Файл қосу
Афина азаматтарының құқығы
Семинар сабақтары. 15 с.
№ 1. Ежелгі Египет (Мысыр) мемлекеті мен құқығы. 1 с.
Сұрақтар:
1. Ежелгі Египет мемлекетінің тарихи даму кезендері
2. Ежелгі Египет қоғамы мен мемлекет құрылымы
3. Ежелгі Египет құқық жүйесі
Әдебиет
• Мұхтарова А.Қ. Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы. А.: ЖШС «Нұр-
пресс», 2005. 16-21 б.
№ 2. Хаммурапи заңдары. 1 с.
Сұрақтар:
1. Заңдардың жалпы сипаттамасы
2. Мүліктік құқықтар, жер меншігі және басқа меншіктік құқықтар
3. Неке және отбасы, мұрагерлік құқықтар
4. Қылмыстық құқық
Әдебиет
• Мұхтарова А.Қ. Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы. А.: ЖШС «Нұр-
пресс», 2005. 21-34, 338-347 б.
№ 3. Ману заңдары. 1 с.
Сұрақтар:
1. Заңдардың жалпы сипаттамасы
2. Мүліктік құқықтар, жер меншігі және басқа меншіктік құқықтар
3. Неке және отбасы, мұрагерлік құқықтар
4. Қылмыстық құқық
Әдебиет
• Мұхтарова А.Қ. Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы. А.: ЖШС «Нұр-
пресс», 2005. 44-66, 330-337 б.
№ 4. Ежелгі Греция және Рим құқығы. 2 с.
Сұрақтар:
1. Афин мемлекетінің құқығы
2. 12 кесте заідары
Әдебиет:
• Мұхтарова А.Қ. Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы. А.: ЖШС «Нұр-
пресс», 2005. 66-73, 347-353 б.
№ 5. Ортағасырлық Батыс елдерініің феодалдық құқығы. 3 с.
Сұрақтар:
1. Салистік шындық
2. Англиядағы 1215 ж. Ұлы наурыз ордонансы
3. Германия. Алтын мөр (1357ж.)
4. Германия.Саксондық айна (ХІІІ ғ.)
5. Германия.. Каролина. (1532 ж.)
Әдебиет
• Мұхтарова А.Қ. Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы. А.: ЖШС «Нұр-
пресс», 2005. 368-395 б.
№ 6. Мұсулмандық құқық. 1 с.
Сұрақтар:
1. Мұсулмандық құқықтың қайнар көздері (құран,иджма, фетва т.б.)
2. Меншік құқығы. Міндеттік құқық. Келісімдер түрлері
3. Неке және отбасы. Мұрагерлік құқық
4. Қылмыстық құқық
5. Сот және сот процесі
Әдебиет
• Мұхтарова А.Қ. Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы. А.: ЖШС «Нұр-
пресс», 2005. 175-187, 401-413 б.
№ 7. Жаңа заман құқығы. 3 с.
Сұрақтар:
1. Жаңа заманда ұлттық құқық жүйелердің қалыптасуы
2. Ұлыбританияның жаңа заман құқығы
3. Францияның жаңа заман құқығы
4. Германгияның жаңа заман құқығы
Әдебиет
• Мұхтарова А.Қ. Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы. А.: ЖШС «Нұр-
пресс», 2005. 271-292, 413-459, 474-512 б.
№ 8. ХХ ғ. құқы жүйелердегі басты өзгерістер. 2 с.
Сұрақтары:
1. Азаматтық және сауда құқығы
2. Антитрестік заңнама
3. Отбасы құқығындағы өзгерістер
4. Еңбек құқығы
5. Қылмыстық құқық және сот процесі
Әебиет
• Мұхтарова А.Қ. Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы. А.: ЖШС «Нұр-
пресс», 2005. 292-324, 513-532 б.
Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы пәнінің емтихан сұрақтары
1. Ежелгі Египет (Мысыр) мемлекетінің пайда болуы
2. Ежелгі Египеттің (Мысырдың) қоғамдық және мемлекеттік құрылымы
3. Ежелгі Египет (Мысыр) заңдары
4. Вавилон патшалығының қалыптасуы
5. Ежелгі Вавилон патшалығының қоғамдық және мемлекеттік құрылымы
6. Жаңа Вавилон патшалығы
7. Хаммурапи кодексы
8. Образование империи Маурьялар империясының құрылуы
9. Ежелгі Үндінің қоғамдық құрылымы. Варналар
10. Ежелгі Үндідегі ауылдық қоғамдастықтар
11. Ежелгі Үндідегі құлдық
12. Ежелгі Үндідінің мемлекеттік құрылымы
13. Ману заңдары
14. Қытай жеріндегі ерте заман Шан (Инь) мемлекеті. Қоғамлық және
мемлекеттік құрылым
15. Қытай жеріндегі Чжоу мемлекеті
16. Қытай жеріндегі Цинь мемлекеті
17. Қытай жеріндегі Хань мемлекеті
18. Көне Қытай заңдарының жалпы сипаттамасы
19. Афина мемлекетінің қалыптасуы
20. Солон, Клисфен, Эфиальт және Периклреформалары
21. Афина полисының қоғамдық және мемлекеттік құрылымының сипаттамасы
22. Афина құқық жүйесі
23. Спартаның қоғамдық және мемлекеттік құрылымы
24. Рим республикасының қалыптасуы
25. Сервий Тулий реформалары
26. Рим республикасының қоғамдық және мемлекеттік құрылымы
27. XII кесте заңдары
28. Принципат мемлекеттік-саяси жүйе ретінде
29. Доминат римдік абсолютизмның формаы ретінде
30. Диоклетиан және Константиның реформалары
31. Франктер мемлекетінің пайда болуы
32. Меровингтер монархиясы. Феодалдық тауелдіктің кушеюі. Мемлекеттік
құрылым
33. Каролингтер монархиясы. Реформа Карла Мартел жүргізген реформалары.
Каролингтер кезіндегі франктердің мемлекеттік құрылымы
34. Феодалдық бытыранқылық кезіндегі Францияның қағамдық және мемлекеттік
құрылымының жалпы сипаттамасы
35. Феодалдық бытыранқылық кезіндегі Франциядағы феодалдық иерархия,
королдік биліктін әлсіреуі, Королдік курия, сот және қарулы күштер
36. Францияның бір тұтас мемлекет болып бірігуінің бастамасы. IX
Людовиктің реформалары
37. Таптық-өкілеттік монархия кезіндегі Францияның қоғамдық және
мемлекеттік құрылымының сипаттамасы
38. Франциядағы Ұлы марттік ордонанс және аптық-өкілеттік монархия
кезіндегі оның жоюылы
39. Органы государственного и местного управления, суд, парламент и
военные реформы во Франции XIV-XV ғғ. Франциядағы мемлекеттікжәне
жергілікті басқару, сот, парламент, әскери реформалар
40. Абсолюттік манархия кезіндегі Францияның қоғамдық және мемлекеттік
құрылымы
41. Абсолюттік манархия кезіндегі Францияның мемлекеттік басқару
органдары, сот және әскери күш
42. Франктер мемлекеті
43. Феодалдық бытыранқылық кезіндегі Франция
44. Таптық-өкілеттік монархия кезіндегі Франция (XIV-XV ғғ.)
45. Абсолюттік манархия кезіндегі Франция (XVI-XVIII вв.)
46. Германия жеріндегі алғашқы феодалдық мемлекет (X-XII ғғ.). «Германия
ұлтының Қасиетті Рим империясы»
47. Феодалдық бытыранқылық кезіндегі Германия (XIII-XIX ғғ.)
48. Германиялық абсолютизм
49. Англиядағы алғашқы феодалдық мемлекет
50. Англияда феодалдық қарым –қатынастардың гүлдену кезені
51. Англиядағы таптық-өкілеттік монархия
52. Англиядағы абсолюттік монархия
53. Салистікшындық
54. Ортағасырлық Европадағы құқықтардың қайнар көздері
55. Ортағасырлық Европадағы мүліктік және неке-отбасылық құқықтар
56. Ортағасырлық Европадағы қылмыстық құқық пет сот процесы
57. Каролина
58. Византий мемлекеті мен құқық жүйесі
59. Ортағасырлық Қытайдағы мемлекет пен құқық жүйесі
60. Арап Халифаты. Мемлекет және құқық жүйесі
61. 17 ғасырдағы буржуазиялық революция және Англияда буржуазиялық
мемлекеттін пайда болуы
62. Стюартер әулетінің реставрациясы жіне конституциялық монархияның
қалыптасуы
63. XVIII ғ. ағылшын мемлекеттік құрылымның дамуы
64. XIXғ. – XX ғ. басындағы Англияда мемлекеттік құрылымның дамуы
65. АҚШөтың қалыптасуы (Ұлыбритания мен американдық колониялар арасындағы
қарым-қатынастар)
66. XVIII ғ.соңында– XX ғ. АҚШ мемлекеті
67. XVIII ғ. революцияның бас кезіндегі Франция
68. Франциядағы Жирондистік республика
69. Франциядағы Якобидік республика
70. Франциядағы Термидориандік республика, наполеондік империя, Июль
монархиясы
71. Екінші мен Үшінші республика аралығындағы Франция. Саяси режимдер және
құқықтық жүйе
72. 1800ж. мен 1871ж. аралығындағы Германия мемлекеті және құқық жүйесі
73. XIXғ соныңдағы – XXғ. басындағы Германия
74. Италияның жаңа замандағы мемлекеттік-құқықтық дамуы
75. Японияның жаңа замандағы мемлекеті мен құқық жүйесі
76. Китадың жаңа замандағы мемлекеті мен құқық жүйесі
77. Жаңа заман ұлттық құқық жүйелердің қалыптасуы
78. Жаңа заман Ұлыбритания құқық жүйесі
79. Жаңа заман Франция құқық жүйесі
80. Жаңа заман Германия құқық жүйесі
81. Основные тенденции государственно-правового развития США в XX ғ. АҚШ-
тың мемлекеттік-құқықтық дамуының басты бағыттары. Рузвельттың «Жаңа
курсы»
82. XX ғ. Улыбритания мемлекеті мен құқық жүйесі
83. ХХ ғ. Франциядағы Төртінші және Бесінші республика
84. XX ғ. Германияның мемлекеттік-құқықтық дамуы
85. XX ғ. Японияның мемлекеттік-құқықтық дамуы
86. XX ғ. құқық жүйедегі басты өзгерістер. Азаматтық және сауда құқығы
87. XX ғ. құқық жүйедегі басты өзгерістер. Антитрестік заңнама
88. XX ғ. құқық жүйедегі басты өзгерістер. Отбасылық құқықтағы өзгерістер
89. XX ғ. құқық жүйедегі басты өзгерістер. Еңбек туралы заңамалар
90. XX ғ. құқық жүйедегі басты өзгерістер. Қылмыстық құқық және процес
Тақырып 1: Шет елдер мемлекеті мен құқық тарихы пәні, әдістемесі және
кезеңдері
Жоспар:
1. Шет елдер мемлекеті мен құқық тарихы пәні және әдістемесі
2. ШЕМҚТ пәнәнің тарихи және заң ғылымдарының жүйесінде алатын орны
3. ШЕМҚТ пәнінің функциялары және кезеңдері
4. Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы мен мемлекеттің пайда болу жолдары
Мемлекет пен құқықтың жалпы тарихы қоғам өмірінің бір жағын
зерттейтін қоғам туралы ғылымдардың бір бөлігі болып табылады. Мемлекет пен
құқытың жалпы тарихы мемлекет және құқық сияқты қоғамдық құбылыстардың
шығуы мен дамуын зерттейді. Бұл ғылым бір уақытта тарихи және заңдық болып
келеді. Егер ғылым ретінде тарих қоғамның біртұтас пайда болуы, дамуы мен
қызмет атқару процесін зерттесе, ал мемлекет пен құқық тарихы мемлекет пен
құқыты олардың тек пайда болған кезінен бастап қарастырады.
Мемлекет пен құқықтың жалпы тарихының пәні болып жеке елдің
хронологиялық жүйелілігі бойынша нақты-тарихи жағдайында мемлекет пен
құқытың пайда болу, даму және қызмет атқаруының нақты және арнаулы
заңдылықтары табылады.
Бұл пәнді оқып-үйрену үшін келесі әдістер қолданылады :
- тарихи әдіс, мемлекет пен құқықтың пайда болуы мен дамуының нақты
тарихи зерттелінуін қарастырады ;
- салыстырмалы –тарихи әдіс, тарихи көрініс тапқан фактілерді өзге
ұқсас біркелкі фактілермен салыстыруға мүмкіндік береді :
- жүйелі-құрылымдық әдіс, ішкі байланыстылық тән элементтер және
жүйенің біртұтастығын қамтамасыз ететін элементтер құрылымын
зерттеуді болжайды ;
- статистикалық әдіс, зерттеу объектісіне көптеген сандық
көрсеткіштер тән болғанда тарихи процестің сандық жағын зерттеуде
қолданылады.
Мемлекет және құқықтың жалпы тарихын оқып-үйрену жоғары дәрежелі
маманданған заңгерді дайындауға маңызы зор. Ең алдымен мемлекет пен
құқықтың жалпы тарихын оқып-үйрену студенттердің мемлекеттік –құқықтық
құбылыстарға тарихи ықпал сезімін тәрбиелейді, студенттерді жалпы қоғамдық
өмірді және мемлекет пен құқықты танудың ғылыми әдістері білімімен
қаруландырады.
Мемлекет пен құқықтың кез келген құбылысы тек оның даму тенденциясы
мен келешегін ұғыну кілті табылғанда, бұл құбылыс қалай пайда болды,
қалыптасудың қандай сатыларынан өтті және қандай бағытта қозғалуда, дамуда
екендігі айқындалғанда ғана дұрыс ұғынықты болады.
Оқулық негізінен сырттай оқу бөлімінің студенттеріне арналған. Мұнда
жеке елдердің мемлекеттік-құқықтық құбылыстарын хронологиялық сипатта, 4
негізгі кезеңдер шеңберінде : ежелгі әлем, орта ғасыр, жаңа заман және
қазіргі замандағы тарихы мазмұндалған.
Оқулық шеңберінде зерттелініп отырған елдердің барлық мемлекеттік-
құқықтық құбылыстары мен оқиғаларын қамту мүмкін емес. Сондықтан мемлекет
пен құқықтың «қоғамдық құрылыс», «мемлекеттік құрылыс» (басқару және
мемлекеттік құрылыс формасы, билік пен басқарудың орталық және жергілікті
органдарының құрылысы мен өкілеттіктері, олардың арақатынасы) және «құқық»
(құқықтық қайнар көздері, құқықтың негізгі институттары: меншік құқығы,
міндеттемелік құқық, неке-отбасының және мұрагерлік құқық, қылмыстар мен
жазалар, сот процесі) сияқты ұғымдарымен ашылатын негізгі аспектілері ғана
қарастырылады.
Бақылау сұрақтары:
1. ШЕМҚТ пәні түсінігі?
2. ШЕМҚТ пәнінің әдістемелерін атаңыз?
3. ШЕМҚТ пәнінің кезеңдерін атаңыз?
Тақырып 2. Ежелгі Шығыс мемлекеттері мен құқығы
Жоспар:
1. Ежелгі Египет мемлекеті мен құқығы.
2. Ежелгі Вавилон мемлекеті мен құқығы.
3. Ежелгі Үндістан мемлекеті мен құқығы.
4. Ежелгі Қытай мемлекеті мен құқығы.
Ежелгі Египет
Ежелгі Египет мемлекеті тарихының кезеңдері. Біртұтас орталық
мемлекеттің пайда болуы (б.з.д. IҮ м.ж.д. – III м.ж. аяғы). Мемлекеттік
биліктің деспотиялық-теократиялық сипаты. Қоғамдық құрылыстың ерекшелігі.
Мемлекеттік басқару органдарының жүйесі (фараон, джати, шенеуніктік, патша
және т.б.). Абыздардың саяси рөлі. Эхнатон фараонның діни реформа.
Жергілікті басқару. Әскер. Сот.
Ежелгі Вавилон
Қосөзен аңғарында мемлеукеттің пайда болуы мен даму еркшелігі.
Мемлекеттік ұйымның ерте формасы – қала-мемлекеттер. Мемлекеттік-
гегемонияның қалыптасуы. Ура әулетінің патшалық етуі (б.з.д XII-XX ғғ).
Вавилон орталықтанған мемлекетінің дамуы (б.з.д. XVIIIғ.). Хаммурапи
тұсындағы Вавилонның қоғамдық-саяси құрылысы.Басқаруда қауым мен храмның
ролі. Әскер. Сот.
Ежелгі Месопотамияның құқықтық қайнар көздері және құқықтық
институттардың ерекшелігі. Б.з.д. ХҮІІІғ. Хаммурапи патшаның заңы. Нормалар
жүйесі. Мүліктік қатынастар регламентациясы. Қылмыстық құқық ерекшелігі:
композициялық жазалар жүйесі және талион.Отбасы-неке құқығы. Соттық іс
жүргізу.
Ежелгі Үндістан.
Ежелгі Үндістан мемлекеті тарихының кезеңдері. Сословиелік-варналық
жүйенің қалыптасуя (брахмандар, кшатрийлер, вайшилер, шудралар) және
алғашқы «тайпалық мемлекеттердің» пайда болуы. Маурилер империясы. Империда
мемлекеттік бірлікті ұйымдастырудың ерекшеліктері. Монархия және қауымдық
ұйым. Патша билігі. Орталық және жергілікті шенеуніктік аппарат. Алқалы
органның маңызы. Әскер. Сот.
Құқықтың қайнар көздерінің арнайы сипаты: әдет ғұрып, дхрамашастра,
артхашастра, дхармашастраға түсінік. Дін мен құқықтың байланыстылығы. Ману
Заңы (б.з.д. IІғ. – б.з. II ғ.). Мүліктің және отбасылық қатынастарды
реттеу. Қылмыс және жаза. Соттық іс жүргізу.
Ежелгі Қытай.
Ежелгі Қытайда мемлекеттің қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдері.
Шань Инь династиясының алғышқы мемлекеттік құрылымы (б.з.д. XV – XІ ғғ.).
Алғашқы орталық танған Цинь мемлекетінің құрылуы. Легизм және Шан Ян
реформалары (б.з.д. III ғ.).
Хань династиясының орталықтанған империясы (б.з.д. IIIғ.).
Деспотиялық Қытайдың дәстүрлі орталықтанған басқару жүйесінің қалыптасуы.
Император Ван Ман реформалары (б.з.д I ғ.). қаржы, әскери және цензорлық
және т.б. ведомствалардың рөлі. Шенеуніктіктің құқықтық мәртебесі. Әскер.
Сот.
Дәстүрлі құқықтың қалыптасуы. Құқықтағы легизм және конфуция
ағымдарының күресі мен өзара байланысының көрінісі. Құқықтың қайнар
көздері. Конфуциялық мораль нормасы «ли» және құқық. Отбасылық-неке
қатынастарын реттеу. Соттық іс жүргізу.
Бақылау сұрақтары:
1. Ежелгі Египеттегі 3 акт бойынша жердің қолдан қолға өту тәртібі?
2. Қандай Ежелгі Шығыстық мемлекетте үй иесі әйелі мен балаларын кері
сатып алу құқығынсыз құлдыққа сата алды?
3. Ежелгі Вавилонда жерге аренда мерзімі?
4. Ежелгі Вавилондағы сатып алу-сату шартының 3 шарты?
5. Ежелгі вавилонда төленбейтін борыштардың орнын толтыру мерзімі?
6. Ежелгі Египет және вавилондағы әділ сот құдайы?
7. Ежелгі Египеттегі тұлғаға қарсы қалмыстардың ішіндегі ең ауыры?
8. Б.з.д. ХҮІІІғ. өмір сүрген алғашқы Вавилон династиясының алтыншы
патшасы кім?
9. Ван Ман реформасы бойынша әр отбасы қандай мөлшерде жер көлемін
иелене алды?
10. Ежелгі Үндістанда меншік құқығының пайда болуының 8 мүмкіндігін
атаңыз?
11. Ежелгі Үндістанда екі рет тағандар деп кімдерді атады?
12. Үндістандағы иелену ұзақтығы?
13. Ежелгі Үндістанда қандай шарттар жарамсыз деп саналды?
14. Еж. Үндістанның саясаты мен құқығы мәселелеріне арналған трактаттар?
15. Ежелгі Қытайдағы ақсүйектік белгісі?
16. Еж. Шығыс елдеріндегі кең таралған құлдық көзі?
17. Ежелгі Шығыс мемлекеттеріндегі монарх билігін шектейтін алқалық
басқару органдар?
Тақырып 3. Ежелгі Грек мемлекеті мен құқығы тарихы
Жоспар:
1. Құл иеленушілік Афина мемлекеті.
2. Спарта мемлекеті мен қоғамы.
3. Ежелгі Грек құқығының қайнар көздері
Грекия Балкан түбегі мен Кіші Азияның батыс жағалауында
орналасқан. Грекияның өзі Фракия мен Македониядан оңтүстікке қарай созылып
жатыр. Грекия үшке бөлінеді: Солтүстік, Орталық және Оңтүстік Грекия немесе
Пелопонесс. Грекия аймақтары тау тізбектерімен белінеді.
Афины қаласы теңізден 5 шақырым ғана қашықтықта орналасқан, теңіз
қарақшыларынан сенімді жасырылып, сыртқы қауіптен қорғануы' қам-тамасыз
етілген болатын.
Бүкіл Афин халықын біріктірген Тезей деген базилевс, ол барлық
рулардың басьш қосты. Тезейдің саясаты «синойкизм» деген терминмең аталды.
6ул сөз «біріктіру» деген магынаны білдіреді. Гректердіц төрт руыныц
косылуына объективтік себептері бар. Онтүстіктен гректерге дорийцтардың
соғыс ашу қаупі төнген еді. Тезейдің 2 реформасынан бүрын Афины қалаларын
басқару өз бетінше жүргізілді, тек соғыс уақытында болмаса, барлығының бас
қосуы сирек болатын' Бүкіл Аттиканың бірлесуі XI-X ғасырлар. Жаңа бірлескен
өкіметтің ба-сында рулардың ақсүйектері тұрды.
Грекияның халқы: эвпатридтар, геоморлар және демиургтар болып үш
бөлікке белінді.
Эвпатридтер-ақсүйектердің балалары, олардың әкесі де, атасы да ақсүйек
әулетіне жататын. Ақсүйектерді біріктіретін олардың байлығы, бөрі де ірі
жер иелері еді.
Геоморлар - жер иеленушілер де, демиургтар - колөнершілер.
Аттиканыц бірігуі және эвпатридтардың күшеюі олардың жаңа органға
үйымдасуына себеи болды. Оныд аты-Ареопаг, Арес соғыс қүдайының аты.
Ареопаг Арес тауында жиналды. Бүл кезеңде Афинаның рулық қүры-лысы озгеріп,
ол енді 4 филаға болінді, әрбір фила 3 фратрияға болінді, фратрия 30 рудан,
бір ру 30 еркек адамнан түратын болды. Афина қүдайы бүкіл Аттиканың қүдайы
деп саналды.
VII ғасырда Афины окіметі 12 навкарияға бөлінді, әрбір навкария согыс
уақытында бір кеме жабдықтайтын. Бүлда мемлекет болудыц белгісі еді.
Афинада ең жоғарғы орган болып халық жиналысы саналды. Бірақ оның
атқаратын ролі томендей бастады да, бірінші орынға Ареопаг шықты. Ареопагты
рулардың ақсүйектері қоддады. Археопагтыңхқрлында сот билігі, әкімшілік
билігі, дін әкімшілігі болды. Сотты былай өткізетін: айыптаушы кешірмеу
тасына түрып айыптайтын созін айтса, айыпкер өкпе тасына түрып сөзін
айтады. Екі жақ та шындығын айтып түрғаны туралы қүдайга ант береді.
Ареопагтың мүшелері оздерінің дауыстарын екі урнаға: қайырым ету урнасына
және ажал урнасына боліп салатын.
Бүрын бүкіл халыққа тиісті күш енді тек қана евпатридтердің қолына
көшті де, солардың нарыктық жағдайын корғады. VIII ғасырда бүкіл Афин
аумағы 48навкарияларға болінді, әрбір навкария үкіметке бір кеме беретін
болды және архонттармен навкариялар кеңесі деп аталатын жа-ңадан екі алқа
күрылды. Бүл сала аумактық боліске жататын дербес мемлекеттік белгіге
айналған еді.
Ареопагтан басқа архонттың жаңа қызметі де мемлекет күрамына
енгізілді, олар аткарушы үкімет болды. Бүл қызметке алған адамдар 10 жылға
сайланатын еді. Уақыт өте келе олар бір жылға сайланатын болды.
Архонттардың саны тоғызға жетті: архонт-эпоним, архонт-базилевс,
архонт-полемарх, калган алты архонт-фесфометтер қызметін істейтін, осы
архонттардың бөрі ареопагқа кірді.
Біздін дәуірімізге дейінгі 621 жылы Афинде архонт-фесфомет Дра-конт
жазған қүқық нормалары халықка жарияланды. Олар тарихқа "дра-конт зандары"
деген атпен енді де, кейін ол жалпы шектен тыс қатал заңдардың теңеуі болып
кетті.
Драконт зандарының шектен тыс қаталдығы алдымен үрлық үшіи берілетін
жазаға қатысты байқалды. Қандай да болмасын үрлық жасаған адам өлім
жазасына тартылатын. Үрлық үшін жазалаудың қаталдығы тек Драконт заңдарына
ғана тән емес, ол жалпы ежелгі замандағы таптық когамның заддарына тән
нәрсе. Ол қауымдық меншіктің орнына келгеп жеке меншіктің қалыптасу және
нығаю процесін корсетеді. Драконт зандары қанға қан алатын кекшілдікке шек
қойды, олген кісіні жерлеген уақьпта моласында найзаны жерге қадаса, өлген
кісінің балалары оған жаудан кек алатынан көрсеткені. Бірақ Драконт заңы
кісі елтірушіні азаи-тауға тыйым салады. Бүл заң кастықпен әдейі олтіру
жоне абайсыз олтірудің айырмашылығын айтқындауды кажет деп санайды.
Дегенмен Драконттың ауызша қарапайым қүқықты қағазға түсіріп жазуы, қанга
қан алатын кекшиідікке шек қойып, жеке меншікті қорғауы, сот ісінің барысын
анықтап, айқындауы оз кезеңі үшін прогрессивтік болды.
Заңның қағазға түсіріліп, қабылдануы демос пен евпатридтер ара-сындағы
қайшылықтарды токтата алған жоқ. Өйткені ол демостың на-рықтық жағдайын
кандай да болмасын дәрежеде айтарлыктай озгерте алмады. Оның бүрынғысынша
қүқыксыз калган жағдайы тіпті ескерілгеи де жоқ. Ал демостың күші барған-
сайын арта түсті. Түрғылықты демос басқа полистерден келген гректермен
толықтырылып отыратын.
Б. д. дейінгі 630 жылы эвпатридтерге карсы Килон қуғын-сүргіні болып
отті. Бірақ ол жеңіске жете алган жоқ. Б. д. дейінгі 594 жылы архонт болып
Солон сайланды. Оның алдында екі мак-сат түрды: Афина полисін басқару және
Саламин аралын жаулап алып, Мегара қаласын Афинага багындыру. Саламин аралы
Афинанын Пирей шығанағына кіретін жолын бақылауға колайлы орналасқан,
сондықтаи оны өзіне қаратудың Афина үшін маңызы ерекше болды. Солон Кодрид
даңқы елге жайылған Афина базилевсі.
Афина мемлекетінің басты билік органдары – халық жиналысы,
бесжүздіктер кенесі, ареопаг, гелиэя, стратегтер,архонттар комиссиясы
болды. Афина мемлекетінің басты билік органы халық жиналысы – эклессия.
Халық жиналысы 10 күнде бір рет Акрополь жанындағы үлкен жайдақ төбе
Пникстің басына жиналатын. Кейінірек мәжілістер Афина театрында өткізілетін
болды. Халық жиналысына 20 жасқа толған афина азаматтары қатынасатын. Афина
азаматтары деп саналатын адамдар Ат-тиканың қала түрғындары, еркек адамдар,
18-ге толғаннан кейін бір жыл ішінде семсерлесу, ату, найза лақтыру,
жаттығуларын үйренуі үшш Пир ауданында бірге жиналады. Бір жыл оқудан кейін
олар күзет қызметтерін атқарады да, 2 жылдан кейін 20 жасында Аттика
азаматтары деп саналатын болды. Олардың үстазы-софронистер өте беделді,
белгілі адамдар, оларға бір күн оқытқаны үшін 1 драхма беріп түрды, олар
500-діктер кеңесінің мүшесі деп саналды. Афина азаматтарынын негізгі
қүқықтарына бостандық, жеке тәуелсіздік, жерге қожалық ету, үкіметтен
нарықтық кемек алу жататын. Ал міндеттеріне мүлікті сақтап үстау, өзі
түрған полиске көмек беру, отанды қорғау, үкіметтің заңын орындау, қүдайды
сыйлау, мемлекет ба-сқару ісіне белсенді қатысу кіретін.
Өзге қалалардан Афинаға қоныс аударған гректер - метектер және сондай-
ақ қүлдар эклексияға (халық жиналысына) жіберілмейтін. Ха-лық жиналысының
ең біріншісі негізгі, басты деп атадды. Бүл жиналыс бүкіл лауазым иелерінің
есебін тыңдайтын, егіы жағдайын және мемлекеттік қауіпсіздік сақшысының
ісін қарайтын. Халық жиналысы 9-10 күнде бір рет жиналды. Басқа жиналыстары
Афина саясатының бар-лык негізгі мәселелерін талқылайтын және шешетін,
қаржы мәселслерін қарайтын, соғыс және бейбітшілік жөніндегі мәселелерді
шешетін, өзге елдерден келген елшілердің баяндамаларын тындайтын және
сондай-ақ күнделікті кептеген мәселелерді қарап отыратын. Халық жиналысында
әрбір афина азаматы кез келген мәселені көтеруге ерікті еді. Шешім ашық
дауыспен қол көтеру арқылы кейде жабық дауыспен де қабылданатын. Жабық
дауыс бергенде урнаға бүршақ, қара не ақ тастар, не болмаса жазуы бар
ыдыстыц сынықтары салынған. Халық жиналысын жинайтын притандар, олар 5 күн
бүрын халық жиналысының күн тәртібін жария-лайтын. Б. д. дейінгі 395 жылы
халық жиналысына қатынасқан азаматта-рға ақы төлеу тәртібі енгізілді.
Халық жиналысынан тысқары озге де демократиялық мекемелер омір сүрді.
Дегенмен, өздерінің маңызы женінен олардыц ешқайсысы халық жиналысымен
теңесе алмайтын. Афина халык жиналысының қызмет бабы ете кең болатын. Онда:
заң қабылдау, қызмет адамдарын сайлау, қаржы-ның қалай жүмсалғанын тексеру,
жоғарғы сот қызметін откізу, халык жиналысын басқару органдары болды.
Аттикада бүкіл қызмет адамдары халық жиналысы арқылы бір жылға сайланып
түрды. Азаматтардың бәрі сайланбастан бүрын докимасияға салынды.
Бссжүздіктер кеңесі, архонт, 10 стратегтер, Ареопаг, Гелиэя, қаржы
комиссиялары деген қызмет орган-дары болды.
Архонтар. Афина түрғындары архонттарды сайлады. Бірінші архонт соттың
торағасы болды және басты діни кызметті аткарды. Екінші архонт-базилевс, ол
дін салтын басқарды, үшінші базилевс-полемарх күрбандық шалу қызметінде,
калган архонттар-фесфомет кызметінде болды. Буле-бесжүздіктер кеңесі. Бүл
кеңес халық жиналысы талқылауға тиісті мәселелерді әзірлеп, олардыц күн
тәртібін белгілейтін. Бүдан тыс-кары бесжүздіктер кеңесі Афинаньщ қызмет
адамдарыныц істерін қарай-тын.
Булевтерді әрбір аумактық филадан жасы 30-ға келген 50 ер адам
сайлайтын. Булевтерді докимасиядан откізеді. Әрбір булевтің ойын, жүріс-
түрысын, бет алысын, міндетін және қүқығын тексереді. Булевтер міндетке ие
болудан бүрын озінің жүмысын адал атқарамын деп халыққа ант береді.
Булевтер басына жасыл жапырақ кадап, сайланган уақыты біткениен кейін оз
жүмысы туралы сайлаушылары алдында есеп беріп отырады.
Бесжүздіктер кеңесі. Бесжүздіктер кеңесінің қызметі. Бүл жоғарғы ба-'
скару органы болып саналды. Бесжүздіктер кеңесі қаржы жүйесінің ба-сқару
органы болды. Ол мемлекет қазынасына ақша қайдан түсетінін анықтап,
үкіметтің қарыздарын жинады, мүлігін сатты, азаматтарға жәр-дем ақша берді.
Бесжүздіктер кеңесінің басқаруында сонымен бірге теңіз әскери күш де болды.
Бесжүздіктер кецесі гибадатхананың, мерекелердің, кемелердің, қоғам-
дық қүрылыстардың қамын ойлады.
Бесжүздіктер кецес қызмет тәртібі өте қызық. Әрбір аумақтық филадан
сайланган 50 кецес мүшесі жылдың 10 күнінде бір рет, барлығы 1 жылда 36 күн
жүмыс істейтін. Бүл уақыт-притания, ал кеңес мүшелері притан деп аталды. 50
адам 36 күн үлкен базардың жанындагы дөнгелек үйде бірге түрып, мемлекетті
басқарған.
Гелиэй. Гелиэй - ант берупіілер соты - ірі демократиялық мекеме еді.
Судьяларды жеребе бойынша бүкіл Афина азаматтары сайлайтын. Бар-лығы 6000
судья сайланатын, олардың ант берген 5 мыңы 501 кісіден он комиссия қүрды.
Ал бір мьщы косалқы судьялар еді. Афина соты 10 комиссияға болінді.
Судьялар мен сот мекемелерінің саны осынша кеп болуы-олардың тек афины
азаматтарына ғана емес, езгелелерге де қыз-мет етуіне байланысты еді. Мүнда
Афинаиың барлық одақтастары, бас-каша айтқанда, іс жүзінде Кіші Азия
жағалауының, Оңтүстік Франция-ның және Эгей теңізі аралдарының барлық
түрғындары дерлік сот істерімен келуге тиісті еді.
Гелиэйда бірде бір азамат езінің ісі қай комиссияда каралатынын алдын
ала білмейтін. Ол мүны сот болатын күні немесе мәжіліс баста-лардыц алдында
ғана білетін. Мүндай ереже сот қызметкерлері пара ал-мауы үшін қажет болды.
Ертедегі кезде адвокаттар болмайтын. Сот қызметкерлері немесе айыпталушы
шығып сейлейтін, соңцай-ақ олар-дың туыстары да сейлей алатын. Сотта
сөйлейтін сездерін оларға заңгер-лер жазып береді. Жазылган сөзді жаттап
алып, жылдам әрі дүрыс айту шарт еді. Соттың мәжілісі ашық өтті. Екі жақа
дәлел келтіріп, біреуді куәлікке салды.
Құлдардың сотқа берген жауабы оларды тек қинағаннан кейін ғана дүрыс
деп саналатын.
СПАРТА
Біздің дәуірімізге дейінгі VH-VIII ғасырда Пелопонестің оңтүстігінде
ежелгі Спарта мемлекеті емір сүрді. Мемлекет Спарта деп аталғанымен, ол ел
өздерін Лакония деп атады. Спарта ежелгі Грекияның тарихына үлкен із
қалдырған ел. Спарта мемлекетінгң пайда болуына алып келген себептердің
ерекшеліктері болды. Олардың бірі - таптық қоғамның пайда болуына соғыс
эсер етті. Жеңіп алған дорийцтер жергілікті ахей тай-паларымен бірігіп,
Спарта қоғамын қүрды. Олар көрші Мессенияны бірігіп жаулап алды да,
өздерінің жерлерін кеңейтті.
Спартаға біз саяси демократиялық мемлекет деп мінездеме береміз.
Жаулаушылар жерге, қүлдарға жеке меншік күрып, оғам таптық сарала-уды
өткізді, спартиаттар үстем тапқа, жеңіліп қалған түрғындар қүлда-рға және
қүқығы кем азаматтарға айналды. Олар илоттар деп аталды. Илоттардың жерлері
ең қүнарлы болатын, сондықтан олар өздерініц жерлерін спартиаттарға бермеу
үшін көп уақыт олармен соғысты. Лако-нияның басқа шаруалар қауымы Спартаға
бағынып, өздерінін жерлерін бере салды. Олар периэктер деп аталды.
Илоттарға қарағанда периэктердің қүқықтары коп болды. Өздерінің қауымында
олар азаматтық қүқықтар-ды пайдаланатын, бірақ Спартаның озінде олар екінші
сортты адам деп саналып, үкіметті басқаруға қатыса алмайтын. Сонымен
Спартада 3 тап пайда болды: олар спартандықтар, илоттар және периэктер еді.
Дорийліктер өздерін басты қаласы Спартаның атымен спартандық-тармыз
деп атады.
Пелопонестің аумағында, таулы жерлерде түратын тайпалар, сондай-ақ
дорийліктерге оз еркіменен бағынған ахейліктердің кейбіреулері периэктер
деп аталды. Бүлар толық қүқылы азаматтар болмаса да, қүлдыққа түсе қоймаған
халық.
Илоттардың қүқығы қүлдардың қүкығына жақын екені белгілі. Спарта
халқының негізгі таптары-сословиелері: спартандар, периэктер жөне илоттар
осылай бөлінді.
Мессен соғысынан кейін спартандар мессен жерлерін алып болған-нан
кейін оларды 9000 жер учаскесіне болді. Сол жер учаскелері спар-тандарға
таратылды. Учаскені белуге болмайтындай етіп, илоттармен бірге берідді.
Әрбір жер учаскесінде илоттардың 1-2-3 отбасылары түратын еді. Ол жерлер
илоттармен бірге сатылып отырды.
Спартандар илоттар мен периэктерді басып-жаншып тастайтын. Егер бала
аурулы, әлсіз болып туылса, оны әкесіне шатқалдан лақтыруға бүйы-ратын.
Денсаулыгы дүрыс мықты баланы тірі қалдыратын да, ол жеті жаска дейін
анасының бауырында тәрбиеленетін.
7 жастан бастап бала коғамдық мектепке барып, онда ер жеткенше, яғни,
18 жаскз дейін уақытын откізетін. 7 жастан-12 жасқа дейін 1 кезеңі деп
саналады. Плутарх былай деп жазған: "Ликург заңымен балаларды ақысына жүмыс
істейтін мүғалімдерге откізуге болмайды" Балалардың 12 жасқа дейін окитын
жері Агела деп аталды. Агеланы ең күшті, ақыл-ды бала басқарды.
Мектептің тәртібі оте катал болатын. Балалар қатты тесеніште жас-
тықсыз үйыктап, жеңіл көрпе ғана жамылатын. Олардың киімі де жеңіл болатын.
Қысы-жазы жалаң аяк, жалаң бас жүретін. Олар ыстыкты қалай котерсе, суықка
да солай шыдауы керек еді.
Спарта балалары озара коп төбелесетін еді. Қарттар олардың тебелесіне
қаран, балалардың мінез-қүлқын зерттеп отыратын. Спарталықтар ба-лаларын
төзімділікке тәрбиелеу үшін, оларды аштық пен сусын ішпеуге үйретті. Кейбір
күндерде оларға су бермейтін. Оларды жараның ауырға-нына шыдауға үйрететін.
Мектепте балалар дене шынықтырумен және әскери іспен шүғыл-данды.
Тәрбиенің максаты - күшті де шыныққан жауынгер өсіру еді. Олар оқуды,
жазуды, санауды, ән салуды және билеуді, патриоттық та-қырыпка олең оқуға
үйренді. Философиямен, онермен айналысуға рүқсат етілмеді. Балалар мейлінше
қысқа да ыкшамды сөйлеуге үйретілді.
Грекия елінде тек жалғыз Спартада ғана әйелдердің тәрбиесіне үлкен
назар аударылды. Спарталықтар денсаулығы жақсы бала тек денсаулыгы жақсы
анадан ғана туады деп санайтын. Сондықтан қыздар үй тіршілігімен
айналыспайтын. Мүның бәрін илот әйелдері істейтін. Спартаның әйелдері ерлер
сияқты бала күнінен бастап гимнастикамен және спортпен шүғыл-данды.
Қыздар ұл балалар сияқты оқитын, жаза және санай алатын. Спартандар
кәмелет жасқа жеткенде үйленін, шаңырақ қүрды. Бірақ олар-дың кейінгі емірі
таза әскери сипатта болды. Күні бойы олар әскери отрядта, сол оздері
мектепке бірге оқыған жолдастарымен бірге болды. 20 жасынан бастап еркін
спартандар сисситияга қатынасады, жерге кожа болады. Сисситияның мүшесі
болу үшін белгілі бір мөлшерде заттай үлес қосуы тиіс еді.
Сисситияның әрбір мүшесі үн, арақ, май, ірімшік, жеміс тәрізді оз
үлесін екеліп тапсырады. Сисситияда олар әскери жаттығуларды бірге жасап,
бірге тамақ ішті. Сисситияныд мүшелері "тең адамдар қауымыпа" кірді және
барлық саяси қүқықтарды пайдаланды. Егер спартандык кедейленіп, сисситияга
озінің үлесін қоса алмайтын болса, ол қауымнан шығып қалады, содан барып
«тең адамдар қауымынан» да шығарылатын. Сөйтіп ол саяси қүқықғын да
жоғалтатын.
Спарта азаматтары 30-ға жаска толғанша өзінің қүкығын толық пай-далана
алмады. Оған базарға барып бірдеме сатып алуға рүқсат берілмеді, озіне
керек заттарын ол 30-ға толган туысқандарына сатып алғызады.
Бақылау сұрақтары:
1. Ежелгі Грециядағы азаматтық жас?
2. Ежелгі Греция құқығы бойынша мүлікті бөлу принципі?
3. Солон кезіндегі жаңа сот органы?
4. Афина азаматтарының құқығы?
5. Геруссияның функциясы?
6. Клисфен қандай мемлекеттік органдарды құрды?
7. Солон реформасы бойынша тұрғындарды бөлу принціпі?
8. Афина азаматтарының міндеттері?
9. Бесжүздік Кеңестің өкілеттілігі?
10. гелиэяның функциясы?
11. Ежелгі Грециядағы заң бойынша мұрагерлер?
12. Ежелгі Греция мемлекеті мен құқығы тарихындағы негізгі үш
кезең?
13. Афина құқығындағы іс жүргізудің екі формасы?
Тақырып 4. Ежелгі Рим мемлекеті мен құқығы тарихы
Жоспар:
1. Ежелгі Римде мемлекетінің құрылысының даму кезеңдері:
А) патшалық кезең.
Б) республикалық кезең.
В) империялық кезең.
2.Ежелгі Рим құқығының негізгі белгілері.
Рим жергілікті патриархалдық қауымға жататын. Патрицийлер ру, курия
және трибаларға бөлінетін. Рим үш трибаның одағы болатын. Бір курия он
рудан, триба он курийден тура-тын. 3 трибаның әрқайсысы жүз рудан, ал бүкіл
кауымның халқы үш жүз рудан қүралатын. Ру бірлестіктеріне кіретін азаматтар
өз әскерлерін қүратын. Халық жиналысына қатынасып, қауымның алгашқы
мүшелері болып саналатын. Алғашқы толық қүқықты азаматтыкты тек патрицийлер
иеленді.
Әрбір рудың аты болды. Рудың басшысы ақсақал кеңесіне, атап айт-қанда
сот қызметін жүзеге асыратын санаға енді. Ең басында Рим қауымы 300 рудан
түрғандыктан, ежелгі сенат 300 сенатордан түрды. Сенат омірлік көсемді
сайлады. Патша Сенаттың төрағасы болып, бүкіл қауым атынан қүдайга
қүрбандық берді және "легиондарды" басқарды. Ең маңызды мөселелер курияның,
рудың халық жиналысында қойылып отыратын.
Халықтың ең ауқатты бөлігінен түратын бірінші топтың жүздіктеріндегі
адам саны небары оншақты еді. Керісінше, соңғы топ жүздіктеріңде аза-
маттардың саны жүзден едэуір асып, ал ақырғы центурияда 4 мыңға дейін
жетті. Соиымен дүрыс шешілсе, 1 топ шешімі дүрыс және қуатты болып шыгады.
Олар 193 дауыстан 98 дауыс береді. Басқа топтар дауыс беруге қатыспаса да
болатын, ойткені олардың дауыстарының ешқандай кажеті жок еді.
Сервий Тулий реформалары Рим патрицийлері арасында наразылық-тар
туғызды. Осыны иайдаланып Тарквииий Суперб озінің алдындағы патшаны
өлтірген. Бірақ біраз уақыт откен соң өзінің зорлығымен және қаталдығымен
Тарквиний жалпы жүрттың наразылығына үшырады. Б. д. дейінгі 510 жылы Рим
халқы патшаға қарсы көтеріліп, оны Рим жерінен қуып шығарды.
Патрицийлерге карсы плебейлер күресінің ең ірі нәтижесі рулық-тай-
налық қатынастардан қүл иеленушілік мемлекет күруы болды. Плебейлер-Рим
аумагына кошіп келген адамдар. Олардың қүқықтары шектел-ген болатын. Оларга
патрицийлермен неке қиюға, жер сатып алуға, әс-керге қатысуға болмайтын.
Өздерінің жағдайларын жақсарту үшін плебейлер патрицийлермен күресті.
Плебейдің жеңісі ескі рулық қүрылыс-ты өзгертті де, оның орнына мемлекет
қүрылды. Мүның ішінде рулық аристократия мен плебей кешікпей мүлде жойылып
кетті.
Сервий Тулий реформалары. Б. д. д. VII ғасырда Сервий Тулий патша
Римде саяси және экономикалық реформа жүргізіп, плебейлердің жағ-дайын
жаксартты. Ол плебейлерді халык, жиналысына қатыстыратын болды.
Азаматтардың куриялары және ежелгі жиналысымен катар илебсйлсрді Рим жасағы
қатарына да ресми жіберуге жол берген Сервий Тулийдің реформалары.
Жауынгерлер центуриагтың комицияларын қүрды. Жауынгерлер мүліктік
белгілеріне сәйкес бес топқа болінетін. Байлық мөлшері асспен саналды. 1.
100000 асе, 2. 75000 асе, 3. 50000 асе, 4. 25000 асе, 5. 11000 асе. Одан
кемі - пролетарийлер. Сонымен, бірінші топка мүлігі 100 мың жез ассыларға
бағаланған неғүрлым ауқатты азаматтар жатқызылады. Олар толық қару-
жарақтанған 18 атты және 80 жаяу әскер жүздігін беруге міндетті болды.
Центуриат комицияларында дауыстар жүздіктер бойынша берілді. Бір жүздік бір
дауысқа ие болды. Сүрақ қою бірінші топтың азаматтарынан басталды, олар 193-
тен 98 да-уысқа ие болды. Ал қалғандарының 95 қана дауысы болды. Ең кедей
азаматтар ақырғы центурияға біріктірілді. Бүл "пролес" яғни "балалары-нан,
түқымдарынан басқа еінтеңесі жоқ адамдар" еді. Оларды әскери қызметке
жібермеді. Сервий Тулийдің жүргізген реформасы Римнің әскерін күшейтіп,
плебейлер мен патрицийлердің қүқығын теңдеді. Ре-формадан кейін патрицийлер
бәрі жоғарғы биліктегі міндеттерді оздері иеленді және жер алу қүқығын
сақтап калды. Плебейлер мен патрицийлердің езара қатысы мүнымен шектелген
жоқ. Сырттай ескі трибаларға бөлуді сақтай отырып, Сервий Тулий трибаларды
ежелгі ру одағынан аумақтық болініске айналдырды. Ол бүрын әкімшілік округ-
тарда ғана болған 4 аумақтық трибалар күрды. Кейін осындай трибалар-дың
саны біртіндеп осіп, б. д. дейінгі 1 ғасырда 35-ке дейін жетті.
Рим аристократиялык республикасы. ^^J^*"
Мемлекеттік қүрылысы. Б.д. дсйінгі V-VI гасырлар бойында иатрицийлік
аристократиялық республика конституциясының бірте-бірте қалыптасып, даму
процесі орістеді. Б. д. д. 510 жылы Римде республика қүрылды. Патшаның
орнына 2 консулды сайлайтын болды. Рим респуб-ликасының тарихы 500 жылдан
асады. Бірақ Римде республика қүрылғ-анымен, қоғамдық қүрылыста айтарлықтай
озгерістер бола қойған жоқ. Рим ерте республикалық кезенде полис, яғни,
еркін қүл иеленушілік сипатындағы азаматтық қауым болып қалды. Рим халқы
егіншілікпен, мал шаруашылығымен шүғылданды. Римдіктер астық дақылдарын,
жүзім, зәйтүн егіп, осірді, бақша шаруашылығымен шүғылданды. Диқандар
темірді еңбек қаруы ретінде қолданды. Олар ірі және үсақ қара мал, шошқалар
өсірді.
Б. д. д. V-III ғ.ғ. Рим мемлекеттік қүрьигысының түжырымдалу процесі
жүрді. Мемлекеттік екімет органдары-халық жиналыстары, магистрату-ралар,
Сенат болатын. Рим республикасының жоғарғы мемлекеттік органы б. д. дейінгі
1 ғ. басына дейін 300 адамнан түратын Сенат еді. Сенатор-ларды цензорлар
тағайындайтын. Сенаторлардың көбі омір бойына сенатор болып қалды. Кез
келген адам сенатор бола алмайтын. Ақсүйек рудан шыққан, жасы 60-қа толған,
өуелі диктатор, консул яғни, претор болып істеген адам гана бул лауазымга
сайлана алатын.
Сенат заң қабылдамайтын, бірақ ол занды талқылау қүқығын иеленген еді.
Бүл функцияны ол жаңа заң қабылдағандай шебер қолдана білді.
Сенатты магистраттар ғана шақыра алатын. Мәжілістерге төрағалык етуші
Сенаттың қызмет бабы өте жоғары еді.
Ол мемлекет мүлкіне басшылық жасады, қазынаға иелік етті, бюджетті,
салықты белгіледі. Ол комиция қаулыларын, ол сайлаған қызмет адам-дарын
бекітіп, сыртқы саясатқа басшылық етіп, діни тәртібін бакылады.
Сенат республиканың әскери емірін басқарды. Жауынгерлерді жинау
мерзімін, әскерлер контингентін, әскери бастықтар өкілдігін белгіледі.
Бакылау мақсатын көздеп, елшілерін өзі соғыс жүргізіп жаткан магист-ратқа
жіберіп отырды. Рим Республикасының аристократиялық ерекшелігі Сенаттың
рөлінен-ақ көрініп түрды. Сенаттың ықпалы орасан зор болды.
Аристократиялық республика халық демократиясының көп белгісін сақтап
қалды. Халық жиналыстары - сол демократияның бір көрінісі. Ең маңызды
мемлекеттік органдары - халық жиналыстары. Олар комиция деп аталды. Римде
комициялардың үш түрі бар.
Куриялар жиналыстары (комициясы). Римде ежелден келе жаткан комиция
жиналыстары болатын. Бүған үкіметтің жоғарғы иесі, әкесі мен шешесінің
азаматтық қүқығы бар, толық қүкылы Рим азаматтары (пат-рицийлер) жататын.
Рим азаматтары халык жиналысына қатысып, мемлекеттік қызметке алынып, жеке
меншікке ие болып, Рим әскерлерінде қызмет ете алатын.
Халық жиналыстарыныц тағы бір күрделі түрі - центуриаттық коми-
циялардың маңызы зор болды. С. Туллий жүргізген реформадан кейін олардыц
саны 193-ден-373 дейін көбейді. Центуриаттық жиналыс патри-цийлер мен
плебейлердің жиналысы болатын. Бүл жиналыстарды жоға-рғы қызмет адамдары
қаланың шетінде, Марс алаңында шақырды. Магистрат жиналыс алдында шешілетін
мәселені қойып, дауыс беру ісін жүргізуді биледі. Алғашқы дауыс беру
центурия ішінде өтті. Әрбір центу-рияда бір-бір дауыстан беретін. Центуриат
жиналысының қызметтік ықпа-лы күшті болатын, біріншіден олар қабылдайтын,
центуриат комицияла-ры Рим халқының еркін білдірді. Олар жоғарғы кызмет
адамдарын - кон-сулдарды, преторларды, цензорларды сайлады. Соғыс жариялау
жөне бітім жасау мәселелерін шешті. Комиция қабылдаған заңдарды бекітті.
Қатты жазаға үшыраған азаматтардың шағымын қарайтын таблица зандарын
қабылдау Рим плебейлерінің үлкен жеңісі болды. Патриций мен плебейге ортақ
зандар плебейлерді патрицийлердің жүгенсіздігінен қорғауға тиісті болды.
Эдилдер плебей трибундардың көмекшілері болды.
Б. д. Д. 445 жылы Канулейдің заңы қабылданды. Ол плебейлерге патриций
әйелдерге үйленуге рүқсат етті. Б. д. дейінгі 409 жылы плебейлерді квестор
етіп сайлайтын болды. Кейін оларды-367 жылы-консул, 364 жылы-куруль
эдилі(курульный эдил), 366 жылы-диктатор, 351 жылы-цензор, 337 жылы-претор
ретінде сайлап қоятын болды. Б. д. д. 287 жылы Яни-куль төбесінде
плебейлердің ақырғы жиналысы болды. Плебейден шыққан диктатор Квинт
Гортензий халықты тыныштандыру үшін, трибут комициялардың шешімі бойынша
жалпы мемлекеттік зандары болатын-дығын тағы да растайтын заң шығарды.
Рим халқының төменгі жігі қүлдар болды. Бүлардың көбі соғыс түтқындары
еді. Басқалары көршілес тайпалардан немесе осында келген қүл сатушылардан
сатып алынатын. Қүлдарды толықтырып отырудың маңызды көзі - кіріптарлык,
күлдық болды.
Онер мен сауданың дамуы Рим плебейлердің жіктелуіне әкеліп со-қты.
Плебейлер арасынан сауда-қолөнер шонжарлары шықты. Екінші жағынан плебейлер
саны өсті. Плебейлердің патрицийлермен нарықтъіқ түргыдағы күресі жер үшін
күрес болды. Кедейленген плебейлердің кіріптарлығын жою талаптары күресті
қиындата түсті. Б. д. д. V-VI ғасыр-ларда плебейлер нарықтық және саяси
қатынастарда патрицийлермен теңдік жолындағы үзақ күреске кірісті. Олар
патрицийлер ие болып отыр-ғандай азаматтық қүқықтарды, магистратураларды,
Сенаттан орын алу қүқықтарын талап етті.
Плебейлердің патрицийлермен күресінің басталуы б. д. д. 494 жылға
жатады. Эквалармен соғыс кезінде ауыртпалық тартқан плебейлер Рим
өскерлеріне қызмет етудеи бас тартты да, Римді тастап, Әулиетау үстіндегі
лагерьде түрды. Плебейлердіц Рим әскерін тастап кетуінен шошынган
патрицийлер оларға кеңшілік жасауға мәжбүр болды. Плебейлердің дер-бес
үйымдасу қүқығы танылды. 493 жылдан бастап олардыц өз ортасы-нан б. д. д.
олар екі лауазымды адамды халық трибундарына сайлай алды. Трибундар сенат
пен магистраттардың плебейлердің мүдделеріне қайшы келетін шешімдеріне
тыйым (вето) салу қүқығын алды. Сонымен, олардыц міндеті плебейлерді
иатрициан магистраттары мен сенаттың жүгенсіздігінен қорғау болды.
Алғашында 2 трибун, содан соң 4, ал кейінірек 10 трибун сайланды.
Б. д. д. 449 жылы 12 тақтаға ойылып жазылған зандар форумга қой-ылды.
Атам замангы патрицийлермен катар Римде еркін халықтың тобы-плебейлер де
пайда бола бастады.
Плебейлер патрицийлердіц рулық бірлестіктеріне кірген емес. Ежелгі
заманда жер иеленуге қүкығы болмады. Бүлардың копшілігі қолонермен және
саудамен шүғылданды. Плебей азаматтық қүқықтарға коп қол жеткізе алмады.
Бірақ уақыт өткен сайыи оларды Рим әскери жасағы-ның қүрамына енгізетін
болды. Плебейлердің салық толеп, өскерге қыз-метке араласуы нақты көрініске
айналды.
Плебейлердің қалай пайда болғаны бірнеше болжам бар. Қазіргі
зерттеушілердің пікірі бойынша, плебей халқының тегі ішінара еркін қоныс
аударушылардан, ішінара еркіндікке жіберілген қүлдардан, Римде қоныс тебуге
римдіктер зорлап көндірген кейбір коршілес шағын қала-лардың түрғындарынан
қүралды.
Комициялардың үшінші түрі-трибут комициялары. Олар триба бойынша
жиналатын.
Бақылау сұрақтары:
1. Ежелгі Римде азаматтықтан айрылудың себебі?
2. Б.з.д. І ғ. Басында римдік шаруалардың кедейленуінің 4 себебі?
3. Рим империясының құлау себебі?
Тақырып 5. Франктер мемлекеті мен құқығы.
Жоспар
1. Франк мемлекеті мен құқығы (5-9 ғғ)
2. Ағылшын-соксон ерте феодалдық мемлекеті мен құқығы.
3. Варварлық құқық
Кезеңдерге бөлінуі
1-кезең – Меровингтер ионархиясы (VІ – VІІ ғ.ғ.)
2-кезең – Каролингтер монархиясы (VІІІ – ХІ ғ. 1 жартысы). Франктер
мекендеген жерлер 2-округқа – пагқа бөлінді. Паг ұсақ бірліктер –
жүздіктерден тұрды. Мемлекет территориясын жайлаған негізгі этникалық
топтар: Солтүстікті мекендеген франктар мен Оңтүстікті мекендеген галло-
римдіктер болды.
Негізгі топтар – фоедалдар мен феодалға тәуелді шаруалар болды.
Меровингтер монархиясына тән белгілер:
1. Хлодвиг өлімінен кейін корольдік бірнеше рет тәуелсіз
мемлекеттерге бөлінді.
2. корольдік билікті ұстау үшін жерге жеке меншік – аллад енгізілді.
1. үнемі өсіп отыратын шіркеулер және жер иеліктері тез байыды.
2. жерсіз шаруалардың тез өсуі.
3. патронат жүйесі кең таралды.
4. корольдік билік әлсіреп, ақсүйектердің құдыреттілігі өседі.
5. Билік ақсүйектердің қолына шоғырланды. Ол мемлекеттегі барлық маңызды
лауазымдарды басып алады. Оның ішінде майордан – алғашында король
сарайын басқарды, соңынан мемлекет басшысы болды. Бұл лауазым мұраға
айналып, соңында Каролингтер әулетіне жол ашып береді.
Каролингтер монархиясының негізгі ерекшілігі сол ол майордан Карл
Мартелл реформасымен тығыз байланысты. Оның мәні мынада:
1. жерді толық меншікке сыйға беру тәртібі жойылады ;
2. мұның орнына өмірлік иелену – бенефиций пайда болды.
3. бенефиций ұстаушысы – авссол деп аталады, ао берушісі – сеньор
деп аталады;
4. бенефиций ұстаушысы сол жерді берген тұлғаның мүддесі үшін әскери
қызметті өтеуі тиіс болатын;
5. мемлекет басшысынан басқа бенефицийді басқа да ірі феодалдар
тарата бастады, сөйтіп олардың өздерінің вассалдары пайда болды ;
6. сот, полиция, қарды облысындағы барлық өкілеттіктер жер иесіне
берілді;
7. иммунитеттік гролиотар енгізілді. Ол бойынша сол жерге мемлекет
шенеуніктерінің қызметі таратылмады.
Мемлекеттік құрылыс
Басқару формасы бойынша франк мемлекеті шектеулі монархия болды.
Король билігі үнемі әрекет ететін кеңеспен шектеліп отырды және олардың
келісімінсіз бірде бір маңызды шешім қабылданбады.
Мемлекетті басқару мен сот ісін жүргізуде жоғарғы лауазымды тұлғалар
қызмет етті : майордам, пфальцграф – алғашында король малайларын бақылады,
соңынан сотты басқарды; тезаурарий – қазыналы, байлықты сақтаушы ; маршал –
атты әскербасшысы ; және архикаппелан – король духовнигі және сарай
духовенствасының ішіндегі ең басшысы.
Жергілікті басқару
Округті (паг) басқаруды – король тағайындайтын лауазымды тұлға –
граф жүзеге асырды. Округ құрамына кіретін жүздіктерді солтүстікте
центенарий, ал оңтүстікте викарий басқарды. Олар графқа бағынышты болды.
Жүздіктің құрамына кіретін қауымдар өзін-өзі басқаруды сақтады.
Сот
Жоғарғы сот билігі монархта болды. Корольдік кеңес аса қауіпті
қылмыстарды қарастырды. Негізінен істердің көпшілігі жүздіктердің сотында
қаралды.
Франк мемлекетінің гүлденуі ІХ ғ. Басында оның құрамына барлық батыс
Европа енгенде жетті. 843 ж. Вердендегі ¦лы Карл немересімен жасасқан
шартта Франк мемлекетінің 3 корольдікке бөлінуі заңды бекітілді. Олар:
батыс франктік, шығыс-франктік және орталық (болашақ Франция, Германия және
Италия).
Құқығының негізгі белгілері
Ертедегі құқықтың қайнао көзі – тайпалық сипаттағы әдет
ғұрыптар.
V-ІХ ғ. Кезінде «варварлық шындық» түріндегі тайпа әдет
ғұрыптың жазбасы болды. Салистік, Рипуарлық, Бургундтық, Аллементтік
шындықтар пайда болды. Көбінде Салистік шындық мысалға алынады. Онда
құқықбұзушылық және соған сәйкес жазаның жалпы, абстрактілі ұғымдары
болмайды : мысалы қылмыс д/з – тұлға мен мүлікке зиян келтіру және «король
бейбітшілігін» бұзу ; ал жаза д/з – жәбірленушіге келтіруге зиянды өтеу
және «король бейбітшілігін» бұзғаны үшін корольге айыппұл төлеу. Жаза
кінаға байланысты болмады және ол тек қана әрекеттің аяқталған нәтижесіне
тағайындалды.
Салистік шындық бойынша неке күйеу баланың келін баланы ұрлау
формасында болды. Зорлықпен ұрлауға тыйым салынды және қандас туысы және
еріктілер мен құлдар арасында неке қию тиым салынған. Мұрагерлік құқықта
меншік иесі өлгеннен кейін барлық қозғалмалы мүліктерді ең алдымен
балаларына, олар болмаған жағдайда кезектесіп шешесі, аға-қарындасына
мұраға қалып отырды.
Міндеттемелік қатынас облысында Салистік шындық мімілелермен
тек қарапайым түрлерін білген : сату-сатып алу, несие, заем, айырбас, сыйға
тарту. Мәміле кезінде меншік құқығын беру көпшіліктің алдында жүзеге асты.
Міндеттемені орындамау мүліктік жауаптылыққа әкеледі. Сот процесі
айыптаушылық сипатта болды. Оған тән негізгі белгілері : азаматтың және
қылмыстық процестің жүзеге асырылуы бір формада болды. Іс жәбірленушінің
инициативасы бойынша қозғалады.
Бақылау сұрақтары:
1. Ортағасырлық мемлекет пен құқық тарихындағы “қамқоршы” институтының
пайда болу себебі?
2. Феодализмнің пайда болуына байланысты аллод кімге айналды?
3. Саликалық шындық бойынша сот процесіндегі сопряжниктердің саны?
Тақырып 6. Ортағасырлық Франция мемлекеті мен құқығы
Жоспар:
1. Феодалдың бөліну кезеңіндегі мемлекет пен құқық тарихы
2. Сословиелік - өкілетті монархия кезеңі
3. Сословиелік - өкілетті монархия кезеңі
4. Құқықтың негізгі белгілері.
1. Франция мемлекеті мен құқық тарихының кезеңдері
1 - кезең – феодалдың бөліну кезеңі (ІХ-ХІІ ғ.ғ.)
2 – кезең – сословиялық өкілетті монархия кезеңі (ХІV- ХV ғ.ғ.)
3 - кезең – абсолютті монархия кезеңі (ХVІ-ХVІІІ ғ.ғ.).
Француз мемлекеті Каролинг империясы құлағаннан кейін пада болды.
Негізгі антогонистік тотар феодалдар мен феодалға тәуелді шаруалар болды.
Өздерінің топтық маңыздылығына қарай мемлекет феодалдар диктатурасы болып
табылады.
Феодалдың бөліну кезеңі
Қоғамдық құрылыс. өндірістің негізгі құралы – жер - үстем топтың
монополиялық меншігі болды. Шаруалар иелігінде күнделікті пайдаланатын
иесінің кішкентай жері – парцелла болды. Көптеген шаруалар сервтар мен
вилландарға айналды.
Сервтар – иесінің жеке және мұрагерлік тәуелділігінде, оның барлық
айтқандарын істеп, бірталай ақы алды.
Вилландар – жеке басы тәуелді емес, өз парцелласын (жерін) басқа
тұлғаларға сата алды, ал бұл оны сеньорлық борышынан босатты.
Мемлекеттік құрылыс
Мемлекет басында король тұрды. Оның билігі сайланбалы болды
(корольді оның вассалары мен шіркеу иерархиясының жоғарғысы сайлады).
Жалғыз жалпы мемлекеттік орган – корольдың курше (¦лы Кеңес) болды. ¦лы
Кеңес съезд түрінде жұмыс істеді. Бұл кезеңде басқарудың арнай органдары
болмады.
Министериалдар - лауазымды тұлғалар сарай шаруашылығын жүргізіп,
сарайлық басшы болды. Король иелігі домен деп аталады. Барлық домен
округтерге – превотаждарға бөлінді, Олардың басында прево тұрды.
Орталықтағы министериалдар мен жергілікті жерлердегі превотаждарды король
тағайындады.
Сот
Әрбір ерікті адам «тең сотпен» соттасулары қ/т болды. әрбір тұлғаның
жауапқа тартылуы қай иерархиялық сатыға жататынына байланысты болды.
Жоғарғы сот – корольдық курия еді. Жергілікті жерлердегі сот- сеньорлық
юстиция деп аталады. Жоғарғы дәрежелі сеньорлар жо,ғарғы сот билігіне
«жоғарғы юстицияға» ие болды. Олар өлім жазасымен жазаланатын қылмыстарды
қарады. Төменде тұрған сеньорлар «төменгі юстицияға» ие болды, қалған
қылмыстарды қарастырды.
Екінші кезеңнің басында король билігі күшейе түседі. Ол мынадан
көрініс табады : Король билігінің сайланбалылығы алынады; «менің
вассалымның вассалы менің вассалым емес» деген принцип жоққашығарылады:
вассаның адалдық жөніндегі анты тікелей корольге берілді:
Людовик ІХ реформалары өткізіледі : оның мәні мынада : сот реформасы
– корольдық доменде жеке соғыстарға тыйым салынады, егер даутуған жағдайда
корольдық сотқа жүгінулері керек; жергілікті жерлерде «корольдің 40 күні»
енгізілді, бұл мерзім ішінде феодалдар жеке соғысты бастай алмады ;
Корольдың куриядан ерекше сот палатасы Перит парламенті ығыстырылып
шығарылды. Бұл жоғарғы апелляциялық инстанция болды. Қаржы реформасы –
басты есептік бірлік ретінде – корольдық алтын монета енгізілді. Корольдық
куриядан қаржылық басқарудың жоғарғы органы ретінде – Есеп палатасы
ығыстырылып шығарылды.
Сословиелік - өкілетті монархия кезеңі
Қоғамдық құрылыс. Сервтардың орнына цензитарий пайда болды.
Цензитарий – тәуелсіз шаруалар, мұралық жер үлесі цензив иесі. 3 Негізгі
сословиенің ресімделуі аяқталды: духовенство, дворяндықжәне «үшінші
сословие». Оларға барлық алым-салықтар төлеу жүктелді.
Мемлекеттік құрылыс
Саяси бөліну жойылып, мемлекет сословиелік -өкілетті монархия
формасына ие болды : қуатты король билігі жоғарғы кеңесші орган – Бас Штат
өкілмен бірігеді. Барлық мәселелер палаталар бойынша жеке қарастырылды.
Шешім дауыстың көпшілігімен қабылданды, шешімнің соңғы бекітілуі барлық
палаталардың бірлескен жиналысында шешілді.
Мемлекеттік басқару органдарына жататындар:
Мемлекеттік кеңес – жапы басқаруды жүзеге асырды және басқарудың
өзге де саласын бақылады.
Есеп палатасы – қаржы басқармасының жоғарғы органы және Парламен
жоғарғы сот.
Лауазымды тұлғалар:
- канцлер – ағымдағы басқаруды жүзеге асырды және өзге лауазымды
тұлғаларды бақылады;
- коннетабль - король әскербасшысы;
- камерарий – король қазынасын басқарды;
- палатиндер – корольдің ерекше тапсырмасын орындайтын король
кеңесшісі;
- легистер – рим құқығы курсын меңгерген шенеуніктер.
Жергілікті басқару.
Король доменің территориясы бірдей әкімшілік бірліктерге –
бальяждарға бөлінді. Олардың басында король тағайындайтын шененік – бальи
тұрды. Бальяждар превотаждарға бөлінді. Олардың басында өз қолына әскери,
әкімшілік, қаржы және сот биліктерін шоғырландырған – прево тұрды.
Қалаларда қалалық өзін-өзі басқару органы – коммуна пайда болды.
Сот.
Жоғарғы апелляциялық сот – Парламент еді. Ол бірнеше палатадан
тұрды: үлкен сотпалатасы, тергеу палатасы және кешірім палатасы. Жоғарғы
шіркеу соты – алдымен рим куриясы соты, одан кейін кардионом соты, сосын
архиепископ соты, аяғында официан соты болды.
Абсолюттік монархия кезеңі
Қоғамдық құрылыс.
Негізігі ерекшелігі – феодализм қойнауында капиталистік өндіріс
қатынастық пайда болды. Осыдан барып негізгі қанаушы тап – феодализммен
бірге буржуазия пайда болы. Ол қала патрициаты – бай саудагерлерден тұрды.
Бұрынғы сияқты ел тұрғындары 3 сословиеге бөлінді : мұнда духовенство мен
дворяндық өз артықшылықтарын сақтап қалды, ал үшінші сословиеге шаруалар да
кірді.
Мемлекеттік құрылыс.
Абсолбтизм барлық заң шығарушы, атқарушы және сот биліктілігі
мен мемлекет басшысы – корольдің қолында шоғырланумен сипаттайды. Бұл Бас
штат, Парламент, шіркеуінің қызметі шектелгендігінен көрініс табады.
Мемлекет басқарудың орталық органы әр кезеңде туындаған әртүрлі
мекемелердің қоспасы еді. Оларға жататындар : Мемлекеттік кеңсе – король
жанындағы кеңесуші орган ; Қаржы кеңесі ; Жасырын Кеңес – бірқатар істерді
қайта қарастырды; канцлер аппараты және тағы басқалар. Осы органның
барлығын Бас қаржы бақылаушысы және 4 мемлекеттік хатшы басқарды: әскери,
шетел, теңіз ісі және сарай ісі.
Жергілікті басқару.
Корольдік территориясы генералитет, губернаторлық, дионез,
бальяж және интенданттықтарға бөлінді. Бұлар қаржы, әскер, шіркеу, сот және
әкімшілік ведомствоға сәйкес келеді. Жергілікті жерлердегі басқаруды
интенданттың (король үкіметінің ерекше өкілеттілігі) жүзеге асырды.
Сот.
Бірқатар сот жүйесі қызмет етті: корольдық сот, сеньорлық сот,
қалалық және шіркеулік соттар.
Құқықтың негізгі белгілері.
Феодализм ыдырағанға дейін Франция бірде бір құқық жүйесін
білмеді. Құқықтың территориялық әрекет ету принципі болды, яғни тұрғындар
сол территорияда қалыптасқан құқық нормаларына бағынды. Құқықтың негізгі
қайнар көзі әдет ғұрыптар – кутюмдер болды. Сословиелік өкілетті монархия
кезінде кутюмның алғашқы жинағы - өзіне Париж, Ориеан, Тур, Анжа және Мэп
кутюмдерін қосатын «Қасиетті Людовиг Жинағы» пайда болды.
Абсолюттік монархия кезеңінде әдетғұрып жинақтарымен қатар
құқықтың қайнар көздеріне корольдың жарлық, бұйрық, эдинт, ордонанстары
қосылады. Францияның оңтүстігінде құқықтың қайнар көзі – рим құқығы болды.
Франция феодалдық құқығының негізгі институты – жерге меншік
құқығы еді. Ірі жер иелену аллад, бенефицит түрінде болды. Ал ХІ ғасырда
бенефицит мұраға қалтырылатын болды. Міндеттемелік құқықтағы шарт түрі :
сату-сатып алу, заем, сыйға тарту, жерді жалдау. Неке отбасылық қатынастар
негізінен канондық құқық нормаларымен реттелініп отырды, сонымен бірге
кутюм және король ордонанстарымен де. Неке құру үшін : белгілі бір жасқа
толу, тараптардың келісімі, ата-ана келісімі қажет болды. Мұрагерлік 2
формада болды: заң бойынша және өсиет бойынша. Қылмыстық құқықта барлық
қылмыстың жиынтығын 3 топқа бөліп қарастыруға болады :
1) дінге қарсы қылмыстар ;
2) мемлекетке қарсы қылмыстар ;
3) жеке тұлғаға қарсы қылмыстар.
Жаза түрлері :
а) ауыр жазалар ;
б) мүшеге зиян келтіру туралы ;
в) түрмеге отырғызу және каторгалық жұмыстар ;
г) масқара жазалар және айыппұл.
Қылмыстық процесс 2 сатыдан тұрды :
1) қылмыскерді жасырын іздестіру және протокол толтыру арқылы
жүргізілетін қажетті тергеу әрекеттері ;
2) ашық және көпшілік алдындағы соттау.
Бақылау сұрақтары:
1. Франция мемлекеті мен құқықығының қалыптасу кезеңдері
2. Феодалдық Франция мемлекетіндегі басқару органдары
3. Феодалдық Францияның әкімшілік –территориялық бір2і4і
4. Франция құқығының қайнар көздері
Тақырып 7. Ортағасырлық Англия мемлекті мен құқығы тарихы
Жоспар:
1. Ертефеодалдық англосаксондық монархия кезеңіндегі мемлекет пен құқық
(ХІІ-ХІ ғ.ғ.).
2. Ағылшын феодализмінің қалыптасу кезеңіндегі мемлекет пен құқық (ХІ-ХІІІ
ғ.ғ.ғ).
3. Сословиелік - өкілетті монархия кезеңіндегі мемлекет пен құқық.
4. Абсолюттік монархия кезеңіндегі мемлекет пен құқық (ХV-ХVІІ ғ.І
жартысы).
5. Феодалдық Англияның құқығының қайнар көздері.
Кезеңге бөлінуі:
1-кезең – ертефеодалдық англосаксондық монархия (ХІІ-ХІ ғ.ғ.).
2-кезең – ағылшын феодализмінің қалыптасу кезеңі (ХІ-ХІІІ ғ.ғ.ғ).
3-кезең – сословиелік - өкілетті монархия.
4-кезең – абсолюттік монархия (ХV-ХVІІ ғ.І жартысы).
Ертефеодалдық англосаксондық монархия.
VІІ ғ. басында герман тайпалары. Британияны толық жаулап алады да,
ал Британияны мекендеген кельт тайпалары құлдар мен тәуелді адамдарға
айналады.
Қоғамдық құрылыс.
Тұрғындардың негізгі массасын ерікті қауым шаруалары керл-р құрады.
Оның ішінен ру-тайпалық қауым ақсүйектердің өкілдері – эрл-р бөлінді.
Жартылай еріктілер лэт деп аталады. Қоғамдық баспалдақтың ең төменгісінде
құлдар тұрды.
Феодалдық қоғамның қалыптасуына байланысты англосаксониялық ірі жер
иелері – глафорд немесе лорд деп аталады. Шаруалардың негізгі массасын
басыбайлы шаруа- виллаир құрады. Ерікті шаруалар – сокмен деп аталады.
Мемлекеттік құрылыс.
ІХ ғ. Басында УЭС секс корольдығы өзіне англосаксондық мемлекеттен
басқасын қаратып алады да, Англия деп аталатын біріңғай англосаксондық
мемлекетін құрайды.
Мемлекет басында – король тұрады. Ол заң шығару билігіне, әскери
билігіне ие болды және жоғарғы сот.
Атқарушы орган – Даналар кеңесі – витана гемот. Оның құрамына
король, корольдың ер баласы, епископтар, ірі феодалдар және тэн-р-
ақсүйектер өкілі. Витанагелиоттардың қызметі біртіндеп құлдырайды, өйткені
король сарайы басқару орталығына айналады. Король жанындағылар мемлекеттің
жоғарыдағы лазазымды тұлғалары болады. Олар:
- камерарий – король мүлкі мен қаржысына есеп берді;
- маршал – король атты әскерін басқарды;
- капеллан – король канцнляриясын меңгерді.
Әскер.
Әскер сарбаздар мен халықтық жасақтардан тұрды. Оған қару ұстай
алатын барлық еркін азаматтар енгізілді.
Жергілікті басқару.
Негізгі территориялық бірлік – графтық болды. Оны олдермен басқарды.
Олдерменді король ақсүйектер ішінен тағайындады. Графтық жүздіктерге
бөлінді. Ең төменгі территориялық бірлік – ауылдық қауым болды. Қауымдар
ондықтарға бөлінді және олардың жауаптылығы бірдей болды.
Сот.
Мемлекеттегі жоғарғы сот – король соты болды. Ол мемлекеттік
сатқындық, король вассаларының арасындағы дауды шешу және жер иелігіндегі
жөніндегі дауларды шеші сияқты істерді қарады. Жергілікті жерлерде
қылмыстық және азаматтық юрисдикция жиналыс қолында болды.
Ағылшын феодализмінің қалыптасуы.
1066 жылы норман герцогі Вильгельм үлкен әскермен аралды басып алып,
англосаксон әскерін жеңіп, Англияны жаулап алды. Ол өзін барлық жерлердің
жоғарғы меншік иесімін деп жариялап және барлық ерікті жер иелеріне оған
ант берсін деп талап етті.
Қоғамдық құрылыс.
Феодалдық шаруашылықтың негізі – феодалдық жер иеліктерінің жиынтығы
– манор болды. Негізгі антогонистік топтар : феодалдар және олармен
қаналушы басыбайлы шаруалар. Қалаларда саудагерлермен қолөнершілердің
топтары қалыптаса бастады.
Мемлекеттік құрылыс.
Норман герцогі Вильгельм Англияны жаулап алғаннан кейін ол қуатты
король билігі бар орталықтанған мемлекет болды. Жоғарғы заң шығарушы
билікті король корольдік куриямен бірге жүзеге асырды. Корольдік куриядан
тек қана мемлекеттің қаржысын басқаратын орган –Шахмат тақтасы палатасы
бөлініп шықты. Бұл орган жоғарғы есеп палатасы және тек қана қаржы
ведомствасының шенеуніктері жасаған қылмыстарды қарастыратын сот органы
болды. Бұл кездегі мемлекеттегі жоғарғы лауазымды тұлғалар : маршал – әскер
басшысы ; камерарий король мүліктері мен жер иеліктерін басқарды ; канцлер
– мемлекеттік канцелярияның басқарушысы және юстициарий-корольдің бірінші
көмекшісі.
Жергілікті басқару.
Жаулап алынғаннан кейін де Англиядағы графтықтарға, жүздіктерге және
қауымдарға бөліну сақталды. Графтықтардың басында – олдермен тұрды, бірақ
шын мәніндегі билік жоғарғы қаржы, сот, әскери және полицейлік билік иесі –
шерифқа көшті.
Сот.
Сот жүйесін қайта құрудың негізін Генрих ІІ-ң ассиздері (нормативтік
актілері) қалады. Ол 6 округке институт құруды қарастырды. әор округке 3
разъездік судья тағайындалды. Оларға сот функциясымен қатар, сонымен бірге
жергілікті жерлердегі шенеуніктерінің қызметін бақылау және салық жинау
міндеттері жүктелді. 1176 жылы Нортгемптондық ассизда 12 рыцарь және өзге
де толық құқылы азаматтардан құралған сот құру көзделген. Разъездік
судьялар институтын құрудан кейін Корольдік куриядан ерекше бөлім –
корольдік орындық соты құрылды.
Сословиелік -өкілетті монархия.
Қоғамдық құрылыс.
Экономикадағы өзгерістер елдің таптық құрылысына да елеуші
өзгерістер әкелді : нормандық және англосаксондық феодалдар арасындағы
айырмашылық жойылып, олар бірігеді ; үстем тап құрамында ірі феодалдың
ақсүйектер қабатына бөліну күшейе түседі : лордтар мен ұсақ және орта жер
иелері – рыцарьлар арасында. Феодалдар мен шаруалар арасындағы қатынастарға
келетін болсақ, натуралды борыш ақшалай борышқа – коммутацияға ауысады.
Мемлекеттік құрылыс.
ХІІ ғасырдың басында Англияда король билігін шектеуге қарсы және
король шенеуніктерінің өкілеттігін де шектеуге қарсы күшті күрес туады. Бұл
сословиелік өкілетті монархияның орнығуына себепші болды. 1215 жылы Иоан
Безземельный бірінші конституциялық актіге қол қояды (Великая Хартия
вольностей). Онда негізінен король билігін салық жинау мәселесі бойынша
шектейтін корольдік кеңесін құру қарастырылған. Бұның нәтижесі –
сословиелік өкілетті мекеме парламенттің құрылуы.
1258 жылы қаруланған барондар корольді Оксфорд азық түліктерін
қабылдауын мәжбүр етті. Ол король бірде-бір маңызды шешімді 15 барон
кеңесінің келісімінсіз қабылдай лмайды дегенді қарастырды.
1263 жылы корольдің жақтаушылары мен Симон де Монфор бастаған
олардың қарсыластары арасында азаматтық соғыс басталды.
1264 жылы король әскері жеңіліп, мемлекеттік билік Симон де
Монфордың қолында болды. Оның қызметіндегі ең маңыздысы сол, Англия
тарихында алғаш рет Парламент шақырылды (1265 ж.) Оның құрамына король ірі
(зайырлы) және рухани феодалдар, әр қаланың 2 өкілі кірді. ХІVғасырдың ІІ
жартысында парламент 2 палатаға бөлінді: жоғарғы – лордтар палатасы,
төменгі – қауым палатасы.
Жергілікті басқару
Жергілікті басқару жүйесіндегі негізгі өзгеріс графтықтың ескі соты
мен жиналысының рөлі бірден түсіп, олардың функциясы жаңа лауазымды
тұлғалар мен разъездік судьяларға көшті.
Сот жүйесі.
1. Корольдік орындық соты- қылмыстық істерді және қауіпсіздікті
сақтау істерін қарастырды.
2. Жалпы дау соты – корона құқықтары мен мүдделеріне байланысты
емес азаматтық істерді қарады.
3. Қазыналық сот – қаржымен байланысты істерді қарады.
4. Лорд-канцлер соты – алдындағы үшеуіне қарағанда «әділеттікпен»
істерді шешті.
5. Ассиздер соты – разъездік судья басшылығындағы істерді қарады.
6. Суд присяжных – үлкен және кіші жюрийлерден тұрды, үлкен –
айыптаушы, кіші – істі қарап, вердикт шығарды.
Абсолюттік монархия
1. Жаңа дворяндық – джентри
2. Қалалықтар
3.Шаруалар: копигольдер – ескі шаруалардың ұрпақтары және фригольдер
– жердің ерікті меншік иесі болып бөлінеді.
Мемлекеттік құрылыс
Англияда абсолюттік монархия феодализм ыдырап, капиталистік өндіріс
қатынастары пайда болғандақалыптасты. Ағылшын абсолютизмінің ерекшелігі
сол, ол толық аяқталмады, яғни күшті король билігімен қатар парламент те
әрекет етіп тұрды.
Мемлекеттік билік пен басқарудың ең жоғарғы органы – король - өзіне
бағынышты органдармен көмегімен заң шығарушы, атқарушы және сот биліктерін
жүзеге асырды. Жасырын кеңес – мемлекеттің жоғарғы лауазымды тұлғаларынан
тұрды: лорд-канцлер, лорд қазынашы, жеке мөрді сақтаушы лорд, лорд-адмирал.
Парламент – сословиелік өкілеттік органы.
Жергілікті басқару
Графтықтар сақталды, бірақ ең төменгі территориялық бірлік – приход
болды.
Сот жүйесі
Вестминстерлік соттармен бірге төтенше соттар (Звездная палата)
пайда болды.
Құқығының негізгі белгілері:
Англиядағы құқықтың негізгі қайнар көздері:
1. әдет – ғұрыптар
2. нормативиік актілер (мысалы, 1017 ж. Кунт заңдары)
3. разъездік соттың «жалпы құқықтары»
4. даудың, айтыс – тартыстың жинағы деп аталатын сот мәжілісі
барысында толтырылатын хаттамалар
Сөйтіп, маңызды сот ісінің «жылнамаларда» басылатын болды. Сөйтіп,
жалпы құқықтың негізгі принципі қалыптасты: «дау – дамайлар жинағында»
жазылған жоғары тұрған соттың шешімі ұқсас істерде немесе төмен тұрған
соттарда міндетті түрде қаралуы тиіс. Сөйтіп, сот президенті пайда болды.
Ұқсас шешім болмаған жағдайда – құқықтың жалпы принциптері немесе
соттың еркін қаралуы
• «әділеттік құқығы» - тұлға өз мүддесінің «жалпы құқық»
соттарынын қорғалуын таппағанда, ол өз ісін «ар - ұятына қарай»
шешуін өтініп, корольден «қайыр» сұраған.
• статуттар – орталық биліктің заң шығарушы актілері, яғни король
мен парламент қабылдаған актілер.
Англосаксондық құқық жүйесіне тән белгілер: сот процестіне
негізделген «жалпы құқық» және «әділеттік құқығының» пайда болуы;
«Жалпы құқық» жерді феодалдық ұстаумен байланысты ғана мәселелерді
қарастырды. «әділеттік құқығы» негізінде копигольдер және лордтар
арасындағы азаматтық істерді ғана қарастырды.
XII – XII ғ.ғ. ағылшын құқығында бұрын – соңды болмаған –
сенімгерлік меншік институты пайда болды. Оның мәні мынада: бір тұлға
екінші тұлғаға басқаның мүддесі үшін өз мүлкін сеніп тапсырады, береді.
Міндеттеменің негізгі қайнар көзі шарт және құқық бұзушылықтар
болды. Англосаксондық құқық шартының барлық түрлерін білді.
Некеге отыру, оны бұзу және ерлі – зайыптылардың қатынастары
жөніндегі мәселелер канондық құқық құзіретінде. Ерлі – зайыптылар
арасындағы мүліктік қатынас «жалпы құқықпен» реттелді.
Барлық қылмыстар 3 топқа бөлінді : тризна-сатқындық (дарға асу
жолымен өлім жазасына кесілді); фелония –ауыр қылмыстар (өлім жазасына
кесілді) ;
мисдиминор - терісқылықтар (мүлкі тәркіленген).
Бақылау сұрақтары:
1. Англия мемлекеті мен құқығының орта ғасырда пайда болуы мен дамуының
ерекшеліктері
2. Орта ғасырылық Англиядағы басқару органдары
3. Орта ғасырлық Англиядағы әкімшілік-территориялық бөлініс
4. Англиялық феодалдық құқықтың қайнар көздері
Тақырып 8. Ортағасырлық Германия мемлекеті мен құқығы
Жоспар:
1. Ерте феодалдық монархиялық – герман ұлттық Қасиетті Рим
империясының құрылуы (Х-ХІІІ ғ.ғ.) ;
2. Германия князьдіктерінде сословиелік өкілетті монархиялық
қалыптасуы мен нығаюы және курфюрстер олигархиясының орнығуы
(ХІV- ХVІ ғ.ғ.)
3. Германия мемлекетінде князьдық абсолютизмінің орнығуы
ХVІІ-ХІХ ғасырдың басы).
4. Пруссия мемлекетік құрылысы
Германия дербес мемлекет ретінде Франк мемлекеті құлаған кезде пайда
болды. Алғашында ел Тевтондық мемлекет деп аталды. Оған Швабия, Бавария,
Франкония, Саксония және Лотарингия кірді.
Кезеңге бөлінуі.
1-кезең – ерте феодалдық монархиялық – герман ұлттық Қасиетті Рим
империясының құрылуы (Х-ХІІІ ғ.ғ.) ;
2-кезең – Германия князьдіктерінде сословиелік өкілетті монархиялық
қалыптасуы мен нығаюы және курфюрстер олигархиясының орнығуы (ХІV- ХVІ
ғ.ғ.)
3-кезең – Германия мемлекетінде князьдық абсолютизмінің орнығуы
ХVІІ-ХІХ ғасырдың басы).
Ертефеодалдық монархия.
Көршілес ұлттардың көмегімен территорияның кеңеюі нәтижесінде Европа
орталығында ХІІІ ғасырда Герман ұлтының «Қасиетті Рим империясы» деп
аталатын империя пайда болды. Оның құрамына герман герцогтіетері және
Солтүстік Италия мен словенияның мәжбүрлеп қосып алған жерлері кірді. Бұл
әр халықты (неміс, славян) біріктірген жасанды мемлекет еді. әлсіз
болғандықтан, жеке неміс қаладағы республикалық және дербес князьдігінің
бөлінуіне әкеп соқты.
Қоғамдық құрылыс.
Бұл кезеңдегі тұрғындардың негізігі қабаты – феодалдар мен шаруалар
болды. Феодалдар верхушка мен рыцарьлықтан тұрды, ал шаруалар бірнеше
категорияларға бөлінді : еріктілер - өз жерін өзі иеленуші ; чиншевиктер –
басқалардың жерін ұстаушылар және сол үшін чинш-оброк төлеушілер ;
басыбайлы шаруа және халықтар және қалалықтар – саудагерлер мен
қолөнершілер,
Германияның мемлекеттік құрылысының өзіндік ерекшеліктері болды.
а) король (император) сайланбалы болды.
б) жергілікті феодал, әсіресе князьдық билігінің лауазымдылығы
сонша, тіпті олар дербес государьға айналып кетті. Формальды түрде герман
королінің билігі кең болғанымен шын мәнінде зайырлы феодалдарға берілген,
артықшылықтар нәтижесінде шектеулі еді. Х ғасырда басқарудың сарайлық –
вотчиналық жүйесі бекітіледі.
Әскер.
Германияның қарулы күштері бұл кезеңде император-вассалы –
рыцарьлардан тұрды. Феодалдық әскери қызметі 6 аптамен шектелді. Қажет
жағдайда жасаққа шаруаларда шақырылды.
Сот.
Императордың сот билігі шектеулі болды. Жоғарғы юрисдикция зайырлы
және рухани феодалдық жолында шоғырланды. Сословиелік соттар пайда болды.
өзіңе тең соттасу принципі бекітіледі. Шаруаларға сот билігін феодалдар
жүзеге асырады.
Сословиелік өкілеттік монархия.
Қоғамдық құрылыс.
Таптық құрылыстағы өзгерістер орта феодалдық жоғалуынан,
рыцарьлықтың құлауынан көрініс табады. Духовенство 2 топқа бөлінеді.
Жоғарғы духовенство – ірі жер иелері және төменгі духовенство – ауылдық
және қалалық священниктер. Қала тұрғындарының ішінен жоғарғы қабат –
патрициат, ортаңғы топ – шеберлер және тұрғындардың плебейлік бөлігі –
подмастерья бөлініп шығады.
Мемлекеттік құрылыс.
Князьдықтың экономикалық нығаюы сәтінде Германияның саяси ыдырауы
өседі. Бұл кезеңде Германияда дербес мемлекет құқығы бар 324 территориялық
бірлік, 1475 ерікті рыцарьлық иеліктер болды. ХІV ғасырдың басында
мемлекеттері ірі 7 князьдан құралған топ басқарды: Бранденбург, маркграфы,
Саксондық герцог, Рейн пфальцграфы, Чехия және Богемия корольдері және
Кельн, Майнцс, Трирск епископтары бар. Олар курфюрст деген атаққа ие болды.
Курфюрсттер әрбір император сайланардың алдында өз билігін өзі шектейтін
өзі ойлап тапқан шарттарды қабылдауы тиіс дегенді ойлап тапты. Бұл талаптар
Сайлау капитуляциясы дкп аталады.
ХІV ғасырда өкілетті орган ұйымы – Рейхстаг тұрақты сипат ала
бастады. Ол 3 алқадан тұрды : Курфюрстер алқасы, князьдар, графтар алқасы
және қала өкілдігі алқасы. ХVІІ ғасырдан бастап бұл алқалар империя
сословиесі немесе шен атауына ие болды. әр мемлекетте өзінің сословиесі
(шені) болды. Олар оқшауланған тұйық корпорацияны құрады. Көптеген
мемлекеттерде 3 тұйық және бір-біріне тәуелсіз курия құрылды. Олар:
духовенство, рыцарь және қалалықтар. Бұл курияның жиналысы – ландтаг деп
аталады.
Қалалар өздерінің саяси маңыздылығына қарай 3 топқа бөлінді :
империялық, ерікті және князьдық немесе земдік.
1495 жылы империялық сот құрылды. Онда барлық мәселелер рим құқығы
негізінде шешілді.
Абсолюттік монархия.
Германияда аболюттік монархиялық өзіндік ерекшеліктері болды.
Экономияның тұрақсыз дамуы нәтижесінде елде көп уақытқа дейін ыдырау
күйінде болды. Бірақ әрбір жеке мемлекетте абсолюттік монархия бекітіліп
отырды. Бұл князьдық немесе облыстық абсолютизм болды.
ХVІІ- ХVІІІ ғ. Германияның қоғамдық құрылысы өзгеріссіз қалды.
Императорлық билік құрметті атаққа ие болды. Князьдар әскери міндеттен
босатылып, императорға алым-салық төлемейтін болды. Рейхстагтың маңызы
жойылды. Ландтагтар тек қана көзбояушылық үшін жиналып отырды.
Пруссия.
Барлық Герман мемлекетінің ішінде ХVІІІ ғ. Бранденбург маруграфы
ерекше күшейе түсті де, ол 1702 жылы Пруссия корольдігіне айналды. Бұл
полицейлік мемлекет еді. Мұндағы негізгі принцип азаматтың кез келген жеке
құқықтарын мойындамау, жоққа шығару. Бюрократизм тән болды. Мемлекет
басшысы – король болды. Ол курфюрстер алқасына енді. Король жанында жасырын
кеңес болды – ол мемлекеттік басқарудың жоғарғы органы. Ол 3 департаментке
бөлінді : сыртқы істер, ішкі істер және юстиция. Пруссияда жергілікті
басқару дворяндық өзін-өзі басқаруға негізделді. Дворяндар өз ішінен
толығымен орталық билікке бағынатын – ландратты сайлады. Пруссиядағы барлық
басқару жүйесі шенеуніктің иерархия – төмендегілердің жоғарыдағыларға толық
әрі қатаң бағынуы принципінде құрылды.
Құқығының негізгі белгілері :
Х-ХІІІ Германияда біріңғай құқық жүйесін білмеді : әр еркін саяси
территорияда өз құқығы әрекет етті, яғни бұл кезеңде құқықтың басты қайнар
көзі – әдет-ғұрып болды.
ХІІІ ғ. әдет-ғұрыптарды жазып көруге тырысты. Олар жеке сипатта
болды және олардың ішіндегілерінен Саксондық және Шваб зерцалоларын айтуға
болады. Саксондық зерцалоланың негізігі қайнар көзі солтүстік-шығыс
Германияның әдеттегі құқық нормасы болды. Ол 2 бөлімнен тұрды :
1) еркін адамдар арасында туындайтын азаматтық, азаматтық іс
жүргізушілік, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізушілік, мемлекеттік-
құқықтық қатынастарды реттейтін земдік құқық.
2) Феодалдар арасында туындайтын вассалитет қатынастарын реттейтін лендік
құқық.
Шваб зерцалоланың қайнар көзі ежелгі герман құқықтары – Бавар,
Аллемен правдалығы, император капитулярийі, рим, канондық құқықтары және
Саксондық правда.
Құқықтың қайнар көздеріне тағы мыналар жатады : Магдебург және
Любекс қалаларының құқықты (ол адамдарды еріктілер, еріксіздер деп бөлмеді
және барлық қатынастарды реттеді), рим құқығы , канондық құқық.
1532 жылы рейхстаг жалпы германдық «Каролина» деп аталды қылмыстық
және қылмыстық іс жүргізу уложениесін қабылдады. «Каролина» бойынша
қылмыстың мынадай түрлері болды:
1) дінге қарсы қылмыстар – даулаушылық, антты, сертті бұзу.
2) Мемлекеттік қылмыстар – опасыздық, билікке қарсы бүлік, земдік
бейбітшілікті бұзу, жалған ақша жасаушылық, тонау.
3) Меншікке қарсы қылмыстар - ұрлық, тонау, өртеу.
4) Жеке тұлғаға қарсы қылмыстар – адам өлтіру, мүшеге зиян келтіру,
зорлау, жала жабу, қорлау.
5) Адамгершілікке қарсы қылмыстар – 2 әйел алушылық, ерлі зайыптылық
сенімді бұзу, жезөкшеліе, араласқандық, жас балаларды азғыру.
6) әділсоттылыққа қарсы қылмыстар – сот алдында жалған куә ьолу және
жалған акт беру.
7) Сауда тәртібіне қарсы қылмыстар – таразыдан жеушілік, жазалардың
түрлері: өлім жазасы, мүшесіне зиян келтіру, дене жзасы, елден қу және
айыппұл.
Бақылау сұрақтары:
1. Англия мемлекеті мен құқығының орта ғасырда пайда болуы мен дамуының
ерекшеліктері
2. Орта ғасырылық Англиядағы басқару органдары
3. Орта ғасырлық Англиядағы әкімшілік-территориялық бөлініс
4. Англиялық феодалдық құқықтың қайнар көздері
Тақырып 9. Араб халифаты мен құқығы тарихы
Жоспар:
1. Араб халифатының құрылуы мен дамуы
2. Араб халифатының мемлекеттік құрылысы
3. Мұсылмандық құқықтың қайнар көздері
Араб халифатының тарихын шартты түрде 3 кезеңге бөліп қарауға
болады:
1) Мұхаммет және оның 4 халифінің басқаруы. Мұхаммет (570-632 жылдар
шамасы) ; 4 халиф Абу-Бекр (632-634 ж.), Омар (634-644 ж.), Осман (644-
656 ж.), Али (656-661 ж.)
2) Омейядо әулетінің басқаруы (661-750 ж)
3) Аббасид әулетінің басқаруы (750-1258 ж.)
VІІ ғасырларда араб тайпаларында рутайпалық қатынастар ыдырай
бастады. Араб тайпаларының негізгі көпшілігі – мал өсіруші (бағушы) –
көшпенділер (бедуиндер) және оазис және қалада тұратын жер өңдеушілерінің
біраз бөлігі болды. Осы уақыттан бастап мүліктік теңсіздік пайда болды, ол
әлеуметтік теңсіздікке алып келді. Билік басында шейх (тайпа басшысы) және
саид (тайпа ақсүйектері) тұрды. Олар өздеріне оазистік шұрайлы жерлері мен
малдың көп бөлігін иемденді. Біріңғай араб мемлекеттерін құру әртүрлі
насихаттаушылардың қызметіне әкелді. Олардың ішінде ең танымалы құдай
Мұхаммет-ислам діндерінің негізін салушы. Мұхаммет барлық арабтарда бір
дінге және біріңғай теркратиялық мемлекетке бірігуіне шақырды. Оның басында
«алланың жердегі елшісі» - құдай тұрады деді.
VІІ ғ. ортасына Аравия бір ислам мемлекеті халифатқа бірігуі
аяқталды. Омейяд басқарған жылдары халифат өзінің гүлдену шегіне жетіп,
көптеген елдер жаулар алынып, имламдандырылды.
640 жылы арабтар Сирияны, Палестинаны, Египетті, ал 649 жылы Бүкіл
Солтүстік Африканы жаулап алды. 651 жылы Иранды, 658 жылы Арменияны,
Грузияның бір бөлігін, әзірбайжанды жаулап алды, сөйтіп Кавказдан кейін
Хазар жерлеріне де жетті. 715 жылы Хорезм мен бүкіл Мәуеренахр жаулап
алынды, 751 жылы Орта Азияны өзіне қаратты. 712 жылы Үндістанға еніп,
Синдты жаулап алды, сонан соң 711 жылы Испанияны өзіне қаратты. Жаулап
алынған сонау кең территорияларда халықаралық тіл араб тілі болды. Ислам
құқығы – шариат барлық жерлерге енгізілді. Ислам бүкіл халифат
территорияларында үстем дін болды.
Халифаттың мемлекеттік құрылысы.
Мемлекеттік билік орталықтанған болды. Мемлекет басында халиф тұрды.
Ол жоғарғы рухани (имамат) және светтік (эмират) билікті жүзеге асырды.
Мемлекет басқарудың органдары диван (ведомство) болды :
1) диван - ал- джунд – қарулану және жерді қамсыздандыру жөніндегі
ведомство.
2) диван – ал – харадж – қаржы-салық ведомствосы
3) диван – ал – барид – жол және почта жөніндегі ведомство.
Жоғарғы шенеунік тек қана Халиф алдында жаупты визирь болды.
Провинцияларда эмир басқарды. Барлық империялар сияқты халифатта жеке
мемлекеттерге бөлінуі негізінен болды. Оған себеп Халифаттың тұрғыылқты
халықтарының көтерілісі Жергілікті наместниктер – эмираттар өздерін дербес
басшымыз деп жариялады. Бұндай оқиғалар Хорасандағы Тахирид (Иран облысы),
Орта Азияда – Соманид, Египетте – Тулунид, Арменияда және Грузияда –
багратид, Иранда Буидте болды.
Х ғасырдың басында Аббасидтың қолында тек Ирак және Батыс Иран
қалды. Орталығы Бағдат қаласы еді. Нәтижесінде Аббасид халифатының қолында
еш саяси билік қалмай, олар тек қана рухани басшылықты жүзеге асырды.
Халифат құқығы.
Шариат діни ұстанымдарының жинағы ретінде десек, шариатты сонымен
бірге өзіне дінді де, құқықты біріктіретін жүйе деуге болды.
Шариаттың негізгі қайнар көздері :
- Құран – мұсылмандардың басты қасиетті кітабы, онда діни-моральдық
ұстанымдар жазылды.
- Сунна – Мұхамметтің өмірі мен әрекеттері туралы Хадистер жинағы.
Онда отбасы мұрагерлік және сот құқығының нормалары баяндалды. Оны
сот преценді деуге де болды, яғни Мұхаммет жоғарғы судьяретінде
белгілі бір іс бойынша шешім қабылдады, ол кейіннен ұқсас істерді
шешуде қолданылды.
- Иджма – жоғарыда аталған қайнар көздерде қарастырылмаған мәселелер
бойынша беделді Ислам заңгерлерінің шығарған шешімдер жинағы.
- Фетва – қоғамдық өмірдің жеке мәселелері бойынша жоғарғы діни
беделділердің жазбаша қорытындылары.
Шариат нормалары жетпеген жағдайда әдеттегі құқық – адатты қолдануға
жол берілді. Мұсылмен әрекеттерін былай бөлуга болар еді: міндетті (діни
әдет – ғұрыптар); қажет (діни тұрғыдан жақсы мінез – құлық, тәртіп); рұқсат
етілген (м: исламға қарсы жауларды өлтіру); тілектес емес, бірақ
жазаланбайтын (м:әйелін ұрып - соғу); тыйым салынған және сол үшін қатаң
жазаланатын (дінге қарсы қылмыстар).
Исламның негізгі байлығы: дін, өмір, сана, жеке меншік және отбасы.
Жауаптылық сипатына қарай барлық қылмыстар 3 топқа бөлінеді:
1) дінге, отбасына, меншікке және мемлекетке қарсы қылмыстар. Ол үшін
қылмыскер өмірімен және тәнімен зиянын өтеген. М: ұрлық жасағанның
қолын кесу;
2) жеке тұлғаға қарсы қылмыстарға айыппұл немесе төлеу (қанға қан)
сияқты санкциялар көрсетілді.
3) әртүрлі құқықбұзушылықтар. Оған қандай жаза қолданатынын сот өзі
шешті.
Шариатта міндеттемелік құқық жақсы дамыды. Шарттық міндеттемелер 2
топқа бөлінді:
1) мүлікті басқаның иелігіне берумен байланысты міндеттемелер.
Оған айырбас, заем, сыйға тарту, мүлікті жалдау және сату,
сатып алу шарттары жатты.
2) Мүлікті өзгенің иелігіне бермеумен байланысты
міндеттемелер. Оған тасымалдау, серіктестік және тапсырма
шарттары жатты.
Ислам құқығындағы меншік құқығының ерекшелігі – меншік иесі мүлікті
пайдаланады және басқарады, ал барлығының басында құдай тұрып, сол билік
етті.
Отбасы құқығында күйеуі мен әкесінің толық билігі танылды. 4 әйел
алуға рұқсат берілді.
Мұрагерлік құқығында мұраға қалдырушының міндеттері мен тек мүлікке
құқықтары қалды, яғни өлген адамның барлық қарыздары өтеліп болғаннан
кейінгі мүлік, яғни 2/3 бөлігі заң негізінде, 1/3 бөлігі өсиет бойынша
мұраға қалдырылды.
Жерге құқықтық режим:
1) хиджаз – Мұхаммет өмір сүрген жер, ол жерде тұратындардан «ондық»
алынды.
2) вакуф – діни мұсылман ұйымына жататын жерлер.
3) мульк – мұсылманның жеке жері.
4) икта – уақытша қызмет етуге берілген жерлер, сол жерде тұратын
тұрғындардан салық жиналды.
Сот ісін арнаулы судья – қади жүргізді. Судья қатаң іс жүргізу
ережелерімен байланысты болмады. Ислам процессінде прокурор мен адвокат
болмады. Судья барлық істі өзі шешті, яғни кассациялық және апелляциялық
инстанциялар болмады. Дәлелдердің ішінде ант, мойындау және куә маңызды
орын алды.
Куәгер тек ер адам болуы мүмкін еді, әйел адамдар куәгер бола
алмады. Ант құран кітапты ұстап тұрып берілді және бұл шын, яғни жалған
емес болды. өйткені, бұған мұсылмандардың дүниеге көзқарасы және құдайдан
қорқуы әсер етті.
Бақылау сұрақтары:
1. Араб халифатының қалыптасуы кезеңдерін атаңыз?
2. Мұсылмандық құқық институттарын атаңыз?
Тақырып 10. Жаңа заман Ұлыбритания мемлекеті мен құқық тарихы
Жоспар:
1. Жаңа замандағы Англияның саяси-экономикалық өмірі
2. Индепенденттік республика және Кромвель протектораты
3. ХҮІІ ғ. Англияның мемлекеттік құрылысы
4. ХІХғ. Англияның мемлекеттік құрылысы
5. Британдық отаршылдық империя
XVII ғасырдың басында Англия Европаның басқа елдерімен
салыстарғанда әлде қайда сәтті дами түсті. Кең жайылған отаршылдық
басқыншылықтар, дамыған мануфактуралық және жеңіл өндіріс бул елдің жемдік
нарықтағы алдыңғы қатаршы позициясын анықтап берді. Елде 2 шаруашылық топ
қалыптасты: капиталистік және феодолдық. Көпшілікке ортақ жерлерді қоршап
алу нәтижесінде шаруашылар жерден айырылды (феодалдар шаруаларды жерден
күштер кошірді). Абсолютизм жерден айырылган көптеген шаруаларды жұмыс
орнымен қаштамасыз ете алмады. Халықтың әлеуметтік суретін мынадан коруге
болатын еді: елдегі турғындардың онының тоғызы парламенттік сайлауға
қатысу қуқығынан айырылган түлғалар болды. Ер адамдардың теқ оныншы
бөлігін ғана басқаруға қуқығы бар джентельмендер, бюргелер, курады.
Дворяндық та қурамы жағынан бір текті болған жоқ: ескі дворяндық және
жаңа дворяндық немесе джентри болды. Бұлар буржуазияға жатты. Турғандардың
әр түрлі қабатын өзіне тартқан революция пісіп жетилді.
1628 ж. парламент корольға Құқық туралы Петиция берді. Петиция
томенгі палата парламенттің келісімінсіз ешқандай салық енгізбеуде және
сотсыз ешкімді тутқындамауды сурады.
Петицияның негізгі мазмуны бойынша бузылған құқықтар мен
бастандықтарды қалпына келтіруді талап етті.
Карл I Петицияны бекітуге мәжбур болды және ол заңға айналды. 1629
ж.король мен парламент арасында жаңа қақтығыс болды. Сол кезде Карл I
парламентті таратып, өзі жалғыз басқарды. Король жағынан әділетсіздік
күшейіп, елде революциялық жағдай қалыптасты.
Пресвитериандық ірі буржуазия мен аристократияны біріктіре отырып,
конституциялық монархия идеясын насихаттады. Индепенденттік орта және шағын
буржуазиядан құралды. Олар жалпы конституциялық монархия идеясымен келісті,
бірақ парламентте өз жақтастарының санын көбейту үшін сайлау округтерін
қайтадан болуді және еркін адамға ар-ондан еркіндігі мен сөз еркіндігі
тануды усынды. Қолонершілер мен еркін шаруалдарды біріктерген
левеллерлердің қозғалысы радикалды болды. Олар барлық азаматтардың тең
қуқылығы мен республиканы усынуды талап етті.
Қысқа парламент (1629-1640 ж.) король билігінің әділетсіздігімен
сипатталды. Парламенттің таратылуы шотландықтардың Англияға басып кіру
қаупін туғызды.
Әскери сәтсіздіктер Карл I-ні 1640 жылдың 13 сәуірінен – 5 мамырына
дейін өмір сурген, тарихта Қысқа парламент деген атпен белгілі парламентті
шақыруға мәжбур етті. Көпшілік палатасы корольді шотландықтармен соғыста
жәрдем беруден бас тартып, Карл I-ң саясатын сынға алуға кірісті. Жеке
басқарған жылдарында Карл бул парламентті таратып жіберді, сол арқылы өз
жағдайын ауырлатты.
Ұзақ парламент 1640 ж/ң қарамасында шақырылып 1652 ж/ға дейін
әрекет етті. Парламент конституциялық деп атвалған революцияның бірінші
сатысына бастама берді (3.11.1640-22.08.1642). Ұзақ парламент король
еркіне қарамастан әрбір 3 жыл сайын парламенттің шақырылуын қарастарған үш
жылдық акт және парламенттің келісімінсіз оның таратылуына тиым салатын акт
сияқты маңызды қунаттарды қабылдады. Арнайы актімен «Жулдызды палата» және
«Ұзақ комиссия» бектілді.
1641 ж. 1 желтоқсанда Ұлы Ремонстрация қабылданды. Ремонстрацияда
епископтарды лордтар палатасынан аластату және шіркеу реформацияның өткізу,
сонымен қатар көпшілік жерді қоршауға тиым салу және салық жинауды король
билігінің әділетсіздін тоқтату талабы қойылды.
Ұзақ парламентпен қабылданған актілер король билігін шектеді,
король мен парламент арасында азаматтық соғыс басталды.
Азаматтық соғыс 2 саттыға бөлінеді: 1-де парламенттік армияның
әскери басшылығы пресвитериандар қолында болды. 2-де индепенденттер
қолында болды. Парламенттік әскердің алғышқа сәтсіздіктері генерал О.
Кромвелльдің (1599-1658) «Жаңа моделі» бойынша әскерді қайта уйымдастыруға
әкелді. Әскері басшылықтан аристократтарды аластау үшін туралы Билль
шығарылды. 1645 ж.корольдік әскер жеңіліске ушырады.
1648 ж. Көктемінде 2-ші азаматтық соғыс король мен пресвитериандық
парламент арасында басталды. О. Кромвель парламенттен пресвитериандарды
аласатты.
Индепенденттік республика және Кромвель протектораты
1649 ж.король Өлімінен кейін парламент Англияны республика деп
жариялады. Лордтар палатасы бекітіліп, көпшілік палатасы өзін жоғарғы билік
деп жариялды. Атқарушы жоғарғы орган Мемлекеттік кеңес болды.
«Халықтық келісімде» әрекет етудің мынадай бағдарламасы болды: ұзақ
парламентті тарату, бұкіл ер адамдардың қатысуымен сайлау өтқізу, заң
алдандағы бәрінің теңдің және т.б. Дегенмен, Кромвель үшін «Халықтық
келісім» әрекеттің нақты программасы емес, тек тактикалық шегініс болды.
Бұны біліп қойған левеллерлер тасқулар котерді, бірақ О. Кромвель оны басып
тастады. Парламенттен тірек таппаған Кромвель 1653 ж.оны таратып жіберді.
1653 аяғында «Басқару қаруы» деген конституция енгізілді, ол
Кромвель диктатурасын бекітті. Оған сәйкес, жоғарғы заң шығару билігі лорд-
протекторге және бір палататық парламентке тиесілі болды. Атқарушы жоғары
билік. Лорд-протекторға және қурамында 13 тел 21 ге дейін мушесі бар
Мемлекеттік кеңеске берілді. Кейін Кромвель парламентті шақыруды
тоқтатып, Мемлекеттік кеңес мүшелерін өз ойынша тағайындады. Кромвельдің
жеке диктатурасы революцияны кері – республикадан монархия еске түсіретін
жеке жалғыз билікке алып келді.
Стюардттардың Рестварациясы. 1658 ж. О. Кромвельдің өлімінен кейін
билік оның улы Ричард Кромвельге кошті, оның қоғамда беделі күшті болмады.
1659 ж. Ұзақ парламенттің қолдауымен корольдің ұлы Карл II-ні (1630-1685)
отырды. Бірақ, Карл II өз уәделероіне қайшы ескі тәртіпті орната бастады.
Осы нылдары Англияда 2 саяси партия пайда болды. тори-корольдің жақтастарын
біріктерген, виги-корольға оппозициялық жағынан жиналған буржуазия мен орта
дворяндардан турады.
1679 ж.виги, парламенттке көпшілікті қурай отырып «Хабеас корпус
акт» және «Азматтардың еркігдігін қамтамасу ету актісін» атты жауа заң
қабылдады. Осы заңға сәйкес тутқындамулы өзі н./е туыстары арқылы англия/ң
жоғарғы соттарының біріне жүгініп «Хабеас корпус» туралы бұйрық шығаруды
толап етуге құқығы болды. Бұл бұйырыққа сәйкес, ол ақшалай кепілдік арқылы
бостылды Карл I таққа Яков II-ң отыруға қарсы болмайды деген шартты
вигилерге қоя отырып, хабеас корпус актіні бекітті.
«революция на оның солдары». Жаңа король яков II (1633-1701)
антибуржаизиялық саясат жургізді және парламент вигтермен біртіп революция
жасады . 1689 ж. таққа Нидерландың штатгальтері Вильгельм оранский
отырды. Осы сәттен бастар Англияда түркілікті түрде Конституциялық
монархия бектілді. Жаңа король, такқа отырар сәтте «Қуқтар тураны Билльге»
қол қайды. Оның басты мәні-заң шығаруда папрламенттің ноғарғы билігін
бекіту б/ы. Дегенмен, парламенттің заң жобасына вето коюға да корольдің
құқығы болды.
1701 ж. 2 маңызды еренені белгілеген «такқа мурагерлік Заңы» дегел
Конституцияллық заң қабылданды. Ол 2 ерене : 1) контрассигнатура, оған
сәйкес к ольдік заң актілері тек сәйкес министрдің қас қойғанынан кейін
ғана жарамды және 2) соттардың (судьялардың) ауыспайтындығы.
Англия 17 ғасырда
Парламент екі палаталық болды: жоғарғы палата (лордтар палатасы)
мурагерлік бойынша, лауазым бойынша немесе корольдің тағайындауы бойынша
орын алған тулғанлардан турады; толенгі палата (көпшілік палатасы) сайлау
қуқығы негізінде қурылды.
1710 жылы заң қабылданды, оған сәйкес парламентке ауылдық нерде
қозғалмайтын мүшіктен 500 фунт стерлинг және қалалрда 300 фунт стерлинг
кіріс алатың тулғалар сайлана олды. 1707 ж.король вето қуқығын пайдаланудан
айырылды, сол арқылы парламентке заң шығару билігін тоғымен берді. 1716
ж.парламенттің томенгі палатасының окілеттілік мерзімі 3 тел 7 жылға дейін
узартты. Осы кезде министрлер кабинетті пайда болды – бүл корольдің
атқарушы билігін шектегендіктен мемлекеттік қурлыста атқарушы билігін
шектегендіктен мемлекеттік қурлвста ерекше орын алатын, орган болды.
Қорольдің Министрлер кабинетіне ықпалын әнсіреткен маңызды нағдай
парламент пен саяси партины күшей тумен байланысты корольдің тағайындаң
және шығару қуқығын шектеу болды. Король парламенттің пікірмен санасуытиіс
болды. 1727 ж. Георг II Р. Чолпалды қуды (уванил), 1721-1742 ж. премьер-
минстрді қуды, бірақ оны билікке қайтак әкелуге мәжбүр болды.
Король билігінің әнсіреуімен парламент жағынан бақылау күшейді
(министрлер кабинетіне қатысты). 17 ғ.ортасында мынадай маңызды принцип
қурылды: министрлер кабинеті билікте болады. Парламент миндерлері қурамына
кірген кабинетке парламент қолдау қамтамасыз етті. Осылайна, кабинет
партиялық негізде қурылды Парламент копшілінің паартия лидерлері үкімет
қуралына енді. Олар копшілік палатасы алдында жауапты болды, яғни «жауапты
үкімет» лидерлері. Бұл 18 г.аяғындағы Англияның парламенттік жүйесінің
айырықша белгісі болды.
19 ғ.басындағы Анлия
Үрі ондірісті күмейтумен өнеркәсіп өсімі жоғарлайды. Қалады
өнеркәсіп буржуазия және пролетариаттар табы, ауылда-лэндлролар
(жериеленушілер), арендаторлар және батрактар табы қалыптасты.
19 ғ басында 2 саяси партия билік етті: торияр –помещиктер, қаржылық
буржуазия, консервативтік тарихи дәстур тасушылары; вигилер - өнеркәсіптік
буржуазия. Бул 2 партиялар 18 ғасыр бойы билікке кезектесін келді. 18 ғас-
ң ортасына дейін парламенте вигилер басым болды. 1783 ж.торилер копшілік
қалатасынаның копшілік қурап 1830 ж.дейін билік етті.
Саяси жүйенің ең мәнді элементті парламент б/ы. Феодолжық окілдік-
копшілік палатасы ерекше роль айнады. Сайлаудың ескі жүйесін аристократтар
мен буржуазия қадады, бірақ қоғамның жаңа күштері мен тенденциясының
талаптарың қанағаттандармады, бул сайлау реформасын откізу үшін күреске
әкелді. Ұсақ буржуазия мен жумысшылар саяси қурлыстық демократиялануын
және жалпыға отрақ сайлау қуқығын енгізуді талап етті. 1830 ж.саяси күрес
ишеленісе түсті, буған Франциядағы шілдедегі революция (июльская революция)
анғышарт болды.
1830 ж. Парламенттік сайлау реформа жақтастарына жеңіс әкелді.
1831 ж. көпшілік палатасы «реформа тур Билль» қабылдады. Оны Грейдің
вигтік парламенті енгізді. 1832 ж.лордтар палатасы оған жол беріп «реформа
тур Бильді» бекітуге мәжбир болды.
1832 ж/ғы сайлау реформасы 21 жасқа толған, жылына 10 фунт стерлинг
жылдық кіріс беретін қазғалмайтын мүмгі бар ер адамдарға сайлау қуқығын
берді. Реформа нәтижесінде сайлаушылар 652 000 ға дей нетті. Дегенмен,
жумысшылар мен усақ буржуазия сайлау қуқығын алған жоқ. 1832 ж.реформ/ң
маңызды нәтижесі саяси партиялардың қайта қурылды болды. Торилер
консерваторлер париясы деп аталып, вигилер – либералдар партиясы д.аталды.
Бүтіндей мемлекеттік басқару жүйесі қайта уйымдастырылды. Осылайна,
қаржы министрлігінде функционалды емес, символикалық сипаттағы лақызымдар
бектілді.
Чартистік қозғалыс 1832 ж. Реформа Ұлыбритания еңбекшілерің
қанағаттандырмады. Ол 1836-38 ж.экономикадағы кризис жүмысшы саяси қозғалыс
– чартизмнің туындауына ықпал етті.
1836 ж.Лондонда жұмысшылар ассоциациясы қурылды, агар келесі
талаптарды қойды:
1) турғылықты жерінде 6 ай молшерінде турып жатқан 21 жасқа толған
ер адамдар үшін сайлау қуқығын беру.
2) парламент депутаттығына кандидаттарға мүліктік цензді алып
тастау
3) тек окілдік және сайлау округтерін теңестіру
4) парламентке жыл сайынғы сайлау
5) депутаттар еңбегіне сыйақы беру (вознаграждение)
6) қупил дауыс беру.
Чартистер бул талаптарды халықтық хартия туралы петицил ретінде
шығарып, 1838 ж.парламентқе усынды. Копшілік палатасы петицияны қайтарып
тастады және қозғалыс қатысушыларына репрессия қолданды. 1842 ж. чартистер
парламентке 2ші петицияны усынды. Оған 3 млн.300 мың адам қол қатған еді.
1848 ж.10 сәуірінде және шілдеде чартистер петицияны парламентке еңгізу
үшін 2 рет умтымыс жасады, бірақ ол қайтарылып тастылып, чартистерге қарсы
репрессия.
Чартизм жеңілгенген кейін Англияның жумысшы қоз ғалысы таза
экономикалық бағып алды. Арнаулы білімді жумысшылардың кәсіптік одағы-тред-
юниондар қурымды. Олар жумысшы-сайлаумылардың санысың осуі олардың
копшілік палатасына ықпалы күшейтиді деп үшіттенді. 2 партия да, жумысшы
қозғалысының кең қанат жаюын назарға ала отырып , реформа жолына түсті.
1867 ж. Б. Дизраэлидіқ консервативті кабинеті мына реформады жүргізді:
депутаттық орындар онеркәсіптік қалалар мен графтықтар пайдасына
үйлестерді. Салық толеушілете шуліктік ценз толендетілді. Жалдау ақысы
қалалар үшін кедейлердің пайдасына 10 фунт стерлинг, графтықтарда: жер
иеленушігер жылдық кірістің 5 фунт стрелинг ал болме жондаушылар жылдық
кірістің 12 фунт стерлинг. Осылайма сайлаушылар тізімі усақ буржуазия,
қаюнершілер және жұмысшылар есебінен кеңейе түсті сайлаушылар саны
миллионнан асып түсті. Бірақ ер адамдардың 2/3-сі және әйел ад-р сол
қалпында сайлау қуқығынан не бола алмады.
19 ғ аяғы мен 20ғ бас/ғы Саяси өзгерістер
Ұлыбритания/ң бул кезендегі саяси жүйесінің негізгін либералдық
және консервативтік партия қурады. 1877 ж. либералдар Ұлттық либералдық
асоциация қурді. 19ғ 80 ші жылд/а дейін консервативтік партия либералдаға
күші жағынан да, ақпалы жағынан да жол беріп отырды және 1983 ж. либералдың
улгісі бойынша консерваттық ассоциацияның ұлттық одағын қурды.
1876 ж. Ұлыбританияды онеркәсіптің негізгі салаларыф бойынша кіріқ
басталуна байланысты либералдар полициясы әлсірей бастады. Германия мен
АҚШтан кризистің сандарынан артта қала бастаған ағымнын буржуазиясы
жүмысшылардың омір суру деугейінің томендетіп, отарымылдық саясаттың
күшетуі тиіс болды, бул либерализмнің ескі қағидаларына қайшы келді.
Либералдық кабинет қулап, билікке консерваторлар келді. Алайда,
либералдың билік етуі кезінде сотқа өзінің окімің арқылы келу туралы заң
кабылдаған. 1872 ж.қупия дауыс беру туралы заң қабылданды.
1884-85 ж.консеваторлар кезінде сайлау реформасы жургізілді:
қалалардағы шеріктің ценз алынын тасталды. Сайлаушылар саны 2ге кобейді.
Либералдар жүргізен реформалардың ішінде соттар реформасын атауға
басады, соның нәтижесінде Англияның жағарғы соттары (высшие суды). Жоғарғы
соттарға бірікті. Ол жоғарғы соттан және Аппеляциялың соттан (азаматтық
істер б/ша) турді.
1911 ж/ғы парламент тураны Акт мынаны белгіледі : копшілік
палатасынан отіп және лордтар палатасымен қайтарылып тасталған барлық
қаржылық емес Билль корольға бекітуге өтеді; қаржылық билльдер мүндем
лордтар палатасының келісінің талап етпеді; бильдің сипатың копшіліқ
палатасының спикері анықтады; копшілік палатасының мүшелері шағымда анды.
Соңғы шара 1906 ж.қурылған лейберандық партия үшін мәнді болды.
Британдық отаршылдық империя
Британ отаршыждық империясы 17-18 ғ/да қалыптаса бастады. Испания,
Голландия, Фпранциялан соғыста Англия сауда және теңіз гегемонияста қол
жеткізуге тырысты.
17ғ/да Англия Канада/ң, Австрияның, Оңт. Африканың үндістанның кең
территориясын жаулап олды. Ерекше жағдайда 12 ғ/да отаралған германияда
болды. 1800 жылы Ирландия Ұлыбританиясының одаққа бірікті, бул ирландық
автономияның қалдығын жоғалтты. Гермндықтар тәуелсіздік үшін куресті, ал
оның депутаттары ағылшын парламентінде гаирул идеясын (автономия) ұсынды
(отставали).
1886 ж. Ирландиядаға иектеулі өзің өзі басқаруды беру туралы заң
парламентқе берілді, бірақ ол копшілік палатасынан откеді. 1893 ж. Ирландия
автономисяы туралы заң лордтар палатсынан оте алмады. 1914 ж. гаирул туралы
заң қабылданды, ол бойынша ирландия автономиясы әдеттегі дамнион
мәртебесінен тонен болды.
Британдық колониялар 2 типке байнді: жаулап алынған және қоныс
аударғандар. Жаулап алынғардар саяси қуқытарда иектелді және генерал-
губернатормен басқарылды. Қоңыс аударушылар өзінің басқаруында көтеген
саяси қуқ/р ивгенді.
1867 ж. канаданы басқару жаңа негіздерде қайта қурылды, Канаданың 4
провинциясы конференцияны қурды, ол Канада дамнионы атауы алды. Бул процесс
«Британдық Солтүстік Америка туралы Актіде» рәсімделді.
Оңтүстық африкандық иелектерден өзін-өзі басқаруды 1854 ж. Каптың
жер, 1856 – Наталь алды.
1900 жылы Австралияның өзін-өзі басқаруны отарлары Австралиялық
одакқа бірікті. 1900 ж. Коституция Австралияны федеравтивті мемлекет деп
жариялады. Заң шығару билгін 2 палататық парламент жүзеге асырады, ол сенат
пен палата окілдерінен турады. Атқарушы билік генерал-губернаторға берілді.
Жаңа Зеландия 1854 ж. конституция алды.
Үндістанды саяси буржуазиялық партия Үндістандық улттық конгресс
1885 ж. қурылды. Бул партиның негізгі бағдармалық талабы үндістерді елді
басқаруға жіберу болды. 1892 ж. «Үнділік кеңстер туралы» заң бойынша,
үгндістіқ буржуазия окілдері кеңеске жіберілді.
Заң жөніңде кеңесуші.
1906 ж.үндістірге атқарушы органдарды жумыс істеуге руқсат берді.
Дегенмеген, тәуелсідікті үндістан 1947 ж.алды.
касония мен метропания қатнастарын реттеу үшін 1887 ж. « колониялдық
конференция-р» өткізіле бастады, 1907 ж,алар империялық атқа не болды.
Бақылау сұрақтары:
1. Буржуазиялық кезеңде айда болған қоғамдағы әлеуметтік топтарды
атаңыз?
2. Жаңа кезеңде қандай саяси ағымдар өмір сүрді?
3. Ұлыбританияның отарларын атаңыз?
Тақырып 11. Жаңа заман Германия мемлекеті мен құқық тарихы
Жоспар:
1. Феодаодық мемлекеттің құлауы және буржуазиялық қоғамның орнауы
2. 1848 ж. Революция кезеңіндегі Германияның саяси өмірі
3. 1871 ж. Герман Конституциясы бойынша мемлекеттік құрылысы
4. Германияның дамуы
«Герман ұлтының қасиетті римдік империясы» 1804 ж. Н. Бонапартпен
қиратылды. Наполенонның шабуылынан кейін 1814 ж. Париж трактымен Герман
адағы қурылды. 34 мемлекетің ішінде – корольдік, княждік, герцогтік және
біраз еркін қалалар. Барлық бул мемлекеттер император мен императорлық
сеймнің қол астына қарайды деп есептелді, бірақ, тәжірибеде тасық
тәуелсіздіқті иеленеді.
Германдық одақтың басқарушы органы – одақтың сейім барлық германдық
окілеттік мемлекеттерден турды.
Одакқа кітел мемлекеттердің әр қайсыны егемендегі болды және әр
түрлі басқарылды: бір мемлекеттерде самодержавия қанды, басқарларында
земдік собраниялар қурылды. Барлық шемде әлеум/к қурамы бірдей б/ы.
Дворяндық князға және императорға тәуелді бағды. Қалалық турғындар окілді
қалалық мекелелерді, бюргерлерді және қаюнершілерді басқарушы патрициондық
отбасыларынан турды. Крестьяндардың көп бойгі крепостнойлар болды.
Пруссия мен Австрия барлық герман мемлекеттерінің ішіндегі ең
консервативті б/ы. Консерватизмнің идеологиялық базасы бул кезде құқықтың
тарихи мектебі болды (Гуго, Савиньи, Пухт), ал құқық кодификациясына да,
жалпы либералдық заң шығаруға да қарсы болды.
Германиядағы жалпы саяси жағдай үшін наполеондың соғыстар ізсіз
откен жоқ: Наполеон Кодексінің ықпалы реформалардан корінді. Осылай 1808-
1810 реформа Пруссиядағы мем/к басқаруды реттеді. Ескі баскарусыз
«коллегиялардың» орнын 5 министрлік онды (әскері істер, шетелдік, қаржылық,
ішкі, юстиция). Қала/да муниципалдық кеңестер қурылды. Крепостнайлық құқық
доғарылды, бірақ шаруы жерді палещиктің пайдасына бергенген кейін ғана
босталды.
Шарнхорст реформасымен жалпыға ортақ әскери қулшылық енгізілді.
1848 жылғы Революция
Германиядағы революцияға 1814 ж/ғы Француз революциясы түрткі
болды. 1848 ж.наурызында Берлинде әскери бас көтеру болды. Уақытты ұты үшін
корольдер мен князьдер франкфурт-на-майна да бүкіл германдың
Қурылтай жиналысты шақыруға келісім берді. Ол жинаныс федералдық
Конституцияны дайындады. Демократиялық конституцияның жобасы әрекет етпеді,
ал 1849 ж маусымында делегаттарды үкімет Вюртемберге қуды.
1850 ж дайындалғын конституция феодалықтың консттіліктеріне жауап
берді. 2 палаталық заң шығарушы роган қурылды. Томенгі палаты таңдаумы
болды, жоғарғы палата король жарлығымен тағайындалды. Парламенттің заң
шығару билін корольдің абсолютті вето қуқығымен паралелді болды. Үкімет
министрлері ландатқа тәуелді болмады, яғни сенімсіздік вотумы ағарта қауіп
тондірмеді.
Пруссия канцлері Отто Бисмарк әскерте бюджеттің 51 млн талерінен 22
сін жумасады. Алайды Пруссия 1886 ж. Австриямен хоғыста жеңгелмен кейін,
оған кешірім берілді. Соғыс нәтижесінде Пруссияға бірқатар солтүстік-
германдық мемлекеттер қосылды, олардың ішінде Ганновера, Гессен-Кастелл,
Ниссаң, Франкфурт – на – Майне бар. Шлезвиг және Гальштейн 1864 ж. Даниямен
соғыстан кейін Пруссияға берілді. 1866 ж. Германдық одақ орнына солтүстік-
герман одағы қурылда. 1867 ж. жаңа мемлекет жаңа конституция қабылдады.
Оған сәйкес Одақты басқару Прусс корайне (прензидентке), қанцлерге, 2
палатаға берілді. Төленгі палата жалпыға бірдей сайлау қуқығы негізінде
сайланды.
Адақкқа ониүстік – герман мемлекеттері кірмеді: Бавария, Саксония,
Вюртемберг. Олардың күштеп біртігуне Франция кедері болды, оған мықты,
бірлікті Герман мемлекетінің қурылуы пайданы б/мады.
1870 ж. Пруссия Францияны соғысқа.
Франция қиратылды, ол Пруссия оңт-герман мемлекеттерін озіне қосып
алды. Осылайна, Европоның орталығында жаңа мем-т Герман империясы п.б.
1871 жылғы Герман Конституциясы
Жаңа конституцияға сәйкес, империя қурамына 22 монархия және
бірнеше еркін қалалар енді. Империя басшысы прусстік король болды. Империя
территориясының жартысынаң астам басігі Пруссия үлесіне кірді және
турғындардың 60%-ті. Король мем-т басшысы болды және қарулы критердің
басты басқарушысы болды, ол үкімет басшысы – иперия канцлерің тағайылдады.
Парламенттің жоғарғы палатасы Одықтық кеңес (бундесрат) д.аталды.
Төменгі палата (рейхстаг) 3 жылға сайланды. Рейхстагтың фактілік билін
бундесрат окілеттілігінен айтарлықтай кем болды. Рейхстагтың үкімет
үстінен бақылау жасауға тырысушылығына бундесрат жол бермеді.
1871 ж. Конституцияның 20 бабы ер адамдардың сайлау қуқығын елгізуді
декрет арқылы белгіледі, бірақ қупия сайлау орнына ашық дауыс беру
енгізілді.
Томенгі палатаның тартылуп бундесраттың қарапайым қаумысымен лирикін
болды, және бул жей кездесті.
Жалпы 1871 ж. Конс/я өзінің әлеуш/к-саяси мазмуны бойынша феодалдық-
юнкершік жериелеушілер мен жедел дашыпкеле жатқан прусс-германдық капитал
арасындағы компромисс көрінісі болды.
Германияның дамуы.
19ғ. 2ші жартысынан бастап Германияда өнеркәсіптік өндірісті
жоғарлатуға талпыныс байқалды. 1882ж біріккен германияда 9,5 мың, 1895ж –
18 мыңдай, 1907ж – 30 мыңнан аса кәсіпорындар пайда болды. Жұмысшы топтың
саны 6дан 11мың адамға дейін көбейді. Жұмысшы топтың жедел өсуі оны
ұйымдастырушы органы әлеуметтік-демократиялық партия болып табылатын саяси
күш ретінде көрсетті. 1875ж Гот қаласындағы съезде Гот бағдарламасында
айтылғандай социал-демократтар демократиялық парламент үшін күресуді, ал
парламенттің өзінде – жұмысшы топтың жағдайын жақсартатын заңдар үшін
күресуді мақсат етті. Социял-демократтардың ықпалын күшейтуге Биссмарк
үкіметінің жауабы социал-демократтарға қарсы заңды рейхстаг арқылы өткізу
болды. Алайда, 1890ж заң доғарылып, Биссмарк отставкаға кетті.
Отаршылдық қатынаспен ерекшеленген Германия әлемді қайта жасауға
тырысты. Франция мен Ұлыбританияның шиеленісті қатынастары бірінші әләмдік
соғысқа әкелді. Соғысқа седеп болған 1914 ж Сараево қаласында Австро Венгр
тағынын мұрагері Эрцгерцог Фердинанттың өлімі болды. Бірақ соғыста Германия
женіліп империя құлады.
Бақылау сұрақтары:
1. Германиядағы заң шыңарушы орган қалай аталды?
2. 1871 ж. Герман Конституциясы бойынша басқару органдары
Тақырып 12. АҚШ-тың мемлекеттік-құқықтық жүйесі
Жоспар:
1. АҚШтың құрылуы.
2. АҚШ саяи партиялары
3. Азаматтық соғыс жағдайындағы елдің саяси-экономикалық өмірі.
Солт. Американың Атлант жағалауындағы 1 ші ағылшын колониясы 17ғ
басында құрылған еді. 17-18ғ тағы 12 колония пайда болды. Олар солт
Американың жағалауларының ортаңғы бөлігін бойлай орналысты. Түккілікті
тұрғындар үндістерді жойып, олардың орнына Африкадан құлдар әкелді.
Оң. және солт колониялардын экономикасы әртүрлі болды: оң колониялар
плантаторлық ауыл шаруашылықты болды, оған қол көп еңбегі көп қажет болды;
солт колониялар – мануфактуралық-өнеркәсіптік, яғни капиталистік қатынасы
жақсы дамыды. 18 ғ 70ж таман колония тұрағы 3,5 млн адамға жетті, оған қоса
500мың құлдар бар.
Колонияларда басқаруда сол сияқты әртүрлі болды. Жеке иеліктер болды
(мериленд, пенсельвания), және губернатор басқарған «корольдік колониалар»
да болды. Колониялықтар өздерін ағылшын тәжісінің (корона) ерікті азаматы
деп есептеді, оларға метрополия құқығы тарады: бостандықтың ұлы хартиясы,
құқықтар тұр. Билль, «жалпы құқық», «әділеттік құқығы».
Алайда колонияны метрополияның шикізаты ретінде пайдалану және оны
тонау саясаты келіспеушіліктерге әкеліп, ашық үкіметке қарсы бой
көтерулерді туғызды.
Тәуелсіздік үшін соғыс.
Тәуелзіздік үшін соғысты «баспасөз комитеті, қауіпсіздік, бақылау
комитеті» туғызды. 1774ж Филадельфия қаласында 1ші континенталды конгресс
өтті, құрамында 55 делегат болды. Ол метрополияның кедендік және салық
саясатына қарсылық білдірген құқықтар декларациясын бекітті. Бір мезгілде
корольға петиция жасалды, онда колонистер метрополия жағынан қысым
келтіруді тоқтатуды сұрады, оған жауап ретінде ағылшын үкіметі оларға қарсы
әскери әрекетке көшті. 1775ж мамырда Екінші Континенталды конгресс жиналды.
Ол Англия мен соғыс жағдайын айқындап Американдық әскер құру туралы шешім
шығарды. Оның басты жетекшісі Джордж Вашингтон болды. Тәуелсіздік үшін
соғыс басталды. Әрбір колония өзін тәуелсіз республика – штат деп
жарияланды.
Американдықтарды ағылшын құқығының нормаларына сүйене отырып
қорғаудың пайдасы жоқ екендігін көрген, күрестің көрнекті идеологтары
Д.Адамс, Т.Джеферсон, А.Гамильтон кәдімгі құқық идеяларына жүгінді. Бұл
идеялар адам құқығы тумысынан берілген және олар алнбайды, мемлекет оны
бұзуға емес, қорғауға міндетті делінген.
Бұл идеялар 1776ж 4 шілдеде қайтадан шақырылған континенталды
конгресстегі «Тәуелсіздік демократиясын» негізін құрады. Бұл құнаты
метрополидан түпкілікті түрде бөлінгендігі туралы айтылды, себебі,
метрополия колониялардың құқықтарын бұзды және тәуелсіз АҚШ-ң құрылуы
туралы айтылды. Кәдімгі – құқықтың теория негізінде бүкіл территорияда
ұлттың ұлттық егемендігі қағидасы жарияланды. Халыққа революцияға құқық
берілді. Алайды, демократиялық Декларация құлдық пен үндістер туралы ештеңе
айтылмады.
1781ж штат өкілдерінің Конгресімен «Конфедерайия баптары» атты құжат
бекітілді. Штаттар АҚШ деп аталатын «мәңгілік одақ» - Конфедерайияға кірді.
Штаттар өз ішкі істерінде тәуелсіз болып қала берді. 6 ай мерзімінен аспауы
тиіс Конгрес сессиялары арасындағы кезінде оноың кейбір өкіметтіктерін
орындау штаттар Комитетіне берілді. Осылайша бірегей мемлекеттің емес,
мемлекеттер одағының қалыптастырылуы қарастырылды.
1783ж АҚШ-ың толық тәуелсіздігін мойындаған бейбіт келісімге қол
қойылды.
Соғыстан кейін штаттардағы билікті плантаторлар, буржуазия мен
көпестер алды. Соғысты басынан кешірген қатардағы Американдықтар өткен
соғыстың барлық көпшілікті көрді. Елде тауқулар басталды. Ең ірі қарулы
көтеріліс отставкадағы капитан Д.Шейстің басқаруымен болды. Тасқулар басып
тасталды, бірақ биліктегілер конфедерацияда мықты бірлестік құру қажет деп
тапты.
1787 ж Филоделфияда конституциялық конвент жиналды, оған 12 штат 55
дилегат жіберді. Конституцмяны дайындауда Д.Вашингтон, ДМедисон, ЭРандальф,
ДУилсон және т/б сияқты көрнекті зангерлер мен қайраткерлер қатысты. 4
айлық жұмыс нәтижесінде Конституйия дайындалды. Бұл құжаттың негізін
қалаған, алғашқы бастамалардың бірі билікті заң шығарушы, атқарушы сот
билігіне бақылу болды.
Заң шығару бөлімі 2 палата: Сенат пен өкілдер палатасынан тұратын
Конгреске тапсырылды. 2 палатамен қабылданған заң жобасы президент қол
қойғаннан кейін 10 күн ішінде заң күшке ие болды. Егер президент заң
жобасын қабылдамай тастаса, конгрес оны дауыстың 2/3 мен бекітті, Президент
мемлекет, үкімет басшысы болды және қарулы күштердің бас қолбасшысы болды.
3ші билік АҚШ-ң жалпы федералдық Жоғарғы сотымен ұсынылды. Аса
маңызды істер бойынша сот алқалары тағайындалды. Конституция с/н бірге
мемлекет билікті құрудың Ережелерін қарастырды. өкілдер палатасының
депутаттары штаттар бойынша сайланды, сенат әрбір штат-ң з.ш. жиналысынан 2
сенатордан, Президент –сайлаудың 2 деңгейлік жүйесі бойынша сайланды.
Жоғарғы сот мүшелері сенат келісімен президентпен тағайындалды. Өкілдер
палатасы 2 жылға, сенат 6 жылға сайланды, және сенаттың 1/3 бөлігі әрбір
2ж. сайын қайта сайланды. Президент 4 жылға, жоғарғы сот судъясы - өмір
бойынша сайланды.
Конституция федеративтік құрылым енгізді. Жалпы федералдық органдар
мен орган штаттардың өкілеттіктері ажыратылды. Федерацияға: соғыс және
бейбітшілік, сыртқы қатынастар, монета чеканкасы, мөлшер мен салмақ
жүйесі, әскер мен армияны басқару сұрақтарымен айналысу құқығы берілді.
Федералды құқықтың штаттар құқығынан басымдығы болды.
1791ж «Құқықтар туралы Билль» қабылданды, ал АҚШ конституциясына
алғашқы 10 түзету енгізілді. Түзетулер саяси сұрақтарда демократиялық
сипатқа ие болды.
Үндістердегі жаңа жерлерді басып алу, европалық колонияларды сатып
алу штаттардың санын көбейтті. Жаңа штаттарды құру тәртібі 1787ж
ордонанспен реттелді. Конгресс штат территориясын оның заң шығарушы
жиналысымен бірге автономды деп жариялады. Губернаторды елдің президенті
сенат келісімімен сайлады.
Саяи партиялар.
Саяси партиялардың құрылуына бастама жасаған А.Гамильтон,
Т.Джеферсон басқарған саяси топтар болды. (18ғ 80 жылдары) Гамильтон
жақтастары – «құқық туралы Бильсіз» конституцияны қолдады. Джефферсон
жақтастары болып табылатын ұсақ кәсіпкерлер мен фермерлер, керісінше «құқық
туралы Билльді» қолдады. Жеңіс «Билльдің» жақтастары жағында болды. 1828ж
АҚШ-ң демократиялық партиясы, 1854ж АҚШ-ң респуликалық партиясы құрылды. 2
партия да құрамы жағынан әр текті болды, бірақ 1ші оңтүстіктерге, ал 2шісі
– солтүстік штаттарға тартылды.
Республикалық партияда 2 ағым пайда болды: оң (ірі буржуазия) және
либералды-демократиялық (фермерлер, ұсақ буржуазия).
Сайлаушылар даусы үшін париялар күресі сайлау жүйесін
демократияландыру процессіне жағдай жасады. Штаттардың көпшілігі жалпыға
бірдей ер адамдарға сайлау құқығын енгізді.
Азаматтық соғыс.
19ғ ортасына таман өнеркәсіптің солтүстік пен құлиеленушілік
оңтүстік арасында өткір қайшылықтар пайда болды. 1860ж АҚШ президенті болып
республикалық партияның либералдық-демократиялық қанатының өкілі –
А.Линкольн сайланды. Бұған жауап ретінде оңтүстік штаттар бөлініп, оңтүстік
штаттардың жеке Конфедерациясын құруды шешті. 1861ж соғыс басталды.
1862ж мамырда Линкольн әрбір ниет білдірген адамға батыста фермерлік
етуге 160 акр жер участігіне құқық беру туралы заң – «Ганстед-акт»-қа қол
қойды. (1акр-1017кв/м). 1862ж құлдықты ликвидациялау туралы Прокламация
жариянды.
1863ж 1 қаңтарынан бастап негрлер ерікті деп жарияланды.
1865ж ақпанында Конгресс АҚШ Конституциясына округке 13 түзету
қабылдады, ол бойынша бүкіл елде құлдық жойылды. 1865ж көктемде
оңтүстіктегілердің әскері қиратылды.
1865ж 14 сәуірде А.Линкольн оңтүстіктер жіберген жалдамалы кісі
өлтірүшімен өлтірілді. 1867ж Конгресс қабылдаған жоспар бойынша оңтүстік 5
әскери бөлінді. әскери әкімшілік үшін басқарушы Конституцияға енгізілген
14(1868ж) және 15(1870ж) түзету болды. 1 АҚШ азаматтарының заң алдындағы
теңдігін жариялады,2ші – ер адамдардың барлығына, оның түсіне байланыссыз
сайлау құқығын беру.
1872ж оңтүстіктегі әскери әкімшілік таратыла бастады, ал 1872ж
оңтүстік штаттардан федералдық жауынгерлер шығарыла бастады. Бұл
расисттердің қолын байлады. 1881ж Тенниси штатында Джим Кроудың заңы деген
атпен белгілі нормативті акт қабылданды. Ол ақдар мен қараларға бөлінген
вагондарды белгіледі. Осындай актілерді жоғарғы сот Конституцияға сәйкес
деп таныды. Ал ақтар мен қара түстілер тең бірақ бөлек құқықтар береді
деді.
Бақылау сұрақтары:
1. АҚШ- тың алғашқы Конституциясы қалай аталады?
2. Құлдықты жож туралы акт қашан қабылданды?
3. АҚШ Конституциясы бойынша заң шығару органы?
Тақырып 13. Жаңа замандағы Франция мемлекеті мен құқығы
Жоспар:
1. Жаңа замандаңы Францияның саяси-экономикалық өмірі
2. Жирандық респубиканы жариялау
3. Директория (Термидоримдік Республика)
4. Легитимді монархия.
5. ІІ Империя
6. Француз колониалдық империясы.
18ғ Франция буржуазиялық революциясының өндірістік күштер мен
феодалдық өндірістік қатынастар арасындағы өткір қайшылықтар болды.
Феодализм елдің объективті тарихи дамуын тежеді. Жаңа формация:
өндірушілер, банкирлер, көпестер.
1788ж терең экономикалық дағдаррыс.
Король Бас штаттардың шақырылуы туралы жариялады. Бас штаттардың
ашылуы 1789ж 5 мамырда болды. Қаралған мәселелер:
• депутат өкілеттіктерін тексеру тәсілдері туралы;
• біріккен және жеке отырыстар туралы ,
• Бос штаттардың міндетері туралы,
• 3ші сословие\ буржуазия құқықтары туралы (буржузия).
Буржуазия сайлауды бірігіп өткізуді және шешімдерді дауыстардың
көптігіне қарай қабылдауды талап етті. Үкімет даус берудің мұндай тәртібін
қолдаудан бас тартты. 1789ж 14 шілдеде халық Бастилияның қамау-түрмесі –
король абсолютизмінің символы алынды. Бұл күн Француз халқының ұлттық
мерекесі деп есептеледі.
Провинцияларда ескі органдардың орнына өзін-өзі басқару органдарын
құра бастады. Олар – муниципалиттер. Ұлтық гвардия – революцияның қарулы
күштері құрыла бастады. Ұлттық гвардия басына маркиз Лафайетті қойды.
1789ж 26 тамызда Құрылтай жиналыс 1ші конституциялық акт – «адам мен
азамат құқығы декларациясын» қабылдады
Декларация салтанатты түрде адамдардың заң алдындағы теңдгін, ұлттық
егемедігін, биліктің бөліну принципіт және т.б. жария етті.
Декларацияда жеке тұлға құқығының және заңдылық принципінің маңызды
кепілдері бекітілген: қылмыс болмаса – жаза да жоқ, кінәсіздік презумпциясы
(егер сотпен дәлелденбесе, ешкім кінәлі емес деп саналды), жазаның қылмысқа
сәйкестігі.
Декларацияда жалпыға бірдей теңдік бекітілді, алайда 1789ж
желтоқсанда бірнеше ай өткен соң, құрылтай жиналысының шешімімен
сайлаушыларға мүліктік және басқа даценздерді енгізу туралы декрет
қабылданды. Барлық азаматтар «белсенділір» және «белсенді местер» деп
бөлінді. Белсенді азаматтар болып саналу үшін: 1) француз болу керек; 2)
25жасқа толу керек; 3) 1 кантонда 1 жылдай уақыт тқрақты тұру керек; 4) 3
күндік жалақы мөлшерінде салық төлеуі керек; 5) қызмет көрсетуші (прислуга)
жағдайында болмауы тиіс. «Белсенді емес» азаматтар сайлауға қатыспады.
1790ж басында бірқатар маңызды декреттер күшіне енді. Шіркеулік
меншік мемлекет қарамағына өтті. АХА жазу құқығы алынды. АХА жазу
мемлекетпен бақыланды.
Жаңа әкімшілік-аумақтық бөлініс енгізілді, Франция 83 департаментке
бөлінді, олардың әрқайсысына дистриктер, кантондар, коммуналар кірді. Салық
жүйесі бірігіп, дворяндық титул және чиндер жойылды.
1791ж 21 қзанда халықтық көтерілістерді басу үшін қарулы күштерді
қолдануға рұқсат туралы декрет қабылдады. 1791ж 14 шілдеде қақтығыстар мен
көтерілістердің өткізілуіне тиым салған Ле Шопалье заңы күшіне енді
Конституциялық монархия
1791 ж. 13 қыркүйекте Құрылтай жиналыс конституциялық монархияны
ресми заңдастыру үшін конституцияны бекітті. Конституцияға сәйкес заң
шығарушы орган деп 2 жылға сайланған бір палаталық ұлттық жиналыс танылды.
Атқарушы билік оның алдында жауапты король және министрлерге берілді. Сот
билігі сайланған судьяларға берілді. Кассациялық және Жоғарғы соттар
бекітілді.
1791 ж. 3 негізгі топтар анықталды:
фельяндар: конституциялық-монархиялық буржуазия мен либералдық
дворяндық мүддесін қорғады.
жирондистер: провинцияларды сауда-өнеркәіптік буржуазияны қорғады.
якобиндіктер: ұсақ, жартылай орта буржуазияны, қолөнершілерді,
крестяндықты қорғады.
1789-1791 ж. Елдің саяси өмірінде фельяндар басым болды.
Жирандық респубиканы жариялау.
1792 ж. Революциялық монархия еуропаның ірі монархияларының
антифранцуздық әскері коалициясының нысанасында болды. Оның мақсаты
революциялық Францияны әскери талқандау. Контрреволюция корольмен келісімге
кіріп, елді соғысқа итермеледі. Халық якобиндықтарға үміт артты. 1792 ж. 10
тамызда Парижде халықтық көтеріліс болып, король сарайы алынып, Людовик ХVI
тұтқындалды. Билік біраз уақытқа Париж Коммунасның қолында қалды. Ұлттық
конвент шақыру туралы декрет шығарылды.
1792 ж. 17 тамыздағы Декрет бойынша контрреволюционерлер үстінен
Төтенше ылмыстық трибунал бекітілді.
Қыркүйекте Конвнтке сайлау аяқталды. 783 депутат сайланды, олардың
200 жирондисты, 100 якобиндықтар, қалған депутаттар «болоты» деп аталды.
21 қыркүйекте Ұлттық Конвент монархияның жойылғанын жария-етті. 1792
ж. 25 қыркүйекте Конвент Декретімен Франция республика болып жарияланды.
Бірақ, революцияның басты мәселесі – ауылдардағы феодалдық қатынастарды
түпкілікті және толық жою шешусіз қалды.
21 қаңтарда Людовик ХVI өлтірілді.
1793 ж. 2 маусымда париждіктер мен ұлтық гвардияшылар Париждық
Коммунаның басқаруымен Жирндиндық Үкіметті құлатты.
10 маусымдағы декретпен салалардағы феодалдық тәртіптер жойылды. 17
маусымдағы декрет бойынша барлық феолалдық құқықтар жойылды. 1793 ж. 24
маусымда өзінің мазмұны жағынан «адам мен азаматтардың құқығы
Декларациясынан» тұратын Конституция қабылданды. Якобиндық диктатура
басқарудың демократиялық режимін бекітті. Ол 21 жасқа жеткен барлық
француздарға сайлау құқығын берді. Мемлекеттік басқару функциялары 24
адамнан тұратын Атқарушы кеңеске жүктелді, ол қабылданған заңдар мен
декреттер шегінде әрект етуі тиіс болды.
Заң шығарып, талқылау құқығы бар мемлекеттік биліктің жоғарғы органы
– Конвент; Елді қорғау және басқару бойынша ерекше өкілеттіктерге ие
қоғамдық құтқару Комитеті сияқты органдар болды. Бұл комитеттің басқаруы
мен бақылауында барлық министрліктер мен ведомствалар болды. Қоғамың
құтқару Комитеті армияны қайта ұйымдастырып, 1793 ж. 23 тамыздағы Декрет
бойынша жалпыға ортақ әскери міндеттілікті енгізді.
Істерді Комитетте қарағанан кейін ревоюциялық трибунағаға берді.
Қоғамдық қауіпсіздік Комитеттің қарамағында полиция мен түрме болды.
1793 ж. 29 қыркүйекте «Жалпыға ортақ максимум туралы» декрет
бекітілді, барлық негізгі тауарларға қатаң баға және еңбек ақының
максималды мөлшерін енгізді. Якобиндықтар революциялық күштен карательный
күшке айналды. 1794 ж. 10 маусымдағы Декрет «халық жауы» ұғымын енгізді.
Халық жауы көбінде революция жаулары емес, М. Робеспьердің жеке жаулары мен
оның саясатымен келіспейтін адамдар болды.
Директория (Термидоримдік Республика)
Термидориандық конвент 1795 ж. Конституцияны дайындады.
1795 ж. Конституцияға сәйкес жоғарғы заң шығарушы жиналыс болып 2
палата: жоғарғы – ақсақалдар кеңесі, төменгі – 5 жүздіктер Кеңесінен
тұратын заң шығарушы корпус жарияланды. Төменгі палата заң жобаларын
жасады, оны жоғарғы палаты бекіте және қайтара алды.
Заң шығарушы корпусқа сайлау 2 деңгейлі болды. Дауыс берушілер Заң
шығарушы корпустың және жоғарғы сот органдарының мүшелерін сайлады.
Атқарушы биліктін құрамында 5 мүшесі бар Директория қалды.
Басқарушылар жаңа революция мен келе жатқан былықтан құтқаратын
әскери диктатура енгізді. Генерал Н. Бонапарт үлкен қолдауды Италия мен
Еуропадан тапты.
1799 ж. әскердің көмегімен Бонапарт Заң шығарушы корпусты қуып,
Директорияны жойды.
1799 ж. Конституция жаңа режимді заңды түрде бекітті. Үкімет 3
консулдан тұрды. Барлық билік 1-ші консулдың қолында болды. 2-ші және 3-ші
консулдар кеңесші дауысқа ие болды.
Заң шығарушы билік органдары ретінде мемлекеттік кеңес, Трибунат,
Заң шығарушы корпус және Корғаушы сенат бекітілді. 1-ші консул заң жобасын
ұсынды, мемлекеттік кеңес оларға редакторлық етті, Трибунат талқылды, Заң
шығарушы корпус қабылдады, қорғаушы сенат бекітті.
1802 ж. Бонапарт өмірлік консул болып жарияланды. Оған мұрагер
тағайындау құқығы берілді. Сосын ол француздардың императоры болып
жарияланды.
1814 ж. әскер одақтық армияның қысымынан құлады.(ағылшын, орыс,
австрия және пруссия)
Легитимді монархия.
17 Король Людовик толық революцияға дейінгі түрде абсолютизмді
орнатуға болмайтындығын түсініп, конституциялық басқаруға келісті. 1814 ж.
Ол хартиямен рәсімделді. Елде легитимді конституциялық монархия пайда
болды(легитимдіктің мағынасы, Бурбондардың «заңдық» династиясы қайтадан
басқарды дегенді білдірді). Корольға атқарушы билік толық берілді. Заң
шығару облысында ол жарлық шығару құқығын иеленді. Сонымен қатар оған пэр
титулын иелену құқығы берілді, ол өмірлік және мұрагерлік болды.
Сайлау цензін енгізу нәтижесінде 31 млн. Тұрғынның 50 мыңы ғана
сайлауға қатыса алды, ол 15 мыңы ғана сайлануға құқығы болды.
Легитимді монархия негізінен Наполеон тусында пайда болған әскери –
бюрократтық және сот апаратын сақтады.
1830 ж. Маусымында Карл X корольдің үкіметі 1814 ж. Хартиямен
бекітілген конституциялық режимді жоюды шешті. 4 ордонанс қабылданды:
депутаттар палатасын тарату; төменгі палата депутаттарының санын 2-ге
қысқарту; баспасөздің толықтырушы прессасын енгізу; жиналыс пен
манифестацияға тиым салу туралы. Карл Х қашты, легитимді монархия құлады.
Король деп ірі буржуазиядан шыққан Луи-Филипті жариялады.
1830 ж. Хартия жаңа редимнің конс/сы болды. Парламент ролі біраз
кеңейді, заң шығарушы билік король мен 2 палатаға да берілді.
1848 ж. Ақпанда Луи-Филипп тақтан түсті. Уақытша үкімет құрылды
және гвардия жасақталды. 1848 ж. Көктемде Құрылтай жиналысқа сайлау болды.
Жиналыстың көп бөлігін ірі буржуазия, жер иеленушіліер, генералдар, жоғарғы
духовенство құрады. Еңбекшілердің жағдайын жақсартатын барлық актілер
доғарылды.
1848 ж. 22 маусымда жұмысшылар көтеріліске шықты.
1848 ж. Жаңадан енгізілген Конституция бойынша басқарудың
республикалық формасы мен, биліктін бөлінуі жарияланды. Жоғарғы заң
шығарушы орган болып Ұлттық жиналыс бекітілді. Атқарушы биліктің басшысы –
Президент болды.
Заңдардың қолданылуын бақылаушы Кеңесші орган Мемлекеттік Кеңес
болды. Оның құрамын 6 ж. Мерзімге Ұлттық жиналыс тағайындады.
ІІ - Империя
1ші сайланған президент Луи-Наполеон болды (Н. Бонапарттың жиені). 4
жылдық мерзімді азсынған және қайтадан сайлануға тиым салумен келіспеген
Луи-Наполеон 1851 ж. Желтоқсанда Ұлттық жиналысты қуып, 1848 ж.
Конституцияны жойды.
1852 ж. Конституция Луи-Наполеон төңкерісін заңдастырды. Жаңа
конституцияға сәйкес бүкіл билік президентке тапсырылды. Заң шығарушы
билікті Мемлекеттік кеңес, заң шығарушы корпус және Сенат жүзеге асырды. Ол
мемлекеттік Кеңес пен Сенат мүшелерін тағайындады. Президент 10 жылға
сайланды.
1852 ж. Қарашада арнайы заңмен Империя орнады, Луи-Наполеон
француздар императоры – Наполеон III болды. Елде әскери-полицейлік
диктатура белгіленді.
1871 ж. Жаңа биліктің басқарушы органы Ұлттық гвардияның Орталық
комитеті болды. Өкілді жоғарғы орган – Париж Коммунасының Кеңесі болды. Ол
өз құрамында әр-түрлі сұрақтар бойынша 10 комиссиядан тұрды.
Әділ сот ісімен әділет комиссиясы айналысты.
1871 ж. 19 сәуірде Коммуна Француз халқына Декларацияны жариялады:
Декларация елді Коммуналарға бөлуді ұсынды, яғни республикалық режимді
өзгертпестен. Орталық үкімет Коммуналардан шыққан депутаттар жиналысы
ретінде қызмет етуі тиіс болды.
1875 ж. елдің конституциясын құраған 3 заң қабылданды. 1)
Мемлекеттік билікті ұйымдастыру туралы конституциялық заң; 2) Сенатты
ұйымдастыру туралы заң; 3) Мемлекеттік билік қатынастары туралы заң.
Президент сенат пен депутаттар палатасының абсолютті көпшілік
дауысымен 7 жылға сайланды. Заң шығарушы билік сенат және депутаттар
палатасымен жүзеге асырылды.
Бүтіндей басқарудың республикалық режимі жарияланды. Бұл Францияның
саяси өміріндегі 2 ағымның күресімен түсіндірілді: монархиялық және
республикалық.
1877 ж. 3 монархиялық топтар республикаға қарсы астыртын сөз
байласып бірікті. (Мак-Магон) Президент Мак-Магон мемлекеттік төңкеріліс
жасауға тырысты, бірақ республикандықтардың күшті қарсылығын кезіктіріп,
отставкаға кетті.
2ші рет министр Буланже шара қолданды, бірақ париждіктердің
көтерілісінен қауіптеніп, ол ашық әскери қақтығысқа шыға алмады.
1884 ж. Демократиялық қозғалыстың жандануы жағдайында 1875 ж.
Конституцияға маңызды түзетулер енгізілді. Келесі кезеңдер қарастырылды:
1) депутаттар палатасы мен Сенат мемлекеттік биліктің негізгі
звеносына айналды;
2) президент билігінің келуі байқалды;
3) үкімет парламент бақылуында болды;
1879-1880 ж. Республикандықтар Париж Коммунасының ұлттық гимні етіп
«Марсельезаны» тануды, ал 14 шілдені Францияның ұлттық мерекесі деп тануға
қол жеткізді. Республика негізінен бұрынғы әкімшілік-аумақтық бөліністі
сақтады. Кейбір министрліктердің департаменттерге және кантондарда өз
бөлімшелері болды. Департамент басында префект, округ басында – суперфект
тұрды. Жергілікті органдарға департаменттің бас кеңесі, аймақтық кеңес,
Коммуналардағы (муниципалитет) қалалық және селоық өзін-өзі басқару
органдары өкілдік етті.
Коммуна басшысы сайланған мэр болды. Бұл органдар салық, жергілікті
басқару сұрақтарымен айналысты. Префектіні ішкі істер министірінің
ұсынуымен президент тағайындады, суперфектіні – ішкі істер министірі
тағайындады. Бұл тұлғалар округтер мен департаменттерде орталық билікті
иеленді.
Француз колониалдық империясы.
Көлемі бойынша 2ші колониалдық империя салыстырмалы қысқа мерзімде
пайда болды : 1880-1918 ж. Оған: Батыс Африка - Сенегал, Гвинел, Судан,
Мавритания, Нигер; Экваторлық африка – Конго, Чад, Габон, Жоғарғы Вольта;
Солт. Африка – Тунис, Алжир, Марокко; Аралдар – Таити, Мадагаскар,
Маркиздік, Гвиана; Солт. Америка – Канадалық Квебек; Индо-Қытай – Вьетнам,
Камбоджа, Лаос кірді.
Француздық колониялардың негізгі массасы 4 генерал-губернаторлыққа
бөлінді: Француздық Бат. Африка, Француздық Экваториялық Африка;
Мадагаскар, Индо-Қытай. Индо-Қытайды басқаруға қолайлы болу үшін : Кохинхин
(оң. Вьетнам), Аннам (ор. Вьетнам), Камбоджа, Лаосқа бөлінді.
Камбоджа мен Аннамада номиналды басқаруға жергілікті династиялар жіберілді.
Алжирда территория 3 департаментке бөлінді. Азаматтық басқару префекттерде
болды, әскери-дивизионды генералдарда болды. Тунисте жергілікті монархты,
Мароккода – султанды сақтады, бірақ олардың билігі номиналды болды.
Бақылау сұрақтары:
1. Напалеон кодекстерінің мәні және мазмұны?
2. Легитимді монархияның мәні?
3. Француздық колониялардың құқықтық жағдайы?
Тақырып 14. Жаңа кезендегі құқықтығы негізгі өзгерістер
Жоспар:
1. Азаматтық және сауда қуқығы
2. Мүліктік құқық
3. Міндеткерлік құқық
4. Антитрестік (антимонопольді) заңнама
Азаматтық және сауда қуқығы
Ғылым және техниканың прогрестік дамуы және оған байланысты жаңа
насындардың туындаунан, жаңа қуқытың сала және болған құқықтық салалардың
модернизациялануы пайда болды. Жаңа сала, оған: авторлық, патентік,
халықтардың әуе және космос қуқығы корпоротивтік, еңбектік, экологиялық
және т.б. осындай құқықтың қайнар көздері. Құқықтын дамуында тағы да жалпы
тенденциялар көрініс табады. Ең бірінші, көпшілік және жеке құқық
арасындағы шектің болмауы. Бұл кобінде конитентальды құқық жүйесінде орын
алады (англосақсондық құқық жүйесінде бұндай шек болмаған), бұл мемлекеттің
экономикасың реттеуге үлкен өзіндіқ әсерін тигізді. Жеке құқықтың негізгі
белгісі болып диспозиция (тараптардың теңдігі және таңдау қуқығы) болады,
алш көпшілік құқықта императивті (тараптар тең емес және таңдау қуқығы
жоқ), яғни мұнда мемлекеттің қатысуы көрініс табады (М/Ы: әкімшілік
қатынастар). Әлеулік шаруашылық байланысар мен әлем наарғыныз дамуына
байланысты мемлекетаралық азаматтық нормалардың халықаралың унификациясы
және сауда қуқығы дамыды. Коптеген мемлекеттердің қоғамдың олірдің
гуманизациялануына байланысты, негізгі құқық салаларының демократизациясы
баңылануды. Азаматтық және сауда қуқығындағы жоғарыда аталған өзгерістерде
басқа да құқықтың қайнар көзеді өзгеріске ұшырады. Континентальды қуқығы
бар елдерде ең үлкен ролді сот тәжірибесі алады, бірақ негізгі қайнар козі
болып заң болады. Англосақсондық қуқығы бар елдерде ең негізгі заң болып
табылады, бірақ сот прецеденті де үлкен роль атқарады. Құқық субъектірері
жығынан демократизация жақтары өзгеріске ұшырады. Құқық қабілеттілікті еш
айырмашылықсыз озаматтарға берілді. Көптеген елдерде әрекет қабілеттіліге
21 жастан 18 жасқа томендетілді. Зауды тұлға туралы заңама дамыды. Заңды
тұлғалар мен жеке және көпшілік заңды тұлғалар арасындағы айырмашылық
сақталуда. Біріншіге жеке тұлғамен қуралатын заңды тұлғар (әртүрлі
органдар, мемлкеттік кәсіпорындар). Жеке заңды тұлғалар арасында
акционерлік коғамдар және жауапкершілігі шектеулі срекітестіктердің
заунамасы дамыды. Мұндай заңдар 1963 ж. Нью-Йорктегі кәсіпкерлік корпорация
заңы, 1967 ж. Делавэр штатының заңы, 1966 ж. Францияның сауда серіктестік
заңы, 1965 ж. Германия заңы. Акционерлі қоғамның (АҚ) негізгі капитыалы
болып, АҚ-мен шығарылып, сатылған қунды қағаздар және акциялар. Акция алған
тұлғалар-акционерлер ьолып табылады, олар дивидент (пайда алу қуқығы)
алады. АҚ устав капиталына байланысты материалдық жауап-кершілік жүктеледі.
АҚ-ның қызметімен қунды-қағаздар нарығы және оның құқықтың режимін
белгілейтін зақнаманың дамуы. Заңда ерекше корестілген құнды қоғаздар,
акциялар жеке меншік қуқығының объектісі болады. Құнды қағаздарды сату,
сатып алу операциялар жеке қурылған АҚ-мен немесе мемлекеттік мекемелердегі
биржа қорында жүзеге асады. АҚ 2 түрлі АҚШ және Ұлыбританияда-басқару және
жалпы акционерлер жиналысы; Германияда – басқару, қадағылау қенесі және
жалпы акционерлер жиналысы; Францияда – құрылтайшы сайлауымен. АҚ-ның
жанында жауапкершіліге шектеулі қоғамның да үлкен өзгеріске ұшырады.
Көпшіліқ заңды тұлғалар меншік айналамында азаматтық заң нормаларына
бағынады.
Мүліктік құқық
Континентальді құқық жүйесі бұрынғы рим қуқығынан келе жатқан
иеліктерді меншік қуқығы мен сервитуттарға болінеді. Жаңа француз қуқығында
иелектің үш арызы бар: әрекеттің аяқталуы, иелектің қуқығының бұзуы;
болашақтығы құқық бұзушылықта алдын алу; зорлықпен алынған мүлікте қайтару.
Англо-америкалық құқық жүйенде мүліктік құқықтың әртүрі меншік болып
табылады. Сервитуттар. Жер меншігінің қузвреті көпшілік-құқықтың
сервитуттарынды шектеулі, онымен заңды тулғалар қалданды.
Міндеткерлік құқық
Лицензиялық келісімдерден жаңа келісім шарт түрлері пайда болды.
Келісім шарт тәжірибесінде тауыр және оның жүру транзиті корсетілді.
Антитрестік (антимонопольді) заңнама
1890 ж. АҚШ-та монополистік қызметті Шерман заңымен шектелді. Ал
1914 ж., 1950 ж, 1955 ж.антитрестік заң қабылданды. Европада мұндай заңдар:
Ұлыбританияда 1948 ж, 1956 ж., 1965 ж. және 1976 ж.; Францияда 1945 ж.,
1986 ж.бектілді. Антитрестік зақнамасы әр елде әр түрлік шарада
қолданылады. Осында екі жүйеге болінді-американдық және европалық.
Американдық жүйеде антитрестік заңнамыда шаруашылықтың секторындығы
моноплияға тиым салады, ал екінші жүйе занды сынау принціпінен фирмалардың
қызметін, олардың монополистік қиянат жасауын қадағылау.
Бақылау сұрақтары:
1. Әлеуметтік заңдар бойынша Батыс Еуропадағы зейнеткерлік жастары?
2. Жаңа құқықтың салаларыдың пайда болуына негіз болған фактілер?
Тақырып 15. Жаңа кезендегі құқықтығы негізгі өзгерістер
Жоспар:
1. Отбасылық құқықтағы өзгерістер
2. Еңбектік және әлеуметтік зақнамасы
3. Қылмыстық құқық және іс-жүргізу
4. Қылмыстық іс-жүргізу
Отбасылық құқықтағы өзгерістер
Мұнда жубайлардың қуқытық жағдайлары теқелді. Отбасы құру кезңнде
мүліктіқ жағдай легалді режімде мешілді. Режимнің келесі түрлері дамызы:
мүліктік бөліңісі. Ұлыбритания, Германия, АҚШ-тың көптеген штаттыры;
отбасын құрғынан бастап жұбайлардың тапдан табысы екеулеріне тең болып
саналады және де мүрагерлікке және сиға тартылған мүшіктер – жалпы
мүшіктер (Франций, Швейцария болігі, АҚШ-тың сегіз штаттыры); Жалпы
отложенное мүшлік Дания, Норвегия бұл режим отбасылар ажырасқан кезде
мүшік тең бөліңді.
Еңбектік және әлеуметтік зақнамасы
ХХғ бастап еңбектік зақнама құқықтың бір саласы ретінде құрылды.
Еңбектік заңда көбінде туындайтын сұрақтар: жалады, жұмыс уақыты, еңбекті
қорғау, профсоюз қызметі, жүмыс беруші мен ұжылдың шарт қуқығы туралы,
еңбектік жағдайдың дауларын әділді шешілуі туралы. 1918-1920 ж.көптеген
дамушы елдерде жұмыс күні 8 сағат, ал жұмада 40-46 сағат енгізді.
Профсоюздер ұжылдық шарт жасауға легалді қуқығын алды. Ұжылдық шарт
Германияда1918 ж., Францияда 1919 ж., АҚШ-та 1935 ж. Әлеуметтік зақнама
сыңда зейнетақы механизмінің дұрыс және тиілді қолданнуы дұрыс болуы.
Әлеуметтік сақтандыру, медициналық сақтандыру, білім және тұрмыс құрылысы
әлеуметтік қордың қолдауымен жүзеге асырылды. Әлеуметтік сақтындыру
жұмысшылардың (1-1,5% жалақсы) және жұмыс бершінің (1-1,5 % толық
толенетін жалақтысы) жарнасы. Әлеуметтік сақтандыруға тығы жұмыссыздық
үшін жәрдемаңы, мүгедектіктен, уақытша еңбек қабілеттілікті жоғалтқан үшін,
асыраушына жоғайтқан кезде.
Қылмыстық құқық және іс-жүргізу
Саяси кезде қылмыстық құқық өзгеріске көп ұшырады. Германияда
Веймар республикасыңда 1871 ж. қылмыстың құқық қолданылды (1919-1933).
Фашистік режимде либерально-демократиялық жүйе жойылды. 1933 ж.04.02 «неміс
халуын қорғау т/ы» қаулысында баспа және жиналыстың ерікті түрлі.
1933.28.02 «Халықты және мемлекетті қорғау тураны» рейхстаг депутаттарық
қолсуқпаушылдықтан айырды. Гитлерік германияның жеқілген кейін 1871 ж.
Қылмыстық құқық қайтадан құрылды. 1969-1975 ж. Қылмыстық құқық 1871 ж.
демократизация реформасы жүргізілді.
60 ж/дың алғында АҚШ-тың қылмыстық зақның демократиясы күшейді. 1962
ж,американдың құқық институты қылмыстық кодектің мысалы ретінде, оның әр
штаттарына таратылды. Оның паралельді федеральді және штаттың, құқықтық
жүйе құрылды, олар өзара жарысты жайып, құқық оғартушылықты қүшейтетін
процесс. 1944 ж. Францияда қылмыстырдың жиынтығымен, оның есебіне
байланысты жаңа қылмыстың кодекс қабылданды.
Қылмыстық іс-жүргізу
Екінші дүние жүзгілік соғыстан кейін көптеген дамушы елдер жорыс
процессін тоғайындады, олар англосақсондық құқық жүйесінде корініс тапты.
Бұл процестіқ формасында екі тарыптың теңдігі болып табылады. Дауларды
арьитр болып сот алгазаларының отырысы болады. Тергеуеші және қорғаушы
сотта бұл іс бойынша дәлелді қужатырмен таныстырып, олардың заңға сәйкес
болуы кереу. Конитнентальді құқық жүйесіндегі елдерде аралас процесс
таратылды. (Франция, Германия, Италия және т.б.). Бірінші бөлікте кінәлінің
қорғауы шектелуі, ал екінші болігі бұның жариялынығы. Аралас процестің жаңа
нұсқасы 1958 ж. Францияның қылмыстық – іс жүргізу көдексі аның көрінге
табады. Мұнда мемлекеттің кең құзырылғы прокурорға берілді-ол алдын-аша
тергеуді қадығалмайды, полициялың ақықтауды бақылайды. Бұл жерде полиция
қалмыстық істіқ жүргізу алдында кінәлілер мен куәгерлерді, устауға,
тергеуге және тоғы басқа әрекет істеуге қуқыны.
Бақылау сұрақтары:
1. Қылмыстың заңнама бойынша кінәсіздік презумпциясы?
2. Контенентальды құқық жүйесі мен рамано-германдық құқық жүйесінің
ерекшеліктерін көрсетіңіз?
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz