жоққа шығарды. Таптардың бейбіт қатар өмір
сүруі, жүмыс істеуі нәтижесінде мемлекеттік социализм құруға болады деді,
олар сондай-ақжергілікті өзін-өзі басқару органдарына халық өкілдерін
кдтыстыру арқылы социалистік қоғамға өтуге болады деді.
1890 жылдардан бастап Англияда «еңбек партиялары» көптеп қүрьша
бастады. 1893 жылы осы «еңбек партияларынан» «Тәуелсіз жүмысшы партиясы»
(НРП) қүрылды. Бүл партияны қүрған «марксизм» Англия жағдайына сай келмейді
деп, фабиандық көзқарасты қолдады.
Ирландия мәселесі: XIX ғасырдың 80-90 жылдарьшда Англиядағы үлкен
мәселелердің бірі — Ирландия мәселесі болды. Олар өзін-өзі билеу күқығын
беруді талап етті. Бүл қозғалыс Гомруль-Британия империясының құрамында
өзін-өзі билеу күқығын алу деген қозғалыс. Бүл жолда 70-жылдары Ирланд
лигасы қүрылды, оның көсемі Чарлз Парнелл парламентте Ирланд фракциясының
көсемі ретінде өте беделді болды.
1879 жылы «Жер лигасы» күрылды, ол ирланд жалгерлерінің, қала
кедейлерінің, радикал интеллегенция өкілдерінің үйымы болды.
1896 жылы Дж. Коннолидің бастамасымен Ирланд социалистік партиясы қүрылды,
ол Ирландия мәселесін маркстік позициядан шыға отырып шешуді мақсат түтқан
партия болды.
Англия XX ғасырдың басында
1. Экономикалық даму ерекшеліктері
2. Ішкі саясат
3. Отарлық саясат
Англия XX ғасырдың басында экономикасы күшті дамымаған ел болыл кала
берді. Дүниежүзілік саудада алда болды. Дүниежүзілік есеп айырысу Англияның
фунт стерлингімен жүрді. Өндірістің жана салалары күшейді. Шойын өндіру
көлемі өсті. 1900-1913 жылдар аралығында 14,5% өсті. Көмір өндіру 30% ке
өсті. Дүниежүзілік жарыста АҚШ Германиядан артта қала бастады. 1910-13
жылдары Англшшың үлесі дүниежүзілік өндірістегі 29,7% тен 21% ке төмендеді,
шойын өндіруден 22% ден 13% ке төмендеді. Артта қалудың себебі өндіріске
капитал өте ерте салынды, оны жаңартпады. Англияның буржуазиясы шетелден,
отарлардан келетін табыстарға қанағаттанды. Бүл кезде АКДІ, Германия бірден
өндіріс орындарында өнімді техникаларды пайдаланды. Англия сыртқа капитал
шығаруда бірінші орын алды, 3,7 млрд фунт стерлинг ақша сыртқа шығарды.
Соның есебінен байыды. Англияның экономикасы кейін кете бастады. Енбек
етпей өмір сүретін адамдар тобы калыптасты. Еңбекке жарамды адамдардьщ 10%
ті қызметшілерге айналды. Англияның коғамы паразиттік қоғамға айнала
бастады. Бүлар үкіметке бедедді және ықпалды болды. Бүл жағдай елде
монополиялық бірлестіктің жасалуына кедергі болды. Бірінші дүниежүзілік
соғыс қарсаңында Англияда банктің 70% ті шоғырланды. Англияда банктер үлкен
күшке айналды. Банктің күшеюі өндірістің шоғырлануымен қатар жүрді.
1900 жылы Англияның отарларының жалпы көлемі 33 млн шаршы км болды.
Овда 390 млн. адам түрды. Англия империясының бүл күшеюі реакциялық ішкі
және сыртқы саясатпен қатар жүрді. Англия Африканы түғелдей отарлау үшін
саясат жүргізді.Добрая Надежда мүйісінде Трансваль және Оранжевая
түрғындары бурлар бағынбады.|ьгерде бүларды бағындырса бүкіл Африканы
отарлаған болар еді. Бурларды өзіне бағындыру кезінде Ағылшын-Бур _соғысы_
болды- Бур халқы партизандық әдістермен қарсыласты. Англия 500000 әскер
апарды. Бурлардың саны 50 000 еді. Ағылшындар олардың деревняларында қалған
кемпір-шалдарды, балаларды концлагеръге куып тықгы. Олар жауынгерлердің
бала-шағаларын аштан катырды. Осыны көрген тауға кеткен бурлар төмен тусті.
Лагерьдің өзінде 40% тен артьтғы аштықтан өлді. 1902 жылы көктемде бурлар
берілді. Келісім жасасты. Ағылшындар Онтүстік Африканың кожайынына айналды.
Ағылшын-бур соғысьт прогрессивті көзқарастағы дүние жүзі адамдарынан қатты
сыналды. Англияның тарапынан болған бүл қаталдық Англияның басқа елдермен
қатынасын қиындатты. Ағылшын дипломатиясы Германиямен жанжал бола қалса,
Англияны ешкім қолдамайтынын білді. Англия мен Германияның арасындағы
шиеленісу күшейді. Германия империализмі дүниені қайта бөлуді ойластырды.
Ағылшын-Герман күресі саяси күреске айнала бастады. Әсіресе бүл
бәсекелестік Германия мен Англия арасында теңіздегі қарулану ісінде кдтгы
көрінді. Англия 1905 жылы ірі брононосецті суға түсірді. Осыдан бастап
кемелер түсіруден жарыс басталды. Германиямен мүндай қайшылықтан кейін
Англия басқа елдермен қатынасын күшейтті. Англия өзіне одактастар іздей
бастады. Англия АКДІ-тың Панама каналын салуына кедергі жасап отыр еді.
Енді оған рүқсат берді. Англия және Франция арасындағы кайшылыкты реттей
бастады. 1904 жылъі 8-сәуірде екі елдің арасындағы таластарды тоқтату үшін
келісім жасадъг. Франциямен арада Орта шығыс, Ирак жерлеріндегі қайіпылықгы
бәсендетті. Дипломатиялык, жүмыстын нәтижесінде болашақ одақтың негізі
жасалды. Англия дүниежүзінде оқшауланудан құтыла бастады. Англияның
империалистері де соғысқа дайындалып жатты. Соңғы 10 жылдың ішінде ғана
соғыстың қаржысы үш есе өсті. Англия соғысқа дайындалу барысында әскери-
теңіз базасын жасады. Бүкіл Англияны әскери округтерге бөлді. Соғысқа
кажеттінің барлығын дайындады. Милитаризмді, шовинизмді уағыздады, соған
арнап кітаптар, газеттер шығып жатты. Бүған Англияда мүмкіндік бар. Ол бай
мемлекет. Англия мен Францияның арасындағы келісім халықтан жасырылды.
1870-1890 жылдардағы Франция
1. Осы жылдардағы Францияның экономикалық даму ерекшеліктері
2. 1875 жылғы Конституция
3. Саяси дағдарыс
4. Отарлық саясат
5. Жұмысшы қозғалысы
1870-90 жылдың аралығында капиталистік елдердің экономикалық
әркелкілігі күшейді. 70-жылдары Франция Англиядан кейінгі екінші орында
еді. XIX ғасыр аяғында Франция дүниежүзілік өндіріс көлемі жөнінен төртінші
орынға ығыстырылды. 1871 жылғы бітім бойынша Германияға Францияның Эльзас
және Лотарингияның бір бөлігі берілді. Көлемі 145 мың км кв. Бүрын Франция
шетелге көмір шығарса, енді көмірді өзі сатып ала бастады. Францияның
өндірісі тоқтап қалды деп айтуға болмайды. Францияның солтүстік
департаменттерінде өнеркәсіп жақсы дамыды. Тау-кен өндірісі дамыды; Оған
түрткі болған нәрсе теміржолдар салу.1872 жылы 1300 тонна болат өндірілді,
ал 1891 жылы 740 мың тоннаға жетті. Өндірісті механикалан-дыру күшейді.
1852-1900 жылдары аралығында бу двигателімен істейтін өндірістің саны өсті.
1870 жылы Францияның алғашқы концерндері пайда болды. Францияның Сен-Говен
бірлестігі 30 химия зауыттарын біріктірді. Металлургия синдикаты. Шнайдер,
Крезо дейтін адамдардың металлургия зауыттарында 14 мыңға жуық адам жүмыс
істеді. Англия мен АҚШ~тан айырмашылығы Франция әрі аграрлы-индустриялы ел
болды. 1880-90 жылдардың өзінде Францияда жеңіл өнеркәсіп басым болды.
Францияда өндірістің шоғырлануы артта қалды. Ауыл шаруашылығы экономикада
басты роль аткаратын сала болып қалаберді. Халыктың 67,6 проценті деревняда
түрды. 1896 жылы 60,4 процентке азайды. 1880 жылдан бастап ауыл
шаруашылығына капитализмнің енуі күшейді. Оған кедергі жасаған нәрсе жер
бөліктерінін аздығы. Францияда парцельдік (үсақ бөлік) шаруашылық көп
бодды. 1890 жылы 4 млн. 853 мың үсақ шаруашылықтың әркайсысында 1-10 га жер
болды. XIX ғасырдың соңғы ширегінде аграрлық дағдарыс болды. Еуропа
рыногына Канаданың, АҚШ-тың арзан астыкгары кдптап кетті. Техниканы
пайдалана алмай отырды. Осының барлығы Францияның түрғындарынын санының
өспеуіне алып келді./1870-1901 жьтлдары халық 2 млн. ғана өсті. Осы кезде
Германия халкы 15 миллионға өстці
1875 жылы Конституция кабылдады. Сөйтіп Франция республика болып калды, Мак
Магон Францияның президенті болып сайланды. Францияның билеуші топтары
монархиялық тәртіпті қайта орнатамыз деді. 1870 жылы қаңтарда жүргізілген
сьезде республикашылдар жеңіске жеткен еді. Мак Магон отставкаға шықгы,
орньша буржуазияшыл-республикашыл Жюль-Греви келді. Бүл басқарған адамдар
самаркду буржуазия болатын. Олар негізінен елде кең демократиялық өзгеріс
жасағысы келмедіГ] Огтортунистердің ірі өкілі Гамбетга. Ол елдегі таптық
кайшылыкгы жокқа шығарды. Алайда халыкгың талап етуімен реформалар
қабылданды. 1880 жылы коммуналарға рақымшылық берді. 14-шілдені «Үлтық
мейрам» деп жариялады; МАРСЕЛЬЕЗАНЫ үлттық әнұран деп белгіленді. Баспасөз
бостандығы жарияланды. Оппортунистердің бүл саясаты оларға карсы
республикашылдардың сол қанат өкілдері тарапынан сынауға ұшырады.
Жұмысшылардың бір тобы оларға ерді. Олар радикалдар партиясын күрды. Көсемі
Жорж Клемансо болды. Радикалдар: демократиялық реформа жасаймыз, капиталға
прогрессивтік салық саламыз, жүмыс күшін қысқартамыз, түрақгы армияны
жоямыз, шіркеуді мемлекеттен бөлеміз, президенттің қызметін қысқартып
сенатты таратамыз-деді. Осы кезде өкіметтің ішінде дағдарыс балды. Осы
жағдайды реттеу үшін оппортунистер мындай реформа жасады:
1) Кәсіподақтарға ашық жүмыс жасауға рүқсат берді.
2) Мэрді сайлауға рұқсат берді.
3) Сенаттар тоғыз жылға сайланды. Бұрын өмірлік болатын.
1860 жылы осы қозғалыстар нәтижесінде самарқау республикашылдар жоне
радикалшылдар бірігіп биледі. 1880 жылы буржуазияның беделін түсірген
«Буланжизм» жөне «Панама ісі» деген оқиға болды. «Панама ісі» дегеніміз
Панама каналын салу жолында Франция қаржы салып Панама каналын салуды өз
колына алған еді. Құрылысты инженер Лессепс компаниясы баскдрды. Оған 1,5
млрд. франк ақша бөлді. Бүл ақшаны Францияның өкімет адамдары мен компания
талан-таражта салды. Олар оны жабу үшін лотерея жасады. Лотсреясы өтпей
қалды. Бүл үкімет пен буржуазияның беделін түсірді.[1893 жылы депугаттар
палатасына сайлау кезінде Францияның үкіметтік саяси қайраткерлері
жеңіліске үшырады. Франция сырткы саясатында Піл, Догомея тағы баска
жерлерді өзіне бағындырды. 1890 жылы Франция Қытайды бөлшектеуге араласты.
Теңіз сыртындағы Франция жасалды. 1860 жылы Францияның отарының жер көлемі
0,2 шін. болса, 1897 жылы 3,4 млн. шаршы мильге жетті. Сөйтіл Англиядан
кейінгі екінші орынға шықгы.
Буржуазия жүмысшылардың арасында іріткі салуға тырысты. Францияның
жүмысшы қозғалысында да үсақ буржуазиялык идеология басым болды.
Буржуазиялык, публицист Барбере үііым қүрды. Олар жүмысшылардың күнделікті
түрмысын жақсарту жолындағы күресінен назарьш басқа жаққа аударуға тырысты.
Францияда 1879 жылы жүмысшы партиясы күрылды. 1880 жылы бүл партияның
бағдарламасын К. Маркс жазып берді. Онда партияның міндеті туралы былай
жазылды: капиталис-терді экономикалық саяси жағынан экспроприяциялап,
өндіріс қүралдарын қоғамға кайтару; 8 сағатгық жүмыс күні үшін күресу; 14
жаска дейінгі балалардың еңбегіне тыйым салу.
Франция XX ғасырдың басында
1) Францияның экономикалық дамуы.
2) Ішкі саясаты.
3) Отарлық агрессиясы.
Францияның XX ғасырдың басындағы экономикасында алға басушылық
байкдлды. 1908 жылы шойын өндіруде 5,4 мың тонна ондірсе, 1913 жылы 22 мың
тонна темір ендірілді. Өндірістің жана салалары пайда болды. Өндірістің
шоғырлану процесі күшейді. Металлургия өндірісі «Комите де Форж» жоне
Шнайдер, Крезо компаниясынын қолында болды. Көмір, химия өнеркосібі, машина
жасау Рено, Пежо компаниясының қолында болды. Бір сөзбен айтқанда
өндірістің шоғырлануы жүріп жатты. Ал шындығында Францияның басқа
мемлекеттермен салыстырғанда экономикасы даму жағынан артта қалды.
Францияның экспортында жүн шығару — бірінші, мақта-мата бүйымдарын шығару —
екінші, шарап — үіпінші, химия —сегізінші, автомобиль шығару оныншы орында
түрды. Әсемдік заттар жасайтын ондіріс орындары бірігеді. 1916 жылғы есепке
кдрағанда жүмысшылардың 58,1 проценті үсақ кәсіпорындарда жүмыс жасаған.
Ірі өнсркәсіпте 30 проценті жүмыс жасаған. Ауыл шаруашылығында парцельдік
шаруашылык. әлі басым болды. Көп шаруалар соған байланысты күйзелді.
Өндірістің баяу дамуы жағдайында Францияда кредиттік ақшаның ролі өсті.
1914 жылы Франциядағы 11 млрд. ақшаныд 8 миллиарды 5 банктың қолында болды.
Банктің шоғырлануы күшейді, олар ақшаны сыртқа қарыз түрінде берді. Бүл
елдін ішіндегі экономиканың дамуын тежеді. Рантье тобы көбейді. Бірінші
дүниежүзілік соғыстың кдрсаңында рантье тобы 2 млн. адамнан асты.
Мемлекеттің өзі — рантье мемлекетке айналды. Соған байланысты түрмыс
нашарлады. Францияның халкының саны өспеді. 40 жылдың ішінде халық саны 38-
39 миллионнан аспады. Францияның ішкі саясатында, буржуазия-реакциялык
сыртқы саясатында-агрессиялык саясат жүргізілді.
Франция жұмысшыларының жағдайы ауыр болды. Түгынатын заттардың бағасы
өсті. Жүмысшы табының арасына буржуазия іріткі салғысы келді. Ақшаны
пайдаланып жұмысшы аристократиясын жасай бастады. XX ғ. басында
жұмысшылардың ірі-ірі стачкалары жиіледі.Онын себебі француз жүмысшыларының
еңбек ақысы Германия мен Англияның жұмысшыларынан аз болды. Көтеріліске
шығу жөнінен Франция бірінші орын алды. 1905 жылы орыс революциясы туралы
хабар француз жүмысшыларының күресін күшейтіп жіберді. «Орыс достары»
қоғамы құрылды. Францияның жұмысшы қозғалысына басшылық жасайтын
социалистік партиялар қүрылды. Француз социалистік партиясының мүшелері
былай деді: «Жұмысшылардың жағдайын жақсарту ушін социалистер қоғамының
құрамына кіріп, Министрлік кабинет кұру керек» деді.
1901 жылы Жан Жорестің бастауымен Француз социалистік партиясы
кұрылды. 1905 жылы екі партия бірікті. Бірақ бұл партияның бірігуі
формальды түрде болды және жоресистік платформа негізінде бірікті.
Социалистік партия реформа жасау партиясы немесе таптық күрес партиясы деп
аталды (СФИО). Францияның социалистік қозғалысында түрлі ағым:
революциялыкжапъ оппортунистік ағымдар калыптасты. Жүмысшы қозғалысының
ішінде гедистердің ықпалы кұшейе бастады. Жоресистердің де ықпалы күшейді.
Жоресистер социализмге бейбіт уласуға болады деді. Анарко-синдикалистер де
күшейді. Олар революциялық ұйымдасқан күресті жоқка шығарды. Партияның
басшылығын мойындамады. Күресте синдикаттың басшылығын мойындадьт.
Бірінші дүниежүзілік соғыс жақын қалды. Соған байланысты Францияның
социалистері бағдарламасын анықтай бастады. Жұмысшылардың катысуы керек пе,
жоқ па деген мәселелерді анықтады. Социалист Эрве деген кісі былай деді:
«Жүмысшылар соғыстың кандай түрі болса да оған қарсы күресу керек,» — деді.
Мүны эрвеизм деп атады.
Франция буржуазиясы бірінші дүниежүзілік соғыс барысында «Ұлы және
құдіретті француз мемлекетін» жасау идеясын үсынды. Ол үшін үкіметті
күшейту керек болды. Соғыс министрі қызметіне Теофель Делкассені шақырды.
Премьер министрлікке Пуанкарені шақырды. Оған соғыска дайындыққа кұлшына
кірісіп, уағыздағаны үшін халық «Пуанкаре-соғыс» деген ат берді.
Француз империализмінің өсімқорлық сипатына көз жеткізуге төмендегі
мәліметтер көмектеседіі Еуропа елдеріне 22 миллиард марка, Америка елдеріне
6 миллиард марка, Азия, Африка, Австралияда — 5 миллиард марка ақшасы
болған және олардан тек өсім алып отырған.’ Сондықтан француз империализмі
«өсімқор империализм» деп аталады. Олар баскд елдерге ақшаны (капитал) тек
карыз түрінде берген. Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында Францияның
басқа елдерге берген қарыздары былайша сипатталады: Ресейде — 12 миллиард,
Оңтүстік Америка елдеріндегі-6 миллиард, Балқан түбегінде — 3 миллиард,
Испания мен Португалияда — 3 миллиард, Мысырда — 3 миллиард, Түркияда — 3
миллиард,миллиард тағы сол сияқты. Рантье-арамтамақ деген сөз, өсімқорлық
арқылы еңбек етіп ештеңені өндірмей-ақ көл-көсір байлықта өмір сүретін
адамдар тобы.
1870-1899 жылдардағы АҚШ. АҚШ 1900-1914 жылдарда
1870-1899 жылдардағы АҚШ
1. АҚШ тың экономикалық даму ерекшеліктері
2. Ауыл шаруашылыгында капитализмнің дамуының «американдық» жолы
3. Жұмысшы табының жағдайы, социалистік партияның кұрылуы
4. АҚШ тың сыртқы саясаты
АҚШ XIX ғасырдың басында үндіс тайпаларын ығыстырып, көрші жерлёрді
басып алып аймағын кеңейтті. Тынық мүхиттағы аралдарды басып алды.
Трансконтинентальды аймақ жасалды. 1880 жылы Солтүстік Америка қарамағында
38 штат болды. Батыс Европа аймағынан үлкен болды. 1880 жылы АҚШ-та 50,2
млн. адам түрды. Оның түрғындары 80-жылдын басында 10 есе өсті. 1890 жылы
76,3 млн-ға өсті. АҚШ XX ғасырдың басында түрғындардың саны жағынан 4
орынға шықты. АҚШ-тың ауыл шаруашылық капитализмі тез қарқынмен дамыды.
Жерді өндеймін деушілерге жер тегін таратылды. Фермерлік шаруашылық
негіздеді, қүл иеленуші латифундиялар киратылды, орнына капитализмге
ыңғайланған ауыл шаруашылығы жасалды. Әлі де қоныстанбай бос жатқан
жерлерді теғін таратты. Халықтың әл-аукаты жоғарылады, ішкі рынок жасалды.
Ішкі рынок кеңеюіне байланысты өнеркәсібі дамыды. Мүның бәрі елдегі
капитализмнің дамуына әсер етті. XIX ғасырдың соңғы ширегінде металлургия
үлкен карқынмен дамыды. Үлы көлдер ауданы бүкіл елдегі өндірілетін өнімнің
80 процентін өндірді. Металлургияның дамуы көмір өнеркәсібіне түрткі болды.
Аппалач тауында, Миссисипи өзенінің жағалауында көмір өнеркәсібі дамыды.ХІХ
ғасырдың аяғында Аппалач бассейні 50 процент көмір өндірді. Ірі
өнеркәсіптің басқа салалары пайда болды. Тамақ өнеркәсібі, тоқыма тағы
басқа салалар пайда болды. Өнертапқыштық өмірге келді. АҚШ та 1870 жылдан
бастап капитализмнің дамуына байланысты монополиялық бірлестіктер лайда
болды. «Стандарт ойл» үлкен компаниясы күрылды. Ол мүнай өнімінің 90
процентін өзі өндірді. «Стандарт Ойлмен» кдтар 1890 жылы тоқыма тресті
пайда болды. Қорғасын тресі, темекі т.б трестер лайда болды. Рокфеллер,
Морган сияқгы миллиардерлер пайда болды. Болат корпорациясының бастығы
Моргандар болды. Америкадағы капитализмнін күшті қарқынмен дамуының себебі:
АҚПІ та капитализмнің дамуына кедергі жасайтын королдік жер иелену болған
жоқ. үндістердің жерлері өте қүнарлы болды. Америкаға Еуропаның келіп
қоныстанушылары өздерімен бірге тәжірибе алып келді. Темір-жол салу қолға
алынды. Темір жол торабын теміржол компаниясының өзі билей бастады.
АҚШ-та екі партия өмір сүрді: реслубликалықжәне д е мо кр атиял ы қ.
Осы екі партия түрлі әлеуметтік топтарды өз жағына тарту арқылы елді
басқаруды қамтамасыз етті. Бүлар біртіндеп ірі финансистерге айнала
бастады.
АҚШ ауыл шаруашылығы дамудың американдык жолымен жүрді. Ленин бүған
сипаттама берді: «Помещиктік шаруашылық болмайды. Революция феодалдық
поместьелерді конфискелейді және үсактап жіберді. Мүндай жағдайда шаруа
басым болады. Ол егіншіліктің бірден бір агенті болып алады да біртіндеп
капиталистік фермерге айналады. Негізгі көрініс патриархальдық шаруаның
буржуазиялық фермерге айналуы».
Америкада фермерлер әлеуметтік топқа айналды. Америкада фермерлердің
қозғалысы күшейді. Себебі олар үкіметтің қаржы саясатына карсы болды. Бүл
қозғалыска қатысушылар үкіметтің теміржол, салық, саясатына қарсы болды.
Бүл қозғалыс фермерлердің қозғалысы болғандықган басылып қалды. Көп үзамай
Гринбекер қозғалысы болды. Бүл да фермерлердің қозғалысы. 1861-1865
жылдарда азамат соғысы болған еді. Сол кездің өзінде Гринбекер суретімен
450 млн. доллар ақша шығарған. Соғыс аяқталды, кейін Гринбекер партиясы
құрыдды. Қарыздарын Гринбекер АҚШамен төлегісі келді. Бүлар 1870 жылдан
бастап: жүмыс күнін қыскдрту, еңбек бюросын үйымдастыру, жүмысшы
статистикасын жасау, еңбек ақысын көбейту жолында күресті. 1870 жылы
сайлауда бүл партия миллионан астам дауыс алды.
1870-1880 жылдары АҚШ жүмысшы саяси өмірінде жүмысшы қозғалысының
қалыптаскан жылдары болды. 1886 жылы 1-мамырда көтеріліс болды. Чикаго
қаласывда осы кезде Америка үкіметінің әскері арандату арқылы, полиция
орталығына бомба тастады. Оған кдтысқандар Пирсонс, Фишер, Энгель, Шпиц
деген азаматтар дарға асылды.
1876 жылы Америкада социалистік партия қүрылды. II сьезде 1869 жылы
«Ръщары труда» деген орден қүрылды.
XIX ғ. аяғында АҚШ капиталистері Мексика мен Орталық Америкаға
қызықты. Латын Америкасы елдеріне ықпал жасауға әрекет жасай бастады. 1889
жылы АҚШ үкіметі Вашингтонда 1 панамерикандық конференция өткізіп, Латын
Америкасы елдерін өзіне тартқысы келді. Олар сенбеді, нәтижесіз қалды.
АҚШ Тынық мүхит бассейнІне ауыз сала бастады. АҚШ тың қарулы күштері
1866-67-71 жылдары Кореяға бірнеше рет нәтижесіз экспедиция үйымдастырды.
Тек 1832 жылы ғана Кореяда Американ саудасы үшін порт ашылды.
1898 жылы АҚШ Испанияға соғыс үйымдастырып Пуэрто-Рико, Куба аралдарын
тартып алды. Бүл Испан-Американ соғысы дүниені қайта бөлу жолындағы ең
алғашқы соғыс болып табылады.
Қытайды бөлшектеу үшін АҚШ 1899 жылы «Ашық есік» саясатын үсынды.
Бүның мәні барлық капиталистік елдерге Қытайға баруға үсыныс жасалды,
сөйтіп Қытайды ықпал аймағына бөліп алғысы келдІ. Оған Үлыбритания,
Германия, Ресей, Италия, Франция, Жапония елдері қатысуға тиісті болды. АҚШ
тың бүл жердегі ойы мынау :өзінің экономикалық куатына сүйеніп, Қытай
рыногынан бүл елдерді кейін ығыстьфып шығару, сөйтіп Тынық Мүхитты
«Американ көліне» айналдыру.
АҚШ 1900-1914 жылдарда
1. АҚШ империализмінің дамуы.
2. Ішкі саясаты.
3. Сыртқы саясаты.
4. Жұмысшы және социалистік қозғалыс.
АҚШ XX ғасыр басында империализм сатысына аяқ басты. Ел ішінде
капиталдың шоғырлануы, қаржы олигархиясының жасалуы өте күшті каркынмен
өсті. АҚШ трестердің классикальтқ еліне айнала бастады. 1900 жылъі
деректерге қарағанда АҚШ-та өндірістің өнімінің бір жылдық қүны 20 млрд.
доллар болды. Бүл Германия мен Үлыбританиядан да 2 есе артық. Болат
өндіруден Франция, Англия, Германияны қоса алғандағыдан артық өндірді.
Қалған өндіріс салаларынан да I орынға орныкты. Бүл кездегі АҚШ тың
өндірісіне тән нәрсе ол шоғырланумен бір орталықтану нәтижесінде ірі
корпорациялар мен трестерді жеңіске жеткізді. Тек 1904 жыддың езінде-ақ
миллион долларлық өнімі бар өндіріс орындары елдің 0,9 процентін қамтыды,
оларда жүмысшылардың 25,6 проценті жүмьтс істеді. Трестер барлық өндірістің
салаларында қүрыла бастады. 1901 жылы Морганньгң «Болат тресі» қүрылды.
Оның капиталы 1 миллиард доллар болды. Ол болат шикізатының 50 проценттен
артығын өндірді. Рокфеллердін «Стандарт Ойл» мүнай компаниясы мұнайдын 90
процентің өз қолында ұстады. 70 мың шақырым мұнай күбырлары болды (1900ж).
Жүздеген теңіз кемелері болған. Ол басқа елдердің де кемелерін жаддады.
Рокфеллерлер газ, электр өндірісін де өзіне қаратты. Банк саласында
капиталдың шоғарлануы банкирлердің үстемдігін орнатты. Ол банкирлер Морган,
Рокфеллер т.б. монополияның дамуы капитализмнің қайшылықтарын шығарды.
Дағдарыстар көбейе бастады. АҚШ ірі трестер еліне айналғаннан кейін
империализм дәуірінде паразитизм көріне бастады. Ірі трестер өздерінің
сыртқы рыноктағы артықшылықгарын сактап қалу үшін техниканың прогресін
тежеді. Рантье тобы калыптан тыс көбейді. Бұл сиякты экономиканың дамуы
ішкі рьтнокты тарылта бастады. Осыған байланыстьг рынокта талас-тартыс
басталған. Дүниені қайта бөлу мәселелері кұн тәртібінде тұрды. Олар өзінің
идеологиясын АҚШ мәдиниетін тарату арқылы жургізгісі келді. Олар
англосаксондық нәсілдің үстемдігін орнатқысы келді. Панама каналын қазуды
қолға ала бастады. АҚШ Атлант, Тынық мұхитта өзінің үстемдігін жүргізгісі
келді.
АҚШ тың ірі монополистері өздерінің байлығын еңбекшілердің еңбегі
арқылы жасады. Өте ірі, өте бай топтар болды. АҚШ та жүмысшылардың «терін
сығып алу» жүзеге асырыла бастады. 1913 жылы Тэйлор жүйесі енгізілді. Бүның
мәні адамдардан мол өнім өндіріп алу болатын.
Американдық еңбек федерациясы негізінен алғанда жүмысшы
аристократиясынан түрды. Олар жұмысшылардың жағдайын жақсарту туралы шара
қабылдағысы келмеді. 1905-1912 жылдары аралығында жүмысшы қозғальгсында
жанданулар басталды. И.Р.М. деген үйым қүрылды. Бүл үйымды құрғандар Юджин
Дебс, Леон және Уильям Хэйвуд деген адамдар. Бүлар кейін екіге бөлінді.
Уильям Хэйвуд бастаған үйым Чикаго үйымыЪотш бөлініп кетті. Леон
ДетройтұйымыЬольт белініп кетті. Чикаго үйымы 1912 жылы 30 рет стачка
жасады. Олардың талап етуімен Лоренс штатында еңбекақы көбейді. Оның
мүшелері түрақты болмадьг, көбі маусым сайын, келіп-кетіп жүмыс істейтіндер
болатын. 1917 жылы революциядан кейін бүлардың біраз мүшелері
анархосиндикализм бағытымен кетті.
1901 жылы үкімет басына Теодор Рузвельт келді. Мүның алдында Мак Клнли
еді, оны өлтірді. Тәртіп бойынша елді вице-президент Рузвельт баскдрды. Ол
Америкада реакциялык саясатты жүргізген белсенді адам. Ол жүмысшылардың
наразылығын бәсендету үшін уәделер бере бастады. Ірі монополиянъщ
үстемдігіне қарсы шықгы. Джек Лондон және басқа жазушылар ірі
монополияларды сынап жазды. 1905 жылдан бастап АҚШ та әлеуметтік
қозғалыстың күшеюіне байланысты Рузвельт бір катар шаралар қолдана бастады.
Трестердің «жаман жақтарын» жоюға шаралар кдбылдады. Трестерге сот
процестерін жасады. Ақырында 1904 жылдьщ аяғында Теодор Рузвельт сайлауға
түскенде Морган 150 мың доллар берді.
АҚШ үкіметі сыртқы саясат жүргізді. Дүниежүзілік ықпал жасағысы келді.
Испания мен Португалия әлсіреп отыр еді. АҚШ жас империалистік мемлекет.
Олар Испаниядан отарларын тартып алу саясатын үстады. Филиппин, Пуэрто-Рико
аралдарын алды. Испанияға Филиппиннің қүнына 20 млн. доллар берді. Испания
Кубадан біржолата қол үзгендігін мойындады. Келісім жасады. Американың
протектораты орнады. Латын Америкасы елдеріне АҚШ өзінің ықпалын орната
бастады. Монро доктринасын пайдаланды. Америка американдықтар үшін.

№ 4. Дәріс (1 сағат)
Тақырып: Бірінші дүниежүзілік соғыс: сипаты және салдары.
1. Соғыстың себептері мен сипаты
2. Соғыстың салдары
3. Қорытындысы
Капиталистік елдердегі экономикалық дамудың секірмелігі, монополия,
қаржы капиталының үстемдігінің күшеюі, капитал шығару, рынок үшін күрес,
ірі капиталистік елдердің территорияларды түпкілікті бөліп алуы сияқты
істер олардың арасындағы келіспеуиіілікгерді тудырып түбінде осы үлкен
соғысқа себеп болды. Нағыз толық мағынасындағы дербес мемлекеттер катарына
— Англия, Германия және АҚШ жатты, Франция, Ресей, Жапония - "бірінші
класты, бірақ әлі де шын мәнінде емес" - екінші топка жатты, 3-топқа Австро-
Венгрия жатты. Ал бүл соғысты тудыратын кдйшылық ағылшын-герман қайшылығы
ол - қайшылык отар иемдену туралы кайшылық, Англияда отар өте көп,
Германияда жоқ. Себебі: Германия отаралғысы келеді, Англия оны өз есебінен
бергісі келмейді. Міне, осы қайшылық осы уакытқа дейін оқылған дәрістерде
айтылып кеткендей екі үлкен соғыс одақтары — Үштік одақ пен Антанта
одақтарын дүниеге келтірді.
Ал енді бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысушы ірі мемлекеттердің
әрқайсысының мүдделері қандай болды? Герман империалистері жаулап алу
бағдарламасыңда Ресейден көп жер басып алуды армандады. Ресейдің күнарлы
жермен, қазба байлыктарына толы жеріне немістердің колонистерін
қоныстандыруды жоспарлады. Өндірісті Бельгияны аннекциялау, Конго,
француздың темір рудасына бай Лонгви және Брис бассейіндерін аннекциялау,
француз колонияларын басып алу, Англияның теңіздегі үстемдігін тартып алу,
Англияны дүниежүзілік рынокта әлсірету тағы басқаны армандады, жоспарлады.
Яғни "Ұлы Германияға" он жылдар бойына сырттан ешкімнің кедергісін
болдырмауды жүзеге асырмак болды.
Австро-Венгрия болса Сербияны аннекциялауды, Балқанда австро-венгер
үстемдігін орнатуды, Ресейден Поляк, Подолия, Волынды алуды көздеді. Австро-
Венгрияның бүл бағдарламасын Германия колдады. Себебі Германия Австриямен
капитал жөнінен байланыстары болып отырған жағдайда Германия Балкан
еддеріне капиталын еркін шығаруға мүмкіндік алатын еді.
Патшалық Ресейдің империалистері, помещиктері, ірі буржуазиясы
біріншіден соғыстың мақсаты етіп, Германияның үлылығын жоюды, Ресейге
Галицияны қосыл алуды, Константинополь мен бүғаздарды алуды ойлады.
Ағылшын буржуазиясы өте күшті каркынмен дамьш келе жаткан Германияның
экономикалық қаржылан-дыру күшін әлсіретуді, Германияның әскери, сауда
флотын жоюды, Месопотамия мен Аравия жарты аралын оның мүнай көздерімен
қоса алуды, сондай-ак колонияларын тартып алуды арман еггі.
Францияның империалистері де жоғарғылар сияқты Германияның әскери-
экономикалық күшін талқандауды мақсат етті. Олар 1871 жылы тартып алынған
Эльзас, Лотарингияны қайтарып алуды ойластырып ғана қойған жоқ, сондай-ақ,
одан Рейннің сол жағалауын алып, Саар облысын қосып алуды, Сирияны алуды,
Палестинаны, тағы басқа араб территориясын, Германия колония-ларын тартып
алуды көздеді.
1916 жылдың аяғындағы кезендерде соғыста барлық дамыған капиталистік
елдер түгелге дерлік қатысты. Бұл уақытқа дейін барлык майданда 50 млн.
солдат соғысты. Ал қалған енбекке жарамды адамдардың бәрі соғыс мүқтажын
өтеу үшін шахталар мен өңдірістерде жұмыс жасап жатгы. Адамзат баласы
жасаған байлықтың бәрі түгел дерлік соғыс мүддесіне жұмсалды. Соғыс адамға
да өндіріске де, мемлекеттерге де адам айтқысыз көп зиян шектірді.
Жоғарыда айтқандай бір елдер соғыста байыды. Ол елдерге Япония мен АҚШ-
ты жаткызамыз. Япония болса соғыс барысындағы жағдайларды пайдаланып
Қытайда өз ықпалын қамтамасыз етті. Қытайдың жаксы-жақсы материальдық-
стратегиялық маңызы бар аралдары мен портын алды. Сондай-ақ, соғысушы
елдерге кару-жарақ шығару арқылы да байыды. 1914 жылға дейін капитал иесі
банк иесі болып келген Англия, Франция сияқты елдер енді өзінің капиталының
көп бөлігінен соғыс салдарынан айрылып қалды. Бүрын осы капиталистік
елдерге экономикалык жағынан қарыздар болып келген АҚШ капиталистік
дүниенің қаржылық орталығына айналды.
Халықтың кедейленуі мен қатар ірі монополиялардың экономикалық саяси
күші өсе түсті, адам айтқысыз дәрежеде өсті. Соғыс кезінде бүрынғы "еркін
нарықтың" өрісі тарылып, енді тек соғыс жабдығын шығаруда соғысқа, қазынаға
ғана жүмыс жасады. Соғысушы капиталистік мемлекеттер енді тек тапсырыс
берушіге айналды. Бүл мемлекеттік тапсырыстар монополистердін баю қүралына
айналды. Бүкіл мемлекеттік аппаратты монополия өзіне бағындыра бастады.
Соғысқа мүқтаж заттармен, мүнаймен, азык-түлікпен қамтамасыз ету мақсатында
капиталистік елдер үкіметі қатаң бақылау жүйесін енгізді. Осылайша 1914-
1918 жылдардағы соғыс аралығында монополистік капитализм соғыстык-
мемлекеттік монополистік капитализмге айналды. Бүл деген сөз барлық
өндірісте керекті заттардың бәрін мемлекет монополистерінің қолына берді.
Әскери тапсырыс мемлекеттік бюджеттен төленді. Сондай-ақ соғысушы елдерде
нанға, қантқа, етке, киімге, көмірге, тағы басқа түтынушыларға керекті
заттарға "карточка" жүйесі енгізілді. Ал оның мөлшері соғыстан бүрынғыдан
2, 3 есе азайтылды.
Соғыстың әкелген ауырлығын ауызбен айтып жеткізу оңай емес. Соғыс қару-
жарақгарын шығаруды көбейту үшін арзан еңбек күші — әйелдер мен
жеткіншектердің еңбегін пайдалану кең етек алды. Жүмыс күнін үзартып,
стачкалар жасауға тыйым салды. Еңбекті қорғау заңы дегендер жүмысын
тоқтатты. Шахталар, зауыттар, теміржоддар милитаризацияланды, яғни соғыс
жағдайына көшірілді. Жүмыс істеуге еңбекшілерді мобилизациялап отырды.
Олардың бір өндіріс орнынан екінші өндіріс орнына көшуге күқысыз болды.
Кейбір елдерде 16-60 арасьтндағы еркектердің жалпы еңбек міндеткерлігі
енгізідді.
1918 жылы 4-қарашада депутат Эрцберг бастаған әскери топ француз
маршалы Фоштың ставкасына бітім хабаршысы ретінде барды. Компьен орманында
теміржол вагонының ішінде Германия бүкіл Франция территориясын (бүрын
алған) Бельгияның териториясын, Эльзас, Лотарингияны, Рейннің сол жағалауын
тазартуға, кдйтаруға келісті. Сондай-ақ Антантаға Майнц, Кобленц, Кельн
қалаларын пайдалану қүқығы берілді. Бүкіл герман флоты карусыздандырылып,
одақтастар порттарына алып кететін болды. Бүл келісімге 11-караша 1918 жылы
қол қойылды. Дүниежүзілік соғыс қантөгіс соғыс болды. Соғыстарға
катысқандар саны 70 млн. адамға жетті.10 млн адамнан өлі айырылды. 20 млн.
адам жаралы болды. Міне соғыс қортындысы осындай. Мыңдаған кала мен ауыл
жермен-жексен етілді. Теміржол, фабрика, зауыт істен шыкты. Соғыстың шығыны
170 млрд. алтын ақша, ал жалпы шығыны — 600 миллиардқа жеткен.

№ 5. Дәріс (2 сағат)
Тақырыбы: Дүниежүзі елдерінің XX ғ. 20-30 жылдардағы дамуы.

ХХ ғасырдың 1930 жылдарының бірінші жартысындағы халықаралық қатынастар:
барысы мен дағдарысы

ХХ ғасырдың 30-40 жылдары арасындағы халықаралық қатынастар тарихы тым
күрделі. Осы кезең аралығында Германия, Италия, Жапония бастаған фашистік
және милитаристік мемлекеттер Версаль-Вашингтон жүйесіне наразы болып,
дүниені қайта бөлуге, негізінен Англия, Франция, АҚШ және олармен
байланысты елдер бақылауында болған отар, шикізат көздері мен өткізу
рыноктарын басып алуға жанталасты. Германия өз көршілерін табанына салуды,
КСРО-ны талқандауды, Африка мен Таяу Шығыста жаңа отарлық империя құруды
көздеді. Италия Жерорта теңізін «Итальян көліне» айналдыруды, Балкан түбегі
мен Таяу Шығыс елдері, Африканың шығыс және солтүстігінің бір бөлігін өзіне
бағындыруды жоспарлады. Жапония Қытай және Кеңес Одағының Азиялық бөлігін,
сондай-ақ Бирма (Мьянма), Индонезия, Филиппин мен басқа «оңтүстік теңіз»
елдерін өзіне қаратуды көздеді. Ең ірі фашистік-милитаристік мемлекеттер -
Германия мен Жапония дүниежүзілік үстемдікке ұмтылды. Жапонияның басқарушы
топтары өз мақсаты «дүниенің сегіз бұрышын бір шаңырақ астына, яғни Жапония
қол астына біріктіру» деп ашық жариялады. Фашистік Германия үкіметінің
басшысы Гитлер 10 ақпан 1939 жылы неміс әскери қолбасшылығының құпия
мәжілісінде сөйлеген сөзінде өз саясатының мақсатын а) Еуропада үстемдік,
ә) жүз жылдық дүниежүзілік үстемдік деп айқын белгіледі.
Екінші дүниежүзілік соғыс басталмай тұрып-ақ Италия, Германия және
Жапонияның басқарушы топтары агрессиялық жолға түсті. Италия Эфиопия
(Абиссиния) мен Албанияны, Германия Австрия мен Чехословакияны басып алды.
Жапония 1931 жылы Маньчжурияны (Солтүстік-Шығыс Қытай) оккупациялады, ал
1937 жылы Орталық Қытайда соғыс қимылдарын бастап, Пекин, Шанхай, Нанкин
сияқты Қытайдың ірі қалаларымен қоса үлкен территорияларын өзіне қаратты.
1938 жылы жапон милитаристері Хасан көлі ауданында Кеңес Одағына, ал 1939
жылы Халкин-Гол өзені алқабында Моңғол Халық Республикасының территориясына
енді. Кеңес және моңғол әскерлері басып алушылардың шабуылына тойтарыс
берді.
Міне, осы сияқты елеулі оқиғалар орын алған ширек ғасырдай уақыт
аралығындағы әлемдік тарихқа өзгеріс енгізген кезеңнің келбетін сомдап
шығу, саяси-экономикалық дағдарыстардың себебін талдап, мәніне бойлау өз
өзектілігін әлі күнге жоғалтқан жоқ деп санаймын. Сондықтан да осы шағын
курстық жұмыста аталған мәселелердің байыбына баруға талпыныс жасалды.

№ 6. Дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Дүниежүзілік тарихтағы КСРО-ның орны.

Екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде АҚШ-тың қаржылық-экономикалық
және әскери күш-қуаты едәуір күшейді. Еуропа мен Азияның көптеген
халықтарының басына түскен қиыншылықты АҚШ басынан кешірмеді. Соғыс
құралдарын сату есебінен американ монополиялары орасан зор пайда тапты.
Өнеркәсіптің өндірістік қуаты мейлінше өсті. Соғыстан кейін АҚШ
империализмнің ең басты экономикалық және әскери-саяси күш ретінде,
халықаралық реакцияның қамалы болып бас көтерді. Американ капитализімінің
ішкі табиғаты (капиталдың тез қорлануы, өндіргіш күштердің қаулап өсуі) оны
сыртқы экспансияны кеңінен жүргізуге итермеледі. Құрама Штаттар жаңа
рыноктарды иемденіп, шетелге капитал шығаруды арттыру үшін және кең көлемді
«доллар империясын» құру үшін осы мүмкіндіктерді пайдаланып қалды. Американ
империализмі ең ірі қанаушыға айналды.
Соғыс аяқталысымен американ империализмі атом қаруына бір өзі ғана ие
болғанына және соғыс базалары жүйесіне сүйене отырып, дүние жүзіне үстемдік
орнату жоспарларын жүзеге асыруға тырысты. Монополистік буржуазияның
идеологтары XX ғасырды «Америка ғасыры» деп атай бастады. Халықаралық
аренадағы күштердің арасалмағында социализм пайдасына жасалған өзгерістер
американ монополияларының қимыл өрісіне елеулі шек қойды. АҚШ-тың
бәсекелестерінің еңсесі көтеріліп, бұғанасы қатайды да, тауар шығарылатын
рыноктар үшін өздерінің ең күшті бәсекелесімен күреске түсті.
Сыртқы саясаты екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көптеген жылдар бойы
мүлде агрессияшыл сипат алды. АҚШ сол заманғы империализмнің лидері болу
қызметін өзіне алып, социализмнің халықаралық позициясының нығаюына
тосқауыл болуды, жер шарының көптеген аудандарында империалистік үстемдікті
және езушілікті сақтап қалуды мақсат етіп қойды. «Күш көрсету позициясы»
деген саясат осы бағыттың негізі болып отыр.
Бұл саясаттың түпкі мәні дүниежүзілік социализмнің өсуін «бөгеу», оны
«үрейлендіру», сонан соң «шегіндіріп», жеңіліске душар ету еді. Бірақ бұл
ракета-ядролық қару-жарақтар жөнінен шамамен теңесуші, әскери елес қаупін
түсінуінің АҚШ-тың басшы топтарының басшы топтарының КСРО-мен қарым-
қатынасқа деген көзқарасын қайта қарауында шешуші маңызы болды.
1954 жылғы Женева келісімдері Вьетнамды біріктіруге мүмкіндік туғызған
еді. Бірақ оны Америка Құрама Штаттары орындатпай тастады. Америка
империалистері Оңтүстік Вьетнамды өзінің соғыс базасына айналдыру керек деп
шешті. Осы мақсатпен олар Сайгонда қуыршақ режим құрды, ол патриоттық
күштерге қарсы террор мен жазалауды тұтандырды. Осыдан кейін іле-шала АҚШ
Оңтүстік Вьетнамаға соғыс интервенциясын бастады да, жыл сайын үсті-үстіне
жаңадан өзінің әскер контингенттерін жіберіп отырды. 60-жылдардың ортасына
қарай АҚШ-тың экспедициялық күштерінің саны 500 мың адамнан артып кетті.
Оның үстіне АҚШ Сайгонның қуыршақ армиясын толық қаруландырды, оның саны
миллионнан астам адамға дейін жеткізілді.
1965 жылдан бастап ВДР (Вьетнам Демократиялық Республикасы)
территориясы үнемі бомбаланып, атқылана бастаған. «Тәуелсіздік пен
бостандықтан қымбат еш нәрсе жоқ», — Хо Ши Миннің күрес ұраны болды. АҚШ
агрессиясына қарсы қарсыласу соғысы елдің бүкіл күшін жұмылдыруды талап
етті. Вьетнам халқының күресі мен жеңісінің ұйымдастырушысы және басшысы
Вьетнам коммунистерінің қаһарман партиясы болды.
Қысқа мерзім ішінде ДРВ мызғымас қамалға айналды, оған американ
агрессорларының бомбалаушылары мен әскери кемелерді нәтижесіз шабуыл
жасады. ДРВ-ның қарулы күшін сол заманғы қару-жарақпен жабдықтауға Кеңес
Одағы зор көмек көрсетті. Вьетнам халқы Кеңес Одағынан материалдық көмек
алып, моральдық-саяси қолдауын үнемі сезініп отырды. Халық-азаттық қарулы
күштері (НВСО) американ агрессорлары мен олардың қуыршақ өкіметтеріне ауыр
соққылар беріп отырды. Күрес 1960 жылы құрылған Оңтүстік Вьетнамды азат
етудің Ұлттық майданы (НФОЮВ) мақсаттарды орындау мүмкін болмай қалды,
өйткені Кеңес Одағы АҚШ-ты атом монополиясынан айырды, ракеталық-ядролық
қару жасап, онымен әскери-стратегиялық тепе-теңдікке жетті.
Социализм елдеріне, жұмысшы, демократиялық және ұлт-азаттық
қозғалыстарына қарсы бағытталған әскери-саяси блоктар жүйесі АҚШ-тың сыртқы
саясатын жүзеге асыру құралы болып табылады. Бұл блоктардың біріншісі әрі
неғұрлым ірісі Солтүстік Атлантикалық шарт ұйымы немесе қысқартып айтқанда
НАТО болды.
Бұған қоса, АҚШ ондаған мемлекеттерді екі жақты әскери келісімдермен
матап, олардың территориясына өз әскерлері мен соғыс базаларын
орналастыруға құқық алды. 500 мыңнан астам американ солдаттары мен
офицерлері АҚШ-тан тыс жерлерде тұрған.
Американ империалистері басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласқан,
мемлекеттік төңкерістер ұйымдастырған, өздеріне ұнамаған үкіметтерді
тайдырған. АҚШ-тың мемлекеттік саясатына айналған терроризмге, шпионаж бен
диверсиялар ұйымдастыруға, шетелдерге контрреволюция жасауға орталық барлау
басқармасы (ОББ) жылына мыңдаған миллиардтаған доллар жұмсаған. АҚШ жер
шарының түрлі аудандарында соғыс жанжалдарын туғызу қаупі бар бірнеше
халықаралық дағдарыс жасаған.
Американ империализмінің Үндіқытайға қасақана ұйымдастырған соғысы
дүние жүзіне мейлінше елеулі қауіп болды. Алайда, бұл соғыс АҚШ үшін ең
басынан-ақ, перспективалы болмады. Өз тәуелсіздігін табандылықпен қорғауға
шыккан және агрессияны батыл тойтару үшін КСРО мен басқа да социалистік
елдерден жан-жақты көмек алып отырған вьетнам халқына американ империализмі
өз еркін таңа алмады. Вьетнам халқының жеңісі АҚШ империализмінің
мүмкіншілігінің қаншалық тарылғанын нанымды көрсетті.
Ширек ғасыр бойы АҚШ пен КСРО арасындағы қарым-қатынас шиеленіскен
күйінде қалып келген. Мұның өзі тұтас алғанда халықаралық жағдайға ықпал
етті. 70-жылдардың бас кезінде КСРО-ның АҚШ-пен туының астында жүргізілді.
Патриоттардың осы күрестегі 1969 жылы Оңтүстік Вьетнам Республикасының
Уақытша революциялық үкіметін (ВРПРЮВ) құруға жеткізді.
1960 жылдардың аяғына қарай вьетнам халқына қарсы американ агрессиясы
тығырыққа кеп тірелді. Осы жағдайда АҚШ үкіметі Үндіқытайдағы соғысты
«вьетнамдандыру» дегенді жариялап, айла-шарғы жасады. Бұл саясаттың мәні
американ әскерлерін Оңтүстік Вьетнам әскерлерімен алмастырып (яғни
«азиялықтарды азиялықтардың қолынан өлтіру» деген принципті жүзеге асыру)
және бұл ауданда американ экспансиялық саясатынынң құралы ретінде Оңтүстік
Вьетнамдағы Қуыршақ үкіметінің режимін сақтап қалу еді. Вьетнам халқының
жан қиярлық күресі, социалистік елдердің жан-жақты туысқандық көмегі,
қанаты кең жаюы жағынан бұрын болып көрмегн халықаралык ынтықмақтасу
қозғалысы — осы факторлардың баршасы әскери, саяси және дипломатиялық
майдандарда күрес жүргізген Вьетнамның жеңіс сағатын жақындата түсті.
Американ агрессорлары үшін ең ұзаққа созылған әрі ең жиіркенішті бұл
соғыс үлкен сәтсіздік болды: олардың 57 мың адамы өлді және 300 мыңнан
астам адамы жаралы болды. Үндіқытайдағы соғысқа 352 млрд. доллар жұмсалды.
Куба халқы жасампаз бейбіт еңбекпен шүғылданған.
Куба халқының өз жеңісінің алғашқы күнінен бастап қолынан қаруын
тастамай келе жатқанына тек американ империалистері ғана кінэлі.
Кубаға шабуыл жасау үшін АҚШ территориясында Кубаның эмигрант-
контрреволюционерлеріне жалдамалы бандалар даярлау ұйымдастырылды. АҚШ
үкіметі 1961 жылы Кубаның революциялық үкіметімен дипломатиялық қарым-
қатынасын үзді. Ол Латын Америкасы елдерін АҚШ әміріне бағындыру мақсатымен
1948 жылы құрылған Американ мемлекеттерінің ұйымы (ОАГ) деп аталған ұйым
арқылы ықпал жасап, өзінің қолшоқпарларын Кубаға қарсы айдап салды.
1961 жылы сәуірде АҚШ Плайя-Хирон ауданына Куба
контрреволюционерлерінің отрядын түсіріп, Кубаға әскери шабуыл ұйыдастырды.
«Отан немесе өлім! Біз жеңеміз!» деген ұранмен революцияны қорғау үшін
бүкіл Куба халқы көтерілді. Үш күндік ұрыстың нәтижесінде жалдамалылар
талқандалды.
1962 жылы қазанында Американ империалистері Кубаға соғыс блокадасын
жариялап, Бостандық аралына басып кірмекке әзірленді. АҚШ Кариб теңізі
ауданында дағдарыс туғызып, бүкіл әлемді термоядролық соғысқа киліктіре
жаздады. Куба халқының ерлігі, Кеңес Одағынынң берік бағыты мен батыл
шаралары қолдануының арқасында әскери жанжал болмай қалды. АҚШ үкіметі
Кубаға шабуыл жасамауға және өзінің батыс жарты шардағы одақтастарын да
мұндай әрекеттен сақтандыруға бүкіл әлем алдында міндеттеме алды. 1964
жылы АҚШ Латын Америкасы елдерін Кубамен барлық қарым-қатынасты үзуге
күштеді. Мексика ғана оның әміріне бағынбады. Кейін Перу, Аргентина, Панама
және басқа бірқатар мемлекеттер Кубамен қарым-қатынасын қалпына келтірген.
Бұл революцияшыл Кубаның Латын Америкасындағы позициясын едәуір нығайтты.
Американ мемлекеттері ұйымына мүше елдерінің Сыртқы Істер Министрлерінің
кеңесі Кубаға қарсы санкцияны іс жүзінде жойған қарар қабылдады. Бірақ АҚШ
Кубаға блокада жасауды тоқтатпаған. Олар бопсалау саясатына жүгінген,
Кубаға қарсы жаңа агрессиямен қорқытып, Кариб бассейіндегі жағдайы мен
беделін нығайтқан.
Алайда Кубаның халықаралық жағдайы мен беделі нығайған. Ол жүзден
астам елмен дипломатиялық қарым-қатынас жасаған. Социалистік достық
одақтағы елдердің туысқандық көмегіне сүйеніп, Куба Республикасы социализм
орнату жолымен алға басқан.
Соғыстан кейінгі жылдарда Монғол Халық Республикасы (МНР) өзінің
халықтық жағдайын нығайтты. Империалистік державалар МХР-дің дамуының
алдыңғы сатысына жібермеу мақсатында сыртқы саясатқа еліктірмеуге тырысты.
Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін Монғол Халық Республикасы тек қана Кеңес
Одағымен ғана дипломатиялық қатынаста болған.
Социализм құрылысы барысында МХР халықарлық қатынаста үлкен
көрсеткішті иеленді.
1948-1956 жылдары МХР барлық социалистік мемлекеттермен дипломатиялық
қатынас орнатты, ал 1957-1967 жылдары ол достық және бейбіт қатынас келісім-
шарттарын көптеген мемлекеттерімен жасайды. КСРО-мен МХР арасындағы өзара
көмек көрсету туралы жаңа келісім-шартқа 1966 жылы 15 қаңтарда қол қойылды.
МХР өзінің сыртқы саясатындағы маңыздылықты Азия, Африка және Латын Америка
мемлекеттерінде ұлт-азаттық қозғалысын қолдау, жас тәуелсіз мемлекеттермен
достық қатынас орнатуды көздеді. 1955-1956 жылдары МХР, Үндістан, Бирма,
Индонезия мемлекеттерімен дипломатиялық қатынас орнатты. Ал келесі жылдары-
азиялық және африкандық мемлекеттермен қатынас орнатқан. 1961 жылы қазан
айында Бас Ассамблеяның XVI сессиясында МХР Біріккен Ұлттар ұйымының
құрамына енді.
1960 жылдары МХР, Англия, Франция, Австрия, Канада, Швейцария
мемлекеттерімен дипломатиялық қарым-қатынас жасасты.
МХР — 1962 жылдан бері Экономикалық Өзара Көмек Кеңесінің мүшесі.
Дүниежүзілік социализм жүйесі тығыз достық байланыста болу, олардың көмегі
МХР-дың халық шаруашылығы мен мәдениетінің жедел дамуьша жағдай жасаған.
Ұлттық буржуазияның ұмтылысы шетел монополияларымен өзіне тиімді қатынас
жасауды көздеген. Пәкістанның халықаралық аренадағы ықпалы, 60-жылдары
сырқы саясатының өзгеруіне әкелді. Бұл өзгерістің басты себебі, батыс
саясатына наразылығы, Пәкістанның Пентагон жоспарына қатысы бар деген үрей.
1960 жылдарының басынан-ақ Пәкістан батыс державаларына біржақты
бағыттан шеттеніп, социалистік мемлекеттер және афро-азияттық
мемлекеттермен өз ынтымақтастығын кеңейтті.
1967 жылы Пәкістан араб мемлекеттеріне қарсы израильдық агрессияны
кінәлап, оның жойылуын талап етті.
Вьетнам халқының өз тағдырын өзіндік шешуін жақтап, Пәкістан СЕАТО
және СЕНТО блоктарына қатысуын шектеді.
Пәкістан Кеңес Одағы және басқа да социалистік мемлекеттермен тауар-
сауда келісімдерін жасасып, ол өз тауарын машина, құрал-жабдықтарға
айырбастады.
Социалистік мемлекеттерінің экономикалық және техникалық жәрдемдесуі,
мемлекеттің халық шаруашылығының өмірлік маңызды аумақтарын дамытуына
негізделді, яғни жанармай-энергия базасы, ауыр өнеркәсіп саласы бойынша
КСРО көмегімен Пәкістан экономика сферасының маңызды ірі объектілері
қамсыздандырылды, мұнай мен газ игеру жүмыстары жүргізілді.
Пәкістан, Туркия және Иранмен жан-жақты байланыс жасасса, ал Батыс
Еуропа, Тропикалық Африка, араб мемлекеттерімен қатынасты одан әрі
дамытты. Пәкістанның сыртқы саясаттағы маңызды аумағы — Үндістанмен
қатынасы-өзгеріссіз қалды. Пәкістан-үнділік қатынас әскери қақтығыс тудырса
керек.
1965 жылдың көктемінде, Качск ауданында (пәкістан~үнділік шекарасының
оңтүстік-батысындағы батпақты мекені) қарулы соққы басталды. Тек 30 шілде
де әскери әрекетті тоқтату жөніндегі келісім-шартына қол қойылды. Сол
жылдың тамыз-қыркүйек айында Кашмир үшін қарулы қақтығыс өршіді. Оның
салдарынан Үндістан және Батыс Пәкістан шекарасында ірі әскери әрекет
жасалды. Дегенмен қыркүйек айының аяғына таман, от жаудыру аяқталғанмен,
бұл жерде жағдай қиын мәнді иеленді. Оның дұрысталуына 1966 жылы қаңтар
айындағы Ташкентте Үндістанның премьер-министрі Л.Б. Шастри және Пәкістан
президенті М. Айюб Хан, Кеңес Министрлерінің Өкілі А.Н. Косыгин қатысуымен
болған кездесу маңызды шешуші рөл атқарды.
1953 жылғы мемлекеттік төңкерістен кейін Иран бейтараптылықтан бас
тартты және АҚШ-пен әскери одақ, сонымен қатар капиталистік мемлекеттермен
ғана экономикалық байланыс саясатын жүргізді. Мұндай саясат Иранның ұлттық
қызығушылығына сай келмеді.
1962 жылдың күзінде кеңес-иран қатыныасын жақсарту ұйғарылды. 1962
жылдың 15 қыркүйегіндегі келісім-шартта былай делінді: «КСРО шетел
мемлекеттерінің ешқайсысына Иран территориясында ракета базасын орнатуына
рұқсат бермейді» және Кеңес Одағына агрессия қолданбау жөнінде. Осыдан
кейін Иран мен КСРО және басқа да социалистік мемлекеттер арасында қатынас
жақсартылды. 1962 жылдың аяғында Иранға тиімді КСРО арқылы Иран тауарларын
транзиттік тасымалдау жөнінде ратификациондык грамоталармен алмасу
жүргізіліп, сонымен қатар шекара келісім-шартына, 1957 жылдың 14 мамырында
Мәскеуде қол қойылды.
1963 жылдың 27 маусымында Тегеран жерінде кеңес-иран келісіміне қол
қойылды, онда экономикалық және техникалық әріптестік, Аракс өзені бойында
гидроэнергетикалық құрылыс жөнінде (бұл жоба 1967 жылы жүзеге асырылып,
гидроэнергетикалық құрылыс іске қосылды), Пехлевин бұғазының жағалауында
мелорация жүргізу, астық сақтау балық шаруашылық зауыты салу көзделді.
Иран мен КСРО арасында көршілік қатынасты одан әрі жақсарту
мақсатында, ең маңызды із басу 1965 жылы, ал 1966 жылы 13 қаңтарда қол
қойылған келісім-шарт негізі, Исфаган ауданында КСРО көмегімен
металлургиялык зауытының салынуы (1971 аяғында зауыт ең бірінші шойын, ал
1972 жылы болат балқытып шығарды), Арак та машина құрылыс зауыты (1972
жылдың қыркүйек айында қолданысқа қосылды) және КСРО-ға газды қою
мақсатында, трансирандық газ құбырын салды (1970 жылы құрылысы аяқталды).
1968 жылдың 22 шілдесінде Тегеранда кеңес-ирандық, экономикалық және
техникалық байланыс жөнінде жаңа келісім-шартқа қол қойылды, ол Иранның
төртінші бесжылдық аясы кезеңінде жүзеге асты. Кеңес-ирандық сауда қатынасы
дамыды. Үш жыл ішінде, 1970 жылға дейін, көлемі 4 есеге өскен.
Кеңес Одағы ирандық экспортта бірінші орында тұрган. 1968-1969 жылдары
Иранның КСРО-ға өндірістік тауарлар шығару 25 пайызды қүрады.
КСРО мен қатар, Иран басқа да социалистік мемлекеттермен экономикалық
шарт жасасқан. Чехославакиямен Тебриздегі машина қүрылыс зауыты салынса,
Румыниямен келісімде тракторлы зауыт салынған.
1964 жылғы келісімшарт негізінде, Иран көрші Ауғанстан, Пәкістан жэне
Туркия мемлекеттерімен тығыз байланыста болды. Сонымен қатар Иранның АҚШ
мемлекетімен 1959 жылы 5 наурызынан, екі жақты әскери келісім — шарт
жалғасын тапты. Америка Құрама Штаттары Иранға капиталистік мемлекеттер
арасындағы ең ірі капитал салымын салған.
Бирма әлі қосыла қоймаған, бейтарап мемлекет ретінде, өзінің
халықаралық әлем алдында прогресті түрде жылжуын қарастырушы мемлекет
болған. Ол әр түрлі құрылымдагы мемлекеттермен бейбітшілік қатынасты
қолдаған. Бирма Бандунг конференциясының белсенді қатысушысы және
ұйымдастырушысы. БҰҰ және одан тыс Бирма бостандық үшін күрескер халықты
қолдап, нәсілдік тежеуге, мемлекеттің ішкі істеріне араласуына қарсы, бүкіл
және тұтастай қарусыздандыруды қолдаған.
1962 жылы Бирма үкіметі дүниежүзі ісіне және саясатына жағымды
бейтараптық жолын ұстаушылығын растады. Ол Үндіқытайдағы соғыстың
аяқталуына, оның келіссөз жүргізу арқылы және шетел қатысуынсыз шешуді жөн
көрді. Бирма басқа да мемлекеттермен бейбіт қатынас жасауды, әсіресе көрші
елдермен тығыз байланыс орнатуды мақсат еткен, бұл ГТБСП I, II, III
съездерінде және Бирманың Конституциясында ерекше мәнге ие болды.
КСРО-ның «Бейбіт қатар өмір сүру» саясаты
Кеңес басшылары Сталин өлімінен кейін халықаралық жағдайда аса қиын
мәселеге келді, әр түрлі құрылымдағы мемлекеттермен бейбіт қатар өмір сүру
концепциясына жүктелді.
Олар «қырғи қабақ соғыстан» шығуды көздеп, халықаралық байланысты
кеңейтіп, иілмелі дипломатия жүргізуге ұмтылды. Мәскеу Сталин өлімінен
кейін, жедел бәсеңдету жолына түсті. 1953 жылы 25 сәуірде Кеңес басшылары
американ президенті Д. Эйзенхауэр сөзіне құлақ асып, оны бағдармалы
декларация түрінде басылымға жазды («Правда», «Известия» газеттерінің
бірінші беттерінде). Мақаланың мағынасы қорытындының расталынуы еді, яғни
барлық шешілмеген мәселелерді дипломатиялық келіссөздер жолымен, БҰҰ арқылы
және тура шешуді мақсат етті. Бұл КСРО-ның иілмелі дипломатия жүргізуін
айқындады. 1953 жылдың тамызында Маленков Жоғарғы Кеңес отырысында мынаны
айтқан, КСРО «бейбіт қатар өмір сурүді» қолдайды. Сыртқы саясаттағы өзгеріс
Кореядағы соғыстың аяқталуына жәрдемдесті. 1953 жылы 27 маусымда бітімге
(татуласуға) қол қойды.
КСРО-ның жаңа сыртқы саясаттағы доктринасы КОКП-нің XX — съезінде
қалыптасты. Оның негізгі мазмұны, нәтижесі мынада, яғни ядролық соғысқа
альтернатива жасау арқылы, әр түрлі құрылымдағы мемлекеттермен бейбіт өмір
сүру еді.
Соғыстар шарасыз болмағандығы айқындалып көрсетілген. Н.С. Хрущев
сыртқы саясат істеріне үлкен назар аударды. Тек 1960 жылы, ол шет елде 88
күн болған. Бирма, Индонезия, Ауғанстан, Австрия, Финляндия мемлекеттеріне
іс сапармен барған. КСРО-ның лидері 117 рет шет елде үкіметтік қабылдауда
сөз сөйлеп, ол іскер жұмысшылар және корреспонденттермен кездескен. Оның
сөз сөйлеуі Кеңес Одағында 26 рет шетел делегациясын қабылдау кезінде
тыңдалды. Өрімнің шиеленісі әлемде дипломатиялық белсенділікті арттырды.
Нәтижесі Женевадағы Үндіқытай бойынша, 1954 жылғы конференциясы болды. Бұл
ауданда ұлттық — босатушы күштер қатал, эрі тиімді соғысты француз
отаршылдармен жүргізген. Кеңес делегациясының ұсынысы бойынша, үндіқытайлық
сұрақты талқылау негізінде жоба жасалды, онда Үндіқытайдың барлық
территориясында біркелкі от жаудыруды тоқтату ұсынылды. Бейбітшілік
жасалғаннан кейін, Камбоджи және Лаос тәуелсіздігін мойындау негізінде және
олардың территориясынан француз әскерлерін шығару алға қойылды.
Конференцияның нәтижелік жұмысы Үндіқытайдағы соғыстың аяқталуы және
қорытынды декларацияға қол қойылып, оның мазмұны Вьетнам , Лаос және
Камбодж жерлерінде дербес сайлау жүргізу қарастырылған.
50-жылдардың ортасындағы саяси бәсеңдету Женевадағы, КСРО, АҚШ,
Ұлыбритания және Франция мемлекеттерінің басшыларымен болған жиналыс 1955
жылы шілде айында үлкен мағынаны иеленді. Бұл соғыстан кейінгі мемлекеттер
басшыларының ең бірінші кездесуі. Ол әлемдік державалар арасында, жоғарғы
деңгейде саяси диалогты дамытуға түрткі болды.
Жаңа саясаттағы маңызды мәселелердің бірі жағдайларды қадағалау, КСРО
және ГФР қатынасын, ГДР-сын халықаралық деңгейде мойындау және Батыс Берлин
мәселесі. 1955 жылдың қыркүйегінде Кеңес жағы Мәскеуге ГФР канцлері
К.Аденауэрді шақырған. Кеңес Одағы ФРГ-ны ресми түрде танып және ақырғы
тұтқындарын босатқан, оларды әскери қылмыскерлер ретінде ұстаған. Осылайша,
КСРО өз жағынан Германияның бөлінуін жақтады. Яғни екі дербес мемлекеттерге
— ФРГ және ГДР, қоғамдық-саяси жүйесі бойынша әр түрлі, бірақ халықтық
құқығы жағынан біркелкі.
Сол жылдары НАТО өз құрамына Германия Федеративті Республикасын
қабылдады. ГДР азаматтарының Батыспен қатынасын шектеу 1961 жылы тамыз
айының бір түнінде берлин қамалы қаланды. Батыс Берлин қаланың жартысынан
бетонды плиталармен құрылған тосқауыл арқылы оқшауланды және қатаң
қорғалды. Осылайша, шығысгермандық басшылар Шығыс және Батыс Берлин
арасындғы шекараны жапты. Бұл Германияны бөлудегі ақырғы із басу еді. АҚШ
пен НАТО қарсылық танытқанмен, әскери күшті қолдана алмады. Алайда, бұл
мәселе маңыздылығын жойған жоқ. Австриялық мәселені шешу аса қолайлы
болды. Оның нәтижелілігі Вена келісім-шартында 1955 жылдың 15 мамырындағы
байқалды.
Ол Австрияның территориялық шекарасында қалпына келтірді 1938 жылы 1
қаңтарында оған кішігірім әскер ұстауға рұқсат етілді, бейтараптықты
қолдауға жүктеме артқан жоқ. Мемлекеттік келісім-шартқа қол қою негізінде,
Австрия территориясынан барлық шетел әскерін шығарып, сонымен қатар шығыс
Австрияда орналасқан Кеңес әскерін шығару көзделді. Келісім-шартқа қол
қойылғаннан кейін, Австрия арнайы заң арқылы бейтараптық жариялап, әскери
блоктарға қосылмайтынын мойнына алып және өз территориясына шетел әскери
базаларын салуға жол бермеуді айқындады.
Бейбіт қатар өмір сүру саясаты ядролық қарудың жарысуын тежеп,
келіссөздерге түрткі болды. 1958 жылы наурыз айында КСРО бір жарым жылға
ядролық сынақты тоқтатты. Сол жылы Кеңес Одағы өз әскерін («қырғи қабақ
соғыс» жылдары 5,8 млн. адамға жеткен-бейбітшілік кезеңнің ауыр уақыты) 3,6
млн. адамға қысқартты. АҮШ 1958 жылы 31 қазанында ядролық сынақтын
тоқтатылуын жариялады, ал 1959 жылдың 26 тамызында біржақты тәртіпте
ядролық қаруды сынауды тоқтатып, өз мүддесін жариялап, 2 айға рұқсат
етпеуін ұзартты. Алайда, американ-британ-кеңес кездесуінде Женевадағы, атом
қаруын сынау жөнінде келісушілік мәреге жетпей, АҚШ өз шешімінен бас
тартты, бірақ сынауды бастамаған, алайда КСРО өз қаруын атмосферада
қолданғанға дейін. Осылайша 50- жылдарда ядролық қарусыздандыру мәселесі өз
аяқталуын таппады. Бірақ бұл келіссөздер нәтижесіз болмады. 1963 жылдың 5
тамызында Мәскеуде ядролық қару жарысын ұстауына бағытталған келісім-шарт
жасалды. АҚШ, КСРО жэне Ұлыбритания ауада, ғарыш пен су астында ядролық
сынақты тоқтату, ал жерастында жүргізілуіне рұқсат жөніндегі келісім-шартқа
қол қойды. Кейіннен Мәскеу келісім-шартына басқа да мемлекеттер қосылды,
тек Франция мен Қытай қолдамаған.
Кеңес стратегиясының өзгеруінің бірегейлі нәтижесі АҚШ-қа қаратылды,
ол ең басты кеңесшісі және олардан ғана КСРО қарсылықты күтті. Еуропа
мемлекеттерімен қанша келіссөз жүргізсе де оның нәтижесі, АҚШ сұхбатына
бағынышты болған. Тікелей екі мемлекеттің арасындағы сұхбат, Н.С.Хрущевтың
1959 жылы қыркүйек айындағы АҚШ-қа іс-сапары болды. Ол кеңестің ғана емес,
орыс үкіметінің ең бірінші мүндай сапармен барған елшісі болған. Кэмп-
Дэвидтегі іс-сапар Эйзенхауэрмен болған сұхбатпен аяқталды; ешқандай
келісім-шарт жасалмады. АҚШ-та Н.С.Хрущев, 1960 жылы халықаралық мәселені
талқылау үшін, американ президентімен үкімет басшыларын жинау жөнінде
келісті. Бұл кездесуде, КСРО мен АҚШ басшыларынан басқа, Франция ел басшысы
де Голль және Ұлыбритания премьер-министрі Макмиллан қатысу керек еді.
Алайда, бұл кездесу жүзеге аспады. Бұл кездесудің шақыру уақытының алдында
1960 жылдың 1 мамырында, Свердлов ауданының үстінен американ барлау
самолеты У-2 апатқа ұшырап, үшқыш Ф.Г.Пауэрс болған. Ұшқыш қамауға алынады.
Оны тыңшы деген айыппен 10 жыл бас бостандығынан айырылды.
Алайда ол 2 жылдан кейін, Кеңес барлаушысы Р.Абелямен алмастырылды.
Осының салдарынан Париждегі 16 мамырда ашылған кездесу АҚШ, Кеңес Одағы,
Ұлыбритания, Францияның мемлекет басшылары және үкімет басшыларымен болған,
констурктивті сұхбат жүзеге аспады.
КСРО-мен жарияланған бейбіт қатар өмір сүру принципі, Кеңес басшыларымен
дәйексіз жүргізілді. Бұл принцип кеңес экспансиясын кеңейту үшін жасырушы
болды. Кеңес Одағы әскери майдандасуды жалғастырды. Ядролық қарсыласуда бұл
саясат 60- жылдардың басында халықаралық қатынастағы шиеленіске әкелді, ол
ядролық соғыспен аяқтала жаздады. Бұл жанжал Кариб дағдарысы деген атпен
аталып және АҚШ, КСРО, Куба өзара қатынасымен байланысты болған. 1959
жылдың бас кезінде АҚШ-тың оңтүстік жағалауына таяу жерде Куба аралында
халық революциясы жеңіп, басшылыққа Фидель Кастроның антиамерикандық
үкіметі келді. Кастро қарсыластары АҚШ-тың көмегіне сүйеніп, оны бірнеше
рет алып салмақшы болды.
Куба революционерлері өздеріне мықты одақтасты керек етті. Онсыз
Америкамен күресу, өз шаруашылығын дамыту қиынға түсті. Бұл ізденіс КСРО-ға
көз аудартса керек. Кеңес басшылары Кубамен қатына орнатуда қызуғышылық
танытты. Осылайша КСРО Америкаға жақын маңда өз позициясын нығайтты.
Бастапқы кезде, Куба мен КСРО арасындағы қатынас саяси және экономикалық
мазмұнда болды. Ал кейін ол әскери ауданға айналды. 1962 жылы жаз айында
арал да, Америка территориясына бағытталған, ракеталары орнатылған. Н.С.
Хрущев бұл шараны халықаралық мәселелерді шешуде, Америка үрейленіп,
жұмсарады деп үміттенді. Кастро бұл ракеталар америка басшылығынан қорғайды
деп үміттенді. Кеңес басшыларының есебі ақталмады. Ракеталар американ
барлаушыларымен байқалғанда, АҚШ өзіне қауіп төніп тұрғандығын жариялады.
22 қазанда Дж. Кеннеди мемлекет тұрғындарына, Куба да Кеңес Одағының
ракеталары орналасқанын және Америкаға қауіп төніп тұрғанын жария етті. Бұл
шиеленістің нәтижесі Н.С.Хрущев пен Дж. Кеннеди арасындағы кеңес-американ
келіссөздермен аяқталды. 1955 жылы Кеңес басшылар Н.С. Хрущев және Булганың
Югославияға сапарында Титомен қатынас орнатты, Югославияның ел және
коммунистік партия басшысы. Н.С.Хрущев Белгаградтта Иосип Броз Титодан
кешірім сұраған. Ал 1956 жылы маусым айында Тито КСРО-ға сапар жасайды. Бұл
сапар аса маңызды келіссөздер экономикалық әріптестікке байланысты жасалды.
1960 жылдардың аяғына таман басты бағыт кеңес сыртқы саясатының
Батыспен қатынастың жақсаруында еді. Бәсеңдету саясаты Еуропадағы саяси
климаттың жақсаруына әкелді. Ең маңызды болып Кеңес Одағының Франция,
Германия Федеративті Республикасымен қатынастың жақсаруында. Бұл ауысым
1969 жылы бундестагтағы қыркүйек айында өткен сайлаудан кейін болды, яғни
ГФР-дің басшылығына социал-демократтар мен дербес демократтар партиясының
келуімен еді.
В.Брандт канцлері КСРО-мен қатынасты жақсартып, «жаңа шығыс саясатты»
жариялады. Бұл келіссөздердің ұзақ әрі қиындауы нәтижесінен, Мәскеуде 1970
жылы 12 тамызда бейбітшілік шартына қол қойылды. Бұл шарт мазмұны,
ұрыстарды бейбіт жолмен шешуді және күш қолданбауды негіздеді. Мәскеу
шартының 3 бабы маңызды болған, онда екі жақ шекаралық тұтастықты сақтауға,
Еуропадағы барлық мемлекеттермен, сонымен қатар ГФР мен ГДР шекаралары
бойынша. Келесі жылы Берлин мәселесі келісімі шешімін тапты. Бұл келісім-
шарттар қаланың ГФР мен ерекше дәрежесін айқындады.
XX ғасырдың 70- жылдарының басындағы кеңес-американ қарым — қатынасы
Кеңес-американ қарым-қатынасы XX ғасырдың халықаралық қатынастарында
ерекше орын алатыны мәлім. Сонымен бірге, сол уақытта соғыс пен бейбітшілік
жағдайы кеңес американ қарым-қатынасына байланысты еді.
60-жылдарда кеңес-американ қатынасындағы бетбұрыс (ядролық сынақты тоқтату
туралы келісім, ғарышты бейбіт пайдалану және ядролық қаруды таратпау
туралы келісімдер) АҚШ-тан болашақ бұл қатынас туралы терең ойға түсірді.
1969 жылы қаңтарда билік басына келген президент Р. Никсонның жаңа
республикалық әкімшілігі АҚШ-тың бұрынғы империалистік бағытын көптеген
жағдайларда сақтағанымен, бірақ кеңес-американ диалогын тереңдету және
ауқымын кеңейтуді бастаған еді. Вашингтонның КСРО-мен және басқа
мемлекеттермен «күш көрсету» негізінде қарым-қатынастарды құру әр кезде
кеңес американ келіссөздеріне кедергі туғызып отырды. Сондай-ақ, АҚШ-тың
үнемі бір жақты пайда табуға, кеңес жағына өз мүдделерін қабылдауға
мәжбүрлеу, тең құқықсыз шарттар кеңес-американ қатынасына жағымсыз әсер
етті. Осыған қарамастан Р. Никсонның әкімшілігі «конфронтация кезеңінен
келіссөздер кезеңіне» өту уақыты келгенін көптеген маңызды маңызды
себептердің негізінде түсінді. АҚШ пен КСРО арасындағы диалогтың басталуына
американдық әкімшілік пен сыртқы саяси аппаратта ақылды қайраткерлердің
табылуы, олардың тар эгоистік мүдделерден жоғары тура алуы түрткі болды.
Л.Джонсон әкімшілігі тұсында стратегиялық қарулануды шектеу туралы
келіссөздер жүргізу туралы АҚШ-тың КСРО-ға ұсынысы жасалған еді. Жаңа
жағдайлар оны жүзеге асыруға мүмкіндік беріп, 1969 жылы қарашада
келіссөздер ашық деп жарияланды. Келіссөздер келесі екі жылда Хельсинки пен
Венада кезекпен өтті. 1971 жылы 30 қыркүйекте КСРО мен АҚШ арасында ядролық
соғыс қаупін азайту шаралары туралы келісім жасалды. 1972 жылы мамырда Р.
Никсонның Кеңес Одағына ресми сапары болып өтті. Американдық президент пен
кеңестік басшылықтың арасындағы өткен келіссөздердің нәтижесі 1972 жылы 29
мамырда Л. И. Брежнев пен Р. Никсон қол қойған «Кеңес Одағы мен Америка
Құрама Штаттары арасындағы қарым-қатынас негіздері» атты маңызды құжат
болды.
Кеңес Одағы мен АҚШ әскери қақтығысты және ядролық соғысты
болдыртпауға барлығын жасауға уәделесті. Осы мақсатта қайшылықтардың бейбіт
тәсілдермен шешуге, күш көрсетуді болдыртпауға екі жақ міндетіне алды.
Қауіпсіздік Кеңесі мен БҰҰ-ның басқа мүшелері тәрізді КСРО мен АҚШ мойнында
«халықаралық жағдайды ұшықтыруға әсер ететін жағдайларды болдыртпауға
тырысу» сияқты жауапты міндет жатқанын мәлімдеді. Ерекше назар стратегиялық
қарулануды шектеуге аударылды. Құжатта айтылғандай КСРО мен АҚШ арасында
толықтай қарусыздану мәселесін шешу қорытынды нәтиже болып табылды.
1972 жылы 26 мамырда КСРО мен АҚШ арасында Ракетаға қарсы қорғану
жүйесін шектеу туралы мерзімсіз келісім (ПРО) және Стратегиялық басқыншылық
қарулануды шектеу саласындағы кейбір шаралар туралы уақытша (5 жыл
мерзімге) келісім жасалды. Екі жақ та стратегиялық қарулануды шектеудің
параметлерін нақтылау мақсатында және тұрақты келісімді дайындау үшін
келіссөздерді жалғастыру үшін СҚШ-1 (ОСВ-1) келісімін жасады.
Ракетаға қарсы қорғану келісімі бойынша Кеңес Одағы да, АҚШ та өз
территориясында ракетаға қарсы қорғану жүйесін дамытпауы шарт еді.
Келісімде көрсетілгендей, КСРО мен АҚШ-қа ракетаға қарсы қорғану
тәсілдерімен қорғалған, радиусы 150 км-ге дейін екі аудан және 200-ден
аспайтын ракетаға қарсы шектеулі радиолакациялық станцияларды ұстауга
рұқсат етілді. Көрсетілген саннан артық ракетаға қарсы қорғану жойылуға
жатты. Сол себептен АҚШ 1969 жылы наурызда қабылданған «Сейфгард»
бағдарламасынан бас тартуға мәжбүр болды. Егер, бұл бағдарлама жүзеге асқан
жағдайда 14 ракетаға қарсы қорғану кешендері іске қосылып, стратегиялық
қарулану жарысына жаңа серпін болар еді. Теңіздік, ауа, ғарыштың немесе
мобильді жерде қолданылатын ракетаға қарсы қорғануды құрастыруға, сынақтан
өткізуге тыйым салынды. Екі жақ басқа елдерге ракетаға қарсы қорғануды
сатпауға және орналастырмауға өзара келісті. Стратегиялық басқыншылық
қорғануды шектеу саласындағы кейбір шаралар туралы келісім бойынша екі жақ
та 5 жыл мерзімге МБРНБ және БРПЛ атты ракеталарды, су асты кемелерін
жасауды тоқтатуға келісті.
РҚҚ мен Уақытша СҚШ-І келісімі ядролық соғысты болдыртпау және
халықаралық қауіпсіздікті нығайту жолындағы үлкен қадам болды. «Қарым-
қатынастар негізі» құжаты мен басқа құжаттар КСРО мен АҚШ арасындағы
қатынасты құрудың халықаралық-құқықтық пішінін негіздеп берді. Жоғарыда
айтылған келісімдер жүзеге асқан жағдайда ұлы екі державалардың көптеген
бағыттар, соның ішінде ең маңыздысы қарулану жарысын шектеу және
қарусыздану мәселесін шешуде үлкен болашақ ашылар еді, Маңызды бұл
келісімдерге қол қойылу сауда-экономикалық, мәдени және тағы басқа
салаларда қарым-қатынастың дамуына жағдай жасады. 1972 жылы Р. Никсонның
Мәскеуге сапары кезінде ғарышты зерттеуде, қоршаған ортаны қорғау,
денсаулық сақтау салалары бойынша кеңес-американ келісімдері жасалды.
1972 жылы қазанда теңіздік кеме жасау сүрақтары бойынша келісім және
кеңес американ сауда мен несие туралы келісімдері жасалды.
1973 жылы 22 маусымда Л.И. Брежневтің АҚШ-қа жауапты ресми сапарында
екі жақ «Стратегиялық басқыншылық қарулануды шектеу жөніндегі ары қарайғы
келіссөздердің негізгі принциптері» атты маңызды құжатқа қол қойды. КСРО
мен АҚШ тең дәрежедегі қауіпсіздік принципін мойындап, екі жақ та тікелей
не жанама түрде бір жақты пайда алуға тырыспайтындығын мәлімдеді. Келісімді
дайындауды аяқтау жэне қол қою 1974 жылға жобаланды.
1973 жылы 25 қыркүйекте Женевада стратегиялық қарулануды шектеу туралы
кеңес-американ келіссөздері қайта жанданды. Алайда онда уәделескен
келісімге жету мүмкін болмады. Мемлекеттегі ішкі саяси жағдаймен көбінде
«уотергейттік жанжалмен» және американдық «қырандардың» өскен іс-әрекетінен
анықталған АҚШ позициясы қатаң және мазмұнды емес болды.
1974 жылы жазда АҚШ президенті Р. Никсонның Мәскеуге кезекті сапарында
Кеңес үкіметі арда пайда болған келіспеушілікті шешуге тырысты.
Стратегиялық қарулануды шектеу туралы келісімді құрастыру «тез арада
аяқталуы тиіс» деген келісім жасалды. Жаңа келісімнің мерзімі 1985 жылға
дейін белгіленді. Сонымен қатар, ядролық қаруды жер асты сынауды шектеу
туралы келісім жасалды. 1976 жылдың 31 наурызынан бастап келісім бойынша
КСРО мен АҚШ қуаты 150 киллотоннан асатын жер асты ядролық қаруды сынауды
тоқтатуға міндеттенді. Кеңес Одағы сол кездің өзінде қандай да бір ядролық
қаруды сынауды тоқтатуға дайын еді, бірақ АҚШ-тың басшылықтағы топтары,
әсіресе әскери адамдар бұған келісуден бас тартты.
Л.И. Брежнев пен АҚШ-тың жаңа президенті Дж. Фордтың арасында 1974
жылы тамызда өткен келіссөз барысында қарулануды тоқтату, соғыс қаупін
болдыртпау мәселесіне үлкен назар аударылды. Олардың 1974 жылдың аяғында
Владивостоктағы кездесуінде СҚШ (стратегиялық қарулануды шектеу) бойынша
келісім жасалды. Владивосток келісімі бойынша алғаш рет алыс қашықтықтағы
бомбардирлік авиацианы шектеулі қару құрамына кіргізді, яғни қарулану
жарысына шектеу қоюға сапалы жол салды.
1973 жылы 22 маусымда Вашингтонда Ядролық соғысты болдыртпау туралы
арнайы мерзімсіз келісімге қол қойылды. Бейбітшілікті және халықарлық
қауіпсіздікті нығайту мақсатында, ядролық соғыс адамзат үшін зардабы шексіз
екенін түсінген АҚШ пен КСРО өз күштерін осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін
жұмылдыратынын айтты.
1974-1975 жылдары тарихта алғаш рет КСРО мен АҚШ арасында парламенттік
делегациялардың ресми алмасуы болып өтті. Мәскеуде АҚШ-тың іскер топтарының
көптеген өкілдері болып кетті. Олар бірқатар кеңестік мекемелер мен
өнеркәсіп орындармен шарт жасасып кетті. Вашингтонда КСРО-ның сауда
өкілдері, ал Мәскеуде АҚШ-тың коммерциялык бюросы, 20-дан астам американдык
корпорациялар мен банктер өкілдіктері ашылды.
Құрамында 300-ден астам кеңестік және американдық фирмалар мен ұйымдар
бар Амторгтын экспорт-импорттық қызметі жақсарды. 1976 жылы кеңес-американ
сауда көлемі 2,2 млрд. рубльге жетті. Алайда, кеңес-американ саудасы басқа
елдермен жүретін сауда қарым-қатынасымен салыстырғанда елеулі түрде артта
қалып отырған еді. Оған себеп кеңестік тауарлардың американдық рынокта
кемсітілуі болды.
70-жылдардың бірінші жартысында кеңес-американ қарым-қатынасы ғылым
мен техника саласында алға жылжыды. Американдық ғалымдар мен инженерлер
бірнеше рет екі жақ та бірдей пайда алатынына көз жеткізді.
Американдық «Дженерал электрик» корпорациясының өкілі Л. Стил көптеген
американдық бизнесмендердің пікірін білдіріп, Кеңес Одағьшың ғылыми-
техникалық ресурстардың зор екенін, Кеңес Одағында металлургиялық болашағы
бар салаларында үлкен көлемді және нәтижелі зерттеулер жүргізіліп
жатқананын және осы жұмыста КСРО үлкен жетістікке жеткендігін мәлімдеді.
«Дженерал-электрикпен» қатар КСРО мен «Хьюлетт-Паккард», «Кайзер
индастриз», «Зингер», «Интернэшнл телефон энд телеграф» компаниялары қарым-
қатынас туралы келісімге қол қойды.
Кеңес-американ ядролық энергияны бейбіт пайдалану туралы келісім қарым-
қатынасты үш бағытта жүргізуді көздеді: ол басқарылатын термоядерлік
синтез, энергиялық реактор, фундаментальды материя қасиетін зерттеу.
Денсаулық сақтау саласында да кеңес-американ қарым-қатынасы жақсы
дамыды. Жасанды жүрек жасау саласында арнайы келісімге қол жеткізілді.
Ракпен бірлесу күресу шеңбері кеңейе түсті. Жоғарлау сызығы бойынша кеңес-
американ қарым-қатынасының ауылшаруашылығында өсті. 1973-1974 жылдарда 20-
дан астам тақырып бойынша бірлесе зерттеу бағдарламалары құрылды.
Делегациялар мен көрмелер алмасу басталды.
Ерекше назар мен қызығушылықты бірлескен ғарыштық «Союз-Аполлон»
жобасы тудырды. 1975 жылы шілдеде кеңестік космонавтар Леонов пен Кубасов
және американдык — Стаффорд Слейтон жэне Бранд маңызды ғылыми-техникалық
мәнге ие бірнеше бірлескен сәтті бақылаулар мен тәжірибелер тізбегін
өткізді. 1973 жылы жазда «КСРО мен АҚШ арасындағы байланыстар, айырбыс
және қарым-қатынас туралы жалпы келісім» және 1974-1976 жылдарға арналған
сондай нақты бағдарлама екі елдегі өнерді бағалаушыларды қатты қуантты.
Есте қалатын оқиғалар, Үлкен театрдың балет және опера труппасының АҚШ-қа
сапары скифтік қорғандар мен ленинградтық Эрмитаждың жинақтарының көрмесі
болоды. Ал өз кезегінде КСРО-да Сан-Францискодан келген драмалық театр,
бірқатар музыкалық ансамбльдер сәтті өнер көрсетсе, АҚШ мұражайларынан
суреттер көрмесі болып өтті.
Жоғары білім беру саласындағы қарым-қатынастардың жаңа пішіні 10-айлық
тәжірибеден өту үшін жас ғалымдар (әр жақтан жыл сайын 50 адам) және жыл
сайын 10 жетекші профессорлар мен оқытушыларды үш айдан он айға дейін
ғылыми зерттеулерді жүргізу үшін алмасу жүргізілді.
Туризм шеңберінде кеңестік және американдық адамдар арасындағы
байланыс кеңейе түсті. Екі мемлекеттің халқын өзара байытып отырып, бұл
байланыстар қарым-қатынастардың жақсаруына, сенім мен өзара сыйластықтың
өсуіне жағдай жасады.
АҚШ пен КСРО өзара қол қойған келісімдер, конвенциялар, хаттамалар,
бірлескен коммюникелер, жалпы саны 60-тан асатын құжаттар бейбіт өмір сүру
принципі негізінде қомақты саяси жэне қүқықтық база жасады. 70- жылдардың
басындағы кеңес-американ қарым-қатынастарының жағымды нәтижесі міне осындай
болды.
Американдық империализмнің Үндіқытайдағы агрессиясы екінші
дүниежүзілік соғыстан кейінгі халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке
қауіп төндірген ұзақтығы мен көлемі жағынан ірі қарулы кақтығыс болды.
Еркіндік сүйгіш вьетнамдық халық АҚШ агрессиясына қарсы каһарманды күрес
жүргізді. Үндіқытай халқының жағында элемнің барлық прогрессивті күштері
болды. Солардың қысым көрсетуі мен азат ету күресінің сәттіліктерінің
арқасында империализм артқа шегінуге мәжбүр болды.
Парижде болып өткен Вьетнамдағы саяси реттеу жөніндегі төрт жақты кездесу
1969 жылы 25 қаңтарда әлемде ұшыққан халықаралық жағдайда шешуге тырысқан
әрекеттердің өскен уақытында басталды.
Американдық қолдаусыз Вьетнам жерінде өз билігін сақтап қала
алмайтынын білген сайгондық тәртіп келіссөздердегі басты оппозициялық күш
болды. Ұзақ уақыт сайгондық марианеткалар Оңтүстік Вьетнамды келіссөзде тең
құқылы жақ деп мойындағысы келмеді. Сайгон әкімшілігінің бұндай саясатында
келіссөздерді ешбір нәтижесіз екенін көрсетуге ұмтылуы көрінсе, АҚШ бұл
жағдайды пайдаланып вьетнамдық патриоттарға қысым көрсетіп, олардан бір
жақты пайда табуға бар күштерін салды.
НФО мен ДРВ өкілдері жғдайды шешу туралы құрылымдық ұсынастармен сөз
сөйледі. 1969 жылы 8 мамырда НФО делегациясы «Оңтүстік вьетнамдық мәселені
шешудің ғаламдық мазмұны мен принциптерін» ұсынды («10 пункт» ретінде
белгілі). Бұл үсыныстар 1954 жылғы Женевалық келісімдерге сүйеніп, Оңтүстік
Вьетнамнан сөзсіз шетел әскерінің шығаралуын, вьетнамдық халықтың негізгі
құқықтарының халықаралық деңгейде мойындалуын; Оңтүстік Вьетнамдағы саяси
құрылыстың мәселесін шеттен араласпаусыз бейбіт шешуді; әскери одаққа
қатыспауды және екі ел территорияларында әскери базалар мен әскерді.
болдыртпау; АҚШ-тың Вьетнамға әкелген зиянды өтеу қарастырылды.
1969 жылы 6-9 маусымда Оңтүстік Вьетнамның азат етілген бөлігінде
Оңтүстік Вьетнам Республикасының Уақытша революциялық үкіметін бір ауыздан
сайлаған халық өкілдерінің съезі болып өтті. Уақытша революциялық үкіметтің
міндеттері болып соғысты тоқтату, бейбітшілікті қалпына келтіру, еркін
демократиялық, бейбітсүйгіш және бейтарап мемлекет құру, келешекте
Вьетнамды біріктіруге тырысу белгіленді. Уақытша революциялық үкімметтің
сайлануы сол уақытта Мәскеуде болып жатқан коммунистік және жүмысшы
партиялардың Кеңесі қолдады.
1969 жылы АҚШ президенті Р.Никсонмен жарияланған «гуамдық доктрина»
вьетнамдық халықтардың азат ету қозғалысын қару көмегімен баса
алмайтындығын және Вьетнамдағы американдық эскердің агрессиясының
аяқталғанын білдірді. 1969 жылы тамызда 543-мыңдық американдық әскердің 25
мыңының шығарылатыны туралы жарияланды. 1972 жылы вьетнамдық патриоттардың
көктемдік бас көтерулері кезінде Вьетнамдағы АҚШ-тың барлық құрлықтық
күштері қорғаныс аудандарында болды. 1973 жылы 27 қаңтарда Вьетнам бойынша
жасалған Париждік келісім ұзақ уақыт империалистік агрессияға қарсы
жүргізген күресте Кеңес Одағы мен әлемдік социализмнің қолдауымен
вьетнамдық халықтың тарихи жеңісін белгіледі. Бұл жеңістің маңызды
себепшісі өте кең аукым алған халықаралық бірлігі еді.
Келісім еркіндікті, егемендікті, бірлікті және Вьетнамның
территориялық біртұтастығын сыйлады. 60 күн ішінде американдық және басқа
шетелдік әскерлердің шығарылатынын және әскери тұтқындардың босатылатыны
белгіленді. Сондай-ақ
келешекте АҚШ-тың Оңтүстік Вьетнам ісіне араласпайтынын анықтап берді.
Оңтүстік Вьетнамда саяси реттеуге шетелдік мемлекеттің араласпауынсыз екі
оңтүстік вьетнамдық жақпен келіссөз жүргізу арқылы жету көзделді. Ұлттық
ымыраласу және бірлік кеңесін қүру еркін және демократиялық сайлау жүргізу
жоспарланды. 1954 жылы Женевалық келісім бойынша анықталған және 17-
параллельден өтетін Вьетнамның екі бөлігі арасында өтетін әскери
демаркациялық шеп «уақытша сипатқа ие және саяси, территориялық шекара
болып табылмайтыны» келісімде анықталды. Вьетнамның бірігуі «әр қадам
сайын, бейбіт тәсілдермен Солтүстік және Оңтүстік Вьетнам арасында келіссөз
жүргізу арқылы» шетелдік араласусыз жүзеге асыру жоспарланды. АҚШ өз
мойнына Оңтүстік және Солтүстік Вьетнамға соғыс салдарын жоюға алды.
Келісімге қатысушылар сондай-ақ 1954 жылы Камбоджа бойынша және 1962 жылғы
Лаос бойынша Женевалық келісімдердің орындалуын және бұл елдердің ішкі
мәселелері өз күштерімен, шетелдіктердің араласуынсыз шешілуі керек
екендігі анықталды.

№ 7. Дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Екінші дүниежүзілік соғыс.

Екінші Дүниежүзілік соғыс (қыркүйектің 1, 1939 — қыркүйектің 2, 1945)
— дүние жүзіне үстемдік жасау үшін Германия, Италия, Жапония
тарапынан басталған соғыс. 1933 ж. фашистік диктатура орнағаннан кейін
Германиядүние жүзіне үстемдік жүргізу жоспарын жүзеге асыруға кірісті.
Оны Италияжәне Жапония үкіметтері қолдады.
Соғыс алдындағы келіссөздер мен пактілер
1933 ж. фашистік диктатура орнағаннан кейін Нацистік Германия дүние
жүзіне үстемдік жүргізу жоспарын жүзеге асыруға кірісті.
Оны Италия және Жапония үкіметтері қолдады. 1936 ж. Германия мен
Жапония «антикоминтерндік пактіге» қол қойды, 1937 ж. оған Италия қосылды.
Жапония 1931 ж. Қытайда, Италия 1935-36 ж. Эфиопияда, Германия мен Италия
1936 — 39 ж. Испанияда басқыншылық соғыстар жүргізді. 1938 ж.
Германия Австрияны, Мюнхен келісіміне (1938 ж. 29 қыркүйекте Мюнхен
қаласында Германия, Ұлыбритания, Франция, Италия үкімет басшылары кездесіп,
Чехословакияның Судет облысын немістерге
беру, Германия көршілерінен баска жер талап етпеуге келісім жасасты)
сәйкес Чехословакияның Судет облысын, 1939 ж. наурызда
Чехословакияны, Литваның Мемель облысын, сәуір айында ИталияАлбанияны басып
алды. Еуропада өз мүдделерін қорғау үшін Ұлыбритания мен Франция
үкіметтері Польша, Румыния, Грекия, Түркия елдерін қорғауға міндеттеме
алды, сондай-ақ, КСРО-мен ұжымдық
қауіпсіздік жөнінде келіссөз жүргізді. Кеңес үкіметі олардың кейбір
талаптарымен келіспей, келіссөзді тоқтатты да, керісінше, Германиямен өзара
шабуыл жасаспау пактісіне (1939 ж. 23 тамыз) қол қойды.
Молотов-Риббентроп келісімі
Осы Молотов-Риббентроп келісімі (В.Молотов КСРО-ның,
М.Ребентроп Германияның атынан келісімге қол қойған) бойынша екі мемлекет
жасырын түрде Шығ. Еуропадағы өздерінің ықпал ету аймақтарын бөлісіп алды.
Финляндия, Латвия, Литва, Эстония, Бессарабия және
Польшаның шығыс бөлігі (Нарва, Висла, Сен өзендерінің шығыс жағы) Кеңес
Одағына, ал қалған бөліктер түгелімен Германияға тиесілі болды.
Соғыстың 1-кезеңі
Соғыстың 1-кезеңі (1939 ж. 1 қыркүйек — 1941 ж. 21 маусым). КСРО-мен
келісімге келгеннен кейін 1 қыркүйекте Германия Польшаға шабуыл жасады, ал
3 қыркүйекте Ұлы-британия мен Франция Германияға соғыс жариялады. Поляк
армиясы 8-28 қыркүйекте Варшаваны ерлікпен қорғағанымен еріксіз берілді. 17
қыркүйекте Қызыл Армия Молотов — Риббентроп келісімі бойынша, Польшаның
шекарасынан өтіп, Бат. Украина мен Бат. Белоруссияны өзіне қосып алды, ал
қыркүйек — казан айларында Эстония,Латвия, Литва үкіметтерімен өзара көмек
шарттарын жасасып, әскер кіргізді. Осыдан кейін Кеңес үкіметі Финляндиядан
Ленинград (казіргі Сән-Питербор) қаласының қауіпсіздігі үшін шекараны ел
ішіне қарай жылжытуды талап етті. Осы талапты күшпен орындатқызу
мақсатымен 1939 жылдың аяғы мен 1940 жылдың бас кезінде кеңес-финн соғысы
болып, шекара солтүстік-батысқа қарай жылжытылды. Финляндиямен үш айға
созылған соғыс кеңес армиясының әлсіз екенін көрсетті және КСРО-ның
беделіне үлкен нүксан келтірді. 1940 ж. 28 маусымда Румыния Бессарабия мен
Солт. Буковинаны Кеңес Одағына беруге мәжбүр болды.
Ұлыбритания мен Франция үкіметтері Германияға соғыс жариялағандарымен,
9 ай бойы ешқандай ұрыс кимылдарын жүргізген жоқ. Осыны пайдаланған
Германия Ұлыбритания теңіз флотына соқкы берді де, Бат. Еуропаны жаулап
алуға кірісті. 1940 ж. сәуір — мамыр айларында Норвегия мен Дания жаулап
алынып, 10 мамырда Бельгия, Нидерланд, Люксембургке, әрі қарай Францияға
басып кірді. Петен бастаған француз үкіметі қарсыласудан бас тартып, 22
маусым күні берілді. Оңт. Францияда Петеннің «қуыршақ үкіметі» құрылып,
елдің қалған бөлігінде герман билігі орнады. Шарль де Голль бастаған
француз патриоттары Ұлыбританияға кетіп, күресті жалғастырды. Маусым айында
(1940) Италия үкіметі де Франция мен Ұлыбританияға соғыс жариялады. Енді
гитлершілер ағылшын қалаларын аяусыз бомбалауға кірісті. Бірақ Гитлер
Ұлыбританияға басып кіруден бас тартып, Кеңес Одағымен соғыска мұқият
дайындала бастады. Жапониямен, Италиямен достык нығайтылды. Балкан
компаниясы (1941) нәтижесінде Грекия жаулап алынып, Югославияда фашистік
Сербия, Хорватия «мемлекеттері» күрылды. Румыния, Венгрия, Болгария,
Финляндия фашистік одақка қосылды. Басып алынған жерлерді қырып жою,
еріксіз жүмысқа пайдалану саясаты жүргізіліп, нәтижесінде фашистерге қарсы
карсыласу козғалысы дүниеге келді. АҚШ үкіметі бейтараптык саясатынан бас
тартып, Ұлыбритания мен баска да Еуропадағы соғысушы елдерге несиеге немесе
жалға соғыс материалдарын (лендлиз) беру туралы заң қабылдады (1941 ж. 11
наурыз).
Соғыстың екінші кезеңі ( 1941 жыл 22 маусым – 1942 жыл 18 қараша)
1941 жыл 22 маусым күні Германия КСРО- ға басып кірді. Германияға
Венгрия, Румыния, Финляндия, Италия мемлекеттері қосылды. Соғыс қиянкескі
сипат алып, Германия өзінің Қарулы Күштерінің 77% - ын осы майданда ұстады
(қ. Ұлы Отан соғысы ). Мәскеу шайқасында ( 1942, шілде – қараша ) кеңес
армиясы өз отанын қорғап қалды. 1941 жылы шілдеде КСРО үкіметі Ұлыбритания
және эмигоациядағы Польша, Чехославакия үкіметтерімен келісімге келді.
Қыркүйектің аяғы – қазан айының бас кезінде (1941) Мәскеуде АҚШ,
Ұлыбритания үкіметтері КСРО- ға қару – жарақпен көмек беру жөнінде
келісімге қол қойды. Гитлерге қарсы одақтың негізі қаланды. 1941 жылы 7
желтоқсанда Жапония Тынық мұхиттағы АҚШ- тың Перл – Харбор базасына басып
кірді. 8 желтоқсанда АҚШ, Ұлыбритания мемлекеттері Жапонияға соғыс
жариялады. 1942 жылы 1 қаңтар күні Вашингтонда 26 мемлекет үндеу қабылдап,
фашистік одаққа қарсы күш біріктіруге шешім қбылдады. 1941 жылы 22.12
– 1942 жылы 14.01 Черчилль мен Рузвельт біріккен ағылшын – американ штабын
және Тынық мұхитта ағылшын – американ – голланд – австралия бірыңғай одағын
құруға шешім қабылдады. 1942 жылы Жапония АҚШ- тың Тынық мұхиттағы негізгі
соғыс базаларына соққы берді, Тайланд, Сянган (Гонконг), Бирма, Малайя,
Филиппин, Индонезияның басты аралдарын басып алды да, Австралияға
қауіп төндірді. АҚШ Атлант теңізіндегі флотының бір бөлігін Тынық
мұхитына көшірді де, 1942 жылдың 1 жартысында жапон флотына біршеше соққы
беріп, қорғанысқа көшуге мәжбүр етті. Басып алынған жерлерде жапондарға
қарсы азаттық қозғалыс күшеді. Америка және Ағылшын флоттары Германияның
сүңгуір қайықтарына тойтарыс беріп, 1942 жылы жазда оларды Атлант мұхитынан
ығыстыра бастады.
Соғыстың үшінші кезеңі ( 1942 жыл 19 қараша – 1943 жыл желтоқсан)
Гитлерге одақ тізгінді өз қолына алып, жаппай шабуылға көшті. Германия
Қарулы Күштерінің 71% - і кеңес – герман майданында болды. Қызыл Армияның
Сталинград тубінде жеңіске жетуі партизан қозғалысы мен Польша, Югославия,
Чехославакия, Грекия, Франция, Бельгия, Нидерланд, Норвегия, т.б елдерде
қарсыласу қозғалысының күшеюіне алып келді. 1942 жыл 29 қазанда Солтүстік
Африкада генерал Б. Монтгомери басқарған ағылшын армиясы шабуылға шығып,
Триполитания, Киренайка, Тоубурк, Бенгазиді азат етті. 8 қарашада ағылшын –
америкалық экспедициялық корпусы ( генерал Д. Эйзенхауер )
франциялық Солтүстік Африка саяси - әкімшілік бірлестігіне
( Алжир, Оран, Касабланка, т.б.) келіп түсті. Бірақ шaбуылға шыққан неміс
армиясы одақтастарды Тунистен ығыстырып, бұрынғы француз иеліктерін
тоығымен басып алды. Дегенмен одақтастар 1943 жылы мамырда Солтүстік
Африканы толығымен азат етті. 1943 жылы жазда өткен әйгілі Курск шайқасында
жеңіске жеткен Қызыл Армия бөлімдері жаппай шабуылға
шығып, Украина мен Беларусьті азат етуге кірісті ( қ. Курск шайқасы ).
Германияның негізгі күші шығыс майданда болғанын пайдаланған одақтастар
1943 жылы жазда Сицилияны басып алып, Апеннин түбегіне беттеді.
Одақтастардың шабуылы мен антифашистік қозғалыстың күшеюі нәтижесінде
шілденің аяғында Италияда Муссолини үкіметі құлап, П.Бадольо бастаған жаңа
үкімет 3 қыркүйекте АҚШ-пен,
Ұлыбританиямен уақытша бітім жасасты. Алайда гитлершілер қосымша күш
жіберіп, Италия армиясын қарусыздандырып, елді толығымен басып алды. 1943
жылы өткен Каир және Тегеран конференцияларында ағылшын – американ
үкіметтері 1944 жылы мамыр айында Еуропада екінші майдан ашуға келісті, ал
Кеңес Одағы Германиямен соғыс аяқталғаннан кейін Жапониямен соғысуға
міндеттенді.
Соғыстың төртінші кезеңі ( 1944 жыл 1 қаңтар – 1945 жыл мамыр )
Одақтастар барлық майданда жаппай шабуылға шықты. 1944 жылы қысқы және
көктемгі шабуыл нәтижесіде Қызыл АрмияРумыния жеріне өтті. Жазғы және күзгі
щабуылдардан кейін 19 қыркүйекте Финляндия Мәскеуде уақытша бітім жасаты.
Кеңес армиясы Польша және Шығыс Пруссияға келіп кірді. Оларға поляк армиясы
көмектесті. АҚШ, Ұлыбритания үкіметтері 1944 жылы 6 маусымда солтүстік –
батыс Францияда екінші майдан ашты. Одақтастар армиясы француз
партизандарының көмегімен герман әскерлерін Франциядан ығыстырып шығарды.
1944 жылы шілде –қараша айларында Қызыл рмия Балтық бойын, Румынияны азат
етіп, Болгария шекарасына келіп жетті. Жаңадан құрылған румын және болгар
укіметтері Германияға соғыс жариялады. 20 қыркүйекте чехославак әскери
бөлімдері Кеңес армиясының көмегімен Чехославакияны азат ете бастады. Қызыл
Армия бөлімдері Югославия халық – азаттық армиясының және болгар
әскерларінің көмегімен Югославияны, қазан айынан бастап, Венгрияны азат
етуге кірісті. 1944 жылдың аяғына дейін одақатстар Францияны, Бельгияны,
Нидерландты, Оңтүстік Италия мен Германияның батыс аудандарын азат етті.
Бірақ герман әскерлері 1944 жылы желтоқсанда Арденна түбінде шабуылға
шығып, америкалықтарға соққы берді. 1945 жылы 12 -14 қаңтарда Қызыл
Армияның Балтықтан Карпатқа дейінгі аралықта жаппай шабуылы немістерді
Арденна түбіндегі шабуылды тоқтатуға мәжбүр етті. Висла – Одер
операциясы нәтижесінде Қызыл Армия Польшаның солтүстігі мен шығыс
Пруссияныбасып алып, солтүстікте Венгрияны толық азат етіп, Австрияға басып
кірді. Ағылшын, америка, француз әскерлері 23 наурызда Рейннен өтіп,
мамырдың бас кезінде Чехословакия мен Батыс Австрияға келіп кірді, 25 сәір
күні кеңес – американ әскерлері Торгау қаласы түбінде бір – брімен алғаш
рет кездесті. Кеңес армиясының Берлин операциясы ( 16 сәуір – 2 мамыр )
нәтижесінде Берлин алынды. 8 мамыр күні Берлин түбіндегі Карлсхорстта КСРО,
АҚШ, Ұлыбритания, Франция өкілдері алдында Германия өзінің жеңілгендігі
жөнінде актіге қол қойды. 1944 – 1945 жылдары маусым аралығында одақтастар
жапондықтардан
Үндістанды, Бирманы, Индонезияны, Үндіқытай түбегінің бір бөлігін азат
етіп, Жапонияға әуе шабуылын күшейтті.
Соғыстың бесінші кезеңі ( 1945 жыл 9 мамыр – 2 қыркүйек)
Постдам конференциясы (1945 жыл 17 маусым – 2 тамыз) Германияны
қарусыздандыру туралы шешім қабылдап, Жапониядан тізе бүгуді талап етті.
Жапония үкіметі бұл талапты қабылдамады. 6 және 9 тамызда АҚШ әуе күштері
Жапонияның екі қаласы Хиросима мен Нагасакиге атом бомбасын тастады. 9
тамызда Қызыл Армия Моңғолия Қарулы Күштерімен бірге Жапонияға қарсы
соғысқа араласты. Кеңес армиясы Солтүстік шығыс Қытайды, Солтүстік
Кореяны,Сахалин және Курил аралдарын азат етті. Оңтүстік-Шығыс Азияда ұлт
азаттық соғыстың басталып, 17 тамызда Индонезия Республикасы, 2
қыркүйекте Вьетнам Демократиялық Республикасы құрылды. 1945 жылы 2
қыркүйекте жапон үкіметі тізе бүгетіндігі жөнінде актіге қол қойды.
Атлант үшін шайқас
АҚШ Атлант төңірегіндегі флотының бір бөлігін Тынық мұхитқа көшірді
де, 1942 жылдың 1-жартысында жапон флотына бірнеше соққы беріп, корғанысқа
көшуге мәжбүр етті. Басып алынған жерлерде жапондарға қарсы азаттық
қозғалыс күшейді. Америка және ағылшын флоттары Германияның сүңгуір
қайықтарына тойтарыс берін, 1942 ж. жазда оларды Атлант мүхитынан ығыстыра
бастады. Соғыстың 3-кезеңі (1942 ж. 19 қараша — 1943 ж. желтоқсан).
Гитлерге қарсы одақ тізгінді өз қолына алып, жаппай шабуылға көшті.
Германия Қарулы Күштерінің 71%-ы кеңес-герман майданында болды. Қызыл
Армияның Сталинград түбінде жеңіске жетуі партизан қозгалысы мен Польша,
Югославия, Чехословакия, Грекия, Франция, Бельгия, Нидерланд, Норвегия,
т.б. елдерде Қарсыласу қозғалысының күшеюіне алып келді. 1942 ж. 23 қазанда
Солт. Африкада ген. Б. Монтгомери басқарған ағылшын армиясы шабуылға шығып,
Триполитания, Киренаика, Тобрук, Бенгазиді азат етті. 8 қарашада ағылшын —
америкалық экспедициялық корпусы (ген. Д.Эйзенхауэр) франциялық Солт.
Африка саяси-әкімш. бірлестігіне (Алжир, Оран, Касабланка, т.б.) келіп
түсті. Бірақ шабуылға шыққан неміс армиясы одақтастарды Тунистен ығыстырып,
бұрынғы француз иеліктерін толығымен басып алды. Дегенмен одақтастар 1943
ж. мамырда Солт. Африканы толығымен азат етті.
Курск шайқасы
1943 ж. жазда өткен әйгілі Курск шайқасында жеңіске жеткен Қызыл Армия
бөлімдері жаппай шабуылға шығып, Украина мен Белорусьті азат етуге кірісті
(к. Курск шайқасы). Германияның негізгі күші шығыс майданда болғанын
пайдаланған одақтастар 1943 ж. жазда Сицилияны басып алып, Апенин түбегіне
беттеді. Одақтастардың шабуылы мен антифашистік қозғалыстың күшеюі
нәтижесінде шілденің аяғында Италияда Муссолини үкіметі қүлап, П.Бадальо
бастаған жаңа үкімет 3 кыркүйекте АҚШ-пен,
Ұлыбританиямен уақытша бітім жасасты. Алайда гитлершілер қосымша күш
жіберіп, Италия армиясын қарусыздандырып, елді толығымен басып
алды. 1943 ж. өткен Каир және Тегеран конференцияларында ағылшын-американ
үкіметтері 1944 ж. мамыр айында Бат. Еуропада екінші майдан ашуға келісті,
ал Кеңес Одагы Германиямен соғыс аяқталғаннан кейін Жапониямен соғысуға
міндеттенді. Соғыстың 4-кезеңі (1944 ж. 1 қаңтар — 1945 ж. 8 мамыр).
Одақтастар барлық майданда жаппай шабуылға шықты. 1944 ж. қысқы және
көктемгі шабуыл нәтижесінде Қызыл Армия Румыния жеріне өтті. Жазғы және
күзгі шабуылдардан кейін 19 қыркүйекте Финляндия Мәскеуде уақытша бітім
жасасты. Кеңес армиясы Польша және Шығ. Пруссияға келіп кірді. Оларға поляк
армиясы көмектесті. АҚШ, Ұлыбритания үкіметтері 1944 ж. 6 маусымда солт.-
батыс Францияда екінші майдан ашты. Одақтастар армиясы француз
партизандарының көмегімен герман әскерлерін Франциядан ығыстырып шығарды.
1944 ж. шілде — караша айларында Қызыл армия Балтык бойын, Румынияны азат
етіп, Болгария шекарасына келіп жетті. Жаңадан қүрылған румын және болгар
үкіметтері Германияға соғыс жариялады. 20 қыркүйекте чехословак әскери
бөлімдері кеңес армиясының көмегімен Чехословакияны азат ете бастады. Қызыл
Армия бөлімдері Югославия халық-азаттық армиясының және болгар әскерлерінің
көмегімен Югославияны, казан айынан бастап, Венгрияны азат етуге кірісті.
Арденна шабуылдары мен Висла-Одер операциялары
1944 жылдың аяғына дейін одақтастар Францияны, Бельгияны,
Нидерландты, Орт. Италия мен Германияның батыс аудандарын азат етті. Бірақ
герман әскерлері 1944 ж. желтоқсанда Арденна түбінде шабуылға шығып,
америкалықтарға соқкы берді. 1945 ж. 12-14 қаңтарда Қызыл Армияның
Балтықтан Карпатка дейінгі аралықта жаппай шабуылы немістерді Арденна
түбіндегі шабуылды тоқтатуға мәжбүр етті. Висла — Одер операциясы
нәтижесінде Қызыл Армия Польшаның солт. мен Шығ. Пруссияны басып алып,
солтүстікте Венгрияны толық азат етіп, Австрияға басып кірді. Ағылшын,
америка, француз әскерлері 24 наурызда Рейннен өтіп, мамырдың бас кезінде
Чехословакия мен Бат. Австрияға келіп кірді. 25 сәуір күні кеңес — американ
әскерлері Торгау қ. түбінде бір-бірімен алғаш рет кездесті. Кеңес
армиясының Берлин операциясы (16 сәуір — 2 мамыр) нәтижесінде Берлин
алынды. 8 мамыр күні Берлин түбіндегі Карлсхоростта КСРО, АҚШ, Ұлыбритания,
Франция өкілдері алдында Германия өзінің жеңілгендігі жөнінде актіге қол
қойды.
Одақтар арасындағы соғыстар
1944 — 45 ж. маусым аралығында одақтастар жапондардан
Үндістанды, Бирманы, Индонезияны, Үндікытай түбегінің бір бөлігін азат
етіп, Жапонияға әуе шабуылын күшейтті. Соғыстың 5-кезеңі (1945 ж. 9 мамыр —
2 кыркүйек). Потсдам конференциясы (1945 ж. 17 маусым — 2 тамыз) Германияны
қарусыздандыру туралы шешім кабылдап, Жапониядан тізе бүгуді талап етті.
Жапония үкіметі бұл талапты кабылдамады. 6 және 9 тамызда АҚШ әуе күштері
Жапонияның екі қаласыХиросима мен Нагасакиге атом бомбасын тастады. 9
тамызда Қызыл Армия Моңғолия Қарулы Күштерімен бірге Жапонияға қарсы
соғысқа араласты. Кеңес армиясы Солт.- шығыс Қытайды, Солт. Кореяны,
Сахалин және Куриль аралдарын азат етті.
Оңт.-Шығыс Азияда ұлтазаттық қозғалысы басталып, 17 тамызда Индонезия
Республикасы, 2 қыркүйекте Вьетнам Демократиялық Республикасы құрылды. 1945
ж. 2 кыркүйекте жапон үкіметі тізе бүгетіні жөнінде актіге кол койды.
Екінші Дүниежүзілік соғыс салдары
Соғысқа 61 мемлекет, дүние жүзі халқының 80%-ы қатысты. Соғыс
қимылдары 40 мемлекет жерінде жүріп, 110 млн адам әскерге алынды. 50 — 55
млн адам қазаға үшырап, 4 триллион долл. көлемінде шығын шықты.
Соғыстың аяғында фашизм толық күйреп, Батыс
Еуропа елдерінде демократияның орнауына жол ашылды.
Фашизмді талқандауда шешуші рөлді КСРО құрамындағы халықтар атқарды.

№ 8. Дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Дүниежүзілік социализм жүйесі.

«Қырғи қабақ соғысы» - 1945 - 1991 ж. аралығында әлемдегі екі саяси
жүйедегі аса ірі мемлекеттерКСРО мен АҚШ арасындағы бақталастық
саясат. 2-дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін Гитлерге қарсы одақ ыдырап,
КСРО мен АҚШ басшылары дүние жүзін қайта саяси бөліске салды. КСРО Шығыс
және Орталық Еуропа елдеріне социолистік жүйені енгізді. Ал АҚШ бастаған
Батыс Еуропа елдері “коммунистік ағымды” әлемге таратпауға, бұрынғы жүйені
сақтап қалуға тырысты. АҚШ пен Батыс Еуропа елдері КСРО мен социолистік
жүйеге қарсы тұру үшін НАТО соғыс блогіне бірікті. Ал КСРО бастаған
социолистік елдер Варшава шартын құрды. Екі жақ та жанталаса қаруланып,
ядролық, химиялық, биологиялық қарулар жасауға кірісті. Екі жүйенің
бақталас-тығы қоғамның барлық салаларында (ғылымда, өндірісте, баспасөзде,
өнерде, т.б.) жалғасып жатты. ұылым мен техниканың соңғы жаңалықтары соғыс
мақсатына бағытталды. Идеологиялық мақсатта әр түрлі радиостанциялар ашылды
(“Америка дауысы”, “Азаттық”, т.б.). Екі саяси жүйе арасындағы текетірес
нәтижесінде Кореяда, Вьетнамда, Ауғанстанда, Таяу Шығыс,
Латын Америкасы және Африка елдерінде әскери қақтығыстар жиі болып тұрды.
Нәтижесінде социолистік жүйе дағдарысқа ұшырап, 1985 ж. Кеңес Одағында
басталған қайта құру саясатынан кейін социолистік елдер нарықтық
қатынастарға көше бастады. 1991 ж. КСРО-ның тарауымен Қырғи Қабақ Соғыс
аяқталды. Тарих және саясаттануда қолданатын ұғым, Екінші
дүниежүзілік соғысынан кейін бастап Кеңес Одағының ыдырауына дейін
созылған АҚШ басқарған "батыс мемлекеттерінің" және КСРО басқарған
социалистік лагерінің идеологиялық қақтығысы (яғни либерал және коммунистік
екі идеологиясының қақтығысы) және сол себептен
жүргізілген АҚШ пен КСРО арасында қаруландыру бәсекесі.
Тақырыптың өзектілігі. «Қырғи қабақ соғысы» екінші дүние жүзілік
соғыстан кейінгі кеңестер одағы мен Америка Құрама Штаттарының арасындағы
ауқымды идеологиялық және геосаяси ұрандағы биполярлық қарама-қайшылығы
болып табылады. Бұл қарама-қайшылық сферасына тек екі супер держава ғана
түсіп қоймай, сонымен бірге оның ықпалына әлемнің жүздеген елдері тартылды.
Мақсаты мен міндеттері. Бұл курстық жұмыстағы басты мақсатым халықаралық
жағдайлардағы ең басты мәселеге арналған қырғи-қабақ соғысқа сараптамалық
шолу жасап, толыққанды талдап беру. Бұл үшін мынадай міндеттерді алдыма
қойдым: қырғи-қабақ соғысқа қатысушы ірі мемлекеттердің әрқайсысының
өзіндік мақсат-мүдделерін ашып беру. Курстық жұмыстың мақсаты - Европа және
Америка елдерінің жаңа және қазіргі заман тарихының деретанулық
проблемаларын зерттеу. Курсты белгілеу қазіргі кезеңдегі шет ел және
отандық деректанудың теориясы мен әдісін, Европа және Америка елдерінің
жаңа және қазіргі тарихы бойынша тарихи деректерді іздестірудің
шеберлігімен белгіленеді. Осыған байланысты курста тарихи құжаттардың қалай
және қайда сақталуы туралы ақпарат түсінігі беріледі, аталған мамандықтың
проблемалары бойынша маңызды публикациялар мен библиографиялық дерктер
бойынша анықтама беріледі. Жаңа және қазіргі замандағы Батыс елдерінің
деректері аймақ және ел бойынша іріктелген. Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Зерттеуші Берге И. В. «Қырғи қабақ соғысының» туындауының себептерін
көрсетуді мұнда үш басты себеп орын алған. 1) 1917 жылғы Ресейдегі Ұлы
Қазан революциясы әлемді екі қарама-қайшы бөлікке (социализм мен
капитализм) бөлді. Сөйтіп «Қырғи қабақ соғысының» басталуы механизмін іске
қосты. 2) Екінші дүние жүзілік соғысы кезеңіндегі державалардың ықпал ету
аймақтары үшін күресі.Сондай ақ осы кезеңдегі социализм мен капитализм
арасындағы қайшылықтың белең алуы. 3) Ядролық жаппай құрып жою қаруының
пайда болуы - әлемдік саясатқа мүлде өзгеше сипат берді. Тарих - бұл адам
қоғамының өткені мен осы уақыты туралы, нақты формадағы, кеңістік-уақыттық
өлшемдегі қоғамдық өмірдің дамуының заңдылықтары туралы ғылым. Тарихтың
мазмұны - бұл адам өмірінің құбылыстарындағы көрінетін тарихи процесс,
тарихи ескерткіштер мен деректерде сақталған мәліметтер болып табылады. Бұл
құбылыстар әртүрлі, яғни шаруашылықтың дамуына, елдің ішкі және сыртқы
қоғамдық өміріне, халықаралық қатынстарына, тарихи тұлғалардың қызметіне
қатысты болып келеді. Тарих - ғылым бір-біріне сәйкес көп жақты, ол тарихи
білімнің жеке салаларынан қалыптасады, дәлірек айтқанда: экономикалық,
саяси, әлеуметтік, азаматтық, әскери, мемлекет пен құқық, дін т.с.с. Тарихи
ғылымдарға халықтардың тұрмыс-салтын зерттейтін этнография, және ежелгі
дәуірдің заттай деректер - еңбек құралы, үй жиһаздары, әшекей заттар,
қоныстар, молалар т.б. зерттейтін археологияның да қатысы бар. Тарих
объектіні зерттеу бойынша ендік жағынан да бөлінеді: әлем тарихы (бүкіл
әлем тарих немесе жалпы тарих), континенттер тарихы (мысалы, Азия және
Африка тарихы), жеке елдердің, халықтардың немесе халық топтарының тарихы
(мысалы, Ресей тарихы). Тарихи пәндерге тарихи деректерді зерттейтін
деректану және тарихшылардың көзқарастарын, идеялары мен концепцияларын
суреттеу мен талдау мақсатындағы, сонымен қатар тарихи ғылымның дамының
заңдылықтарын зерттейтін тарихнаманың да қатысы бар. Келесі зерттеушілер М.
Бэшлосс және С. Тэлботт «Қырғи қабақ соғысы» кезеңіндегі халықаралық
қатынастардағы негізгі проблемалармен тенденцияларды зерттеуге айтарлықтай
көңіл бөлді. Бұл зерттеушілер әсіресе бұл соғыстың соңғы кезең деріндегі
орын алған оқиғаларға назар аударып, Кеңес одағындағы жаңа басшы М.С.
Горбачевтың бейбіт сүйгіштік иницативаларына жоғары баға береді.
Тарихнамалық шолу. Зерттеуші Нарочницкая Е.А. 60-шы жылдардан кейінгі
Францияның батыс блоктағы саясатын бастапқы кезде, яғни генерал де Голль
кезінде прогрессивті сипатқа ие болғанмен, ол кейіннен агрессивті,
антисоциалистік сипат алды деп пайымдады. А.М. Филатов соғыстан кейінгі
кезеңнен бастап «Қырғи қабақ соғысы» аяқталғанға дейінгі аралықтағы «Герман
мәселесін» және ондағы АҚШ, Франция, Англия мен Кеңес Одағының саясатына
назар аударады. Зерттеуші Германияның қосылуы «Қырғи қабақ соғысының» іс
жүзінде аяқталғанын білдірді деген пікірде болды. Жұмыстың құрылымы:
курстық жұмыстың құрылымы әдеттегідей кіріспе, 3 тарау, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі халықаралық жағдай.

«Қырғи қабақ соғыстың» шығу себептері

Екінші дүниежүзілік соғыстың соңғы оғы атылғанда дүние өз дамуының
жаңа бір дәуіріне енгендей болды. Адамзат баласының тарихындағы ең сұрапыл,
ең ауыр соғыс аяқталды. Осы сұмдықтан кейін жаңа соғыс туралы ойлаудың өзі
қылмыс болатын. Ол қайталанбас үшін қолдан келгеннің бәрі істелінді.
Германия талқандалып қана қойған жоқ, оны женгендер оккупациялады, енді
герман милитаризмінің қайта өрлеуі туралы сөз болуы мүмкін еместей көрінді.
Антигитлерлік коалиция мемлекеттерінің арасында орнаған ынтымақтастық
деңгейі оптимизм сезімін ұялатты. «Үлкен үштіктің» жоғарғы дәрежедегі
кездесулері үнемі өткізіліп отырылды. Соғыс қимылдарын үйлестіру, саяси
қатынас келісімдері, экономикалық ынтымақтастықты кеңейте тусу жүзеге
асырылып отырды. Осы қатынастардың символы ретінде «Үлкен үштіктің» үшінші
кездесуін - Берлин (Потсдам) конференциясын айтуға болады. Ол Берлиннің
жанындағы Потсдам калашығында 17 шілде-2 тамыз 1945 жылы өтті. АҚШ-тан 1945
жылы сәуірде қайтыс болған Франклин Рузвельттің орнына болған Гарри Трумэн,
Ұлыбритания - Уинстон Черчилль, КСРО - Сталин қатысты. Алайда конференция
барысында күтпеген оқиға болды. Соғыстан кейінгі парламент сайлауында
Черчилль бастаған консерваторлар жеңіліс тапты. Тұңғыш рет лейбористер көп
орынға ие болып, оның лидері Клемент Эттли үкіметті басқарды. Ол жаңа
құраммен Потсдамға келді. Қырым конференциясымен салыстырғанда «Үлкен
үштік» құрамы жаңарды, Берлин конференциясы Париж конференциясы сияқты
бейбіт конференция болған жоқ. Себебі ешкіммен бітім жасалынбайтын еді.
Германия оккупацияланды, оның территориясында билікті төрт оккупациялық
зонаға бөліп, Ұлыбритания, КСРО, Франция, АҚШ жүргізді. Конференцияның
басты мақсаты одақтас державалардын Германияға деген саясатын анықтау
болатын. Конференцияның шешімі: барлық ұлтшыл-социалистік ұйымдарды тарату;
бұрын тыйым салынған саяси партиялар мен негізгі азаматтық бостандықтарды
қалпына келтіру; соғыс өнеркәсібін жою; нацистік Германияға қызмет еткен,
өнеркәсіпті милитаризациялаудың құралы болған картельдерді тарату. Сондай-
ақ одақтастар қолына түскен нацистердің ең жоғарғы басшыларын арнайы
Халықаралық трибунал сотына беруге келіеті. Германияның мемлекеттік
шекарасы анықталды. Германиядан Польша мен КСРО-ға Шығыс Пруссия берілді,
Польшамен шекара батысқа, Одер-Нейсе өзені сызығына жылжыды. Жалпы айтқанда
Германияның территориясы 1938 жылмен салыстырғанда 1/4 азайды. Германияның
1938 жылдан бастап иемденген жерлерінің бәрі ешқандай қарсылықсыз
қайтарылатын болды. Конференция осы территориялардан (9 млн-нан астам адам)
немістердің жаппай көшірілуіне келісті. Сондай-ақ әр зонадағы соғыс
тұтқындарын өзара алмасу туралы да келісім болды. Сонымен қатар КСРО Англия
мен АҚШ-ты КСРО-дан батысқа қашқан азаматтардың бәрін еріксіз болса да
қайтаруға келісімдерін алды. Олардың КСРО-дағы тағдырының қандай
болатындығы айқын болса да, одактастар бұл мәселе бойынша Сталинмен
қақтығыскысы келмеді: Трумэн Жапония туралы ойлады, өйткен КСРО-ның
қатысуынсыз оны жеңу қиынға түсетін еді, ал Эттли немістер тұтқынында
болып, КСРО оккупациялаған территорияда қалған 25 мың ағылшындардың тағдыры
туралы ойлады. Репарацияның жалпы сомасы 2 млрд. доллар көлемінде
анықталды, оның 50%-ын КСРО алатын болды Германияда репарация төлеуін жоққа
шығаратындай финанстық қиындық туғызбау үшін, репарацияны өнеркәсіп
құралдарын әкету арқылы алу көзделді. Берлин конференциясында Германияны
біртұтас мемлекет ретінде сақтап қалу қарастырылды. Нацизмді құртқан соң
елде жалпы сайлау өткізіп жаңа демократиялық Германия үкіметімен бейбіт
келісімге қол қою жоспарланды. Оған дейін Германияда билікті оккупациялық
үкіметтер атқаратын болды. Осыған сәйкес Германия төртке бөлінді және
Берлин Германияның астанасы болып қалды. 1945 жылы қарашада Нюрнбергте
соғыс қылмыскерлеріне сот басталды. Ұлыбритания, Франция, КСРО, АҚШ-тың
білікті заңгерлері рейх басшыларын соғысты дайындау мен тұтандыруға ғана
емес, соғысты жүргізу заңдары мен адамгершілік принциптерін бұзғаны үшін
айыптады. Сот процесі он айдан астам созылды, үш ғана айыпталушы ақталды.
Черчилльдің Фултонда сөйлеген сөзі – «қырғи қабақ соғыстың» бастамасы
КСРО-ның жүргізген саясатына Батыс елдері әр түрлі көзқарас ұстады.
Бірқатар саяси қайраткерлер КСРО-мен ымырашылдықты жақтады. Әсіресе бұл
позицияны АҚШ сауда министрі Генри Уоллес қолдады. Ол КСРО-ның талабы
орынды деп есептеп, КСРО-ның Европа мен Азияның кейбір аудандарында
басымдық құқын мойындап, дүниені қайта бөлуді жүргізуді ұсынды. У.Черчилль
басқа көзқараста болды. 1946 жылы 5 наурызда президент Трумэннің туған
штаты Миссуридың Фултон қаласында президенттің қатысуымен сөйлеген сөзінде
Европада қалыптасқан жағдай батыс демократиясы тағдырына қауіпті деп
сипаттады. Кеңес халықтарының ерлік күресі мен КСРО-ның қауіпсіз шекараға
ие болу құқын мойындай отырып ол кеңес экспансионизмінің етек алуын
үрейлене ескертті. Батыс демократиясын қорғау үшін, оның ойынша, АҚШ пен
Ұлыбританияның күшін біріктіріп, «англо-саксон дүниесінің бар қуатымен»
КСРО-ға тойтарыс беру керек. АҚШ-тың мемлекеттік департаменті де кеңестік
әрекеттерге қарсы жауап іздеді. Мұнда американ дипломаты, Ресей бойынша
маман Джордж Кеннан маңызды роль атқарды. 1946 жылы ақпанда, Москвада АҚШ
елшілігінде жұмыс істей жүріп ол Вашингтонға жолдаған жеделхатында «тежеу»
саясатының негізгі принциптерін айқындады. Оның пікірінше, АҚШ үкіметі КСРО-
ның өз ықпал аймағын кеңейту әрекетінің әрқайсысына дер кезінде қатты
тойтарыс беріп отыруы қажет. Коммунизмнің еніп кетуіне қарсы тұра алу үшін,
Батыс елдері өзіне сенімді, қолайлы әрі толыққанды қоғам орнатуға тырысуы
керек. «Тежеу» саясатына олар соғыстың алдын алу тәсілі ретінде қарады және
КСРО-ны соғыста жеңу көзделмеді. Трумэн, Черчилль, Кеннан КСРО-ны тежеуде
АҚШ басты рольді өзі атқаруы керек деген түйін жасады. Бұл Трумэнді қиын
жағдайда қалдырды. Соғыс кезінде КСРО-ға катынастың өзгеруі, соғыс
ауыртпалығынан шаршау еш нәрсеге қарамай КСРО-мен ынтымақтастықты
жалғастыра беруді жақтаған Уоллес типті саясаткерлерге де көбірек қолдау
көрсетілді. Осы бағытты жақтайтындар соғыс тәжірибесіне Рузвельт Сталинмен
компромисске келе алған жағдайға, Рузвелытің елемеуге болмайтын зор
беделіне сүйенді. Сондай-ақ «тежеу» саясатына көшу АҚШ-тың саясатын
түбегейлі өзгертетіндігі анық еді, енді Америка Европаның барлық істеріне
қоян-қолтық араласатын болды. Трумэн саясатта мұндай бетбұрысты жүзеге
асыруға ықпалы мен беделі жетпейтіндей сезінді, өйткені 1944 жылы
американдықтар президент Рузвельтке дауыс берген еді. 1946 жылы өткен
аралық сайлау қорытындысы да Трумэнге 1948 жылы жеңіс әкелетіндей нәтиже
бермеді. Республикандықтар 1930 жылдан кейін алғаш рет конгресте бақылауын
орнатты. 1919 жылғы Париж конференциясының кезіндегідей жағдай қалыптасты:
президент - демократ, ал конгресс - мемлекет басшысының кез келген сырткы
саясат шараларын тоқтата алуға күші жететін республикандықтардан құралды.
Трумэннің солқылдақтығын түсінуге болады: бұрынғы саясатты жалғастыру
немесе жаңа саясатқа көшу. Алайда оқиғалардың барысы Трумэннің көп
ойлануына мүмкіндік бермеді. 1947 жылдың ақпанында ағылшындар Түркия мен
Грецияға әскери жоне экономикалық көмек беру мүмкіндігі жоқ екенін АҚШ
үкіметіне мәлімдеді. Грециядан ағылшын әскерлерінін шығарылуы мен көмектің
тоқтатылуы Жерорта теңізі аймағында стратегиялық жағдайды түбімен
өзгертетін кеңес бақылауы орнау мүмкіндігін тудырды. Италияда
коммунистердің билік басына келу жағдайы жасалды, Суэц каналына кеңеі
бақылауы орнау қаупі төнді. Осы жағдайлар Трумэннің өз бағытын түпкілікті
айқындауына итермелемей қоймады. 12 наурызда Трумэн Греция мен Түркияға 400
млн. доллар көлемінде әскери және экономикалық көмек көрсету ойы бар екенін
жариялады. Сонымен қатар ол «сыртқы қысым мен қарулы азшылық жағынан езгіге
түсіруге қарсы болған ерікті халықтарға көмек көрсетуге бағытталған АҚШ
саясатының міндеттерін айқындады. Осы мәлімдемесінде Трумэн АҚШ пен КСРО
арасында басталған қайшылықтың мазмұнын демократия мен тоталитаризм
арасындағы қақтығыс деп сипаттады. Осылайша соғыстан кейінгі
ынтымақтастықтан бәсекелестікке көшудің бастамасы болған Трумэн доктринасы
пайда болды.

Маршалл жоспары

Маршалл жоспары (ағылшынша: Marshall Plan, ресми атауы ағылшынша:
European Recovery Program — «Еуропаны қайта құру бағдарламасы») - Батыс
Еуропа мемлекеттеріне Екінші дүниежүзілік соғысынан кейін АҚШ тарапынан
экономикалық жәрдем жүргізу бағдарламасы. Еуропада экономикалық тұрақтылық
орнатып, батыс Еуропа мемлекеттеріне АҚШ экономикалық ықбалын жайылу үшін
жүргізілген. Жоспар АҚШ мемлекеттік хатшысы Джордж Маршаллдың атымен
аталған, ресми атауы European Recovery Program (Еуропаны қалпына келтіру
бағдарламасы). Алғаш рет бағдарламаның идеясын 1947 жылы маусымның 5-інде
Джордж Маршалл Гарвард университетінде сөйлеген кезде ұсынған. Кейін
Парижде өткен Еуропа мемлекеттерінің конференциясында талқыланған.
Бағдарлама 1948 жылының сәуір айында бастап 1951 жылының желтоқсанына дейін
созылған. Жоспар жүзеге асыру барысында төрт жыл ішінде АҚШ Еуропа елдеріне
12,4 млрд доллар бөлініп жұмсалуға арналған. Ақшаның негізі Ұлыбританияға
бөлінген. Жәрдем бөлуінің шарты бойынша Еуропаның мемлекеттері өз
үкіметтерінің құрамынан коммунист-саясаткерлерін шығару міндетті еді.
Осылайша, АҚШ Батыс Еуропа мемлекеттерін КСРО-ның саяси ықбалынан және
коммунисттік идеологиясының әсерінен сақтап, оларды экономика тарапынан
өзіне қарай жақындатқан. 1947 жылы 5 маусымда АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы
Джордж Маршалл европалық демократияны нығайту үшін оларға тез арада
финанстық және экономикалық көмек көрсету қажет деп мәлімдеді. КСРО бұл
жоспарды Американың Европаны экономикалық қанауға салуға; бағытталған деп
есептеп, шығысевропа елдерін Маршалл жоспарын жүзеге асыруға қатыстырмау
мақсатында қысым жасады. Осы елдерде өкімет билігі коммунистердің қолына
көшу процесі жеделдетілді, ол негізінен 1948 жылы аяқталды. 1948 жылдың
сәуірінде 16 Батыстық елдер Маршалл жоспарын; қол қойды. Бұл бойынша олар 4
жыл ішінде АҚШ-тан 17 млрд. доллар көмек алатын болды. Сонымен бірге
американдықтар көмек көрсетудің алғышарты ретінде үкімет құрамынан
коммунистерді шығаруды талап етті. 1948 жылға қарай Батыс Европаның бірде-
бір үкіметінде коммунистер болмады. Бұрынғы одақтастар арасындағы алауыздық
Европаның бөлшектенуіне әкеліп соқты. Европада орын алған оқиғалар Германия
тағдырына да әсер етті. Батыс елдер үшін олардың оккупациялық зоналары
«тежеу» саясатының алдыңғы шебіне айналды. Бұл саясаттың табысты болуы
немістерге байланысты екен айқын болды. Сондықтан АҚШ Маршалл жоспарының
әрекет ету аймағын Батыс Германияны қосуды талап етті. Репарация алу және
осы өтем үшін КСРО-ға құрал-жабдықтарды тиеу тоқтатылды. Батыс елдері
Германияның экономикалық тұрақтылығына және оккупациялық үш батыстық зона
негізінде мықты мемлекет құруға қол жеткізді. 20 маусым 1948 жылы онда ақша
реформасы жүргізілді. Құнсызданған рейхсмарканы жаңа неміс маркасымен
ауыстыру экономиканы қалпына келтірудің басталуына түрткі болды. Бірақ ол
Герман проблемасын бірігіп шешу туралы келісімді ашық бұзғандық болып
табылады. Берлин статусы туралы мәміледе Берлиннің батыс секторларының
батыстық оккупациялық зоналармен транспорттық байланыстарын қамтамасыз ету
жөнінде КСРО-ның нақты міндеті көрсетілмегендігін пайдаланып, КСРО
Берлиннен Батысқа барар жолды кесіп тастады. Берлин блокадасы - КСРО-ның
өзінің бұрынғы одақтастарымен алғашқы ашық конфронтациясы басталды. Бұл 24
маусым 1948 жылы басталып 324 күнге созылды. Сол уақыт ішінде Берлиндегі
одақтастардың әскерін және Батыс Берлиннің 2 млн-дық халқын қажет
жабдықтармен қамтамасыз етуді әуе көпірі арқылы одақтастардың авиациясы
жүзеге асырды. Кеңес әскері Шығыс Германия территориясы арқылы одақтастар
самолеттерінің ұшуына кедергі жасамады. Берлин блокадасы саяси аренада жаңа
өзгерістер туғызды. Осы блокада тұсында 1948 жылғы қарашада өткен
президенттік сайлауда Трумэн жеңіске жетті. Демократтар қайтадан
конгресстің екі палатасына да бақылау орнатты. Сайлау американдықтардың
көңіл күйінде болған өзгерісті айқын көрсетті: оларда Америка қорғаныс шебі
Европа мен Азияда орналасқан деген түсінік пайда болды және Трумэн бастаған
КСРО-мен күшпен қарсыласу бағытын қолдады. АҚШ-тың оқшаулануына соңғы нүкте
қойылды. Берлин блокадасы Батыс елдерінің әскери қуатын нығайту
қажеттілігін көрсетті. 4 сәуір 1949 жылы 10 Европалық мемлекет (Бельгия,
Ұлыбритания, Дания, Исландия, Италия, Люксембург, Нидерланды, Норвегия,
Португалия, Франция), АҚШ және Канада Солтүстік Атлант келісіміне қол
қойды. Онда аталған елдер БҰҰ Жарғысы шеңберінде жау шабуылынан бірлесіп
қорғануға дайын екендіктерін мәлімдеді және осы мақсатты жүзеге асыру үшін
Солтүстік Атлант келісімі Ұйымы (НАТО) құрылды. Осы келісім негізінде Дуайт
Эйзенхауэр басқарған біріккен қарулы күштер жасақталды. Өз тарапынан Шығыс
Европа елдері өзінің топтасуын нығайта түсуді жалғастыра берді. 25 қаңтар
1949 жылы Болгария, Румыния, Венгрия, Польша, КСРО және Чехославакия
Европаның бөлшектенуіне байланысты экономикалық проблемаларды бірігіп шешу
үшін Өзара Экономикалық Кеңес (СЭВ) құрылатындығын жариялады. Ақпанда СЭВ-
ке Албания, кейінірек ГДР қосылды. 1955 жылы осы елдер өздерінің әскери-
саяси одағын -Варшава Келісімі Ұйымын (ОВД) құрды. 1949 жыл Германияның
бөлшектену жылы болып табылады. Ақша реформасы жүргізілгеннен кейін көп
ұзамай-ақ батыс зоналарда мемлекеттің конституциясын жасау басталды, ол осы
үш зона негізінде жасалуға тиіс болды. 1949 жылы мамырда Германия
Федеративтік Республикасы (ФРГ) құрылды. Сол жылы қазанда оккупациялық
шығыс зонада Германия Демократиялық Республикасы (ГДР) дүниеге келді. ГДР-
мен қатар Қытай Халық Республикасы жарияланды. Гоминьданмен соғыс
коммунистердің жеңісімен аяқталды. Дүниежүзіндегі ең халкы көп мемлекетте
өкіметтің коммунистер қолына көшуі АҚШ-та абыржу туғызды. 1949 жылы
американдықтар КСРО-да атом бомбасының сәтті сыналғаны жөнінде естіді.
Кеңес атом қаруы қарулануға тек 1953 жылы ғана енсе де әскери-саяси
бәсекелестіктің жаңа сипатқа ие болғандығы айқын еді, өйткені осы салада
АҚШ-тың монополиясы жойылды. Осыған байланысты АҚШ ядролық қару мен оны
жеткізу құралдарын жетілдіру туралы шешім қабылдайды. 1952 жылы АҚШ алғашқы
сутегі бомбасын сынады. Сутегі бомбасын жасау онша күрделі емес болатын, ал
оның қуаты тасымалдау құралының (носитель) мүмкіндігімен шектелді.
Американдықтар сынаған бірінші сутегі бомбасының қуаты 10 млн. тонналық
тротилдің жарылысымен тең еді. Осындай қару он ай өткен соң КСРО-да
сыналды. 50-ші жылдары екі елде де ядролық қаруды тасу құралдарының жаңа
түрін тез арада жасап, жүзеге асыру жұмыстары жүрді. Соғыс кезіндегі неміс
ракета құрылымы жетістігінің негізінде континентаралық баллистикалық ракета
жасалынды. Алғашқы атомдық суасты ракета тасушы кемелер пайда болды. АҚШ
пен КСРО-ның бәсекелестіп ракеталық-ядролық жанталаса қарулану сипатында
жүргізілді. 1950 жылы АҚШ Корея жарты аралындағы жанжалға араласып, алғаш
рет өзінің қарулы күштерін пайдалануға мәжбүр болды. Соғыстан соң Корея,
солтүстігінен Кеңес Одағы, оңтүстігінен АҚШ оккупацияланды. Германия сияқты
екі үкімет құрылды. Олардың арасындағы қайшылық американ кеңес
қатынастарының шиеленісуіне байланысты күшейіп отырды. 1949 жылға қарай АҚШ
пен КСРО әскерлері Кореядан шығарылды, Кореяның ек бөлігінде де сайлау
жүргізілді. 25 маусым 1950 жылы Солтүстік Корея әскер 38 параллель бойынша
демаркациялық шепті бұзып, оңтүстікке қарай тез жылжыды. АҚШ Солтүстік
Корея әрекетін агрессиялық деп танытып Біріккен Ұлттар Ұйымына Оңтүстік
Кореяға көмек көрсету туралы шешігі қабылдатты. БҰҰ туы астында Корея
жартыаралына көпшілігін американдықтар құраған бірнеше елдің әскері
түсірілді. 1953 жылға дейін созылған Корея соғысы басталды. Осылайша АҚШ
пен КСРО арасында бітіспес қайшылық туды. Егер оның басталуын 12 наурыз
1947 жылғы Трумэн доктринасы деп, ал аяқталуы 8 желтоқсан 1991 жылы КСРО-
ның құлауы десек сонда ол 45 жылға созылды. Осы жылдары АҚШ пен КСРО
арасында қайшылық қанша асқынса да соғысқа ұласқан жоқ. Сондықтан да осы
кезеңді «қырғи қабақ соғысы» деп сипаттауға негіз бар: екі жақ та «қанды
соғысқа» дайындалды, бір-біріні жау ретінде қарады, дүниенің барлық
аймақтарында және қарудың ба; түрінен бәсекелесті, қару Жер бетіндегі бар
тіршілікті бірнеше рет жойып жібере алатындай көлемде жиналды, бірақ бұл
қуатты бір-біріне қарсы ешқашан да қолданбады. Не себептен? Бас кезеңде екі
жақ та мұндай соғыс түрін қаламады. Конфронтация шындыққа айналған кезде
екі жақ та жаңа соғыс тұтана қалған жағдайда жеңетініне сенімді болмады.
Соғыс қорытындысының айқын болмауы ек жақты да бір жақты басымдылыққа
ұмтылдырды, алайда неғұрлым жаңа түрлерінің пайда бола беруі қақтығыстың
соңының қандай боларын болжауды тіпті қиындатты. «Қырғи қабақ соғыс» бүкіл
планетаны шарпыды Ол дүниені екіге, екі соғыс-саяси және экономикалық
топтарға, екі қоғамдық-саяси жүйеге бөлді. Осы ауқымды бәсекелестіктің
өзіндік саяси логикасы туындады - кім бізбен бірге болмаса, ол бізге қарсы.
Дүние жүзіндегі барлық оқиғалар бәсекелестіктің айнасында «қара-ақ» деп
қаралды. «Қырғи қабақ соғыс» бағымызға қарай «қанды соғысқа» ұласпаса да
саясат пен ақыл-ойды барынша милитиаризациялады. Дүниежүзілік саясатт;
барлықы соғыс қуаттылығы жағынан есептелінді. Күш қолдану қаупі БҰҰ
жарғысына сәйкес болмаса да «ядролық қорқыту» саясаттың басты қаруы болып
табылды. Жанталаса қарулану бейбіт кезеңде АҚШ пен КСРО-да соғыс-өнеркәсіп
комплексін қалыптастырды. Осы саланы басқарған министрліктер мен
ведомстволардың беделі мен саяси ролі ості. Халықтың санасын
милитаризациялау жүргізілді. Соғыс қызметі ерлікке саналды Жауыз, аяусыз
коммунист және дәл сондай империалист бейнесінде жаңа образы
қалыптастырылды. Екі елдің мәдениетіне де осы сіңдірілді «Шпиондық»
романдар дәстүрлі детективтерді ығыстырды. «Қырғи қабақ соғыс» дүниежүзілік
саясаттың басым құбылысы ретінде ішкі өмірге де едәуір ықпал етті. Дүниені
«қара-ақ» деп тану сыртқы дүниеге қауіп-қатер сезімін ұялатты және сыртқы
жау алдында жасанды іштей топтасуға итермеледі. Алдыңғы ой-пікір
арандатушылық іс-әрекет деп табылды. Осы АҚШ-та азамат құқы мен
бостандықтарының жаппай бұзылуына, ал КСРО-да тоталитарлық режимнің
нығаюына әкеп соқты. Сонымен қатар «қырғи қабақ соғыс» Батыс елдерінде
«берекелі мемлекеті құру мақсатындағы әлеуметтік реформаларды жүргізуді
аяқтау үшін стимул болды және ол коммунизм идеясы еніп кету барьері ретінде
саналды. «Қырғи қабақ соғыс» қарулануға көп қаржы шығаруды талап етті,
инженерлер мен жұмысшылардың ең таңдаулылары қарудың жаңа түрін шығарумен
айналысты. Жанталаса қарулану адам естіп білмеген ғылыми жаңалықтар
тудырды. Ол ядролық физика мен космостық зерттеулердің дамуына ықпал етті,
электроника қуатының өсуі мен жаңа материалдар жасауға жағдай туғызды.
Жанталаса қарулану кеңес экономикасын қанаттандырып, американ
экономикасының бәсекелестік қабілетін төмендетті. Сонымен қатар кеңес-
американ бәсекелестігі АҚШ-тың коммунизммен күресінің алдыңғы шебі болған
Батыс Германия мен Жапонияның саяси және экономикалық позициясын қалпына
келтіруге қолайлы әсерін тигізді. АҚШ пен КСРО бәсекелестігі отар мен
тәуелді елдер халықтарынын тәуелсіздік үшін күресін жеңілдетті, әрі
туындаған «үшінші дүниені» ықпал ету аймағы үшін аймақтық және жекелеген
қақтығыстардың бітпейтін орталығына айналдырды. Былайша айтқанда, «қырғи
қабақ соғыс» екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі дүниежүзілік тарихқа
терең және жан-жақты әсер етті. «Қырғи қабақ соғысты» болдырмауға болар ма
еді? Онын пайда болуы көбіне екінші дүниежүзілік соғыс қорытындысының әр
түрлілігіне байланысты болып табылады. Оның ең бастысы дүниеде ғаламдық
бәсекелестікті бастай және ұзақ жүргізе алатын екі державаның ғана қалғаны
еді. Басқа ұлы державалардың бұған күш-қуаты жетпеді. АҚШ пен КСРО осы
жағдайда тек ұлы державалар ғана емес, басты ұлы державаларға айналды.
Осылайша дүниенің екі полюстікке айналуы бәсекелестікті тудырмай қоймайтын
еді. Осы тартысқа тарихи дамуы, географиялық жағдайы, экономикалық,
әлеуметтік және саяси құрылысы әр түрлі ғана емес, дүниетанымы да әр түрлі
мемлекеттердің қатысуы оған ерекше форма, орта ғасырлардағы діни соғыстарды
еске түсіретін идеологиялық қақтығыс сипатын берді.

«Қырғи қабақ соғыс» жылдарында халықаралық қатынастар.

1947-1959 жылдардағы дүниежүзілік саясат белестері.

«Қырғи қабақ соғыс» жылдарында халықаралық қатынастардың дамуы ірі
державалар арасындағы қатынастармен анықталды. Олардың бәсекелестігі әскери-
саяси сипатта болды, солай бола тұрса да, екі жағы да оның қорытындысының
қандай болатынына сенімді болмағандықтан, ашық соғыс қақтығысына бармады.
Осы соғыстан кейінгі дүниежүзілік саясатқа белеңдік сипат берді. «Қырғи
қабақ соғыс» халықаралық қатынастағы шиеленісу мен бәсеңдеудің алмасуы
болды. Шиеленіскен жағдайда ірі державалар компромиске бару жолын іздеді.
Қауіпсіздік сезіле бастасымен бәсекелестік қайтадан күшейді. 1950 жылы 15
қыркүйекте оңтүстікке кеткен Солтүстік Корей әскерінің тылына БҰҰ-ның туы
астында Инчхонге әскерін түсіріп американдықтар қазанның соңында
демаркациялық шепке шығып, Оңтүстік Кореяны азат етті. Біріккен күштердің
бас қолбасшысы генерал Макартуі Трумэнді Солтүстік Кореядағы режимді жою
мен Кореяны біріктіру мүмкіндігін пайдалану қажет деп көндірді. 1 қазанда
солтүстікке шабуыл басталды, айдың соңында Солтүстік Кореяның астанасы
Пхеньян алынды, американ әскері Қытай шекарасына шықты. Осы кезенде
қақтығысқа Солтүстік Корея жағында Қытай араласты. 26 қарашада танкілер мен
самолеттер қолдаған Қытай «еріктілері» шабуылға шығып американдықтарды
шегінуге мәжбүр етті, майдан демаркациялық шептің оң жағына қарай
тұрақтанды. Генерал Макартур қақтығыстың масштабын кеңейтуді, яғни
Солтүстік-Шығыс Қытайды бомбылауды және оның жағалауына блокада орнатуды
ұсынды. Алайда Трумэнге бұл жағдайда осы уақытқа дейін Кореяға ұшқыштарын
жіберіп қана отырған КСРО-ның ашық араласатыны және соғыс аймақтық
шеңберден шығатыны айқын еді. Сондықтан Макартур жоспары қабылданбады, ол
жұмыстан шығарылды. 1951 жылы қаңтарда майдан демаркациялық шепте тоқтады,
ал маусымда КСРО-ның инициативасымен мәмілеге келу туралы келіссөз
басталды. Келіссөз американ президенті ауысқан соң (1953 жылы қаңтарда АҚШ
президенті Дуайт Эйзенхауэр болды) және И.В.Сталин қайтыс болған соң
аяқталды. Екі жақ соғысқа дейінгі шекараны қалпына келтіруге ризашылық
білдірді. Корея Германия сияқты бөлшектенді. Осы жылдары аймақтық шиеленіс
ошақтары қалыптасты. Таяу Шығыста соғыстың аяқталуы Палестина халықтары
еврейлер мен арабтар арасында қайшылықтың өсуіне әкеп соқты. Палестина
(Жерорта теңізі мен Аравия шөлейтті арасындағы құнарлы жер) ежелден иврий
(еврей) халқы орналасқан жер. Осы халық б.э.д. XI ғасырда өз мемлекетін
құрған. Палестинаны Египет, Ассирия, Вавилон сияқты күшті көршілері қайта-
қайта жаулап алып отырған. Ол Рим империясының құрамына енген сон, еврейлер
тәуелсіздік алу үшін бірнеше рет көтеріліске шыққан. Олардың көтерілістері
аяусыз басылып отырылған. Еврейлердің діни өмірінің басты орталығы
-Иерусалим храмы бұзылды. Еврейлер Палестинадан көшіп, Европа мен Таяу
Шығыс елдеріне қоныстанды. Жаңа жерлерде олар өз діндерін (иудаизм) сақтады
және жергілікті халықтар арасында сіңіп кетпеді. Әр елде оларға әр түрлі
қарады. XIX ғасырдың соңында Европада антисемитизм (еврейлерге жау ретінде
қарау) күшейді. Еврейлер қайда жүрсе де пана табуға тырысып, өз ұлттық
мемлекетін құруға әрекеттенді. Олар осындай мемлекет үшін Палестинаны
таңдап алды. Еврейлер Палестинаға жиналды. Осман империясы құлаған соң
Палестинаны басқарған ағылшындар еврейлердің өз ұлттық ошағын құруын
қолдады. Жергілікті палестиндік арабтар бұған мүлдем қарсы болды. Екінші
дүниежүзілік соғыс кезіндегі еврейлер трагедиясы Палестинада өз мемлекетін
құру үшін қозғалысты одан сайын жандандырды. Ағылшындар Палестинада
еврейлер мен арабтар арасында туындаған қайшылықты шешуге дәрменсіздік
көрсетті. Соғыс аяқталған соң Палестинаға еврей эмигранттары ағылды. Олар
бұл мәселені шешуді БҰҰ-на тапсырды. БҰҰ 1947 жылы Палестинаны Израиль
еврей мемлекеті мен арабтық Палестина деп бөлу жөнінде жоспар жасап
бекітті. Осы кезеңнен бастап онда қарулы қақтығыстар орын алды. Израиль
мемлекеті құрылып, одан ағылшын әскерлері шығарылған соң жеті араб
мемлекеті бірігіп Израильге қарсы шықты. Бірінші араб-израиль соғысы
басталды. 1949 жылы БҰҰ-ның араласуымен мәміле жасалынды. Израиль өзінің
өмір сүру құқын сақтап қалды, алайда оны араб мемлекеттері мойындамады.
Араб Палестина мемлекеті құрылмады, оның территориясының біразын Израиль,
біразын араб елдері басып алды. 1947 жылы Британ парламенті Үндістанның
тәуелсіздікке көшу жоспарын бекітті. Жоспар елді Үндістан және Пәкістан деп
екі бөлікке бөлуді көздеді. Территорияны бөлшектеуде әр түрлі халықтар
орналасқан аудандарда тайпааралық қақтығыстар орын алды, оның барысында
территориялық дау туды. Соның бірі - үнді-пәкістан қақтығысы. Үндіқытай
түбегінде тағы да бір қақтығыс туындады. 1940 жылы француз отарларын басып
алған Жапонияның капитуляциялануы Вьетнам коммунистерінің лидері Хо Ши
Минге тәуелсіз Демократиялық Вьетнам Республикасын (ДРВ) жариялауға
мүмкіндік берді. Алайда Франция бұл тәуелсіздікті мойындаудан бас тартып,
Вьетнамға күшпен қайтадан бақылау орнатуға әрекет жасады. Осыған байланысты
1946 жылы соғыс басталды. 1949 жылға дейін басымдылық француздар жағында
болды. Алайда Қытайда өкімет басына коммунистер келген соң Хо Ши Мин КСРО
мен Қытайдан көмек алып басымдылық вьетнамдықтар жағына көшті.

«Қырғи қабақ соғысы» жағдайындағы АҚШ пен Совет Одағы және франция қарым-
қатынастары

Екінші дүние жүзілік соғыс әлемдегі халықаралық қатынастардағы
қалыптасқан жағдайды түбірімен өзгертті. АҚШ пен Кеңестер Одағының
жетекшілігіндегі екі, әскери-саяси блоктың НАТО мен Варшава пактсының
қарама-қайшылығы халықаралық қатынастарда екі жүйені қалыптастырды. Екі
блоктың арасындағы қайшылық барлық салаларды қамтып жатты. Кеңестер Одағы
мен АҚШ-тың арасындағы қайшылық яғни «Қырғи қабақ соғыс» екі супер
державаның идеологиялық күресі мен геосаяси қарама-қарсылығында көрініс
алды . Деголльдік қарсыласу қозғалысының неміс фашизміне қарсы белсенді
күресуінің нәтижесінде Францияның халықаралық статусы нығая түсті. Соғыс
аяқталған соң Франция Потсдам конференциясында Сыртқы істер министрлігінің
Кеңесіне мүше болып қана қоймай, сонымен қатар Франция Германияны
оккупациялаушы державалардың қатарына ілікті . Екінші дүние жүзілік
соғыстан кейінгі Америка Құрама Штаттары мен Францияның арасындағы
стратегиялық одақтастық қарым-қатынасының алғы шарты 1946 жылы Вашингтон
келісімінде көрсетілді. Бұл келісім бойынша АҚШ Францияға несие беру, екі
жақтың экономикалық қатынастарын либерализациялау, берік үкімет аралық
байланыс орнату, мәдени байланыстарды дамыту белгіленді . 1947-1948
жылдардағы Герман проблемасының өрши түсуі Франко-американ байланыстарын
жақындастыра түсті. Осы кезде АҚШ-тың үкіметі соғыстан кейінгі Еуропаның
экономикасы мен халық шаруашылығын қалпына келтіру мақсатында осы құрлықтың
елдеріне қыруар қаржы көмегін беретінін жария етті. Бірақ осы жоба іске асу
үшін АҚШ үкіметі аталған құрлықтың мемлекеттерінің басшыларынан үкімет
құрамынан барлық коммунистерден тазартуды талап етті. Бұл ұсынысты 16
капиталистік ел, оның ішінде Франция, Италия, және Англия секілді ірі
державаларда болды . АҚШ-тың бастамасымен іске қосылған «Маршалл жоспары»
1948-1952 жылдары қызмет етті. Осы уақыт ішінде АҚШ Батыс Еуропа елдеріне
барлығы 17 млрд. доллар субсидия берді. Оның ішінде Англия 2,8 млрд,
Франция 2,5 млрд. алды. Францияның «Маршал жоспарына» белсенді араласуы
оның сыртқы саясатындағы «Атлантикалық ынтымақтастық» принципін нығайта
түсті. Францияның көптеген жетекші саяси партиялары мұны ең маңызды
бағдарламалық ұстанымдардың бірі деп есептеді. Шындығына келгенде Франция
өзінің ұлттық тәуелсіздігіне нұқсан келтірді. оның бұл әрекеті франко-кеңес
одағы қатынастарының нашарлауына әкеліп соқты . Сондай ақ Франция АҚШ-пен
тізе қоса отырып әскери – саяси блоктарды құруға да белсенді түрде қатысты.
«Қырғи қабақ соғысы» жылдарында АҚШ-тың билеушілері Еуропа, Азия мен Латын
Америкасында «коммунизмге қарсы» ұранымен көптеген әскери саяси блоктарды
жасақтады. 1949 жылы 4 сәуірде Франция Солтүстік Атлантикалық Одақты (НАТО)
құрушылардың бірі болды . Сөйтіп қысқа мерізім ішінде Франция АҚШ-тың Батыс
Еуропадағы маңызды пландарының біріне айналды. Оның территориясында НАТО-
ның әскери және транспорттық инфрақұрылымының басым бөлігі орналастырылды.
Ал Фонтенблода НАТО-ның бас штабы орнықты . 1950 жылғы 27 қаңтардағы
келісім бойынша АҚШ Францияға қомақты мөлшердегі әскери және материалдық
көмек берді. Осы жылдары АҚШ пен Франция Оңтүстік Шығыс Азия регионында
коммунизмге қарсы тұру мақсатында бірқатар мәселелер бойынша бірігіп әрекет
етті. Үндіқытай түбегіндегі өз отарларынан айырылғысы келмеген Франция
соңына дейін қарсыласуға дайын тұрды. Бірақ 1954 жылдың 7 мамырында
Дьенбенфу түбіндегі соғыста 150 мыңдық Француз корпусы жеңіліс табады .
Вьетнам проблемасын шешу мақсатында КСРО, АҚШ, Франция, Англия осы жылы
Женевада бас қосты. 21 шілдеде Женева бітіміне қол қойылды. Вьетнам 17
параллель бойынша екі бөлікке бөлінді. Солтүстігінде Вьетнам Демократиялық
Республикасы (коммунистер), оңтүстігінде – Вьетнам Республикасы
(капиталистік). Сөйтіп Франция Азиядағы өзінің орталық иелігінің ең маңызды
бөлігінен қол үзді. Осы кезден бастап АҚШ Үндіқытайдағңы ықпалынан үдете
түсіп, Францияның орнын басты . 1954 жылдың 8 қыркүйегінде Франция АҚШ-тың
бастамасымен құрған СЕАТО әскери-саяси блогына мүше болды. Бұл блок
оңтүстік және Оңтүстік Шығыс Азиядағы НАТО-ның аналогы. Оның басты міндеті
«Коммунизмге қарсы тұру» болды . 1956 жылы Египет Суэц каналын
национализациялауы француз-британ-израиль агрессиясын тудырды. Бірақ бұл
үшін агрессия ешқандай да нәтиже бермей керісінше Франция өзінің Таяу Шығыс
пен Египеттегі позицияларынан айырылды. Осы жағдайдың барлығы Франциядағы
ІV-ші республиканың құлауына алып келді. 1958 жылы елде V-ші Республика
орнауымен Францияның сыртқы саясатында түбірлі өзгерістер орын алды.
Республиканың жаңа президенті генерал Шарль де Голльдің сыртқы саяси
доктринасы ұлттық мүдде мен дәстүрлі тәуелсіз дипломатияны приоритетті деп
таныды. Осы кезден бастап АҚШ пен Францияның арасындағы байланыстарда да
түбірлі өзгерістер бой алды. Енді де Голль «солтүстік Атлантикалық
ынтымақтастық» идеясынан бас тартып, әлемдік екі қарама-қайшы полюстің
үстемдігіне қарсы шықты. Франция өзін Батыс пен Шығыстың арасындағы
конструктивті диалог жүргізудегі тірек ел ретінде жария етті. Бұл жағдай
Франция мен Кеңес Одағының байланыстарының жақсара түсуіне ықпал етті.
Президент де Голль ең бірінші болып соғыстан кейінгі Шығыс Еуропадағы
қалыптасқан жағдайды танып, Герман Демократиялық Республикасының
Тәуелсіздігін мойындады . Осының салдарынан 60-шы жылдары АҚШ-пен
Францияның қарым-қатынасы суыйи түсті. Осында де Голль ұлттық қауіпсіздік
мәселесінде Францияның саяси тәуелсіздігін қамтамасыз етуді көздеді.
Алғашқы кезде ол НАТО-дағы одақтастарымен қарама-қайшылыққа барғысы
келмеді. Француз дипломатиясы «триумвират» идеясының – яғни Солтүстік
Атлантикалық Одақта АҚШ, Франция, Ұлыбританияның тең басшылық етуіне
мүдделі болды. Париж американдықтардан НАТО-ның ядролық қаруын бақылау
монополиясынан бас тартуға талап етті. Бұл саяси инициативалардың сәтсіз
болуы, 60-шы жылдардың басындағы Халықаралық қатынастардағы дағдарыстың
белең алуы (Берлин және Кариб дағдарыстары) де Голльді жекелей тәуелсіз
ұлттық қорғаныс жүйесін құруға мәжбүр етті . 1962 жылы англо-француз және
англо-американ ядролық қару жүйесін дамыту келіссөздері маңызды сәт болды.
Мұнда Ұлыбритания НАТО құрамында «көпсалалы ядролық күшке» американдық
проектіге және біріккен ұлттық ядролық күштерді құрудағы Францияның
ұсынысын қабылдамай тастады. 1963 жылы Франция «атлантикалық курстан» толық
бас тартатындығын және өзінің жеке ұлттық қауіпсіздіктегі ядролық жүйесін
құратындығын жариялады. 1964 жылы президент де Голль Францияның ядролық
державаға айналғандығы туралы салтанатты түрде жария етті. Осы кезден
бастап Франция біртіндеп АҚШ-тың бақылауындағы НАТО-дағы әскери-саяси
блоктан шыға бастады. 1965 жылы Франция СЕАТО-ның кеңесіне қатысуын іс
жүзінде мүлдем тоқтатып, осы әскери-саяси блоктан шықты. 1966 жылдың
наурызында фрнцуз үкіметі НАТО-ның әскери ұйымынан шығатындығын жариялады.
де Голль НАТО-ның жетекшілерінен аз, қысқа мерзім ішінде басқа да Еуропалық
елдердің территориясында орналастырылған 40 мыңдық американ-канадалық
әскери қызметкерлерді алып кетуді талап етті . Франция НАТО-ның
инфражүйесіне 2,5 млрд. доллар компенсация төлеуден бас тартты. Бұл АҚШ-тың
Еуропадағы мүддесіне қатты нұқсан келтірді. Францияның территориясында НАТО-
ның 46 аэродромы, жүздеген километрлік мұнай құбырлары, жүздеген
километрлік телеграф және радиобайланыс желістері, теңіз докторы мен
қоймалары тағы басқа стратегиялық объектілер орын алды. Сонымен қатар
президент Шарль де Голль Ұлыбританияны Еуропалық экономикалық қауымдастыққа
(ортақ рынок) мүше болып енуіне қарсы болды. Өйткені де Голль егер Англия
бұл қауымдастыққа енетін болса, онда мұнда американдықтардың ықпалы
күшейеді деп тұжырымдады. Ядролық қарулардың санын қысқарту мәселесінде де
Голль бұл қаруды тек АҚШ пен КСРО ғана қатысты, ядролық қаруды осы екі
Супер держава, яғни «Қырғи қабақ соғысының» негізгі қозғаушы күштері
болғандықтан қысқартуға міндетті делінді. Франция өзінің Азия мен
Африкадағы отарларына тәуелсіздік берді. Сөйтіп француз отарлық империясы
күйреді. 1965 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымындағы (БҰҰ) француз өкілдері АҚШ-
тың Доминикан Республикасы мен Вьетнамдағы әскери агрессиясын айыптады.
1969 жылы Шарль де Голль отставкаға кеткен соң, Жорж Помпиду жаңа президент
болды. Ол Францияның сыртқы саяси курсына айтарлықтай өзгерістер енгізді.
Осы жылы Жорж Помпиду АҚШ-пен жаңа қарым-қатынасты бастайтындығын
жариялады. Ол АҚШ-тың Батыс әлеміндегі саяси лидерлігін мойындап, осының
нәтижесінде американ басшылығын өзінің одақтастары мен серіктестеріне деген
үстемдігін жою жетістігіне қол жеткізді . 1974 жылғы НАТО-ның
қайраткерлігіндегі коллективті принциптің күшеюі туралы шарттың жаңа
Атлантикалық хартияға енуі Француз дипломатиясының үлкен жеңісі болды. Осы
кезден бастап Франция өзінің ұлттық мүддесіне зиян келтірмейтін жағдайда
НАТО-мен қайта саяси ынтымақтастыққа түсе бастады. 1970 жылы президент Жорж
Помпиду ресми сапармен АҚШ-қа келді. Мұнда АҚШ президенті Никсонмен болған
кездесуде бірқатар халықаралық мәселелер қаралды.

Қырғи қабақ соғыстың шырқау биігі және оның аяқталуы.

Кариб дағдарысы – «қырғи қабақ соғысының» шырқау шегі.

КСРО мен АҚШ теке тіресі Кариб теңізіндегі дағдарысқа алып келгені
тарихтан мәлім. 1962 жылдың қазан айында «қырғи-қабақ соғыс» аяқ асты
«қайнаған соғысқа» айналып кете жаздады. Оқиғаның ойда-жоқта бел алуы АҚШ
пен НАТО-ның Түркияда баллистикалық зымырандарды орнатуы әсер етті. Осыған
байланысты КСРО оған қарсы Кубада тактикалық зымырандарды орналастыруды жөн
деп тапты. КСРО бұл кезде қарулану мәселесінде көп кейіндеп келе жатқан.
Орыстар жай қарулану бойынша Орталық Еуропада зор артықшылыққа ие болды,
бірақ олардың аса сенімді емес, небары 300 ғана алысқа ұшатын баллистикалық
зымыраны болды. АҚШ-та керісінше, КСРО аумағына соққы жасай алатын 5000
ядролық зымыран бар-ды. Хрущев бұған «ассимметриялы жауап» ойлап тапты:
орта қашықтыққа ұшатын зымырандарды коммунистік режим билеп тұрған Куба
аралына орналастырды. Әрине, социализмнің жақтаушысы Кастро оған қарсы
болмады. Қайта АҚШ тарапынан болатын қауіп-қатерге қалқан болатынана бек
сенді. Мәскеу жауынгер саны 43 мыңдық бірнеше зениттік-зымырандық
дивизияның Куба жеріне жасырын жеткізуге тырысты. Оған 270 мыңдық Куба
армиясы көмектесті. Операцияның кодтық аты «Анадырь» деп аталды. 43 мың
жауынгермен зениттік-зымырандық кешендерді жеткізуге 80 кеме жұмылдырылып,
олар 183 рейс жасады. Операцияның жасырын жүргізілгені соншалық жағалауды
күзетіп жүрген АҚШ әскери кемелері кеңестік зымырандардың Кубаға қалай
жеткізілгенін білмей қалды. Тек 1962 жылдың 14 қазан күні АҚШ барлау ұшағы
алғаш реет Кубада орналасқан Кеңестік зымырандарды байқап қалды. Бұл – Ақ
үйге үлкен соққы еді. Ядролық зарядтармен жарақтанған Р-12 зымырандарының
ұшу қашықтығы 2 мың шақырым. Бұл АҚШ үшін өте қауіпті болды. Вашингтон
санаулы сағаттар ішінде 40 мыңдық теңіз жаяу әскерімен Куба
территориясындағы Гуантанамо базасында орналасқан 5 мыңдық әскерін аяғынан
тік тұрғызып, соғысқа сақадай сай етті. Аралды қоршай 28 шақырымдық мина
алаңын жасады. Ал санаулы күндерден кейін Кубаға шабуыл жасау үшін АҚШ
Флорида штатына саны бір миллионға таяу әскерін жинақтап үлгерді. Соғыс
өрті әні-міні басталып кету қауіпі туындады. Кез келген сағатта АҚШ
тарапынан ядролық соққы берілуі мүмкін еді. Кариб дағдарысы 11 қыркүйектен
21 қарашаға дейін жалғасты. Мұны артынан тарихшылар «ХХ ғасырдың ең қауіпті
ядролық теке тіресі» деп атады. Соғыс қаупі «қаралы сенбі» атанған 27 қазан
күні шырқау шегіне жетті, бұл күні кубалықтар америкалық барлаушы-ұшақты
атып түсірді, ал АҚШ әскери-теңіз күштерінің кемелері кеңестік сүңгуір
қайықтың су бетіне шығуға мәжбүрледі. Дегенмен сол қараша айында КСРО мен
АҚШ басшылары бейбіт келісімге келіп, дағдарысқа нүкте қойылды. КСРО
амалсыз қаншама шығын жасап алып барған зымырандарын Кубадан алып кетуге
мәжбүр болды. Ал АҚШ оның өтеміне Түркия, ФРГ және Италиядағы КСРО-ны
көздеп қойған зымырандарын шығарды. Осылайша әлем ядролық қақтығыстан аман
қалды. Ол кезде байланыс құралдары жетіліп бітпегенді, сондықтан «сол
жерлердегі командирлер өз еріктерімен қару қолдануға бұйрық беруі мүмкін-
ау» деген қауіп туды. Дүниежүзілік соғыстан бізді жалғыз ғана зеңбіректің
атылуы бөліп тұрды. «Егер сол жерде шүріппені басып жібергенде не болар
еді? Қарымта әрекеттерді қиындату үшін Лондонға бомбалар 28 қазан, жексенбі
күні таңғы 8-де жауар еді. Алғашқы соққылар әскери нысандарға жасалар еді,
сосын іскер және өндірістік орталықтар – қалалардың кезегі келер еді.
Қарашаның ортасына қарай Британияны суық пен қараңғылық жайлап тұрар еді,
тырысқақтың, сүзектің және іш өтуінің індеттері асқынар еді. Әрине, Аман
қалғандарды құтқаруға, бұзылған нәрселерді қалпына келтіруге, өлгендерді
жерлеуге талпыныстар жасалар еді. Тонаушылар қылмыс істеген жерінде атылар
еді. Радиациялық сәуледен өлушілердің саны 1962 жылдың желтоқсанында өзінің
шырқау шегіне жетер еді. Ядролық жарылыстардан, радиациялық жауын-шашыннан
және суықтан 18-ден 38 миллионға дейін британдық қырылар еді. 1967 жылға
қарай елдегі халық саны 4-8 миллиондай ғана болар еді», дейді Индепендент
газетінде өз болжамын жасаған Стивен Бакстер атты зерттеуші.

1974-1990 жылдардағы «қырғи қабақ соғысы» жағдайындағы ақш-тың қарым-
қатынастары.

Суық соғыс - тарих және саясаттануда қолданатын ұғым, Екінші
дүниежүзілік соғысынан кейін бастап Кеңес Одағының ыдырауына дейін созылған
АҚШ басқарған "батыс мемлекеттерінің" және КСРО басқарған социалистік
лагерінің идеологиялық қақтығысы (яғни либерал және коммунистік екі
идеологиясының қақтығысы) және сол себептен жүргізілген АҚШ пен КСРО
арасында қаруландыру бәсекесі. ХХ ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап
Халықаралық қатынастарда біршама өзгерістер орын алды. Екі супер державаның
яғни АҚШ пен. КСРО-ның жоғары деңгейдегі кездесулері, әсіресе ядролық
қарулардың санын қысқарту келісіміндегі біршама жетістіктер «Қырғи қабақ
соғысының» біраз бәсеңдеуіне алып келді. Осы кезеңде Еуропа тарихындағы аса
ірі оқиға Хельсинки актісінің жүзеге асуы еді. Ол бойынша Еуропадағы
ынтымақтастық пен қауіпсіздік кеңеске 33 мемлекет қатысты. Онда АҚШ,
Канада, КСРО және басқа да Шығыс Еуропаның социалистік елдері болды. Бұл
кезеңде АҚШ пен Францияның арасында бірқатар мәселелер бойынша өзара
жақындасулар байқалды. Әсіресе НАТО-дағы ынтымақтастығы нығая түсті . НАТО-
дағы ынтымақтастықтың кеңейе түсуі Франко-американ байланыстарына оң әсер
етті. 1975 жылы АҚШ пен Франция Еуропадағы қауымдастық және ынтымақтастық
кеңесінің ақтық келісіміне қол қойды. Француз президенті Жискар д’Эстен
«Қырғи қабақ соғысының» бәсеңдеуі кезеңіндегі екі супер державаның қарама-
қайшылығындағы саяси және психологиялық аспектілеріне зор көңіл бөлді. АҚШ
пен Францияның арақатынастарының біраз жақсаруына Париж Кэмп-Дэвидскидегі
(АҚШ) израиль-египет келісіміне қарсы шығып, Таяу Шығыстағы антиизраильдік
араб мемлекеттерін қолдады. 80-ші жылдардың басынан бастап Франко-американ
қарым-қатынастарында бетбұрыстар байқалды. Өйткені АҚШ-та сайлау бойынша
президент болған республикандық Рональд Рейган мен Франциядағы сайлау
бойынша президент болып сайланған социалист Франсуа Миттеран Кеңестер Одағы
мен Социалистік елдерге қатаң саясат жүргізе бастады . Бұл кезең «Қырғи
қабақ соғысы» тарихындағы өрлеу кезеңі болды. АҚШ президенті Рональд Рейган
Кеңес Одағын «зұлымдық империясы» ретінде жария етіп, оны экономикалық
жағынан әлсіретуге өз одақтастарын шақырды. Екі супер державаның
қаруланудағы жарыс жаңа, жоғары сипат алды. Рейганның тұсында қымбат
тұратын зерттеу жұмысы «Стратегиялық қорғаныс бастамалары» іске асырылуға
көзделді. Бұл стратегиялық жоспарды сол кездегі бұқаралық ақпарат құралдары
«Жұлдызды соғыс» деп атады. Бірақ бұл бағдарламаны іске асыру жобасы
дайындалмай қалуынан аяғына дейін жүргізілмей қалды . Осы кезеңде Франко-
американ байланыстарындағы оң сәттер байқалды. Президент Франсуа Миттеран
Францияның Батыс блогындағы жағдайын нығайтуға және АҚШ-пен қатынасын
жақсартуға әрекет етті. Франция НАТО-мен ынтымақтастығын нығайта түсті.
Миттеран Еуропадағы американдық ортақ қашықтыққа ұшатын ракеталарды
орналастыруды қолдады. Кеңестер Одағын «зұлымдық империясы» деп жариялаған
соң АҚШ-пен Франция жаңа қуатты еуропалық қорғанысты қамтамасыз етуді
мақсат етіп, сол жолда әрекет етті. 1983 жылы Францияның инициативасымен
ұзақ мерзімінен кейін өтіп, Франция бір жылға Кеңестің төрағасы болды. Осы
кезде ресми Париж бен Вашингтон Кеңес Одағының Ауғаныстанға жасаған
агрессиясын айыптап, ол жерден кеңес әскерін алып шығуды талап етті.
Сонымен қатар АҚШ пен Франция Кеңес Одағынан Польшадағы әскери режимді
жоюды, Кеңестік қару жарақтарды қысқартуды, Шығыс Еуропаның Социалистік
елдеріне орналастырылған ядролық және басқа да қаруларды қысқартуды талап
етті. Алайда АҚШ пен жақындасуда атлантикалық позицияны ұстанудағы
күшейтілу әрекеті француз дипломатиясына жетістіктер әкелді. «Керемет
жетілікте» экономикалық және саяси жағынан АҚШ, Жапония және Германиядан
кейінгі екінші эшалонда тұрды. НАТО-мен қарым-қатынасты нығайтуының
салдарынан Франция ұлттық тәуелсіздігін шектеді. Рональд Рейган екінші
кезектегі сайлау нәтижесінде тағы да президент болды. Осыдан кейін АҚШ-тың
сыртқы саяси курсында бетбұрыс кезеңі болды. Сондай-ақ бұл бетбұрыстың орын
алуына Кеңестер одағының басшылығына жаңа тың идеямен қаруланған жас
саясаткер М.С.Горбачев келді. М.С.Горбачев Батыс блогы мен және АҚШ пен
қарым-қатынасын жақсартуға талпынды . Осы кезде АҚШ-тың басшылары да жаппай
қаруланудың, ядролық соғыстың тек американдықтар үшін ғана емес сонымен
бірге бүкіл адамзатқа өте зиянды, әрі зор қауіп екендігін түсінді. Франсуа
Миттеран да сыртқы саяси курста айтарлықтай бетбұрыстардың болуын қалады.
Осы жолда Франция АҚШ пен Кеңе Одағының қарым-қатынасының жақсара түсуін
қолдады. Миттеран М.С.Горбачевтың «жаңаша ойлау» концепциясы мен жоғарғы
деңгейдегі американ-кеңес диалогтарына зор қолдау көрсетті. Бірақ Франция
жаппай қарулану инициативасына қарсы шықты. Өйткені де Голль секілді
Франсуа Миттеран да жаппай қарулану тек супер державалардың міндеті деген
позицияны ұстанды. Кеңес-американ байланыстарындағы қарама-қайшылықтың
әлсіреуі 1986 жылғы Рейкьявиктегі келіссөздер ықпал етті. Мұнда орта
қашықтықта ұшатын ракеталар мен жаппай жою қаруларын қысқартуда бірқатар
келісімдерге қол жеткізеді. 1987 жылы М.С.Горбачев ресми сапармен АҚШ-қа
келді. Вашингтонда М.С.Горбачев пен Рональд Рейган орта және кіші
қашықтықтағы ракеталарды (әсіресе Еуропадағы) жою туралы келісімге қол
қойылды. 1986-1987 жылдары Миттеран Кеңес Одағының бейбітшілік бастамаларын
қолдады. Осы жылы АҚШ-Франция қатынасының суу байқалды. Франсуа Миттеран
АҚШ-қа Ливияны бомбалауда өз территориясынан американ ұшақтарының ұшуына
рұқсат бермеді. Миттеран осыдан кейін ұлттық және еуропалық мүдделеріндегі
атлантикалық курсты қайтадан қарайтындығын ашық білдірді. 1989 жылғы
М.С.Горбачев пен жаңа АҚШ президенті Джодж Буштың Мальтадағы кездесуі «суық
соғыстың» немесе «қырғи қабақ соғысының» іс жүзінде тоқтағандығын білдірді
. 1989 жылы АҚШ, Франция, Германия, Англия, ГДР және ФРГ-нің жоғарғы
деңгейдегі кездесулерінің нәтижесінде Герман Демократиялық Республикасы мен
Герман Федеративі Республикасы бір мемлекет болып бірікті. Сөйтіп
социалистік лагерь біртіндеп ыдырай бастады. Қарама-қайшы екі блокты бөліп
тұрған, «қырғи қабақ соғысының» символы Берлин қабырғасы құлады. Варшава
пактісі мен өзара экономикалық көмек кеңесі таратылды. «Бархаттық
революциялар» нәтижесінде Шығыс Еуропа Социалистік елдерінде коммунизм
біржола құлады. «Қырғи қабақ соғысының» аяқталуымен бір кездері социалистік
лидері болған аса ірі империя, коммунистік империя Кеңестер Одағы құлады.
Оның құлауымен «қырғи қабақ соғысы» толық аяқталды. Сөйтіп Халықаралық
қатынастардағы жағдай түбірімен өзгеріп АҚШ пен Франция енді әлемге басқаша
көзбен қарай бастады.
Еуропа территориясындағы бір-біріне қарсылас әскери-саяси блоктар
Екінші дүниежүзілік әлем картасын түбегейлі өзгертіп қана қоймай
сонымен қатар мемлекеттер мен адамдар арасындағы қарым-қатынас жүйесін де
өзгертті. Сұрапыл соғыс аяқталғаннан кейін әлемде екі ірі держава қалды –
АҚШ және КСРО. 1939 жылдың қыркүйегіне дейін едәуір дәрежеде басым болған
үш европалық мемлекет – Ұлыбритания, Франция және Германия өз дәрежесі мен
ықпал ету мүмкіндігін төмендетті. Осылайша АҚШ аумағында әскери қимылдар
жүрмегендіктен ол әлемдегі ірі индустриалдық мемлекетке айналды. ХХ
ғасырдың екінші жартысындағы әлемде орын алған «қырғи қабақ соғысы»
негізінен социалистік және капиталистік елдердің арасында өрбіді. Коммунизм
мен Кеңес Одағын тоқтату мен жою мақсатындағы негізгі әрекует етуші АҚШ
және оның НАТО-дағы серіктесі болды. Кариб дағдарысы - суық соғысының
тарихында әйгілі бір оқиға. АҚШ пен КСРО арасындағы қаруландыру бәсекесінің
ең қауырт кезеңі. Екі мемлекеттің дипломатикалық қатынастар тарихындағы
қиын кезең. Кариб дағдарысының кезінде дүниенің қауіпсіздігіне ядролық
қатер туындады. Кариб дағдарысы 1962 жылы қазан айында КСРО Кубада өз
ракеталарын орналастырған салдарынан туындады. Америка және Батыс Еуропаның
халқы үнемі билеуші топтар тарапынан ядролық соғыстың орын алатындығы
туралы үгіт-насихатынан үнемі қорқынышта болды. АҚШ «қырғи қабақ соғысы»
кезінде КСРО-ға қарсы тұру үшін Батыс Еуропаның елдерімен ынтымақтастықта
болды. АҚШ пен Францияның және басқа да басты державаларының «атлантикалық
саясатының» немесе «атлантикалық курстарының» мәні коллективті негізде
коммунизм қаупіне қарсы тұру болды. АҚШ пен Францияның осы кезеңдегі
байланыстары осы және басқа да мәселелер бойынша жақсы қалыпта дамыды. 80-
ші жылдардың аяғы батыс блогы үшін стратегиялық маңызды болды. Өйткені
дүние жүзілік социалистік лагерь құлап, коммунизм қаупі жойылды. Біздің
курстық жұмысымызда қарастырған кезеңді АҚШ әлемдік гегемонияға шешуші
қадам жасаған кезең деп айтуға болады. Бұдан кейін шамамен жарты ғасырдай
әлем биполярлық тепе-теңдікте өмір сүріп социалистік мемлекеттер мен
капиталистік мемлекеттер жүйелері қырғиқабақ соғыс жылдарында өмір сүрді.

№ 9. Дәріс (2 сағат)
Тақырыбы: XX ғасырдағы жаһандық өзгерістер.

Соғыстан кейінгі бейбіт реттеу проблемасы (1945-1950 жылдардың соңы).
Отарлық жүйенің күйреуі.
Қырым конференциясы. БҰҰ-ның құрылуы, одақтастардың қимылдарының
жемістері мен фашистік блоктың күйреуі Германияның жақын арада жеңілісін
білдірді. Оның толығымен күйреуін жүзеге асыру жөнінде және босатылған
Еуропадағы саясат жөнінде шешімдер шығару үшін, Сталин, Рузвельт және
Черчилль 1945 жылы ақпанда Ялтада конференцияда ұйымдастырылды. Алдарына
қойған мақсаттарға жету үшін олар Германияны оккупациялауды шешті. Әрбір үш
держава (сонымен бірге Франция) үшін оккупациялауға тиесілі территориялар
белгіленді. Қырым конференциясы барысында Сталин, Рузвельт және Черчилль
құпия келісім жасасты: Кеңестер Одағы Еуропадағы соғыс қимылдардың
аяқталасымен 2-3 айдан кейін Жапониямен соғысқа қатысуға уәде берді.
Сонымен бірге Моңғол Халық Республикасының сол қалпында қалуын, КСРО-ге
Оңтүстік Сахалин және Курил аралдарын беруді және Порт-Артурда кеңестік
әскери базаны құру (Қытай) талаптарын орындаған жағдайларда ғана жүзеге
асуы мүмкін болды. Қырым конференциясының жұмыс барысында жалпы халықаралық
ұйымын құру мәселесіне үлкен көңіл бөлді. Ол ұйым негізінен дүниедегі
тыныштық пен бейбітшілік орнатуға қажет болды, кейін ол Біріккен Ұлттар
Ұйымы атауын алды. Үш ірі державалардың басшылары БҰҰ-ның қағидаларының
жобасына келісті, онда ең қажетті жағдайлар қарастырылды: негізгі
мәселелерді шешуді бірауыздылық заңы жұмыс істеді, яғни олардың әрбіреуі
вето заңын иеленді. Бұдан кейін 1945 жылы 25 сәуірде, яғни кеңестік және
американдық әскерлерінің Германия территориясында біріккен күні, АҚШ-тың
Сан-Франциско қаласында конференция ашылды. Бұл халықаралық тарихтағы
бірден-бір ірі конференция болып табылады. Оның негізгі міндеті -
бейбітшілікті сақтауға арналған халықаралық ұйым құру болды. Сан-
Францискодағы конференцияны Германиямен соғыстың аяқталмас бұрын
шақырылуының өзі одақтастардың арасындағы жаңа халықаралық ұйымды құрудағы
негізгі мәселелердің шешімін тапқандығын білдірсе керек. Бұл конференцияда
1942 жылдың 1 қаңтарында Біріккен Ұлттар Декларациясына қол қойған
мемлекеттердің барлығы қатысты. КСРО, АҚШ, Англия және Қытай атынан
конференцияға шақыру жіберілді, олардың арасында 19 мемлекет
латынамерикандық, 4 мемлекет британ доминиондары болды. Ал бейтарап
саясатын ұстанған елдер (Эйре, Исландия, Португалия, Швеция), сол тұста
Германия мен Жапония оккупацияланған елдер, Дания (оккупанттардан
босатылғаннан кейін дат басшылығы да конференцияға шақырылды), Австрия және
Тан (Сиам) конференцияға қатыспады. Сонымен қатар ағылшын және американ
басшылығының арасындағы қарама-қайшылықтардың салдарынан кейбір елдердің
басшылықтарын АҚШ және Англияның мойындамағандығынан (Албания, Польша,
Моңғол Халық Республика-сы) олар да қатыспады. Кеңестер делегациясының іс-
әрекеттерінің арқасында конференцияға Украина мен Белоруссия өкілдері
қатысуына қолдары жетті. Сонымен бірге кезінде Германия мен Жапонияның
одақтастары болған, бірак соғыс барысында оларға қарсы шығып, соғыс
жариялаған: Италия, Румыния, Болгария, Венгрия және Финляндия да
конференцияға шақырылмады. Конференция барысында Аргентинаға қатысуға, мүше
болуға мүмкіндік берілді. Барлығы конференцияға 50 ел қатысты.
Конференцияның төрағалары ретінде шақырушы төрт делегацияларының басшылары
болып тағайындалды: КСРО( В.М.Молотов), АҚШ( Э.Стеттиниус), Англия(А.Иден)
және Қытай (Сун Цзывень).

Климаттың өзгеруі
«Қызу әсерінің» салдарынан болатын климаттың өзгеруі жалпы әлемдік
көлемдегі проблема болып табылады және қоршаған ортаның жай-күйіне барынша
ықтимал қатер төндіреді.
Қазақстан 1995 жылы Климаттың өзгеруі жөніндегі БҰҰ Yлгілік
конвенциясын бекітті, ал 1999 жылы осы Конвенцияға Киото хаттамасына қол
қойды.
Аталған хаттаманы бекіткен және ол күшіне енген жағдайда Қазақстан
қызған газдардың шығарындыларын қысқарту жөніндегі сандық міндеттемелерді
өзіне жүктей отырып, І қосымшаның Тарапы болады.
Қазақстанның Киoтo хаттамасын бекітуінің мақсатқа сайлығын айқындау
үшін 2004 жыл барысында қызған газдардың шығарындыларын қысқарту жөніндегі
сандық міндеттемелердің Қазақстанның экономикасына әсері мәселелері бойынша
зерттеулер жүргізу қажет.
Талассыз экологиялық тиімділігінен басқа, Киото хаттамасын бекіту
біздің ел үшін халықаралық инвестицияларды тарту, басқа елдердің
экономикасына активтерді орналастыру мүмкіндігімен инвестор рөліндегі
бірлескен жүзеге асыру жобаларына және «таза даму» процестеріне қатысу,
өндірістің энерготиімділігін арттыру үшін жаңа технологияларды қолдану,
сыртқы энергетикалық рынокта елдің экономикалық мүдделерін қорғау үшін
көміртегі кредиттерін шоғырландыру, қызған газдардың шығарындыларына
квоталар сату жөніндегі перспективаларды ашады.
Киото хаттамасын бекіткеннен кейін нақты жобалар мен іс-шараларды іске
асыруды көздейтін Қазақстан Республикасында қызған газдардың шығарындыларын
азайту жөніндегі 2015 жылға дейінгі бағдарлама әзірленетін болады.
Озон қабатының бұзылуы
Жердің озон қабатының бұзылуы адам, жануарлар, өсімдіктер мен
микроорганизмдер тіршілігі үшін ықтимал қатер болып табылады.
1973 жылдан бергі байқаулар Қазақстанның үстіндегі озон қабатының
қалыңдығы 5-7%-кe азайғанын көрсетті.
Монреаль хаттамасына сәйкес қабылданған, озон қабатын бұзатын заттарды
пайдалануды реттеу жөніндегі шаралар әлемде 1986 жылдың деңгейімен
салыстырғанда оның 10 eceгe азаюына ықпал етті.
Біздің ел озон қабатын сақтау туралы халықаралық келісімдерге 1998
жылы қосылды. Қазіргі уақытта Қазақстанда озон бұзғыш заттарды (ОБЗ)
пайдалануды қысқарту және оларды айналымнан алып қою, озон қабатын
бұзбайтын заттарды қолданумен жаңа технологияларды енгізу жөніндегі
жұмыстар жүргізілуде.
Озон қабатын бұзу қатерін жоюдың негізгі жолдары мыналар болып
табылады: ОБЗ пайдаланудан жедел бас тартуды және оларды қауіпсіз жоюды
қамтамасыз ету, ОБЗ-дың заңсыз айналымының алдын алу және қолға алынған күш-
жігердің табыстылығына көз жеткізу үшін тропосферада оның жиналуының
тұрақты мониторингін жүргізу.
Сондай-ақ 2004 жылдың барысында ОБЗ пайдаланатын кәсіпорындардың
қызметін лицензиялау жөніндегі қажетті нормативтік құқықтық актілерді
қабылдау, ОБЗ пайдалану қызметімен айналысатын мамандарды оқытуды және
Қазақстанның үстіндегі озон қабатының жай-күйін зерделеу жөнінде іргелі
ғылыми зерттеулер жүргізуді бастау, сондай-ақ жаңа технологияларды енгізу
жолымен ОБЗ пайдалануды қысқарту және қолданыстан алу жөніндегі жұмыстарды
жалғастыру қажет болады.
Осы іс-шараларды жүргізу нәтижесінде ОБЗ шығарындысы қысқарып, ол Жердің
озон қабатын сақтауға септігін тигізетін болды.
Биоәртүрлілікті сақтау
Қазақстанның экожүйесі Орталық Азияда және тұтастай алғанда
континентте биологиялық әртүрлілік бірегейлігімен ерекшелінеді.
Өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің жоғалуы генетикалық деңгейдегі
әртүрлілікті жоғалтуға және экожүйелердегі тиісті өзгерістерге әкеледі.
Биоәртүрлілікті іc жүзінде жоғалтудың негізгі себебі өмір сүру ортасының
жойылуы және тозуы, ең бастысы, ормандарды жою, топырақтың эрозиясы, ішкі
және теңіз су айдындарының ластануы, өсімдіктер мен жануарлар түрлерін тым
көп тұтыну болып табылады. Таяуда ғана өсімдіктер мен жануарлардың бөгде
түрлердің жерсінуі де биоәртүрлілікті жоғалтудың алаңдатар жәйі деп
танылды.
Биоәртүрлілікті сақтау үшін Қазақстан Республикасы 1994 жылы
Биоәртүрлілік жөніндегі конвенцияны бекітті, биологиялық әртүрлілікті
сақтау және теңгермелі пайдалану жөніндегі ұлттық стратегия мен іс-қимыл
жоспарын әзірледі.
Биоәртүрлілікті сақтаудың неғұрлым тиімді шарасы ерекше қорғалатын
табиғи аумақтар құру болып табылады. Республиканың ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарының ауданы 13,5 млн. гектарды немесе барлық аумақтың 4,9%-ін
құрайды, бұл биологиялық әртүрліліктің экологиялық теңгерімін сақтау үшін
тым жеткіліксіз және 10%-ті құрайтын әлемдік стандарттардан төмен.
Қазақстан Республикасының ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын дамыту
мен орналастыру тұжырымдамасына сәйкес 2030 жылға дейін олардың алаңын 17,5
млн. гектарға дейін ұлғайту көзделген, бұл республика аумағының 6,4%-ін
құрайды.
Қазақстанда биологиялық әртүрлілікті сақтау мақсатында биоәртүрлілік
объектілерінің жай-күйін бағалау және түгендеу, ерекше қорғалатын табиғи
аумақтардың желісін ұлғайту және қазіргі табиғи және антропогендік
процестерді ескере отырып, оларды жасанды молықтыру және бұзылған
аумақтарда қалпына келтіру жолымен табиғи популяциялардың сирек түрлерін
сақтау, елдің ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын ЮНЕСКО-ның Дүниежүзілік
табиғи және мәдени мұрасы және «Адам және биосфера» бағдарламасы
шеңберіндегі биосфералық аумақтар тізіміне енгізу жөніндегі шараларды іске
асыру қажет.
Республика аумағының небәрі 4,2%-ін алатын Қазақстанның барлық
ормандарының ерекше экологиялық, ғылыми, рекреациялық, эстетикалық және
мәдени мәнін, сондай-ақ биологиялық әртүрліліктің табиғи резерваттары
ретіндегі олардың орасан рөлін ескере отырып, оларды ерекше қорғалатын
табиғи аумақтар жүйесіне көшіру жөніндегі шұғыл шаралар қабылдау қажет. Бұл
үшін 2006 жылға дейін мемлекеттік биосфералық резерваттардың желісін
қалыптастыру бағдарламасын әзірлеу қажет.
Соңғы уақытта, әлемде кең таралған генетикалық өзгерген организмдер
мен өнімдерді әкелу Қазақстан үшін елеулі сыртқы қатер болып отыр. Бүкіл
әлем бойынша генетикалық өзгерген организмдер мен өнімдердің кең таралу
қауіптілігін ескере отырып, Биоәртүрлілік жөніндегі конвенцияның
Биоқауіпсіздік жөніндегі Картахена хаттамасы қол қоюға алынды. Қазақстанның
Картахена хаттамасына қол қоюы өзге елдердің біздің еліміздің аумағында
генетикалық өзгерген организмдер мен өнімдерді трансшекаралық өткізуімен
байланысты қызметті жүзеге асырудағы жауапкершіліктерін арттыруға, оларды
елге әкелуге жол бермеу жөнінде шаралар қабылдауға, зерттеулер мен ғылыми-
техникалық әзірлемелер ісінде өзара көмекті, сондай-ақ биотехнологиялар
саласындағы ақпарат алмасуды қоса, халықаралық тығыз ынтымақтастықты
қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Осы Тұжырымдаманың айтылған ережелерін іске асыру қоршаған орта
объектілерін сақтауды, оны белгілі бір тұрақтылық деңгейінде ұстап тұруды,
өзін-өзі реттеу қабілеті мен жанды және жансыз табиғат түрлерінің, оның
ішінде жойылу қаупі төнген тіpі организмдер геноқорының көптүрлілігін
сақтауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Жердің шөлейттенуі және тозуы
Қазақстанның көп бөлігі қуаң аймақта орналасқан және оның аумағының
шамамен 66%-і түрлі деңгейде шөлейттену процестеріне бейім. Алдын ала
есептер бойынша жайылымның тозуынан залал, егістік эрозиясынан, қайталама
тұзданудан және басқа да себептен алынбаған кіріс шамамен 300 миллиард
теңгені құрайды.
Қазақстан үшін елеулі ішкі қатерді білдіретін жердің шөлейттенуі мен
тозу проблемасы шаң-тұз дауылының пайда болуы және ауа массаларының
ластаушы заттарды алыс қашықтыққа жеткізуі нәтижесінде біртіндеп
трансшекаралық проблемаға айналуы мүмкін.
2004 жылдың барысында шөлейттенудің көлемі мен құрғақшылықтың теріс
әсерінің алдын алуға және қысқартуға, тозған жерлерді және топырақтың
құнарлылығын қалпына келтіруге, ресурстық базаны сақтауды және/немесе
қалпына келтіруді қамтамасыз ететін, халықтың экологиялық қауіпсіздігін
нығайтатын тұрақты жер пайдаланудың экономикалық тетіктерін әзірлеу мен
енгізуге, сондай-ақ шөлейттенумен күрес процесінде халықтың кең қауымының
хабардар болуы мен қатысуын қамтамасыз етуге бағытталған шөлейттенумен
күрес жөнінде бағдарлама әзірлеу және бекіту қажет.
Бағдарламаның негізгі нәтижелері шөлейттену процестерін болдырмау және
жердің тозу ауқымын қысқарту, шөлейттенумен күрестің экономикалық
тетіктерін енгізу, ауыл шаруашылығы жерлерінің өнімділігін арттыру болмақ.

№ 10. Дәріс (1 сағат)
Тақырыбы: Әлемдегі шешілмеген даулы мәселелер.

Оңтүстік және оңтүстік-шығыс Азиядағы шиеленіс
Оңтүстік Азияда орналасқан Үндістанның Пәкістанмен арада 1947 жылдан
бері жалғасып келе жатқан Кашмир аймағына қатысты дауы бар. Екі ел
арасындағы жанжалдан тұтанған соғыста 15000 адам, ал бір ғана Кашмир
аймағының өзінен 10000 адам қаза тапқан. Соңғы келіссөз жүргізу талпынысы
Мумбайдағы шабуылдан кейін үзіліп, енді жанданғалы отыр. Дегенмен, автор
Пәкістан әскерінің саны жағынан әлемде жетінші орынға ие екенін, әрі ел
бюджетінің алтыдан бір бөлігі қорғанысқа бөлінетінін айтады. Бұған қоса
сәуір айында Исламабадтың жаңа алыс қашықтықты көздейтін зымыран түрін
сынақтан өткізетіндігін мәлімдегенін ескерсек, шиеленістің ушыға түсетінін
болжау қиын емес.
1971 жылы Үндістанның қолдауымен сол кездегі біртұтас Пәкістаннан
бөлініп шыққан Бангладеш енді Делидің өзіне қауіп тудырып отырған көрінеді.
Себебі 1971 жылғы азамат соғысынан экономикасы тұралап қалған Бангладештен
босып кеткен 10 мен 20 миллионның аралығындағы босқын Үндістанда заңсыз
тұрып жатыр. Үндістан өзін терроризм қаупі, заңсыз мигранттар мен
босқындардан қорғау үшін 25 жыл бұрын Бангладешпен арадағы шекараны дуалмен
қоршауға кіріскен. Оны 2012 жылы аяқтауды жоспарлап отыр. Human Rights
Watch ұйымының мәліметі бойынша, 2000 жылдан бері үнді шекарашылары елге
заңсыз өтпек болған бангладештік мыңға жуық адамды атып тастаған.
Аймақтағы тағы бір қауіпті жер – «Әл-Қаида» мен өзге де террористік
ұйымдар орналасқан Пәкістан мен Ауғанстанның арасындағы шекара. Ауғанстан
Пәкістанмен арадағы 1500 мильге созылатын Дюранд сызығын мойындамай,
Пәкістанның солтүстік-батысындағы пуштун территорияларын және Хайбер-
Пахтунхва провинциясының бір бөлігін өзінікі деп жариялағысы келеді.
Ауғанстан халқының 40 пайызын, Пәкістанның осы аймақтағы халқының 20
пайызға дейінгі тұрғындарын пуштундар құрайды. Екі елдегі Дюранд сызығы
бойындағы ұлтшыл пуштундар тәуелсіз Пуштун республикасын құруды талап
ететінін келтіріпті басылым. Ақ үй Ауғанстанда әскери операцияларын
бастағалы бері бұл аймақ АҚШ пен Пәкістанға бірдей қарсы күресіп жүрген
қарулы топтар паналайтын мекенге айналған. Екі жақ та бірін-бірі бұл қарулы
топтармен күресе алмайды деп айыптайды. Автордың пайымдауынша, АҚШ
Ауғанстаннан әскерін шығаратын уақытта шиеленістің шешілмеген күйінде қалуы
аймақтағы қауіпсіздікке қатер төндіреді.
Оңтүстік-шығыс Азиядағы тағы бір қауіпті аймақ – Камбоджа мен
Тайландтың шекарасы болып отыр. Отарлық кезеңнен «мұраға» қалған Пра Вихеа
ғибадатханасына қатысты даулы аймақ небәрі 1.8 шаршы шақырымды құраса да,
талай адам өмірі қиылып, біразы босқынға айналды. Бір ғасырдан астам
уақытқа созылған дау ғибадатхана ЮНЕСКО-ның қорғауына алынса да
бәсеңдемей, екі ел арасында қақтығыс туындау қаупі күшейіп тұр.
Қос корей мемлекеті арасындағы 38-параллель сызық та әлемдегі ең
қауіпті аймаққа жатады. 1953 жылы екі ел 38-параллельден әскерін алып
кетіп, соғысты тоқтатуға келіскенімен, өзара ешқандай бейбіт келісімге қол
қойылмады. Корей соғысы аяқталғалы алпыс жылдай қарусызданған аймақта
бүгінде екі елден 2 миллион әскер шоғырланғанын жазыпты басылым. Ал бір
жарым жылдан бері екі ел арасы қайта ушыға түсті. Ақпан айында аймақта 28
мың әскері бар АҚШ-пен бірлесе жаттығу өткізген Оңтүстік Кореяны Пхеньян
«АҚШ-пен бірігіп Солтүстік Корея режимін құлатпақ» деп айыптап, егер
арандатушылық әрекеттер жалғаса берсе, оған қарсы тұрып, кең көлемде соғыс
қимылдарын бастайтынын және Сеулге соққы беретінін айтып сес көрсетті.
«Ал Солтүстік Корей мемлекетіндегі тұрақсыздық Қытайдың тынышын алып
тұр» дейді автор мақаласында. 1990 жылдардың ортасы мен соңына қарай елді
жайлаған аштықтан Қытай шекарасынан 100 мыңнан 300 мыңға дейін солтүстік
корейлік заңсыз өтіп кеткен. Осыдан бастап Пекин 2006 жылы шекараны сым
темір және бетонмен қоршау бастайды. Шетелдік қайырымдылық ұйымдары картоп,
астық сияқты өнімдері шықпай қалғандықтан 6 миллион солтүстік корейлік азық-
түлік жетіспеушілігіне ұшырайды деп мәлімдеген соң, 2010 жылдың қарашасынан
Пекиннің мазасы қаша түскен.
Таяу Шығыстың түйткілді аймақтары
Автор Таяу Шығыста Сауд Арабиясы мен Йеменнің және Израиль мен Сирия
мемлекеттерінің арасында да түйіні шешілмеген қауіпті аймақтардың бар
екенін айтады. Йеменнің солтүстігіндегі Хути көтерілісшілері, Араб
түбегіндегі «Әл-Қаида» ұйымы мен Йемендегі бүкілхалықтық толқулардан
босқындар легінің пайда болуы мүмкін. Эр-Рияд корольдікті Хути
көтерілісшілерінен өзге Африкадан келетін заңсыз мигранттар мен
контрабандалық есірткі және қару-жарақтың жолын кесу үшін шекара бойымен
қорған салмақшы.
Ал Сириядағы тұрақсыздық, Израильмен шекарадағы дау-дамай Дамаскінің
өз ішіндегі мәселелерге назар аударуына кедергі келтіреді деген қауіп
туғызып отыр. Израиль мен Сирияның арасындағы іс жүзіндегі шиеленісті
шекара 37 жыл бойына қауіпсіз болып келген. Тель-Авив Сирияны өз ішіндегі
қарсылық танытушыларды аяусыз қуып таратып жатқандығына назар аудартпау
үшін толқуға шыққандарды Израиль шекарасынан өтуге дем беріп отыр деп
айыптады. Израиль соңғы отыз жыл бойына Египетпен және Ливанмен арадағы
шекараға қырағылық танытып келген. «Сириядағы тұрақсыздықтардан қашқан
сириялықтар Израиль шекарасынан өтпекші болып, аяғы адам өліміне
соқтырғандықтан, Тель-Авивтің Дамаскімен арадағы шекараға назар аударуына
тура келіп отыр» дейді басылым.
"Қара құрлықтағы" қауіпті мемлекеттер
Автор Африка құрлығында да аса қауіпті шекараларды атап өтеді. Олардың
қатарына Суданның оңтүстігінде жаңадан құрылған Оңтүстік Судан мемлекетімен
арадағы даулы Абьей аймағы, және Чад мемлекетімен шекаралас өңір және Конго
мен Ангола арасындағы жаңа шиеленіс жатады.
Шілде айында Судан мемлекетінен басыбүтін бөлінейін деп отырған
Оңтүстік Судан мемлекеті Суданның Оңтүстік Кордофан аймағына жататын Абьей
жеріне таласып отыр. Ал маусымның 5-і Оңтүстік Судан Оңтүстік Кордофан
аймағында әскери операция бастады. БҰҰ мәліметтері бойынша, Хартумның Абьей
аймағын бомбалап, басып алу кезінде 113 мың адам босып кеткен.
Келіссөздерге қарамастан Судан Көгілдір Ніл мемлекеті мен Оңтүстік Кордофан
аймағына шабуыл жасауын тоқтатар емес.
Суданның Дарфур аймағындағы қақтығыс пен Чад мемлекетіндегі азаматтық
соғыстың кесірінен екі елдің арасы шиеленісіп, 2010 жылдың соңында 262 мың
судандық босқын Чад территориясын паналауға мәжбүр болды. Ал 180 мың адам
үй-күйсіз жүр. Amnesty International ұйымы өзінің жылдық есебінде екі ел
шектесетін аймақта адам құқықтарының бұзылуы, әйелдер мен қыздарды зорлау,
балаларды соғысқа тарту, гуманитарлық ұйымдардың қызметкерлерін ұрлап кету
мен азаматтарды өлтіріп кету әлі жалғасып отырғанын келтіріпті. Ал
сарапшылар бұл аймақта кез-келген сәт қақтығыс тұтануы мүмкін дейді.
Конго мен Ангола арасында теңіздегі мұнай кен орындарын иелену, шекара
сызығын белгілеу мен Конгоның Уганда және Руандамен жақындасуы екі ел қарым-
қатынасын ушықтырып отыр дейді басылым авторы. Қақтығыс кезінде 2009 жылы
211 мың адам Анголаға өтіп кеткен. Ал Анголадан шығарылған мыңдаған
конголық қыздар мен әйелдер конголық және анголалық арнаулы қызмет
тарапынан зорлық-зомбылыққа ұшыраған. БҰҰ-ның қақтығыстар кезіндегі
жыныстық зорлық-зомбылық мәселелері бойынша арнайы өкілі Анголадан
шығарылатын әйелдер өздерін анголалық және конголық қауіпсіздік органдары
адамдарының зорлағанын жеткізген.
Оңтүстік және солтүстік Американың қатерлі аймақтары
Басылым Венесуэла президенті Уго Чавестің Колумбияның революциялық
қарулы күштерін және ұлт-азаттық армиясын қолдап отыруы екі ел арасына
сызат түсіргенін айтыпты. Колумбия тарапы ымыраластыққа емеурін танытып,
қарым-қатынас қалыпқа келгендей болған. Алайда ұлт-азаттық армиясы
Колумбияның мұнай-газ құбырларын жарып, темір жолдарға және қауіпсіздік
күштеріне шабуыл жасай бергендіктен, Колумбиямен шекаралас Араука аймағы ең
қатерлі жер күйінде қалып отыр.
Мексиканың 2006 жылы сайланған президенті Филип Калдерон елдегі
есірткі картелімен күресуге он мыңдаған әскер жұмылдырды. Басылым «содан
бері Мексиканың бірнеше штатында есірткі бизнесімен айналысатындар мен
үкімет тарапынан болған қақтығыстарда 40 мыңға жуық адам қаза тапты»
дейді. Тамаулипас пен Чиуауа штаттарында 230 мың адам үйлерін тастап
кеткен. Біраз тұрғын АҚШ-қа кетіп қалған. Автордың айтуынша, есірткі
картелімен күрес негізінен Мексика территориясында болып жатқанымен, оның
әсері АҚШ-тың Мексикамен шектес Техас, Эль-Пасо штаттарына да тиіп отыр.
Мысалы, 2010 жылы ұйымдасқан қылмыстың құрбаны болған 15 мыңнан аса адамның
3100-і Техас және Эль-Пасомен шектес Сьюдад-Хуарес қаласында зәбір шеккен.
Аймақтық күштен әлемдік державаға айналып үлгерген Қытай мен
Үндістанның қарым-қатынасы Азияның ғана емес, жаһанның тынысына әсер етер
деңгейге жетті. Халқының саны бойынша бірінші және екінші орынды алатын бұл
елдердің «жақын болашақта экономикалық қуаты жағынан да әлемнің
көшбасшылығына тайталасатын дәрежеге келеді» деп айтылатын болжамдарды
құлағымыз жиі шалады. Сарапшылар бұл болжамды айтқанда әлем халқының 40
пайызына жуығы (20% - Қытайда, 17 % - Үндістанда) осы екі елде тұратынын,
арзан жұмысшы күшін, биліктің инвестицияға қолайлы экономикалық климат
қалыптастырып отырғаны т.с. сияқты дәйектерді алға тартады. Сондықтан
болашағы зор бұл мемлекеттердің арасындағы бәсекелестіктің саяси ойыннан
әріге аспауына барлық ел мүдделі, алайда қазіргі қалыптасқан мүдде
қақтығыстырының сырына үңілсек, әскери кикілжіңге апарып соқтыруы ықтимал
шешілмеген 7 мәселенің бар екенін көреміз.
Шекара дауы
Ең алдымен екі елдің арасында шешімін таппаған шекара дауы бар.
Оңтүстік Тибет (Аруначал-Прадеш), Ақсайчин жерлері үшін тартыстар мен
пікірталастар жалғасып келеді. 1962 жылы дәл осы даулы жерлер үшін Қытай
мен Үндістанның арасында кішігірім әскери қақтығыс та орын алған еді.
Қазақтар ешқашан бітпейтін даудың қатарына қосқан жер дауына келгенде ортақ
мәмілеге келу қиын болып тұрғандықтан, бұл мәселе уақытша назардан тыс тұр.
Гималай тауларында анықталмаған территориялар бар. Әрине, мәңгілік мұз
жамылып жатқан Гималай тауларының экономикадан гөрі әскери-стратегиялық
маңызы басымырақ. Себебі, таудың неғұрлым биік шыңдарын өз шекараңа алсаң,
соғұрлым көршіңді бақылау да оңайырақ және тауға орналастырылған ядролық
қарулардың ұшу қашықтығы қысқарып қана қоймайды, дәлдігі артады, әрі
бәсекелесіңді қос өкпеден қысып отырасың.
Қытайдың Пәкістанды қолдауы
Келесі бір кикілжіңнің де төркіні тереңде жатыр. Бұл мәселенің шығуына
Қытайдың Пәкістанға іштартуы, ядролық қаруға қол жеткізуіне қол ұшын беруі,
әрдайым Пәкістан жағын қолдауы себеп болды. Егер Қытай Пәкістанды қолдауын
жалғастырса, Үндістанмен арада тығыз қарым-қатынас орнайды дегенге сену
қиын.
Қытайдың көрші мемлекеттердің саясатына араласуы
Бұл мәселеде Үндістанның наразылығын тудырып отыр. Үндістан өзін
қоршаған мемлекеттердің билігіне Қытайға бүйрегі бұратын адамдардың келуін
қаламайтыны белгілі. Бұл мәселеде оңайлықпен шешіле салмайтыны анық.
Өйткені екі ірі мемлекеттің де аймақтағы елдер үшін өзіндік мүддесі бар, ал
бұл мүдделер әрдайым бір арнадан шыға бермейді. Ендеше, көрші мемлекеттер
үшін мүдделер қақтығысы болашақта да жалғасуы тиіс.
Тибеттің экологиясы
Үндістан алаңдайтын басқа бір мәселе соңғы жылдары Тибет экологиясының
нашарлауы болып отыр. Қарқынды даму жолына түскен Қытай барлық өңірлерде
ірі жобалардың құрылысын қолға алды (кен өндіру, темір жол, аэропорт,
әскери базалар салу). Мұндай ірі жобалар үшін жүргізілген құрылыстар
Тибеттің флорасы мен фаунасын, табиғи қалыптасқан ландшафтын өзгертуде.
Ауаның ластануы мен қоршаған ортаның бұзылуы көрші Үндістан халқының да
денсаулығына әсер етуде. Сондықтан Үндістан Тибетте жүргізілген ірі
жобаларға оң қабақ танытпайды. Ал Қытай жағы бұл өздерінің ішкі мәселесі
деп санайды.
Қар сулары
Тек қана ірі құрылыстар ғана емес, Қытай үкіметінің Тибет және
Үндістанмен шекарадағы басқа да таулардағы қар мұздықтарынан аққан суды
өздерінің ауыл шаруашылығына пайдалану саясаты да көршісінің қарсылығына
тап болды. Алайда қарқынды дамып келе жатқан аждаһаның бұл суларға зәрулігі
артпаса кемімейтіні ашық мәселе. Демек, Үндістан жағы өздерінің экономикасы
сусыз қалмауын қамтамасыз ету мақсатында Қытаймен жиі-жиі тартысуы алдағы
уақытта артпаса кемімейді.
Халықаралық ұйымдарға мүше болу мәселесі
Жоғарыдағы даулы мәселелер шешілмегендіктен Қытай Үндістанның түрлі
халықаралық немесе аймақтық ұйымдарға мүше болуына кедергі жасап келеді.
Үндістанның БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесіне тұрақты мүшелікке өтуін ұйымның
тұрақты бес мүшесінің төртеуі қолдағанымен Қытайдың қарсы болуы
кешеуілдетіп келеді. ШЫҰ-на да Қытай қарсы болғаннан кейін мүшелікке өте
алмауда.
Қытайдың мұхит суларындағы әскери кемелерін көбейтуі
Соңғы қайшылық Қытайдың кейінгі жылдары Тынық мұхиты мен Үнді
мұхитында белсендірек қимылдап, әскери кемелерін көбірек жібере бастауының
нәтижесінде шығып отыр. Үндістан жағы бұл мәселеде алаңдаушылық білдіріп
отыр. Алайда экономикасы нығайғаннан кейін әскери күші де артқан Қытай өз
мүддесін қорғау және державалық амбициясын көрсету мақсатында жаңа әскери
кемелерді жіберуін жалғастыруда.
Алып екі елдің арасындағы бұл қайшылықтардың алдағы уақытта қалай
дамитыны туралы нақты бір болжам айту қиын. Дегенмен, бұл мәселелердің әл-
әзір шешіле қоймайтыны немесе оларды үлкен кикілжіңге апарып, әскери
қақтығыс шығаруға да екі елдің де билігінің жүрегі дауламайтыны анық.
Алайда, қос мемлекеттің қуаты артқан сайын арадағы кикілжіңдердің бұдан әрі
шиеленісетіндігі болжануда. Әрине, қазір барлық дерлік экономикалық,
бизнестің даму көрсеткіштері бойынша Қытайдың батысындағы көршісінен
әлдеқайда ілгері екені байқалады. Мүмкін сондықтан шығар, Үндістан жағының
Қытайдың қытығына тиер саясатына қарсылық білдіргенімен ешқандай «әрекетке»
бара алмай отырғаны...
№ 11. Дәріс (2 сағат)
Тақырыбы: XX–XXI ғғ. тоғысындағы батыс және шығыс өркениеттері.

Өркениеттер диалогы: Батыс пен шығыс арасындағы үндестіктер

Батыс пен Шығыс әлемі. Түйткіл ғаламның екі жартысы тұтас бір әлем.
Ғаламның екі жартысын бөліп тұрған өркениет құндылықтары тұтастанып,
жаһандануда. Өркениеттер сұхбаты – ортақ рухани құндылықтардың бесігі.
Тұтастанған жаһандану көшінде әр ұлт пен этностың, әр ел мен жердің, әр
халық пен мемлекеттің даралығын, келбетін, ерекшелік сипатын айқындауға
ұмтылған саясаттың сахнада өз рөлін ойнауы заңдылық. Алып жаһандасу көшінде
ұлттық келбеті мен кемелін сақтауға, әспеттеуге, әйгілеуге, аманат етуге
ұмтылған өркениеттер өрісінің жаңа лебі, жаңа екпіні әлеуеттенуде.
Өркениетті әлеміміздің тарихы дамуда. Дегенмен сол даму үрдісінде тепе-
теңдіктен гөрі, не басым, не кем түсіп жатқан бағыттардың алмағайып түсуі
заманының шындығына айналуда. Бұл бағыттардың бір сарасы Шығыстың Батысқа,
ал келесі сарасы Батыстың Шығысқа иегін бұруы басым келуі куә. Бұл заңды да
құбылыс. Бірақ бұл үдеріс біржақты емес. Оның екіжақты да қайтарымы бар
және болатын үдеріс. Әрине, шығыстық және батыстық, керісінше батыстық
және шығыстық өркениет өзара ықпалдасып, бірін-бірі өркендетуінің өзі осы
жаһандық ғаламды ортақтандыра түссе керек. Өйткені бұлай деуімізге,
зерттеушілердің пайымдауынша, «Адамзаттың тұрақтылығы екі түрлі
бастаулардың – Шығыс пен Батыстың бірін бірі толықтырылуына негізделеді».
Батыс пен Шығысты мәдени екі тұма ретінде қарастыра отырып, зерттеуші
қауым ортақ бір қағидаға тоқталады. Ол Батыс пен Шығыстың адамзат
мәдениетінің екі тармағы, екі өркениеті, екі түрлі өмір сүру ұстанымы
екендігі. Шын мәнінде, олар бір-бірінен рухани да, материалдық да
құндылықтарымен ерекшеленіп, алшақтағанымен осы екі әлемді тұтас бір
өркениет ретінде қарастыруға болады.
Тарихқа үңілсек. Жаңаға ұмтылған, ескіні қызметі кәдеге жарап болған дүние
ретінде қарастырған Батыс өте қарқынды дамыса, ал әлемнің дамуын
бақылаушы ретінде қарастырған, табиғат пен бүткіл табиғи әлемді қадірлеген
әрі өмірдің даму мәнінен үйлесімділік іздеген Шығыс асыға қоймады.
Сонымен, Батыс пен Шығыстың мәдени әлемін ерекшелейтін, оларды бір-
бірінен ерекшелейтін нендей өзгешеліктер бар. Олардың мәдени, өркениеттік
дамуы, әлеуметтік-экономикалық құрылымы, саяси өмірінің қалыптасуы, рухани
жаңғыруы жолындағы басты ерекшеліктер қандай?
Еуропалық Батыс адамы Шығыс адамының қолынан келмейтін өнерге (машина
жасау, техникалық табыстар т.б.) баулыдым деп санап келді. Ал қазіргі
жағдай мүлдем басқаша. Дегенмен қалыптасып қалған қағидатты Шығыс
өркениетінің жаңа келбеті мүлдем өзгертті деуге болады. Мәселен, Жапония.
Күн Шығыс елі тұрақты экономикасы мен саяси құрылымен әлемнің ең жетекші
елдерінің біріне айналды. Және де ғылым, техника, электроника, тіпті басқа
мәдени құндылықтарға негізделмеген өзіндік рухани дамуы ең прогрессивті
елдер санатына қосты. Ал аспан асты елі – Қытай бүгінде әлемдік нарықта ең
байсалды ұстанымға, орасан әлеуетке ие болып отырғанын ең қуатты держава
саналып келген Американың өзі мойынсұнып отыр. Қытай ХХІ ғасырда тек
экономикалық дамуымен ғана емес, сондай-ақ саяси дамуымен де ерекшеленуде.
Ғасырлар бойғы қатталып, сақталып, бүгінгі ұрпаққа жақсы мен жаманның
бастауы іспеттес ин мен яннің мәңгілік философиясынан үйлесімдік іздеген
рухани құндылықтардың өркендеуімен ерекшеленуде.
Батыс пен Шығыстың арасындағы айырмашылық психологиялық тұрғыдан, екі
өркениеттің менталитеті тұрғысынан алғанда байқалатыны рас. Еуропалық пен
күншығыстық философиясы түрліше. Бұған олардың табиғат пен қоршаған ортаға
деген көзқарасы мен қарым-қатынасы куә. Оған еуропалықтың табиғат «ғибадат
тұтушы емес шеберхана» ретінде таныса, ал шығыстық тұлға табиғатты өзімен
бірге «тұтас әлем» ретінде қарастырады.
Дегенмен осы екі өркениет, екі мәдениет арасындағы айырмашылықтар жігі
анық бола тұра олардың қайсысы үздік деген сұраққа жауап іздестіру артық
болар еді. Өйткені екі өркениет жер шарының екі жартысы сияқты, полярлық
әлемнің өзіндей бірін-бірінсіз болуы, өмір сүруі мүмкін емес тұтастық
әлемі. Осы күнге дейін айтып келген Батыс пен Шығыс арасындағы қарама-
қайшылықтар мен бәсекелестік қазіргі жаһандану әлемінде тұтастанып,
үйлесімдік пен бірлікте дамуы белең алуда. Сондықтан бүгінгі адамзатқа
ортақ әлемді Батыстың да, Шығыстың да парасатты, дарынды, өнерлі тұлғалары
өркениетті дүниеге айналдыруда.
Шығыс өркениеті өмірге қабілетті келді. Ол көптеген шапқыншылықтар мен
отарлау саясатын бастан өткерді. Шығыс өркениеті икемділігі мен
өміршеңдігінің арқасында осынау өзгерістерден өз жолын таба білді.
Дегенмен өзіне ұқсас келмеген дүниелерді өңдеген жаңа бағдарлама жолындағы,
техника жағынан дамыған Еуропа өркениетінен Шығыс та қалыса қоймаған
болатын.
Осынау түрлі мәдениеттер тоғысындағы өркениет әлемі бір-бірін
толықтыра отырып, жалпы әлемдік мәдениетті құрады. Мұнда Шығыс пен Батысты
біріктіретін түрлі құндылықтар мен менталитеттердің үйлесімі қашан да
салтанат құрмақ.
Қазіргі заманғы жаһандану өріс алған тұста жер шары түрлі элементтерден
құралатын тұтас жүйеге айналуда. Осы орайда «Ғаламдық Шығыс және Батыс
тарихы мына элементтердің негізін қалаушы дуализмге: Жер мен Су, Құрлық
пен Теңізге толықтай тәуелді»,-дейді Карл Шмидт.
Осынау жаһандану үдерісінде болашақтың дамуы мен таяу болашағы туралы
мәселелер маңызды. Батыс адамының, батыстық өнердің рухани тоқырауы жалпыға
мәлім болуда. Кейбір зерттеушілер Батыс мәдениеті мен өнеріне негіз
боларлық қағидаларды қарастыру мәселесін атауда. Сонымен қатар қазіргі
заманғы Батыс өнерін қазіргі заманғы Шығыстың рухани мұрасымен салыстыру
қажеттігі де туындауда.
Әлемнің тұтастануы жайлы қағидалар бүгінде мәдениетаралық үндесулер мен
жаллпыадамзаттық төзімділік ұғымдарын дүниеге әкелді. Жаһандану жағдайында
мәдениетаралық үндесу елдер арасындағы қарым-қатынасты орнатуға,
жалпыадамзаттың бір-бірін түсінуде «біз» ұғымын түйсінуге ықпал етуші
әлеуметтік мәдени фактор ретінде қарастырылуда.
Жаһандық ойлаудың негізіне пікірлер мен идеялар алаңының, ұстанымдар
мен әлемге деген көзқарастың үндесуі жатады. Нақ осы үндесулер түрлі
мәдениеттер мен олардың арасындағы диалогтың түйсіу нүктесі саналды.
Бүгінгі әлемді бірі-біріне тәуелді экономикалық, технологиялық,
ақпараттық байланыс арналары ұстап тұрғаны мәлім. Бірақ бұл байланыс
арналарында өркениеттің қас жауы – қақтығыстар мен соғыстың орын алуы өте
қатерлі үндеу болып отыр.
С.Хантингтонның айтуынша, бүгінгі өркениет өзінің тарихы, тілі, діні,
мәдениеті, дәстүрлерімен бір-бірімен ерекшеленеді. Осынау ерекшеліктер
«Батыс» және «Шығыс» терминімен айқындалды. Батысқа рационализм, христиан
дәстүрі, ағартушылық, демократия, дербестік тән болса, Шығыс үшін,
керісінше, мистерия, сезімталдық, исламдық және буддистік (басқа да) діни
ұстанымдар, дәстүршілдік, ұжымшылдық, қауымдастық, мемлекеттіктің ерекше
түрі тән келді.
Батыс пен Шығысты нақты бір елге таңбалау қажетсіз. Бұл географиялық ұғым
саналады. Ал мәдениет даму барысында Батыстың да, Шығыстың да белгілерін
өзіне сіңіруі мүмкін.
Диалогқа тән ерекшеліктерге мағыналық және әлеуметтік тұтастық тән.
Диалог ерекшелігі де тілдесу барысында екі тараптың да аралық дәрежеде тепе-
тең түсуі. Керісінше болған жағдайда асимметрия белгілері басым келіп,
диалог монологқа ұласуы мүмкін. Сондықтан да диалог – пайда болған
тұтастық бөліктерінің тепе-теңдіктерін мойындау. Тек диалог қана адамзат
қарым-қатынастарының симметриялылығы мен тепе-теңдігін таразылаушы.
Диалог философиясын қазіргі заманғы батыстық мәдениеттің дағдарыстық
ахуалының бастауын монолог ұстанымынан, яғни «центризмнен» деп санайды.
1922 жылы М.Бубердің жарық көрген кітабында Батыс дағдарысын «Мен және
Сен» қарым-қатынасының жойылуынан деп санайды.
Сонымен «монологқа» негізделген мәдениет – «орталықтандырылған
мәдениет» саналады. Яғни диалогқа қатысушылардың бір тарабы келесі тарапқа
үстемдігін танытады да, екінші тарап бірінші тарапты қайталайтын егізіне
айналады.
«Батыс-Шығыс» диалогына келсек, қазір жағдай өзгеруде. Мәселен, ХІХ
ғасырда вестерн үдерісі теңдесе келе еуропалық (батыстық) үлгі жалпыға
ортақ танулы тиіс деп саналған-ды. Дегенмен батыс мәдениетін игеру үдерісі
өзінің жемісін бере бастады. Мәселен, Ресейде алдымен әдебиетте, атап
айтқанда Тургенев творчествосында романның еуропалық үлгісі жақсы
меңгерілді. Французға жақын құндылықтар дүниеге келді. Осы кезде Толстой
мен Достовеский осынау француздық талғамды бұзып-жарып, жаңа түрге түрен
салды. Еуропалық әлемге орыс сезімін енгізе білді. Еуропаны орыстың
ашықтығымен таңырқатты. Үндістан мен Жапония да өзіндік сүрлеуді таңдаған
болатын. Шын мәнінде, еуропалық ағартушылар, үнділік ойшылдар саналатын
Вивеканада мен Ауробиндолар Батыстағы үнді мәдениетінің келбетін танытқан
болатын. Нақ еуропалық білімдар жапондықтар еуропалықтар мен
американдықтарға өздерінің дзен-буддизмге жан-дүниесімен берілгендігін
әйгілей алды.
Қырғи-қабақ шымылдығы түрілмей тұрған кезеңде диалог тек қана қарама-
қарсы тараптың кемістігін айту мен сынаудан аса алмаған болатын. Жаһандық
қарама-қайшы екі жүйе – коммунизм мен антикоммунизм өркениеттік
бастаулардың түбегейлі әркелкілігін және де жөнге келмейтін антиномиялығын
дәлелдеп баққан болатын. Шын мәнінде, зерттеушілердің бар назары Батыс пен
Шығыс дәстүрлерінің өзгешеліктері мен бір-біріне ұйласпайтын сипатын
сараптауға бағытталған еді. Мұнда диалог кері байланысқа түсе алмайтын
жабық жүйе ретінде қарастырылды.
Бүгінде әлем тұтастануда. Жаңа ынтымақтастықты қажет етуде. Бірлесіп даму
мен өзара қауіпсіздік жолындағы ынтымақтастық жандануда. Қазіргі әлемде
бірде бір өркениет өзінің мәдение ерекшеліктеріне қарамастан жаһандық
экономикалық та саяси да модернизация үдерісінен тысқары қалмақ емес. Мысал
ретінде осынау өзара бір-біріне тәуелділік әлемінде Батыс елдері Шығыстық
пробемалардан тысқары өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуі мүмкін емес.
Батыс экономикалық, саяси және мәдени стандарттарының жаһандық
экспанциясы, батыстық мәдениет үлгілерінің шығыс аймақтарына жасанды
таңылуы Батыс пен Шығыс арасындағы қарама-қайшылықты ушықтыра түспек.
«Мәдениет диалогы» ұғымы «Мәдениет өнімдерімен алмасу» баламасына алмасып,
барлық құндылықтар жойылып, барлық құндылықтар мен мәдениеттерді тауарға
айналдырады. Осыған орай ширек ғасыр бұрын ғалым К.Леви-Строс өзінің ойын
былай деп білдірген болатын: «Қазіргінің адамы мәдениет арасындағы
айырмашылықты өзіне ұнамсызын жоя отырып, түсінуге талпынады».
Батыстық-шығыстық диалог таяу 10-15 жылда қандай болады деген
сауалдар, әрине, көптеген зерттеушілер мен саясаткерлерді, мәдениет пен
өнер, дін қайраткерлерін толғандыратыны заңды. Болашақты болжау қиын.
Бүгінгі ықпалды идеялар ертең-ақ өзінің күшін жоюы мүмкін. Керісінше,
бүгінде тек қана атауы бар идеялар, ертесіне ақыл мен ойдың шыңына өрлеуі
мүмкін. Дегенмен екі әлем – Батыс-Шығыс арасындағы диалог қашан да
жалпыадамзаттың ынтымақтастығы мен бірлігіне негізделуі, басты ұстанымына
айналуы, болашаққа болжар аспашамындай болуы тиіс. Бұл мыңдаған ғасырлардан
мұрамен жеткен кешегі өркениеттің, ғаламат жылдамдықпен дамып бара жатқан
жаһанданудың жемісі саналатын бүгінгі өркениеттің және де болашақ ұрпаққа
аманат етерлік ертеңгі өркениет талаптары.

Ғылыми-техникалық революция және дүниежүзілік шаруашылықтың дамуы
FTP құрылымы
Адамзат қоғамынын ұзақ даму тарихында шаруашылықтың ұдайы алға басып,
жетілдірілуіне ғылым мен техниканың өркендеуі себепші болып келеді. XX
ғасырдың екінші жартысында ғылыми-техникалық үрдіс аса жедел қарқынмен
дамып, дүниежүзінің көптеген елдері мен шаруашылық салаларын қамтыды.
Ғалымдар ғылыми тeхникалық революция (FTP) деп атаған бұл құбылыс қысқа
уақыт аралығында қоғамның өндіргіш күштерін сапалық жағынан түбегешті
өзгерткен "секіріс" ретінде бағаланды. Ол адамзат тарихында ғылым мен
техника пайда болғаннан бері өндіргіш күштерді ұдайы жетілдіруге себепші
болған ғылыми-техникалық прогрестен айырмашылық жасайды. Сонымен ғылыми-
техникалық революция дегеніміз — белгілі бір уақыт аралығында дамудың жаңа
сатысына көтерілуге себепші болған сапалық өзгерістердің жедел қарқынмен
жүруі. Дүниежүзі аймақтары мен елдерінде FTP дамуы түрліше деңгейде өтуде.
Жоғары дамыған елдерде XX ғасырдың 80—90-жылдарынан бастап, ҒТР-дың
дәстүрлі үлгісінен басқа қазіргі заманғы тармағы дүниеге келді. Дәстүрлі
FTP өндіріс пен адамзаттың жаңа тауарларға, технологиялар мен қызмет
түрлеріне деген сұранысын қамтамасыз етеді. Жаңа үлгінің басты мақсаты —
дәстүрлі FTP-дың адамның өмір сүру ортасы мен денсаулығына тигізетін кері
әсерінің орнын толтыру немесе жою болып табылады. Адам өмірін қорғауға
бағытталған бұл шаралар өте мол қаржыны қажет ететіндіктен, таралу ауқымы
бірнеше елдің аумағынан аспай отыр. Дүниежүзіндегі көптеген елдерде ҒТР
дәстүрлі сипат алған. Мешеу елдер экономикасына қатысты бұл ұғым мүлде
қолданылмайды да. Қазіргі кезде ҒТР-дың құрылымдық бөліктері анықталып,
негізгі белгілері талданған.
ҒТР-дың негізгі белгілері
FTP-дың басты белгілері мыналар:
1) әмбебаптық, ауқымдылық;
2) ғылыми-техникалық өзгерістердің жеделдеуі;
3) өндірістің ғылымды көп қажет ететін салаларының қарқынды өсуі;
4) әскери-техникалық революция (33-сызбанұсқаны қараңдар).
[pic]
Ғылым мен білім адамзат өркениеті тарихында қоғамның алға басуы үшін
қызмет етумен келеді. Қазіргі заманғы ғылым өндіріс пен қызмет көрсету
салаларына күрделі техника мен технологияларды енгізу арқылы оларда ғылымды
көп қажет ететін мүлде жаңа салалардың дамуына негіз болуда. ҒТР-дың
әмбебаптығы мен ауқымдылығы дүниежүзінің барлық елдері мен географиялық
қабықтың кез келген бөлігін қамтуымен және адамзаттың ғарыш кеңістігін
игеруімен түсіндіріледі.FTP шаруашылықтың барлық салалары мен оның
құрылымдарына, еңбек сипатына, адамдардың мәдениеті менмінез-құлығына үлкен
өзгерістер әкеледі.
FTP жағдайында мамандардың біліктілік деңгейіне жоғары талаптар
қойылады. Сондықтан алдыңғы қатарлы елдерде ғылымды дамытып, оның
жетістіктерін өндіріске енгізу қазіргі заманғы білім беру жүйесін дамытумен
қатар жүргізілуде. Мысалы, дүниежүзін таңғалдырған "жапон кереметіне"
белгілі дәрежеде білім беру мен ғылым салаларына үкімет тарапынан айрықша
қамқорлық көрсетілуі де себепші болған. 1983 жылдан бастап мұнда ғылыми-
өндірістік бірлестіктердің аумақтық жүйесі қалыптаса бастады, қазір олардың
саны шамамен 26-ға жетті. Жапонияда ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-
конструкторлық жұмыстармен айналысатын университеттер саны 400-ден асады.
Соның нәтижесінде бұл елде "білім беру — ғылым — өндіріс" жүйесі жоғары
дәрежеде қалыптасқан.
ҒТР заманында ғылыми-техникалық ақпаратты сатудың да маңызы артып
отыр. Ғылым мен техника жаңалығы бірден тіркеліп, жаңалық иесіне патент
беріледі. Дамыған елдерде өндіріс тиімділігі мен өнім сапасын арттыратын
кез келген жаңалықтың патент берілген күннен бастап өндіріске енгізілуге
дейін онша ұзақ мерзім өте қоймайды. Көбінесе өз елінде кеңінен қолданылып,
тиімділігі белгілі болған жаңалық сыртқы нарыққа шығарылады.
Жеке елдің ғылыми-техникалық күші осы салада жұмыс істейтіндер
санымен, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге бөлінетін қаржының көлемімен
және бұл жұмыстардың тиімді ұйымдастырылуымен анықталады. Ғылым мен техника
саласында жұмыс істейтіндер саны жөнінен дүниежүзінде экономикалық даму
деңгейі жоғары елдер (АҚШ, Жапония жәнеГермания) жетекші орын алуда.
Дамыған елдерде ғылымға "маманданған" қалалар пайда болды, олардың аса
ірілерінің көрсеткіштері 13-кестеде берілген.
|Қала |Ел |Ғылыми-зерттеу мекемелері мен университеттер |
| | |саны |
|Цукуба |Жапония |52 |
|София |Болгария |49 |
|Рейли |АҚШ |40 |
|Иль-де-Франс |Франция |26 |
|Новосибирск |Ресей |21 |

Жоғары дамыған елдердің сыртқы саудасында ғылымды көп қажет ететін
өнімдердің үлесі жоғары. Ғылымды қажет ететін өнімдердің дүниежүзілік
нарықтағы көлемі 2300 млрд долларды (2008 ж.) құрайды. Оның 39%-ы АҚШ, 30%-
ы Жапония, 16%-ы Германияға тиесілі болады. Сонымен, мұндай өнімнің 90%-дан
астамы жоғары дамыған және жетекші елдерде өндіріледі (14-кестені
қарандар).
|Өнім түрлері |АҚШ |Германия |Жапония |Ұлыбритания |
|Авиация техникасы |1 |2 |- |3 |
|Телекоммуникация жабдықтары |2 |3 |1 |- |
|Сандық бағдарлама бойынша |3 |1 |2 |- |
|басқарылатын станоктар | | | | |
|Микросұлбалар |2 |4 |1 |- |

Ғылыми-техникалық революцияға тән белгінің бірі—өндірістің техникалық
базасының түбегейлі өзгеруі. Ғылыми білімдер мен жаңалықтар негізінде
дамитын техника мен технологияда өндіріс тиімділігі және еңбек өнімділігін
арттыру мақсаттары көзделеді. ҒТР жағдайында техника мен технология
өндірістің мүлде жаңа салаларын қалыптастырумен қатар, дәстүрлі салалардың
жабдықталуын жетілдіру арқылы экономиканың құрылымын күрделендіруде.
Қазіргі заманғы өндірісті электрондық-есептеуіш техника мен роботтарсыз
елестету мүмкін емес. Аса ірі автоматтандырылған жүйелермен қатар, дербес
компьютерлер қолданылады. Қазіргі кезде АҚШ-та жұмыс істейтін әр 100 адамға
70 компьютерден келеді. Жыл сайын өнеркәсіптік роботтар саны өсуде,
Жапонияда әрбір 10 мың жұмысшыға шаққанда 330 робот жұмыс істейді.
Алдыңғы қатарлы техника мен технология жетістіктері энергия өндірудің
жаңа көздерін ашу мен пайдалануға, жаңа химиялық материалдардың пайда
болуына, кванттық. техниканың қолданылу аясының кеңеюіне жол ашты.
Салыстырмалы түрде қысқа уақыт аралығында электрондық (факс, модем,
электрондық пошта) және ғарыштың байланыс құралдары өндіріс пен күнделікті
тұрмыста кеңінен пайдаланылатын болды.
Ғылым мен өндірістің ұштасуынан Батыс Еуропа елдерінде технологиялық
парктер, ал Жапонияда технополистер деп аталатын ғылыми-өндірістік кешендер
пайда болып дамуда. Қазіргі кезде дүниежүзіндегі 300-ге жуық технопарктер
тәжірибелік-өндірістік бағытта дамуда, олардың өндірістік қуаты шағын.
Жапониядағы технополистер ең жаңа техника мен технологияны пайдаланатын
қазіргі заманғы ірі өндіріс шоғырланған және экологиялық жағынан өте
қолайлы қалалар болып табылады. Қазақстанда 4 технопарк жұмыс істейді.
ҒТР-дың шаруашылық құрылымына ықпалы
FTP күрделі жүйе ретінде төрт құрамдас бөліктен тұрады:
1) ғылым;
2) техника және технология;
3) өндіріс;
4) басқару.
FTP дүниежүзілік шаруашылықтың өсу қарқынын жеделдете түсумен қатар,
оның құрылымына да елеулі ықпал етті. XX ғасырдың ортасынан бастап
өндірістік емес саланың басымдылығымен сипатталатын постиндустриялық
(ақпараттық) құрылым қалыптаса бастады. Бұл шаруашылықтың жеке салаларының
арасалмағын өзгертті, еңбек нарығындағы елеулі қайта құруларға алып келді.
Постиндустриялық құрылымға алғаш енген ел АҚШ деуге болады. Мұнда 1955 жылы
өндірістік емес салада жұмыс істейтіндер саны өндірістік салада еңбек
ететіндер санынан асып түсті. Қазіргі кезде дүниежүзі бойынша, әсіресе
дамыған елдерде ақыл-ой еңбегімен айналысатындар саны жыл сайын артуда.
Қазіргі заманғы ақпараттық технологияларды қоғамдық өмірдің барлық саласына
(экономикалық, әлеуметтік және саяси) кеңінен енгізу өндірістік емес салаға
жататын ақпараттық экономиканың қалыптасуына алып келді. Әлеуметтік-
экономикалық дамудың басты факторларының біріне айналған ақпарат әлемдік
нарықтағы айрықша тауар бола бастады. FTP жетістіктері ғаламшар ауқымында
еркін ақпарат алмасуға (интернет және т.б.) мүмкіндік берді. Сонымен FTP
және ақпараттық экономика ықпалымен дамыған және дамушы елдер экономикасы
арасындағы алшақтық арта түсті.
FTP ықпалымен дүниежүзілік шаруашылықтың өндірістік саласында да
өзгерістер жүрді. Өндірістің салалық құрылымында өнеркәсіптің дәстүрлі ауыл
шаруашылығынан басымдылығы байқалуда. Бұған ғылым мен техника жетістіктерін
пайдалану нәтижесінде ауыл шаруашылығының индустриялануы және жоғары
тауарлы өндіріске айналуы, аграрлық-өнеркәсіптік кешендердің қалыптасуы
себепші болуда. Өнеркәсіптің өз ішінде де жеке салалардың (машина жасау,
химия өнеркәсібі және энергетика) басқаларына қарағанда жоғары қарқынмен
дамып, құрылымдық жағынан күрделі өзгерістерге ұшырауы байқалуда. Ауыл
шаруашылығынан мал шаруашылығының үлесі артуда.
Жаңа техника мен технология өндірістің аумақтық құрылымына да барынша
күшті ықпал етуде. Өндірістің орналасуында басты орын алып келген ресурстық
фактор өзінің дәстүрлі маңызын жоғалтуда. FTP заманында шикізат қорына
тапшы елдердің кейбіреуі қарқынды дамуда. Минералды шикізат пен отынның
9/10 бөлігін сырттан алатын Жапония жоғары дамыған елге айналды. Жеке
елдерде өндірістің жаңа аудандарға "қоныс аударуы" (АҚШ-та Солтүстік-
Шығыстан Калифорнияға) байқалуда.
Өндірісті автоматтандыру еңбек ресурстары жетіспейтін шалғай
аудандарда ірі кәсіпорындарды орналастыруға, ал көлік саласында болған
"техникалық революция" аумақтық алшақтықты жоюға мүмкіндік береді. Қазіргі
кезде өндірістің кейбір салаларын орналастыруда оның ғылым орталықтарына
алыс-жақындығы да әсер етеді. Өндірістің аумақтық орналасуының байырғы
үлгісін (кәсіпорындардың ескі өнеркәсіп аудандарына шоғырлануы) шашыратып
орналастыру бағыты алмастыра бастады. FTP жетістіктерін пайдалану шағын
және орташа кәсіпорындардың ел аумағында мүмкіндігінше шашырап орналасуына,
яғни олардың қоршаған ортаға кері әсерін неғұрлым азайтуға мүмкіндік
береді. Өндірісті орналастыруда экологиялық фактордың маңызы артуда.
Сонымен, ғылыми-техникалық революция біртұтас жүйеге айналған қазіргі
заманғы дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымын жан-жақты ықпал етеді. Соның
нәтижесінде кейбір дәстүрлі салалардың дамуы бәсеңдеп, керісінше ғылымға
негізделген жоғары технологиялық салалардың маңызы, артуда.

5. СТУДЕНТТЕРДІҢ ОҚЫТУШЫМЕН ОРЫНДАЙТЫН
ЖҰМЫСТАРДЫҢ (СОӨЖ) ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАРЫ

1. СОӨЖ – ді орындауда студенттерге көмек.
- оқытушымен берілген немесе тізім бойынша таңдап алынған
рефераттарды, баяндамаларды жазуға көмек көрсету және оларды
тексеру.
- Пән бойынша құрылымды - логикалық схемаларды құруға көмек көрсету.
- Халықаралық құқықтың маңызды мәселелері бойынша көріністер,
баяндамалар жазуға көмек көрсету.
- Глоссарий дайындауға көмек.
2. Студенттермен дайындалған материалдарды тексеру және талқылау.
- Тақырып бойынша дайындалған глоссарий тексттерін тексеру.
- Тақырып бойынша үлгерімі жоғары студенттердің орындаған әдебиеттік
көрінісімен танысу.
- Берілген тақырыптар бойынша студенттердің баяндамаларға дайындығын
тексеру.
3. Конспекттерді, берілген тапсырманың орындалуын тексеру.
4. Студенттердің білімін тексеруді жүргізу.
5. Орындалған тапсырмалар бойынша бағалар қою.
6. Үлгерімі төмен және сабақты өткізіп алған студенттер үшін жеке
консультациялар.

Студент жұмыстың маңызды жалпыоқытулық тәсілдеріне ие болуы тиіс:
І. Оқу қызметін жоспарлау шеберлігі мен дағдылары
- оқу міндеттерін сезіну;
- мақсат қою;
- оларға жетудің оңтайлы жолдарын таңдау;
- қызмет кезеңдерінің сабақтастығы мен жалғастығын анықтау;
- қызмет үлгілерін /алгоритмін/ құра білу;
- сабақта және үйде өздік жұмыстарын жоспарлау;
- бір күнге, бір аптаға, бір айға жоспарлау.
ІІ.Өзінің оқу қызметін ұйымдастыру шеберлігі мен дағдылары:
- жұмыс орнын ұйымдастыру - оқу құралдарының болуы мен оның жағдайы, оларды
тиімді орналастыру, қолайлы гигиеналық жағдайлар жасау;
- жұмыс режимін ұйымдастыру;
- өздік үй жұмыстарын ұйымдастыру;
- ойлау қызметінің тәртібі мен тәсілдерін анықтау.
ІІІ. Ақпараттарды қабылдау шеберлігі мен дағдылары, әртүрлі ақпарат
көздерімен жұмыс (коммуникативті):
- оқулықпен жұмыс жасау, оқу, конспектілеу;
- библиографиялық іздеу жұмыстары, анықтамалықтармен, сөздіктермен жұмыс
жасау;
- сөзді тыңдау, тыңдалғанды жазып алу;
- ақпараттарды назар қойып қабылдау, назар аударуды басқару.
- бақылау;
- есте сақтау.
Ерекше топты компьютермен жұмыс істеу шеберлігі мен дағдылары құрайды,
оның ішінде:
- интернетте жұмыс жасау;
- электронды оқулықтармен жұмыс жасау;
- оқытушы бағдарламамен жұмыс жасау;
- дистанциондық оқыту жағдайында жұмыс жасау;
- электронды пошта (off-line) бойынша және жедел режим (on-line) бойынша
телеконференциялар;
- электронды хабарландыру тақталары;
- электронды кітапханалар
- электронды пошта (off-line) немесе жедел режим (on-line) арқылы деректер
базасына шығуға мүмкіндік;
- телебейне конференциялары.
Студенттер өздері еркін оқу және арнайы сипаттағы әдебиеттермен жұмыс жасай
білуі қажет, сонымен қатар оларды қызықтыратын мәселелерді іздеп тауып және
оларды ашып қарастыра білуі тиіс.

СОӨЖ тақырыптары

1 тақырып. Европа жаңа заманда. Ұлы географиялық ашулардың салдары.
1. Нидерланды.
2. Англия.
3. Франция.
4. Германия.

2 тақырып. Европа 18 ғасырда.
1. Европадағы ертебуржуазиялық мемлекеттер және білімдар абсолютизм.
2. Ұлы француз революциясы.
3. Европадағы елдердің XVIII ғасырдағы экономикалық дамуы.
4. Европалық державаларының отарлық саясаты және Солтүстік
Америкадағы ағылшын отарларының азаттық үшін күресі.

3 тақырып. 19 ғасырдағы алдыңғы қатарлы мемлекеттер.
1. Европадағы XIX ғасырдағы халықаралық қатынастар және революциялық
қозғалыс.
2. АҚШ-тағы, Латын Америкасындағы, Жапониядағы буржуазиялық
революциялар.
3. Индустриалды өркениеттің қалыптасуы.

4 тақырып. 20 ғасырдағы дүниежүзілік соғыстар. Себептері мен салдары.
1. Бірінші дүниежүзілік соғыс.
2. Фашизмнің тууы. Әлем екінші дүниежүзілік соғыстың қарсаңында.
Екінші дүниежүзілік соғыс.

5 тақырып. XX ғасырдағы жаһандық өзгерістер.
1. XX ғасырдың бірінші және екінші жартысындағы ірі экономикалық
дағдарыстар. Мемлекеттік-монополиялық экономиканың феномены.
2. Отарлық жүйенің ыдырауы.
3. Дамушы елдер және қалықаралық дамудағы олардың орны.

6 тақырып. Дүниежүзілік социализм жүйесінің даму кезеңдері.
1. Дүниежүзілік социализм жүйесінің пайда болуы.
2. Дүниежүзілік социализм жүйесінің дамуының кезеңдері.
3. Дүниежүзілік социализм жүйесінің күйреуі.

7 тақырып. Үшінші ғылыми-техникалық революция. Постиндустриалды өркениет.
1.Қазіргі ғылыми-техникалық революцияның кезеңдері.
2.Постиндустриалдық өркениетке өту.

Тема 8. Дүниежүзілік дамудың қазіргі кезеңдегі тенденциялары.
1. Экономиканың интернационализациялануы
2. Капитализмнің дүниежүзілік үш орталығы
3. Қазіргі заманның жаһандық проблемалары

Әдебиеттер:
1. Александров В.В. Новейшая история стран Европы и Америки. 1945–1986
– М.: Высшая школа, 1988.
2. Великая Отечественная война Советского Союза. 1941–1945 гг. Краткая
история. – М., 1984.
3. Виппер Р.Ю. и др. История нового времени. – М.: Республика, 1995.
4. Верт Н. История Советского государства. 1900-1991. – М.: Прогресс,
1992.
5. Война и послевоенное развитие мирового сообщества. 1939–1991: Учеб.
пособие. – М.: МАИ, 1992.
6. Дьяконов И.М. Пути истории. От древнего человека до наших дней. –
М.; Восточная литература, 1994.
7. Из истории мировой цивилизации. / Под ред. Ш.М. Мунчаева. – М.,
1993.
8. История Древнего Востока. – М.: Наука, 1988.
9. Жаңа заман тарихы. Бірінші кезең. Оқу құралы. / Қ. Ізтілеуов Астана
Фолиант 2008
10.Еуропа және Америка елдерінің жаңа заман тарихы 1870- 1918 жж.
Алматы, 2005.

Қосымша әдебиеттер:

12. История средних веков. – М.: Просвещение, 1986.
13. История СССР. 1861–1917: Учебник. / Под ред. В.Г. Тюкавкина. – М.:
Просвещение, 1989.
14. Капустин Б. Г. Глобальные проблемы мирового общественного развития. –
М.: УДН, 1991.
15. Краткая всемирная история. В 2-х кн. / Под ред. А.З. Манфреда. – М.:
Наука.1966
16. Лурье Ф.М. Российская и мировая история в таблицах. – СПб.: Каравелла,
1995.
17. Новейшая история зарубежных стран: Европа и Америка. 1917–1945. – М.:
Просвещение, 1989.
18. Россия и мир: Учеб. книга по истории. В 2-х ч. – М.: Владос, 1995.
19. Семенникова Л.М. Россия в мировом сообществе цивилизаций: Учеб.
пособие для вузов. – М.: Интерпракс, 1994.
20. Современные Соединенные Штаты Америки: Энциклопедический справочник. –
М.: Политиздат, 1988.
21. Хозяйственные реформы в России (IX–XX вв.): Учеб. пособие. / Под ред.
А.Н. Романова, А.Н. Марковой. – М.; ВЗФЭИ, 1993.
22. Широков Г.В. Развивающиеся страны в мировом капиталистическом
хозяйстве. – М.: Наука, 1987

БАҒАЛАУ ТУРАЛЫ НЕГІЗГІ МӘЛІМЕТТЕР

СОӨЖ – ді бағалау балл ретінде жоғарыдағы таблицасы бойынша қойылады.
Міндетті түрде орындалған тапсырмалармен қатар әр түрлі жағдайлар бойынша
балл жинай алмаған студенттер қосымша тапсырмалар ала алады (тірек –
сызбалар, таблица, кластер, постер, эссе, конспект, реферат).
Студеттердің лекцияға белсенді, продуктивті жұмыстары баллмен
бағаланады.
Семестрдың аяғындағы аудиториялық жұмыстар, СОӨЖ уақыттарында жинаған
баллдар қосылып, процентке ауысады

Семестрлік жүктемені орындауда студенттің білімі, іскерлігі келесі
жүйе бойынша бағаланады:
1 дәріс х 0,5 б. = 30 д. = 15 б.
1 семинар х 0,25тен 1 б. дейін=15 с. =3,75-15 б.
5 = 1 б.; 4 = 0,75 б.; 3 = 0,5 б.
Семинарға белсенді қатысқаны үшін 0,25 б.
ОСӨЖ және СӨЖ = 15-30 б.

1 аттестация 2 аттестация 1 и 2 аттест.
14 д. х 0,5 = 7 б. 16 д. х 0,5 б. = 8 б
60 б.
7 с. х 0,25 тен 1 б.дейін = 1,75 – 7 б. 8 с. х 0,25-1 б = 2,0 б – 8б.
ОСӨЖ және СӨЖ = 16 б. ОСӨЖ және СӨЖ = 14 б.

Қорытынды баға көрсеткіші:
Қорытынды: 100 балл; А1 + А2 + Е = 100 балл; Қ = Р 60% + Е40% =100 %;
1 балл = 1%

|Рейтинг |0-49|50-54 |55-59 |60-64 |

Аттестация 1-30 балл
= 60 балл (60 %)
Аттестация 2 -30 балл.
Аттестациялық бағаның көрсеткіші (0-30 балл)

|Аттестация |0-14 |15-22 |23-26 |27-30 |
|Баға |қанағаттанарлықсы|қанағаттанарлық |жақсы |өте жақсы |
| |з | | | |

Емтиханға рұқсат рейтингісі (мысалға):
1) А1 12 + А2 13 = 25 (15тен 29 дейінгі балл) емтиханға жіберілмейді
2) А1 16 + А2 18 = 34 (30 дан 60 дейінгі балл) емтиханға жіберіледі

ЕМТИХАН БАҒАСЫНЫҢ КӨРСЕТКІШІ (0-40 б.) Емтихан – 40 балл (40%)

|Балл |0-19 |20-29 |30-36 |37-40 |
|Баға |қанағаттанарлықсы|қанағаттанарлық |жақсы |өте жақсы |
| |з | | | |

1) Емтихан 0 ден 19-ға дейінгі балл – «қанағаттанарлықсыз» (академиялық
борыш)
2) Емтихан 20 дан 40-қа дейінгі балл – емтихан тапсырылды
Мысалы:
Қорытынды: 16 + 18 + 22 = 56 (D+; 1,33; Қанағаттанарлық )

Курсты жүргізу саясаты
Пәнді оқыту барысында қойылатын әкімшілік талаптар:
- Студент сабаққа қатысуға тиісті;
- Барлық академиялық тапсырмаларды жауапкершілікпен орындауға;
- ОСӨЖ тапсырмаларын ұқыпты уақытында орындауға;
- Аталынған талаптар орындалмаса тиісті айыптарды орындауға;

7. ЕМТИХАН СҰРАҚТАРЫ
1. Әлем тарихын кезеңдерге бөлу.
2. Әлем жаңа заман кезеңінде. Капиталистік қатынастардың тууы және дамуы.

3. XIX ғ. соңы – XX ғ. басындағы Батыс пен Шығыс елдерінің дамуының жалпы
сипаты.
4. Бірінші дүниежүзілік соғыс: сипаты және салдары.
5. Дүниежүзі елдерінің XX ғ. 20-30 жылдардағы дамуы.
6. Дүниежүзілік тарихтағы КСРО-ның орны.
7. Екінші дүниежүзілік соғыс.
8. Дүниежүзілік социализм жүйесі.
9. XX ғасырдағы жаһандық өзгерістер. Отарлық жүйенің күйреуі.
10. Әлемдегі шешілмеген даулы мәселелер.
11. XX–XXI ғғ. тоғысындағы батыс және шығыс өркениеттері.
12. Европа жаңа заманда. Ұлы географиялық ашулардың салдары.
13. Европа 18 ғасырда.
14. 19 ғасырдағы алдыңғы қатарлы мемлекеттер.
15. 20 ғасырдағы дүниежүзілік соғыстар. Себептері мен салдары.
16. XX ғасырдағы жаһандық өзгерістер.
17. Дүниежүзілік социализм жүйесінің даму кезеңдері.
18. Үшінші ғылыми-техникалық революция. Постиндустриалды өркениет.
19. Дүниежүзілік дамудың қазіргі кезеңдегі тенденциялары.
20. Ұлы француз революциясы.
21. АҚШ-тың партиялық жүйесінің құрылуы.
22. БҰҰ-ның құрылуы және даму жолы.
23. Ядролық қарудың таралмауының үдерісі.
24. XX ғасырдағы әлемдегі дағдарыстар.
25. Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің ассоциациясы (АСЕАН).
26. Ұлыбританиядағы көппартиялық жүйе.
27. Кариб дағдарысы.
28. Орыс-жапон соғысы.
29. Қытай Халық республикасының бүгінгі дамуға жету жолдары.
30. Азиялық ойындар – халықтар ынтымақтастығының көрінісі.
31. Коммунистік қозғалыстың тууы және Коминтерн.
32. Вьетнам соғысы.
33. Африка бірлестігінің ұйымы.
34. Семей ядролық сынақ полигоны – «қырғи қабақ» соғыстың салдары.
35. Отто Бисмарк – саясаткер, аса көрнекті мемлекет қайраткері.
36. Ф.Д. Рузвельт: өмірі және қызметі.
37. Гаага трибуналы: құқықтық мүмкіндіктері және қазіргі заманғы әлемдік
қылмыстармен күрес.
38. Социалистік мемлекеттің кубалық моделі.
39. Мао Цзедун: өмірі және қызметі.
40. Үндістанның көрнекті қоғам және мемлекет қайраткерлері: Мохандос
Карамчанд Ганди, Джавахарлал Неру, Индира Ганди.
41. Екі Кореяның пайда болуы: біріктірудің проблемалары.
42. Израиль мемлекеті.
43. Араб елдері қазіргі кезеңде.
44. Шығыс елдеріндегі аймақтық қақтығыстар
45. Араб Шығысы елдеріндегі аймақтық қақтығыстар.
46. Таяу және Орта Шығыс елдерінің қоғамдық-саяси және аймақтық
саясатындағы «ислам факторы».
47. Араб елдерінің өзара ынтымақтасу саясаты.

8. ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ

1. Ағылшын буржуазиялық революциясының басталуына түрткі болған оқиға:
«Ұзақ парламенттің» шақырылуы
2. ХҮІІІ ғ. Индустриялық өркениеттің отаны: Англия
3. Ағылшын буржуазиялық революциясының тарихи маңызы:
Абсолютизм және феодалдық тәртіптер жойылды
4. ХҮІІ ғ Англияда капиталистік қатынастардың дамуына ең басты кедергі
болған жағдай: Абсолютті монархия мен ескі феодалдық тәртіптер
5. Ағылшын буржуазиялық революциясының нәтижесінде орныққан мемлекеттік
басқару формасы: Парламенттік монархия
6. 1649 ж. диггерлер қозғалысында ұсынылған талаптар: Жердің
қоғамдастырылуын
7. 1653 ж. Англияда қабылданған жаңа конституция – «Басқару жоспарының»
мәні: Кромвель лорд-протектор болып тағайындалды
8. 1688 ж. Англияда орнаған мемлекеттік басқару жүйесі:
Парламентті монархия
9. ХVІІ ғ. қалыптасқан Ағартушылық көзқарастың мәні: Қоршаған әлемді
ғылым мен тәжірибе арқылы тану
10. Шотландық экономист әрі философ Адам Смиттің экономикалық теориясының
мәні: Адам өзінің жеке мүддесін ойлай отырып қоғамды жақсарта түседі
және байытады
11. Солтүстік Америка отарларының тәуелсіздік үшін соғысы болған жылдар:
1775-1783 ж.
12. Отары бар мемлекет: Метрополия
13. АҚШ-тың үшінші президенті Томас Джефферсонның тарихта қалдырған
еңбегі: «Тәуелсіздік декларациясы»
14. 1778 ж. АҚШ-тың Франциямен одақтық келісім жасауға қол жеткізген
дипломат: Бенжамин Франклин
15. 1783ж. АҚШ пен Англия арасындағы келісімшарттың басты нәтижесі:
Құрама Штаттар тәуелсіз мемлекет ретінде ресми танылды
16. 1787 ж. АҚШ Конституциясының толығымен демократиялық сипатта болмау
себебі: Қара түстілерді құлдыққа алудың заңдастырылуы
17. АҚШ Конституциясы қабылданған жыл: 1787 ж.
18. ХVІІ ғ. Франциядағы сословиелік уәкілдіктің жоғарғы мекемесі:
Бас штаттар
19. 1789 ж. Француз революциясының басты саяси жетістігі: Абсолюттік
монархияның құлауы
20. Тарихта тұңғыш рет «Адам және азамат құқықтарының декларациясын»
қабылдаған республика: Франция
21. 1792 ж. Пруссия мен Австрияның Францияға қарсы одақ құру себебі:
Француз революциясын тұншықтыру үшін
22. 1792 ж. 22 қыркүйектегі Франция тарихындағы маңызды оқиға:
Францияның республика болып жариялануы
23. 1793 ж. Жирондықтар құлағаннан кейін саяси билікке келгендер:
Якобиншілдер
24. ХVІІІ ғасырдың І ширегінде Ресей экономикасына тән жағдай:
Батыс елдерінен техникасы мен экономикасы жағынан артта болды
25. Ресейдің болашақ астанасы – Санк-Петербург қаласының құрылысы
басталған жыл: 1703 ж.
26. 1721 ж. Ресей мен Швеция арасында қол қойылған бейбітшілік келісімі:
Ништад келісімі
27. 1700 ж. 9 тамызда Ресей соғыс жариялаған мемлекет: Швеция
28. Орыс тарихшысы В.О.Ключевскийдің 1725-1761 ж. аралығындағы Ресей
тарихын атауы: «Сарайлар төңкерісі дәуірі»
29. 1773-1775 жылдары Ресейде болған көтерілістің басшысы:
Е.Пугачев
30. 1700-1721 жылдары болған соғыс: Солтүстік соғыс
31. ХVІІ ғ. алғашқы ширегінде Үндістанның солтүстігінде өмір сүрген
мемлекет:
Дели сұлтандығы
32. ХVІІІ ғ. ортасында Үндістанды отарлау үшін соғысқан мемлекеттер:
Англия мен Франция
33. ХVІІ ғ. Осман империясының әскери күш-қуаты мен өкімет билігінің
әлсіреуіне себеп болған басты жағдай: Сипахилік жүйенің ыдырауы
34. 1730 ж. Стамбулда қала кедейлерінің көтерілісін бастаған:
Патрон Халил
35. ХVІІІ ғ. ІІ жартысында Англия мен Францияның «осман мұрасын» бөлісуде
ІІ Екатерина патшайымның саясатына қарсы шығу себебі:
Ресейдің Балқан мен Жерорта теңізінде күшейіп кетуінен қауіптенді
36. ХVІІІ ғ. Цин империясының ұстанған сыртқы саясаты: Оқшаулану саясаты
37. 1628-1644 жы. Қытайдағы шаруалар көтерілісінің басшысы:
Ли Цзычэн
38. 1757 ж. бастап Қытай императоры Цяньлунның еуропалықтарға байланысты
ұстанған саясаты: Қытайға келуіне тыйым салды
39. Жоңғар хандығының негізі қаланған жыл: 1635 ж.
40. Жоңғар мемлекетінің алғашқы ханы: Батыр қонтайшы
41. ХVІІ ғ. аяғынан бастап билік құруда «шығыстық король», «батыстық
техника» принципін ұстанған мемлекет: Жапония
42. ХVІІ-ХVІІІ ғ. араб әлемінде жүзеге аса бастаған саяси жағдай:
Капиталистік-отаршылдық жүйенің ықпалына түсе бастауы
43. ХVІІ ғасырда Иранды билеген әулет: Сефевидтер әулеті
44. ХVІІ ғ. Ирандағы мемлекет меншігіндегі жер: Дивани
45. 1795 ж. АҚШ-пен бейбітшілік және достық туралы шартқа қол қойған араб
елі: Алжир
46. 1869 ж. іске қосылған Суэц каналын салған мемлекет: Франция
47. ХVІІІ ғ. Иран халқының ауғандарға қарсы күресін басқарған ......
Нәдір
48. ХVІІІ ғ. Иран шахы Нәдірдің саяси беделінің түсу себебі:
Үздіксіз жүргізген соғыстарының халыққа ауыр зардаптар әкелуі
49. ХVІІ ғ. Ирандағы отбасы меншігіндегі жер: Хассэ
50. ХVІІ-ХVІІІ ғ. Еуропалық жаулап алушылар құрған сауда тірек пунктері:
Факториялар
51. ХVІІ ғ. басына қарай Батыс Еуропа елдерінің ішінде сауда және отарлық
біріншілікті иемденген мемлекет: Голландия
52. ХVІІ-ХVІІІ ғ. Англияда «мемлекет ішіндегі мемлекет» атанған ерекше
құрылым: Ост-Үнді компаниясы
53. ХVІІ-ХVІІІ ғ. Қытай, Жапония елдерінің шетелдік отаршылдарға елді
тонатпау үшін ұстанған саясаты: «Жабық есік»
54. ХVІІІ-ХІХ ғ. Шығыс елдерінің экономикалық саяси және мәдени жағынан
артта қалуының басты себебі: Еуропалық отаршылдардың тонаушылық
саясаты
55. Метрополия дегеніміз..... Отар иемденген мемлекет
56. Экспансия саясатының мәні: Мемлекеттің өзінің ықпалын басқа елдерге
түрлі әдістермен тарату саясаты
57. Дүние жүзінде отаршылдық жүйенің негізін қалағандар:
Сауда компаниялары
58. 1819 ж. Англияда лорд Ливерпуль кабинетінің әлеуметтік заң шығару
саласында жасаған маңызды қадамы: 9 жасқа дейінгі балаларды жұмысқа алуға
тыйым салынды
59. 1764 ж. «Дженни» атты механикалық ұршықты ойлап тапқан инженер:
Дж. Харгривс
60. 1765ж. Бу машинасын ойлап тапқан: Джеймс Уатт
61. «Дүниежүзілік шеберхана» атанған мемлекет:
Англия
62. ХІХғ. 30-50 жылдары Англиядағы пролетариаттың бұқаралық, саяси
революциялық қозғалысы: Чартизм
63. ХІХ ғ. Англияда ірі жер иеленушілердің, ірі кеме иелері мен
саудагерлердің мүддесін қорғаған саяси партия: Консерваторлар
64. ХІХ ғ. соңында ағылшын экономикасының даму қарқынының төмендеу
себебі:
Шетелдерде ағылшын тауарларына жоғары салықтардың салынуы
65. 1804 ж. Рим папасы салтанатты түрде тәж кигізген император:
І Наполен
66. 1799 ж. 9 қарашадағы Франциядағы мемлекеттік төңкерістің нәтижесі:
Консулдық жүйе орнады
67. І Наполеонның өнеркәсіпке жасаған қолдауы: Өнеркәсіпке
мемлекеттік жәрдем ақша мен сыйлық беріп отырды
68. Англияны экономикалық тұрғыдан күйрету мақсатында Наполеонның
жүргізген шарасы: Құрлықты қоршауды жариялады
69. 1813 ж. 16-19 қазанда Лейпциг түбінде жарты млн. астам жауынгер
қатысқан шайқас: «Халықтар майданы»
1815 ж. Ватерлоо түбіндегі шайқастың нәтижесі: Наполеон жеңіліс тауып,
Әулие Елена аралына жер аударылды
70. Францияда екінші республика жарияланған жыл: 1848 ж. 25 ақпан
71. Наполеон Бонапарттың келуімен Францияда орныққан әкімшілік жүйе:
Монархиялық жүйе
72. Франция-Пруссия соғысы басталған жыл: 1870 ж.
73. Францияда 1814 ж. тақ басына келген династия: Бурбондар
74. 1870 ж. 19 шілдеде........... Франция-Пруссия соғысы басталды
75. 1871 ж. Франция республикасының «герцогтер республикасы» деп аталу
себебі: Ұлттық жиналыс мүшелерінің көпшілігі монархияшылдар
76. 1871 ж. 21-28 мамыр аралығындағы күндердің «қанды апта» оқиғасы деп
аталу себебі: Париж Коммунарлары мен Версаль әскерлерінің арасындағы
қырғын соғыстың болуы
77. 1848-1849 жылғы Германия революциясының қорытындысы:
Революция жеңіліспен аяқталды
78. 1848-1849 жылғы Италия революциясының нәтижесі: Революция жеңіліспен
аяқталды
79. ХІХ ғ. ортасында Италияда біртұтас ұлттық мемлекет құру жөнінде нақты
жоспар ұсынған граф: Камилло Бенсо Кавур
80. Біріккен Герман империясының бірінші канцлері: Отто фон Бисмарк
81. ХІХ ғ. І жартысында Ресейдің экономикалық дамуының басты ерекшелігі:
Капиталистік қатынастың күшеюі
82. 1861 ж. Ресейде қабылданған реформаның мәні: Басыбайлы құқықты
жойды
83. 1880 ж. Ресейдегі марксизм идеясының ірі теоретигі: Г.В.Плеханов
84. Ресейдегі бірінші орыс революциясы жүзеге асқан жылдар: 1905-1907
ж.
85. 1860 ж. теміржолдардың ұзындығы бойынша дүние жүзінде бірінші орынға
жеткен мемлекет: АҚШ
86. 1861 ж. АҚШ аумағындағы штаттың саны: 40
87. АҚШ-та қоныс аударушылардың жыртылмаған жерлерді өз бетімен басып алу
тәсілі: Контрабанда
88. ХІХ ғ. І ж. АҚШ азаматтарының «жоғары» өрлеуіне мүмкіндік жасаған
жағдай:
Еуропадан иммигранттардың үздіксіз ағылып келуі
89. ХІХ ғ. ІІ ж. АҚШ-тың теміржол және болат құю зауытының қожасы:
Э.Карнеги
90. ХVІІІ-ХІХғ. АҚШ-тың оңтүстік аймағында үстемдік еткен шаруашылықтың
түрі: Плантациялық шаруашылық
91. 1793 ж. АҚШ-та мақта тазалайтын машина ойлап тапқан …….
Эли Уитни
92. ХVІІІ-ХІХғ. АҚШ экономикасының «королі» ретінде, шетке шығарылған
басты тауар: Мақта
93. Латын Америкасы елдеріндегі ірі жер иеліктері: Латифундия
94. ХІХ ғ. І жартысында АҚШ өнеркәсібінің дамуына кедергі болған жағдай:
Плантациялық құлдық шаруашылықтың үстемдігі
95. 1803 ж. АҚШ-тың Франциядан сатып алған жері: Луизиана
96. ХІХ ғ. басында АҚШ-тың Испаниядан тартып алған жері: Флорида
97. АҚШ-тың Ресейден Алясканы сатып алған жылы: 1867 ж.
98. Томас Джефферсон мен оны жақтаушыларының есептеуінше АҚШ-тың
гүлденуіне негіз болатын экономикалық саясат: Ауыл шаруашылығын барынша
қолдау
99. ХІХ ғ. ортасында АҚШ-тың саяси күресінде ең шиеленіскен мәселе:
Құлдық жүйенің сақталуы
100. АҚШ Президенттерінің ұзақ жылдар бойы құлдықты жоя алмау себептері:
Оңтүстік штаттардың одақтан шығамыз деп талап қоюларынан
101. ХІХ ғ. басында «Америкалық отарлар қоғамының» ұсынған идеясы:
Қара түстілерді Африкаға қайтару
102. АҚШ-та құлдықты жоюды жақтағандар: Аболиционистер
103. Олигарх...........
Аз ғана топ ақсүйектердің, финанс алпауыттарының саяси және экономикалық
үстемдігі
104. АҚШ-та азамат соғысы болған жылдар: 1861-1865 ж.
105. 1860 ж. АҚШ-та президенттік сайлауда бір-біріне қарсы тұрған
партиялар:
Демократтар мен республикашылдар
106. 1860 ж. АҚШ президенті болып сайланған және құл иеленушілікті жоюды
жақтаушы: Авраам Линкольн
107. АҚШ тарихындағы ең қантөгісті соғыс: Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы
Азамат соғысы
108. 1861-1865 ж. АҚШ-тағы азамат соғысының басты тарихи маңызы:
Құлдық жойылды
109. Конкистадорлар.......... испан-португал басқыншылары
110. Латын Америкасы елдерінде құлдық жойылған ең алғашқы ел:
Гаити
111. ХVІІІ- ХІХ ғ. Латын Америкасы елдеріндегі буржуазиялық-демократиялық
төңкерістердің басты мақсаты: Тәуелсіздік алу
112. 1810 ж. Мексика ұлт-азаттық көтерілісінің басшысы: Мигель Идальго
113. 1826 ж. бастап бұл ел Аргентина деп аталады: Біріккен Ла-Плата
провинциялары
114. 1791 ж. Гаити аралындағы құлдар көтерілісінің басшысы: Франсуа
Доменик Туссен
115. 1825 ж. құрылған бұл мемлекет өзінің азат етушісінің құрметімен
аталады, ол – ........ Боливия
116. ХІХ ғ. жаңа тәуелсіз Латын Америкасы мемлекеттерінде күшті
экономикалық және саяси ұстанымын орнатуға мүмкіндік алған мемлекет:
АҚШ
117. 1823 ж. «Монро доктринасының» мәні: АҚШ-тың америка ісіне
державалардың араспауын талап еткен мәлімдемесі
118. Императорын Көк тәңірінің ұлы деп есептеген мемлекет:
Қытай
119. ХVІІІ-ХІХ ғ. Қытайдың дүние жүзі елдерінен дамуы жағынан артта қалу
себебі: Ешқандай елмен дипломатиялық не сауда байланысын жасамауынан
120. Бірінші апиын соғысы болған жылдар: 1840-1842 ж.
121. 1840-1842 ж. Англияның Қытайға соғыс жариялауының себебі: Пекиннің
ағылшындардың Қытайға апиын сатуына тыйым салуы
122. 1842 ж. Нанкин келісімшартында қабылданған шешім: Қытай ағылшындар
үшін бес порт ашуға және контрибуция төлеуге мәжбүр болды
123. 1850-1864 ж. аралығында Қытайдың экономикалық күйзелісі мен апиын
қозғалысының зардаптарынан туған шаруалар соғысы: Тайпиндер көтерілісі
124. Қытайда екінші апиын соғысы болған жылдар: 1856-1860 ж.
125. Англия мен Франция Пекинде өздерінің елшіліктерін ұстауға және өз
азаматтарының Қытайда емін-еркін жүріп-тұруына мүмкіндік берген келісім:
Тяньцзинь келісімі
126. 1858 ж. Айгунь келісімі бойынша Ресей меншігі деп танылған аймақ:
Амур өзенінің сол жақ жағалауы
127. 1850-1864 ж. тайпиндер құрған мемлекеттің идеологиясы: Ежелгі қытай
дәстүрлерін сақтау, көне ережелерді құрметтеу
128. 1894-1895 ж. жапон-қытай соғысында күйреген Қытай саясаты: «Өзін-өзі
күшейту»
129. ХІХ ғ. Қытайды ауыр жағдайдан шығарудың жолын іздеген революциялық-
демократиялық қозғалыстың көсемі: Сунь Ятсен
130. 1894 ж. құрылған «Қытайды қайта өркендету қоғамының» басты мақсаты:
Қытай Республикасын құру
131. ХХ ғ. Қытайдағы «ашық есік» саясатының мәні: Қытай рыногы үшін
күресте барлық державаларға тең құқық
132. ХХ ғ. басында Қытай капитализмінің дамуына кедергі болған басты
жағдай:
Шетелдіктердің отарлау саясаты
133. Сунь Ятсен тұжырымдаған үш принциптің бірі: Монархиялық биліктен бас
тарту
134. Қытайда Синьхай революциясы болған жылдар: 1911-1913 ж.
135. Қытай Республикасының тұңғыш президенті: Сунь Ятсен
136. Қытайда маньчжур үстемдігі құлаған жыл:
1912 ж.
137. ХІХ ғ. «жабық есік» саясатын ұстанған, жері ірілі-ұсақты аралдардан
тұратын мемлекет: Жапония
138. ХVІ ғ. Жапонияға алғаш келген еуропалықтар: Португалдар
139. ХVІІ ғ. Жапонияда шетелдіктердің кіруіне, жапондықтардың шығуына
тыйым салған саясаты: «Жабық есік»
140. 1867-1868 ж. Мэйдзи төңкерісінің мәні: Императорлық билікті қайта
қалпына келтіру
141. ХІХ ғ. Жапония императоры өз мемлекетінің дәстүрлеріне сәйкес келетін
мемлекеттік құрылысты таңдау үшін қабылдаған шешімі: Батыс елдерінің
тәжірибесін үйрену үшін шетелге арнаулы делегация жіберді
142. Мэйдзи үкіметінің Жапония капитализмін дамыту үшін жүзеге асыра
бастаған саясаты: Жаңа шикізат көзін табу үшін басқыншылық саясатты
жүзеге асырды
143. 1876 ж. Жапон экспансиясының алғашқы құрбаны болған мемлекет:
Корея
144. Жапонияда ұлттық қозғалыстың болмау себебі: Бір ғана ұлттан
тұрғандықтан
145. 1889 ж. құрылған жас түріктер партиясы: «Бірлік және прогресс»
146. 1857-1859 ж. Үндістандағы ұлт-азаттық көтерілістің басталуына түрткі
болған оқиға: Сипай әскерлерінің қару-жарақтарына қажетті оқ-дәріге
байланысты болуы
147. 1857-1859 ж. сипайлар көтерілісінен кейінгі Англияның Үндістанда
енгізген саяси өзгерістері: Әкімшілік билік вице-корольге берілді
148. ХІХ ғ. І жартысында Үндістанды өзінің тауарларын өткізу рыногына және
шикізат көзіне айналдырған мемлекет: Англия
149. Үндістанда алғашқы тоқыма фабрикасы пайда болды................ 1854
ж. Калькуттада
150. 1885 ж. Үндістанда құрылған жалпы-үнділік саяси партия:
Үнді Ұлттық Конгресі
151. ХІХ ғ. Үндістан радикалдарының ұлттық өнеркәсіпті бәсекелестіктен
сақтап қалу үшін жасаған мәлімдемесі: Ағылшын тауарларына бойкот
жариялау
152. 1885 ж. құрылған Үнді Ұлттық Конгресінің радикалдық қанатының
көсемі:
Б.Тилак
153. ХХ ғ. басында Үндістандағы ұлт-азаттық қозғалыстың аса белсенді ошағы
болған аймақ: Бенгалия
154. 1905 ж. Үндістандағы отаршыл өкіметтің Бенгалияны екіге бөлудегі
мақсаты:
Үнділер мен мұсылмандар арасында діни алауыздықты тудыру
155. ХХ ғ. басындағы Үндістан халқын ағылшын отаршылдарына қарсы күреске
шақырған үндеу: «Өз тауарларымыз»
156. 1888 ж. билікке келген, өзін «мұсылмандардың қорғаушысымын» деп
мәлімдеген германдық император: ІІ Вильгельм
157. ХІХ ғ. Германияның Осман империясына орныққандығының белгісі:
Немістердің Берлин-Стамбул-Бағдат теміржолын салуы
158. 1889 ж. Стамбулда құрылған «Бірлік және прогресс» партиясының алға
қойған мақсаты: Конституциялық мемлекет құру
159. «Жас түріктер» революциясы басталған жыл: 1908 ж.
160. 1826 ж. янычар әскерлерінің көтеріліске шығу себебі: Янычар әскерінің
таратылуы
161. 1828-1829 ж. орыс-түрік соғысынан кейін өзін-өзі басқару құқығына ие
болған князьдіктер: Грекия, Сербия, Дунай
162. 1839 ж. Түркия тарихында басталған жаңа реформалық кезең:
Танзимат
163. Ресей патшасы І Николайдың түрік сұлтанына жолдаған ультиматумындағы
талабы: Осман империясы құрамындағы барлық православиелік халықтарға
орыстардың ықпалын мойындауы
164. ХІХ ғ. Осман империясының сұлтаны ІІ Махмұдтың мемлекетті басқару
ісіне енгізген өзгерістері: Еуропалық үлгідегі министрліктер
құрылды
165. 1856 ж. Осман империясының экономикасына шетелдік қаржының көптеп
келуіне кең жол ашқан саясат: Шетелдіктерге жеке меншік және
қозғалмайтын мүлік алуға рұқсат беру
166. ХVІІІ-ХІХ ғ. Осман империясының иеліктерін жаулап алуға ұмтылған батыс
еуропалық мемлекеттердің саясаты: «Шығыс мәселесі»
167. 1865 ж. Стамбулда құрылған құпия ұйым: «Жаңа османдар»
168. 1908 ж. «Жас түріктер» революциясынан кейінгі Осман империясында
жүзеге асқан саяси өзгерістер: Конституциялық монархия орнады
169. ХХ ғ. Осман империясы арқа сүйеген Батыс державасы: Германия
170. 1796 ж. Тегеранға француз елшілерінің келу себебі: Иран шахын Ресей
мен Англияға қарсы айдап салу үшін
171. 1813ж. Гулистан келісіміне қол қойған мемлекеттер: Ресей мен
Иран
172. 1828 ж. Туркманчай бітімінде Ресей пайдасына қабылданған шешім:
Каспий теңізінде әскери флот ұстау құқы түпкілікті бекітілді
173. 1848-1852 ж. Иранда хандар мен шах өкіметінің билігіне наразылық
білдірген халық көтерілісі: Бабшылдар көтерілісі
174. ХІХ ғ. Иранды экономикалық жағынан тәуелді елге айналдыру
бәсекелестігіне түскен елдер: Англия мен Ресей
175. 1872 ж. Иранда 70 жыл мерзімге мұнай мен табиғи байлықтарды игеруге
тиімді концессия алған ағылшын капиталисі: Ю. Рейтер
176. Дүниежүзілік тартылыс заңын тұжырымдаған ғалым:
Исаак Ньютон
177. Еуропада есептеуіш машинаны ойлап тапқан ғалым:
Готфрид Вильгельм Лейбниц
178. Шіркеулік музыканың жан-жақты дамуына жол ашқан ұлы композитор:
И.С.Бах
179. Барлық білім тәжірибеден жинақталады деген пікірді ұстанған ағылшын
философы: Джон Локк
180. 1875 ж. Мысыр монархынан Суэц каналын сатып алған мемлекет:
Англия
181. 1897 ж. соңында герман империалистері өзінің ықпал ету аймағына
айналдырған Қытай провинциясы: Шаньдун
182. Франция мен Пруссия соғысында Франция айырылып қалған аймақтар:
Эльзас пен Лотарингия
183. 1895 ж. Масквеллдің электромагниттік толқындар теориясына сүйене
отырып көзге көрінбейтін Х-сәулелерін ашқан герман физигі:
В.К.Рентген
184. «Париж ана құдайы ғибадатханасы» мен «Күлегеш адам» атты әйгілі
романдардың авторы: В.Гюго
185. Ірі неміс ақын-жазушысы Иоганн Вольфганг Гетенің өлеңмен жазған
трагедиясы: «Фауст»
186. Оның шығармасы би, славян ұлттық әуендері негізіне құрылған, оны
«мазурка королі» деп атаған: Ф.Шопен

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы