Файл қосу
Сананың психологиялық мінездемесі
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|шәкәрім атындағы семей мемлекеттік университеті |
|3 деңгейлі СМК құжаты |ПОӘК | ПОӘК 042-18-16.1.32/03-2013 |
|«Заң психологиясы» пәнінің|Баспа № 1 13.09.13 | |
|оқу-әдістемелік кешені | | |
ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«Заң психологиясы»
ПӘНІ БОЙЫНША
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
5В050300 «Психология» мамандықтарына
оқу-әдістемелік кешені
Семей
2013
Алғы сөз
1. ҚҰРАСТЫРЫЛДЫ
Құрастырушы Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік
университетінің “ Психология” кафедрасының аға оқытушысы Г.Абдуллина
“___13___”
_____09_____ 2013 ж.
2. ҚАРАЛДЫ
1. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің
“Психология” кафедрасының отырысында
Хаттама №___1___ «_13_»___09_____ 2013 жыл
Кафедра меңгерушісі ____________ Т. Кунслямова
2.2. ГЗФ оқу-әдістемелік бюросының отырысында талқыланды
Хаттама №___1___ «_17_»___09_____ 2013 жыл
ОӘБ төрағасы___________________ Ш.Кенесбаева
3. БЕКІТІЛДІ
3.1 Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында мақұлданды және
баспаға ұсынылды
Хаттама №__1____ «_18_»___09_____ 2013 жыл
ОӘК төрағасы_________________ Г.Искакова
4. Баспа № 1 13.09.13
Мазмұны:
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық және лабораториялық сабақтар
4. Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
5. Студенттің өздік жұмысы
1.Глоссарий
Аномия – қоғамда қалыптасқан негізгі құқықтық-адамгершілік ережелерін
сыйламау;
Амбивалетті – эмоциялық жағдайлардың қосарлануы;
Апперцепция – адамның өткен тәжрибесінен қабылдау процесінің тәуелділігі;
Аффект –тез, бірақ күшті және өте қарқынды өтетін психикалық жағдай;
Агрессия – басқаның пікірін күшпен басып тастау үшін шабуыл жасау;
Адаптация – организм функцияларының орта жағдайларына бейімделу;
Азарт – құмарлық;
Амбиция – шамданушылық;
Акцентуация – мінез-қылықтың екпінденуі
Деонтология – «деон» (грек.) Міндетті, яғни кәсіби міндетті, міндеттілік;
Психика - жан, барлық тірі организмдерге тән қасиет;
Психикалық қасиеттер мен жағдайлар – қажеттіліктер, мотивтер; мақсаттар,
қызығушылық, ерік, сезім мен эмоция, бейімділікпен қабілеттілік, білім мен
сана;
Методологиялық бөлім – заң психологиясының даму тарихы мен әдістерін,
міндеттерін, жүйесін зерттейді;
Құқықтық психология – заң психологиясының бір бөлімі – құқық негізін жүзеге
асыруды, жеке адамның құқықтық әлеуметтенуінің психологиялық заңдылықтарын;
құқықтық әлеуметтенудегі ақауларды зерттейді;
Криминалдық психология – қылмыскердің жеке басының психикалық
ерекшеліктерін қылмыстық тәртіптін мотивін басқа қылмастардың (зорлау,
жеткіншектердің қылмысы және т.б.) мотивін зертейді;
Оперативтік–тергеу психологиясы – заң психологиясының тергеу бөлімі:
қылмысты зертту және әшкерелеудің психологиялық аспектілерін зерттейді;
Пенитенциарлы психология – қылмыстық айып жазалауды еңбек колонияларында
өтеу;
Виктимология – жәбір шеккен адам жайлы ілім;
Фрустрация – босқа әлек болу;
Иллюзия – сағым;
Галлюцинация – елестетушілі;
Доминантты – басыңқы жетекші бағыты;
Графология – адамның жазу ерекшелігін зерттеп мінез-құлқын білу;
Дефект – ақау, кемістік, мүшкілдік;
Деятельность – қызмет, іс-әрекет, жігерлілік;
Дилетант – үстірт (ғылымды немесе өнерді тек үстірт біліп істейтін адам)
Латентті – жасырын;
Конформистік – келісе беретін, өзіндік көзқарас жоқ;
Девианттық – мінез-қылықтың бұзылуы, ауытқуы;
Легалистік – ресмилендіру;
Оппортунистік – бәрімен келісе алатын;
Криминогенді – қылмыстық себепті;
Фобия – қоқу, үрейі ұшу;
Община - ұжым, ұйым;
Мафия- жасырын қылмыстық, террористік;
Коррдинаторлар – қылмыстық әлемннің (элитасы) қаймақтары;
Гангстер – бандиттер тобының адамы;
Рэкет – қорқыту мен зорлау арқылы жүретін жанжал;
Эгоист – өзімшіл;
Коррупция – қызметкердлердің, қоғам қайраткерлерінің сатылғыштығы;
Релевантты – тән, маңызды;
Стресс – Г.Сельенің анықтамасы бойынша «жалпы бейімделу синдромы»;
Флэш-эффект – бұрынғы эмоциялық жағдайларға байланысты кенеттен ырықсыз
пайда болатын жарқын бейнелер;
Аддиктивті қылық әрекет – шындықтан қашу мен қажетті эмоцияларды алу
мақсатында белгілі бір заттарды қолдану немесе арнайы белсенді қылық-әрекет
жасауды білдіреді;
Антиәлеуметтік қылық-әрекет– қылық-әрекеттің антиәлеуметтік, құқыққа қарсы,
аморальды-адамгершіліксіз формасында болатын заңдар мен адамдардың
құқықтарына қысым көрсетілетін әрекеттерді білдіреді.
Суицидті қылық-әрекет - өзін-өзі өлтірумен сипатталады;
Конформды қылық-әрекет – дербестіліктен бөлектенген адамға тән. Бұндай
қылық-әрекет түріне ие адам сыртқы авторитеттерге бейімделген, бағытталған
болады;
Нарцистік қылық-әрекет типіне жататын адам өзін басқалардан жоғары, керемет
сезіну сезімімен басқарылады;
Фанатикалық қылық-әрекет – белгілі бір идеяға, көзқарасқа деген соқыр
бағыттылықпен ерекшеленеді;
Аутистикалық қылық-әрекет – адамдардан, қоршаған шындықтан бөлектенуімен,
өзіндік фантазия әлеміне енуімен сипатталады.
2. Дәріс материалдары
№1 Дәріс Заң психологиясы пәні мен міндеттері
1. Заң психологиясы пәні мен міндеттері.
2. Методологиялық негізі.
3. Заң психологиясының салалары
Заң психологиясы – психологиялық заңдылықтар мен психологиялық
білімдердің заңгерлік әрекет пен құқықтық реттеудің барысындағы көрінуі
мен қолдануын зерттейді.
Заң психологиясы күрделі де көп жақтылы пән, болашақ мамандарды
құқықтық реттеудің әлеуметтік-құқықтық мәнін түсіне білуге, құқықтық
реттелетін қатынастар саласындағы адамдардың мінез-құлығының психологиялық
ерекшеліктерін тани білуді қамтамасыз етуге арналған. Құқықтық реттеу
қоғамдық және әлеуметтік-психологиялық заңдылықтармен тікелей байланысты.
Құқықтық білім мен сана адам мінез-құлығының психологиясымен де тығыз
байланысты.
Заң психологиясы қылмыскердің қылмыстық әрекетінің мотивациясына
жүйелі талдау жасауға, құқық қорғау және заң қызметкерлерінің кәсіби
әрекетін ұйымдастыруда құрылымдық мүмкіндікті береді.
ХХ ғасырдың соңында дербес білім саласы ретінде пайда бола отырып,
бүгінде заң психологиясы заңгерлік білім берудің құрамды бөлігіне айналды,
сөйтіп «адамдар факторына» негізделген құқықтың барлық салаларын қамтыды.
Заң психологиясы сонымен қатар психологиялық фактілерді есепке ала отырып,
құқық шығарушы, құқық қолдаушы, құқық қорғаушы және пенитенциарлық іс-
әрекеттердің тиімділігін арттырудың мәселелерін де зерттеп қарастырады.
Заң психологиясы- бұл жеке адамның және оның іс-әрекетінің құқықтық реттеу
жағдайларындағы түрліше аспектілерін зерттейтін ғылым. Заң деонтологиясы
немесе заң психологиясы – ғылым саласы ретінде жалпы және арнаулы
міндеттерді қарастырады. Жалпы міндеттеріне: заң және психологиялық
білімдерінің ғылыми негіздерін жинақтау, құқықтық категориялар негізінде
психикалық ерекшеліктерді ашу жатады.
Заң психологиясының өзге ғылымдар сияқты өзіндік зерттеу пәні бар.
Заң психологиясының міндеттері мынандай:
✓ Психологиялық және заң білімдерін ғылыми тұрғыдан
жинақтау, біріктіру;
✓ Негізгі құқықтық категориялардың психологиялық заңгерлік
мәнін ашу;
✓ заңгерлердің өз іс-әрекетінің негізгі объектісі- адамның
мінез құлығын терең түсінуін қамтамасыз ету.
✓ түрлі құқықтық қатынас субъектілерінің психикалық іс-
әрекетінің ерекшеліктерін және құқық қолдану мен құқық
қорғаудың әртүрлі жағдайларындағы психикалық қалыптарын
ашу.
✓ қоғам өмірін құқықтық реттеуді жетілдіруге байланысты
ұсыныстарды, нұсқауларды жасау.
Арнаулы міндеттеріне: құқықтық әрекеттерді қолдануды жүзеге асырудың
тиімді ұсыныстары жатады:
- психикалық шаралардың құқықтық нормалардағы тиімділігін зерттеу.
- Қылмыскердің жеке басының психологиялық зерттеу, қылмыстық тәртібінің
мотивін ашу.
- қылмыстың аалдын-алудың әлеуметтік пссихикалық негізін жасау.
- Құқық қорғаудың әртүрлі салаларындағы психологиялық заңдылықтарды
зерттеу.
- Түзету мекемелеріндегі жазаланғандарды қайта тәрбиелеу мақсаты негізінде
психологиялық заңдылықтарды зерттеу
- Құқық қорғау органдарында кәсіптік деңгейді, кәсіптік бағдарды, кәсіптік
білім мен біліктілікті жетілдіруге ұсыныстар жасау.
Құқықтық реттеу жүйесінің қызметкерлері күнделікті мінез-құлықтар
көріністерімен жүздесе отырып, адам психологиясы туралы жалпы танымдық
түсінік алады. Бірақ та жүйесіз жалпы танымдық психологиялық түсініктер
жеке адамның құқықтық санасының кемістіктерін білікті талдауға және
құқықтық маңызды мінез-құлықтың психологиялық механизмдерін білуге
жеткіліксіз. Азаматтық-құқықтық реттеу барысында келісімді қатынастар үшін
психоллгия саласынан білімдер қажет.
Психологиялық білім заңгер үшін негізгі қылмыстық-құқықтық
категориялардың мәнін терең ұғыну үшін де (мысалы: кінә, мақсат, ниет-
түрткі, қылмыскердің жеке басы және т.б), жекеленген мынандай заңгерлік
сұрақтарды шешуге байланысты да (сот-психологиялық сараптамасын тағайындау,
қылмыстың құрамын анықтау, күшті жан күйзелісін анықтау арқылы кіәлінің
жауапкершілігін жеңілденуге байланысты жекеленген баптарды жүзеге асыру
үшін де) қажет.
Заң психологиясы психология және юриспруденция ғылымдары негіздерін
қамтиды. Құқықтық және заң әрекеті барысындағы қарым-қатынастағы адамдардың
психикасында өзіндік ерекшеліктері болады. Психология гректің «псюхе»-жан
және «логос»-ілім деген мағынаны білдіретін екі сөзінен тұрады, яғни жан
туралы ғылым саласы. Психология адамдардың психикасын зерттейді, ал психика
немесе жан барлық тіршілік иелеріне тән қасиет. Психиканың ең қарапайымнан
күрделіге дейінгі бірнеше формалары бар: ең қарапайым формасы бір клеткалы-
қарапайымдыларға, ал ең күрделісі «сана»-деп аталады және ол тек адамдарға
ғана тән. Адам санасы ми қызметімен тығыз байланысты. Психика немесе жан
көптеген психикалық-жан құбылыстарынан тұрады. Психология ғылымында жан
құбылыстарын үлкен үш топқа бөлеміз:
1. психикалық процесстер
2. психикалық жағдайлар
3. психикалық қасиеттер
Психикалық процесстер үш топқа бөлінеді: танымдық, эмоциялық, еріктік.
Психикалық процесстерге түйсік, қабылдау, ойлау, ес, қиял, зейін және
олардың қасиеттері жатады. Психикалық жағдайлар эмоциялық және сезімдік
(адамның көңіл-күйі) ерекшеліктермен байланысты. Психикалық қасиеттерге
темперамент, мінез-құлық және қабілет жатады. Адамның психикасы, ойы,
саналы әрекеттері мен іс-қимылдары, өзін-өзі бақылауы, ұстауы, творчествосы
және т.б. адам миының жемісі.
Психология адамдар жайлы ғылымдар саласында жетекші орын алады.
Психологияның медициналық, әлеуметтік, балалар, әскери, еңбек, саяси және
т.б. көптеген салалары бар. Заң психологиясы да психология ғылымының бір
саласы болып табылады
Қылмыстық іс жүргізу заңының көптеген ережелерін жүзеге асыру
барысында да (кәмелеттік жасқа толмағандардың ақыл-ойының қалыптылығын
куәгерлердің және жәбірленушілердің оқиғаны дұрыс қабылдап, айта білу
қабілетін ескеру) қажетті психологиялық білім көлемінің болуы, соттық-
психологиялық сараптаманы тағайындау талап етіледі. тергеу-іздеу
әрекетіндегі бастапқы бейхабар жағдайларды ізделінуші қылмыскердің мінез-
құлықтық ерекшеліктерін бағдарға алу шешуші маңызға ие (куәгерсіз жасалған
қылмыстардың 5 пайызы ғана материалдық іздер арқылы, дәйектер арқылы ал
қалған бөлігі мінез-құлық көріністері арқылы көрінеді). Қылмысты ашудың
теориясы мен тәжірибесінде, тергеу әрекеттерінің стратегиясы мен
тактикасында психикалық заңдылықтарды білу аса маңызды.
Психологиямен және құқықтанумен шектесіп жатқан заң психологиясы жалпы
және әлеуметтік психологияның әдістері мен методологиялық қағидаларына
сүйене отырып жұмыс істейді. Заң психологиясының құрылымы оны зерттейтін
мәселелерінің ауқымы құқықтық реттеу логикасымен анықталады. Заң
психологиясының тәжірибелік нұсқаулары материалды және іс жүргізу
құқықтарының ережелеріне сәйкес келеді.
Заң психологиясының өзіндік категориялар жүйесі бар. Бірнеше
бөлімдерін ажырата аламыз:
методологиялық бөлім – заң психологиясы мен даму тарихы мен әдістерін,
міндеттерін, жүйесін зерттейді.
құқықтық психология – заң психологиясының бір бөлімі- құқық негіздерін
жүзеге асыруды; жеке адамның құқықтық әлеуметтенуінің психологиялық
заңдылықтарын; құқықтық әлеуметтенудегі ақауларды зерттейді.
криминалдық психология (қылмыстық) қылмыскердің жеке басының психикалық
ерекшеліктерін; қылмыстық тәртіптің мотивін; басқа қылымстардың мотивін
зерттейді.
ізденістік –оперативтік психология – заң психологиясының тергеу бөлімі:
қылмысты зерттеу әшкерелудің психологиялық аспектілерін зерттейді.
соттық талдау мен соттық экспертиза мәселелеріндегі Сот психологиясы
психологиялық аспектілерін зерттейді.
әрекетті түзету психологиясы- заң психологиясының бөлімі. Қылмыстық
жазалаудың психикалық тиімді жолдарын; қылмысты жазалауды өтеу мәселелері;
айыпталғандардың психикасы мен жазаны өтеу орындарындағы психикалық
негіздерді зерттейді.
Заң психологиясының өзге ғылымдар сияқты өзіндік зерттеу пәні бар.
Заң психологиясында адамның құқықтық реттеу логикасына сай келетін
меншікті категориялар бар. Ол бес бөлімнене тұрады, әрбір бөлімнің
қарастыратын өзіндік ішкі құрылымдары бар.
1. Құқықтық психология:
- құқықты мінез-құлықтың әлеуметік реттеуші, тиімді заң шығарудың
психологиялық аспектілерінің факторы ретінде, жеке адамның құқықтық
әлеуметтенуі, құқықтық маңызы бар құбылыстарды псиологиялық
бейнелеуінің ерекшеліктері. Құқықтақ қолдану және құқықтық санасының
психологиясын, құқықтық орындаушылық мінез-құлықтың психологиясын
қарастырады
2. Қылмыстық психология:
- қылымыстық мінезқұлықтың таралуына психологиялық факторлардың ролінің
мәселесін, жеке бастың қылмыстануындағы биологиялық және әлеуметтік
факторлардың ролін, қылмыскердің жеке басы туралы түсінікті
қылмыскерлердың психологиялық түрлері; қылмыстық әрекетті жасаудың
психологиясы, берекесіз, бейімделмеген, рецедивті және жасөспірімідер
психологиясының; топтық және ұйымдасқан психологиясын, кінәлілермен
жауаптылардың психологиясын қарастырады.
3. Қылмыстық сот ісін жүргізудің психологиясы:
А) алдын ала тергеу психологиясы тергеу әрекетінің психологиясы,
тергеушінің және қылмыстық іске қатысушылардың жеке басының психологиясы,
тергеушінің танымдық ізденушілік іс-әрекетінің психологиясы, тергеушінің
хабар тапшылығы жағдайындағы іс-әрекетінің психологиясы, тергеу-іздеу
әрекетіндегі харарлық модельдеу, тергеушінің коммуникативті іс-әрекетінің
психологиясы, қылмысты ашу жүйесіндегі тергеу әрекеттерінің психологиясы,
қылмыстық іс жүзіндегі сот психологиялық сараптама.
Б) сот қызметінің психологиясы сот қызметі ерекшеліктерінің психологиясы
соттық істі қарауды даярлау мен жоспарлаудың психологиясы,
соттық тергеу оған қатысушылардың психологиялық ерекшеліктері, соттық
істі тергеудегі жауап алудың психологиясы, соттағы пікір таластардың
психологиясы, прокурорлық қызметтің психологиясы, қылмыстық әрекет-
істерді соттаудағы прокурордың сөзі, сотталушының психологиясы, сот
шешімдердің қабылдаудың психологиясы
4. Түзетуші (пенитенциарлық) психологиясы
- түзетуші психологияның міндеттері, қылмыскерлерді жазалау мен түзетудің
психологиялық мәселелері,-бас бостандығынан айырылған сотталушының
психологиясы,-еңбекпен түзету мекемелері жағдайындағы өмір әрекетінің
психологиясы,-қайта әлеуметтендіруші іс-әрекетінің психологиясы,-қамаудан
босаған адамның әлеуметтік ортаға қайта бейімдеу
5. Азаматтық құқықты реттеудің психологиясы
- азаматтық құқықтық қатынастардың психологиясы,- азаматтық процесске
қатысушы жақтардың қалпы мен қатынас белсенділігі,- азаматтық істерді сотта
қорғауға даярлаудың психологиялық аспектілері,- азаматтыө істерді сотта
қарауды ұйымдастырудың психологиялық ерекшеліктері,- азаматтық соттағы соn
cөзі,- азаматтық іс жүргізудегі адвокаттық іс-әрекеттің психологиясы,
адвокаттың соттағы сөзі, - азаматтық істегі прокурордың іс - әрекетінің
психологиясы, азаматтық соттағы прокурордық сөзі, - азаматтық соттың
танымдың және куәләндіруші іс-әрекеті, - азаматтық іс жүргізудегі сот-
психологиялық сараптама, - сот шешімдерін шығарудың психологиясы.
Меңгерген білімді бекітуге арналған сұрақтар:
1. Заң психологиясының ғылыми зерттеу обьектісі мен пәннің жалпы мазмұнына
түсінік.
2. Заң психологиясының методологиялық негізі.
3. Заң психологиясы салаларының өзіндік ерекшеліктері.
№2 Дәрістің атауы: Заң психологиясы пәнінің даму тарихы
1. Заң психологиясының ғылым саласы ретінде қалыптасып дамуы.
2. Теориялық және практикалық негіздерінің қалыптасуы
Заң психологиясының дамуы құқықтық психологияның, көзқарастың даму
тарихымен байланысты жүзеге асады. Құқықтың, заңның пайда болуымен бірге
адамдардың заңға, құқыққа, заңдылыққа деген көзқарастарының, ойларының,
қатынастарының дамуы негізінде әділеттілік пен құқықтылық туралы жалпы
адамзаттық түсініктер қалыптасты. Құқықтың мәні мен құқықтық санасы
теориялық пайымдаулардың негізін ежелгі грек философтары салған. Сол кездің
өзінде заңның тиімділігі адамдардың мінез-құлығының табиғи заңдарымен
байланыстырылды
ХVIII ғ. алдыңғы қатарлы ойшылдар адамзат қоғамын сауықтыру үшін,
олардың өмір әрекетіне еркіндік беру қажеттігін түсіне бастады. Кант,
Руссо, Вольтер, Дидро, Монтескье және т.б. либерализм мен құқықтық мемлекет
туралы концепцияны қалыптастырды. Аталған философтар құқық тек тыйым
салудан ғана емес, рұқсатты танудан да тұруы керек дейді. Қоғамның әрбір
мүшесі ақыл-ойы, адамгершілігі толық жан ретінде танылуға тиіс. Әрбір жеке
адамның одан айыруға жатпайтын құқықтары міндетті түрде танылуы керек.
Адамдарға ойлауға, ойлағанын анық айта білугне, өзінің мүмкіндіктері мен
меншіктерін еркін пайдалана білуге рұқсат етілуге тиіс. Жеке адам мемлекет
алдында белгілі бір жауаптылыққа ие, сондай-ақ мемлекет те жеке адамның
алдында жауаптылығын сезінеді. Осы сәттен бастап, жаңа құқықтық
дүниетанымының қалыптасуы басталады. Құқық қоғам сезінетін әлеуметтік
әділдіктің өлшемі, жеке адамның әлеуметтік еркіндігінің шамасы ретінде
айтыла бастады. 1789 жылғы Ұла француз революциясының жеңісінен кейін адам
мен азаматтың құқықтарының Декларациясы қабылданды. Оның бірінші бабында
адамдар азат болып туады және солай болып қалады, тең құқылы деп жазылған.
Бұл Декларацияға азаттыққа мынадай анықтама берілген: «Азаттық өзгеге
зиянын тигізбейтін кез-келген өмір әрекеті белсенделегінің мүмкіндігі.
Азаттықтың шектері заңмен белгіленеді. Заң тыйым салмағанның бәрін жасауға
болады»ю Осы жаңа құқықтық идеология адамзаттың белсенділігінің,
іскерлігінің негізін бұғаудан босатты. Көпшіліктің құқықтық сауаттылығы
кеңейе түсті.
1791 жылы жаңа қылмыстық кодекс қабылданып, ол осы заманға сай
қылмыстық-құқықтық көзқарастың негізгі қағидаларына жол берді. Яғни заңда
көрсетілген жағдайлар ғана қылмыстық болып табылады, жазалау қажет және ол
қылмысқа сай болу қажет. Кінәлаушы соттау нысаны сөз, пікір таластырушы
нысанға ауыстырылды, кінәсіздік презумпциясы енгізілді, құқықтық қатынасқа
қатысушы заңдық тепе-теңдік бекіту, присажныйлар сотының енгізілуі және
т.б. жүзеге асырылды. Кінәсі дәлелденбеген жағдайларда ақтап үкім шығару
міндетті болды. Кінәсізді қорғауға алуға құқылы болды, кінәні дәлелдеу
айыптаушыға жүктелді. Өзгерістер адамдардың экономикалық іс-әрекет саласына
байланысты құқықтық байланыстар да жүрді. Құқықтық мемлекет азаматтық қоғам
еркін экономикалық дамудың негізінде ғана пайда бола алады.
Осылайша қарағанда, құқық – тарихи негізделген әлеуметтік-
психологиялық құбылыс. Оның мазмұны мен қызметі қоғамның экономикалық және
рухани өмірінің жағдайларымен анықталады. Құқық сол қоғамдағы адамдардың
азаттығы мен әлеуметтік әділдігінің, қажетті мінез-құлығының шамасын
анықтайды, белгілейді. қоғамның ілгері дамуын тежейтін, ондағы экономикалық
және адамгершілік психологиялық мүмкіндіктерді ескермейтін құқықтық
ережелердің ғұмыры қысқа. Ағарту дәуірінде туған, дүниеге қазіргі құқықтық
көзқарас тұрғысынан алғанда, құқықтық азаматтық пен азаматтық
жауаптылықтың теңестіруші, реттеуші құрал. XVIII- ХІХ ғ. жаңа құқықтық
көзқарастың негізінде психологиялық заң білімдерінің арнайы салалары
криминология және сот психологиясы пайда болды. Криминалдық психологияның
негізінде қылмыстық мінез-құлық психологиясы мен қылмыскердің жеке басының
психологиясы туралы деректер жинала бастады. ХІХ ғ. соңында криминалистика
мен эксперименталдық психологияның қалыптасуына байланысты сот психологиясы
қарқынды қалыптаса бастады. Криминалистиканың негізін салушы Ганс Гросс сот
психологиясын жалпы психологияның қолданбалы саласы ретінде қарастырды.
Белгілі француз психологы Э.Клаперд сот психологиялық мәселелер көлемін
мейлінше кеңейтіп, ХІХ ғ. ІІ жарт. «Заң психологиясы» ұғымын енгізді.
ХІХ-ХХ ғ. басында Россияда заңгер және әлеуметтанушы
Л.И.Петражицкий негізін салған құқықтық психология мектебі қалыптасты. Оның
пікірінде құқық пен мемлекет туралы психикалық құбылыстарды талдауға тиісті
делінген. 1909 жылдан бастап сот психологиясы мен кәсіби психологтар
айналыса бастады және криминологиялық институт ашылды. Сот психологиясында
қылмыстық іске қатысушылардың, куәнінң психикасын зерттеу, алдауды
анықтаудың диагностикасына қатысты негізгі мәселелердің ауқымы белгілі
болды. Төңкерістен кейінгі жылдарда қылмыскерлердің әр түрлі топтарын
қылмыстың психологиялық алғышарттарын, жекелеген сотқа қатысушылардың
психологиясын, сот психологиялық сараптама мәселелерін, құқық бұзушылардың
түзетудің психологиясын зерттеу жұмыстары кеңінен жүргізілді. 1925 жылы
Москвада әлемде бірінші болып «Қылмыскер мен қылмысты мемлекеттік зерттеу
институты» құрылды. 1929 жылға дейін институт 300 жуық ғылыми жүмыстарды
жарыққа шығарды. Алайда 1930 ж басындағы жағдайлар сот психологиялық
зерттеулердің тоқтатылуына әкеп соқты. Адамның шығармашылығындағы
дүниетанымдық, ойлауындағы, азаттық, құғынға ұшырады. Адамның жасаушы рухы
қудаланып, психикасына ауытқушылықтар түсті. «Революциялық заңдылық» ұғымы
адам құқығын бұзылу құралына айналды. Осылайша 1960 ж. ортасына дейін заң
психологиясының мәселелері, сұрақтары ұмтылды.
Бұл салалардағы өзгерістер 1966 жылы елдің заң оқу орындарында
жалпы және заң психологиясын оқыту енгізілгеннен кейін ғана жүре бастады.
Сол жылдан бастап Қазақстанда да психологияның тәжірибеге бағытталған жеке
салалары дами бастады. Психологияның басқа да қолданбалы салалары ұшін
тиісті мамандармен қоғам жағынан сұраныстың болмауына байланысты дамуғы
мүмкіндігі болмады. 1960 ж. соңы мен 1970 ж.басында тергеу мен іздейдің
психологиялық жақтарына арналған алғашқы еңбектер дарық көре бастады.
Профессор Г.Г.Досполовты «Психология показания свидетелей и потерпевших»,
«Психология допроса в предварительном следствии», «Психология допроса в
уголовном процессе» деген еңбектерін атап өтуге болады. Жақын арыда осы
автордың «Психология предварительного расследования» деген еңбегі шықты.
Автор бұл еңбегінде тергеу қызметкерінің психологиясына кеңінен тоқталған.
Сонымен қатар, 1984 ж. Е.К.Нурпейісовтың «Психология правомерного
поведения» және «Оптимизация предварительного следствия» деген кітаптары
жарық көріп, онда қылмысы ашу процесінің жүйелі категориялары талданған.
Осы салада жемісті еңбек етіп келе жатқан профессор У.С.Жекебаевтың «О
социально психологических аспектах преступного поведения», «Преступность,
как криминологическая проблема», «Мотивация преступления уголовной
ответственности» деген еңбектері бар.
Аталған еңбектер ішкі істер министрлігі жүйесіндегі оқу
орындарында мамандар даярлаумен құқық қорғау органдарының күнделікті
тәжірибелік сұранымдарына сәйкес келеді. Қазіргі ұйымдасқан қылмыстың құқық
бұзушылықтың өсіп отырған жағдайында Ішкі істер министрлігі, прокуратура,
Әділет министрлігі салалары психологиялық талдамаларымен және білекті
мамандармен қамтамасыз ету қажеттлігі туындап отыр.
Заң психологиясының алдында тұрған бірінші кезектегі міндеттерге
құқықтық тәрбие мен құқықтық насихаттың психологиялық негізделген
әрекеттеррін жасау; құқық, бұзушылықтың әлеуметтік психологиялық көздерін
зерттейді; қоғамдық және дара санадағы ауытқушылықтарды анықтап отыр.
Олардың алдын алуға қатысты ұсыныстарды қабылдау; құқық қорғау органдары іс-
әрекетінің психологиялық негіздері мен олрады жетілдірудің құралдарын
зерттеу; сот-психологиялық сараптамасының түрлеріне қатысты оқу әдістемелік
құралдарды жасау. Ішкі істер министрлігінің жоғары және орта арнайы құқық
орындарының тілектерін, құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің
психологиялық даярлаудың көлемін ұлғайту.
Құқықтық реттеу жүйесінің қызметкерлері күнделікті мінез-құлықтар
көріністерімен жүздесе отырып, адам психологиясы туралы жалпы танымдық
түсінік алады. Бірақ та жүйесіз жалпы танымдық психологиялық түсініктер
жеке адамның құқықтық санасының кемістіктерін білікті талдауға және
құқықтық маңызды мінез-құлықтың психологиялық механизмдерін білуге
жеткіліксіз. Азаматтық-құқықтық реттеу барысында келісімді қатынастар үшін
психоллгия саласынан білімдер қажет.
Психологиялық білім заңгер үшін негізгі қылмыстық-құқықтық
категориялардың мәнін терең ұғыну үшін де (мысалы: кінә, мақсат, ниет-
түрткі, қылмыскердің жеке басы және т.б), жекеленген мынандай заңгерлік
сұрақтарды шешуге байланысты да (сот-психологиялық сараптамасын тағайындау,
қылмыстың құрамын анықтау, күшті жан күйзелісін анықтау арқылы кіәлінің
жауапкершілігін жеңілденуге байланысты жекеленген баптарды жүзеге асыру
үшін де) қажет.
Заң психологиясының біздің қағымымызда алатын орны ерекше
маңызды. Қоғам өміріндегі әлеуметтік жаңаруға байланысты демографиялық
құқықтық сананың, құқықтық мемлекет жағдайындағы мінез-құлық стереотиптерін
қалыптастырудың механизмдерін зерттеудің үлкен қажеттілігі туып отыр
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Заң психологиясының ғылым ретінде қалыптасып дамуы
2. Криминалистиканың негізін салушыны ата
3. Заң психологиясының қалыптасып дамуына үлес қосқан ғалымдар
4. Теориялық және практикалық негіздерінің қалыптасуы
№ 3 Дәріс: Заң психологиясының ғылыми зерттеу әдістері.
1. Заң психологиясының ғылыми зерттеу әдістері.
2. Бақылау мен әңгімелесуге қойылатын талаптар.
3. Тест әдісінің қолданылуы
Заң психологиясының ғылыми-зерттеу әдістері жалпы психология
ғылымының ғылыми әдістерімен тығыз байланысты. Заң саласындағы әрекеттердің
ерекшеліктеріне қарай ғылыми-зерттеу әдістері екі топқа бөлінеді: негізгі
және қосалқы. Негізгі әдістеріне бақылау, әңгімелесу, эксперимент жатады.
Сондай-ақ, заң психологиясы зерттеу жұмыстарының барысында мынандай
әдістерді қолданады:
Құрылымдық талдау әдісі – зерттеленіп отырған құбылыстың құрлымдық-
қызметтік тәуелділігін анықтауға бағытталған. Ол әр түрлі құқық
субъектілірінің психикалық сапаларын зерттеуге, қылмыскердің жеке басын
зерттеуде, заңгерлік іс-әрекеттің алуан түрлерінің психологиясы зерттегенде
жетекші әдіс болып табылады.
Құрылымдық-генетикалық талдау әдісі – зерттеленуші объектінің пайда
болуы мен дамуы және оны өміір сүруінің ерекшеліктерінің тәуелділігін
анықтауда қолданылады.
Сандық және сапалық талдау әдісі – бұл зерттеленуші құбылыстың факторы
мен сандыұ көрсеткіштері. Олардың жиынтығы зерттеленуші құбылыстың өмір
сүру себептері мен жағдайларын анықтауға мүмкіндік береді.
Табиғи эксперимент әдісі – зерттенуші адамдар эксперимент жағдайын
нақты оқиға ретінде қабылдайды.
Әңгімелесу әдісі – зерттеленуші адаммен сенімді қатынас. Бұл жағдайда
жанама сұрақта қою бағыттаушы сұрақтарға тыйим салынады.
Азаматтық және қылмыстық істерді тергеу және соттық қателіктерін
зерттеу әдісі - бұл заң психологиясының көмекші әдісі.
Өмірбаяндық әдіс - өмірбаян деректерін табу мен анықтауға
бағытталған және генетикалық зерттеу әдісі болып табыоады. Мәліметтер
зерттеленуші адамның өмірбаянынан алынады. Кейбір құжаттар ескірген де
болуы да мүмкін. Алайда барлық өмірбачндық іс-қағаздар жеке адамның өмір
жолы туралы деректер береді және оны психологиялық талдау мүмкіндігін
жасайды. Психологиялық зерттеу барысында түрліше тест пен сұрауларды
пайдаоануға болады.
Тәуелсіз мінездемелерді зерттеу әдісі – қызметтік немесе басқа да
мінездемелерді ала отырып, солардың негізінде жеке бас туралы тұжырыдар
қолдануға бағытталады.
Сот-психологиялық сараптамасы – қылмыстық іс бойынша өтіп отырған
адамдардың ақыл-есінің дұрыстығын анықтайды. Ол жоғарға біліктілігі бар
мамандардың қатысуымен жүзеге асады.
Заң психологиясына тән әдістің бірі – жеке жағдайды зерттеу әдісі
әлеуметтік-психологиялық құбылыстардың көрнекті бір өкілін алып, соның
негізінде типтік ерекшеліктерді анықтау жүзеге асырылады. Көпшілікпен
зерттеу жұмыстарын жүргізгенде тесттерден өзге анкеталар, интервьюлер,
балдық және ранжерлік әдістер қолданылады.
Заң психологиясының жеке адамды зерттеуде қалыптасқан психологиялық
әдістер жүйесі бар. Құқықтық әрекет процесінде қалыптасатын әртүрлі
психикалық шаралардан туындайтын заң психологиясының әдістері:
- бақылау әдісі
- әңгімелесу әдісі
- анкета әдісі
- биографиялық
- интервью
- мінездемеден тыс жалпылау
- эксперимент
- өнімді әрекетті талдау
- құжаттарды психологиялық зерттеу
Бақылау әдісі: арнайы ұйымдастырылған, белгілі мақсатты көздеуде
қолданылады: қылмыстық істі психологиялың талдау мен зерттеу барысында,
әртүрлі жағдайларда адамдардың психикалық айқындалуы бақыланады. Бақылау
барысында бірнеше әдістер қолданылады. Олар табиғи жағдайларға зиян
келтірмеу керек. Адамның субъективті психикалық жағдайларына емес,
тәртібі мен қылығына, сөзі мен әрекетіне көңіл аудару керек. Бақылауда
нәтижеге жету үшін керекті шаралар:
- зерттеуге арналған құбылыстар, нақты, қалыпты жағдайда бақыланады.
Бақылау зерттелінетін құбылысты өзгертпеуі тиіс.
- бақылау қалыптасқан құбылыстар мен жағдайларда жүргізіледі.
- бақылау алдын-ала жоспарланған бағдарлама, зерттеу міндеттері негізінде
жүргізіледі
- бақылау үздіксіз, жүйелі түрде, әр-түрлі жағдайларда жүргізіледі.
- бақылаудың нәтижесін тіркеуде техникалық құралдар қолданылады.
- бақыланушы сөздерін магнитафонға жазу
- фотосъемкалар мен киносъемкаларды қолдану.
Алдын-ала іздеу мен соттық талдау шраларында техникалық құралдар тек
заңға сәйкес қолданылады. Бақылау: жанамалы, жанамалы емес, тіркелген,
тіркелмеген болады. Жанамалы емес түрінде бақылауды жүргізуші мен сот
қызметкерлері соттық шараларды жүзеге асырады. Жанамалы бақылау- бақылау
жөніндегі мәліметтер алу үшін қолданылады. Ерекшелегі: нәтижесі әрқашан
құжатта тіркеледі, протоколда, эксперттер қортындыларында және т.б.
Тіркелмеген бақылау- зерттеушінің бақыланушыдан тысқары зерттелінуі.
Тіркелген бақылау: алдын-ала дайындалған сұрақтар қолданылады.
Сондай-ақ, психологиялық зерттеуде интроспекция қолданылады,
психикалық жағдайларын, процеccтерін, ішкі жан дүниесін бақылау. Зерттеуші
зерттеу-соттық шараларда факторлардың ықпалын, деңгейін, нәтижесін
бақылайды, қорытындылай алады.
Әңгімелесу әдісі: психологиялық зерттеудің мақсаты: жеке адамның таным
тереңдігін, ішкі жан дүниесін, сенімін, талпынуын, қызығушылығын,
әлеуметтік ортаға қарым-қатынасын терең білу; әңгімелесу әдісі бұл орайда
ерекше орын алады. Әңгімелесудің тиімділігі мыналарға байланысты;
- Зерттеуші бақыланушылардың сеніміне кіре білуі
- Әңгімелесуді алдын-ала жоспарлау
- Зерттеушінің жанама сұрақтарды қоя білуі
Әңгімелесуде магнитофон жазбасын қолданады. Әңгімелесу сұрауға ұқсайды.
Тест әдісі: эксперимент әдісінің бір түрі интеллект даму деңгейін
дарындылық қасиеттерін, мамандық шеберлік деңгейін, біліктілігін, жеке басы
ерекшеліктерін анықтауда қолданылады. Баға беру, прожектілеу, жеке сұрақ
тесттері қолданылады. Кең таралғандары: Роршах тестісі (сия кляксаларын
пайдалану), Мэррейдің тақырыптық апперцепция тестісі, Розенцвейгтің
фрустрациялық тестісі суреттерді қолдану тестісі және басқалары. Құқықтық
сананы зерттеуде әртүрлі фактілерді талдау ұсынылады. Мира мен Лопеца
тестісі жұбайлардың сенімсіздігін, тұрақсыздығын анықтау үшін қолданылады.
Адамдардың қобалжу деңгейін Тейлор сұрақтары мен тұйықтық. Эмоциялық.
Салмақтылық деңгейін Айзенк сұрақтары бойынша анықтайды.
Өнімді әрекеттерді талдау- қылмысты зерттеу барысында, адамның
психикалық ерекшеліктері жөнінде көптеген материалдар жинауға болады.
Қылмыстық әрекет нәтижесіндегі қолданылған әдіс тәсілдерді ажыоатуға
болады. Мысалы: қылмыскер почеркі, қолтаңбасы.
Құжаттарды психологиялық талдау. Графология- адамның жазуына қарап
білім деңгейін сезімін көңіл күйін темперамент ерекшеліктерін анықтау.
Адамның жеке басын, психикасын реттеу.
- Әлеуметтік демографиялық мәліметтер.
- Құқықтық қылмыстық мәліметтер.
- Медициналық мәліметтер.
- Сырт пішіні сиапты: бет пішіні, бойы, салмағы мен дене бітімі, дауысы,
әдеті, киімі, татуировкалар.
- Өмірлік жолы: әке- шешесі, балалық шағы, мектеп шағы, оқу орындағы шағы,
еңбек әрекеті, әскердегі қызметі, жанұялық өмірі.
- Өмір сүру салты; жанұясы, мамандығы мен кәсібі, үй шаруасымен айналысуы,
саяси және қоғамдық белсенділігі, бос уақытты қткізуі, материалдық
жағдайы.
- Тәртібі: құқықтық адамгершілік, стрестық жағдайлардағы тәртібі,
фрустрациялық жағдайлардағы тәртібі, ішімдік ішкен кездегі еріктік
- Бағыттылығы: доминантты талабы, бағыттылығы, материалдық құндылақтары,
қөзқарасы, қызығушылығы.
- Қабілетті- интеллект, психикалық процесиердің ерекшеліктері- есі, ойы-
қиялы , арнаулы қабілеттері: ұйымдастырушылық музыкалық.
Темпераменті: - қарым- қатынасы; -жұмысқа қабілеті; -эмоцияналдылығы;
көңіл- күйі; -үстемдік етуге ұмтылысы. Мінезі:-адамдармен қарым- қатынасы;-
өзіне қарым- қатынасы; -еңбекке қарым- қатынасы; -заттарға қарым- қатынасы;
-кез келген іс әрекетке бейімделуі. Қабілеті: туа біткен және жүре пайда
болған.
Меңгерген білімді бекітуге арналған сұрақтар:
1. Заң психологиясының ғылыми зерттеу әдістері
2. Өнімді әрекеттерді талдау әдісі
3. Адамның жеке басын, психикасын реттеу әдісі
№ 4 - Дәріс: Құқықтық психологияның феноменологиясы
1. Құқықты әлеуметтендіру.
2. Құқықты әлеуметтендірудегі кемістіктер.
3. Сыртқы ықпалдардың әсерлері
Құқықтық психология құқықты мінез-құлықтың әлеуметтік реттеуші,
тиімді заң шығарудың психологиялық аспектілерінің факторы ретінде, жеке
адамның құқықтық әлеуметтенуі, құқықтық маңызы бар құбылыстарды
псиологиялық бейнелеуінің ерекшеліктерін, құқықтақ қолдану және құқықтық
санасының психологиясын, құқықтық орындаушылық мінез-құлықтың психологиясын
қарастырады
Құқықтық психология - заң психологиясының бөлімі “адам және заң”
жүйесіндегі құқықтық қарым қатынасты зерттейді. Адам өмірі қоғамда
қалыптасқан заңдарға тәуелді. Қоршаған орта мен қоғамдық өмірге араласа
отырып әрбір адамның азаматтық қасиеттері қалыптасады:
- Әртүрлі жағдайларға байланысты заң шараларды меңгереді.
- Заңдар мен ережелерді танысып біледі.
- Заңдар мен ережелерді өмірінде қолданады.
Адам өмір сүруге қажетті заңдар мен ережелерді білумен қатар
өзіне қатысты заңдар мен ережелер шеңберінен шықпау керек: тәртіп пен құқық
ереженлерін сақтау.
Құқықтық мәдениетті меңгерудің үш түрі бар:
❖ Белгілі әрекет барысында басқа адамдармен іс-әрекетке түсе отырып іс-
шаралар мен тәртіп ерекшеліктерін үйренеді.
❖ Қалыптасқан жолы: әртүрлі жағдайлардағы шараларды бағдарлай отырып
қажетті тәртіп ережелерін меңгереді.
❖ Ұтымды жолы адам құқықтық құндылықтарды басқа адамдармен әңгімелесу
барысында; кітаптар, информациялық құралдар арқылы біліп түсінеді.
Балалар мен жеткіншектердің моральдық дағдарысқа ұшырауы қылмыстық
тәртіптің қалыптасып әкелуіне соғады. Бұл жолдың мынадай кезеңдері бар:
❖ ата-аналарымен конфликті жағдайлардың туу
❖ мектептегі сәтсіздіктер, қиыншылықтар.
❖ Моральдық дағдарыстағы құрбыларымен қарым-қатынасы, олардың ықпалы.
Аталған факторлардың ішінде ерекше орны алатыны- жанұядағы қарым-
қатынас, микроклимат. Адамгершілігі мен құқықтық тәртіптің бұзылуы семья
жағдайларына байланысты төмендегідей жіктеледі.
✓ Ата-аналары сөз түрінде және істері арқылы балаларына қоғамға қарсы
аморальдық тәртіпке баулуы, үйретуі, үгіттеуі.
✓ Ата-аналары сөз түрінде қоғамдық-моральдық тәртіпті қолданғанымен
, өз істерінде қарама-қайшы қылықтарды істеу.
✓ Ата-аналары сөздеріне және істері арқылы адамгершілік – құқықтық
нормаларды толық жақтайды, бірақ балалармен эмоционалдық қарым-
қатынасы селқос.
✓ Бала тәрбиелеуде дұрыс тәлім тәрбие бермеу, тәрбие әдістерін дұрыс
қолданбау.
Жағымсыз жанұялар бірнеше түрлері бар:
1. Криминогенді жанұя:
2. Алкогольдік және жыныстық тәртіпсіздік сипат алған- аморальдық жанұя.
3. Үнемі конфликтілі қарым-қатынастағы проблемалық жанұя.
4. Толымсыз жанұя.
5. Тәрбие әдістерін дұрыс пайдаланбайтын жалған жағымды жанұя, әке-
шешесінің тым қатал болуы, баланы ұрып-соғу, жәбірлеу.
Құқықты қорғау ғылымның негізгі міндеті – құқықтық тәртіптің сататалуы
мен орындалудың әлеуметтік механизмнің жүзеге асырылуына құқықтық және
әлеуметтік көптеген факторлардың бір-біріне ықпалы зор.
Құқықтық нормалардың тиімді шарттары мынадай топтарға бөлінеді:
▪ Микроәлеуметтің шарттар- қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық нақтылы
мүмкіншіліктер, құқықтық- жүйе , әлеуметтік институттар, қоғамдық
пікір, құқық дәрежесі және т.б.
▪ Микро-әлеуметтік шарттар - әр-түрлі формальды және формальды емес
топтар, еңбек ұжымдары.
▪ Құқықты жүзеге асырудағы жеке адамның өзіндік шаралары.
Адамдардың құқықтық нормаларды сақтауға байланысты тәртіптерінде сай
болады:
- конформистік тәртіп- құқықтық нормаға бағынатын адам.
- Нонконформистік тәртіп – құқықтық нормадан ауытқушылық жасайтын адам.
Конформистік тәртіптің түрлері:
1. Легалистік тәртіп – сократтық позиция деп аталады. – құқықтық
нормаларды құрметтеу.
2. Оппортунистік немесе инструменталдық тәртіп- жеке адамның пайдасын
құптайтын құқықтық нормаларлы жақтау.
3. Құқықтық нормаларды сақтауға қысым жасау, бақылау: құқықтық тәртібін
– мотивін қалыптастыруға ықпал ету.
Қазіргі зерттеулерге қарағанда, құқықты әлеуметтендірудегі кемістіктер
мен тәртіп бұзуға ең бірінші түрткі болған оқиға баланы тікелей
тәртіпсіздікке әкелмейді, әуелі қайғыға ұшыратады да, ол қайғы баланы
ашуланшақтыққа әкеліп соқтырады.
Тәртіп бұзушылықтың салдарының негізі-сабаққа үлгере алмаушылық.
Кейбір оқушы қатар құрбыларынан сабақта артта қалып қойып, тәртіп бұзуын
өзінше батырлық деп санайды. Мұны өзгелердің көзінше көрсеткісі келеді. бұл
мінез көбіне мен–менсінген, бала мінезінің дұрыс тәрбиеленбеуінен болады.
бірақ, осылай болған жағдайда да, тәртіпсіздікті баланың бойына біржолата
сіңіп кеткен әдеттен деп, барлық себептен содан іздестіруге болмайды.
Өйткені, тәртіп бұзу тек өзіне ғана байланысты емес, оның үй ішіндегі
жағдайларға да, айталық ата- ана бірлігінің жоқтығына және баласына қойған
талаптың әртүрлі болып келуіне байланысты. Бала үнемі жақсы психологиялық
жағдайда тәрбиеленуі, оқуы, өсуі қажет. Сонда балада жағымды «мен» бейнесі
қалыптасады, өзіне деген сенімділігі, өзіндік сенімділіг туады. Мұндай
«мен» бейнесі кез–келген баланың жақсы жағдайда, нәтижеге жетуіне, дұрыс
дамуына мүмкіндік береді.
Тәрбиесі қиын балалардың тудыратын себептердің бірі–үйелмен тәрбиесіндегі
кемшілік, яғни балаларын оқытуда, тәрбиелеуде ата–аналардың жауапкершілік
сезімінң жоқтығы бала мінезінде мейірімсіздікті, яғни қатыгездікті,
дөрекілікті, өзімшілдікті туғызады.
Екінші себеп – бұл үйелмендегі сәтсіздік, маскүнемділік, ұрыс –
төбелес, ұрлық, ата – аналардың және басқа үйелемен мүшелерінің жеңілтек
мінез – құлқы, ал бәрінен жаманы – ажырасу, неке бұзу. Үйелмен тәрбиесінде
ата – аналардың мінез – құлқы шешуші фактор. «Сіз өз балаңыздың тәрбиесін
бастамастан бұрын өзіңіздің мінез – құлқыңызды тексеріңіз» деген болатын
А.С.Макаренко. Егер әке маскүнем болса, мектеп жасына дейінгі балалар жүйке
ауруынан (невроз), жиі қояншық ұстамадан (эпслепция) азап шегеді, олардың
ақыл ойы баяу дамиды. Мұндай балалар енжар, тынымсыз, ашушаң келеді.
Әрбір ата – ана ішкілікке, азғындыққа түспеу үшін күш қабілетін пайдаланып,
балаларға мейірімді өнеге мен әсер етуі керек.
Үшінші себеп – ұл балаға үнемі жеткіліксіз көңіл аударылады. Кейбір
үйелмен баланың ішкі дүниесін, тілектерін, ойларын, қайғысын қоршаған
ортаға қатынасын жете біле бермейді. Тату үйелменде ата – аналар балалардың
күнделікті өмірімен, іс - әрекетіне басшылық жасайды. Балалардың өздерінің
қуанышын, қайғыларын, ойларын, уайымдарын бөлісуге үйретеді, саяси
мәселелерді, жаңа фильмдер мен кітаптарды бірлесе отырып талдайды,
өздерінің сүйікті әндерін орындайды.
Үйелмен бала үшін өмір мектебі, онда мейірбандық, шындық, адалдық,
қайырымдылық, еңбек сүйгіштік т.б. тәртіп пен мінез – құлық қасиеттері
дамиды және қалыптасады. Үйелменде қоғамның келешек азаматы өседі. Басқаша
айтқанда, білімнен құлықтың сенімге, сеніммен әрекет етуге ұзақ, күрделі
жолдан өтеді. Демек, үйелмен жеке адамның тәртібі және мінез – құлық
негізін қалайтын микро – ұжым.
Төртінші себеп – бұл сынып жетекшілерінің тәрбие жұмыстарындағы
олқылықтары мен кемшіліктері. Тәрбиесі қиын балалар жөнінде сынып
жетекшілерінің іс - әрекеті көпшілік жағдайда кейбір жұмыстармен ғана
шектеледі. Олар: әңгіме, сынып және оқушылар жиналыстарында талқылау,
оқушылардың ата – наларын мектепке шақыру. Мұндай жалпы және қарапйым
жұмыстар бойынша тәрбиесі қиын балаларды жан – жақты білу мүмкін емес.
В.Г.Степанов, В.А.Крутецкий мінез – құлықтағы қиындық мәселесін қарастыра
келе, оқушыларды екі қатарға бөледі.
Бірінші қатарға адамшершілік дамуында және мінез – құлқында, шамамен
алғанда өте үлкен емес ауытқушылықтары бар оқушыларды жатқызады, олар –
тәртіпсіз, жалқау, қыңыр, дөрекі, өтірікші балалар. Тәртіптілікті мынадай –
қалыптасқан тәртіпті емес белгілері бөлініп қарастырылады, өзіне және
басқаларға деген жоғарғы талап қоюшылық, киіміндегі тазалық және жинақтылық
сияқты және т.б. көрсеткіштерден айқындалады. Тәртіпті емес мінез – құлықты
осыған қарама – қарсы көрсеткіштерден: жұмыстан жалтарып кетуге тырысу,
берілген тапсырманы орындамау, адал еместік, өзінің жеке қызығушылқтарын
достарының арасында жүзеге асыруға тырысу, үнемі тәртіпті бұзуынан және
т.б. байқалады.
Екінші қатарға жеке акцентуациясына және мінез – құлқында қиындығы бар
балаларды жатқызады. Мінез акцентуациясы – бұл жеке бітімдегі аса
күшейтілген мөлшердің ең ақырғы түрі. Сондықтан психогендік ықпалдарға
жататын белгілі қатардың кейбір осалдығы білінеді. Олар психогендік
бұзылудың дамуы үшін сендірілген факторлардың психопатиялық даму, реактивті
ұжымданып, ауру (психоз), мінез – құлықтың потолгиялық бұзылуына себепші
болған жағдайлар және т.б. салдары болып табылады. Жеткішек жастағы
балаларға жүргізілген жеке құрылымдағы зерттеулер бастауыш мектеп жасындағы
оқушылардың жеке ерекшеліктерін талдауы үшін негізгі қызмет атқарады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Құқықты әлеуметтендірудің негізі
2. Құқықтық мәдениетті меңгерудің жолдары
3. Қылмыстық тәртіптің қалыптасуына жанұяның ықпалы
4. Жағымсыз жанұялардың типтері
5. Құқықты әлеуметтендірудегі кемістіктерге сыртқы ықпалдардың әсері
№ 5 Дәріс: Құқықтың сананың қалыптасуы
1. Сана туралы түсінік.
2. Сананың құрылымы мен функциялары.
3. Құқықтық сана қалыптасуының мәдени тарихи алғы шарттары
Сана психиканың ең жоғарғы формасы және тек адамдарға ғана тән.
Сана жалпыны және болмыстағы елеуліні тану қабілеті сияқты қасиетімен
ерекшеленеді. Жеке адамның санасы мен қоғамдық сана диалектикалық бірлікте
болады.Жеке адам санасы оның болмысын ғана бейнелеп қоймайды, сонымен қатар
адамзат жинақтаған білімді меңгеру нәтижесі де болып табылады. Сана
обьективтік болмыс жайында қорытылған білімнен ғана емес, сол болмысқа
белгілі түрдегі қатынастардан да көрініп тұрады. Әрбір адамның ішкі
дүниесін құрайтын білімдердің, қатынастардың, уайымдардың көпшілігін адам
саналы түрде түсіне бермейді.
Санадан тыс құбылыс әрбір адамның психикалық әрекетінің міндетті
құрамдас бөлігі. Сананың айқын сана, астар сана, санасыздық сияқты түрлері
бар. Айқын түсіну аумағынан, ағзаның ішкі және сыртқы орталарынан бір
мезетте келіп түсетін сигналдардың барлағының аз бөлігі ғана өз көрінісін
табады. Айқын сана аумағында пайда болған сигналдарды адам өз мінез құлқын
саналы түрде басқаруға пайдаланады. Сана мен санадан тыс құбылыстар
үйлесімді бірлікте жұмыс істейді. Психика мен сананың дамуы және пайда
болуы –генезисі тығыз байланыста болады.
Сана – адам шындығының ең жоғарғы бейнелеу дәрежесі болып
табылады. Психологиялық ғылым тарихында сана ең күрделі мәселелердің бірі
болып табылады, бұны материалдық және идеалды түрде әлі де шешілмеген.
Ғалымдар қандай философиялық бағыт қолдағанына қарамастан, оны рефлекстік
әрекетпен байланыстырады. Яғни басқа психологиялық әрекет және өзін-өзі
тануға дайындық. Мұндай қабілеті бар адам ғылым психологиясының дамуы және
бар болуы мен байланысты, онсыз берілген класс феномені жабық болар еді.
Рефлекссіз адам өзінде психикасы бар екенін елестете алмас еді. Адамның
сонымен қатар бірінші психологиялық мінездемесі өзін субьект ретінде тану,
ойша елестету қабілеті, өзінің психологиялық және жағдайларын реттеу.
Оларды басқару, айнала қоршаған шындықты бейне ретінде қабылдау және көру
қабілеті. Өзін субьект ретінде сезінетін адам өзін әлемде тануға дайын
жеке ерекшеленген тұлға ретінде сезінеді. Шындықты ойша елестету және
қиялдау - сананың екінші басты психологиялық мінездемесі. Ол сана сияқты
біртіндеп тығыз бейне ретінде ерікпен байланысты. Саналы басқарылған елес
және қиял түрлері. Олар адам еркімен туған және өзгермеген жағдайда
айтылады. Мұнда шындығында бір қиындық бар. Елестету және қиял үнемі
саналы ерік реттеуімен болмайды. Осыған байланысты сұрақ туады.
Сана ағынын өзіне елестететін жағдайда біз онымен байланыста бола
аламыз ба? Бұл жағдай сана жайлы емес, ал сана және санасыз психологиялық
жағдайлар арасындағы сана алды жайлы айтқан дұрыс болар еді. Басқа сөзбен
айтқанда, сана адам психологиялық әрекеті жағынан үнемі еркі реттеуімен
байланысты. Нақты сәтте жоқ немесе мүлде жоқ (елестету, қиял, арман,
фантазия) шындықты елестету сананың психологиялық мінез ретінде танылады.
Бұл жағдай адам еркімен, саналы түрде елестетуден алшақтап, басқа ойда,
өзінің бар ілтипатын қандай да бір бейнеге, өзінің елестетуінде дамытады.
Бұл нақты жағдай ол мүлдем көрмейді немесе көретін жағдайы емес.
Психологиялық процестермен немесе жағдайларды еркімен басқару санамен үнемі
байланыста болады Психологиялық ескі кітаптарында «Сана» және « Ерік»
туралы тақырыптар үнемі бір уақытта талқылануы кездейсоқ емес. Сана сөзбен
байланысты. Сезіну және қабылдау елестету және жадыда сақтау саналы
бейнелердің айырмашылығы спецификасының тұрақты қатарында мінезделеді.
Сана сипаты құрылысы санада барлық жағдай бейнеленбейді, ал оны
басты, нақты, нәрсені мінездемесінен тұрады. Сана үнемі сөз түсінік
қолдануымен үнемі байланыста, олар өзінде ортақ және ерекшеленген сананың
бейнеленген сипатынан тұрады. Адам санасының үшінші мінездемесі - бұл оның
коммуникацияға бейімділігі. Тіл және басқа деп аталатын жүйе көмегімен
басқа тұлғаларға берілуі коммуникативті мүмкіндіктер көптеген жоғарғы
жануарларда бар, бірақ олар адамдардікімен басты жағдаймен ерекшеленеді:
тіл көмегімен адам өзінің ішкі жағдайын хабарлап қана қоймай, ол білгенін,
көргенін, елестетуін нақты әлем жөнінде мәліметтерін жеткізе алады. Тағы
бір адамның ең ерекшелігі интеллектуалды сызба. Нақты зерделі құрылым
сәйкесіне адам қабылдайтын және қоршаған орта туралы және өзі жайлы
информацияның сақталуы - сызба деп аталады. Сызба адамның информацияны
белгілі бір жүйеге келтіретін түсінік, логикалық операция, ережеден турады.
Елестету аймағында жұмыс істейтін сызба мысалдарымен біз кітаптың танымдық
процесс жайлы қарастырғанда кездестіреміз. Тіл және сөйлеу екі әртүрлі
бірақ бір-бірінен байланысты сананы қалыптастырады: түсінік жүйесі және
сөздің түсінік мағынасы. Сөздің мағынасы деп - сөйлеуші адамның сөйлем
мазмұны. Мағына өзіне сөздің қолданылуындағы барлық түрін қосып алады және
сөздік мағына жүйесі қоғамдық сана қабатынан тұрады, ол тілдің белгілер
жүйесі әр адам санасынан тыс алынған. Психологияда сөздің мәні деп – сол
белгіні немесе спецификалық белгіні айтады. Ол адам сөйлегенде мәнге ие
болады. Сөз мәнімен көптеген сезім, ой, бейнелер байланысты.
Сана сөйлегенде ғана емес бейне формасы түрінде де бар болады. Бұл
жағдайда ол сәйкестендірілген бейнелер тудыратын екі белгі жүйесі
қолданылуы мен байланысты. Айқын мысал: Адамның сана бейнесінің айқын мысал
ретінде әдебиет, ән, көркемөнер бола алады. Олар шындықты бейнелеу формасы
ретінде көрінеді. Адам санасының пайда болуы және дамуының басты шарты
адам шындығының өнімділігі болып табылады. Бұл адамдардың бір-бірімен
арасындағы қатынасты талап ететін шындық. Тұлғаның сана тарихта топтық
процесс кезінде құрылған, адамдар бір іспен айналысу үшін әрқайсысы өзіне
бірлескен жұмыс мақсатын елестету керек. Бұл мақсат сөзде айқындалған және
анықталған болу керек. Дәл осындай онтогенезде баланың жеке адамдық санасы
дами бастады. Оның құрылуына үлкендердің баламен бірлескен іскерлік және
активті қарым-қатынасы қажет. Ең басында фило-және онтогенездік адамның
санасының дамуының субьективтілі құрылысы сөз болып табылады. Адам
санасының дамуына өнімділік адам шығармашылығының мінезі басты мағына
береді. Сана арқылы адам сыртқы әлем жайлы ғана емсе, сонымен қатар бейне,
сезім, елестету, сезіну және өзін-өзі таниды. Басқа адам үшін сезіну
жолдары жоқ. Адамның бейне, ой, елестету сезімі материалды түрде олардың
шығармашылық еңбегінің құрамында айқындалады. Сондықтан шығармашылықта өзін-
өзі тану әдістері және адамның санасының даму жолдары бар.
Құқықтық сана адамның жеке басының қалыптасуында ерекше орын алады және
үш компоненттен тұрады:
- интеллектуалдық (танымдық)
- Бағалау (эмоционалдық)
- Тәртіп мөлшері (еріктік эмоцианалдық)
Адамның құқықтық сана- сезімінің қалыптасуына көптеген факторлар әсер
–етеді; әсіресе балалық және мектептегі шақтары. Баланың адамгершілік –
құқықтық сезімдерінің қалыптасуында әке-шешесі ерекше орын алады. Сондай-
ақ, микроортасы, мектеп жасына келгенде мектептегі оқу-тәрбие жұмысы,
ережелер мен тәртіпті орындау маңызды. Құқықтық сананың қалытасуында
ақаулардың пайда болуы көптеген фактроларға байланысты, әсіресе жеке
басының қалыптасуында болған әр түрлі тежеулер. Жеткіншектік кезеңдегі
балалардың өзіндік санасының қалыптасуы - өзіне-өзін дәлелдеу, сыртқы
келбетін, ақыл-ой, моральдық, ерік сапаларын бағалауы жүзеге асады. Өзін
идеалмен байланыстыруы, өзін-өзі тәрбиелеу бағалауы жүзеге асады.
Жеткіншектер арасында құқық бұзушылар мен қылмыстық әрекеттер
санының көбеюі көптеген себептерге байланысты. Психологтардың зерттеу
мәліметтері бойынша қоғамда қалыптасқан нормалардан ауытқуға себепші
девианттылық пен аддиктивті мінез-құлықтар. Ғалымдардың зерттеулері
негізінде жеткіншектердің психологиялық мінез бітістерінің қалыптасуына
объективті және субъективті факторлар ретінде көптеген себептер ықпал
ететіндігі анықталды. Біріншіден, білім мен мәдени өрісі төмен ата-аналар
баласының жан дүниесіне үңілмей, педагогикалық заңдылыққа сыймайтын талап
етеді. Жеткіншектердің жасына, қабілетіне, іскерлігіне, мүмкіндігіне сай
келу-келмеуін ескермеуден, балалар жанұя ортасында адамгершілік қадір-
қасиеттері мен сезім талғамдары, логикалық ой-өрісі талабына сай жетіле
алмайды. Екіншіден, үнемі ұрыс-жанжал, төбелес, бірін-бірі жәбірлеу
кездесіп тұратын жанұяда өскен жеткіншектердің – дөрекілік, ұрлық,
жалқаулық, қиқарлық жағымсыз мінезді «қиын» бала атануы.
Жеткіншектердің жас ерекшелігіне мән берудің зор маңызы бар.
Жеткіншектердің «қиын» мінездері пайда болуының физиологиялық,
психосоматикалық негіздері бар.
Адамның тұлғалық дербес ерекшеліктері қалыптасуы барысында, әсіресе,
жеткіншектік кезеңдегі психофизиологиялық дамудағы өзгерістердің алатын
орны ерекше. Жеткіншектер үшін әлеуметтік қоршаған орта мәнді рөл атқарады.
Сондықтан жеткіншектердің агрессивті мінез-құлық себептері құрбылармен
тұлғааралық қатынастарынан, сонымен қатар ел үшін референтті болып
саналатын топта қабылданған әлеуметтік талаптар мен шарттардың ықпалынан
қалыптасатындығы зерттелген.
Жеткіншектік кезеңдегі мінез-құлықтың бұзылуы және агрессиялық жағымсыз
жағдайлардың негізгі себептері психикалық әртүрлі зақымдануларға, отбасы
тәрбиесіндегі кемшіліктерге және дау-дамайларға да байланысты болады.
Жеткіншектік кезеңдегі жаңа бағыттағы қалыптасулар мен қарым-қатынас
деңгейінің өсуіне байланысты жеткіншектердегі өзіндік сананың өсуі, ата-
анасымен, үлкендермен, құрдастарымен қарым-қатынасы күрделенеді.
Жеткіншектік даму біршама тұрақты өзіндік саналы бағалауға және анықталған
талаптардың деңгейіне әкеледі. Дегенмен жеткіншектік кезеңдегі іс-
әрекеттеріне қатысты сипаты реттелмейді. «Қиын» жеткіншектерде жалған
құндылық, қоғамға қарсылық көрсететін терең тұлғалық өзгерістер байқалады.
Жеткіншек–бұл адамдардың өзіне бағытталу кезеңі, өзін тану барысындағы
психологиялық құнды құрылым ретінде өзіндік жетілуге жағдай жасау кезеңі.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Сананың психологиялық мінездемесі.
2. Құқықтық сананың қалыптасу жолдары.
3. Құқықтық сананың қалыптасуына ықпал ететін факторлар.
№ 6. Дәріс: Криминалдық психология
1. Қылмыстық тәртіп психологиясы.
2. Қылмыскерлердің психологиялық типтері.
3. Қылмыскерлердің жеке басының психологиялық ерекшеліктері
Криминалдық психология – қылмыскердің жеке басының психологиялық
ерекшеліктерін, қылмыстық топтың қылмыскерлік мотивациясын, қылмыстық
әрекеттің алдын-алу мен болдырмаудың жолдарын зерттейді. Кез келген адамның
әрекеттерін түсіну үшін сол адамның психологиясын, әлеуметтік психикалық
құбылыстар мен психикалық механизмін білу өте қажет.
Қылмыстық психология: қылмыстық мінез-құлықтың таралуына
психологиялық факторлар ролінің мәселесін, жеке бастың қылмыстануындағы
биологиялық және әлеуметтік факторлардың ролін, қылмыскердің жеке басы
туралы түсінікті қылмыскерлердың психологиялық түрлері; қылмыстық әрекетті
жасаудың психологиясы, берекесіз, бейімделмеген, рецедивті және
жасөспірімідер психологиясының; топтық және ұйымдасқан психологиясын,
кінәлілермен жауаптылардың психологиясын қарастырады.
Заң бұзушы адамның анатомо-физиологиялық жүйесінің бұзылулары
анықталған. Сондықтан да жазалаудан кейін өз тәрбиелерін өзгерте алмайды.
Н.Ф.Кудряцева, В.Е.Эминова еңбектерінде бұл себеп, біз білетіндей әрбір
адамда өзіне тән темпераменті болады. Сондықтан да бұл кейбір жағдайда
тұқым қуалаушылық фактордың әсерінен және де бала туа сала жаман тәрбиеге
жақын болуы мүмкін. Егер бұны ата-анасы қалай жеңуді білмесе, жөндемесе,
жасөспірімдік кезеңде әртүрлі психикалық бұзылыстарға ұшырауы мүмкін.
Шеппардтің көзқарасы бойынша органикалық себептер әр қылмыскердің
25%-ын құрайды. Мысалы, ол 10-15 жасар қыз бала туралы айтады. Ол
инсулиннің жетіспеушілігінен зардап шеккен, яғни қанының құрамында қанттың
мөлшері өте аз болған. Жасөспірім құбылмалы көңіл күйімен,
импульсивтілігімен, агрессивтілігімен ерекшеленген. Дұрыс емделу мен диета
толық емделуге мүмкіндік берді. Ол баска да адамдар туралы көрмеушіліктен
зардап шеккендер. Органикалық себептер сонымен катар босануға дейінгі және
кейінгі асқынулардан болуы мүмкін.
Қылмыскер-ол қылмыс жасаған адам болып табылады. Статистика болса, тек
ұстап алғандарды немесе сотталғандарды ғана қылмыскер есептейді. Ал бұл
екеуі бірдей нәрсе емес. Қазіргі кезде қылмыстық әрекеттің шығу себептері
жан-жақты зерттелуде. Әсіресе, тұқым қуалайтын факторлардың қылмысқа әсерін
зерттеуде қылмыскердің интеллектісі мен әлеуметтік-экономикалық статусы
бірдей есепке алынады.
Тұқым қуалайтын факторлардың қылмысқа әсерін зерттеудің мысалы
ретінде артық Y-хромосомасы (XYY) мен Клайнфельтер синдромын (XXY) айтуға
болады. Қылмыскерлердің арасында осындай мутациялары бар адамдар жалпы
популяцияға қарағанда 7-10 рет қалыпты жағдайдан жиі кездеседі. Мұндай
мутациялары бар адамдардың ақыл-ойларының дамулары артта, интеллект
коэфициенті төмен, әлеуметтік бейімделулері нашар, эмоциялары мен
агрессивті әрекет-қылықтарын қадағалай алмайды, яғни өз-өздерін ұстай
алмаушылықтары жарқын көрініс береді. Артық хромосома мен Клайнфельтер
синдромымен ауыратын адамдардың қылмыс жасауларының себептері агрессиямен
байланысты емес.
Осы көрсеткіштер бойынша Клайнфельтер синдромы мен қалыпты
қадағалаудың арасындағы қылмыстың көрініс беруі айырмашылығы жоғалады.
Артық Y-хромосомасында (XYY) айырмашылық қалады. Ол жеке тұлғаның
дамуындағы қосымша бұзылыстармен байланысты, солардың нәтижесінде адамның
қоғамға бейімделуіне кедергі туындайды. Көп жағдайларда оларда эмоционалды
стимулдандыру кезіндегі импульсивтілік, эмоцияны қадағалай және ұстай
алмау, реакцияның басым болуымен жүреді. Жоғары агрессивтілік қоғамда
қалыпты бейімделуге кедергі жасайтынын ескерген жөн.
Адамдардың қылмысқа баруының тағы бір себебі ретінде гипогликемияны
айтуға болады. Гипогликемия деп, қанның құрамындағы глюкоза деңгейінің
төмен болуын, тамақтанғаннан кейін 4-6 сағаттан соң глюкозаның көлемі 10мг%
-тан төмен болса, жоғары тітіркенушілік пен антиәлеуметтік әрекет-қылық
көрініс беретіні анық болды. Гипогликемия Кволля тайпасының индейецтарында
жиі кездеседі, сондықтан олар қатал, тітіркенгіш, тұйық, суық адамдар болып
келеді.
Ер адамдардың қылмысының негізі ретінде геннің нүктелік мутациясы А
(МАОА- генді кодтайтын моноаминооксидаз ферменті) да есте болуы керек.
Көптеген психодиагностикалық әдістер арқылы қылмыскердің психикалық
ерекшеліктері мен қасиеттері психология ғылымында кеңінен анықталып
жүргізілуде. Қылмыстық әрекеттерді жасаған адамдар арасында қылмыстық
дамуында кемсітігі, ауытқуы, тежелуі немесе «аномалды жағдайларда»
кездеседі.
Жасөспірімдердің қылмыстық топтарына кіруіне итермелейтін себептерінің
бірі–жанұядағы түсініспеушілік мәселесі. Егер жасөспірімдер өздерінің
эмоционалды және жанұядағы социалды қажеттіліктерін қанағаттандыра алмаса,
ол қылмыстық топтардың құрамына еніп, өзін сол жерден табуға тырысады.
Қылмыстық топқа енген соң, жасөспірім жалғыз өзі жүрсе ешқашан қолы
бармайтын қылмыстарды жасайды. Бұл топтар барлық қоғамға қорқыныш, қауіп
тудырып отыр.
В.Г. Степанов, В.А. Крутецкий мінез–құлықтағы қиындық мәселесін
қарастыра келе, қылмыскерлерді екі қатарға бөледі. Бірінші қатарға
адамгершілік дамуында және мінез–құлқында, шамамен алғанда өте үлкен емес
ауытқушылықтары бар оқушыларды жатқызады, олар–тәртіпсіз, жалқау, қыңыр,
дөрекі, өтірікші балалар. Тәртіптілік өзіне және басқаларға деген жоғарғы
талап қоюшылық, киімдегі тазалық және жинақтылық сияқты және т.б.
көрсеткіштерден айқындалады. Тәртіпті емес мінез–құлықты осыған
қарама–қарсы көрсеткіштерден: жұмыстан жалтарып кетуге тырысу, берілген
тапсырманы орындамау, адал еместік, өзінің жеке қызығушылықтарын достарының
арасында жүзеге асыруға тырысу, үнемі тәртіпті бұзуынан және т.б.
байқалады. Екінші қатарға жеке акцентуациясында және мінез–құлқында
қиындығы барларды жатқызады.
Жалпы алғанда, қылмыскерлердің өзіндік психикалық ерекшеліктері,
тәртіптері бар. Бірақ оларлың көпшілігіне әлеуметтік ортаға бейімделуі
өзіне-өзі қанағаттанбауы, кқңілі толмауы тән. Мінездері ерекше: шыдамсыз,
өз-өзіне деген төмен, ойланбай істейтін істері көп, эмоционалды
жетіспеушілік болады. қарым-өатынасқа түсуде де өзіндік тән ерекшеліктер
бар: айналасындағылармен қарым-өатынасқа түсе алмауы, басқаның көзқарасын
түсінбеуі, өз-өзіне сын көзбен қарай алмауы. Қоршаған ортаға, адамдарға
түсініспеушілік, дұшпандық көзқарас, басқалардан оқшаулану, қызғаныш,
агрессивті мінез қалыптасады.
Аталған психикалық сипаттар әр түрлі дәрежедегі қылмыскерлердің
бәріне бірдей сай келмейді. Солардың ішінде талан-таражға салынушылар –
басқа қылмыскерлерге қарағанда әр түрлі әлеуметтік жағдайларға бейімделген.
әлеуметтік нормалар мен талаптарға салмақты өз тәртібін жақсы бағалай
алады. Қарым-қатынасқа еркін түсе алады, лидерлік басшылыққа басым.
Ұрылар алаяқ зорлаушылардан айырмашылығы импульсивтілігі төменірек,
мінездері иілгіш қарым-қатынаста еркін түсе алады. Кісі өлтірушелер
импульсивтіліг өте жоғарй эмоционалды қызығушылығы басым, алаңдаушылығы,
күдікшілдігі, кекшілдігі, жанжалға жақындығымен сипатталады. Жоғары
аталғандардан басқа қылмыскерлердің мына типтері бар: киллерлер, сексуалды
маньяктар, әйелдер арасындағы қылмыскерлер.
Қылмыстық әрекеттердің мотиві:
- өзін-өзі басқару
- қорғаныс мотивациясы
- басқару мотиві
- ойын мотиві
- өзін-өзі ақтау мотиві.
Девиантты мінез-құлық қазіргі кезде өте кең тараған проблемалардың
бірі. Бұрын мінез-құлық ауытқушылығын тек ер бала жеткіншектеріне тән десе,
соңғы жылдары қыз баланың да мінез-құлқы көңіл аудартуды талап етеді.
Сонымен қатар, бұл жұмыс қыздардағы тек ұсақ құқық бұзушылық, алкогольдікі
немесе токсикомакцияның деңгейлерінің өсуімен ғана шектелер емес. Ең
маңызды әлеуметтік мағынаға ие мінез-құлық ауытқушылығы және соған сәйкес
оның ауыр түрлері де болады. Сонымен бірге, жеткіншек қыздар жеткіншек
ұлдардың мінез – құлқының бұзылуына түрткі болушы яғни оларға тікелей әсер
ететін «рухтандырушы» болып табылады.
Қылмыстық мінез–құлықтың және ауытқуының көрінуіне түрткі болатын
білім беруімен байланысты әр түрлі факторлардың келесідей түрлерін бөліп
көрсетуге болады:
- Ассоциальды мінез-құлық психобиологиялық деңгей негізінде әсер етуші
индивидуалды әлеуметтік жағдайының бейімделуін қиындатады ;
- Жанұялық және мектептегі тәрбиенің кемшілігінің әсерінен көрінетік
психологиялық – педагогикалық фактор;
- Оқу–тәрбие ұжымында, көшеде, жеткіншектің жанұясының адамдарымен
біріккен іс-әрекетіндегі ағымсыз ерекшеліктерін ашушы әлеуметтік
психологиялық фактор;
- Идивидтің белсенді қарым–қатынас оратуға өзі таңдаған қоғам ортасы,
нормаларға және өзін қоршаған құндылықтарға, педагогикалық әсері мол жанұя,
мектеп, қоғам. Сондай–ақ өзінің мінез–құлқын өзі реттеуші қабілетінің
тұлғалық бағасының бағытын көрсетуші жеке тұлға факторы;
- Әлеуметтік экономикалық және әлеуметтік шарттардың қоғамдағы алатын
орнын анықтаушы әлеуметтік фактор.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Қылмыстық психологиясының мақсаты мен міндеттері.
2. Қылмыскерлердің психологиялық типтері.
3. Қылмыстық әрекеттің мотивациясы
4. Қылмыстық мінез-құлықтың қалыптасуына ықпал етуші факторлар
№ 7 Дәріс: Қылмыскер жеке басының психологиясы
1. Қылмыскердің (жеке басы) тұлғасына психологиялық сипаттама.
2. Қылмысмық әрекеттегі жас ерекшеліктер.
3. Қылмыскердің психикалық ерекшеліктері мен қасиеттері
Қылмыскердің (жеке басы) тұлғасы немесе қоғамға қарсы қауіпті істерді,
заңдарға қарсы, заңдар тыйым салатын әрекеттер жасаған адам – қылмыс
жасауға ықпал еткен адамның қасиетін, қарым- қатынасын, оның адамгершілік
және рухани әлемін; даму- жетілу барысындағы психикалық ерекшеліктерін,
әлеуметтік жағдайлармен байланыстылығын, әлеуметтік мәнін айқындайтын
күрделі (симптомокомплекс) себептер жиынтығын ашумен сипатталады.
Қылмыстық құқық жайлы ғылымдар саласында қылмыскер тұлғасы деген
ұғымды кез келген қылмыстық әрекет жасағанда ақыл- есі дұрыс адам деп
қарастырады. Қылмыскер тұлғасы ұғымы қылмыстық әрекеттердің себептерін
түсіндіретін, оның қоғамға қауіптілігін сипаттайтын, қылмыстық іс-
әрекеттермен байланысты әлеуметтік- демографиялық, әлеуметтік-
функционалдық (рольдік), психикалық белгілерін қамтитын тұтас кешен. Заң
психологиясында қылмыс жасаған адамның психикалық ерекшеліктеріне ғана
көңіл аудармайды, сондай- ақ оның жасына, психикалық қабілетіне,
функционалдық- рольдік белгілеріне, интеллект, эмоциялық- еріктік және
басқа да қасиеттеріне ерекше мән беріледі.
Криминологтардың пікірі бойынша әйелдерге қарағанда, еркектер арасында
қылмыстық әрекеттермен көбірек айналысатындығы анықталған. Әсіресе,
қылмыстық әрекеттің белсенділігі 25-29 жастағылар арасында жоғары болатыны,
одан кейін 18-24 жас, 14-17 жас, 30-45 жас екендігі анықталды. 30-жастан
кішідегілердің арасында кісі өлтіру, біреудің денсаулығына зиян келтіру,
тонау, ұрлау, төбелесу, бұзақылық, зорлау сияқты әрекеттер жиі кездеседі.
Төбелес шығару, бұзақылық, тонау, ұрлау әрекеттерімен айналысқандардың
тұрақты мекен тұрағы, жұмысы жоқ, еңбек етудегі тұрақсыздығы тән болса,
зорлау, қорлау, ауыр қылмыс әрекеттерін білімдері төмен тұлғалар
жасайтындығы дәлелденген. Ал білімдері жоғары қылмыскерлер – өз қызметтік
лауазымдарын асыра пайдалану, мемлекет құндылықтарын тонау т.б. істермен
айналысады.
Ал жастар мен жасөспірімдер арасындағы қылмыстық әрекеттердің
белсенділігі олардың әлеуметтену барысындағы жағымсыз факторлардың:
тәрбиедегі кемістік, мәдениет деңгейінің төмендігі, қызығушылықтар мен
өмірлік құндылықтар жайлы түсініктер шектелгендігі, өмірлік тұрақты
бағыттарының жоқтығымен сипатталады.
Осы аталған әлеуметтік – демографиялық белгілер адамның психикасы мен
психикалық спапаларымен тығыз байланысты. Мысалы, білім деңгейінің
төмендігі адам интеллектісінің таяздығымен байланысты болса, ал әлеуметтік
бейімделудегі қыйындықтар еріктік, эмоционалдық тұрақсыздылығымен,
агрессивтілігі мен импульсивті жоғарылығымен сипатталады. Сондықтан
әлеуметтік-демографиялық белгілерді талдау арқылы қылмыскердің әлеуметтену
үрдісін, психикалық қасиеттерінің қалыптасуына түсінуге көмектеседі.
Ал жастар мен жасөспірімдер арасындағы қылмыстық әрекетінің
белсенділігі, олардың әлеуметтену барысындағы жағымсыз факторлардың,
мәдениеттерінің таяздығы, қызығушылықтары мен өмірлік құндылықтарының
төмендігі, өмірлік тұрақты бағыттарының жоқтығымен сипатталады. Осы аталған
әлеуметтік- демографиялық белгілер адамның психикасы мен психикалық
сапаларымен тығыз байланысты. Мысалы, білім деңгейінің төмендігі мен
білімінің, мәдениетінің, адамның интеллектісінің таяздығымен байланысты
болса; әлеуметтік бейімделудегі қиындықтар адамның еріктік-жігер, эмоцияның
тұрақсыздығымен, агрессивтілігі мен импульсивтілігінің жоғарлылығымен
сипатталады. Сондықтан, әлеуметтік- демографиялық белгілерді талдау арқылы
қылмыскердің әлеуметтені үрдісін, психикалық қасиеттерін қалыптасуын
түсінуге көмектеседі.
А.Р.Ратинов қылмыскердің қылмыстық әрекетпен айналыспайтын адамдар
арасындағы айырмашылығы олардың дербес ерекшеліктері жиынтығының кешеніне
байланысты деген. А.Р.Ратиновтың көзқарасын жақтай отырып, О.Д.Ситковская
сот қылмыстық әрекеттің механизміне әсер еткен адамның психикалық
қасиеттері мен жағдайларға көңіл аударуды ұсынған. Сондықтан Ситковская
адамның қылмыстық делеваттық қасиеттерін 2 топқа бөлген:
1. Адамның адамгершілік құндылықтары, өмірлік позициясы, интеллект даму
деңгейі, қылмыстық әрекетке қатынасы, сондай–ақ заңдылықтарды түсінуге
мүмкіндік береді;
2. Өз мінез–құлықтарын ырықты меңгеру қабілеті: өз-өзін ұстай алуы,
реттеуі, жүйке жүйесінің ерекшеліктері, еріктік, эмоциялық тұрақтылығы.
Қылмыстың психологиялық факторы: қылмыс жасауға итермелейтін
себептердің бірі ажырасқан отбасылардың көптеп кездесуі. Яғни, осындай
жанұядан шыққан жасөспірімдердің қылмысы. Бірақ айырылыспай әрқашан ұрсыс-
керісте болатын жанұя жасөспірімдері де қылмыс жасауға жақын болып келеді.
Сондықтан, қылмыстың психологиялық факторы жанұядағы қарым-қатынасқа
байланысты. Жасөспірімдер ата-анасының қамқорлығы мен қадағалауынан тыс
қалады. Көп жағдайда екі түрлі жынысты жасөспірімдер анасына жақын болып
келеді. Әкесі жағынан жақындықтың аз болуынан ұл балалар қылмыстық іс-
әрекетке көбірік барады. Әке-шешесінің бір-бірімен ұрсысып, қарсыласып
жүрген отбасынан шыққан балалар өздерінің агрессивтілігімен және
салмақсыздығымен өз құрдастарынан ерекшеленеді. Зерттеу нәтижесіндегі
себептердің бірі – балалық шағынан бастап қамқорлық, мейірімділіктің
жетіспеушілігі. Кей жағдайларда заң бұзушылық іс-әрекетке эмоционалды
жағынан сау балалар; тек кері, қате тәрбиеленгендер баратыны, қыздардың өз
ата-анасының іс-әрекетін қайталағаны кездеседі.
Қылмыстың биологиялық факторы: қылмыстардың көбі сыртқы себептердің
ықпалынан жасалады. Бірақ, кей жағдайларда органикалық және биологиялық
факторлардың тікелей және жанама әсер етуі кездеседі. Мысалы, қылмыс
жасаған жасөспірімдер арасында бас миының маңдай жазығының дамымай артта
қалуы нейрофизиологиялық бұзылыстарына, өз іс-әрекетіне жауап бермеуіне
әкеледі. Бірақ, бұл танымдық процестің бұзылуы дегенді білдірмейді, тек
бұндай жасөспірім өзіндегі білімді пайдаланып қана іс-әрекет жасай
алмайтындығын білдіреді.
Қылмыскердің психикалық ерекшеліктері мен қасиеттері қазіргі
психология ғылымындағы көптеген психодиагностикалық әдістермен анықталады.
Қылмыстық әрекеттерді жасаған адамдардың арасында психика дамуында
кемістігі «аномальді» жағдайларда кездеседі. Олардың эндогенді, экзогенді
себептері бар және мінез- қылықтық, әрекеттік өзіндік сипаттары анықталған.
Көптеген аномальді мінез- қылықтардың ішінде соттық психиатр мен
психологтарды психопатиялық жағдайлар көп алаңдатады. Олардың еріктік-
эмоциялық тұрақсыздығы, интеллект дамуындағы ерекшеліктері, криминогендік
ортаға тез бейімделуі, қылмыстық әрекеттер мен шараларды тез үйренуі
байқалады. Психопатиялық бұзылуы бар адамдарды былайша топтастырады:
І. Психопатиялық қозба (аффективті) түрі. Эмоционалды
тұрақсыздық, өзін ұстай алмау, тез қозу, ашуланшақ, импульсті, ескертулерге
жоғарғы қозу (аффективті), қатыгездік, кекшілдік тән. Олар:
- Қозба психопатиялық тұрақсыздық түрі – еріксіздік, немқұрайлылық,
барлығына жеңіл қарау, сын тұрғысынан қарауы өте төмен, шыдамсыз келеді.
Алаяқтық, бұзақылық, қаңғыбастық, құжаттық режимді және қоғамдық тәртіпті
бұзу сияқты әрекеттермен айналысады.
- Қозба психопатиялық паранояльді түрі – өзін басқалардан жоғары қою,
өкпелегіш, күдікшіл, тез қозғыш, қозуы жоғары, шыдамсыз, басқалардың
көзқарасына шыдамсыз, ақыл- ойы таяз, бір жағдайларға байланғыш, зорлау,
қинау әрекеттерімен айналысатындар.
- Қозба психопатияның истероидті түрі – интеллектісі таяз, өтірікші, қарым-
қатынаста жалғандылық, эмоциналды тұрақсыздық, көтің көзінше өзін көрсетуді
ұнатады.
ІІ. Психопатияның баяу түрі: олар астениктер, психоастениктер,
психопатиялық аутисттік түрлері болып бөлінеді :
- Астеникалық сипаты - әсер алғыштығы жоғары, тез шаршағыш, сезімталдығы
жоғары, ұялшақ, өзіне сенімсіз, өз бойындағы кемшіліктерді ерекше сезіну
тән.
- Психопатияның психоастеникалық түрі : күдікшіл, алаңдаушылық,
сенімсіздік, қиын жағдайларда өзінің күдікшілдігігнен шешім қабылдай алмау.
Олар қоғамда қалыптасқан тәртіпке қарсы әрекет жасайды, қоғамға пайдалы
еңбекпен айналысудан, әскери міндет атқарудан қашады.
- Психопатиялық бұзылудың аутостикалық шизойдты түріне : тұйық,
сезімталдықпен жараланудың жоғарылығы, эмоциялық бөтенсінумен суықтық
басым, қатігез болады. Оларға алдына қойған мақсатқа жетуге ұмтылу,
аффективті уайымдау, дау – дамай жағдайларды зорлық – зомбылық,
агрессивтілік, қатыгездңк сияқты ерекешеліктермен сипатталады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Қылмыскер тұлғасына сипаттама
2. Қылмыстық әрекеттегі жас ерекшеліктер
3. Қылмыстың психологиялық факторы
№ 8. Дәріс: Жасөспірімдердің қылмыстық мотивациясы
1. Жасөспірімдер арасындағы қылмыстық іс- әрекет мәселесі.
2. Жасөспірімдерді қылмысқа итермелейтін факторлар.
3. Жасөспірімдердің қылмыстық әрекетін алдын алу шаралары
Жасөспірімдік шақ психологиялық көптеген зерттеулерде «өтпелі
кезең», «дағдарыс кезеңі», «қиын» бала ұғымдарымен сипатталады.
Жасөсіпірімдердің ерекшелігі-олардың физиологиялық, дене кұрылысының,
күшінің, жыныстық белгілерінің қатты дамып өзгеруінде. Өздерін ересектер
санатында ұстап, ересектерден соны талап етеді. Жасөспірімдердің ересектер
жолына түсуі өте күрделі қарама-қайшылықта өтетін жағдай. Жасөспірімдермен
жүргізілетін психологиялық жұмыстардың маңызы күннен – күнге айқындалуда.
Жасөспірімдік кезеңде балалардың өзіндік санасының қалыптасуы өзіне-
өзін дәлелдеу, сыртқы келбетін, ақыл-ой, моральдық, ерік сапаларын бағалауы
жүзеге асады. Өзін идеалмен байланыстыруы, өзін-өзі тәрбиелеу бағалауы
жүзеге асады. Жасөспірімдердік психикалық жағдайын диагностикалау мәселесі
қазіргі кезеңде психологиялық қызметінің негізгі бағыты. Диагностикалық
жұмыс–баланың психикалық қызметі мен күйін ғылыми дәлелді тәсілдер арқылы
сандық сипатта бағалайтын және нақты сапалық тұрғыдан туындайтын, адам
психикасының көрінісі ізденіс аумағы.
Жеткіншектер ортасындағы агрессивті беталыстың өсуі біздің
қоғамымыздың соңғы жылдары көбейіп кетекен жастар арасындағы қылмыстық
істер, әсіресе жеткіншектер қылмысы ең күрделі де қиын әлеуметтік мәселеге
айналды. Сонымен қатар, денеге зиян келтіретін тұлғаға бағытталған
қылмыстық әрекеттер санның көбею деректері де бізді алаңдатуда. Сондай–ақ,
жеткіншек арасындағы жауыздық сипатқа ие топтық төбелестер жиіледі.
Психологтар кәсіби қызығушылығы кәмелетке толмаған тұлғаның өзгеру
деңгейіне және оның мінез–құлық ерекшеліктерінің сипаттау мәселесіне
тұрақтанған.
А.В.Филонов қайырымсыздықтың генезисін зерттей келе, мынандай
қорытынды шығарды, яғни жасөспірімдердің қайырымсыздық әрекеті көп
жағдайларда 11–16 жас аралығында тым қатты байқалады. Психологтардың ойынша
бұндай қайырымсыздықтың, мейірімсіздіктің көрінуі көп жағдайда баланың
ересектермен өзара қарым-қатынасындағы қайырымсыздықтан, әсіресе ата
анасымен қарым–қатынасында туындайды. Тұлғаның балалық шақта дұрыс
дамымауына көптеген ғалымдар көңіл бөлген. Әсіресе, Б.Холыст,
Н.Ф.Кузнецова. Кузнецованың айтуы бойынша, ерте балалық шақтағы
қарым–қатынас патологиясы аяғында бұзақылықты және күштеу мотивациясын
ескертуі мүмкін.
Қылмысқа барған жасөспірімнің мотивационді-қажеттілік сферасында терең
қозғалыстар байқалады, олардың әрекеттері төменгі импульсивті нұсқаулық
деңгейде жүреді. Мұндай әрекеттің мотивациясы жасырын болып, «мотивсіз»
қылмыс деген жалған көрініс береді. Ал олардың қажеттіліктері бір жақтылығы
мен шектеушілікпен, әлеуметтік жағымды қажеттілік түрлерінің дамымай
қалғандығымен, төменгі деңгейдегі қажеттіліктердің гипертрофиялық болуымен
ерекшеленеді.
Жалпы интеллектуалды дамудың жеткіліксіздігі, алдын-ала бейнелеудің
қалыптаспағандығы, өзіндік рефлексияның төмен болуы – қылмыскер
жасөспірімдердің негізгі айрықша ерекшелігі. Қылмыс жасаған жасөспірімнің
жүріс-тұрыс механизмдерін түсіну үшін «тұлғаның типі» деген ұғымды да
қарастыру керек. Тұлғалық тип дегеніміз – бағыттылық, жүріс-тұрыстың жалпы
әдістерімен сипатталынатын құндылық бағдар.
Жасөспірімдердің арасында қылмыстың көптеп таралуы зерттеушілердің
көңілін алаңдатып отыр. Бұл қылмыстың таралуының себептерін анықтау
мақсатында арнайы зерттеу жұмысын жүргізуге итермеледі. Негізгі себептерін
үлкен үш топқа бөлуге болады:
-Социологиялық фактор: Қоғам және мәдениет құрылымдарына байланысты.
-Психологиялық фактор бойынша: Белгілі адамның мінезінің ерекшелігімен
қарым-қатынас ерекшелігіне байланысты.
-Физикалық және органикалык элементтерінің әсерінен биологиялық фактор
Социологиялық-әлеуметтік фактордың ішінде, зерттеу нәтижесінде,
келесі себептер көп кездескен: - төменгі экономикалық – қоғамдық статус; -
мәдениеттегі зорлық және бұқаралық ақпарат құралдары; - алкоголь және
наркотикалық заттар; -құрдастарының әсері; - отбасындағы психологиялық және
атмосфералық жағдай
А.Е.Личконың айтуы бойынша әрбір құқық бұзушының мотивтері де әр түрлі
болып келеді. Мысалы, гипертимді жасөспірімдердің ұрлыққа түсуі - өзінің
жолдастарына өзінің мықтылығын көрсету, дәлелдеу болып табылады.
Көбінесе жасөспірімдердің қылмысты істеуі топ қылмысының арқасында жүзеге
асады, яғни жолдастарын қолдаудан соқыр талпыныс сияқты мотивпен топ ішінде
«авторитетке» иемдену. Криминогенді топтың тұрақтылығы, белгілі
жасөспірімдердің қылмысты істеумен қамтамасыз етіледі. Жасөспірімдердің
қылмыстық мінезінің негізінде көптеген мотивтер жатыр, олардың ішінде
бірінші орында өзін таныту мотиві және топтың ішіндегі бірінші орынға
талпыну және т.б. Криминогенді топ спецификалық психологиялық механизмдер
арқылы өздерінің мүшелеріне жан – жақты әсерін тигізеді :
1. Криминогенді топ қылмыстық әрекеттің негізінде жатқан бағдарлардың
және көз – қарастардың қалыптасуының базасы болып табылады. Психологиялық
механизмімен топ өзінің мүшесіне қылық көрсетсе, ол конформизм деп аталады.
Бұндай топтардың қаншалықты антиәлеуметтік бағыты көрінетін болса, онда
конформизм соншалықты қатты болып келеді.
2. Криминогенді топпен жасөспірімдердің идентификациясы қылмысты
орындаудағы кедергілерге деген ішкі мотивтерінің әлсізденуіне әкеп соғады.
Бұл құбылыстың негізінде психологиялық қорғаныс механизмдері жатыр. Әсіресе
сының негізінде орындалған және орындалатын қылмыстық істің
жауапкершілігінен іштей босатылады.
3. Криминогенді топ өзінің мүшелеріне қылмыстық әрекеттің
психологиялық механизміне конформизм сияқты, енді елітеу қосылады.
Жасөспірімдердің еліктеуге олардың жас ерекшелік ерекшеліктерімен
анықталады.
Көптеген зерттеулердің нәтижесі бойынша криминогенді топтың бір мүшесі
қалғандардың көзінше қылмысты орындайды. Содан кейін құрбы – құрдастарымен
әңгіме барысында қылмыстық әретіне мақтанып, олардан қолдау алады.
Жасөспірімдер істеген күштеу, золау қылмыстарына : бұзақылық, өлтірушілік,
денеге ауыр зардаптар түсіру, зорлау жатады. 1995 жылдың аяғында
жасөспірімдердің қылмыстық құрылымы: қастықпен әдейі өлтіруі – 0,6 %, ауыр
дене зардаптары – 0,9 %, зорлау – 0,8%, бұзақылық -7,5% құраған.
Сонымен көріп отырғанымыздай жасөспірімдердің қылмыстық ісі көбінесе
бұзақылық әрекетінде жиі байқалады. Сондықтан да ауыр дене зардаптары және
өлтірулер негізінде бұзақылық мотивтері жатыр. Криминологиялық
зерттеулердің нәтижесі көрсеткендей, қылмыстық істің негізінде
жасөспірімдердің өзін таныту қажеттілігі басым болып келеді. Өзін таныту
қажеттілігі әрбір адамған тән, бірақ бұл жасөспірімдік кезенде анық
көрінеді. Жасөспірімдердің күштеу мотивациясы жоғары эмоциялық және
ситуативтілікпен сипатталады. Жеткіншектердің күштеу әрекет – қылығы
қайырымсыздықпен байланысты болып келеді.
Қылмысқа барған жасөспірімдердің тұлғалық типологиясында негізгі үш
нәрсені қарастыру керек:
1. қылмыскер жасөспірімнің жалпы түрі;
2. белгілі категорияның қылмыскер тұлғасы;
3. белгілі түрдің қылмыскер тұлғасы;
Бұл градациялар бір–бірімен жалпы, ерекше, біркелкі деп сәйкестенеді.
Тұлғаның әлеуметтік негізі болып оның бағыты, өмірлік қатынастардың
жүйелері, мотивациялық-құндылық бағдары болса, онда осы негіз қылмыскер
жасөспірімнің типін анықтауы керек. Қылмыскер жасөспірімнің типтік
критериі, яғни асоциалды, антиәлеуметтік деформация мөлшері, өзіндік
психологиялық реттеу кемшілігі оның қоғамдық қауіпсіздік дәрежесі болып
табылады.
Осы критерий бойынша қылмыскер жасөспірімнің үш түрін бөліп шығаруға
болады:
1. антиәлеуметтік жасөспірім,
2. асоциалды жасөспірім,
3. психологиялық өзіндік реттеудің кемшілігімен сипатталынатын
қылмыскер жасөспірім.
Жалпы әрекет қылмыс жасаған адамның субъективті жақтарын толық
ашпайды. Заңды белгі бойынша ұсақ әрекеттер әр түрлі психологиялық
факторлармен негізделеді. Қылмыскер жасөспірімнің криминалды –
психологиялық классификациясының негізінде басыңқы позициялар: итермелеуші
күші, мотивтары, қалыпты мақсаттары, қылмыс жасаудың амалдары, тұлғаның
десоциолизация өлшемі, антиәлеуметтік бағдардың сипаты жатыр.
Жасөспірім қылмысының сипаты келесі белгілер жиынтығымен анықталынады:
1. қылмыстың түрімен–объект, қылмыстық салдардың ауырлық сипаттылығымен;
2. айыптау формасы, қылмыстың мақсаты мен мотиві;
3. қылмыс жасаудың амалы немесе әдісі;
4. қылмыс жасаудың жағдайымен;
5. жұмсарту жағдайының бар болуы;
6. қылмысқа жасөспірімнің қатынасы, жасалынған қылмыстан кейінгі жүріс-
тұрысы.
Жасөспірімдердің жағымсыз жат әрекеттерімен күресудің бірден-бір жолы
ретінде, жастармен профилактикалық-алдын-алу жұмысын жүргізудің мақсаты-
табысты әлеуметтенуге жағдай жасау мен адамдарда қабілететтілік,
жауапкершшіліктік қасиеттерін қалыптастыру процесіне көмек ету болып
табылады.
Профилактика жасөспірімдерді тәрбиелеудің жалпы процесінін кұрама
бөлігі, қылмыспен күрестегі басты бағыт, "өз ішіне медициналық
педагогикалық аспектіні алатын басты әлеуметтік мәселе". Құқық бұзу
профилактикасы, қылмыс туралы алдын-ала ескерту немесе баска да асоциалды
құбылыстар жайлы ескерту мақсатында қоғамға қарсы өмір салтын жүргізіп
жатқан жеке адамдарға жүйелік түрде іске асатын, мақсатты бағытталған
әсерді болжайды
Бүгінгі таңда елімізде 17 000-нан астам жасөспірім қылмыстық есепте
тұр. Аз көрсеткіш емес. Дегенмен тәртіп сақшылары «жеткіншектер арасындағы
қылмыс көрсеткіші жыл өткен сайын азайып келеді» деп «алақайлауда».
Мамандардың алға тартқан статистикасына көз жүгіртер болсақ, 2004 жылы 6
500-дей жасөспірім қылмыстық жауапкершілікке тартылса, былтырғы көрсеткіш
4,5 мыңнан аспапты. Мамандар «Білім басқармалары мен Ішкі істер
министрлігінің, қоғамдық ұйымдар мен қоғамдық институттардың бірлесе
отырып жасөспірімдер қылмысының алдын алу мақсатындағы атқарған іс-
шараларының арқасында жыл сайынғы жасөспірімдердің қылмыс жасау деңгейін
6,7 пайызға төмен түсіру мүмкін болып отыр», – дейді.
Келеңсіз жағдайлардың ата-ананың баласына жеткілікті көңіл бөлмеуі
және отбасындағы белгілі бір проблемалық мәселенің оң шешімін таппауы
салдарынан үйдегі моральдік-психологиялық тұрғыдағы кері ахуалдың
қалыптасуынан болып отырғандығы болуы мүмкін. Ата-анасының тікелей
қамқорлығы мен сүйіспеншілігін сезінбей өскен балада қоршаған орта мен
ұжымға деген қалыптаспаған, дұрыс бағытталмаған кері негативті көзқарастың
қалыптасатыны және де бала тарапынан берілген кез-келген сұраныстың қандай
мақсатта жұмасалатыны сұралмай қанағаттандырылуы жасөспірім бойындағы
жалқаулықтың, өмірлік құндылықтарды бағалай білмейтін өзімшілдіктің
қалыптасуына әкеліп соғып, ұстаз бен оқушы арасындағы кикілжіңнің білім
мекемелері мен уәкілетті органдар арасындағы түсініспеушіліктің туындауына
әкеліп соқтырады.
Жасөспірімді қоғам жағынан қадағалау қажет. Отбасы жасөспірімдік
қылмыстың алдын алуға мүмкіндік беретінін естен шығармау қажет. Себебі,
көбінде жанұя қоғамдық қадағалауды жүзеге асырады. Қадағалаудың екі түрі
бар. Біріншісі, тікелей қадағалау – бұл сыртқы болып табылады, оған
шектеулер және жазалаулар жатады. Ата - аналары баланың уақытында сабақтан
келуін, жолдастарымен қарым-қатынасқа түсетін кіші топтарды қадағалап,
тексеруі жатады. Сонымен қоса уақытында баланы жазалап, көмектеседі. Екінші
түрі, көмекші қадағалау – бұл сыйластық және махаббат. Жасөспірім ата-
анасына және басқа да адамдарға осы сезімдерді сезінеді. Олардың тәрбиесі
мен іс-әрекетін махаббат басқарады. Ата-анасына және басқа адамдарға
махаббат, сыйластықпен қараған бала көп жағдайда қылмысқа бармайды. Себебі,
жасөспірімдерге үміт артып, сенетін адамдарды ренжітіп, көңілін қалдырғысы
келмейді.
Жоғарыда аталған мәселелерге көңіл бөле отырып, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы мен әлемнің жетекші елдерiнiң тәжiрибелерiне негізге ала
отырып, балаларға қарым-қатынас қоғамның әлеуметтік жетiлуiнiң көрсеткiшi
болып табылады деп айтуға болады. Сондықтан да Бағдарламадағы берілген
мәселелердің шешуі өкілетті және атқарушы үкiметтiң салмақты көңіл аударуын
талап етеді.
Бағдарламаның мақсаты өзара сiңiсушiлiк түрде және сабақтастық
принциптеріне негізделген :
1-ші кезең– кәмелетке толмағандар арасында құқық бұзушылыққа жол
бермеу жөніндегі кешенді шаралар жүйесін құру;
2-ші кезең – өмiрдiң қиын жағдайларына тап болған, қаңғыбастық пен
әлеуметке жат қылықтарға бейім балаларды әлеуметтік бейімдеу мен оңалтуға
себеп болушы бiлiм беру ортасының мүмкіндігін дамыту.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін бірінші кезеңде мынандай басым
міндеттерді шешу көзделіп отыр:
- мемлекеттік, құқық қорғау және қоғамдық ұйымдардың құқықтық,
өнегелік мәдениетін қалыптастырудағы және кәмелетке толмағандар арасындағы
әлеуметке жат қылықты болдырмау жөніндегі қызметін бірлесіп жүргізуді
қамтамасыз ету;
- қала құқық қорғау органдарының қылмыс жасайтын және әкімшілік құқық
бұзушы немесе соны жасауға бейім балаларды дер кезінде анықтап табу, есепке
алу, алдын алу жұмыстарын жүргізу;
- маскүнемдіктен, нашақорлықтан, токсикоманиядан зардап шегетін немесе
психикаға зор әсерін тигiзетiн заттарды қолдануға бейім кәмелетке
толмағандарды айқындау, есепке алу және кейіннен оларды оңалту, кәмелетке
толмағандар арасында медициналық алдын алу жұмысын жүргізу; кәмелетке
толмағандар мен ата-аналарға құқықтық бiлiм беру.
Екінші кезеңде:
- спорт алаңшаларының құрал-саймандарын, құрал-жабдықтарын қосымша
сатып алу және аула клубтарын ашу, кәмелетке толмағандарды қала өмірінің
мәдени, спорт саласына белсенді қатыстыру.
Бағдарлама мынандай бағыттарды көздейді:
- емдеу-диагностикалық іс-шаралары;
- ақпараттық-насихаттау қызметі (алдын алу);
- әлеуметтік-педагогикалық жұмыс (оңалту және бейімдеу);
- материалдық базаны кеңейту;
Кәмелетке толмағандармен және әлеуметтік-педагогикалық процеске
қатысушылармен жаңа материалдық-техникалық база негізіндегі әлеуметтік
серіктестік пен құқық бұзушылықтың алдын алу тиімділігін жетілдіру жөнінде
іс шаралар кешені өткізілетін болуы тиіс.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Жасөспірімдік қылмыстың сипаттамасы
2. Жасөспірімдік қылмыстың шығу себептері.
3. Жасөспірімдер қылмыстық әрекетінің мотивациясы
4. Жасөспірімдердің қылмыстық әрекетін алдын алу шаралары
№ 9 Дәріс: Әйелдер қылмыстық әрекеті
1. Әйелдердің қылмыс жасау себептері.
2. Эмоционалдық тәуелділіктен құтылу.
Әйелдердің қоғамдық өмірдің үлкен алаңына шығуы, яғни, олардың
көптеген қызмет аясындағы кенеттен өскен әлеуметтік белсенділігі
«мемлекеттік мүлікті ұрлау», «пара алу», «тұтынушыларды алдау» т.с.с.
қылмыстар санының көбеюіне әкеліп соқты. Олардың көпшілігі қоғамдық
тамақтандыру, сауда-саттық, денсаулық сақтау мен білім беру, әлеуметтік
қамсыздандыру саласында жұмыс істейді. Аталған қызмет саласында
жұмысшылардың негізгі санын құрай отырып, олар материалдық құндылықтарға
еркін түрде қол жеткізеді. Мұндай қылмысқа әйелдер тек жанұясы мен балалары
үшін барады, бірақ кейбір зерттеулер мұндай әрекеттерге ауыр материалдық
жағдай немесе мұқтаждық қана емес, «менде бола берсе екен» деген
құнығушылық итермелейтіні көрсетеді. Кәмелетке толмаған жас қыздардың
қылмыстық әркеттері алаңдатарлық халде, олардың жасайтын қылмыстының
жартысынан көбін ұрлық құрайды, сонымен қатар зорлық пен пайдакүнемдік
сипаттағы, кісі өлтіру, қарақшылық, тонау, бұзақылық секілді қылмыстар
салмақты орынды алып отыр. Мұнда кәмелетке толмаған қыздар жеңіл жолмен
байып кетуді, әлеуметтік сатының ең жоғарғы дәрежесіне жетуді көздейді.
Алайда, құқыққа қайшы әдістер арқылы мұндай мақсатқа жету ешқашан да
қоғамдық қолдауды таппайды.
Жеткілікті түрде қамтамасыз етілмеген отбасында тәрбиеленіп
жатқан бойжеткендердің құнды игіліктерге қол жеткізуі өте қиын екені
баршамызға мәлім. Сондықтан да әрқашан тұрмыстық қысымда болу сезімі –
оларды ұрлық пен тонау қылмысын жасауға, жезөкшелікпен айналысуға
итермелейді.
Әйелдер қылмыстылығын қоғам өмірінен тыс қарастыруға болмайды, себебі бұл
қылмыстылықтың себептері осы өмірдің бір бөлігін құрайды. Ер адамдарға
қарағанда, әйелдер жағымсыз мән-жайлардың торына тез түсіп, өмір сүру
жағдайының теріс жаққа бет бұруын көп көтере алмайды. «Адам қайғысы – заман
қайғысы» деп атам қазақ тегін айтпаған, сондықтан әйел адамдарға әлеуметтік
жағынан қолдау көрсету басты міндеттеріміздің бірі деген ойдамыз.
Нәзік жандылардың барлық жағдайларда да қолы бос болмауына байланысты
туындайтын қайшылықтарға да тоқталып өту керек, яғни, бұл әйелдердің
өндірістегі және үй тұрмысындағы жұмыстарының қарбалас келуі. Үйіндегі
еңбегі мен өнеркәсіптегі жұмысы ресми түрде тең деп танылғанымен, сонда да
соңғысы бағаланады. Сондықтан, әйелдің кәсіби қызметін атқаруы мен үйдегі
және бала-шағасының алдындағы міндеттерін орындауының қарбалас, қатар келуі
үнемі қайталанатын болса, бұл жағымсыз салдарға әкеліп соғуы мүмкін, яғни,
әйел адам шамадан тыс жұмыс істегендіктен, ол өзін шаршаңқы сезініп, жүйке
жүйесі бұзылады. Осының салдарынан отбасы мен балалары оның ашу-ызасын
келтіріп, кейін ол өз жанұясын өзінің қиыншылықтары үшін кінәлай бастайды.
Сонымен қатар, әйел қылмысының себепті заңдылығын экономикалық
тұрғыдан болатын тежеулерден көруге болады. Ерлерге қарағанда, әйелдердің
айлық жалақысы әлі де төмен. Осы және басқа да факторлар міндетті түрде
отбасы жағдайының нашарлауына алып келеді, сөйтіп бірте-бірте әйел адамның
өзінің, балалары мен жақындарының тағдыры үшін ішінен қобалжи бастауы,
мазасыздануы байқалады. Ал мұның өзі қылмысты тудыратын жайға айналуы
мүмкін.
Қылмыстық әрекеттердің себеп-салдары жөнінде ғалымдар әралуан
пікірде. М.Н.Гернеттің көптеген еңбектерінде ер адамдар қылмысы мен әйел
қылмысының арасындағы өзгешеліктерге көңіл бөлінген. Оның айтуы бойынша,
неғұрлым әйелдің жағдайы ерлердің жағдайынан төмен болып өзгешеленетін
болса, соғұрлым әйел қылмысы көбірек болады, ал егер қылмыс мөлшері тепе-
теңдікте болса, мұндай қоғамға қайшы құбылыстың саны азаяды. Ал,
Ломброзоның пікірінше, әйел ағзасының даму дәрежесі ер адамға қарағанда
төмен болғандықтан, әйелдер қылмыс жасауға бейімдірек болады деген.
Ломброзоның ізбасарының бірі П.Н. Тарновская да адамның қылмыс жасауы
биологиялық ауытқуларға байланысты деген тұжырымдарын қолдаған. Бірақ кейін
өмір сүру жағдайының нашарлығы, нашар үлгі мен сапасыз тәлім-тәрбие деген
себепті мән- жайларды жоғары бағалаған.
XX ғасырдың басында басып шығарылған көптеген әдебиеттерде қылмыс түрлері
мен әйел жасының арақатынасы жөніндегі мәліметтерді атап көрсететін болсақ,
бұрын 18-21 жас аралығындағы қыз-келіншектер ұрлықтың жай және сараланған
түрін, ысырап етушілікті, алдап арбауды жиі жасаған, 30-40 жас
аралығындағылар жеңіл және ауыр дене жарақатын келтірумен ұштасқан
қылмыстарды, бөтеннің мүлкін қасақана түрде жою және т.с.с. қылмыстарды
істеген. Ал елу жастың айналасындағылардың көбі жеңгетайлықпен айналысқан.
Дегенмен де, заман өзгерген сайын қоғамдағы заң мен тәртіп те өзгеретіні
анық. Бұған дәлел, әйелдердің қоғамдағы әлеуметтік белсенділігі мен
мемлекеттік қызметке араласа бастауы себеп болған.
Осыған сәйкес, әйелдердің пайкүнемдік мақсатпен жасалатын
қылмыстарын зерттеп өткен В.А.Серебрякованың пікірімен келіспеуге болмайды.
Оның пайымдауынша, қылмыстылықты жыныс бойынша ажыратқан кезде ер адамдар
мен әйелдердің әрекеттерін айқындайтын, оларға әсер ететін әлеуеттік
факторларға терең түрде көңіл бөлу керек. «Себебі, ер адам мен әйел
формальді түрде тең құқықты болғанымен, әйел жағдайында уақыт таразысына
орай белгілі бір ерекшеліктер байқалады. Ең алдымен әйел адамның көбінесе
өндіріске, тұрмысқа берілгендігі, ер адамдармен салыстырғанда әйел адамның
біліктілігін жоғарылату деңгейінің төмендігі т.с.с. Аталған мән-жайлар әйел
адамның белсенділік дәрежесін анықтайды, олар әйелдің мінез-құлқына,
сонымен қатар қоғамға қарсы мінез-құлық нысандарына да әсер етеді». Әйелдер
тарапынан жасалынатын кісі өлтіру қылмысына ерекше көңіл бөліну керек. П.Н.
Тарновская өзінің зерттеулеріне сәйкес барлық кісі өлтіруші әйелдерді екі
топқа бөлген: бірінші топқа кенеттен сезімінің оянуынан немесе қызба
мінезінен кісі өлтіретін әйелдер жатқызылған, яғни, оларға жыныстық сана
сезім мен ана махаббаты салдарынан, пайдакүнемдік пен қызғаншақтықтан, кек
алушылық пен жек көрушіліктен қылмыс жасайтын әйелдерді жатқызамыз. Ал,
екінші топқа айналасындағыны ұғыну қабілетінің жетілмегендігінен кісі
өлтіретіндер, яғни, көңіл қанағатының жеткіліксіздігіне, жыныстық жағынан
болатын ауытқуларға байланысты, сонымен қатар, жүйке жүйесі ауыратын
әйелдер жатқызылған. Нәрестесін өлтіру қылмысы да көптен бері көпшіліктің
назарын аударып жүрген мәселелердің бірі. Әдетте, өзінің жаңа туған
нәрестесін өлтірген әйел ерекше психикалық жағдайда болады. Мұндай ауыр
қылмысқа көбінесе отбасы мен тұрғылықты мекен-жайы жоқ, материалдық жағдайы
өте төмен қыз-келіншектер барады. Алайда, жоғарыда аталған себеппен
шектеліп қалуға болмайды, себебі қазіргі кезде жыныстық қатынастың орынсыз
босаңсып, ашық түрде орын алуынан қалада болсын, ауылда болсын некесіз
жүкті болу санының артуына әкеліп соғып отыр. Қалада аборт жасау мүмкіндігі
артық болғандықтан, қалалық әйелдер абортқа жүгіну арқылы өз проблемаларын
шешеді. Ал, аборт жасауға мүмкіндігі жоқ кейбір қыз-келіншектер нәрестесін
өз қолымен өлтіруге дейін барады. Сондықтан, өз баласын өзі өлтірген
әйелдерді қатаң түрде жазалаудан бұрын ол осы ауыр қылмысқа қалай барғанын
анықтап, оны терең зерттей талдап психологиялық-психиатриялық сараптама
жүргізу керек.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Әйелдер қылмысының мотивациясы
2. Әйелдер қылмыстық әрекетінің өзіндік ерекшеліктері.
3. Әйелдердің қылмыстық жазаларын өтеу жолдары
№ 10 Дәріс: Адвокат психологиясы
1. Адвокатураның мақсаты мен адвокаттық қызмет туралы заңдар.
2. Адвокаттың құқықтары мен міндеттері.
3. Адвокаттың кәсіби мінез-құлық нормалары
Адвокатураның мақсаты Қазақстан Республикасындағы адвокатура адамның
құықтарын, бостандықтарын сотта қорғауға және білікті заң көмегімен алуға
мемлекет кепілдік берген және ҚР Конституциясымен баянды етілген құқығын
жүзеге асыруға жәрдемдесуге арналған. Адвокатура қылмыстық істер бойынша
қорғау, азаматтық, әкімшілік, қылмыстық және басқа да істер бойынша өкілдік
ету, сондай-ақ азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
қорғау іске асыруға жәрдемдесу мақсатында заң көлемінің өзге де түрлерін
көрсету жөніндегі адвокаттардың қызметін ұйымдастырады. Адвокаттық қызмет
шеңберінде адвокаттар көрсететін заң көмегі кәсіпкері қызмет болып
табылмайды.
Адвокаттық қызмет туралы заңдар осы Заңнан және адвокаттық қызметті
реттейтін өзге де заңдардан тұрады. Жеке және заңды тұлғалардың істері
бойынша қорғау мен өкілдік етуді жүзеге асырған кездегі адвокаттардың іс
жүргізу құқықтары мен міндеттері ҚР заң актілерінде белгіленеді.
Адвокатураның ұйымдастыруы мен қызметінің принциптері. Адвокатура
ұйымдастыруы мен қызметі:
І. Адвокаттардың өз қызметін жүзеге асыру кезіндегі тәуелсіздігі;
ІІ. Адвокаттық қызметті заңдарда тыйым салынбаған әдістерін және
құралдармен жүзеге асыру;
ІІІ. Заң актілерінде тікелей көзделген жағдайларды қоспағанда, прокуратура,
соттар, анықтау және алдын ала тергеу органдары, басқа мемлекеттік
органдар, өзге ұйымдар тарапынан адвокаттардың қызметіне араласуға жол
бермеу
ІV. Кәсіби мінез-құлық нормаларын ұстану және адвокаттық құпияны сақтау
принциптеріне негізделеді.
Адвокаттар көрсететін заң көмегінің түрлері. Заң көмегін көрсете
отырып, адвокаттар:
- Заң көмігінің шешілуі кәсіби заң білімдерін қажет ететін мәселелер
бойынша консультациялар, түсіндірмелер, кеңестер мен жазбаша қорытындылар
береді;
- Талап қою арыздарын, шағымдар мен құқықтық сипаттағы басқа құжаттарды
жасайды;
- Анықтау, алдын ала тергеу органдарында, мемлекеттік және өзге де
органдарда, ұйымдарда және азаматтармен қарым-қатынастарда жеке және заңды
тұлғалардың өкілдігі мен олардың қорғауды жүзеге асырады;
- Көмек сұрап келген адам адвокатты таңдап алуға ерікті, бұған адвокат
оған тегін заң көмегін көрсету үшін /осы Заңның 6-шы бабы/ сондай-ақ, егер
қорғалушы өзіне адвокат таңдап алмаса немесе таңдалмаса, оның қатысуы
міндетті болатын қылмыстық істер бойынша қорғаушы ретінде тағайындалатын
жағдайлар қосылмайды.
- Адвокаттар заңдарда тыйым салынбаған өзге де заң көмегін көрсетеді;
- Қылмыстық істер жөніндегі кәсіби қорғауды тек адвокаттар ғана жүзеге
асырады.
Қазақстан Республикасындағы адвокат.
1. Адвокат – жоғары заң білімі бар, адвокаттық қызметті жүзеге асыру
құқығына лицензия алған, міндетті түрде адвокаттар алқасының мүшесі болып
табылатын және осы Заңмен регламенттелетін адвокаттық қызмет шеңберінде
кәсіптік негізде заң көмегін көрсететін ҚР азаматы.
2. Қасақана қылмыс жасағаны үшін сотталған, белгіленген тәртіппен
әрекетке қабілеттілігі шектеулі деп танылған, адвокаттар алқасынан
шығарылған, тәртіптік жағымсыз әрекет жасағаны үшін құқық қорғау
органдарынан босатылған адам – босатылған күннен бастап бір жыл бойы,
сондай-ақ лицензиясының қолданылуы осы Заңда белгіленген тәртіппен
тоқтатылған адам адвокат бола алмайды.
Адвокаттың көмекшілері мен тағлымдамадан өтушілері болуы мүмкін.
Адвокаттың көмекшілері еңбек шартының негізінде заң консультациясында,
адвокат кеңсесінде немесе адвокаттық қызмет пен жеке-дара айналысатын
адвокаттың жанында жұмыс істей алады.
Адвокаттың құқықтары. Адвокат сөмек сұрап келген адамға ол мұқтаж
болған кез келген заң көмегін көрсетуге құқылы. Адвокат өзіне өтініш
жасаған адаммен заң көмегін көрсету туралы өз атынан жазбаша келісім
жасасады. Адвокат, қорғаушы немесе өкілі ретінде әрекет жасай отырып, іс
жүргізу заңына сәйкес.
Адвокаттың міндеттері. Адвокат заң талаптарын сақтауға, адвокатураны
ұйымдастыру мен оның қызметінің принциптерін басшылыққа алуға, кәсіптік
мінез-құлық нормаларының талаптары мен адвокаттық құпияны сақтауға
міндетті. Егер адвокат осы іс бойынша мүдделері көмек сұрап өтініш жасаған
адамның (тараптардың өзара келісімі бойынша ара ағайын болған жағдайларды
қоспағанда) мүдделеріне қайшы келетін адамдарға заң көмегін жүрсе немесе
бұдан бұрын көрсеткен болса немесе судья, прокурор, анықтауды жүргізуші
адам, тергеуші, сарапшы, маман, аудармашы, куә, жәбірленуші немесе куәгер,
азаматтық талап қоюшы немесе азаматтық жауапкер ретінде іске қатысқан
жағдайларда, сондай-ақ егер істі тергеуге немесе қарауға адвокатпен жақын
туыстық қатынастағы лауазымды адам қатысса, ол заң көмегін көрсету туралы
тапсырмадан бас тартуға міндетті. Адвокат заң көмегін көрсетуге байланысты
өзіне мәлім болған мәліметтерді құпия сақтауға міндетті және көмек сұрап
өтініш жасаған адамның келісімінсіз оларды жария етуге құқығы жоқ.
Іс бойынша адвокаттың көмек сұрап өтініш жасаған адамның жағдайын
нашарлататын құқықтың позиция ұстануына тыйым салынады. Адвокаттың
қылмыстық іс бойынша қабылданған тапсырмадан бас тартуға құқығы жоқ және ол
қорғалатын адамның немесе адвокаттың өзінің көзқарасы юойынша әділетсіз
үкім шығарылған жағдайда алған белгіленген тәртіппен шағым жасауға
міндетті.
Адвокат мемлекеттік қызметте болуға және кәсіпкерлік қызметпен
айналысуға, оқытушылық, ғылыми немесе шығармашылық қызметтен басқа өзге де
ақы төленетін қызметпен айналысуға тыйым салынады.
Адвокаттың кәсіби мінез-құлық нормалары. Адвокат заң көмегін көрсету
кезінде мынадай кәсіптік ережелерді сақтауға тиіс. Көп күш-жігер не уақыт
жұмсауды талап ететін қажетті әрекеттер жасаудан жасқынбай ыждағаттылық пен
құлшыныс білдіру. Заң мәселелерін қарап жатқан органдар мен лауазымды
адамдарға қатысты өзін әдепті ұстау. Өз кәсіби мінез-құлқын көмек сұрап
өтініш жасаған адамның құқықтары мен заңды мүдделеріне сәйкес қалыптастыра
және тежей отырып, істі негізсіз сөзбұйдағы салуға, заң көмегін көрсетудің
заңсыз әдістеріне, алдауға жол бермеу. Көмек сұрап өтініш жасаған адамның
мүдделеріне адал болу және оның мүдделеріне қарсы қандай да болмасын әрекет
жасамау.
Адвокаттық құпиясы. Адвокат құпиясын адвокатқа жүгіну фактісі, көмек
сұрап өтініш жасаған адаммен және басқа да адамдармен жасалған ауызша және
жазбаша келіссөздердің мазмұны туралы, көмек сұрап өтініш жасаған адамның
мүдделерінде жасалатын әрекеттердің сипаты мен нәтижелері туралы
мәліметтер, сондай-ақ заң көмегін көрсетуге қатысты өзге ақпарат құрайды.
Адвокаттардың, адвокаттар алқасы төралқасы, заң консультациясы,
адвокат кеңсесі қызметкерлерінің заң көмегін көрсетуге байланысты алынған
мәліметтерді жария етуге, сондай-ақ өз мүдделері немесе үшінші бір
адамдардың мүделері үшін. Адвокат құпиясына жататын мәліметтерді көмек
сұрап өтініш жасаған адамның келісімінсіз жария еткен адвокат заңға сәйкес
жауапты болады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Адвокаттық психологияның мақсаты мен міндеттері.
2. Адвокаттық әрекетке қойылатын талаптар.
3. Адвокаттың кәсіби мінез-құлық нормалары
№ 11 Дәріс: Сот психологиясы
1. Сот ісінің өзіндік ерекшеліктері.
2. Соттық тергеу мен соттық зерттеу.
3. «Судья әдебі кодексі
Соттық психология – заң психологиясының бөлімі. Бұл бөлім қылмыстық
және азаматтық іске сот араласуының психологиялық аспектісін және соттық
психологиялық экспертиза проблемаларын қарастырады.
Сот әрекетінің психологиялық сипаты, оның мамандық-шеберлігін түсінуге
көмектеседі. Васильев сот-тергеушінің мамандық әрекеттеріндегі алты
ерекшеліктерді ажыратады:
- әлеуметтік әрекеті
- шығармашылық «танымдық» әрекеті
- реконструктивті әрекеті
- коммуникативті әрекеті
- ұйымдастырушылық әрекеті
- тіркеу әрекеті
Әлеуметтік әрекеті – іскесер әрекетінің саяси белсенділігі.
Қылмыскерлермен күрестегі негізігі ерекшелігі іскесерді құқықтық
шаралардағы қатынасын, қылмыскерлерді қайта тәрбиелеудегі белсенділігі.
Шығармашылық «танымдық» әрекеті – қылмыстық жағдай туралы керек қылмыс
мәліметті жинақтау. Реконструктивті әрекеті – жинақталған мәліметтерді
кәсіптік білім негіздеріне сүйене отырып, талдау мен жинақтау оқылғаннын
себебін болғандығын құрастыру. Куәләндіру әрекеті – жинақталған
мәліметтерді заң негізінде құжаттармен куәләндіру протокол, постоновление,
т.б. Коммуникативті әрекеті - қарым-қатынасқа түсе білу, әсіресе сұрақ-
жауап алу кезінде өте қажет. Ұйымдастырушылық әрекеті – жоспар құру мен оны
жүзеге асырудағы еріктік шаралар.
Соттың жұмысы – мүмкін келетін модельді критикалық негізде анализдеп,
жайттың дұрыс-ұқсас моделін шығару. Барлығы тек фактілерге ғана емес, сол
сияқты олардың шығу себебімен байланысты. Ал бұл соттағы қажетті мәлімет
ретінде адамдардың психологиясын тереңдете оқытып, үйренуден басталады.
Осыған байланысты сот іс-әрекеті тек заңдық дайындықты қажет етпей, оған
қоса психодиагностикалық дайындықты, даудамай ситуациялардағы адамның
әрекет-қылығындағы әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері жайлы білімді,
кейбір адамдардың әрекет-қылығындағы эмоционалды қозуын басуға байланысты
релаксация әдістерін меңгеруді қажет етеді.
Сот көптеген адамдардың сезімдері, ыза, жек көру, агрессивті
сезімдерімен үнемі кезігеді. Осыған сәйкес оған шыдамдылық, өмірлік
тәжірибе мен мұң, төтеп тұра алу қажет. Сол сияқты мемлекет өкілі ретінде
сот қатаң талап етуші болуы керек. Ол жоғарғы азаматтық және адамгершілік
қасиетіне ие болуы керек.
Жалпы «Қазақстан Республикасы судьялары мен сот жүйесі
қызметкерлерінің мәртебесі туралы» Заңы бойынша 25 жасқа толған заң
саласында кемінде екі жыл жұмыс істеген азамат судья болып тағайындала
алады. Демек те, жас судьялар 25 жаста бола ма, 30 жаста ма, мүмкін одан жа
үлкен жаста болсын бұл жерде үлкен айырмашылық жоқ. Судья болу дегеніміз -
өмір бойы үйрену. Бұл мамандықты таңдап, қалап келген азамат өмір бойы өз
болмысы мен білімін жетілдіруі, сол үшін еңбектенуі қажет. 25 жас – нағыз
жалындап тұрған шақ. Бұл шақта қиындықтарға төтеп беруге азаматтың
денсаулығы да, күш-қайаты да жеткілікті. Сонымен бірге, азаматтың жоғары
оқу орнынан алған білім әрі қарай тәжірибеде дамытып жетуіне мол мүмкіндік
бар.
Сот ісі бес бөлімнен тұрады: дайындық, соттық тергеу, соттық прений,
сотталған адамның соңғы сөзі, үкім енгізу. Соттық зерттеу – қажетті
дәлелденген мәліметтерге (іске қатысты соттық дәлелдерге) негізделеді.
Осыған байланысты соттық іс-әрекеттің нәтижесі шығарылады. Сот кінәлі
адамға заңды және қажетті жазалау шараларын қолданып, кінәсізді ақтап
шығуға тырысады.
Қазір сот арқылы шешілмейтін мәселе жоқ. Күнделікті тіршілік
түйткілдерінен басталған азаматтық дау-дамайлар, әкімшілік, күрделі
экономикалық даулар, сондай-ақ барлық қылмыстық істер сотта қаралады.
Олардың нәтижелері бұқаралық ақпарат құралдарында да аз жазылып жүрген жоқ.
Соттарда қаралып жатқан істер қайнап жатқан тартысты, қайшылықты өмірдік
нақ өзі, қоғамдық ахуал ауаның айнасы. Сол қайнаған өмір, бітпейтін тартыс,
сан қырлы сот тынысы бұқараға бұлтармай жетіп жатыр ма? Бұл мәселеге
кезінде мемлекет басшысының өзі де назар аударды. Қазақстан Республикасы
Судьялар одағының 3 съезінде Елбасының Нұрсұлтан Назарбаевтің сот жүйесінің
алдына қойылған 8 тапсырмасының бірі – бұқаралық ақпарат құралдарымен
жұмысты түбегейлі өзгерту мәселесі болатын.
Елімізде 2000 жылдың 25 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының сот
жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы» Қазақстан Республикалық
Конституциялық Заңы қабылданады. Бұл заң судьялардың құқықтық мәртебесін
көтеруде үлкен жаңалықтар алып келді және жаңа сот жүйесін бекітіп, Жоғарғы
Сот төрағасының және жергілікті соттардың төрағаларының өкілеттіктерін
кеңейтті. Осы заңның 25-ші бабында судьялардың сот төрелігін асыру
кезіндегі тәуелсіздігін және оның Қазақстан Республикасы Конституциясымен,
заңмен қорғалатыны, судьяның іс қарау кезінде ешкімнің араласпауы, судьяға
қандай болсын ықпал етуге құқығы жоқтығы көрсетілген.
Құқықтық мемлекеттің ең басты көрінісінің бірі тәуелсіз сот екені дау
тудырмаса керек. Демек, сот жүйесіндегі басты тұлға – судьяның мәртебесі
мен құқығы қаншалықты биік болса, міндеті мен жауапкершілігі де соншалықты
жоғары.
Жоғары сенім жүктелген жерде қатаң талап та болмақ. Мемлекетіміз судья
тұлғасының осындай жоғары маңызын түсінгендіктен оны қорғау мен қолдаудың
шараларын бекітті. Сот билігінде бір ғана басты тұлғаның бар екендігі және
оның судья екендігі шегелене түсті.
Судьяға қоғамның азаматқа ортақ құндылықтарға сай қалыпты өмір сүруіне
кедергі жасайтын келеңсіздіктер мен дау-дамайларды заңдылық жолмен реттеп
шешу сеніп тапсырылған. Кез келген даудың, таластың шешімін әділеттікке
жүгініп шешу үшін судьяда «судьяның ар-ұяты» деген асыл қазынасы болуы
керек. Сот биікте көрінуінің басты қозғаушы күші – осы судьяның әдебі мен
әділеттілігі десек артық айтқандық болмайды. Ал, судья әдебі мен
әділеттілігін сақтаған судья тәуелсіз, өйткені оның тәуелсіздігі ешбір
заңның, нұсқаудың, жалақының күші емес, өзінің жан дүниесі мен рухани
тазалығының еңбегімен келген тәуелсіздігі.
Судьялар мәртебесін түсірмеу, сот тәуелсіздігін нығайтуға ат салысу,
сот беделін көтеру – судьялардың өзінің міндеті борышы. Себебі, судья мінез-
құлықтың жоғарғы үлгісін көрсетуге тиіс мәртебелі мемлекеттік билік
тармағының өкілі. Адамгершілігі мол, сыпайы, адам жанын терең зертттей
алатын, білімі мен көргені мол тұлға ғана судья мантиясын киюге лайық.
Өйткені судья деген лауазымның беделі қандай жоғары болса, жауапкершілігі
де сондай үлкен болады.
Қазақстан Республикасы Судьялар одағы өзінің бірінші съезінде «Судья
әдебі кодексін» қабылдаған. Аталған кодексте судья мінез-құлқының негізгі
принциптері жинақталған. Судья әдебі кодексі бойынша теріс қылық жасаған
судья тәртіптік жауапқа тартылады. Сондықтан судьяларға Судья әдебі
кодексінің талаптарын қатаң сақтау талап етілуі міндетті. Судья әдебін
бұзған судьяларды жауапкершілікке тартылуы қажет. Себебі, мұндай судьяның
сот әділдігін өз дәрежесінде жүргізетіні неғайбып нәрсе. Ол істерді қарауда
заңдылық бұзғаны үшін, еңбек тәртібін өрескел бұзғаны үшін тәртіптік
жауапкершілікке тартылып, оған судья қызметінен босатылуға дейін шаралар
қолданылуы мүмкін. Сондықтан судья әдебін сақтау жеке бастың ісі емес,
бұл тұтастай сот беделі, абыройы екенін еш уақытта естен шығармауға
тиіспіз.
Судья беделі ең алдымен өзінің білімдарлығына, әділеттілігіне, рухани
байлығы мен тазалығына, күнделікті жүріс-тұрысына байланысты. Судья әдебі
кодексінің 2-бабында судья кәсіби және басқа да қарым-қатынастарда, сондай-
ақ тұрмыстық қызмет бабымен байланысты емес адамдарға ізеттілік, төзімділік
және әдептілік танытуы тиістігі байқалған. Бұдан кейін кодекстің 4-ші
бабында судья жұмысынан тыс уақытта өзінің адалдылығына және
турашылдылығына күмән келтірейтіндей, судья мәртебесіне және сот билігінің
беделіне кір келтірмейтіндей ұстауы керектігі атап көрсетілгені де сот
қауымдастығы қатарына кездейсоқ адамның еніп кетпеуіне бағытталған іс-шара.
Судьялардың үстінен түсетін арыз-шағымдарға талдау жасағанда,
арыздың басым көпшілігі істердің уақтылы қаралмауына, заңда көрсетілген
мерзімдердің сақталмауына байланысты. Көтеріліп отырған арыз мселесінің
мәніне терең талдау жасап, себеп-салдарын зерттеп қарағанда ғана дұрыс
нәтижеге қол жеткізуге болады. Қалай десек те, құқығы бұзылған азаматтар
өзінің мүддесін құқықтық қатынастағы заң талаптарына сай қорғау үшін сотқа
әсерінеді. Адам тағдырын шештін ондай жүгініске әрбір судья ізгілікпен
қарап, әділ билік айтудың үлгі-өнегесін көрсете білуі керек. Олай болса,
мемлекеттік тәртіпті нығайту және судья әдебін сақтау күн тәртібінен
түспейтін өзекті мәселе деп қарап, жүйелі түрде жұмыс жүргізілуі қажет.
Мемлекетіміз тәуелсіздік алған уақыттан бері қоғамдық қарым-қатынастар
көп өзгеріске түсіп, экономикалық -әлеуметтік мәселелер ерекше қарқынмен
алға басып, дамуда. Осыған орай дау-дамай тудыратын азаматтық істер
неғұрлым көбейіп, күрделеніп қаралатын сот істерінің саны күннен күнге арта
түскендіктен әр судьяның жүктемесі де ауыр болуда. Сот шығарған билік пен
үкімге адамдардың барлығы қанағаттанады деуге болмайды. Екі жақ дауласатын
болса, төреліктің екі ұшы ғана бар ол жеңген жақ және жеңлген жақ. Әлбетте,
әйтеуір екі жақтың бірі үкімге риза болмай, көңлі толмай шығады. Сонда
түптеп келгенде, олар судьяны кінәлі деп тауып, соңынан арызданып жатады.
Сонымен қатар заңдарға жиі-жиі өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп
отырады. Себебі жас мемлекетіміздің заңдарын бірден нақпа-нақ етіп шығару
да оңай шаруа емес. Мысалы, талапқа сәйкес, қаралатын әрбір істің
белгіленген процессуалдық мерзімі бар. Ал, белгіленген мерзімді негізсіз
өткізіп алу судьяның тарапынан жіберілген өрескел кемшілік болып табылады.
Мұндай кемшіліктер сапасыз шешім қабылдауға әкеп соқтырып, сот саласы
турасында көлеңкелі пікірлердің қалыптасуына себеп болары сөзсіз.
Жалпы сот мемлекеттік органдар жүйесінде ерекше орын алады. Өйткені
Қазақстан Республикасы соттарының басқа да билік және басқару органдарымен
тығыз қарым-қатынаста екені айқын нәрсе. Соттар прокуратура органдарымен
күн сайын бірге іс-қимыл жасап отырады, өйткені прокурорлар қылмыстық
істерді қарауға мемлекеттік айыптаушылар ретінде, ал азаматтық істерге іс
бойынша қорытынды беру үшін қатысады.
Соттар алдын ала тергеу органдарымен Қазақстан Республикасы
Прокуратурасының, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің және
Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің тергеушілерімен өзара
тығыз іс-қимыл жасап, олардың қылмыстық істер жөніндегі материалдарын
пайдаланып отырады.
Меңгерген білімді бекітуге арналған сұрақтар:
1. Соттық психологиясының өзіндік ерекшеліктері.
2. Соттық әрекеттің негізгі мақсаты мен міндеттері.
3. Соттық әрекет этикасы мен деонтологиясы.
4. Соттық әрекеттің қағидалары.
№ 12 Дәріс: Прокурор психологиясы
1. Прокуратура қызметінің ерекшеліктері.
2. Прокуратура қызметінің ерекшеліктері.
3. Прокурорлық қадағалау
Прокурор сотта қылмыстық істі қарауға қатысу кезінде өз
өкілеттілігін ҚР «Прокуратура туралы» Заңының, ҚР ҚК-і, ҚР ҚЕЖК-нің
талаптарын басшылыққа алып жүзеге асырады.
Прокуратураның негізгі міндеті–азаматтар мен заңды тұлғалардың
құқықтарын қорғау болып табылады, ал республиканың нормативті-құқықтық
актілермен кепілденген. Сондықтан прокуратура туралы, оның қызметінің
жазалау-айыптау бағыты туралы айтқанда, алдымен осынау әділет органының
негізгі міндеттеріне назар аудару қажет. Ал мақсаты – мемлекеттік
басқарудың барлық саласында заңдардың сақталуына қадағалау жолымен
мемлекеттік органдар қызметінің, оның ішінде прокуратура мен сот жүйелері
айқындылығын қамтамасыз ету. Прокуратура органдарының құқық қорғау
қызметінің белсенділігін көтеру мақсатында прокурорлардың, әсіресе жас
қызметкерлердің шеберлігі мен біліктілігін арттыруға бірінші кезекте маңыз
берілуде.
Осы орайда ішкі істер органдары мен қаржы полициялары ғимараттарында
орналасқан «прокурорлар бөлмесі» бірден-бір практикалық тәжірибе орталығына
айналуға тиіс. Мұнда прокурорлардың көмекшілері апты бойы кезекшілікте
болып, тергеу және анықтау заңдылығын қадағалау бойынша прокурорға,
жүктелген барлық кешенді міндеттерді атқарады: оқиға болған орындарға
шығады; есепке алу, тіркеу тәртібін тексеруді жүзеге асырады; азаматтарды
қабылдауды жүргізеді; бұлтартпау шараларын таңдау мәселелері бойынша
қорытынды дайындайды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 77-бабына сәйкес ешкім де
соттың заңды үкімі күшіне енбейінше кінәлі деп табылмайды. Конституцияның
бұл талабы сотқа қылмыс жасаған адамға дұрыс қылмыстық жаза қолдану
жауаптылығын жүктейді. Әділетті және заңға негізделген қылмыстық жаза
тағайындау қылмыспен күресуде, құқық тәртібін нығайтуда маңызды құрал болып
табылады. Әділ жаза кінәлінің немесе басқа да адамдардың түзелуіне, оның
қайта тәрбиеленуіне, сондай-ақ жаңа қылмыстардың алдын алуға септігін
тигізері сөзсіз. Ал осындай әділ жаза тағайындау жөнінде ұсыныс білдіретін
мемлекеттік айыптаушы – прокурор.
Мемлекеттік органдар жүйесінде конституциялық мәртебесі бар
прокуратура органдары маңызды орын алады. Өйткені Қазақстан Республикасында
соттардан басқа, құқық қорғау органдары жүйесінен тек прокуратура ғана
конституциялық органдарға жатады. Оның мәртебесі Конституцияның 83,84-
баптарында белгіленген. Прокуратура Республика аумағында заңдардың ҚР
Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме-
дәл әрі біркелкі қолданылуын қадағалауды жүзеге асырады. Прокуратура
органдарының жүйесін Қазақстан Респубилкасының Бас прокуроры басқарады.
Прокуратура органдары тәуелсіз және тек Республика Президентіне ғана
есеп береді. Бас Прокурорды бес жыл мерзімге Парламент сенатының
келісімімен Президент тағайындайды. Қазақстан Республикасының
прокуратурасы–Қазақстан аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасы
Президенті жарлықтарының және өзге нормативтік құқықтық актілерінің дәл
және бірыңғай қолданылуына, жедел іздестіру қызметінің, анықтама мен
тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына жоғары
қадағалауды жүзеге асыратын, Қазақстан Республикасы Президентіне есеп
беретін орган.
Прокуратура кез келген заңдылық бұзушылықты анықтау және жою жөніндегі
шаралар қолданады, Республика Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін
заңдар мен өзге де құқықтық актілерге наразылық жасайды, сотта мемлекеттің
мұддесін білдіреді, сондай-ақ заңда белгіленген жағдайларда, тәртіп пен
шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады
Прокуратура органдары қызметінің құқықтық кепілдігі:
1. Прокурордың өз өкілеттілігі, жүзеге асыруына кедергі келтіру немесе
оған шешім қабылдату мақсатында қандай да болсын нысанда ықпал жасау,
сондай-ақ прокурорлардың қаулыларын, ұйғарымдарын, нұсқауларын, талаптарын
орындамау заңмен белгіленген жауапкершілікке әкеліп соғады.
2. Прокуратураның талап етуі бойынша тиісті органдар мен өкілетті
адамдар:
- қажетті материалдар мен мәліметтерді өтеусіз беруге;
- тексеріске қатысу және қорытынды беру үшін мамандар бөлуге міндетті.
3. Прокурордың өз құзіреті шегінде берген тапсырмасы анықтама мен тергеу
органдары үшін міндетті.
4. Талап етілген ақпарат прокуратура органдарына заңдарда белгіленген
нысандарда, тәртіп мен мерзімде талап беріледі.
5. Прокуратура қызметкерлерінің өз құзіретінің шегінде мемлекеттік
органдардың, ұйымдардың үй-жайларына кедергісіз кіруге, олардың құжаттары
мен материалдарын алуға, сот істерімен танысуға және оларды соттан талап
етіп алдыруға құқығы бар.
Прокурор:
І. Сот тағайындаған жазалау мен мәжбүр ету сипатындағы өзге де шаралардың
атқарылуы кезінде адамдардың бас бостандығынан айыру органдарында болуының
заңдылығы;
ІІ. Аталған мекемелерде сотталған адамдарды ұстаудың заңда белгіленген
тәртібі мен шарттардың сақталуын, олардың құықтары мен бостандықтарының
қорғалуын;
ІІІ. Бас бостандығынан айыруға қатыссыз жазаларды атқарудың заңдылығы;
ІV. Азаматтық, шаруашылық және өзге де істер жөніндегі сот шешімдерін
атқару заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады.
Прокурордың атқарушылық іс жүргізудің заңдылығын қамтамасыз ету
жөніндегі өкілеттіктері. Атқарушылық іс жүргізудің заңдылығына қадағалауды
жүзеге асыра отырып, прокурор өз құзіреті шегінде:
1) Адам құқықтары туралы, қамалғандар мен сотталғандарға мейірбандық
тұрғыдан қарау жөнінде Конституцияның, заңдардың және Қазақстан
Республикасы халықаралық шарттарының дәл және бірыңғай қолданылуын талап
етуге;
2) Азаматтың, мемлекеттің құқықтары мен мүдделерін қорғау бойынша, сондай-
ақ прокурордың талабы мен өтініштері бойынша атқарушылық істер жүргізілуін
талап етуге жіне тексеруге;
3) Сот тағайындаған жазалау және мәжбүр ету сипатындағы өзге де шараларды
атқарушы бас бостандығынан айыру орындары мен мекемелерінде тексеру
мақсатымен кез келген уақытта болуға;
4) Ұсталғандардан, қамалғандардан, сотталғандар мен мәжбүр ету
сипатындағы шаралар қолданылған адамдардан жауап алуға;
5) Осы адамдарды ұстауға, қамауға, жазасын өтеуге, сондай-ақ оларға
мәжбүр ету сипатындағы шараларды қолдануға негіз болған құжаттарды талап
етуге;
6) Мәжбүр ету шараларын атқарушы бас бостандығынан айыру орындарында
немесе мекемелерінде заңсыз отырған әрбір адамды өз қаулысымен дереу
босатуға;
7) Бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеп жатқан адамдарға
заңды бұза отырып, қолданылған тәртіптік шаралардың күшін жоюға, оларды өз
қаулысымен айыпсыз изолятордан, камералық үлгідегі орындардан немесе
карцерден қамаудан босатуға;
8) Заңда белгіленген жағдайларда жазалауды атқарушы мекемелер
әкімшілігінің актілерін санкциялауға хақылы.
Прокурор қылмыстар жиынтығы бойынша жаза тағайындауды сұраған кезде
қылмыстар жиынтығы бойынша тағайындалған түпкілікті жазаның алғашқы үкім
бойынша тағайындалған жазадан төмен болмауын ескеруге тиіс. Сотталғандарға
тек қана қосымша жаза ретінде жазаның 2 түрлі қолданылатынын білу керек;
- Арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сынаптың шенінен,
дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сынабынан және мемлекеттік
наградаларынан айыру;
- Мүмкін тәркілеу. Басқа жаза түрлері негізге жаза түрінде де, қосымша
жаза түрінде де қоланылуы мүмкін.
Сонымен қылмыстық жаза тағайындауды ұсынған кезде прокурор
жасалынған қылмыстық қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтап, кінәнің түрін,
себебін, тәсілін, қылмыстық жасалу жағдайы мен кезеңін, одан туындаған
салдарды, сотталушылардың әрқайсысының қылмысқа қатысу дәрежесі мен
сипатын, сотталушының жеке бастарының мәліметтерін, отбасы және оның
асырауындағы адамдардың жағдайын объективті түрде қылмыстық заңға сәйкес
ескерілсе, әділ жазаның тағайындалуына ықпал ететін еді.
Прокурорлық қадағалау қылмыс көріністеріне қарсы күресті жүзеге
асыру мақсатында барлық құқықтық қорғау органдарының құқық бұзушылық пен
қылмыстық алдын алу және олардың тууына себеп болар жағдайларды жою
жөніндегі жұмыстардың белсенділігін арттыруға бағытталады.
Прокуратура органдарының, басқа да құқықтық қорғау және арнайы
органдардың өзара іс-әрекеті ұйымдастыру қылмысқа қарсы тиімді күрестің
басты шарты болып табылады.
Еліміз Конституциясына сай азаматттардың құқығын сақтауда және заң
бұзушылықтар мен қылмыстық әрекеттерге жол бермеуде прокуратура
органдарының ұстанатын басты бағыты: әділдік, заңдылық, құқық тәртібінің
халық көңлінен шығуын қамтамасыз ету.
Ата заңымыздың талабы бойынша сот белгілі бір істі қараған кезде
тәуелсіз және тек Конституция талаптарына сай прокуратура органдарына
жүктелген. Прокуратура заңдылықтың орындалуын қадағалайтын құзырлы орган.
Сондай-ақ, біз өз қызметімізде - әділдік, заңдылық, құқықтық тәртіпті
темірқазық етіп ұстанамыз.
Қылмыстық жаза тағайындауды ұсынған кезде прокурор ҚР ҚК-нің 52
бабында көзделген жаза тағайындаудың жалпы қағидаларын басшылыққа алып,
сотталушы жасаған қылмыстың қайталану түрін, сотталушының қылмыстық әрекеті
қай сатыда тоқталғандығын, қылмысты топ, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық
қауымдастық жасағанда сотталушының қатысу дәрежесін, қылмыстық мақсатқа
жету үшін оның әрекеттерінің мағынасы және келтірген немесе келтірілуі
мүмкін зиянның көлемі мен сипатын, қылмыстар жиынтығын, жазаны жеңілдететін
және ауырлататын мән-жайларды, жасалған қылмыс үшін көзделген жазаға
қарағанда неғұрлым жеңіл жаза тағайындау немесе шартты түрде сотатау
негіздерін, ерекше бөлімде көрсетілген қылмыс түрлерінің әрқайсысы үшін
белгіленген жазаның төменгі және жоғарғы шекті мөлошерін ескеруі тиіс.
Сондай-ақ қылмыс жасаған адамдардың жасы мен жынысы да ескерілуге жатады.
Өйткені кәмелетке толмағандарға, жасы 60-тан асқан ер адамдарға, әйелдерге
қылмыстық жаза тағайындаудың өзіндік ерекшеліктері бар.
Қылмыс жасаған адамға жаза тағайындау туралы ұсыныс жасарда прокурор
тағылған айып бойынша жасалған қылмыстар түрі үшін көзделген қылмыстық
жауаптылықтың барлық түрін електен өткізуі керек. Қылмыстық әрекет үшін
көзделген қылмыстық жазаның әрқайсысын талдап, кінәлінің жеке басын
анықтап, оған тағайындауға лайық түріне тоқталғаннан кейін ҚР ҚК-нің Жалпы
бөлімінде көрсетілген жаза түрлерін, оны қолдану тәртібін тағы бір тексеріп
алуы керек.
ҚР ҚК-нің 40-бабына сәйкес айыппұл заңмен белгіленген айлық есептік
көрсеткіштің 25-20 000 дейінгі шегінде немесе сотталған адамның жалақысының
немесе өзге де табысының 2 аптадан 1 жылға дейінгі шегінде ағайындалады.
Көп жағдайда соттар прокурордың сұраған жазасы шегінен төмен жаза
тағайындауды әрекетке айналдырып алған.
Меңгерген білімді бекітуге арналған сұрақтар:
1. Прокурор психологиясының мақсаты мен міндеттері.
2. Прокурор әрекетінің өзіндік ерекшеліктері.
3. Прокуратура органдарының басқа ұйымдармен байлынысы
№ 13 Дәріс: Алдын-ала тергеу
1. Қылмыстық істі жүргізу.
2. Алдын ала тергеудің міндеттілігі.
3. Алдын ала тергеудің этикасы
Алдын ала тергеуді кәмелетке толғандар немесе өздерінің дене немесе
ақыл-ой кемістіктеріне байланысты өздірінің қорғану құқықтарын өздері
жүзеге асыра алмайтын адамдар жасаған қылмыстар туралы барлық қылмыстық
істер бойынша жүргізу міндетті.
Алдын ала тергеу қылмыс жасаған ауданда (облыста) жүргізіледі. Алдын
ала тергеу жедел және топтық болуы мақсатында қылмыс анықталған орын
бойынша, сондай-ақ сезікті, айыпталушы адам неесе куәлардың көпшілігі
тұрған жерде жүргізілуі мүмкін.
Алдын ала тергеу қылмыстық іс қорғау туралы қаулы шығарылғаннан кейін
ғана жүргізіледі. Тергеуші өзі қозғаған немесе өзіне тапсырылған іс бойынша
тергеуге дереу кірісуге міндетті. Істі өзінің іс жүргізуіне қабылдағаны
туралы тергеуші қаулы шығарады. Егер қылмыстық істі тергеуші қозғаса және
өзінің іс жүргізуіне қабылдаса, онда қылмыстық істі қозғау және оны өзінің
іс жүргізуіне қабылдау туралы бірыңғай қаулы жасалады. Жоғарыда аталған
қаулылардың көшірмелерін тергеуші жиырма төрт сағаттан кешіктірмей
прокуратураға жіберіледі.
Алдын ала тергеу айыптау қорытындысын жасау не қылмыстық істі
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдау үшін сотқа жіберу туралы
қаулы, не қылмыстық істі қысқарту туралы қаулы шығарумен аяқталады. Алдын
ала тергеу мерзіміне іс қозғалған күннен бастап істі айыптау қорытындысымен
немесе медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселені
қарау үшін істі сотқа беру туралы қаулымен бірге прокуратураға жіберген
күнге дейінгі не іс бойынша іс жүргізуді қысқарту туралы қаулы шығарылған
күнге дейінгі уақыт енгізіледі.
Қылмыстық заңмен тыйым салынған іс-әрекетті жасаған адам анықталсаған
іс бойынша іс жүргізу мерзімдері қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескіру
мерзімімен шектеледі.
Тергеу тобына алдын ала тергеу жүргізетін бірнеше органның
тергеушілері енгізілуі мүмкін. Мұндау топты құру туралы шешім прокурордың
нұсқауы бойынша да, осы органдардың тергеу бөлімдері бастықтарының
бастамашылығы бойынша да қабылдану мүмкін. Шешім тергеу бөлімдері
бастықтарының бірлескен қаулысымен ресімделеді, ол осы көрсетілген
талаптарды сақтай отырып шығарылады. Тергеу тобының жетекшісі қылмыстық
істі өзінің іс жүргізуіне қабылдайды, тергеу тобының жұмысын ұйымдастырады,
басқа тергеушілердің іс-әрекеттеріне басшылық жасайды. Тергеуші тергеу іс-
әрекеттеріне қатысуға заңдарда белгіленген адамдарды тарта отырып,олардың
жеке басын анықтайды, оларға құқықтары мен міндеттерін, сондай-ақ тергеу іс-
әрекеттерін жүргізудің тәртібін түсіндіреді.
Алдын ала тергеу процесінде қылмыстық іс жүргіз кодексіне сәйкес
қандай да бір іс жүргізу шешімін қабылдау кезінде тергеуші қаулы шығарады,
онда оның жасалған орыны мен уақыты, тергеушнің аты-жөні мен лауазымы,
қабылданатын шешімінің мәнісі мен негіздері қаулының осы қылмыстық іс
жүргізу кодексіне негізделп шығарылатыны көрсетіледі, қаулыға тергеуші қол
қояды.
Тергеу іс-әрекеттінің хаттамасы тергеу іс-әрекетін жүргізу барысында
немесе ол аяқталғаннан кейін бірден жасалады. Тергеуші адамды өзіне шақырып
немесе ол тұрған жерге келіп, оны сараптамалық зерттеу үшін үлгілер алу
туралы қаулымен қолхат ала отырып таныстырады, оған және аталған тергеу іс-
әрекетіне қатысушы өзге адамдарға олардың құқықтары мен міндеттерін
түсіндіреді.
Сарапты зерттеу процесінде эксперименттік үлгілер жасау үмкін бұл
туралы ол қорытындыда хабарлайды. Тергеуші мұндай үлгілерді әзірлеу кезінде
қатысуға құқылы, бұл өзі жасайтын хаттамада көрсетіледі. Зерттеу
жүргізгеннен кейін сарапты үлгілерді буып-түйілген және мөрмен бекітілген
күйінде өзінің қорытындысына қоса тігеді. Сезіктіден, айыпталушыдан
сараптамалық зрттеу үшін үлгілер мәжбүрленіп алынуы мүмкін.
Алдын ала тергеуді Қылмыстық іс жүргізу кодекстің 33-бабының бірінші
бөлігінде және 285-бабында көрсетілген қылмыстар туралы істерді қоспағанда,
барлық қылмыстық істер бойынша жүргізу міндетті.
Қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеу ол күрделі немесе оның көлемі
үлкен болған жағдайда тергеушілер тобына тапсырылуы мүмкін, бұл туралы
қылмыстық іс қозғау туралы қаулыда көрсетіледі немесе жеке қаулы
шығарылады. Бұл туралы шешімді тергеу бөлімінің бастығы қабылдауға құқылы.
Қаулыда тергеу жүргізу тапсырылған барлық тергеушілер, оның ішінде топ
жетекшісі – тергеуші көрсетілуі тиіс. Сезікті, айыпталушы, жәбірленуші,
азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер мен олардың өкілдері істі
тергеушілер тобының тергейтіні туралы қаулымен таныстырылуға тиіс және
оларға тергеу тобының жетекшісінен, сондай-ақ топ құрамындағы кез келген
тергеушіден бас тарту құқығы түсіндіріледі.
Тергеуші тергеу іс-әрекетеріне қатысуға заңдарда белгіленген адамдарды
тарта отырып,олардың жеке басын анықтайды, оларға құқықтары мен
міндеттерін, сондай-ақ тергеу іс-әрекеттерін жүргізудің тәртібін
түсіндіреді. Тергеуші тергеу іс-әрекеттеріне қатысуға анықтау органының
қызметкерін тартуға құқылы.
Алдын ала тергеу жүргізудің жалпы шарттары болады және міндеттермен
негізделеді. Алдын ала тергеудің міндеттілігі.
1. Алдын ала тергеуді кәмелетке толмағандар немесе өздерінің дене
немесе ақыл-ойы кемістіктеріне байланысты өздерінің қорғану
құқықтарын өздері жүзеге асыра алмайтын адамдар жасаған
қылмыстар туралы барлық қылмыстық істер бойынша жүргізу
міндетті.
2. Қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеуді Ұлттық қауіпсіздік
комитетінің ішкі істер және қаржы полициясы органдарының
тергеушілері жүргізеді.
3. Қылмыстық істерді тергелуі бойынша бір органнан екінші органға
беру осы Кодекске сәйкес жүргізіледі.
Алдын ала тергеу жүргізілетін жер алдын ала тергеу қылмыс жасалған
ауданда немесе облыста жүргізіледі. Тергеу жедел және толық болуы
мақсатында қылмыс анықталған орын бойынша сондай-ақ сезікті айыпталушы адам
немесе куәлардың көпшілігі тұрған жерде жүргізілуі мүмкін. Тергеу іс-
әрекеттерінің басқа ауданда жүргізілу қажет болған жағдайда тергеуші оны
тікелей өзі жүргізуге не бұл іс-әрекеттерді жүргізуде сол ауданның
тергеушісіне немесе анықтау органына тапсыруға құқылы. Тергеуші іздестіру
әрекеттерін немесе жедел іздестіру шараларын жүргізуді алдын ала тергеу
жүргізілетін жердегі анықтау органына тапсыра алады. Тергеушінің тапсырмасы
он тәуліктен аспайтын мерзімде орындалуға тиіс.
Алдын ала тергеу жүргізудің басталуы. Тергеу қылмыстық іс қозғау
туралы қаулы шығарылғаннан кейін ғана жүргізіледі. Тергеуші өзі қозғаған
немесе өзіне тапсырылған іс бойынша тергеуге дереу ікірсуге міндетті. Істі
өзінің іс жүргізуіне қабылдағаны утарлы тергеуші қалы шығарады. Егер
қылмыстық істі тергеуші қозғаса және өзінің іс жүргізуіне қабылдаса, онда
қылмыстық істі қозғау және оны өзінің іс жүргізуіне қабылдау туралы
бірыңғай қаулы жасалады. Жоғарыда аталған қаулылардың көшірмелерін
тергеуші жиырма төрт сағаттан кешіктірмей прокурорға жібереді.
Алдын-ала тергеудің аяқталуы айыптау қорытындысын жасау не қылмыстық
істі медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану үшін сотқа жіберу
туралы қаулы, не қылмыстық істі қысқарту туралы қаулы шығарумен аяқталады.
Ал алдын ала тергеу мерзімі қылмыстық істер жөніндегі алдын ала тергеу
қылмыстық іс қозғалған күннен бастап екі ай мерзімнен кешіктірмей аяқталуға
тиіс. Алдын ала тергеу мерзіміне іс қозғалған күннен бастап істі айыптау
қорытындысымен немесе медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану
туралы мәселені қарау үшін істі сотқа беру туралы қаулымен бірге прокурорға
жіберілген күнге дейінгі не іс бойынша іс жүргізуді қысқарту туралы қаулы
шығарылған күнге дейінгі уақыт енгізіледі. Алдын ала тергеудің мерзімін
одан әрі ұзатуға тек айрықша жағдайларда істің күрделілігі ескеріле отырып
жол беріледі және Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры оның
орынбасарлары, Бас әскери прокурорға жүзеге асыра алады. Іс қосымша тергеу
жүргізу үшін қайтарылған кезде, сондай-ақ уақытша тоқтатыла тұрған немесе
қысқартылған іс қайта қозғалған кезде қосымша тергеуді іс тергеушіге
түскеннен бастап бір айдан аспайтын мерзімде жүргізілуі мүмкін. Мерзімді
одан әрі ұзарту осы бапта көзделген тәртіппен жалпы негіздерде жүргізіледі.
Қылмыстық заңмен тыйым салынған іс-әрекетті жасаған адам анықталмаған іс
бойынша іс жүргізу мерзімдері қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескеру
мерзімімен шектеледі.
Прокурордың алдын ала тергеу барысындағы өкілеттілігі қылмыстық
істерді тергеу кезінде заңдылықты қадағалауды жүзеге асыра отырып прокурор:
- Оқиға болған жерді қарауға қатысуға, сараптама тағайындауға,
сондай-ақ қылмыстық іс қозғау туралы мәселені шешуге қажетті
басқа да іс-әрекеттерді жүзеге асыруға құқылы;
- Қылмыстық іс қозғайды немесе оны қозғаудан бас тартады, тергеу
іс-әрекеттерін жүргізу туралы, сондай-ақ жедел іздестіру
қызметінің материалдарын қылмыстық іске қосу туралы жазбаша
нұсқаулар береді. Заңдарда көзделген жағдайларда алдын ала
тергеу жүргізетін лауазымды адамдардың іс-ірекеттеріне санкция
береді. Жекелеген тергеу іс-әрекеттерін жүргізуге қатысады.
Алдын ала тергеу органдарынан келіп түскен қылмыстық істі сотқа
жібере отырып істі мәнісі бойынша қарау үшін айыпталушыны сотқа
тапсырады. Қылмыстық ізге түсу органдарынан тексеру үшін
қылмыстық істерді, құжаттарды, материалдық және жасалған
қылмыстар туралы жедел іздестіру қызметі, анықтау мен тергеу
барысы туралы өзге де мәліметтерді алады. Жасалған немесе
дайындалып жатқан қылмыстар туралы арыздар мен хабарларды
қабылдау тіркеу, шешу кезінде заңның сақталуын тексереді.
Анықтаушы мен тергеушінің сондай-ақ анықтау органы мен тергеу
бөлімі бастықтарының заңсыз қаулыларының күшін жояды. Тергеу
мен анықтау толық болмаған сондай-ақ тергеу мен анықтау
барысында заң бұзушылыққа жол берілгені анықталған жағдайда
қылмыстық істі қосымша тергеуге жібереді не оны толық көлемінде
немесе белгілі бір адамдарға қатысты қысқартады. Қылмыстық істі
анықтау органынан алып, алдын ала тергеу органына береді:
айрықша жағдайларда тергеудің толық және объективті болуын
қамтамасыз ету мақсатында алдын ала тергеу органының жазбаша
өтініші бойынша не өз бастамашылығымен істі осы тергеу ретінде
қарамастан, алдын ала тергеудің бір органынан екінші органына
береді. Алдын ала тергеу анықтау ісін жүргізуде заң бұзушылықты
анықтаған кезде тергеушіні анықтаушыны қылмыстық істі одан әрі
тергеуден шеттетеді.
Алдын ала тергеуді тергеушілер тобының жүргізуі қылмыстық іс бойынша
алдын ала тергеу ол күрделі немесе оның көлемі үлкен болған жағдайда
тергеушілер тобына тапсырылуы мүмкін бұл туралы қылмыстық іс қозғау туралы
қаулы да көрсетіледі немесе жеке қаулы шығарылады. Бұл туралы қаулы шешімді
тергеу бөлімінің бастғы қабылдауға құқылы. Қаулыда тергеу жүргізу
тапсырылған барлық тергеушілер оның ішінде топ жетекшісі тергеушісі
көрсетуге тиіс. Сезікті, айыпталушы жәбірленуші азаматтық талапкер,
азаматтық жауапкер мен олардың өкілдері істі тергеушілер тобының тергейтіні
туралы қаулымен таныстырылуға тиіс және оларға тергеу тобының жетекшісімен
сондай-ақ топ құрамындағы кез келген тергеушіден бас тарту құқығы
түсіндіріледі. Тергеу тобына алдын ала тергеу жүргізетін бірнеше органның
тергеушілері енгізілуі мүмкін. Мұндай топты құру туралы шешім прокурордың
нұсқауы бойынша да қабылдануы мүмкін. шешім тергеу бөілемдері
бастықтарының бірлескен қаулысымен рәсімделеді, ал осы быптың бірінші
бөлімінде көрсетілген талаптарды сақтай отырып шығарылады. Қазақстан
Республикасының Бас прокуроры ерекше жағдайларда тергеудің толық және
объективті емес екендігі фактілері анықталған іс күрделі және маңызды
болған кезде алдын ала тергеуді жүзеге асырушы бірнеше органның
тергеушілері арасынан тергеу тобын құра алады, бұл орайда прокурорды осы
топтың жетекшісі етіп тағайындап бұл шешімді өз қаулысымен рәсімдейді.
Мұндай тергеу тобы жүзеге асыратын тергеудің заңдылығын қадағалау Қазақстан
Республикасының Бас прокурорына жүктелді.
Тергеушінің заң саласы мамандығына қажетті өзіндік психологиялық
ерекшеліктері бар:
• тергеуші сот әрекетінің мемлекеттік және саяси сипаты
• құқықтық тәртібі мен мөлшері
• қатысушы адамдардың қарама-қарсы шаралары
• әкімшілік құзыры
• кәсіптік құпияны сақтау
• іздестіру-зерттеу атмосферасын қоғамдық психологиялық ерекшеліктері
Заң қызметкері құқықтық нормалар мен кәсіптік моральды заң негізінде
қатаң сақтау керек. Ізкесер сот мамандарына қажетті және тән кәсіптік
ерекшеліктері бар әр бір маман өте жақсы білумен қатар қатаң сақтауға
міндетті:
1-моральдық-саяси қасиеттер – адамгершілік қасиеттерінің жоғары, әділ
тәртіпті, білікті, білімді, адамдарды түсінетін, өз ісіне жетік, этикалық
нормаларды сақтай білетін;
2-интеллектуалдық-парасаттық қасиеттері – шығармашылық қиялының жоғары
дәрежеде дамуы, есте сақтау ерекшелігі, логикалық ойлау біліктілігі;
3-мінез бітістеріндегі ерекшеліктері – алдына қойған мақсатына жете
білуі, ерік жігерінің жоғары болуы, ұқыптылығы, сенімділігі;
4-психофизиологиялық сипаттары - әрбір маманның өзіне тән кәсіптік
ерекшеліктерімен қатар дербес қасиеттері:темперамент;мінезі, қабілеті;
5-жеке бастың деформациялануы – стресс, күдіктену,үрейлену, адамға
сенбеушілік.
Алдын ала тергудің этикасы: қылмыстық іс жүргізудің процесінің ерекше
өзіне тән іс-әрекетімен тергеуге қойылатын талап-тілектері. Тергеушілер
қылмыстық істі ашу үшін күдікті адамдарды тергеуге оларды бас бостандығынан
айыруға құқығы бар. Тергеушінің қылмыстық іс жүргізгенде өзіне тән
құпиясымен шығарған шешімдеріне жауаптылығы болу керек. Тергеушілер
өздерінің іс-әрекетінде үш нормамен жұмыс істеуге міндетті.
1. Процессуалдық норма
2. Криминалистік норма
3. Адамгершілік норма
Процессуалдық норма дегеніміз – тергеушілердің қандай жағдайда қалай
жұмыс істейтінін бағдарлайды. Криминалистік норма дегеніміз – тергеушінің
қылмыстарды іздеуіне қылмысты толық дәлелдеуіне бағдар береді. Адамгершілік
норма – қылмыстық іске толық әділетті баға беруі.
Алдын ала тергеу тергеушінің кәсіби мамандығының және
жауапкершілігінің сапалы екендігін көрсетеді. Тергеушілердің жұмысы ҚР
қылмыстық іс жүргізу кодексімен шектеледі, қылмыстық іс-әрекет процесінде
заң әрқашанда тактикалық этикалық іс-әрекеттермен байланысты болу керек
алдын ала тергеу кезінде конфликтілі жағдайлар болуы мүмкін конфликт
дегеніміз-тергеуші мен қылмыскердің бір-біріне қарама-қарсы күрделі.
тергеушінің конфликтілі жағдайы болып қылмыскердің ең басты қарсыласы
тергеуші әділ шешім қабылдауы керек. Тергеушілерде ең көп кездесетін
қателіктер өздеріне қойылатын талаптарды орындай білмеуі және
қылмыскерлердің қылмысын толық мойындата білуі. Егер іс бойынша бірнеше
сезікті, айыпталушы жауапқа татылса, ал істі қысқартуға негіз
сезіктілердің, айыпталушылардың бәріне бірдей істі қатысты болмаса, онда
қылмыстық ізге түсу жеклеген сезіктілерге, айыптаушыларға қатысты
қысқартылады.
Қаулының қарар бөлімінде істі қысқарту үшін негіз болған істі қысқарту
туралы шешім, сондай-ақ бұлтартпау шарасын қолданбау туралы, мүлікті
тұтқындауды алып тастау туралы, хат-хабарды тұтқындау, сөйлескен сөздерді
тұтқындау мен жазып алу, заттай дәлелдкрдің тағдыры туралы нұсқау
баяндалады.
Қылмыстық істі қозғау туралы қаулының көшірмесі прокурорға жіберіледі,
адамдарға іс материалдарымен танысу құқығы және істі қысқарту туралы
қаулыға шағым жасау тәртібітүсіндіріледі. Осы ададардан келіп түскен өтініш
бойынша оларға істі қысқарту туралы қаулының көшірмесі тапсырылады. Іс
прокурордың келісімімен қысқарылған жағдайда қаулыға жоғары тұрған
прокурорға шағымдануға болады. Қысқартылған іс бойынша іс жүргізу мынандай
жағдайларда:
- Тергеушінің қылмыстық істі қысқарту туралы қаулысының күші жойылады.
- Сот қылмыстық істің негізсіз қысқартылуына берілген арызды ҚІЖК-гі
тәртіппен қанағаттандырғанда қайта жалғастырылады.
Алдын ала тергеу деректері жария етілмеуі тиіс. Олар бұл тергеу
мүддлеріне қайшы келмесе және басқа дамдардың құқықтары мен заңды
мүдделерін бұзумен байланысты болмаса, онда тек тергеушінің, айыпталушының,
прокурордың рұқсатымен қандай көлемде жария ету мүмкін деп танылса, сондай
көлемде жария етулуі мүмкін. Тергеуші қорғаушыға, куәларға, жәбірленушіге,
азаматтық жауапкерге немесе олардың өкілдеріне, сарапшыға, маманға,
аудармашыға, басқа адамдарға өзінің рұқсатынсыз істегі мәліметтерге жария
етуге жол берілмейтіні туралы ескертіледі, бұл аталған адамдардан қолхат
алынады.
Алдын ала тергеу қылмыстық іс жүргізу кезінде қатаң тәртіптер
сақталады. Және де міндетті түрде прокурордың қатысуымен жүргізіледі. Алдын
ала тергеу Қазақстан Республикасының кодексіне сәйкес жүргізіледі. Сонымен
қатар алдын ала тергеу кәмелетке толмағандар немесе ақыл-ой кемістігі бар
адамдардың жасаған қылмыстары туралы барлық қылмыстық істер бойынша
тергеушілер жүргізуі міндетті.
&&&
$$$002-013-900$Дәріс №13. Меңгерген білімді бекітуге арналған сұрақтар:
1. Алдын-ала тергеу психологиясының мақсаты мен міндеттері
2. Алдын-ала тергеу әрекетінің заңдық негіздері
3. Алдын-ала тергеу ісіне қойылатын талаптар
№ 14 Дәріс: Ұйымдасқан қылмыстың әлеуметтік-психологиялық мінездемесі
1. Қылмыстық топтардың типологиясы.
2. Ұйымдасқан қылмыстық топтардың функционалдық сипаты мен құрлымы.
3. Қылмыстық топтардың ықтымастақтық механизмі
Қылмыскердің жеке басын зерттегенде өзіне тән қылмыстық сипатын ескере
отырып, мынандай типтік ерекшеліктерге бөлеміз:
- Қоғамға қарсы бағытталған сипатына қарай: қоғамдық, құндылықтарға;
- Адамның жеке басының жағымсыз, немқұрайлы қарым-қатынас, агрессивті
зорлық қылмыстар: өлтіру, зорлау, жәбірлеу.
- Жеке басының өзімшілдік ниетіне, пиғылына қарай қажеттілігін
қанағааттандыруға тырысу: ұрлық істеу, алаяқтық іс, пара алу, контрабанда
жасау.
- Әртүрлі әлеуметтік орындарға жеке басының немқұрайлылығы : жалпы
азаматттық, кәсіптік, жанұялық, және басқа да міндеттерге байланысты
жасалатын қылмыстық әрекеттер.
- Әлеуметтік құндылықтар мен өзінің міндеттеріне жеңілтектік,
жауапкершіліксіз және немқұрайлы қарым – қатынас байқаусызда болатын
қылмыстық істер.
І. Қоғамға қарсы бағыттардың тереңдігі мен деңгейіне қарай
қылмыскердің бірнеше типтері бар:
«Кездейсоқ»- адамгершілік жағы тәртібіне сай келмейтін, қоғамға
қарсы бағытталған алғашқы жасалған қылмыс.
«Криминогендік» өзіндік ерекшеліктермен сипатталады.
- Құқыққа қарсы және қоршаған ортасын аморальдық тәрбиесі ықпалынан
- Құқықтық тәртіпті бұзу мен аморальдық істерді істеуден
- Қоғамдық нормалар жүйелерінен тыс қалғанда -өзін-өзі қорғауда
әлеуметтік психикалық қорғаудың меқанизмі, өзімнің жағымсыз істеріне
үйреніп алуына -қылмыстық ситуацияларда белсенді болған
Криминогендік типті үш түрге бөлеміз:
- ағымды криминогенді подтип – микроортада қалыптасады: адамгершілік
құқықтық нормаларды жүйелі бүзатын ортада
-ситуативті криминогенді подтип - -әлеуметтік жат қылықтарды, ролдерді
орындау, жағымсыз ситуацияларда болатын қылмыстар
-ситуативті подтип – адамгершілік қасиеттері сақталған, бірақ күрделі
ситуацияны қабвылдау механизмінде түсінбеушілік негізінде болатын қылмыстық
істер.
II. Қоғамға қауіпті және криминогендік деңгейіне қарай қылмыскерді мына
типтерге бөлеміз:
- Өте қауіпті – қоғамға қарсы белсенді қылмыскер, бірнеше рет
сотталған рецедивисттер, ұрлықты, тоңауды, бұзақы әрекеттер мен ауыр
қылмыстарды жүйелі жасайтындар. Бұлардың арасында шеберлік пайда болады.
сондай-ақ ірі қоғам мүліктерін тоңайтындар ірі пара алушылар жатады.
- Дисоциалды қауіпті – қауіпті қоғамды өмірде тыс қалуы: үйлерінен
безіп, қайыршылық өмір сүру. Жатып ішер жалқау. Бірнеше рет сотталғандар.
Алкоголиктер жатады. Бұлар өз тіршілігіне қатысты ұсақ тоңаушылықпен
айналысады. Криминогендік тәртіптері тұрақты.
- Тұрақсыздар – қоғамдық тәртіптері тұрақсыз, сондықтан араққа мас
болғанда ұрлық істеу, бұзақылық, зорлық қыдмыстарды істеуі.
- Материалдық жағдайдың ситуацияға тәуелділігінен болатын қылмыстар.
III. Өз мүшелік, алаяқтық, қасиеттеріне қарай мына типтерге бөлеміз:
- бекітілген тип: кез-келген құндылықтарды иемдену негізінде істеленетін
қылмыс. Мысалы, жасөспірім кез-келген референтті немесе формалдық емес
топқа кіру үшін ұрлық істеуі арқылы қабылданады.
- дезадаптивтік немесе ассоциалды тип: микроорта шараларына
бейімделенуімен сипатталады. әлеуметтік тәртіпке қарсы: үйсіз, қайыршылық
өмір сүру. Көбінесе бұрын сотталғандар, тұрақты мекен-жайлары жоқтар
жатады. Жұмыстары, достары, туыстары жоқ, өз тағдырына қалай болса солай
қарайтындар.
- алкогольді тип: дезадаптивті типке жақын тип. Қылымысты жасаудағы
мақсаты: спирттік ішімдікке қаражат табу, көбінесе алкогольдың асқынғған
түрі жатады.
- ойнақы тип: Шура Балаганов («Золотой теленок») осы типтің өкілі.
Істеген қылмыстық істері барысында материалдық пайдамен қатар эмоционалды
көңіл-күйі ерекшеленеді.
- жанұялық тип: алаяқтық қылмыскер өз жанұясында басымды роль атқарады.
Қоғам мүліктерін тоңаушылар мен параалушылар арасында сирек кездеседі.
Қылмыстық әрекетті балалары, күйеуі ең жақындары материалдық жағдайларын
жақсарту үшін істейді.
Кез-келген қылмыстық топ әлеуметтік кішігірім топтың түріне жатады.
Бұндай шағын топ мүшелерінің ортақ белгідері, мақсаты, қызығушылықтары
қылмыстық әрекеттердегі белсенділіктері. Қылымыстық әрекет барысындағы өте
ынтымақшыл, шыншыл қылмыстық шеберліктерін бірге атқарады. Біртіндеп қызмет
жұмыстарын өзара бөлісу басталады. Қалыптасқан қылмыстық топтар қазіргі
криминологияда бірнеше типтерге бөлінеді:
- қарапайым ұйымдасқан топ
- бандиттік ұйымдар
- қылмыстық топ
- мафия
- кәсіптік қылмыскерлер
- лидердің кооперациясы
- ұйымдасқан қылмыстық топтар
Қарапайым ұйымдасқан топтар – екі не төрт адамнан тұрады. Ұзақ уақыт
көздеген, қылмыстық мақсаттары бар ынтымақтастығы бар тұрақты топ
болғанымен күрделі құрлымы қатаң тәртібі мен лидері жоқ. Қылмыстық
тәсілдері үнемі бірдей әбден ойластырылған. Шешімді бірлесіп қабылдайды,
бірлесіп істейді: ұрылар, тоңаушылар, көз бояушылар, пәтер тоңаушылар, жас
жетпеген жасөспірімдер жатады. Бұл топтың топтық қылмыстық әрекетінің
мерзімі үш жылдаң аспайды.
Құрлымдық (күрделі) ұйымдасқан топ- қарапайым түріне қарағанда өзінің
тұрақтылығымен сипаттталады. 5-10 немесе одан да көп адамдардан тұрады.
Қылмыстық әрекеттері үзіліссіз: зат- мүлік тонаушылар, зарлаушылар.
Анықталған ортақ мақсаттары жалғыз адамға «лидерге» бағынушулық талап
етеді. «Лидер» немесе «главарь» қылмыстық топтың бағытын, қылмысты
жоспарлау, даярлану, әркімнің атқаратын қызметін анықтайды. Бұл топтың
мүшелері ерекшеленген идеяларды, қалыптасқан қылмыстық дәстүрлерді,
сенімдерді, мақсатқа жетудегі жалпы криминалдық әдіс-тәсілдерді басшылыққа
алады. Сондай-ақ басқа да қылмыстық топтармен тығыз байланыс жасайды:
Жалған құжат жасаушылармен, техникалық жұмысшылармен, ұрланған заттарды
сатып алушылармен. Автомобильдерді, пәтерлерді шеберлікпен тонайды,
ұрлықты, тонауды, ұруды, рэкеттік істерді кәсіптік шеберлікпен орындайды.
Ұйымдасқан қылмыстық топтар- бірнеше қылмыстық топтардан тұрады.
Мысалы: Москва пен Подмосквьедегі Солнцевская, люберетская, долгопруденская
топтары 300-500 дейін белсенді мүшелері бар. Қылмыстық әрекетті орындаудағы
тәсілдеріне қарай екіге бөлінеді:
✓ команда (бригада)- өздерінің жергілікті тұрақты территориялық
белгілеріне қарай бөлінеді, мысалы: заря, жоламан т.б.
✓ община- көбінесе сырттан келген, жергілікті жердің тұрғындары емес
(Закавказьеден, Азербайджан,шешен, грузин, дагестан) келген
адамдардан. Кейбір лидерлері, қажетті капиталды жинағаннан кейін
«отмывание» әрекетіне көшеді. Коммерциялық құрлымдарды, банктерде
директор немесе гинеральдық жетекші қызметкері болады.
Бандиттік (құрылым) ұйымдар- қоғамдық, мемлекеттік мекемелерде, жеке
адамдарға басымдылық көрсетуге ұйымдасқан қарақшылық топ. Басқа ұйымдарға
қарағанда айқын түрде қарулы басқыншылық жасайды. Құрамында он адамнан
аспайды. «Главарьға» қатаң бағыну мен тәртіп ережелерін сақтаумен
ерекшеленеді. Жәбірлеуде өте қатаңдық қолданады. Қылмыстық әрекеттердің
негізгі ұмтылысы: ақша, валюта, қару-жарақ, алтын, қымбат тастар,
антиквариат. Қылмыстық әрекеттерінде жауыздық- зорлық әдістермен қатар
өолдарынга түскендерді қинауда қатаң айуандықпен жазалайды. Қарақшылық
ұйымдардың үш категориясы бар: Классикалық (қалыптасқан) банда- айқын түрде
қарулы қарақшылық әрекет; Жетілген, білікті банда (специализированная)-
ерекшелігі: қылмыстың бір түрін орындаудағы қылмыстық іскерлікпен дағдыны
жетілдіруі, мысалы: банк, инкассатор, үлкен тонаушылар; «Заказчики» -
конкуренттеріне басымдылық көрсету үшін қолданылатын қылмыс. Мысалы:
«киллер», «вышибало» адамдардан тұрады. Белсенді, ширақ, конспирациялық
әдіс-тәсілдерді жетік меңгерген, дене бітімі дамуы жоғары.
-Қылмыстық ұйым «сообщество» - иерархиалы, тұрақты, күрделі қылмыстық
ұйым және өзіндік ерекшеліктері бар:
1. Материалдық базасы бар – ақшаға бәрін сатып алады;
2. Коллегиалы – басқару формасында бірнеше адам бар;
3. Неформалды тәртіп - нормасы, заңдары, дәстүрлері, жазалау жолдары
бар;
4. Функцианалды- иерархиалдық жүйе – ұйымның әр мүшесінің атқаратын
функциалары бөлінген:
- басқару ядросы;
- телохранительдері;
- кассты қорғаушылар;
- байланысшылар
- бақылаушылар, т.б
5. Информациялық базасы – разведка, контрразведка және әртүрлі
деректерді жинау.
Бүгінгі күні қылмыстық ұйымдардың бес түрі бар: Лжепредприниматель
– заңсыз кредиттер алу, мекемелерінің «жалған» банкрот ұшырауында жалған
құжатар қолдану. «Гангстерлер»-рэкет. Рэкеттің негізгі объектісі
лжепредприниматель. Расхитительдер («госворы») немесе тонаушылар –
мемлекеттік сауда сферасындағы қылмыстар, бұлар да гангстерлердің жеміне
айналған. Коррупционерлер мемлекеттік қызметтегі басшылық органдарға
чиновниктер, құқықтық қорғау органдарының қызметкерлері «гангстерлер» мен
«лжепредпринимательдермен» байланыстағы қызметкерлер.
- Координаторлар қылмыстық әлемнің («қаймақтары») элитасы, «вор в законе»,
«авторитет». Барлық қылмыстық ұйымдарға басшылық етумен қатар қорғаушы
қызметін де атқарады.
- Коориданотрлардың белсенді әрекеттерін мафия деп атаймыз. Мысалы:
Сицилиялық семья моделі мафиясы; әр бір мұшенің өз міндеттері бар.
«семья» мүшелерінің барлығы тең праволы «әкелерінің» тілін міндетті
түрде алу керек. («Капо»). өз міндеттерін бұлжытпай орындау, қатаң
орындау «әкелеріне» «капоға» ғана.
Психологиялық-криминологиялық зерттеулердің нәтижесі бойынша
қылмыскерлердің көпшілігі қоғамнан, адамдардың адамгершілік-құндылықтардан
оқшау болады. өз жанұяларынан да оқшаулану байқалады. Көбінесе қарым-
қатынастық ықпалдардан қашқалақтайды. Қылмыстық тәртіптің әлеуметтік
психологиялық себептерінің бірнеше аспектілері бар:
- әлеуметтік тәртіп, нормаларды қабылдаудағы қиындықтар, өз тәртібін
реттеу алмау
- жеке бастың балалық шағында оқшаулануы, жанұы мүшелерінің өз міндеттерін
дұрыс орындамауы, баланы жазалауда немесе басқа да тәрбие талаптарына
әке-шешелерінің өзара келіспеушілігі.
- Қоршаған ортадан, адамдардан тұрақты оқшаулану ортасына, адамдарға
қатыгездікті, агрессивті қарым-қатынаспен көзқарасты қалыптастырады.
- өзінің микроортасынан оқшауланған адам өзі тектес, жаныны түсінетіндерді
іздейді. Ондай адамдар қоғамға қарсы, өшпенділік, қатыгедіктері ортақ
микроортаға бірігеді.
- Дұрыс тәрбиеленген ортадан оқшауланған адам қылмыстық тәртіптері
сипатталаған микроортаға үйіпленіп, бауыр басу қасиеттері қалыптасады.
- Барлық дамдардан, ортадан оқшауланып, өзіне-өзі кеткен адам басқаларға
деген сүйіспеншілігін сезімдерін жоғалтады. Қылмыстық әрекеттерді оп
оңай орындй алады. Мысалы, алкоголиктер, қаңғыбастар.
Жоғарыда аталғандармен қатар жеке бастың оқшаулануы, деградациялық
жағдайларға түсуінің негізігі себептерінің бірі үрейлені, атап айтқанда,
қорқу. Қорқақтық сезімнің болуы, адамның тәртібін, тәртіп бағытын
өзгертеді. өзі қорқатын адамдардан, үрейлі сезімдерден құтылу үшін қорқақ
адам өзін-өзі қорғау әрекетіне кіріседі. Үрейленудің ең жоғарғы формасы –
қорқу. әсересе кішкентей кезінде әке-шешесінің баланы дұрыс қабыламауы,
немқұрайлығы, ұрып-соғып жазалауы, жәбірлеуі, қорлауы. Жеке адмның
психикалық оқшаулануының дамуы бірнеше кезеңдерге бөлеміз:
-қобалжу реакциясының пайда болуы
-жағымсыз көңіл-күйдің үнемі болуы, тұйықтыұұа әкелуі
-көңіл-күйдің күйзелуі, қатыгездік сипаттың басым, зорлық істерге даяр,
жақын болуы.
Қылмыстық үрейленудің себептері өзін-өзі қоғамда, ортада қолайсыз
сезімдердің болуынан ғана емес, сондай-ақ қорғаныш сезімдерін жетілдіру
мақсатында қалыптасады.
Қылмыстық тәртіптің негізінде қылмыстық мотив жатыр. Кек қайтару, өшін
алу, қызғаныш сезімдерін қанағаттандыру, т.б. негізінде қылмыстық моивтер
қалыптасады. кез-келген мотив қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталады.
Қылымыстық тәртіп негізінде бірнеше мотивтердің қатысы болуы мүмкін.
Көбінесе қылмыстық тәртіпті орындауды белгілі мөлшерде түсінбеушілік
сипатттын басым болуы. Криминогендік психологияның негізінде әлеуметтік
қарсы әрекеттердің қалыптасуы негізінде мынандай мотивтерді ажыратамыз:
- өзін-өзі бекіту, көрсету мотиві;
- қорғану мотиві;
- әрекетті орындау мотиві, өзін-өзі ақтау мотиві.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Ұйымдасқан қылмыстық топтардың психологиялық ерекшеліктері
2. Ұйымдасқан қылмыстық топтардың түрлері
3. Қылмыстық әрекеттің мотивациясы.
4. Қазіргі ұйымдасқан қылмыстық топтардың құрылымы
№ 15Дәріс: Пенитенциарлық психология
1. Пенитенциарлық психологиясының зерттеу пәні.
2. Пенитенциарлық – қайта түзету мекемесінің міндеттері.
3. Бас бостандығынан айырылған адам психологиясы.
Пенитенциарлық психология жаза тағайындаудың эффективтілігі,
сотталғанның динамикалық тұлғасын, ориентациялық және стереотиптік кіші
топтардың құнды негіздерінің әрекет-қылығын, түзету және қайта тәрбиелеу
заңды түзету проблемаларын зерттейді. Пенитенциарлық психология нені
оқытады? (пенитенциария – латын тілінен аударғанда «түзетілетін») Түзету
психологиясы – расоциализациялық психология негізін оқытады.
Пенитенциарлық – қайта түзету мекемесі, бұл мекемелерге колония түрме,
лагерь, т.б. жатады. Қайта түзету мекемелеріндегі сотталғандар еңбекпен
айналысады, олардың қолдарынан әр түрлі ағаштан жасалған бұйымдар,
қағаздан жасалған әр түрлі карта, дәптер, кітаптар, бәрі келеді.
Қайта түзету мекемелерінде өздерінің шеберханалары бар, олар сол
шеберханада тек қана ұсақ-түйек жасаумен айналыспай одан да ірі істермен
айналысады. Олар машина жасау, дем алу орны, үйге қажетті, тұрмысқа қажетті
нәрселерді сол шеберханада істейді. Сотталғандар үнемі медициналық қараудан
өтіп тұрады. Қайта түзету мекемесінде әр түрлі қылмыс жасағандар отырады.
Ол қылмыстар ауыр, жеңіл, қасақана, әдейі жасалғанына қарамастан бәрі бірге
отырады, бірақ олардың әрбіреуінің өтеу мерзімдері әр түрлі болады. Олар үш
жылдан бастап өмір бойы бас бостандығынан айырылуы мүмкін. Сотталғандар
өздерінің әрекет-қылықтарына байланысты бөлек отырады.
Түзету психологиясы сотталғандардың ресоциализацияның тәжірибелік
кеңес беруі, түзету құқығымен тығыз байланысты, сонымен қатар құқық
бұзушылардың тұлғалық психокоррекциясын қабылдау. Түсіндіріп айтатын
болсақ, түзету психологиясы қылмыс жасағандарды зерттеу тиіс. Оларды еңбек
ісіне немесе әлеуметтік ортада қалыпты өмір сүру. Түзету психологиясы қайта
түзету еңбек құқығымен, еңбек психологиясымен, педагогикамен және
әлеуметтік психологиямен тығыз байланысты
Кейбір сотталғандардың топтары аяқтарына нық тұрып түзету жолына
түсіп еңбек процесінде және қоғамдық өмірге белсенді қатысады, ең маңыздысы
олар басқа сотталғандарды тәртіпке, түзу жолға салуда белсенді қатысады.
Резерв тобы – бұл сотталғандар толығымен аяқтарын түзелу жолына нық
басып, еңбек әрекетіне белсенді қатысып, бірақ өз инициативасы бойынша
басқаларына қайта түзелуге көмек көрсетпейді.
Пассивті топ – сотталғандар өздерінің әрекет-қылық стратегияларын
таңдауда сенімсіз, бір қалыпты емес. Бір сөзбен айтқанда өмірдің ағымымен
жүре беретіндер. Келесі топ қиын тәрбиеленетін сотталғандар мүлде
бағынбайтын коғамдық жұмысқа, еңбек әрекетіне қатыспайды.
Заңдылықты құрметтейтін, әлеуметті нық қоғамды қалыптастыруына
кеңейген ақпараттық-насихаттық және әлеуметтік-педагогикалық қызмет себепші
болады. Ал қанғыбастық пен әлеуметке жат қылықтарға бейім, өмірдің қиын
жағдайына тап болған кәмелетке толмағандарды бейімдеу мен оңалтуға себеп
болушы бiлiм беру ортасының мүмкiндiгiн дамыту Қостанай қаласындағы балалар
мен жасөспірімдер қылмысы қарқынына айтарлықтай әсер етуге мүмкіндік
береді. Сонымен бірге, балалар мен жасөспiрiмдердi тұрғылықты жері бойынша
жұмыспен қамту үшін материалдық-техникалық базасын кенейту және оларды
облыстың мәдени және спорт өмiрi ортасына тарту негізгі себепші шарт болып
табылады.
Пенитенциарлық психологияның немесе қайта түзету мекемелерінің
міндеттері:
-қылмыскерлерді жазалау мен түзетудің психологиялық мәселелері,
-бас бостандығынан айырылған сотталушының психологиясы,
-еңбекпен түзету мекемелері жағдайындағы өмір әрекетінің психологиясы,
-қайта әлеуметтендіруші іс-әрекетінің психологиясы,
-қамаудан босаған адамның әлеуметтік ортаға қайта бейімдеуі.
Әр сотталған қайта түзету орындарына түскен кезде олар өздерінің жаза
тағайындалғанның өтеу мерзімін жоспарлап отырады. Қайта түзету орындарының
тәрбиешісі алдында үлкен мақсат тұр, ол мақсат сотталғандардан адамды
тәрбиелеу, олардың қайта түзелуге ұмтылысын туғызу.
Қайта түзету психологиясы сотталғандардың тұлға динамикасын міндетті
түрде зерттеуі тиіс. Бас бостандығынан айырылған адам психологиясы міндетті
түрде зардап шегеді. Бірақ бас бостандығынан айырылған және үнемі әкімшілік
жағынан қателік келтіретін олардың психикасына әр түрлі әсер етеді.
Бұрын бас бостандығынан айырылған болса, олардың өтеу мерзімін
ұлғайтады. Қобалжу деңгейінде өз-өзіне деген сенімділігне толығымен
күмәнданады. Қайта түзету колонияларына түскеннен бастап қоғам, жанұя
алдындағы кінә сезімдерінде қобалжу деңгейінің дамуы пайда болады. Осы
сотталғандар күнделікті тәртіпті бұзбайды, керісінше мүмкіндіктері келгенше
оны бұлжытпай орындауға тырысады.
Сотталған әйелдер өздерін қалай ұстап тұруына, тәртібіне байланысты
кәдімгі қатаң және жеңілдетілген жазадағы бөлімдерге ауыстырылады.
Қазақстан Республикасының «Прокуратура туралы» Заңының 5-тарауына
сәйкес прокурор сотта мемлекет мүддесін білдіреді. Яғни прокуратура
органдары сотта мемлекет мүддесін қорғай отырып, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының бұзылуына жол бермейді. Өйткені жеке тұлғаның құқығын
қорғау кез келген құқықтық мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі болып
табылады.
Бас бостандығынан айырылғандардың үйіне, бостандыққа сүйікті
адамдарына деген сағыныш сезімі болады. Түзету орындарының қатаң тәртібінде
әлі қалыптаспаған жасөспірімдердің психикасы зардап шегеді.
Жасөспірімдердің көбі психикасы зардап шеккеннен құқық бұзушылықты
тоқтатпай керісінше ұлғайта түседі. Бұл психикалық дезадаптация қайта
түзету орындарында күшейе түседі.
Сотталғандардың мінез-құлқы тұрақты болғанымен олардың әрекет-қылығы
қатаң. Сотталғандардың топтық құрылуы қайта тәрбиелеудегі негізгі факторы
болып табылады. Қайта түзету орындарында тұлғаның әрекет-қылығы үнемі
топтан өтеді. Сотталғандардың топтары бір түрлі массаны көрсетпейді.Ол әр
түрлі тор көздерден – индивидуалдылық, тұлғалық т.б. топты және басқа
категорияларды өз кезегінде құрастырады. Топ құрудың алдында өткен
қылмыстары, оның түрлері, бұрын өтеген мерзімдері анықталуы тиіс.
Бұл принцип әр түрлі сотталғандардың колонияда отырған тәртіптері
сақталуы тиіс. Бірақ колонияда бұл тәртіп көбінесе орындалмайды. Олар
топтасқанда топ басшыларын сайлап, ұнайтын адамдарды байланыстары бар,
авторитеті жоғары сотталғандардың топтары құрылады. Топқа әсерін тигізу
үшін тәрбиеші әр сотталғандардың анамнезін білу тиіс, әр біреуі қандай
топта екенін және авторитет деңгейі қандай екенін білген жөн.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Пенитенциарлық психологиясының ғылыми зерттеу обьектісі
2. Пенитенциарлық-түзету мекемелерінің негізгі бағыты
3. Түзету жұмыстарының психологиялық негіздері.
3. Практикалық сабақтар
Практикалық сабақтар – тек білім беру сипатындағы формасы. Егер
семинардың негізгі міндеті алған білімді бекіту мен сенімін қалыптастыру
болса, практикалық сабақтың міндеті іскерлік пен дағдыны қалыптастыру.
Студенттердің мамандыққа қызығушылығы мен дағдыларын, іскерлік ойын,
жаттығулар, практикумдар арқылы қалыптастыруға болады. Бүгінгі сұраныстарға
сай мамандық қасиеттерін қалыптастыруда көбінесе семинар – практикум
сабақтары жүргізіледі.
Студенттердің заң психологиясы пәні бойынша меңгерген ғылыми-
теориялық білімдерін, іскерлік пен дағдыларын өз бетінше дамытуға және
практикалық талаптарға бағытталған оқу сабақтары нысанының бірі болып
табылады. Пән бойынша практикалық сабақтар студенттерге ғылыми әдебиеттер
негізінде өздік жұмыстарды орындауға және ауызша өз ой-пікірін жеткізе
білуге мүмкіндік беретін семинарлар түрінде өткізіледі.
«Заң психологиясы» пәнінен семинар сабақтарының тақырыптары
Семинар сабақтарын орындауға әдістемелік нұсқау
Семинар әдебиеттерден, дәрістерден жинақталған білімдер негізінде
студенттердің сенімін, ой қорытындыларын қалыптастыру формасы. Егер дәріс
сабақтарында жетеші рольді оқытушы атқарса, семинарда жетекші рольді
студенттер атқарады. Семинардың күрделілігі: студенттердің жетекші роль
атқару үшін қажетті мүмкіндіктер мен қабілеттерін қалыптастыратын жағдайлар
мен шараларды жасау. Семинардың формалары негізгі міндеттеріне қарай
айқындалады. Семинар-практикалық сабақ зоопсихология пәні бойынша дәріс
материалдарын қайталауға және бекітуге, сонымен бірге әрбір тарау бойынша
дәрісте қарастырылмайтын қосымша білімді меңгеруге бағытталған. Практикалық
сабақтарда көбінесе диалог, пікірталас, әңгімеге негізделген тапсырмалар
дайындалып, олар пікір-сайыс формасында шешіледі. Сонымен қатар, семинар
сабақтарын ұйымдастыруда инновациялық әдістерді: дискуссия, конференция,
дөңгелек үстел, кейс технологиялары,модельдеуші ойындар және т.б. оқытудың
белсенді әдістерін қолдануға болады. Аталған әдістердің көмегімен
ұйымдастырылған сабақтар студенттердің өзіндік пікірін қалыптастыруға,
білімін тереңдетуге, өздігінен ізденуіне, қарым-қатынас жасаудың негіздерін
үйренуге мүмкіндіктер туғызады.
Семинар тақырыптары белгілі жоспар бойынша құрылады. Әрбір семинар
сабағының мақсат, міндеттері, қолданылатын әдебиеттер көздері көрсетіледі.
№ 1 Семинар тақырыбы: Заң психологиясы пәні мен міндеттері
Мақсаты: Заң психологиясының құрылымдық ерекшеліктеріне сараптама жасай
отырып, негізгі қарастырылатын ұғымдарға студенттердің өз түсініктерін
беруі көзделеді. Тақырыптың сұрақтарына дайындалғанда студенттер ұсынылған
әдебиеттерді қолдануы қажет, заң психологиясының маңыздылығы жөніндегі
сұрақтарына нақты мысалдар келтіру керек.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар:
Заң психологиясы – психологиялық заңдылықтар мен психологиялық білімдердің
заңгерлік әрекет пен құқықтық реттеудің барысындағы көрінуі мен қолдануын
зерттейді. Заң психологиясы күрделі де көп жақтылы болашақ мамандарды
құқықтық реттеудің әлеуметтік-құқықтық мәнін түсіне білуге, құқықтық
реттелетін қатынастар саласындағы адамдардың мінез-құлығының психологиялық
ерекшеліктерін тани білуді қамтамасыз етуге арналған.
Сұрақтары:
1. Заң психологиясының ғылыми зерттеу обьектісі мен пәннің жалпы
мазмұнына түсінік.
2. Заң психологиясының ғылыми зерттеу обьектісі.
3. Заң психологиясының методологиялық негізі.
4. Заң психологиясы салаларының өзіндік ерекшеліктері.
Әдебиеттер:
№ 2 Семинар тақырыбы: Заң психологиясы пәнінің даму тарихы
Мақсаты: Заң психологиясы ғылымының қалыптасып дамуы мен құрылымдық
ерекшеліктерін ашу. Әділеттілік пен құқықтылық туралы жалпы адамзаттық
түсініктерді қалыптастырудың маңызы
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар:
Заң психологиясының дамуы құқықтық психологияның, көзқарастың даму
тарихымен байланысты жүзеге асады. Құқықтың, заңның пайда болуымен бірге
адамдардың заңға, құқыққа, заңдылыққа деген көзқарастарының, ойларының,
қатынастарының дамуы негізінде әділеттілік пен құқықтылық туралы жалпы
адамзаттық түсініктер қалыптасты
Сұрақтары: .
1. Заң психологиясының ғылым ретінде қалыптасып дамуы
2. Криминалистиканың негізін салушыны ата
3. Заң психологиясының қалыптасып дамуына үлес қосқан ғалымдар
4. Теориялық және практикалық негіздерінің қалыптасуы
Әдебиеттер:
№ 3 Семинар тақырыбы:
Мақсаты:
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар:
Сұрақтары:
Әдебиеттер:
№ 4 Семинар тақырыбы:
Мақсаты:
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар:
Сұрақтары:
Әдебиеттер:
№ 5 Семинар тақырыбы:
Мақсаты:
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар:
Сұрақтары:
Әдебиеттер:
№ 6 Семинар тақырыбы:
Мақсаты:
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар:
Сұрақтары:
Әдебиеттер:
№ 7 Семинар тақырыбы:
Мақсаты:
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар:
Сұрақтары:
Әдебиеттер:
№ 8 Семинар тақырыбы:
Мақсаты:
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар:
Сұрақтары:
Әдебиеттер:
№ 9 Семинар тақырыбы:
Мақсаты:
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар:
Сұрақтары:
Әдебиеттер:
№ 10 Семинар тақырыбы:
Мақсаты:
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар:
Сұрақтары:
Әдебиеттер:
№ 11 Семинар тақырыбы:
Мақсаты:
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар:
Сұрақтары:
Әдебиеттер:
№ 12 Семинар тақырыбы:
Мақсаты:
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар:
Сұрақтары:
Әдебиеттер:
№ 13 Семинар тақырыбы:
Мақсаты:
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар:
Сұрақтары:
Әдебиеттер:
№ 14 Семинар тақырыбы:
Мақсаты:
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар:
Сұрақтары:
Әдебиеттер:
№ 15 Семинар тақырыбы:
Мақсаты:
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар:
Сұрақтары:
Әдебиеттер:
&&&
$$$003-001-000$3.3.1 Практикалық сабақтың тақырыбы №3 Заң психологиясының
ғылыми зерттеу әдістері.
Заң психологиясының ғылыми-зерттеу әдістерінің қалыптасып дамуына
сараптама жасай отырып, негізгі қарастырылатын ұғымдарға студенттердің өз
түсініктерін беруі көзделеді
&&&
$$$003-001-001$3.3.1.1 Практикалық сабақтың оқу-әдістемелік нұсқаулары
№3
Сабақ мақсаты: Заң саласындағы әрекеттердің ерекшеліктеріне қарай ғылыми-
зерттеу әдістерінің қалыптасып дамуын ажырата білу. Тақырыптың сұрақтарына
дайындалғанда студенттер ұсынылған әдебиеттерді қолдана білуі қажет.
&&&
$$$003-001-002$3.3.1.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары №3
1. Заң психологиясының ғылыми зерттеу әдістері
2. Бақылау мен әңгімелесу әдістеріне қойылатын талаптар
3. Өнімді әрекеттерді талдау әдісі
4. Адамның жеке басын, психикасын реттеу әдісі
&&&
$$$003-002-000$3.3.4 Практикалық сабақтың тақырыбы №4. Құқықтық
психологияның феноменологиясы
Құқықты мінез-құлықтың әлеуметтік реттеуші, тиімді заң шығарудың
психологиялық аспектілерінің факторы ретіндегі ерекшеліктерді талдай білу.
$$$003-002-001$3.3.4. Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік
нұсқаулар №4
Сабақ мақсаты: Құқықтық психологиясының феноменологиясын, құқықты
әлеуметтендіруді ғылыми тұрғыда талдап көрсету. Қоршаған орта мен қоғамдық
өмірге араласа отырып әрбір адамның азаматтық қасиеттері қалыптасатынын
сипаттау.
&&&
$$$003-002-002$3.3.4.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары №4
1. Құқықты әлеуметтендірудің негізі
2. Құқықтық мәдениетті меңгерудің жолдары
3. Қылмыстық тәртіптің қалыптасуына жанұяның ықпалы
4. Жағымсыз жанұялардың типтері
5. Құқықты әлеуметтендірудегі кемістіктерге сыртқы ықпалдардың әсері
&&&
$$$002-005-000$3.2.5. №5 Дәрістің атауы: Құқықтың сананың қалыптасуы
1. Сана туралы түсінік.
2. Сананың құрылымы мен функциялары.
3. Құқықтық сана қалыптасуының мәдени тарихи алғы шарттары
&&&
$$$003-004-002$3.3.4.2 1 модуль бойынша тапсырма
1. Заң психологиясының ерекшеліктері мен маңызы.
2. Заң психологиясының ғылыми зерттеу әдістері.
3. Құқықты әлеуметтендірудің жолдары.
4. Жағымсыз жанұяның типтері.
2. Модуль: Құқықтық сана мен мәдениеттің қалыптасып дамуы
Екінші модуль бойынша барлығы бес тақырып берілген. Модуль соңында осы
тақырыптардағы материалдарды қамти отырып берілген тапсырманы студенттің
орындауы міндетті. Орындауға ұсынылатын тапсырма көк түспен боялған. Ол
тапсырманы студент 10-шы аптаның соңында өткізуі тиіс.
&&&
$$$003-005-000$3.3.5 Практикалық сабақтың тақырыбы №5 Құқықтың сананың
қалыптасуы
Сана – адам шындығының ең жоғарғы бейнелеу дәрежесі болып табылады.
Психологиялық ғылым тарихында сана ең күрделі мәселелердің бірі. Сана тек
адамдарға тән. Құқықтық сана қалыптасуына көптеген факторлар ықпал етеді.
$$$003-005-001$3.3.5.1 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік
нұсқаулар №5
Мақсаты: Құқықтық сана адамның жеке басының қалыптасуында ерекше орын
алады және үш компоненттен тұатындығы жайлы ғылыми білімдерін қалыптастыру.
&&&
$$$003-005-002$3.3.5.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары №5
1. Сананың психологиялық мінездемесі.
2. Құқықтық мәдениет жайлы түсінік
3. Құқықтық сананың қалыптасу жолдары.
4. Құқықтық сананың қалыптасуына ықпал ететін факторлар.
&&&
$$$003-006-000$3.3.6 Практикалық сабақтың тақырыбы №6 Криминалдық
психология
Қылмыстық тәртіп психологиясын, қылмыскерлердің психологиялық
типтерін және қылмыскерлердің жеке басының психологиялық ерекшеліктерін
қарастырады.
&&&
$$$003-006-001$3.3.6.1 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік
нұсқаулар №6
Мақсаты: қылмыстық мінез-құлықтың таралуына психологиялық факторлар
ролінің мәселесін ашу; жеке бастың қылмыстануындағы биологиялық және
әлеуметтік факторлардың ролін талдау.
&&&
$$$003-006-002$3.3.6.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары №6
1. Қылмыстық психологиясының мақсаты мен міндеттері.
2. Қылмыскерлердің психологиялық типтері.
3. Қылмыстық әрекеттің мотивациясы
4. Қылмыстық мінез-құлықтың қалыптасуына ықпал етуші факторлар
5. Қылмыстық әрекеттің генетикалық негізі
&&&
&&&
$$$003-007-000$3.3.7 Практикалық сабақтың тақырыбы №7 Қылмыскер жеке
басының психологиясы
Қылмыскердің (жеке басы) тұлғасына психологиялық сипаттамасы;
қылмыстық әрекеттегі жас ерекшеліктері мен қылмыскердің психикалық
ерекшеліктері мен қасиеттері қарастырылады.
&&&
$$$003-007-001$3.3.7.1 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік
нұсқаулар №7
Мақсаты: қылмыс жасауға ықпал еткен адамның қасиетін, қарым- қатынасын,
оның адамгершілік және рухани әлемін; даму-жетілу барысындағы психикалық
ерекшеліктерін ажырата білу.
&&&
$$$003-007-002$3.3.7.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары немесе
тестілік сұрақтар №7
1. Қылмыскер тұлғасына сипаттама
2. Қылмыстық әрекеттегі жас ерекшеліктер
3. Қылмыстың психологиялық факторы
&&&
$$$002-008-000$3.2.8. №8. Дәрістің атауы: Жасөспірімдердің қылмыстық
мотивациясы
1. Жасөспірімдер арасындағы қылмыстық іс- әрекет мәселесі.
2. Жасөспірімдерді қылмысқа итермелейтін факторлар.
3. Жасөспірімдердің қылмыстық әрекетін алдын алу шаралары
&&&
$$$002-008-001$3.2.8.1 Сұрақ атауы: Жасөспірімдер арасындағы қылмыстық іс-
әрекет мәселесі
Жасөспірімдік шақ психологиялық көптеген зерттеулерде «өтпелі
кезең», «дағдарыс кезеңі», «қиын» бала ұғымдарымен сипатталады.
Жасөсіпірімдердің ерекшелігі-олардың физиологиялық, дене кұрылысының,
күшінің, жыныстық белгілерінің қатты дамып өзгеруінде. Өздерін ересектер
санатында ұстап, ересектерден соны талап етеді. Жасөспірімдердің ересектер
жолына түсуі өте күрделі қарама-қайшылықта өтетін жағдай. Жасөспірімдермен
жүргізілетін психологиялық жұмыстардың маңызы күннен – күнге айқындалуда.
Жасөспірімдік кезеңде балалардың өзіндік санасының қалыптасуы өзіне-өзін
дәлелдеу, сыртқы келбетін, ақыл-ой, моральдық, ерік сапаларын бағалауы
жүзеге асады. Өзін идеалмен байланыстыруы, өзін-өзі тәрбиелеу
$$$003-008-000$3.3.8 Практикалық сабақтың тақырыбы №8 Жасөспірімдердің
қылмыстық мотивациясы
Жасөспірімдер арасындағы қылмыстық іс- әрекет мәселесі;
жасөспірімдерді қылмысқа итермелейтін факторлар және жасөспірімдердің
қылмыстық әрекетін алдын алу шаралары.
$$$003-008-001$3.3.8.1 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік
нұсқаулар №8
Мақсаты: Жасөспірімдердің қылмыстық әрекетке бару себептерін ажырату.
Жасөспірімдердің қылмыстық мотивациясын және қылмыстық әрекетті алдын-алу
шараларын сипаттау.
&&&
$$$003-008-002$3.3.8.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары №8
1. Жасөспірімдік қылмыстың сипаттамасы
2. Жасөспірімдік қылмыстың шығу себептері.
3. Жасөспірімдер қылмыстық әрекетінің мотивациясы
4. Жасөспірімдердің қылмыстық әрекетін алдын алу шаралары
&&&
$$$003-009-000$3.3.9 Практикалық сабақтың тақырыбы №9 Әйелдер қылмыстық
әрекеті
Әйелдердің қоғамдық өмірдің үлкен алаңына шығуы, яғни, олардың
көптеген қызмет аясындағы кенеттен өскен әлеуметтік белсенділігі
«мемлекеттік мүлікті ұрлау», «пара алу», «тұтынушыларды алдау» т.с.с.
қылмыс жасау себептері.
&&&
$$$003-009-001$3.3.9.1 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік
нұсқаулар №9
Мақсаты: Әйелдер қылмыстық әрекеттерінің себептері мен мотивациялық
ерекшеліктерін теориялық тұрғыда талдау.
&&&
$$$003-009-002$3.3.9.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары №9
1. Әйелдердің қоғамдағы ролі мен статусы
2. Әйелдер қылмыстық әрекеттерінің себептері
3. Әйелдер қылмысының мотивациясы
4. Әйелдер қылмыстық әрекеттеріне тән ерекшеліктер
$$$003-009-002$3.3.9.2 2 модуль бойынша тапсырма
1. Жасөспірімдердің құқықтық санасы мен мәдениетінің қалыптасуы.
2. Әйелдер қылмыстық әрекетінің мотивациясы. (бірнеше мысалдар келтіріп
сипаттау).
&&&
3 Модуль: Заң кәсіпкерлерінің психологиясы. Үшінші модуль бойынша барлығы
бес тақырып берілген. Модуль соңында осы тақырыптардағы материалдарды қамти
отырып берілген тапсырманы студенттің орындауы міндетті. Орындауға
ұсынылатын тапсырма көк түспен боялған. Ол тапсырманы студент 14-ші аптаның
соңында өткізуі тиіс.
&&&
$$$003-010-000$3.3.10 Практикалық сабақтың тақырыбы №10 Адвокат
психологиясы
Бұл семинар сабағында адвокатураның мақсаты мен адвокаттық қызмет туралы
заңдар; адвокаттың құқықтары мен міндеттері және адвокаттың кәсіби мінез-
құлық нормалары талқыланады.
&&&
$$$003-010-001$3.3.10.1 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік
нұсқаулар №10
Мақсаты: заң кәсіпкері туралы түсінікті қалыптастыру, адвокаттың
құқықтары мен міндеттері және адвокаттың кәсіби мінез-құлық нормаларымен
таныстыру.
&&&
$$$003-010-002$3.3.10.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары №10
1. Адвокаттық психологияның мақсаты мен міндеттері.
2. Адвокаттық әрекетке қойылатын талаптар.
3. Адвокаттың кәсіби мінез-құлық нормалары
&&&
$$$003-011-000$3.3.11 Практикалық сабақтың тақырыбы №11 Сот психологиясы
Бұл практикалық сабақ қылмыстық және азаматтық іске сот араласуының
психологиялық аспектісін және соттық психологиялық экспертиза проблемаларын
анықтауға арналған. Практикалық сабақтағы тапсырмаларды студент жазбаша
орындап, оқытушыға өткізуі керек.
&&&
$$$003-011-001$3.3.11.1 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік
нұсқаулар №11
Мақсаты: сот әрекетінің психологиялық сипаты, оның мамандық-шеберлігі
және ерекшеліктерімен таныстыру.
&&&
$$$003-012-000$3.3.12 Практикалық сабақтың тақырыбы №12: Прокурор
психологиясы
Прокуратураның негізгі міндеті–азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын
қорғау болып табылады, ал республиканың нормативті-құқықтық актілермен
кепілденген. Сондықтан прокуратура туралы, оның қызметінің жазалау-айыптау
бағыты туралы айтқанда, алдымен осынау әділет органының негізгі
міндеттеріне назар аудару қажет.
&&&
$$$003-012-001$3.3.12.1 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік
нұсқаулар №12
Мақсаты: Прокурор әрекетінің аспектілерімен студенттерді таныстыру.
&&&
$$$003-012-002$3.3.12.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары №12
1. Прокурор психологиясының ғылыми зерттеу обьектісі
2. Прокурор әрекетінің мақсаты мен міндеттері
3. Прокурорлық қадағалау
&&&
$$$003-013-000$3.3.13 Практикалық сабақтың тақырыбы №13 Алдын-ала тергеу
Алдын ала тергеуді кәмелетке толғандар немесе өздерінің дене немесе
ақыл-ой кемістіктеріне байланысты өздірінің қорғану құқықтарын өздері
жүзеге асыра алмайтын адамдар жасаған қылмыстар туралы барлық қылмыстық
істер бойынша жүргізу міндетті.
&&&
$$$003-013-001$3.3.13.1 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік
нұсқаулар №13
Мақсаты: Қылмыстық әректтерге қатысты қылмыстық істі жүргізу туралы
таныстыру.
&&&
$$$003-013-002$3.3.13.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары №13
1. Қылмыстық істі жүргізу.
2. Алдын ала тергеудің міндеттілігі.
3. Алдын ала тергеудің этикасы
.
&&&
$$$003-014-000$3.3.14 Практикалық сабақтың тақырыбы №14 Ұйымдасқан
қылмыстың әлеуметтік-психологиялық мінездемесі
Ұйымдасқан қылмыстың әлеуметтік-психологиялық мінездемесі мен маңызын жан-
жақты зерттеу мақсатында студент төмендегі тапсырмада берілген тапсырма
бойынша реферат жұмысын жазып тапсыруы қажет.
&&&
$$$003-014-001$3.3.14.1 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік
нұсқаулар №14
Мақсаты: ұйымдасқан қылмыстың әлеуметтік-психологиялық мінездемесі мен
маңызын жан-жақты зерттеу.
&&&
$$$003-014-002$3.3.14.2 3 модуль бойынша тексеру тапсырмасы №14
1.«Ұйымдасқан қылмыстың психологиялық негізі» атты тақырыпқа реферат
жазу.
&&&
$$$003-015-000$3.3.15 Практикалық сабақтың тақырыбы №15 Пенитенциарлық
психология
Пенитенциарлық психология жаза тағайындаудың эффективтілігі,
сотталғанның динамикалық тұлғасын, ориентациялық және стереотиптік кіші
топтардың құнды негіздерінің әрекет-қылығын, түзету және қайта тәрбиелеу
заңды түзету проблемаларын зерттейді.
&&&
$$$003-015-001$3.3.15.1 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік
нұсқаулар №15
Мақсаты: пенитенциарлық – қайта түзету мекемесінің міндеттерін жан-жақты
талдап, бас бостандығынан айырылған адамдар психологиясын ашу.
&&&
$$$003-015-002$3.3.15.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары №15
1. Пенитенциарлық психологиясының зерттеу пәні.
2. Пенитенциарлық – қайта түзету мекемесінің міндеттері.
3. Бас бостандығынан айырылған адам психологиясы
1. Семинар сабақтарының сұрақтары:
Заң психологиясының ғылымдар жүйесіндегіалатын орны мен маңызы. Заң
психологиясының методологиялық негізі. Заң психологиясының ғылыми-зерттеу
объектісі. Заң психологиясының теориялық және практикалық негіздерінің
қалыптасу себептері. Қазіргі заң психологиясы.
Заң психологиясының ғылыми-зерттеу әдістері. Заң психологиясының ғылыми-
зерттеу әдістеріне қойылатын талаптар. Негізгі және қосалқы әдістері.
әдістерінің өзара байланысы. Бақылау, әңгімелесу, эксперимент, интервью.
Биографиялық әдіс, тест, құжаттарды психологиялық талдау.
Құқыққа қарсы мінез-құлықтың психологиялық алғы шарттары. Адам
өміріндегі құқықтың маңызы. Адамның қалыптасып, дамуына әсер ететін
факторлар. Құқықтық сана-сезімдерді қалыптастыру. Құқықтық әлеуметтендіру
және әлеуметтендірудегі кемістіктер.
Қылмыстық ниеттің қалыптауы мен жүзеге асуының психологиялық
механизмдері. Қылмыстық әрекетер туралы түсінік. Қылмыстық әрекетердің
мотивациясы. Қылмыстық психологияның қалыптастыру жолдары. Қылмыскердің
жеке басының психологиялық ерекшеліктері.
Қылмыскер тұлғаның психологиялық типтері. Қылмыстық тәртіптің
психологиялық негіздері. Қорқу – қылмыстық тәртіп әрекетінің фундаментальды
негізі. Қорқу – үрейленудің себептері мен түрлері. әлеуметтік әрекеттерге
ұарсы әрекетттер.
Ұйымдасқан қылмыстың психологиялық ерекшеліктері. Қылмыстық топтардың
белсенділігі. Қарапайым ұйымдасқан топ. Қүрделі ұйымдасқан топ. Бандиттік
ұйымдар. Қылмыстық ұйым. Сыбайластық қылмыскерлер. Қылмыскерлердің
сыбайластық механизмдері.
Сот-тергеу және кешенді психолого-психиатриялық сараптауда адамның
тұлғалық бітістерін талдау. Сот-тергеу және кешенді психолого-психиатриялық
сараптаудың маңызы мен ерекшеліктері. Тергеуші әрекетиінің психологиялық
сипаты. Мамандық әрекеттердегі ерекшеліктері.
4 СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
4.1. СӨЖ және СӨЖО тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұсқау.
Студенттің өздік жұмысы (СӨЖ) олардың индивидуалды және топпен оқу
әрекетінің көптеген түрлері кіреді, бұлар оқытушының көмегінсіз іске асады
(немесе жартылай көмегі, егерде өздік жұмысы аудиторияда орындалса).
Өздік жұмысының маңыздылығы оқытыушының көмегінсіз, студенттің міндетті
түрде қатысуы мен, алынған ақпаратты білімде қолдану оның қандай да бір іс-
әрекетте қолданылуынан тұрады.
СӨЖ– өзінің білімін жетілдіру әдісі, оқытудағы әртүрлі әдістермен
дедактикалық байланысы. Студент өздік жұмысы процесінде белсенді
шығармашылық жеке тұлға ретінде көрінеді, өзінің мәдениетін таратушы,
бағдарын,болашақ мамандыққа көрсетеді. Берілген тақырыпты конспектілеу.
Негізгі талаптар:
1. Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты ашуға
талпыну.
2. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
3. Міндетті түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-
ретімен жүйелі баяндауы қажет.
4. Жұмыс түсінікті, мағыналы, орамды тілмен жазыдуы тиіс.
5. Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Реферат жазуда не ескеріледі?
1. Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты студент кішігірім
зерттеулер жасайды. Студен осы алғашқы ғылыми жұмысқа байланысты
мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
2. Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
3. Реферат жазуда студен негізгі мәселені ажыратуға, тақырыптардың өзара
сабақтастығын тануға дағдыланады.
4. Фактілер, фактілік материалдарды іріктеу және жинақтау негізінде
таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
5. Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін, қайдан
алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін
көрсетуі қажет.
6. Студенттің жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен оқытушы
қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады. Тақырыпты
зерттеуші студен реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды, сұрақтарға
жауап береді.
Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық
белсенділігін арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
Рефератты талқылау – шығармашылық жұмыстың бір көрінісі, яғни білімділік,
қызығушылық тұрғысынан және тәрбиелік мән-мазмұны зор әрекет, жұмыс. Бұл
кезде сөйлеушілер негізгі мәселеден ауытқымай, нақты, тұжырымды ой айтуға
көңіл бөлуі тиіс.
Рефератты талқылып, қорытындысын шығару – маңызы зор жауапты сәт, белгілі
бір тақырып төңірегінде ғылыми дәйекті тұжырымдар жасап үйрену. Соңында
оқытушы реферат жазған студенттің, пікір айтушылардың сөздерін жинақтап,
қажетті толықтырулар енгізеді, мәселенің түсініксіз тұстарын анықтап,
түзетулер жасайды, толықтырады, өзгертеді.
Студенттердің өздік жұмыстарды орындауларына жалпы кеңестер (нұсқаулар)
1. Өздігінен білім алу үшін, алдымен сол жұмысқа қажетті нақты дағдыларға
(іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар, түрлі анықтама
әдебиеттерді пайдалана білу, оқығандарды жазып алу т.б. ) ие болу керек.
2. Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды (уақыт, орын,
тиісті әдебиеттер мен құралдардың болуы т.б.) керек етеді, ең дұрысы
кітапханаларда, оқу залдарында біліммен шұғылдануға дағдылану.
3. Өздігінен білім алатын адам нені оқитынын анық біліп, ол жұмысты
белгілі жоспармен, жүйемен жасауы керек.
4.Алғашқы кезде оқытушылардан, тәжірибелі адамдардан, кітапханалардан
ақыл-кеңес алудың пайдасы зор.
5. Өздігінен білім алу жұмысын асықпай, көп үзіліс жасамай жүргізген жөн.
6. Оқыған материалды мұқият ұғатындай етіп ұғып, түсінбеген жерлерді
қалдырмай, қайталап оқып, оның негізгі жақтарын жазып алу қажет.
7. Анықтама әдебиеттерді, энциклопедияларды, түрлі сөздіктерді қоса
пайдаланып отыру керек.
Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыруға қойылатын талаптар.
Жұмыстың көлемін шамадан тыс асырмай, оның сапасын арттыруға
көңіл аудару;
• Студенттердің өздік жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс
ұштастыра білу;
• Студенттердің дербестігін арттырып, өзіндік білім алу қабілетін
жүйелі түрде дамыту;
• Өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған
материалдарды, хабарларды енгізу;
• Студенттерді табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын,
сонымен қатар нақты фактілер мен құбылыстарды өздігінен талдап
түсінуге үйрету;
• Студенттердің алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге
дағдыландыру;
• Студенттерді оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр
уақытта дербес және белсенді әрекет жасауға баулу;
• Студенттердің өздігінен дербес жұмыс істеу, еңбек ету дағдыларын
қалыптастыру.
4.2. СӨЖ тақырыптарының тізімі мен аралық бақылау сұрақтары
1. Заң психологиясының теориялық және практикалық міндеттеріні өзара
байланысы (конспект)
2. Өзіндік сананың қалыптасуы мен құқықтық жауапкершілігі (жазбаша)
3. Заңгердің кәсіби іс-әрекеті
4. Жасөспірімдердің қылмыстық әрекеті мен мотивациясы (реферат)
5. Әйелдер қылмыстық әрекетінің психологиялық негізі.
6. Құқық және құқыққа қарсы іс-әрекеттің мотивациясы
7. Жәбірленуши тұлғасының психологиялық анализі (жазбаша)
8. Ұйымдасқан қылмыстық топтардың психологиялық ерекшеліктері (эссе)
9. Кешенді психиатриялық және сот психология тәжірибесіндегі адамның
тұлғалыұ бітістерін талдау (баяндау)
10. Куәгер және жәбірленуші тұлғасының психологиялық талдау (конспект)
5.СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗ БЕТІНШЕ ЖҰМЫСЫ
Студенттердің өз бетінше жұмысы – көп күш жігер жұмсауды қажет ететін
жұмыстың түрі. СӨЖ – арнаны уақыт ішінде оқытушының тапсыруымен, бірақ
тікелей көмегінсіз орындайтын жұмыстары. СӨЖ үшін белгілі дәрежеде
студенттің ақыл-ойы, күш-жігері, білімі мен қабілеті жұмсалады. СӨЖ-ның
түрлері мен типтері, классификациясы педагогикалық-психологиялық
әдебиеттерде бұрыннана қалыптасқан. Жоғары мектептің қазіргі дидактикасы
СӨЖ-ның төмендегідей классификациясын тиімді деп есептейді
➢ Үлгі бойынша өз бетінше жұмыс;
➢ Сындарлы-вариативті (конструктивно-вариативный) өз бетінше
жұмыс;
➢ Эвристикалық өз бетінше жұмыс;
➢ Ізденушілік өз бетінше жұмыс;
өз бетінше іздену студентке ғылыми көзқарасының қалыптасуына және
шығармашылық кәсіптік қабілеттің дамуына негіз салады.
Студенттердің өз бетінше жұмысының түрлеріне:
➢ Оқулық және қосымша әдебиеттермен жұмыс;
➢ Сөздіктермен, энциклопедиялармен жұмыс жасай білу
➢ Коллоквиумда, семинарда өз көзқарастарын ауызша айта білу;
➢ әр пәннің ерекшелігіне сай негізгі ұғымдарды таба білу және
қорытынды жасай білу
➢ конспект, шығарма, мәнжазба, баяндама,аннотация жазу;
➢ жаттығулар орындау, кестені толтыру, сызбалар сызу
➢ тезис, жоспар құру, ауызша пікір айту жатады.
СӨЖ ТАҚЫРЫПТАРЫ:
5.1. Заң психологиясының теориялық және практикалық міндеттерін өзара
байланысы (конспект)
5.2. Өзіндік сананың қалыптасуы мен құқықтық жауапкершілігі (жазбаша)
5.3. Заңгердің кәсіби іс-әрекеті
5.4. Жасөспірімдердің қылмыстық әрекеті мен мотивациясы (реферат)
5.5. Әйелдер қылмыстық әрекетінің психологиялық негізі.
5.6. Құқық және құқыққа қарсы іс-әрекеттің мотивациясы
5.7. Жәбірленуши тұлғасының психологиялық анализі (жазбаша)
5.8. Ұйымдасқан қылмыстық топтардың психологиялық ерекшеліктері (эссе)
5.9. Кешенді психиатриялық және сот психология тәжірибесіндегі адамның
тұлғалық бітістерін талдау (баяндау)
5.10. Куәгер және жәбірленуші тұлғасының психологиялық талдау (конспект)
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz