Файл қосу
Балаларды табиғатпен таныстырудың маңызы
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Семей мемлекеттік педагогикалық институты
Жаратылыстық ғылымдар факультеті
Жалпы биология кафедрасы
«Мектепке дейінгі балаларды қоршаған ортамен таныстыру әдістемесі мен
теориясы»
пәні бойынша электрондық оқу-әдістемелік кешен
Семей-2013
Құрастырған: кафедра аға оқытушысы Р.Ж.Жумадилова
1. Қолдану саласы
Осы электрондық оқу әдістемелік кешен пәннің мазмұны 5В010100 – Мектепке
дейінгі балаларды оқыту және тәрбиелеу мамандығы бойынша Семей мемлекеттік
педагогикалыинститутында білім алатын студенттерді оқытуға арналған .
Бұл оқу бағдарлама дистанттық оқу технологиясы негізінде Семей
мемлекеттік педагогикалық институтының порталы арқылы студенттерді оқыту
механизімін жүзеге асыру үшін ұсынылады.
Беріліп отырған оқу әдістемелік кешен 5В010200 –
«Мектепке дейінгі балаларды оқыту және тәрбиелеу мамандығы бойынш
оқитын студенттерге арналып, білім алу бағдарламасының дистанттық
технологиялық оқыту жүйесі бойынша құрылған.
2.Нормативтік сілтемелер
Бұл оқу әдістемелік кешен төменгідегі нормативті құжаттар негізінде
әзірленген.
1. Осы стандартта келесі нормативті құжаттардан сілтемелер
пайдаланылады;
2. 2007 жылдыњ 27 шілдесіндегі Ќазаќстан Республикасының «Білім туралы»
Заңы;
3. ЌР МЖМБС 5.04.019–2008 «Жоғары білім. Бакалавриат. Негізгі ережелер»
;
4. ЌР ЕР 40.1.01–2008 «Қазақстан Республикасы стандартизациялауының
5. мемлекеттік жүйесі». Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандартын құруға, мазмұндауға, рәсімдеуге, мазмұнына және
белгілеуге қойылатын жалпы талаптар;
6. ҚР МЖМБС 5.05.001–2005 «Жоғары оқу орнынан кейінгі және жоғары
білім беру оқу пәндерін кодтау жүйесі».
7. ҚР МЖМБС дистанттық білім беру технологиясы бойынша оқыту жүйесі
жағдайы
8. ҚР МЖМБС дистанттық білім беру технологиясы бойынша оқу үрдісін
ұйымдастыру тәртібі «19» 01.2012г №112.
3.Жалпы жағдай
Дистанттық білім беру технологиясы – технологиялық оқыту ақпараттық
және телекомуникациялық құралдарды пайдалану арқылы, педагог және білім
алушының тығыз байланысы арқылы жүзеге асады.
Дистанттық білім беру технологиясының субьектісі ретінде білім алушы,
педагог және білім берудің оқу бағдарламасын жүзеге асырушы мекеме
саналады.
СМПИ жетекшілігімен дистанттық білім беру технологиясының дамуына және
осы бағыттағы жұмыстардың жүзеге асуына әкімшілік тарапынан барлық
ресурстық қолдау көрсетіледі.
Студенттер, ОПҚ және СМПИ қызметкерлері дистанттық білім беру
технологиясы жүзеге асыру үшін осы оқу әдістемелік кешенді қолдануға
болады.
4.Ұсынылған әдебиеттер мен ресурстар
1. Аймағанбетова.К. Айналамен балаларды таныстыру. «Балауса баспасы»
Алматы 2003ж
2. .Аймағанбетова.Қ.Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориялық
негізі «Балауса баспасы».Алматы 2003ж
3. .Павлович.С.А. идр.Табиғат тану негіздері мен методикасы.
«Мектеп»Алматы 1973
4. Догель В.А. Зоология беспозвоночных. -М: Высшая школа, 1981.
5. Түсіпова К.С. Омыртқасыздар зоологиясы. 1, 2 бөлім. -Алматы: Ғылым,
1999, 2000.
6. Дәуітбаева К.А. Омыртқасыздар зоологиясы. 1, 2, 3, 4 бөлім. Алматы-.
«Қазақ университеті» баспасы, 1996, 1997, 1998, 2000.
7. С.А. Қусаинов Жалпы геоморфология. Алматы. Қазак университеті. 1998.
8. Ж.Н. Мукашев Жалпы жер тану. Оку құралы. Алматы. "Қазак университеті"
2002.
9. М.А. Никонова, П.А. Данилов Землеведение краеведение. М., 2000.
10. М.А. Никонова, П.А. Данилов Практикум по землеведению и краеведению.
М., 2001.
11. Боков В.А. и др. Общее землеведение. СПб.,1999.
12. Милькова В.Э. Общее землеведение. М., 1971.
13. Козловский Е.А. Новое о строение земной коры. М.,1998.
14. Шубаев Л.П. Общее землеведение. М.,1977.
15. Неклюкова Жалпы жертану. Алматы., 1980.
5. Мазмұны
1-ші бөлім Пән бойынша Глоссарий
2-ші бөлім. Қысқаша дәрістер мәтіні
3-ші бөлім. Зертханалық және сарамандық жұмыстар жүргізуге арналған
әдістемелік нұсқау
4-ші бөлім. СООӨЖ –ді орындауға арналған әдістемелік нұсқау
5-ші бөлім. СӨЖ-ді орындауға арналған өздік жұмыс
6-ші бөлім. Бақылау -өлшеу құралдары
6. СӨЖ және СОӨЖ тақырыптар мен мазмұны
№1.СӨЖ
Тақырып атауы: Қоршаған ортамен таныстыруда бейнелі, көрнекілікті пайдалану
Сабақтың мақсаты: Қоршаған ортамен таныстыруда бейнелі, көрнекілікті
пайдалану жолдарымен танысу
Тапсырма: Көрнекілік әдісінің нақты заттардың құбылыстарды іс-әрекет
барысында таныстырудағы тиімділігін саралау.
Негізгі сұрақтар:
1.Көрнекіліктің баланың ақыл-ойын дамытудағы алға қойған мақсатқа жетудегі
маңызы: затты, құбылысты байқап зерттеп қарау, салыстыру, обьектілердің
байланыстарын, ұқсастықтарын, айырмашылықтарын табу, түр-түсін анықтау.
2.Заттың басты қасиеттерін айқындап, тұжырым жасауда көрнекілкке сүйену
арк,ылы бала танымын қалыптастыру.
3.Көрнекілікті пайдалануға байланысты қойылатын талаптар.Көрнекілік
негізінде ойын ұйымдастыру - сабақта бала белсенділігін арттырудың негізі.
4.Бейнелі көрнекіліктерді қолдану. Дидактикалық картиналар,карточкалар
бейнелі картиналар, суреттер, диапозитивтер, кино және теледидарлық оқу
фильмдер т.б. Олардың білім, тәрбие беруде алатын орны, іріктеу, пайдалану
әдістері
Есеп беру формасы:Реферат
Әдістемелік ұсыныс:
1.Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты студент кішігірім
зерттеулер жасайды. Студент осы алғашқы ғылыми жұмысқа байланысты
мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
2. Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
3. Реферат жазуда студент негізгі мәселені ажыратуға,
тақырыптардың өзара сабақтастығын тануға дағдыланады.
4.Фактілер, фактілік материалдарды ірікгеу және жинақтау негізінде
таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
5.Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін, қайдан
алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсетуі
қажет.
6. Студенттің жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен оқытушы
қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады.
Тақырыпты зерттеуші студент реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды,
сұрақтарға жауап береді.
Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық белсенділігін
арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
Әдебиеттер тізімі
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
3. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
4. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Груздева Н.В.,Морозова Г.Н. Думаем, играем, творим,
познавая окружающий мир. М.1994.
3. Ишмухамедова Н.Б. Сезонные экскурсии с основами экологии.
Алматы, 1995.
4. Красная книга Казахстана в 2-х т.Алматы, 1991
5.Папорков М.А. Учебно-опытная работа на пришколъном участке. Пособие для
учителей. М.,Просвешение,1980.
6. П.Хрестоматия к учебнику "Познание мира". Олейник 3.,Аймагамбетова
К.,Жунусова К., Алматы,1998
№2.СӨЖ
Тақырып атауы: Жер участкесінің білімділік тәрбиелік мәні
Сабақтың мақсаты: Жер участкесінің білімділік тәрбиелік мәнін саралау
Тапсырма:
1.Қараторғайлр мен шышықтарға арнап қолдан ұялатқыш жасаңдар
2.Өз аулаларыңда құстарға арнап жем шашатын үстелшелер жасаңдар
3.Жем шашатын астаушаларға ұшып келетін құстарды бақылаңдар
Негізгі сұрақтар:
Балабақшадағы жер участкесіне құстарды үйірету:
Қолдан ұя жасау
Құстарға қосымша жем беру
Участкеге ұшып келетін құстар
Есеп беру формасы: Реферат
Әдістемелік ұсыныс:
1.Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты студент кішігірім
зерттеулер жасайды. Студент осы алғашқы ғылыми жұмысқа байланысты
мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
2. \Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
3. Реферат жазуда студент негізгі мәселені ажыратуға,
тақырыптардың өзара сабақтастығын тануға дағдыланады.
4.Фактілер, фактілік материалдарды ірікгеу және жинақтау негізінде
таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
5. Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін,
қайдан алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін
көрсетуі қажет.
6. Студенттің жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен оқытушы
қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады.
Тақырыпты зерттеуші студент реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды,
сұрақтарға жауап береді.
Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық белсенділігін
арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
Әдебиеттер тізімі
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
3. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
4. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Груздева Н.В.,Морозова Г.Н. Думаем, играем, творим,
познавая окружающий мир. М.1994.
3. Ишмухамедова Н.Б. Сезонные экскурсии с основами экологии.
Алматы, 1995.
4. Красная книга Казахстана в 2-х т.Алматы, 1991
5.Папорков М.А. Учебно-опытная работа на пришколъном участке. Пособие для
учителей. М.,Просвешение,1980.
6. П.Хрестоматия к учебнику "Познание мира". Олейник 3.,Аймагамбетова
К.,Жунусова К., Алматы,1998.
7.КЖунісова, ҚАймагамбетова, 3. Ф. Олейник. Дүниетануды оқыту әдістемесі. I
сынып мүғалімдеріне арналған. Алматы. Атамұра. 1998. — 135 б.
№3.СӨЖ
Тақырып атауы: Балалар дүниетанымын қалыптастырудағы өлкетану жұмыстары
Сабақтың мақсаты: Балалар дүниетанымын қалыптастырудағы өлкетану жұмыстары
Тапсырма: Өлкенің табиғатын зерттеу
Негізгі сұрақтар:
1.Өз өлкеңнің қандай өсімдіктері мен жануарлары «Қызыл кітапқа» енгізілген
2.Балалардың табиғатқа деген сүіспеншілігн қалыптастыруда балалар
бақшасының қандай ролі бар
Есеп беру формасы: Реферат
Әдістемелік ұсыныс: 1.Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты
студент кішігірім зерттеулер жасайды. Студент осы алғашқы ғылыми жұмысқа
байланысты мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
2. Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
3. Реферат жазуда студент негізгі мәселені ажыратуға,
тақырыптардың өзара сабақтастығын тануға дағдыланады.
4.Фактілер, фактілік материалдарды ірікгеу және жинақтау негізінде
таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
5. Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін,
қайдан алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін
көрсетуі қажет.
6. Студенттің жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен оқытушы
қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады.
Тақырыпты зерттеуші студент реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды,
сұрақтарға жауап береді.
Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық белсенділігін
арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
Әдебиеттер тізімі
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
3. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
4. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Груздева Н.В.,Морозова Г.Н. Думаем, играем, творим,
познавая окружающий мир. М.1994.
3. Ишмухамедова Н.Б. Сезонные экскурсии с основами экологии.
Алматы, 1995.
4. Красная книга Казахстана в 2-х т.Алматы, 1991
5.Папорков М.А. Учебно-опытная работа на пришколъном участке. Пособие для
учителей. М.,Просвешение,1980.
6. П.Хрестоматия к учебнику "Познание мира". Олейник 3.,Аймагамбетова
К.,Жунусова К., Алматы,1998.
7.КЖунісова, ҚАймагамбетова, 3. Ф. Олейник. Дүниетануды оқыту әдістемесі. I
сынып мүғалімдеріне арналған. Алматы. Атамұра. 1998. — 135 б.
№4.СӨЖ
Тақырып атауы: Табиғатқа ұйымдастырылатын танымжорық
Сабақтың мақсаты: Балабақша балаларына экологиялық тәрбие берудегі
табиғатқа ұйымдастырылатын танымжорықтың маңызын түсіну
Тапсырма: Табиғаттағы экскурсиялық танымжорықтар
Негізгі сұрақтар:
Танымжорықтың білімділік, тәрбиелік, дамытушылық мақсаты
Танымжорық түрлері:«Қаладағы құстар » танымжорығы
Экологиялық танымжорық
Есеп беру формасы: Реферат
Әдістемелік ұсыныс: 1.Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты
студент кішігірім зерттеулер жасайды. Студент осы алғашқы ғылыми жұмысқа
байланысты мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
2. Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
3. Реферат жазуда студент негізгі мәселені ажыратуға,
тақырыптардың өзара сабақтастығын тануға дағдыланады.
4.Фактілер, фактілік материалдарды ірікгеу және жинақтау негізінде
таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
5.Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін, қайдан
алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсетуі
қажет.
6. Студенттің жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен оқытушы
қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады.
Тақырыпты зерттеуші студент реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды,
сұрақтарға жауап береді.
Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық белсенділігін
арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
Әдебиеттер тізімі
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
3. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
4. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Груздева Н.В.,Морозова Г.Н. Думаем, играем, творим,
познавая окружающий мир. М.1994.
3. Ишмухамедова Н.Б. Сезонные экскурсии с основами экологии.
Алматы, 1995.
4. Красная книга Казахстана в 2-х т.Алматы, 1991
5.Папорков М.А. Учебно-опытная работа на пришколъном участке. Пособие для
учителей. М.,Просвешение,1980.
6. П.Хрестоматия к учебнику "Познание мира". Олейник 3.,Аймагамбетова
К.,Жунусова К., Алматы,1998.
7.КЖунісова, ҚАймагамбетова, 3. Ф. Олейник. Дүниетануды оқыту әдістемесі. I
сынып мүғалімдеріне арналған. Алматы. Атамұра. 1998. — 135 б.
№5.СӨЖ
Тақырып атауы: Практикалық әдістерді қолдану-балалар белсенділігін кұшейту
көзі
Сабақтың мақсаты: Практикалық әдістерді қолдану-балалар белсенділігін
кұшейту көзінің маңыздылығын түсіну
Тапсырма: Практикалық әдістер түрлері
Негізгі сұрақтар:
Модельдеу
Ойын
Дидактикалық ойындар
Қимылды ойындар
Есеп беру формасы: Реферат
Әдістемелік ұсыныс: 1.Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты
студент кішігірім зерттеулер жасайды. Студент осы алғашқы ғылыми жұмысқа
байланысты мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
2. Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
3.Реферат жазуда студент негізгі мәселені ажыратуға,
тақырыптардың өзара сабақтастығын тануға дағдыланады.
4.Фактілер, фактілік материалдарды ірікгеу және жинақтау негізінде
таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
5.Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін, қайдан
алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсетуі
қажет.
6. Студенттің жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен оқытушы
қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады.
Тақырыпты зерттеуші студент реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды,
сұрақтарға жауап береді.
Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық белсенділігін
арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
Әдебиеттер тізімі
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
3. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
4. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Груздева Н.В.,Морозова Г.Н. Думаем, играем, творим,
познавая окружающий мир. М.1994.
3. Ишмухамедова Н.Б. Сезонные экскурсии с основами экологии.
Алматы, 1995.
4. Красная книга Казахстана в 2-х т.Алматы, 1991
5.Папорков М.А. Учебно-опытная работа на пришколъном участке. Пособие для
учителей. М.,Просвешение,1980.
6. П.Хрестоматия к учебнику "Познание мира". Олейник 3.,Аймагамбетова
К.,Жунусова К., Алматы,1998.
7.КЖунісова, ҚАймагамбетова, 3. Ф. Олейник. Дүниетануды оқыту әдістемесі. I
сынып мүғалімдеріне арналған. Алматы. Атамұра. 1998. — 135 б.
№6.СӨЖ
Тақырып атауы: Қоршаған ортамен таныстыруды кіріктіре оқыту
Сабақтың мақсаты: Қоршаған ортамен таныстыруды кіріктіре оқыту тәсілін
меңгеру
Тапсырма: Қоршаған ортамен таныстыруды кіріктіре оқыту тәсілі
Негізгі сұрақтар:
Қоршаған ортамен таныстыруды кіріктіре оқыту
Есеп беру формасы:Реферат
Әдістемелік ұсыныс: 1.Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты
студент кішігірім зерттеулер жасайды. Студент осы алғашқы ғылыми жұмысқа
байланысты мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
2. Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
3. Реферат жазуда студент негізгі мәселені ажыратуға,
тақырыптардың өзара сабақтастығын тануға дағдыланады.
4. Фактілер, фактілік материалдарды ірікгеу және жинақтау негізінде
таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
5. Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін,
қайдан алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін
көрсетуі қажет.
6. Студенттің жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен оқытушы
қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады.
Тақырыпты зерттеуші студент реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды,
сұрақтарға жауап береді.
Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық
белсенділігін арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
Әдебиеттер тізімі
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
3. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
4. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Груздева Н.В.,Морозова Г.Н. Думаем, играем, творим,
познавая окружающий мир. М.1994.
3. Ишмухамедова Н.Б. Сезонные экскурсии с основами экологии.
Алматы, 1995.
4. Красная книга Казахстана в 2-х т.Алматы, 1991
5.Папорков М.А. Учебно-опытная работа на пришколъном участке. Пособие для
учителей. М.,Просвешение,1980.
6. П.Хрестоматия к учебнику "Познание мира". Олейник 3.,Аймагамбетова
К.,Жунусова К., Алматы,1998.
7.КЖунісова, ҚАймагамбетова, 3. Ф. Олейник. Дүниетануды оқыту әдістемесі. I
сынып мүғалімдеріне арналған. Алматы. Атамұра. 1998. — 135 б
№7.СӨЖ
Тақырып атауы: Бала дүниетанымын қалыптастыру
Сабақтың мақсаты: Бала дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздерімен
танысу
Тапсырма: Мектепалды дайындығында балаларды қоршаған ортамен таныстырудың
теориялық негіздері
Негізгі сұрақтар:
Қоршаған ортамен таныстыру арқылы балаларға ақыл-ой тәрбиесін беру жолдары
Сезім арқылы қабылдау
Қоршаған ортамен таныстыру арқылы баланың ақыл-ойын дамыту
Ғылыми дүниетанымды қалыптастыруда қоршаған дүние өзгерісін, ол өзгеріс
себебтерін, адам табиғат арасындағы қарыс-қатысты, табиғатты өзгертудегі
адам ролін түсінудің алатын орны
Есеп беру формасы: Реферат
Әдістемелік ұсыныс: 1.Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты
студент кішігірім зерттеулер жасайды. Студент осы алғашқы ғылыми жұмысқа
байланысты мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
2.Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
3.Реферат жазуда студент негізгі мәселені ажыратуға,
тақырыптардың өзара сабақтастығын тануға дағдыланады.
4.Фактілер, фактілік материалдарды ірікгеу және жинақтау негізінде
таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
5.Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін, қайдан
алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсетуі
қажет.
6. Студенттің жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен оқытушы
қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады.
Тақырыпты зерттеуші студент реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды,
сұрақтарға жауап береді.
Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық белсенділігін
арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
Әдебиеттер тізімі
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
3. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
4. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Груздева Н.В.,Морозова Г.Н. Думаем, играем, творим,
познавая окружающий мир. М.1994.
3. Ишмухамедова Н.Б. Сезонные экскурсии с основами экологии.
Алматы, 1995.
4. Красная книга Казахстана в 2-х т.Алматы, 1991
5.Папорков М.А. Учебно-опытная работа на пришколъном участке. Пособие для
учителей. М.,Просвешение,1980.
6. П.Хрестоматия к учебнику "Познание мира". Олейник 3.,Аймагамбетова
К.,Жунусова К., Алматы,1998.
7.КЖунісова, ҚАймагамбетова, 3. Ф. Олейник. Дүниетануды оқыту әдістемесі. I
сынып мүғалімдеріне арналған. Алматы. Атамұра. 1998. — 135 б.
СОӨЖ №1
Тақырып атауы: Балаларды табиғатпен таныстырудың негіздері. Әдістердің
жалпы сипаттамасы
Сабақтың мақсаты: Балаларды табиғатпен таныстырудың негізгі әдістерімен
таныстыру (экскурсия)
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
1.Экскурсияның күнделікті серуендерден айырмашылығы неде?
2.Экскурсияның ұйымдастырылуы мен өткізуі қалай болады?
3.Экскурсия үшін қандай жабдықтар керек?
Тапсырма:
Табиғатпен таныстыру кезінде балаларды ұйымдастырудың формаларының
бірі экскурсияларға қажетті жабдықтар тізімін дайындаңдар.
Әдістемелік ұсыныс:
Орманға немесе көгалға экскурсия жасау үшін: насекомдарды ұстайтын 5—6
тоспай (дәкеден жасалып, ұзындығы 50 см таяқтың басына ілінген, үлкендігі
40 см дорба) — Қазып алған өсімдіктерді алып жүретін, жемістер мен
саңыраукұлақтарды жинайтын диаметрі 20—25 см, биіктігі 10—15 см, саны 3—5
кәрзеңке; жапырақтарды, тұқымдарды, ағаш қабығын және гүлдерді жинау үшін
кішкене қораптар немесе ботанизиркалар, саны —3—5; бау-бақша пышағы немесе
бау-бақша қайшылары, саны — 1; өсімдіктерді тамырымен қазып алу үшін мықты
темірден жасалған күрек немесе к а л а қ, саны — 1; насекомдарды алып
жүретін банкалар немесе тесіктері бар кішкене қораптар, саны—4—5; ұсақ
заттарды қарайтын лупалар мен пробиркалар (түтік шынылар).
Су қоймасына экскурсия жасау үшін: үлкен су тоспайы (сирек кездесетін,
бірақ мықты материалдардан істелген қапшық, ұзындығы — 50 см, шығыршықтың
диаметрі 25—30 см, таяқтың ұзындығы 120—150 см шамасында, қалыңдыры — 3—4
см, саны—1); шағын су қоймасынан жануарларды ұстау үшін балалар тоспайы
(шығыршығының диаметрі—10—12 см, дорбаның ұзындығы — 20—25 см, тұтқасының
ұзындығы — 100—110 см саны—1); су қоймасынан ұстап алынған жануарларды
қарайтын эмальды кішкене ш ы л а п -шын д а р, саны — 1—2; әр түрлі
жануарларды алып жүретін тесігі бар қ а қп а қ т ы ш е л е к, немесе
тұтқалы банкалар, саны —2—3; ұстап алынған иасекомдарды алып жүретін
кішкене шарбақтар, саны — 2—3.
Ескертулер.
1.Су тоспайына арналған шығыршық (шеңбер) бірінін үстіне бірі біріктірілген
серіппелі жуан сымнан жасалады. Ұштары егеліп, үшкірленген күйінде
біріктіріліп, таяқтың басына сұғылады. Шығыршықтың таяққа бекітілген жерін
жұқа бірақ мықты сыммен орап тастайды. Дөңгелекті матамен жол-жол етіп
айналдыра тігеді де, оған түбі дөңгеленіп келген қапшықты тігеді.
2. Насекомдарды алып жүретін тоспайды қаңылтырдан немесе картон қораптан
жасауға болады. Бұл үшін оның екі жағынан тесіктер жасайды. Тоспайды ұстап
тұру үшін осы тесіктерден бау өткізеді. Насекомдар демалуы үшін қақпағынан
тесіктер жасайды.
Таратпа материалдар: Семей қаласының экскурсия өткізіге болатын орындар:
Биологиялық орталық
Қала саябақтар
Қалалық мұражайлар
Тақырыпты пысықтау карточкалары
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі 1/3/ 38-65 бет
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Аймагамбетова К.А.ЖунусоваК.Ж. Методическое руководство к учебнику
"Познание мира". Алматы,2000.
3.Аймагамбетова К.А., Олейник 3. Раздаточный дидактический материал к
учебнику "Познание мира". Алматы, 1998.
4.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
5. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
6. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
7. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Гетьман В.Ф. Экскурсии по природоведению в 2 и 3 классах.Прсрбие для
учителей. Киев. Рад.школа,1983.
3. Груздева Н.В.,Морозова Г.Н. Думаем, играем, творим,
познавая окружающий мир. М.1994.
СОӨЖ №2.
Тақырып атауы: Бақылау және эксперимент
Сабақтың мақсаты: Бақылау- мақсатқа бағытталған қабылдау, сезім мен
тиімділіктің бірлігі көрінетін танымдық күрделі процесс, эксперимент немесе
тәжірибе — арнайы жасалған жағдайларда ұйымдастырылған бақылаудың ерекше
түрі екендігін меңгеру
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
1.Бақылаудың маңызы және ұйымдастырылу
2.Эксперимент.
Тапсырма: Бақылау және эксперимент негізінде табиғатпен таныстыру үлгісін
құрастыру
Әдістемелік ұсыныс:
Үй қоянына бақылау жасау
(Ересек топ балаларымен жүргізілетін сабақтың үлгі жоспары)
Программалық материал: Үй қоянның сыртқы түрі, қимыл ерекшеліктері.
Жабдықтар. Кішкене клеенка.
Топта жұмыс жүргізу үшін кроликті алып келеді.
Сабақтың барысы.
\. Балалар кроликтің үлкендігі қандай екенін көрсетеді оны мысықтың және
иттің үлкендігімен салыстырады.
2. Кроликтің тұмсығы қандай? Көздері, құлақтары, құйрығы, аяғы қандай?—
деген сұрақтарға жауап береді.
3. Алдыңғы және артқы аяқтарының ұзындық айырмашылығына көңіл аудартады,
хайуанның қозғалысын бақылайды, оның неліктен секіретінін, жүрмеуі неліктен
екенін түсіндіреді.
4.Кроликтің қорыққан кезде құлақтарын арқасыня қарай жымқыратып,
тыңдағаи кезде оларды көтеріп алатын кейбір қылықтарын айтады.
5.Кроликті сипайды да, оның жүнінің қандай екенін анықтайды.
6.Тәрбиеші табиғат мүйісіндегі кезекшілерге кроликтің сәбіз, шөп немесе
пішен сияқты бәрінен гөрі құштарлана жейтін тамағына бақылау жасауды
ұсынады.
Таратпа материалдар: Жас ерекшеліктері әр түрлі топтарға бақылау және
эксперимент жүргізу орындары, тақырыпты пысықтау карточкалары
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі: 1,2,3,4,5,6,7/1
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Аймагамбетова К.А.ЖунусоваК.Ж. Методическое руководство к учебнику
"Познание мира". Алматы,2000.
3.Аймагамбетова К.А., Олейник 3. Раздаточный дидактический материал к
учебнику "Познание мира". Алматы, 1998.
4.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
5. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
6. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
7. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Гетьман В.Ф. Экскурсии по природоведению в 2 и 3 классах.Прсрбие для
учителей. Киев. Рад.школа,1983.
СОӨЖ№3.
Тақырып атауы: Ойын
Сабақтың мақсаты: Сабақтарда қолданылатын дидактикалық ойындар балаларға
заттардың қасиетін тануына және табиғатты бақылау кезінде алған
елестетулерін анықтай түсуіне көмектесетіндігін меңгеру
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
1. Балаларды табиғатпен таныстырудағы әр турлі ойындардың манызы қандай?
2. Балалар бақшасының әр жас тобында ойналатын дидактикалық ойындардың
ерекшеліктері қандай?
3. Балаларды табиғатпен таныстырудағы рольдік ойындардың маңызын
анықтаңдар.
Тапсырма: Табиғаттың табиғи материалдары немеме бейнелеумен оцналатын
дидактикалық ойындарды ұйымдастыру, ойын жүгізу үлгісін құрастыру
Әдістемелік ұсыныс:
«Гүл дүкені» ойыны
(Өсімдіктердің, негізгі белгілерін ерекшелеу және оларды сипаттай білу
жаттығулары)
Өсімдіктерді немесе балаларға белгілі өсімдіктер бейнеленген
карточкаларды балалардың бәрі көретіндей етіп жайып қояды. Тәрбиеші
балалардың біреуін — сатушы, қалғандарын — сатып алушылар етіп
тағайындайды. Өсімдікті сатып алу үшін, оның атын атамай-ақ, сипаттап
беруі, ал сатушы өсімдікті сипаттауы бойынша тауып беруі керек.
Сатып алушы өсімдікті толық суреттей алмаса, сатушынын, қосымша сұрақтар
беруіне болады. Егер сатушы өсімдікті таба алмаса, оның орнын сол өсімдікті
танитын бала алады да, өзі сатып алғысы келген өсімдікті тауып береді.
Өсімдікті кім көбірек сатса немесе сатып алса сол ұтқан болып есептеледі.
Егер бұл ойын балалармен бірінші рет өткізіліп тұрса, онда сатып алушының
немесе сатушының ролін тәрбиеші алдымен өзі атқарады.
Таратпа материалдар: Серуен, экскурсия кезінде жниалған табиғи материалдар,
муляждар, бейнелік суреттер
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі 1/58-62бет/ ,6 /5-21/
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Аймагамбетова К.А.ЖунусоваК.Ж. Методическое руководство к учебнику
"Познание мира". Алматы,2000.
3.Аймагамбетова К.А., Олейник 3. Раздаточный дидактический материал к
учебнику "Познание мира". Алматы, 1998.
4.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
5. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
6. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
СОӨЖ №4 .
Тақырып атауы: Жер участкесі
Сабақтың мақсаты: Балалар бақшасының жер учаскесі, әсіресе қалалық
жағдайларда, бұл — ойындардың, серуендер мен сабақтардың орны. Күзде, қыста
және көктемде балалар күннің көп уақытын учаскеде өткізеді, егер саяжайға
(дачаға) кетпесе күні бойы болады. Осындай ойын кездерінде балалардың
сезіну қабілеті арта түсетіндігін білу
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Балабақшадағы учаскеде кроликтер мен тауықтар асырауды қалай ұйымдастыруға
болады?
Тапсырма
Оқу-тәрбие учаскесіндегі кроликтер мен тауықтарды қалай ұстауға болады. .
Әдістемелік ұсыныс:
Кроликтер. Жабайы кроликтер бізде Батыс Украинаның оңтүстігінде таралған.
Олар табиғатта інде тіршілік етіп, түнде өмір сүреді. Табиғат мүйісінде
асыранды кроликтер ұсталады.
Кролик түсі әр түрлі, майда жүні бар, шағын денелі жануар. Оның құлақтары
ұзын, қозғалмалы, тыңдаған кезде құлағын тігіп, үріккенде жымқырып алады,
тұмсығы доғал, дөңгелек, бадырақ көзді, мұрттары екі жағына едірейіп
тұрады. Бұл жануардың артқы аяғы алдыңғы аяғынан ұзынырақ, сондықтан ол
секіріп жүреді. Қүйрығы қысқа. Кроликтер — қоян тәрізділер, олардың
кемірушілерден айырмашылығы — үстіңгі жақ сүйегіндегі күрек тісі екеу емес,
төртеу болады. Сәбіз, қызылша, капуста, шөп жейді.
Кроликтердің тұқымы өте көп. Табиғат мүйісінде ұстауға тамақ пен күтімді
талғамайтындарын алған дұрыс. Кроликтер суықтан қорықпайды, бірақ өтпе
желге төзімсіз. Оларды ашық ауада жасалған арнайы торларда (сурет) ұстауға
болады. Тордың биіктігі —60—70 см, еденінің ауданы — 125X70 см.
Тауықтар бұдан мыңдаған жыл бұрын, ежелден асыранды болған. Персияда,
кейіннен Греция мен Римде киелі «күн» құсы деп есептеліп, өлтіруге рұқсат
етілмеді. Тауықтар Европаға келгеннен кейін, оларды жұмыртқа және дәмді ет
алу үшін өсіре бастады.
Тауықтардың қанаты қысқа және әлсіз, аяқтары күшті болады. Бұл құстар
жерде жақсы жүгіреді, бірақ аспанда ұша алмайды. Аяқтарында 4 саусақтан
болады: оның үшеуі алға, біреуі артқа бағытталған. Саусақтарында тырнақ
болады; жем-дән, құрт, насеком личинкаларын іздеп, тырнақтарымен
топырақты оңай тырмалайды.
Әтеш мекиенінен әдемірек болып келеді. Оның құйрығы үлкен, өрнекті,
доғаша иіліп түрады. Басында — қызыл айдар, тұмсығының астында — тері
сақал, кеудесі алға қарай шығыңқы болады. Аяқтарында өткір өсінділері-
тепкісі болады, әтештер төбелескен кезде онымен бір-бірін қатты
жарақаттайды.
Тауықтарды қонақтайтын таяқшасы бар құс қораларда ұстайды, олар сол
ағашта қонақтап отырады. Жұмыртқа салуы үшін арнайы ұя жасайды.
Первомайская (жылына 250-ге дейін жұмыртқа туады) және «Московская» белая
(230-ға дейін жұмыртқа туады) деген тұқымдары өте жұмыртқалағыш тауықтар.
Мекиен жұмыртқаларын 21 күн басып, шығарған балапандарына қамқорлық
жасайды. Ірі құс фабрикаларында балапанды инкубаторлардан жүз мыңдап
шығарып, сонан соң өсіреді.
Балабақшада тауықтарға арнап жер учаскесінің ең құрғақ жеріне ауданы
1,5—2 шаршы метр, биіктігі 2 м құс қора салады. Оған терезе, есік және
кіріп-шығатын төрт бұрышты тесік (көлемі 30X30 см) жасайды. Қоражай жылы
(қыста 0 градустан төмен емес) және таза болуы керек.
Тауық қораға жуандығы 4 см қонақтайтын сырықты бір-бірінен қашықтығын 30
см етіп қояды. Құстарды еден ауданының 1 шаршы метріне 3—4 тауықтан
келетіндей есеппен орналастырады.
Тауықтарды тәулігіне 3—4 рет бірдей уақыт аралығында, белгілі бір сағатта
жемдейді. Ертеңгілікте дәнді азық (сұлы, жүгері, тары, арпа) береді,
тауықтар қопарыстыра жүріп, қимыл жасау үшін жемді жазда астауларға, қыста
төсенішке себеді, 10—11 сағатта құстарға -көктетілген сұлы немесе қалақай,
ұсақ етіп туралған тамыржемістер беріледі; 13—14 сағатта дымқыл күйінде үн
қоспасы түнге карай тағы да дәнді жем беріледі. Тауықтардың көбірек
қимылдауы үшін жемдік-қызылшаны, көктетілген сұлыны қораның қабырғасына кұс
секіріп ала алатындай биіктікке іліп қояды. Әр түрлі зиянкес жәндіктерді де
(бізтұмсықтар, зауза қоңыздар, жұлдызқұрттар және басқалар) жемге беруге
болады. Құс қораны таңертеңгі жемдеуден кейін бірден жинайды: қонақтайтын
сырықты тазартады, онық астындағы төсенішті аустырады, астауларды жемнің
қалдықтарынан тазартады, науаларды жуады.
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі: 1/3/
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
3. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Гетьман В.Ф. Экскурсии по природоведению в 2 и 3 классах.Прсрбие для
учителей. Киев. Рад.школа,1983.
3.Папорков М.А. Учебно-опытная работа на пришколъном участке. Пособие для
учителей. М.,Просвешение,1980.
4.П..Сорокоумова Е.А.Уроки экологии в началыюй школе. Пособие для
учителей.1994.
СОӨЖ №5.
Тақырып атауы:Үй және жабайы аңдар
Сабақтың мақсаты: Үй және жабайы аңдар түрлерімен балаларды таныстыру
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Негізгі үй және жабайы аңдар
Тапсырма: Естиярлар тобын үй жануарларымен таныстырудың сабақ үлгісін
құрастыру
Әдістемелік ұсыныс:
Мысықты бақылау (сәбилердін. екінші тобымен)
Программалык, материал. Мысықтың сыртқы түрі, тамақты қалай ішіп,
қалай ойнайтыны.
Сөздік: жалап ішеді, жүні қалың, жұмсақ, пырылдайды, табаны,
мұрты.
Сабақтық барысы. Тәрбиеші топқа мысық әкеледі.
— Мынау мысық — дейді ол.— Балалар, қараңдаршы бұл қандай әдемі бүкіл
денесі сұр түсті, қара жолақтары бар. Оны сипауға болады, ол тістемейді.
(Мысықты сипайды). Оның жүні қалық әрі жұмсақ. Ал, қараңдаршы тұмсығындағы
мұрттары не деген үлкен еді.
Тәрбиеші біртіндеп балалардың назарын мысықтың сыртқы түріндегі
ерекшеліктерге аударады. Балалар оның басы, құлағы, көзі, мұрны, аузы бар
екенін біліп алады. Одан соң оның аяқтарына, табанына, құйрығына қадала
қарайды. Тәрбиеші жануар денесіндегі жеке бөліктерді атап береді.
Балалар оның сыртқы түрімен барынша танысып болғанда тәрбиеші мысыққа сүт
береді. Ол сүт құйылған табақшаны көре салып мияулайды. Балалар оның сүт
сұрағанына қуанады. Мысықтың ұзын тілін қасық тәріздендіріп, сүтті жалап
ішіп аузына апаратынына балалардың назарын аударады.
Жануар тамақ ішіп болған кезде тәрбиеші оны тағы да сипап еркелетеді..
Тойып алған мысық пырылдай бастайды.
— Бұл оның өлең айтқаны,— деңді балалар.
— Бұл оның пырылдағаны,— деп, нақтылай түседі тәрбиеші.
Келесі сабақта тәрбиеші мысықты етпен тамақтандырады. Бұдан соң балаларға
мысықтын, қағазбен және босаған жіп шарығьгмен қалай ойнағанын
көрсетеді.
Балалар мысықтың қалай жасырынып, қалай секіргенін, қағазды аяғының ұшымен
қалай қағып, тістелегенін бақылайды.
Таратпа материалдар:
Үй жануарлары мен үй жануарлары бейнеленген суреттер, тақырыпты пысықтау
карточкалары
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі 1,2,3/12
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
3.Аймагамбетова К.А., Олейник 3. Раздаточный дидактический материал к
учебнику "Познание мира". Алматы, 1998.
4.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
5. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
6. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
7. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Гетьман В.Ф. Экскурсии по природоведению в 2 и 3 классах.Прсрбие для
учителей. Киев. Рад.школа,1983.
СОӨЖ №6
Тақырып атауы: Табиғаттың жазғы құбылыстары және ауыл шаруашылығындағы
еңбек
Сабақтың мақсаты: Балаларды жазғы табиғатпен таныстыру әдістерімен танысу
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Балаларды жазғы табиғатпен таныстыру:
Сәбилер тобы (еңбек дағдыларымен таныстыру)
Естиярлар тобы (Тірі табиғат құбылыстарымен таныстыру)
Ересек балалар тобы (Еңбек дағдыларын тәрбиелеу)
Тапсырма: Мектепке даярлық топ балаларын табиғатпен таныстыру әдісінің
(экскурсия) үлгісін құрастыру
Әдістемелік ұсыныс:
Егін орағы кезінде егістікке экскурсия өткізу
(үлгі жоспар)
Экскурсияның мақсаты: балалармен бірге егін жинайтын комбайнның жұмысын
бақылау. Колхозда машиналардың жәрдемімен атқарылатын жұмыс қалай
жеңілдейтіндігі туралы түсінік қалыптастыру.
Экскурсияның барысы. Тәрбиеші балаларға бидай; егістігінің жалпы
көрінісін оның жаздың басында өткізілген экскурсия кезіндегі көрінісімен
салыстыруды ұсынады. Егістіктің кеңдігіне, егің жинауда бір мезгілде неше
машина жұмыс істейтініне назар аудару керек.
Балалар егістікте анықтап қарай алатын машиналарды атап шығуды ұсыну
керек.
Комбайнның жұмысын бақылау. Балаларға қойылатын сұрақтар: комбайн не істеп
жүр? (Бидай орады, масақ бастырады, астық тазартады.) Комбайнды кім
басқарады? Комбайншы не істей білуі тиіс? Комбайншыға кім жәрдемдеседі?
Дайын астық комбайннан буын қап арқылы машиналарға тиелетінін,
машиналар оны астық қоймаларына жеткізетінін түсіндіру керек.
Мұндай машиналар болмаған бұрынғы кезде колхозшылар бүкіл жұмысты
қолмен атқарғанын айту керек. Еңбек өте ауыр болған. Қазір комбайн
және жәрдемшісі бар комбайншы көп адамдардың жұмысын атқарады. Олардың
еңбегі әлдеқайда жеңілдейді. Машиыалар астықты көп әрі тез жинауға
жәрдемдеседі.
Таратпа материалдар: Балаларды табиғатпен таныстыру әдістері мен орны,
тақырыпты пысықтау карточкалары
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі: 1,2,3,4,5,6/1,2,3,4,5,6,7,8
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Аймагамбетова К.А.ЖунусоваК.Ж. Методическое руководство к учебнику
"Познание мира". Алматы,2000.
3.Аймагамбетова К.А., Олейник 3. Раздаточный дидактический материал к
учебнику "Познание мира". Алматы, 1998.
4. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
5. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
6. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Груздева Н.В.,Морозова Г.Н. Думаем, играем, творим,
познавая окружающий мир. М.1994.
3. Захлебный А.Н.,Суравегина И.Т. Экологическое образование школьников во
внеклассной работе. М.,Просвешение,1984.
4. Запартович Б.В. С любовью к природе. Дидактический материал
по природоведению для начальной школы. М.,Просвещение,1983
5. Ишмухамедова Н.Б. Сезонные экскурсии с основами экологии.
Алматы, 1995.
6. Красная книга Казахстана в 2-х т.Алматы, 1991
7..Сорокоумова Е.А.Уроки экологии в началыюй школе. Пособие для
учителей. 1994.
8.Қ.Аймагамбетова, З.Ф.Олейник. Дүниетануға арналған үлестірмелі
материалдар. Алматы. Атамүра. 1998. —63 б.
СОӨЖ №7.
Тақырып атауы: Қысқы табиғат құбылыстары және ауыл шаруашылығындағы еңбек
Сабақтың мақсаты: Балаларды қысқы табиғатпен таныстыру әдістерімен танысу
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Балаларды жазғы табиғатпен таныстыру:
Естиярлар тобы (Тірі табиғат құбылыстарымен таныстыру)
Мектепке даярлық топ (Еңбек дағдыларын тәрбиелеу)
Тапсырма:
Сәбилер тобы балаларын табиғатпен таныстыру әдісінің (бақылау) үлгісін
құрастыру
Әдістемелік ұсыныс:
Балықтарды және оларды күтуді бақылау
(сәбилердің екінші тобындағы сабақтың үлгі конспектісі)
Программалық материал. Балалар балықтың суда қалай жүзетінін, оның жемін
ауызбен қалай қармайтынын, аквариумдағы суды қалай ауыстыратынын бақылауы
тиіс.
Сөздікті толықтыру: аквариум, үстеп құю, ңұю, сылдырайды.
Сабақты ұйымдастыру. Балаларды үстіне аквариум қойылған столдың үш жағын
айналдыра отырғызу.
Жабдықтар: сифои, ішінде таза суы бар шелек, бос шелек, воронка, сачок
тоспайы, маса личинкасы.
Сабақтың барысы.
Тәрбиеші. Балалар, біздің аквариумымызда не тіршілік ететінін айтыңдаршы.
Олар қандай әдемі балық десеңші! Олардың қалай жалтырайтынын қараңдаршы.
Балық қайда тіршілік етеді?
Біз қазір балықты ішінде суы бар астауға саламыз да, онда балықтың
не істейтінін көреміз. (Балықты астауға салады.) Балық суда не істейді?
Балыққа тағы да құрт беру керек. Оны балықтың қалай жейтінін қараңдаршы.
(Масаның личинкасын береді.) Балық құрттарды несімен қармайды? Балықтың
қалай жүзіп, құрттарды қалай жейтінін бәрің де көрдіңдер ме?
Балықтар таза суды сүйеді, сондықтай аквариумның суы әрқашан да таза
болуын қадағалап отыру керек. Менің аквариум суын қалай ағызатынымды және
оған таза суды қалай құятынымды көріп алыңдар. Мен суды түтікше арқылы
ағызамын, ал сендер қарап тұрыңдар да, мен мына бауға дейін ағызғанымда
маған айтыңдар. (Аквариум шынысынан оның 2/з белігін баумен, лентамен
немесе резеңкемен белгілеп қояды.)
Судың қалай құйылатынын қарап, оның қалай сылдырайтынын тыңдап
көріндер. (Сифонның жәрдемімен судың '/з бөлігін ағызып алады.)
Енді воронка арқылы таза су құямын. (Көрсетеді.) Суды бауға
дейін құямын. (Бауды аквариумдағы суды ағызып алғанға дейінгі деңгейге
жылжытады.) Су бауға дейін жеткен кезде маған айтыңдар. (Көрсетеді.)
Таратпа материалдар: Балаларды табиғатпен таныстыру әдістері мен орны
,тақырыпты пысықтау карточкалары
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі: 1,2,3,4,5,6/1,2,3,4,5,6,7,8
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Аймагамбетова К.А.ЖунусоваК.Ж. Методическое руководство к учебнику
"Познание мира". Алматы,2000.
3.Аймагамбетова К.А., Олейник 3. Раздаточный дидактический материал к
учебнику "Познание мира". Алматы, 1998.
4. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
5. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
6. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Груздева Н.В.,Морозова Г.Н. Думаем, играем, творим,
познавая окружающий мир. М.1994.
3. Захлебный А.Н.,Суравегина И.Т. Экологическое образование школьников во
внеклассной работе. М.,Просвешение,1984.
4. Запартович Б.В. С любовью к природе. Дидактический материал
по природоведению для начальной школы. М.,Просвещение,1983
5. Ишмухамедова Н.Б. Сезонные экскурсии с основами экологии.
Алматы, 1995.
6. Красная книга Казахстана в 2-х т.Алматы, 1991
7..Сорокоумова Е.А.Уроки экологии в началыюй школе. Пособие для
учителей. 1994.
8.Қ.Аймагамбетова, З.Ф.Олейник. Дүниетануға арналған үлестірмелі
материалдар. Алматы. Атамүра. 1998. —63
СОӨЖ №8.
Тақырып атауы: Көктемгі табиғат құбылыстары және ауыл шаруашылығындағы
еңбек
Сабақтың мақсаты: : Балаларды көктемгі табиғатпен таныстыру әдістерімен
танысу
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Балаларды көктемгі табиғатпен таныстыру:
Сәбилер тобы
Мектепке даярлық топ (Еңбек дағдыларын тәрбиелеу)
Тапсырма: Естиярлар тобы (Тірі табиғат құбылыстарымен таныстыру)
Әдістемелік ұсыныс:
Ұзақтар ұясына экскурсия (үлгі жоспар)
Программалық материал. Ұзақтардың жылы елдерден көктемгі ұшып келуі.
Ұзақтардың сыртқы түрі, олардын, ұялары.
Экскурсияға дайындық. Экскурсияға шығар алдында балаларға күзде оқып кеткен
ұзақтар өздерінің ескі ұяларына қайтып оралғанын айтуы керек. Енді құстар
оларды жөндеп, балапан шығарады.
Экскурсияның барысы. Ұзақтың ұясына барар жолда аспанға (ол биіктеп
кеткен секілді, аппақ бұлттар көшіп барады, күн жарқырап түр) жерге
(жолдар қарайып көрінеді, жылғалар ағуда) балалардың назарын аудару керек:
ұзақтың ұясына жақындап барып, балаларға ағаштарға қарауды, ұзақтарды
бақылауды, олардың үнін тыңдауды ұсыну; қажет. Тұмсығына тал сынықтарын
немесе шүберек іліп алып, бір-бірінің әкеле жатқанын жұлқа тарта ұясына
ұшып келе жатқан құстарды көруге, ұзақтардың у-шу, айналаны басына
көтерген үнін естуге болады. Ұзақтардың ұяға төсейтін шүберегі, мақтасы мен
жүні оны жұмсақ әрі жылы ететінін балаларға түсіндіру керек. Ұзақтың сыртқы
түріне назар аудару керек (қауырсыны жалтылдап тұратын, қара түсті) қандай
құсқа ұқсайтынын сұрап ұзақты қарғамен салыстыру керек.
Таратпа материалдар: Балаларды табиғатпен таныстыру әдістері мен орны,
тақырыпты пысықтау карточкалары
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі: 1,2,3,4,5,6/1,2,3,4,5,6,7,8
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Аймагамбетова К.А.ЖунусоваК.Ж. Методическое руководство к учебнику
"Познание мира". Алматы,2000.
3.Аймагамбетова К.А., Олейник 3. Раздаточный дидактический материал к
учебнику "Познание мира". Алматы, 1998.
4. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
5. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
6. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Груздева Н.В.,Морозова Г.Н. Думаем, играем, творим,
познавая окружающий мир. М.1994.
3. Захлебный А.Н.,Суравегина И.Т. Экологическое образование школьников во
внеклассной работе. М.,Просвешение,1984.
4. Запартович Б.В. С любовью к природе. Дидактический материал
по природоведению для начальной школы. М.,Просвещение,1983
5. Ишмухамедова Н.Б. Сезонные экскурсии с основами экологии.
Алматы, 1995.
6. Красная книга Казахстана в 2-х т.Алматы, 1991
7..Сорокоумова Е.А.Уроки экологии в началыюй школе. Пособие для
учителей. 1994
1. Пәнді оқуға арналған әдістемелік нұсқау
Негізгі талаптар:
1. Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты ашуға
талпыну.
2. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
3. Міндетті түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-
ретімен жүйелі баяндауы кажет.
4. Жұмыс түсінікті, мағыналы, орамды тілмен жазылуы тиіс.
5. Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Реферат жазуда не ескеріледі?
1.Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты студент кішігірім
зерттеулер жасайды. Студент осы алғашқы ғылыми жұмысқа байланысты
мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
2. Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
3. Реферат жазуда студент негізгі мәселені ажыратуға,
тақырыптардың өзара сабақтастығын тануға дағдыланады.
4. Фактілер, фактілік материалдарды ірікгеу және жинақтау негізінде
таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
5. Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін,
қайдан алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін
көрсетуі қажет.
6. Студенттің жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен
оқытушы қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен
таныстырады. Тақырыпты зерттеуші студент реферат мазмұнын аудиторияда
баяндайды, сұрақтарға жауап береді.
Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық
белсенділігін арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
Рефератты талқылау — шығармашылық жұмыстың бір көрінісі, яғни білімділік,
қызығушылық тұрғысынан және төрбиелік мән-мазмұны зор әрекет, жұмыс. Бұл
кезде сөйлеушілер негізгі мәселеден ауытқымай, нақты, тұжырымды ой айтуға
көңіл бөлуі тиіс.
Рефератты талқылып, қорытындысын шығару — маңызы зор жауапты сәт, белгілі
бір тақырып төңірегінде ғылыми дәйекті тұжырымдар жасап үйрену. Соңында
оқытушы реферат жазған студенттін, пікір айтушылардың сөздерін жинақтап,
қажетті толықтырулар енгізеді, мәселенің түсініксіз тұстарын анықтап,
түзетулер жасайды, толыктырады, өзгертеді.
Студенттердін өздік жүмыстарды орындауларына жалпы кеңестер
(нұсқаулар)
1. Өздігінен білім алу үшін, алдымен сол жұмысқа қажетті нақты
дағдыларға (іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар,
түрлі анықтама әдебиеттерді пайдалана білу, оқығандарды жазып алу т.б.
) ие болу керек.
2. Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды
(уакыт, орын, тиісті әдебиеттер мен құралдардың болуы т.б.) керек
етеді, ең дұрысы кітапханаларда, оқу залдарында біліммен шұғылдануға
дағдылану.
3. Өздігінен білім алатын адам нені оқитынын анық біліп, ол жұмысты
белгілі жоспармен, жүйемен жасауы керек.
4. Алғашқы кезде оқытушылардан, тәжірибелі адамдардан, кітапханалардан
ақыл-кеңес алудың пайдасы зор.
5. Өздігінен білім алу жұмысын асықпай, көп үзіліс жасамай жүргізген
жөн.
6. Оқыған материалды мұқият ұғатындай етіп ұғып, түсінбеген жерлерді
қалдырмай, қайталап оқып, оның негізгі жақтарын жазып алу қажет.
7. Анықтама әдебиеттерді, энциклопедияларды, түрлі сөздіктерді қоса
пайдаланып отыру керек.
Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыруға қойылатын талаптар.
• Жұмыстың көлемін шамадан тыс асырмай, оның сапасын арттыруға көңіл
аудару;
• Студенттердің өздік жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс
ұштастыра білу;
• Студенттердің дербестігін арттырып, өзіндік білім алу қабілетін
жүйелі түрде дамыту;
• Өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған
материалдарды, хабарларды енгізу;
• Студенттерді табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын,
сонымен қатар нақты фактілер мен құбылыстарды өздігінен талдап түсінуге
үйрету;
• Студенттердің алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуте
дағдыландыру;
• Студенттерді оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр уақытта
дербес және белсенді әрекет жасауға баулу;
• Студенттердің өздігінен дербес жұмыс істеу, еңбек ету
дағдыларын қалыптастыру.
2. Курс форматы
Курс екі кредиттен тұрады – 90сағат, дәріс 15, практикалық 15, СОӨЖ 15,
СӨЖ 45.
3. Курс саясаты
Барлық тапсырамаларды көрсетілген уақытында өткізу қажет. Барлық
тапсырмаларды қабылдап алу емтиханға 7 күн қалғанда аяқталады. Барлық
тапсырманы өткізбеген студенттер емтиханға кіргізілмейді. Жұмысты кеш
тапсырсаңыз: қосымша тапсырма беру арқылы жұмыс көлемін ұлғайтылады;
Емтиханға келмесеңіз: орынды себеп болса, бұрынғы орындалған жұмыстарыңыз
есепке алынады; орынсыз себеп болса, тапсырманы орындауыңыз қажет және осы
мәселеге қатысты институт саясаты есепке алынады. Әрбір тақырыпты қайталау
және өтеу міндетті. Өтілген материалды меңгеру деңгейі тест арқылы
тексеріледі. Тест алыдын ала ескертілмей өткізіледі. Аудиториялық
сабақтарды босатпау, кешікпеу міндетті. Себепсіз сабақтан қалсаңыз: қосымша
шығармашылылық жұмыс беріледі (реферат, көркем мәтінге талдау т.б.);
Сабаққа екі рет кешігу бір рет сабақ босатылғанға теңгеріледі.
Кеңестер: оқу үрдісінде, қарым-қатынаста компетентті болыңыз; топта және
оқытушылармен ашық, сыпайы, шыншыл болыңыз; оқу процесіне белсенді қатысу,
топпен жұмыс істей білуіңіз керек; тапсырманы шығармашылылықпен орындаңыз.
Курсқа қойылатын талаптар. Курсты толықтай игеру мақсатында студенттер
қойылған талаптарды орындаулары тиіс.
Сабаққа қатысу: дәріс және тәжірибелік сабақтарға міндетті түрде
қатысу. Егер студент белгілі бір себептер мен сабаққа қатыса алмаса,барлық
өткен материалдар бойынша жауап беру тиіс.
Тәртіп: сабақ үстінде үнемі тәртіп бұзған студент аудиториядан
шығарылып жіберіледі және барлық курс бойынша «қанағаттанғысыз» бағасы
қойылады.
Бақылау жұмыстары: бақылау жұмысын студент міндетті түрде орындап,
белгіленген уақытта тапсыруы тиіс.
Межелік бақылау: межелік бақылау қорытындысы студенттің сабаққа
қатысуын, өздік жұмысты уақытында орындауын, сабақта ауызша және жазбаша
түрде жауап беруін ескере отырып қойылады.
Емтихан: емтихан барлық студенттер үшін тестік жүйе негізінде
жүргізіледі. Тестің әрбір нұсқасы 60 сұрақтан тұрады.
4. Білімді бағалау критерий
Баға қою саясаты. Студенттердің білімін бағалау – тапсырмаларды орындау
және есепке алу
арнайы шкала бойынша қойылады. Барлық тапсырмалар уақытында орындалуы тиіс.
Берілген талаптарды орындаған студент сессияға жіберіледі.
Рейтинг шкала
|№ р/н|Көрсеткіштер |Саны |Ұпай саны |Ұпайлар |
|1 |Лекцияға қатысу | | | |
|2 |Зертханалық сабақтарға |7 |4 |28 |
| |қатысу, тапсыру, | | | |
| |орындау | | | |
|3 |Тапсымаларды орындау | | | |
| |және тапсыру: | | | |
| |СОӨЖ |4 |4 |16 |
| |СӨЖ |5 |4 |20 |
| |Барлығы: |16 | |64 |
Білімді бағалау шкаласы.
|Баға |Орташа ұпай |Проценті (%)|Баға мазмұны |
|А |4,0 |95-100 |Өте жақсы |
|А- |3,67 |90-94 | |
|В+ |3,33 |85-89 |Жақсы |
|В |3,0 |80-84 | |
|В- |2,67 |75-79 | |
|С+ |2,33 |70-74 |Қанағаттанарлық |
|С |2,0 |65-69 | |
|С- |1,67 |60-64 | |
|Д+ |1,33 |55-59 | |
|Д |1,0 |50-54 | |
|F |0 |0-49 |Қанағаттанарлықсыз |
Аттестация 1-30 балл
} – 60 балл (60 %)
Аттестация 2-30 балл
АТТЕСТАЦИЯЛЫҚ БАҒАНЫҢ КӨРСЕТКІШІ (0-30 БАЛЛ)
|Аттестация |0-14 |15-22 |23-26 |27-30 |
|Баға |қанағаттанарлықсы|Қанағаттанарлық|жақсы |өте жақсы |
| |з | | | |
ЕМТИХАН БАҒАСЫНЫҢ КӨРСЕТКІШІ (0-40 БАЛЛ) Емтихан – 40 балл (40 %)
|Балл |0-19 |20-29 |30-36 |37-40 |
|Баға |қанағаттанарлықсы|қанағаттанарлы|жақсы |өте жақсы |
| |з |қ | | |
Студенттің білімінің емтихандық бағасын анықтау.
қорытынды бағаға кіреді:
- қорытынды межелік бақылау – 60 %;
- емтихан - 40 %.
5. Студенттер білімін бақылау
Бақылау жұмысын студенттер 4ші аптада, жазба жұмыстарды апта сайын,
аптаның кез-келген күні тапсыру керек.
6. Оқу үрдісі графигі
Оқу үрдісі графигі институттың порталында көрсетіледі, дистанттық
кеңестер оқу үрдісінің әр аптаның жұма күнінде жүргізіледі.
7. Глоссарий
Табиғат — органикалық (тірі) және органикалық емес (өлі) дүниелері бар
бүкіл әлем.
Ақыл-ой тәрбиесінің негізгі міндеті —балаларға өлі табиғат туралы,
өсімдіктер, жануарлар және балалардың сезіммен қабылдай алатын объектілері
мен құбылыстарының арасындағы қарапайым байланыстар жөнінде білім беру.
Ақыл-ой тәрбиесінің ажырамайтын бөлігі—сенсорлық мәдениет. Ол анализаторды
(талдауларды) жетілдіруге, балаларда сезімдік тәжірибе жинақталуына
бағытталған, ол келесі талдаулардың, табиғаттанудағы қарапайым ұғымдарды
қалыптастырудың негізі болып саналады.
Балалардың білімді меңгеруі — олардың танымдық қабілеттерінің, сенсорлық
аппаратының, логикалық ойлауының, зейінінің, тілінің, байқағыштығының,
білуге құмарлығының дамуымен тығыз байланысты болуы тиіс.
Ландшафт — өзінің құрылымына қарай басқа учаскелерден айырмасы бар, табиғи
шекарасы шектеулі, шамамен онша үлкен емес жер учаскесі.
Ауа райы — атмосфераның сол жердегі төменгі қабатының белгілі бір уакыт
ішіндегі физикалық жағдайы
Сезімдік қабылдау —-табиғат жөніндегі бүкіл білімнің алғашқы көзі, ал
санадағы шындықтың дұрыс сәулесі осы қабылдаумен байланысты сөздердің
көмегімен ғана болатынын әр уақыт есте ұстау керек.
Түсінік — мидың анализдік-синтездік іс-әрекетінің нәтижесі. Олар
табиғаттағы заттар мен құбылыстардың әр түрлі сапалары мен қасиеттерін
бірнеше рет сезініп қабылдау, олардың ішінен айтарлықтай белгілерді және ол
белгілердің сөзбен берілуін ажырата отырып, оларды басқалармен салыстыру
нәтижесінде жасалады.
Сабақтар - балаларды табиғатпен таныстырудағы негізгі форма. Сабақтар
программаға сәйкес, күні бұрын белгіленген жоспар бойынша белгілі бір
сағатта өтіледі.
Экскурсия — балалар табиғи жағдайларда: орманда, көгалда, бақшада, су
қоймасында т.б. табиғатпен танысатын сабақ.
Бақылау — мақсатқа бағытталған қабылдау, сезім мен тиімділіктің бірлігі
көрінетін танымдық күрделі процесс
Эксперимент немесе тәжірибе — арнайы жасалған жағдайларда ұйымдастырылған
бақылаудың ерекще түрі.
Еңбек — балалар бақшасында тәрбиелік-білімдік жұмыстың методы ретінде
маңызды орын алады.
Ойын — тек көңіл көтеру ғана емес, сондай-ак оның көмегі арқылы жас
балаларға қоршаған өмірді таныстыратын да тәсіл болып саналады.
Дидактикалық ойындар. Бұл ойындарда табиғаттың табиғи заттары (овощтар,
жемістер, гүлдер, тастар, тұқымдар, кепкен ұрықтар), өсімдіктер мен
хайуанаттардың суреттері бейнеленген картинкалар, үстелде ойналатын ойындар
мен әр қилы ойыншықтар пайдаланылады.
Әңгіме тәрбиешінің сұрақтарынан және оған балалардың қайтарған жауаптарынан
тұрады.
Балалар бақшасының жер учаскесі, әсіресе қалалық жағдайларда, бұл —
ойындардың, серуендер мен сабақтардың орны.
Ағаштар — ұшар басына дейін бұтақтана өсетін, діңі қатты көп жылдық
өсімдіктер.
Бұталар — бірнеше қатты сабақтары бар көп жылдық өсімдіктер
Гүлдер егілетін үйме топырақтардың (клумба) көлемін әр түрлі етіп
(дөңгелек, ұш бұрышты, жұлдызша) жасауға болады, бірақ көлемі баланың қолы
олардын, ортасына дейін жететіндей, яғни диаметрі 70 см-ден артық болмауы
тиіс.
Шағын гүл жүйектері (рабатка) — тік бұрыштанып, жіңішкелеу келген ұзынша
гүл тізбектері — құрылыс маңындағы ойын алаңдарындағы жолдардың бойына
орналастырылады. Рабатканың ені 50—80 см, ұзындығы — 2 м және одан да ұзын
болады.
Гүлді-сәндік өсімдіктер. Бір жылдық, екі жылдык және көп жылдық гүлді-
сәндік өсімдіктер болады
Үй жауарлары- адамға пайда келтіріп, үй шаруашылығында тіршілік ететін және
өсіп-өнетін жануарларды үй жануарлары дейді
Жабайы аңдар-табиғи жағдайларда тіршілік етіп, азық пен баспананы адамға
тәуелсіз өздері табатын жануарларды жабайы жануарлар дейді
Күздің басталуы мен аяқталуы - күн мен түннің күзгі теңелу
(21-23 сентябрь) күні күздің астрономиялық басталуы болып есептеледі.
Күннің қысқы тоқырау күндерінің бірі — 22 декабрь күздің соңы деп
саналады
Жапырақтармен ұйымдастырылатын ойындар -тәрбиеші жапырақ түскен уақытта
серуенде жүріп түстерінің атын (қызыл, сары) ажыратып, көлемін анықтауға
(үлкен, кішкене) жаттықтыру үшін балаларға жапырақтармен ойын өткізеді.
Еңбек дағдыларына тәрбиелеу - балабақшаның сәбилер тобындағы табиғат
мүйісінде мөңке, тұқы немесе алтын балық салынған аквариум және тез өсіп,
ұзак гүлдейтін, жапырағы қалың бөлме өсімдіктерінің (фикус, бальзамин,
қазтамақ) бірнешеуі болуы керек.
Ауа райын бақылау - күнделікті серуен кездерінде балалардың назарын ауа
райының қандай күйде екеніне (жылы ма, әлде суық па, желді ме, әлде тымық
па, аспанның түсі қандай, жауын-шашынды ма, болса қандай жауын-шашын
екеніне) аударып отыру керек.
Ағаштарды бақылау. Күзде ағаштардың әдемілігіне балалардың назарын аударып,
өздері білетін ағашты (қайыңды, үйеңкіні немесс басқасын) қарап көру, бұл
ағаштың жапырақтары жазда қандай түстес болғанын, қазір қандай түске
өткенін сұрау керек. Жапырақтардың қайдан және қайда түсетінін, реңі қандай
екенін балалардан сұрау керек
Гүлзарды аралап көру. Гүлдер өскен клумбалаларды аралау кезінде тәрбиеші
олардың кейбіреулерін (георгина, қырмызы гүл, флокс) атап, қиып алады,
балалармен бірге гүлдің пішінін (оның неге ұксайтынын), түсін қарап,
балаларға гүлді иіскетеді. Осыдан кейін клумбадан қандай да бір гүлді іздеп
табуды және гүл шоғын жасауды ұсынады. Балалар басқа өсімдіктердің ішінен
осы өсімдіктерді айыра білуі тиіс.
Бақшаны аралап көру және түсім жинау. Балалардың овощтар жайындағы
түсініктерін кеңейту үшін бақшаға экскурсия жүргізіледі. Тәрбиеші
жүйектерді аралап көруді ұсынады.
14.Дәрістер
№1дәріс.
Тақырыбы:Кіріспе
Дәрістің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғ а т п е н т а н ы
с т ы р удың маңызждылығымен танысу
Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны:
1.Табиғат, оның адамдар өміріндегі маңызы.
2.Балаларды табиғатпен таныстырудың маңызы
3.Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғ а т п е н т а н ы с т ы р у.
4.Балаларды табиғатпен таныстырудың тәрбиелік-білімдік міндеттері.
5.Тәрбиешіге қойылатын талаптар.
Табиғат, оның адамдар өміріндегі маңызы. Табиғат — органикалық (тірі)
және органикалық емес (өлі) дүниелері бар бүкіл әлем. Бүкіл өмірлік
процестер Жердің жоғарғы қабатында — б и о с ф е р а д а болып жатады, оның
құрамды бөліктері тірі организмдер — өсімдіктер мен жануарлар дүниесі және
адам.
Тірі табиғат денелерінің өлі табиғаттан негізгі айырмашылығы —
заттардың алмасу процесінде тірі дененің өсуі, дамуы, көбеюі болып
табылады. Әлі дене сыртқы ортаның өзара әсерінен өздігінен қайта
жаңармайды, бұзылады да, өлі материяның басқа бір түріне ауысып отырады.
Организмнің орта жағдайларына икемделуі — табиғаттың мезгілдік
құбылыстарынан, жануарлар мен өсімдіктердің мүше құрылыстарынан, сондай-ақ
қозғалудың әр түрлі тәсілдерінен, қоректенулерінен, жапуарлардың
қылықтарынан, өсімдіктердің жарықты, дымқылды, ауаны, температураны
түрліше қажет етулерінен көрінеді.
Ш и п а л ы табиғат. Ол адамды сауықтыруда үлкен роль атқарады: жасыл
өсімдіктер ауадағы көмір қышқыл газын өз бойьша сіңіреді де оттегін бөліп
шығарады. Ормандардың ауасы ірі өндірістік қалалардың ауасынан 200 есе таза
екендігі анықталған.
Форманың бояу мен дыбыстың әдемілігін және үйлесімділігін қабылдау,
табиғатта болып жатқан құбылыстарды бақылау қуаныш сезіміне бөлеп, зор
қанағат береді.
Табиғат б а ғ а л ы ө н е р т у ы н д ы л а р ы н жасауда үлкен роль
атқарады. Ақындар, жазушылар, суретшілер, музыканттар өз шығармаларын оны
суреттеуге және жырлауға арнайды.
Табиғат — т а н ы м н ы ң қуатты қ а й н а р б ұ л а ғ ы. Оның күрделі
органнзмдерін зерттеп білу — техникаға, өнертапқыштар мен жаңашылдарға
құралдар жасауға тетік болып танылады. Адамдар өмірінде табиғаттың
маңызы зор және сан алуан. Табиғат — адамның м а т е р и а л д ы қ ж ә н е
м ә д е н и е т і л і к те р і н і ң қ а й н а р к ө з і.
2.Балаларды табиғатпен таныстырудың маңызы. Балалар әрқашан да және
барлық жерде табиғатпен қандай да болсын белгілі бір қарым-қатынаста
болады. Жасыл ормандар мен жайылымдар, әдемі гүлдер, көбелектер, қоңыздар,
құстар, аңдар, көшпелі бұлттар, жапалақтап жауған қар, бұлақтар, тіпті
жазғы жаңбырдан кейінгі шалшықтар — соның бәрі балалардың көңілін аударады,
қуантады, олардың жетілуіне мол азық береді.
Орманда, көгалда, өзеннің немесе көлдің жағасында ойнау,
саңырауқұлақтар, жидектер, гүлдер теру, жануарлар мен өсімдіктерді күту
және бақылау балаларға шексіз қуаныш әкеледі. Адам бала кезінде шомылған
өзенін, ала көбелекті қуалап, гүл терген көгалын еске алып, өмір бойы
есінде сақтайды. Табиғатка үңіле қараудан, балалар ойнайтын орындарға
күштарлықтан өз өлкесіне, туған табиғатына, Отанына деген сүйіспеншілігі
пайда болып, жетіле түседі, патриоттық сезімге тәрбиеленеді.
Гүлдер мен жемістердің түрі, пішіні, иісі, құстардың сайрауы,
бұлақтардың сылдыры, судың шалпылы, шөптің сыбдыры, құрғақ жапырақтардың
судырлауы, қардың аяқ басқан сайын сықырлауы — осының бәрі балалардың
табиғатты сезінуіке мүмкіндік береді және олардың эстетикалық сезімін,
сенсорлық тәрбиесін дамытудағы бай материал қызметін атқарады.
Табиғатты шын мәнінде қандай болса, сол қалпында көріп, еститін бала
кездегі ептілік — балалардың оған деген қызығушылығын арттырады, білімін
кеңейтеді, мінез-құлқын, ынта-ықыласын қалыптастыруға ықпал етеді. Бүған
көптеген табиғат зерттеуші-ғалымдар-дың (Қ. А. Тимирязевтің, И. В.
Мичуриннің), жазушылардың, суретшілер мен композиторлардың (А. Пушкиннің,
М. Пришвиннің, И. Левитанның, П. Чайковскийдің т. б.) өмірбаяндары біздің
көзімізді жеткізеді.
3.Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғ а т п е н т а н ы с т ы р у.
Балаларда шындықты дұрыс көрсететін білімдердің болмауы — оларда жоққа
сенушілік пайда болуына әкеліп соқтырады. Балалардың жануарларға деген
қатігездігінің, бақаларды, кірпілерді, пайдалы насекомдарды т. б. қырып,
өлтіруінің себебі олардың жануарлар жөніндегі теріс түсініктерінен болады.
Бұл тек табиғатқа ғана зиян келтірмей, балалардың психикасына да теріс әсер
етеді, оларды қатігездендіріп жібереді. Ұялап қалған теріс түсініктерді
түзеу жаңа, дұрыс түсініктерді сіңіруден анағұрлым қиын. Міне, сондықтан
да балалардың мектеп жасына дейінгі кездің өзінде-ақ табиғат жөнінде дұрыс
мәлімет алуы өте маңызды.
Табиғат құбылыстарын балалардың дұрыс қабылдауы үшін, олардың табиғатты
қабылдау процесін бағыттау қажет. Балаларды табиғатқа жақындастырмайынша
және оны балалар бақшасының оқу-тәрбие жұмысына кеңінен пайдаланбайынша,
мектеп жасына дейінгілерді ақыл-ой, эстетикалық, адамгершілік, еңбек және
дене тәрбиесі жағынан жан-жақты жетілдіру міндеттерін шешуге болмайды.
4.Балаларды табиғатпен таныстырудың тәрбиелік-білімдік міндеттері. «Балалар
бақшасындағы тәрбие бағдарламасына» сәйкес балаларды табиғатпен таныстыру
процесінде өзара тығыз байланысты білімдік және тәрбиелік міндеттер жүзеге
асырылады.
Ақыл-ой тәрбиесінің негізгі міндеті —балаларға өлі табиғат туралы,
өсімдіктер, жануарлар және балалардың сезіммен қабылдай алатын объектілері
мен құбылыстарының арасындағы қарапайым байланыстар жөнінде білім беру.
Ақыл-ой тәрбиесінің ажырамайтын бөлігі—сенсорлық мәдениет. Ол
анализаторды (талдауларды) жетілдіруге, балаларда сезімдік тәжірибе
жинақталуына бағытталған, ол келесі талдаулардың, табиғаттанудағы қарапайым
ұғымдарды қалыптастырудың негізі болып саналады.
Балалардың білімді меңгеруі — олардың танымдық қабілеттерінің, сенсорлық
аппаратының, логикалық ойлауының, зейінінің, тілінің, байқағыштығының,
білуге құмарлығының дамуымен тығыз байланысты болуы тиіс.
Ойды дамыту және материалистік дүниетанымдылықтың негізін қалыптастыру
үшін балаларды табиғаттағы заттармен және құбылыстармен таныстыру, байқаған
құбылыстарына түсініктер іздестіруге үйрету және олардың арасындағы
байланыстылық пен өзара катынастарды жете түсінуге балаларды баулу. Ақыл-ой
табиғат құбылыстарының арасындағы өзара себеп-салдарлық қатынасты түсіну
процесінде жетіледі.
Бақылауға, яғни табиғат құбылыстарына белгілі бір мақсатпен қарауға
үйрете отырып, біз балалардың жалпы ақыл-ойының жетілуімен тығыз байланысты
болатын және «балалардың оқуға дайындығының» елеулі шарты болып табылатын
зейінін дамытамыз.
Табиғатқа деген ынта-ықыласты да тәрбиелеу қажет. Тәрбиеші жануарлар мен
өсімдіктердің сыртқы түріне, қимылына, қылықтарына балалардың назарын
аударып, қалай бақылау керектігін көрсете отырып, балалардың табиғат
жөніндегі білімін ғана емес, жануарларға деген көзқарастарын да
қалыптастырады. Тек әрқашан да баланың жасын ескеру қажет және оның көңілін
сол заттың немесе құбылыстың несі қызықтыратынын да білу керек.
5.Тәрбиешіге қойылатын талаптар. Мектеп жасына дейінгі балалар
мекемелерінін, педагогынан, балаларды табиғатпен таныстыру үшін, табиғат
жөніндегі әр түрлі ғылымдар саласынан білімніқ мол қоры болуы, оның
даму заңдылықтарын түсіну, табиғаттағы заттар мен болып жаткан
құбылыстардың арасындағы өзара байланысты материалистік диалектика
тұрғысынан дұрыс түсіндіре білу талап етіледі. Әсіресе өзі тұратын жердің
табиғатымен танысу маңызды: мерзімдік өзгерістерді бақылап отыру, календарь
жасау, көбірек таралған есімдіктер мен жануарларды анықтап, тануды үйрену,
оларды қайдан кездестіруге болатынын білу.
Балаларды табиғатқа белсенділікпен және ұқыпты түрде қарауға
тәрбиелеу балалар бақшасындағы жануарлар мен өсімдіктерді күтуге
көмектеседі. Тәрбиешіден тірі табиғат мүйісін ұйымдастыра білу, өсімдіктер
мен жануарлар табиғатта қалай өмір сүрген болса, соған ұқсас жағдайларды
жасау талап етіледі. Мұнан басқа оның балалар бақшасы учаскесі мен тірі
табиғат мүйісіндегі өсімдіктерді өсіруге агротехникалық әдістерін және
жануарларды бағып-күтуді меңгеру керек.
Тәрбиешінің өз үлгісі балаларды еңбек дағдыларына тәрбиелеуде шешуші
ықпал етеді. Балаларда табиғат туралы білім мен эстетикалық сезімнің
қалыптасу процесінде тәрбиешінің өзінің де табиғаттың сұлулығын тануға және
оған сүйсінуге деген ынтасы мен іскерлігінің зор мәні бар. Табиғатты
сүйетін тәрбиеші қажетті білімдер мен ше-берліктерді, сондай-ақ жұмыстың
негізгі әдістерін меңгере отырып, табиғатты баланың жан-жақты жетілуіндегі
кұдіретті фактор ете алады.
Бақылау сұрақтары.
1. Табиғат дегеніміз не?
2. Табиғаттың адамдар өміріндегі маңызы қандай?
3. Балалар тәрбиесіне табиғат қандай ықпал етеді?
4. Балаларды табиғатпен таныстыруды неліктен мектеп жасына дейінгі
балалардан бастау керек?
5. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру кезінде қандай
міндеттер (ақыл-ой, адамгершілік, дене және эстетикалық тәрбиеде) жүзеге
асырылады?
6. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыруда тәрбиеші нені
білуі, не нәрсеге шеберленуі керек?
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
3.Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
4. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
5. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
№2 дәріс
Тақырыбы: Жергілікті өлкенің (қаланың, ауданның) табиғаты.Табиғатты қорғау.
Дәрістің мақсаты: Жергілікті өлкенің (қаланың, ауданның) табиғаты,
табиғатты қорғау жолдарымен танысу
Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны:
1.Табиғатты қорғау
2.Демалу және емдеу орындарын қорғау.
3.Табиғаттың әдетгегі көріністерін, сирек кездесетін және көрікті
объектілерін қорғау.
Жерді және жер қойнауын қорғау. Жер — халықтың мол дәулеті. Барлық
жер, әсіресе егістік жер, ауыл шаруашылығындағы негізгі өндіріс құралы
есебінде қорғауға жатады.
Колхоздар, жерді басқа да пайдаланушылар сияқты, жерді тиімді
пайдалануға, оған ұқыптылықпен қарауға, оның құнарлылығын арттыруға
міндетті.
Колхоздарға, совхоздарға және басқа да ұйымдарға агротехникалық
шараларды жақсы пайдалану, тыңайтқыштарды дұрыс салу мақсаттарында өздеріне
бекітіліп берген жер топырағының ерекшеліктерін білулері қажет.
Жер қойнауы халық шаруашылығын минералдық шикізатпен және отынмен
қамтамасыз етудің қайнар көзі болып табылады. Пайдалы қазбаларды тиімді
пайдалану, оларды өндірудің ғылыми-техникалық ережелерін қатаң сақтау
қажет.
Суды және атмосфералық ауаны қорғау. «Сулы жер — нулы жер», «Су бар
жерде кекөніс бар» деген қанатты сөздер бар: Су мен атмосфералық ауа — жер
бетіндегі тіршіліктің шарттары. Жер бетіндегі және жер астындағы сулар мен
ауаның бәрі құрып кетуден, бітеліп қалудан және ластанудан қорғауға
алынады.
Өнеркәсіп кәсіпорындарының тазартылмаған суды су қоймаларына ағызып
жіберуіне рұқсат етілмейді. Су тазалайтын құрылыстарды орнатуға
миллиондаған сом қаржы бөлінеді. Ауаның ластануымен күресу мақсатында
зиянды газдарды т. б. сүзіп алу үшін арнайы қондырғылар орнатылуда.
Өсімдіктер дүниесін қорғау. «Орманды кім кессе, ол орынды сол
құрғатады, ол жерден бұлтты да қуады, өзіне құшак-құшақ қайғы әзірлейді»,
«Орман көп болса,— бүлдірме, аз болса,— сақта, ал жоқ болса,— отырғыз»,
«Орман-тоғай — бүкіл өлкенің көркі», «Өсімдік — жердің сәні»,— дейді халык.
даналығында.
Орманның экологиялық маңызы өте зор. Ол табиғат комплексінің құрамды
бөлігі бола тұрып, биосферадағы табиғи процестерді реттейді, ауа райы мен
өзендердің тасуына ықпал етеді, топырақты эрозиядан (жер қыртысының
бүлінуінен) алдын ала сақтайды. Орман көптеген жыртқыштардың, құстардың
және тағы басқа жануарлардың тіршілік ететін және тамақтанатын жері және
адамның эстетикалық қажетін қанағаттандыратын, демалатын орыны болып
табылады.
Ормандарды сақтауға және қалпына келтіруге ерекше көңіл бөлінеді.
Өнеркәсіп үшін тек қана қалын. орманды аудандарда ғана рұқсат етілетін
болды. Егін қорғайтын орман алқаптарындағы, сондай-ақ өзендер мен көлдердің
жағаларындағы ағаштарды кесіп алуға тыйым салынған. Ормандарда және
парктерде өрт қауіпсіздігі ережелерін қатаң сақтау барлық кәсіпорындар мен
азаматтардан талап етіледі. Ормандарда орман бүлдірушісін (гусеницаны)
жоятын «орман санитарларын»— құмырсқаларды есепке алу және оларды таратып,
жерсіндіру жөнінде зор жұмыстар жүргізіліп жатыр.
Жануарларды қорғау. Пайдалы жануарлар, сондай-ақ сирек
кедесетіндері мен жойылып бара жатқандары мемлекеттік қорғауға алынады.
Жануарларға қалыпты жағдайлар жасау үшін, оларды аулауға қорықтар мен
заказниктерде ғана тыйым салынып қоймайды, олардын, мекендейтін басқа да
орындарында, мысалы, құстың жұмыртқа басатын және балапандарын өсіретін
кезеңдерінде де аулауға тыйым салынған. Ұрғашы аңдарды балаларын баулып
жүрген кезеңінде аулауға, балықтарды уылдырық шашқан уақытта ұстауға заңмен
тыйым салынады.
Жануарлардың бағалы түрлерін көбейтуге питомниктер ұйымдастырылады.
Пайдалы құстар мен аңдарды қуаңшылық кездерде тамақ беріп асырайды. Аңшылар
еліктерге, қояндарға арнап шөп шабады, қабандарға арнап картоп, сүлы
өсіреді, шілдерге, құрларға шетен жинайды. Бұландар мен қояндарға қысқы
азық үшін тұздалған жемдер әзірлейді.
Біздің еліміздің территориясын мекендейтін көптеген жануарлар «Қызыл
кітапқа»» енгізілген, мысалы, аңдардан— қоңыр және ақ аюлар, солтүстіктің
жабайы, теңбіл бұғылары, морждар, зубрлар, құндыздар, жолбарыстар,
қабыландар, қызыл қасқырлар; құстардан — шымшықтар, бөденелер, саңырау
құрлар, раушан шағалалар, бүркіттер мен сұңқарлардың кейбір түрлері;
насекомдардан — орманның сары құмырсқалары және фаунаның кейбір түрлері.
2.Демалу және емдеу орындарын қорғау. Еңбекшілердің демалатын және
емделетін орындарындағы табиғатты (ағаш отырғызылған парктерді, қорғағыш
алқаптарды, қарағайлы ормандарды, жаға-жайларды, минералды бұлақтарды),
сондай-ақ туристік маршруттар аймағын ерекше ұқыпты қорғау қажет.
Мұндай жерлерді дұрыс сақтап, жақсарту үшін алдын ала көгалдандыру
ескеріледі. Жағалаулардың мүжілуін, опырылып құлауын, шайылып кетуі мен
бұзылуын алдын ала ескертетін жұмыстар жүргізіледі; демалатын және емдейтін
орындарды ластауға тыйым салынады.
3.Табиғаттың әдетгегі көріністерін, сирек кездесетін және көрікті
объектілерін қорғау.Табиғи парктерді — бұл көріністерді келешек ұрпаққа
сақтап қалу үшін Отанымыздың ең көрікті жерлерінен жасау белгіленген,
сондай-ақ ондаған ормандар мен өзендерге ешкімнің қолы тимеуі қамтамасыз
етілген. Табиғаттың қол тимеген түкпірлері — оны зерттеуге арналған
лаборатория. Қорғауға көрікті орындар — тоғайлар, өзендер, сарқырамалар т.
б. жатады. Оларда табиғатты шаруашылық мақсатқа пайдалану рұқсат етілмейді
немесе белгілі бір мезгілмен шектелінетін мемлекеттік қорықтар мен
заказниктердің тәртібі орнатылған.
Бақылау сұрақтары.
1.Табиғатты қорғау неліктен мемлекеттік маңызды іс болып
саналады?
2.Табиғаттың қандай объектілері қорғауға жатады?
3.Өз облыстарыцның (өлкелеріңнің, аудандарыңның) қандай өсімдіктері мен
жануарлары «Қызыл кітапқа» жазылған?
4. Балалардың табиғатқа деген сүйіспеншілігін қалыптастыруда балалар
бақшасының қандай ролі бар.
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
3.Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
4. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
5. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2.Папорков М.А. Учебно-опытная работа на пришколъном участке. Пособие для
учителей. М.,Просвешение,1980.
3.. Қ.Аймагамбетова. Бастауыш сыныптарда табиғаттануды оқыту методикасы.
Алматы. Мектеп. 1974. — 68 б.
№3 дәріс
Тақырыбы: Жергілікті өлкенің (облыстың, ауданның) табиғатын зерттеу
Дәрістің мақсаты: Жергілікті өлкенің (облыстың, ауданның) табиғатын зерттеу
ерекшелігімен танысу
Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны:
1. Зерттеуді ұйымдастыру.
2.Ландшафт туралы ұғым.Ауа райы
3.Өсімдіктерге анықтама беру
1.Зерттеуді ұйымдастыру. Өзіңнің туған ауылыңның, қалаңның табиғатын
сүю, тұрған жерді қадірлеу — Отанға деген сүйспеншілікті қалыптастырудың,
патриоттық сезімге тәрбиелеудін, негізі. Табиғатқа ұқыпты қарауға, оның
байлығын молайтуға деген ынталылықты ең балғын шақтан бастап тәрбиелеу
қажет. Тек жақсы білгеніңді, өз іс-әрекетіне қатыстыларды ғана сүюге
болады. Тәрбиеші алдында тұрған міндет:— балаларды табиғатқа араластыру,
оны сезім мен әрекет арқылы қабылдауларына мүмкіндік беру. Балаларды
табиғатты бақылауға және оның қарапайым көріністеріндегі қызықты нәрселерді
көре білуге жануарлармен және өлі табиғат құбылыстары арасында көзге
көрінетіндей байланыстар орната білуге үйрету қажет. Егер тәрбиеші
жергілікті жердің табиғаты мен ондағы ересек адамдардың қызметін өзі
білетін болған жағдайда ғана бұл міндеттерді орындай алатын болады.
Жергілікті өлкені зерттеу мазмұнына сол жердің көріністерімен
таныстық жатады, бұл яғни табиғаттың белгілі бір құбылысын бақылауды,
өсімдіктерін табуды, балаларға таныстыру үшін белгіленген жануарларды
кездестіруді қай жерден және қашан білуге болатындығы; сол жердің,
өлкенің топырақ-ауа райының ерекшеліктерімен, табиғатындағы маусымдық
өзгерістермен және олардың негізгі сипаттамаларымен таныстыру. Сол жердің
ауыл шаруашылығындағы ересек тұрғындар қызметінің мазмұнымен, ауыл
шаруашылық өндірісін арттыру және дамыту жөніндегі үкімет шараларының
мазмұнымен таныстыру —жергілікті өлкені зерттеу ісінің маңызды да ажырамас
бөлігі болып табылады.
2.Ландшафт туралы ұғым
Географиялық (немесе ландшафтылық) зоналар табиғат жағдайлары бір-
біріне ұқсас біраз кеңістікті қамтиды. ТМД-елдері құрылығы солтүстіктен
оңтүстігіне қарай мынадай ландшафтылық зоналарға бөлінеді:
полярлық, тундралық, қоңыржай белдеу ормандары, далалар, шөлдер,
саванналар, тропиктік ормандар, экваторлық.
Ландшафтылық зоналарды шағын екі зонаға бөледі. Мысалы, қоңыржай
белдеу ормандар зонасын мынадай шағын зоналарға бөледі: тундра орманы,
тайга, аралас және жалпақ жапырақты ормандар.
Ландшафт — өзінің құрылымына қарай басқа учаскелерден айырмасы бар,
табиғи шекарасы шектеулі, шамамен онша үлкен емес жер учаскесі. Ландшафтың
компоненттері — рельеф, ауа райы, жер қыртысы, сулар, өсімдіктер мен
жануарлар дүниесі — бір-бірімен өз-ара күрделі қарым-қатынаста және
икемделушілікте болады. Сөйтіп, мысалы, ауа райы — ландшафтың маңызды
компоненті екендігі белгілі, ол — сол жердің жоғарғы қабатының формасына,
оның су қашаларына жақындығына едәуір байланысты; өз кезегінде ауа райы
өзендердің режиміне, жер қыртысының өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің
пайда болуына әсер етеді. Ландшафтың кескінін негізінен өсімдіктер жасайды
да, олар ауа райына, топыраққа, жергілікті жердің рельефіне байланысты
жердің жоғарғы қабатына кеңінен орналасады. Жануарлар құрамы рельефке, су
қоймаларына, ауа райына, бірақ бәрінен гөрі жергілікті жердің өсімдіктеріне
көп байланысты: олар жануарларға баспана, ал олардың көптеген түріне азық
та береді.
Компоненттердің біреуінің өзгеріске ұшырауының салдарынан бүкіл
ландшафт та өзгереді. Организмдер мен өлі құрылымдар бір-біріне мыңдағаи
жылдар бойы бейімделген, сондай-ақ олардың арасында өзара байланыстар да
қалыптасқан. Осы өзара байланыстарды зерттеу адамның табиғатты меңгеруіне
көмектеседі.
Ауа райы — атмосфераның сол жердегі төменгі қабатының белгілі бір
уакыт ішіндегі физикалық жағдайы. Үнемі құбылып, кейде тәулігіне бірнеше
рет өзгеріп тұру ауа райына тән сипат болып табылады, бұл өзгерістер ауаның
температурасының, қысымы мен дымқылдылығының өзгерулері арқылы көрінеді.
Олардың белгілі бір үйлесім тапқан көздерінде тұман, бұлт, жаңбыр, қар,
бұршақ, шық, қырау, қатқақ т. б. сияқты физикалық құбылыстар пайда болады.
Ауа райын өзгертетін себептерді және оларды алдын ала көре білу тәсілдерін
метеорология зерттейді.
Ауа райы қызметінің негізгі міндеті — транспорт, ауыл шаруашылық
қызметкерлерін, кейбір басқа да кәсіпорындарды төніп келе жатқан стихиялық
апаттар жөнінде (дауыл, боран, тайфун) дәл хабармен қамтамасыз ету.
Қазақстанда орналасқан көптеген метеорологиялық станциялар ауаның
температурасын, қысымы мен ылғалдылығын күніне бірнеше рет өлшейді,
атмосферадағы әр түрлі құбылыстарды белгілейді..
Жергілікті жердің ауа райын бақылау және оның өзгерістерін алдын ала
айту. Радио бізге ауа райының мәліметін күніне бірнеше рет хабарлайды.
Бірақ жекелеген микроаудандарда оның алдын ала айтқан өзгерістері үнемі
ақтала бермейді, үйткені кейбір құбылыстар тікелей жергілікті жерден
шығады. Сондықтан нақтылы бір ауданның ауа райын алдын ала айту — кейде тек
жергілікті жерді бақылаудың негізінде ғана болады. Табиғат құбылыстары
өзара байланысты әрі өзара үйлесімді болғандықтан, жергілікті белгілер ауа
райының алғашқы жаршысы болады. Сөйтіп, жауын жауар алдында қарлығаштар мен
сұр қарлығаштар жердің бетіне жақын ұшады, өйткені ауадағы ылғалдық
көбейген кезде, олар қоректенетін насекомдар жерге жақын жүреді.
Ауа райын табысты түрде бақылау үшін, желдің бағыты мен күшін анықтап
білу, бұлттарды ажырата білу, шықтың, қыраудың, тұманнын, және көк
күмбезіндегі жарық құбылыстардың пайда болуын белгілеп ала білу керек.
Бақылаған құбылыстарды ауа райының келесі болатын өзгерістермен салыстыра
отырып, оны алдын ала 6 сағаттан 12 сағат, ал кейде бір тәулік бұрын айтуды
үйренуге болады. Ауаның температурасын термометрмен өлшейді.
Желдің бағытын бақыла үшін флюгерді пайдаланады. Горизонт бағытын
біле отырып, түтіннің бағытына, ағаштардың шайқалуына, судың бетіндегі
толқындарға, бұлттардың көшуіне қарап, желдің бағыты туралы айыруға болады.
Бұлттылық. Бұлттылықты бақылаған кезде бұлттардың аумағы мен түрін,
олардың бағытын белгілейді.
Бұлттардың аумағын «ашық», «бұлтты», «бұлыңғыр» деген сөздермен
белгілеп немесе он баллды система бойынша бағалап, бүкіл аспан тұтас
бұлттармен — 10-қапталған, жартысына жуығын — 5 т. б. бұлттар қаптаған деп
көзбен анықтауға болады.
Бұлттардың көшу бағытын қозғалмайтын заттарға: биік ағаштарға,
бағаналарға, діңгекке, үйлердің бұрыштарына қарап анықтайды.
Бұлттардың түрі.
Шарбы бұлттар—10—12 км биіктікте пайда болатын ең биік бұлттар: ол
мұз кристалдарынан құралады; түрі ақ қауырсындар, жіптер, талшықтар сияқты,
жартылай мөлдір және күнді, ай мен жұлдыздарды жаппайды.
Қаз бауыр бұлттар да мұз кристалдарынан тұрады; аспан жарығының
дискілері (дөңгелегі) көрініп тұратын, сүттей аппақ қабатпен бүкіл көкке
созылады.
Ақша бұлттар — ақ түсті кішкене бұлттар, мұз кристалдарынан тұрады.
Ұшпа бұлттар — көктемде, жазда және күзде 10 км-ге дейінгі биіктікте
пайда болады; әдемі ақша қардай тегіс күмбезденіп келген бұлт түйдектері;
әдетте ертеңгісін немесе түске жақын көрінеді, ал кешке қарай жоғала
бастайды — ериді; ауанын, тым жоғары кө-теріліп бара жатқан ағысына
кездесқенде тез биіктей түседі, мұнарланып түнереді, немесе оларды қатты
нөсерлі, түнерген қара бұлттар дейді.
Жабағыдай тұтасқан ұшпа бұлттар көк жүзін толқындандырып тұрғандай
түйдек бұлттар түрінде кешке қарай пайда болады, ол су тамшыларынан тұрады,
бірақ жаумайды.
Жабағыдай тұтасқан жауын бұлттары — аспанды торлап жататын ең төмендегі
сұр бұлттар.
Жауын-шашын. Ұзақтығына және өнімділігіне қарай жауын-шашынды: нөсерлі
жауын, ақ жауын, сіркіреген жауын деп бөледі.
Н е с е р л і ж а у ы н өткінші болғанымен, көп жауады, жаңбырдың ірі
тамшылары, қардың үлкен жапалағы немесе нөсерлі бұлттардың бұршағындай
(күннің жиі күркіреуімен) болып түседі.
А қ ж а у ы н — жауынның тамшылары едәуір ірілеу немесе қар
жұлдызшаларындай болады, кейде бірнеше күнге дейін созылады да, қатпарлы
жауын бұлттарынан жауады.
Сіркіреген жауын — жақбырдың өте ұсақ тамшылары немесе баяу түсетін қар
түйіршіктері түрінде бұлттардың төменгі қабаттарынан жауады.
Топырақ
Топырақ және оның құнарлығы жөніндегі ұғым. Топырақ дегеніміз- өнім беруге
қабылеті бар, жер қабығының жоғарғы қабаты. Топырақ ауа райының, өсімдік
пен жануарлар дүниесінің және адамның іс-әрекеті арқылы тау жыныстарынан
пайда болады. Тау жыныстарының желге мүжілуі нәтижесінде борпылдақтарға
(құмға, сазға)айналады, тірі организдердің қалдықтры бөлінеді және
микроорганизмдердің көмегімен шірінділер жасайды, бұл — топырақтың
физикалық сапасын жақсартады, өсімдіктерді қо-ректендірудің негізгі көзі
болып табылады.
Топырақтың құнарлылығы оның суды жұту, өткізу және бойына сіңіру,
минералдық заттар мен шірінділерді қорландыру қабілетіне байланысты.
Топырақтың құрамдары мен қасиеттері. Топырақ органикалық (шірінділерден
және өсімдіктер мен жануарлардың әлі де ажырамаған бөліктерінен) және
минералдық заттардан, тау жыныстарының сынықтарынан, құмнан, саздан, әктен
және басқа да компоненттерден тұрады.
3.Өсімдіктерге анықтама беру
Тамыр
Тамыр негізінен үш қызмет атқарады: топырақтағы өсімдікті нығайтады оны су
мен және қоректік заттармен қамтамасыз етеді, тамырда өсімдік организміне
қажетті заттар, мысалы, кейбір белок түзетін амин қышқылдары түзіледі.Тамыр
үстін тамыр түктері қаптап жатады. Олар су мен қоректік заттарды сіңіреді.
Тамыр ұрықта қалыптасады. Тұқым көктеген кезде ұрық тамыры
ұзарып, негізгі тамыр пайда болады, ал одан жанама тамырлар тарайды.
Сабақтар мен жапырақтардан қосалқы тамырлар пайда болады.
Тамыр жүйесінің екі түрі болады: кіндік тамыр және шашақ тамыр .
К і н д і к т а м ы р — сабақтың топырақ ішіне кететін жалғасы. Жіп
тәрізді (беде, кестежусан, зығыр), ұршық тәрізді (сәбіз, қант қызылшасы,
ақжелек) шалқан тамырлы (асхана қызылшасы, шомыр, шалғам), бұтақ тамырлы
(ағаштар, бұталар) түрлері болады.
Ш а ш а қ т а м ы р л а р сабақтың түбінен таралады. Астық түқымдас
өсімдіктер (бидай, қара бидай, т. б.) шашақ тамырлы болып келеді.
Өсімдікте түзілетін қоректік заттардың тамырда жиналуынан (сәбіз,
шалқан, қызылша, т. б.) тамыр жеміс қалыптасады.
Қоректік заттар қосалқы тамырларда да жинала алады. Мұндай түйін
жуандауды тамыр түйіндері (георгин) деп атайды. Мұндай түйіндер ұшынан
қосалқы бүршіктер пайда болады да , олардан өркен дамиды .
Жапырақ
Жапырақта тақта, сағақ және кейде тілше болады. Сағағы болатын
жапырақтарды сағақты жапырақтар деп атайды. Кейбір өсімдіктерде сағақ
болмайды да, жапырақ сабаққа жапырақ тақтасының негізімен (астық тұқымдас
өсімдіктер) орналасады. Мұндай жапырақтарды отырмалы жапырақтар дейді.
Жапырақтар сабаққа үш түрлі болып орналасады: кезектесіп , қарама-
қарсы, шоқты . Әр түрлі өсімдіктерде жапырақ тақтасы да алуан түрлі болады
.Олардың пішіні дөңгелек , сопақ , ұзынша , таспа тәрізді , қандауыр т.б.
тәрізді болып келеді .
Жапырақтың жиектері де түрлі-түрлі: үшкір тісті , ара тісті , жұмыр
тісті , ойыс жиекті болады.
Жапырақ жұмсағынан сосудтар шоғы –жүйкелер өтеді. Олар параллель
жүйкелену (бидай, қара бидай.б.) және торланып жүйкелену (сирень, астра
т.б.деп ажыратылады .
Қоңыржай климат жағдайында көптеген өсімдіктердің жапырағы бір
вегетациялық кезеңде ғана дамиды . Тек қана қылқан жапырақты өсімдіктердің
жапырақтары (қылқаны) 2 жыл (қарағай) және 8-ден 12 жылға дейін (шырша)
тіршілігін сақтайды.
Күзде және жыл маусымдарының жаңбырсыз ыстық кездерінде көптеген
өсімдіктердің жапырақтары түседі. Бұл жапырақ түсу құбылысы деп аталады.
Жапырақ түсу — бұл өсімдіктердің суды аз буландыруға бейімделушілігі.
Өсімдіктерде күзгі жапырақ түсу процесіне әзірлік алдын-ала жүреді.
Жапырақтардағы хлорофилдер ыдырайды. Олар сары, қызғылт сары түске енеді,
бұл каротин және ксантофилл пигменттерінің реңі . Олар хлорофилдерге
қарағанда әлдеқайда тұрақты болады .
Жапырақтың негізгі қызметі — фотосинтез — органикалық зат түзу.
Фотосинтездін , жалпы формуласы :
6СО2+6Н 2О+энергия-→С 6Н 12 Об+6О2 —674 ккал.
Фотосинтез кезінде сіңірілген энергия органикалық зат молекулаларында
қорға жиналады.
Көмір, қышқыл газы қалпына келгенде, оттегі бөлінеді. Бұл процестің
барлығы жарықта өтеді. Фотосинтез процесі хлоропластарда жүреді. Бірақ онда
өсімдік клеткаларынын, барлық тіршілік ететін мүшелері түгел қатысады .
Сабақ
Сабақтын негізгі қызметі: өсімдік кронын ұстап тұру, заттарды
тамырдан жапырақтарға, одан кері қарай өткізу.
Сабақ ішінде өткізгіш система дамыған . Қоректік заттар тек кейбір
өсімдіктерде ғана сабақтарына жинақталады. Сабақ пішіні цилиндр тәрізді
(сарғалдақ. және басқалары), төрт қырлы (қалақай және басқа ерінгүлділер),
үш қырлы (қияқ), жалпақ сабақты (дала өсімдіктері) болып келеді .
Өсімдіктер сабақтарын тік сабақтылар (көптеген шалғындық, бақ және ормандық
өсімдіктер), жатаған сабақтар-(мүк, жидек, қызыл-таспа), төселмелі сабақтар
(жер жидек, шалғындық шай т. б.), өрмелегіш сабақтар (барқыт жүзім) деп
ажыратады .
Дара жарнақты және қос жарнақты өсімдіктердің сабақтарының ішкі
құрылысы әр түрлі .
Қос жарнақты өсімдіктер сабақтарының сырты клеткалардан құралған жұқа
қабат — эпидермиспен қапталған; оның астында алғашцы қабық, оның астында
орталық цилиндр, ол сосуд-талшық шоғынан тұрады, орталығында өзек
орналасқан .
Дара жарнақты өсімдіктер сабағы (негізінен шөптесін өсімдіктер)
қабыққа, өткізгіш ткань мен өзекке жіктелмеген . Сосуд шоқтары сабақтың
бүкіл бойына таралып жатады . Астық тұқымдас өсімдіктердің бірсыпырасының
сабағынын, ортасы қуыс және сосудты шоқтар сабақ шетін ала орналасқан.
Қос жарнақты көп жылдык, өсімдіктер сабағында (ағаштар, бұталар)
бірінші жылдың ақырына қарай камбий қабаты түзіледі. Камбий клеткалары
бөлінген кезде ішке және сыртқа қарай жинақталады . Ішкі клеткалардан
сүрек, ал сыртқыларынан қабық пайда болады .
Камбий клеткалары қыста бөлінбейді . Камбий әрекеті көктемде ғана
күшіне енеді . Клеткалардың бөлінуі күшейеді. Сүректің көктемгі камбий
клеткалары күзгі сүрек камбий клеткаларынан көлемнің едеуір ірілігімен
ерекшеленеді .
Сүректің көктемгі және күзгі қабаттарынан жылдық сақина
қалыптасады. Жылдық сақина арқылы ағаштың жасын есептеп табуға болады .
б) Өсімдіктің генеративтік органдары
Гүлдің құрылысы
Гүлді өсімдіктердің көпшілігінің гүлдері қос жынысты болады, бірақ
дара жыныстылары да бар.
Жабық тұқымды өсімдіктердің гүл құрылысы мына бөлімдерден тұрады:
тостағанша жапырақшалары (тостағаншалары), жапырақшалары (күлте), аталық
және аналық .
Өсімдіктердің көпшілігінің тостағаншасы жасыл болады. Күлте ашық реңді
күлте жапырақшалардан құралады . Аталықтың аталық жіпшесі және екі тозаң
қабы болады . Тозаң қапта тозаңдар (аталық клеткалар) пісіп жетіледі.
Аналық төменгі жуантық бөлігі — түйіні ; ортаңғы жіңішкерек бөлігі— мойны
және жоғарғы бөлігі — аузы болады .
Гүл шоғырлары
Гүлді өсімдіктер бірте-бірте дамыған . Гүлдің көлемінің кішіреюі
оның өскелеңдігінің белгісі .
Табиғатта ұсақ гүлдер өте көп. Көптеген өсімдіктердің ұсақ гүлдері
жинақтала келе гүл шоғырын жасайды .
Кейде гүлдер сабақты бойлай шығады: мысалы, інжу гүл, мойыл, қызыл
қарақат. Мұндай гүл шоғыры шашақ гүл деп аталады. Егер гүл сағағы
бұтақталған гүл шоғырын түзсе, күрделі шашақ гүл делінеді. Сұлының, тарының
және сиреньнің гүл шоғырлары осындай. Егер сабақты бойлай шыққан гүлдердің
гүл сағағы жоқ болса , онда мұндай гүл шоғырын жай масақ дейді , бұған
тартар жапырақ мысал бола алады . Кейде масаққа гүлдер жеке-жеке орналаспай
, оның орнында екінші қатардағы масақтар шыққан болса, мұндай гүл шоғырын
күрделі масақ деп атайды. Барлық масақты астық тұқымдастардың гүл шоғырлары
осындай болып келеді .
Өсімдіктердің тозаңдану түрлері
Гүл орамының қандай мәні бар ? Оның кейбір гүлдерде болып, кейбір
гүлдерде нашар дамуы неліктен ?
Бұл сауалға бір гүлдің аталық тозаңының екінші гүлдін аналығының
аузына түсу тәсілдерін зерттеу арқылы жауап беруге болады. Мұның екі
тәсілі бар:жел арқылы тозаңдану және насекомдар арқылы тозаңдану.
Желмен тозаңданатын өсімдіктердің бастамашысы гүлді өсімдіктер —
жалаңаш тұқымдылар болған. Мысалы , астық тұқымдас және көптеген сүректі
өсімдіктердің тозаңдары да жел арқылы таралады .
Насеком арқылы тозаңданатын өсімдіктердің гүлдері ашық реңді және хош
иісті болады . Насекомдардың гүлдерге қонақтағанда оларға терең бойлап ,
бір гүлден екінші гүлдерге ұшып-қонып жүретіндігі неліктен ? Өсімдік бөліп
шығаратын тәтті шырын насеком арқылы тозаңданатын гүлдерде терең орналасады
. Бұл тәтті сұйықтықты шірне деп атайды. Көбелектердің, бал аралары мен
жабайы аралардың ауыз органдары шірнені соруға бейімделген.
Шірнеден басқа гүлдің ашық реңді күлте жапырақшалары мен хош иісі де
насекомдарды еліктіреді.
Ұрықтану
Тозаңқапта тозаң түйірлері түзіледі. Тозаң түйірінің ядросы екі
ядроға бөлінеді. Тозаң түйірі аналық аузына түсісімен өніп, тозаң
түтікшесін түзеді.
Гүл түйінінде сегіз клеткасы бар ұрық қалтасы орналасады, оның бірі
жұмыртқа клеткасы. Тозаң түтікшесіндегі ядролардың бірі тағы да бөлініп,
екі спермий пайда болады. Олардың бірі жұмыртқа клеткамен қосылады. Бұл
тұқымнан ұрықтың дамуына бастама болады. Қалған спермий орталық
клеткалардың екі ядросымен қосылады. Соның нәтижесінде Эндосперм пайда
болады.
Тұқым
Жалаңаш тұқымды өсімдіктердің, әсіресе гүлді өсімдіктердің тұқымында,
бір клеткалы спорадан өзгеше, аналық өсімдіктен бөлініп, өз бетімен
тіршілік еткенде тіпті өсімдік органдарына: тамырға, сабаққа және
жапырақтарға жіктелген көп клеткалы ұрық болады.
Түқымда ұрықтан басқа қоректік заттар қоры: крахмал, белок және майлар
болады, олар аналық организмнің өнімі. Өсімдік өздігінен қоректене алмайтын
кезде ұрық қоректік заттар қоры есебінен дамып, өседі.
Құрғақ тұқымда барлық тіршілік процестері баяу жүреді. Тұқым бұл
қалпында тіршілігін жоймастан айлап, кейде жылдап жата береді. Ылғалды
ортаға тап болған түқым суды бойына көп сіңіріп, бөртеді де, клеткалары тез
бөліне бастайды. Қоректік заттар ферменттер әсерінен ерімейтін күйден
еритін күйге көшеді .
Жеміс
Жеміс тек жабық тұқымды өсімдіктерде ғана болады. Гүлдердің пішіндері
сияқты олардын, пішіндері де алуан түрлі.
Гүл түйініндегі ұрық бүршіктерінің санына байланысты бір тұқымды және
көп тұқымды жемістер болады. Жемістер егер бұрынғы түйін қабығы жеміс
қабығына ауысқан болса, нақтылы жеміс, ал тұқым сақтайтын қап гүл тұғырдан
пайда болса, жалған жеміс болады (мысалы, жержидек). 99999
Шырынды және құрғаң жемістер болады .
Ш ы р ы н д ы жемістерге: миуалы (қарақат, помидор, тұшала, жүзім, қызамық,
мүкжидек), сүйекті (шие, алхоры, өрік, грек жаңғағы, долана, жестер), миуа
тектес (асқабақ, қияр, қауын„ қарбыз, лимон, апельсин) жемістер жатады.
Қ ұ р ғ а қ жемістер ашылмайтын және ашылмалы болып екіге бөлінеді.
А ш ы л м а л ы құрғақ жемістерге: листовка (сарғалдақ тұқымдастар)
бұршаққап (бұршақ, үрме бұршақ, сары қараған), бұршақын (левкой, шомыр),
қауашақ (көкнәр, қалампыр, лалагүл, жауқазын) жемістері жатады.
Ашылмайтын қүрғақ жемістер мыналар: жаңғақ (жаңғашқа, емен), дәнек (бидай,
қара бидай, арпа т. б.), тұқым ша (күнбағыс).
Бақылау сұрақтары:
1.Жергілікті жердің табиғатын зерттеуді қалай ұйымдастыруға болады?
2.Ландшафт туралы ұғым.Ауа райы Туралы ұғым беріңіз
3.Топырақ пен өсімдіктерге анықтама беріңіз?
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
3.Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
4. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
5. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
№4дәріс
Тақырыбы: Балалар бақшасында балаларды табиғатпен таныстыру бағдарламасы
Дәрістің мақсаты: Балалар бақшасында балаларды табиғатпен таныстыру
бағдарламасымен танысу
Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны:
1.Бағдарламаның мазмұны
2.Бағдарламаның құрылысы
3.Материалдың орналасуы
4.Жұмысты жоспарлау
1.Бағдарламаның мазмұны. Балалар бақшасында мектеп жасына дейінгі
балаларды өлі табиғат заттарымен және құбылыстарымен таныстырады: аспан
әлемімен (күнмен, аймен, жұлдыздармен); аспандағы құбылыстармен (күннің
шығуы мен айдың батуы, ай фазасының ауысуы, күннің ертеңгіліктегі тұратын
орны); сумен — оның қалпының өзгеруімен (қатумен, қар мен мұздың еруімен,
бұлттардың түрімен, жауынмен, қара бұлтпен, шықпен, қыраумен); қатты
денелермен (құммен, сазбен, таспен), олардың қасиеттерімен; а у а м е н,
оның қозғалысымен, желдің бағытымен және күшімен; э л е к т р және жарық
құбылыстарымен (найзағаймен — күннің күркіреуімен, кемпірқосақпен, түсті
жолақтардын, формасы және орналасуымен); өздерінің жер учаскесіндегі, жақын
ормандағы, парктегі, көгалдағы, егістік жерлердегі өсімдіктермен
(ағаштармен, бұталармен, шөп тұқымдас өсімдіктермен және
саңырауқұлақтармен) — өсімдіктердің бөліктерімен, олардың формаларымен,
түсімен, өсу процесіндегі және жыл маусымындағы өзгерістерімен,
өсімдіктерді қорғаумен; жергілікті жерге ең көбірек таралған ү й
жануарларымен (сыртқы түрімен жекелеген мүшелерінідегі құрылысымен және
олардың қозғалу, қоректену, жауларынан қорғану ерекшеліктерінің
байланысымен, жануарлардың мекендейтін орынымен, жылдың әр түрлі
маусымындағы олардың өміріндегі өзгерістерімен жануарлар және оларды қорғау
жөніндегі қамқорлықпен); өсімдіктерді өсіру және жануарларды бағып-күту
жөніндегі еңбекпен.
2.Бағдарламаның құрылысы. Балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып,
табиғатпен таныстыру программасы жинақталып берілген: балалар балабақшада
болған уакыттарының барлығында бір нәрсенің немесе құбылыстың өзімен
бірнеше рет танысады, бірақ әр ретте де кеңірек және тереңірек танысады.
Балалардың нақтылы білімі молаяды және сонымен бірге жалпыланад ы. М ы с а
л ы. Ағаш — бүкіл топтың танысатын объектісі. Ең кішкене балалардан оны
басқа заттардық ішінен бөліп алып, көрсете білу талап етіледі. Сәбилер
тобындағы балаларды ағаштардың белгілерімен — жапырақтарымен, олардың
түсімен және көлемімен таныстырады. Естияр топта мектев жасына дейінгі
балалар ағаш бөліктерінің орналасулары (ағаш діңінде бұтақтар, бұтақтарда —
жапырақтар) жөнінде біледі оларды жапырақты ағаштарды қылқан-жапырақты
ағаштардан айыра білуге уйретеді. Ересек топтарда балалар күннің
суытуымен, жапырақтар түсінің өзгеруі және түсуі немесе күннің жылынуы және
бүрлерден жапырақтардың пайда болуы арасындағы байланысты анықтайды.
Мектепке даярлық тобындағы балалар жапырақтардың гүлдердің, бұтақтардың
бүрлерден өсетінін біледі, жапырақтардың түсуі жөнінде түсініктер алады,
көбірек тараған ағаштарды діңіне, бұтақтарына, жапырақтарына және
ұрықтарына қарап айыра алатын дағдыларға ие болады. Балалар аспан әлемімен
(күнмен, аймен, жұлдыздармен) балалар бакшасында болған кездерінде
танысады.
3.Материалдың орналасуы. Мектеп жасына дейінгілерді табиғатпен
таныстыру балалардың жыл маусымдары арасындағы байланысты
түсінуіне ыңғайлы жүйелілікте жүзеге асырылады. Материал барлық топтарда
(бөбектік жастан басқа) жылдың белгілі бір маусымына сәйкес,
тоқсандар бойынша орналасқан. Әрбір маусымда өлі және тірі табиғат
үшін анығырақ та сипатты құбылыстар бөлінген. Материалдың бұлайша
орналасуы — табиғатта болып жаткан құбылыстарды және жекелеген
құбылыстардың арасындағы байланысты анықтауды, сондай-ақ оларды
бақылаған кездегі қайталанушылығын сезіммен қабылдауын қамтамасыз етеді.
Түсініктер мен ұғымдарды қалыптастыруда сөздің зор маңызы бар.
Балалардың сөздік қорының молаюы және ана тілін меңгеріп алуы — табиғатты
сезіне танумен біртұтас байланыста жүзеге асады. Сондықтан табиғатпен
танысу және тіл дамыту жөніндегі барлық топтардағы материал қосылып, бірге
берілген.
4.Жұмысты жоспарлау. Балалар бақшасында білімдік-тәрбиелік міндеттерді
жүзеге асыру үшін күні бұрын жоспар-тәртіптілікті, жүйелілікті, жұмыстардың
орындалу мезгілін қарастыратын шаралар жүйелі түрде белгіленеді.
Жоспар жасаған кезде міндеттер анықталады және материал «Балалар
бақшасындағы тәрбие программасы» негізінде белгілі бір уақыт аралығына
(тоқсан, ай, екі апта) іріктеліп алынады, сондай-ақ балалардың жергілікті
өлке табиғатынан білімдері де есепке алынады.
Балаларды табиғатпен таныстыруда жүргізілетін барлық жұмысты олардың
зерттеп жүрген құбылыстарында пайда болатын жүйелілікке сай жүргізу керек.
Сондықтан жұмыстың күнтізбелік жоспарын жасау үшін, балаларға табиғаттың
қандай құбылысын қашан көрсеткен жөн екенін анықтап алу қажет. Бұл үшін
өзінің жергілікті жеріндегі түрлі маусымдық құбылыстардың болатын
кезін және ауыл шаруашылығы жұмысын жүргізетін кезді, сондай-ақ
балалар бақшасының төңірегіндегі табиғатты (парктің, сквердің болуын,
орманның, көгалдың жақындығын т. б.), ондағы өсімдіктер мен жануарларды
білу керек.
Бақылау сұрақтары.
1.«Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасындағы» «Мектеп жасына дейінгі
балаларды табиғатпен таныстыру» бөлімінің мазмұны қандай?
2. Бағдарламаның құрылысы неліктен топталып берілген?
3. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстырудағы маусымдылықты
немен түсіндіруге болады?
4.«Балалар бақшасындағы тәрбие бағдарламасында» табиғатпен таныстыру
жөніндегі материал қалай орналастырылған? .
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
3.Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
4. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
5. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
№5дәріс.
Тақырыбы: Балаларды табиғатпен таныстырудың негіздері. Әдістердің жалпы
сипаттамасы
Дәрістің мақсаты: Балаларды табиғатпен таныстырудың негіздері. Әдістердің
жалпы сипаттамасымен танысу
Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны:
1.Танымдағы сезімділік пен тиімділіктің бірлігі
2.Балаларды табиғатпен таныстырудағы көрнекілік және сөз.
3.Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру әдістерінің жалпы
сипаттамасы.
1. Танымдағы сезімділік пен тиімділіктің бірлігі. И. М. Сеченовтың
рефлекстер және И. П. Павловтың жоғары дәрежелі нерв әрекеті жөніндегі
ілімдері танымдық табиғи-ғылыми негіз болып табылады.
Табиғаттағы заттар мен құбылыстардың әсерінен адамда болатын
тітіркенулер бірінші хабар жүйесін, ал оларды білдіретін сөздер екінші
хабар жүйесін құрайды. Таным процесінің сезімдік жағы бірінші жүйесімен
байланысты; ол — түйсік, қабылдау және түсінік формасындағы сыртқы дүние
заттары мен құбылыстарының тікелей сәулесін қамтиды. Дерексіз ойлау екінші
хабар жүйесімен байланысты. Екінші хабар жүйесі тек бірінші хабар жүйесі
арқылы сыртқы дүниемен байланысты жүзеге асырылады, сондықтан түйсіксіз,
қабылдау мен нақтылы түсініктерсіз ойлаудың болуы мүмкін емес.
Танымның сезімділігі мен тиімділігі бір процестің екі жағы болып
табылады. Танымның сезімділігі мен тиімділігінің өзара қарым-қатынасы
дамудың әр түрлі сатыларында әр түрлі сипатта болады.
2.Балаларды табиғатпен таныстырудағы көрнекілік және сөз. Баланың
қоршаған шындықты тануы — табиғаттағы заттар мен құбылыстардың оның сезім
мүшелеріне әсер етуі процесінде көрінетін түйсіктен басталады. Сезімдік
танымның физиологиялық негізі — көру, есту, тері, иіс және басқа
анализаторлардың бірлескен қызметі екенін И. П. Павлов атап көрсетті.
Қабылдауға анализаторлар көбірек қатысқан сайын, түсінік те дәлірек,
молырақ, анығырақ және маңыздырақ болады. Мұнан балаларды табиғатпен
таныстырудың негізінде көрнекілік, табиғаттағы заттар мен құбылыстардын,
олардың сезім мүшелеріне тікелей әсер етуі тиіс деуге болады. Балалардың
объектілерді көруге, ұстауға, естуге, иіскеуге, олардың ауырлығын т. б.
сезуге мүмкіндіктері болуға тиіс.
Үй тұрмысында, серуендерде, ойындарда және еңбек қызметінде балалар
табиғаттағы заттар мен құбылыстардың әсер етуінен сезімдік тәжірибе
жинақтайды. Мысалы, балалар бақшасына кетіп бара жатқан жолда олар ауа
райының жағдайын (суықтығын, жылылығын, ыстықтығын, дымқылдығын) түйсінеді.
Қолдарын жуғанда, суға түскенде, ойнаған кездерінде судың қасиетін
(суықтығын, жылылығын, құйылуын, оған тастардың батып кететінін, ағаш
сынығының қалқып жүретінін) біледі. Әр түрлі жануарларды бағып-күткен кезде
балалар олардың қимылын, кейбір қылықтарын т. б. біліп алады.
Табиғатпен қарым-қатынаста бала оны түсінеді. Бірақ ол әрқашанда
табиғат жөнінде нақтылы түсініктерді ала бермейді. Балалар заттарды әрқашан
ескере бермейді немесе оның маңызсыз бөліктеріне көңіл аударады,
түйсінгендерін дұрыс атамайды. Мысалы, 2—4 жастағы бала аквариумде жүзіп
жүрген балықты көріп, ол «аттап жүріп келе жатыр» немесе «қанаттарын
қағады» дейді. Демек, баланы табиғатпен таныстыруда затты немесе құбылысты
көрсету жеткіліксіз; танымдық процесті басқару қажет деген ұғым туады.
Тәрбиеші балалардың зейінін заттағы басты нәрсеге, олардың атын
білдіретін сөздерге аударуы тиіс. Сезімдік түйсінуден, тек түйсінуге сәйкес
сөзбен атауға болатын нәрсе ғана меңгеріледі. Сезімдік қабылдау —-табиғат
жөніндегі бүкіл білімнің алғашқы көзі, ал санадағы шындықтың дұрыс сәулесі
осы қабылдаумен байланысты сөздердің көмегімен ғана болатынын әр
уақыт есте ұстау керек.
Балалардың түсініктерін қалыптастырудың және олардың сөз байлығын
молайту бір уақытта жүзеге асырылады.
Қабылдаудың дамуы бөлшектенбеген әсерлерден заттар мен кұбылыстардың
сапасына және қасиеттеріне сәйкес ажырату, байланыстыру негізінде
жалпылауға келеді. Әрбір түсінікте жалпылаудың бір көзі болады.
Түсінік — мидың анализдік-синтездік іс-әрекетінің нәтижесі. Олар
табиғаттағы заттар мен құбылыстардың әр түрлі сапалары мен қасиеттерін
бірнеше рет сезініп қабылдау, олардың ішінен айтарлықтай белгілерді және ол
белгілердің сөзбен берілуін ажырата отырып, оларды басқалармен салыстыру
нәтижесінде жасалады. Түсініктер іс-әрекетте — балалардың ойыны мен
еңбегінде — меңгеріледі және тексеріледі.
3.Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру әдістерінің жалпы
сипаттамасы. Табиғатты тануға және балалардың әр түрлі дағдылар мен
іскерлікті алуына басшылық ете отырып, сан алуан методтар мен тәсілдерді
қолданады.
Табиғатты балалардың тікелей қабылдауын және дағдыларды белсенді
меңгеруін қамтамасыз ететін әдістер мен тәсілдерді құрметтеген жөн. Мұндай
әдістерге б а қ ы л а у, эксперимент, еңбек, ойындар жатады. Осылармен
қатар тәрбиешінің сөздеріне негізделген — әңгіме айту, көркем шығармаларды
оқу, табиғи объектілерді көрсету немесе оларды бейнелеу арқылы әңгімелесу
әдістері кеңінен пайдаланылады. Жұмыста пайдаланылған әдіс пен тәсіл,
мысалы, бақылау әңгімелесумен, тәрбиешінін, әңгімесі көркем шығарманы
оқумен, эксперимент еңбекпен қосылып жүргізіледі т. б.
Қандай да болмасын бір әдісті қолдана отырып, тәрбиеші көптеген әр
түрлі ә д і с т е р д і қолданады. Мысалы, әқгімелесуді бақылаумен
ұштастыра өткізгенде ол объектіні балаларға «жақындатады», білетін нәрсені
сұрайды, ойын элементтерін кірістіреді, мақалдар мен мәтелдерді т. б.
қолданады. Бір әдістің өзі әр түрлі методта қолданылуы мүмкін. Мысалы,
салыстыру — бақылау кезінде, дидактикалық ойындарды әңгімелесулерде
қолданылады; бақылаулар мен әңгімелесулер кезінде ойындық әдістер де
қолданылады; көрсету, түсіндіру — еңбек дағдыларына үйреткен кезде,
тәжірибе жүргізген кезде тағы басқаларда. Тәсілдер мен әдістердің алуан
түрлілігі мен тиімділігі тәрбиешінің шеберлігін сипаттайды.
Әдістер мен тәсілдерді таңдап алу программаның мазмұнына және мектеп
жасына дейінгі балалар мекемелерінін, айналасындағы табиғатқа, бақылау
орыны мен объектіге, сондай-ақ балалардың жасына, олардың жинақтаған
тәжірибесіне байланысты анықталады.
Мектеп жасына дейінгі бөбектер мен с ә б и л е р топтарындағы
балалардың сезімдік қабылдауының ерекше маңызы бар, сондықтан негізгі метод
— б а қ ы л а у. Дидактикалық ойын, картиналарды, ойыншықтарды көрсету
балалардың табиғатты тануында үлкен роль атқарады.
Естиярлар тобындағы балаларды табиғатпен таныстырған кезде олардың
ойлауының нақтылығын және тәжірибесінің аздығын ескере отырып, көрнекі
материалды кеңінен пайдалану керек. Пайда болған түсініктерді нақтылай және
нығайта түсу үшін табиғи заттармен (жапырақтармен, овощтармен, жемістермен)
дидактикалық ойындарды немесе олардың картинкалардағы бейнелерін, аздап
әңгімелесулерді кенінен пайдаланады.
Естиярлар және мектепке даярлық топтарындағы балаларды табиғатпен
таныстыру экскурсияларда, серуендерде, ойнаған және еңбектенген кезде
негізінен бақылау жолымен жүргізіледі. Бұл топтарда тәрбиешінің
картиналарды, диафильмдер мен кинофильмдерді, көркем әдебиетті оқуды
пайдалану арқылы әқгімелесулеріне, әңгімелерге көп орын беріледі.
Бақылау сұрақтары.
1.Танымдағы сезімділік пен тиімділіктің бірлігі деген не?
2.Балаларды табиғатпен таныстырудың негізі неде?
3.Балаларды табиғатпен таныстырған кезде қандай әдістер қолданылады?
4. Оларды таңдап алу немен анықталады?
5. Жасы әр түрлі топтарда олар қалай үйлестіріледі?
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
3.Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
4. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
5. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Қ.Аймагамбетова. Бастауыш сыныптарда табиғаттануды оқыту методикасы.
Алматы. Мектеп. 1974. — 68 б.
3.ҚАймагамбетова. Аз компектілі бастауыш мектептерде табиғаттануды оқыту.
Алматы. Мектеп. 1983. №6дәріс.
Тақырыбы:Табиғатпен таныстыру кезінде балаларды ұйымдастырудың формалары
Дәрістің мақсаты: Табиғатпен таныстыру кезінде балаларды ұйымдастырудың
формаларымен танысу
Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны:
1.Сабақтар
2. Экскурсия
3. Серуендер
4. Жер учаскесіндегі жұмыс
5.Табиғат мүйісіндегі жұмыс
Балаларды табиғатпен таныстырған кездегі олардық іс-әрекетін
ұйымдастыру формалары — сабақтар, экскурсиялар, серуендер, табиғат
мүйісіндегі жұмыс, жер учаскесіндегі жұмыстар болып табылады.
1.Сабақтар. Бұл — балаларды табиғатпен таныстырудағы негізгі форма.
Сабақтар программаға сәйкес, күні бұрын белгіленген жоспар бойынша белгілі
бір сағатта өтіледі. Сабақтарда тәрбиеші балаларға жаңа мәліметтерді
хабарлап қана қоймайды, сонымен бірге олардағы бұрыннан бар білімдерді
нақтылайды және бекітеді. Сабақтар балаларды табиғатпен таныстыру
процесінде танымдық қабілеттерінің (бақылағыштығы, ойлағыштығы) және
тілдерінің дамуы, олардың сөздік қорларының молаюы, табиғатқа ықыластылық
пен сүйіспеншілікте болуға тәрбиелеу жүзеге асатындай етіліп кұрылады.
Сабақтағы; ең басты нәрсе — барлық балалардың бағдарламалық материалды
меңгеруі. Бұл үшін әр алуан әдістер: нақтылы объектілерді бақылау,
үлкендердің еңбегі, дидак-тикалық ойындар, картиналармен жұмыс, көркем
шығармаларды оқу, әңгімелесулер, әңгімелер т. б. қолданылады.
2. Экскурсия — балалар табиғи жағдайларда: орманда, көгалда, бақшада, су
қоймасында т.б. табиғатпен танысатын сабақ. Экскурсиялар сабаққа арналып
бөлінген сағаттарда жасалады.
Экскурсияларда белгілі бір программалық мазмұны бар, мұны барлық топтың
балалары меңгеруге міндетті (экскурсиянын, күнделікті серуендерден айырмасы
— осы). Экскурсиялардың тәрбиелік-білімдік маңызы өте зор, өйткені
олар туған табиғатқа деген ықыласты арттырады, эстетикалық сезімдерді
тәрбиелеуге мүмкіндік береді.
Ормандағы таза ауада немесе көгалдағы хош иісті гүлдердің арасында болу,
қимыл-қозғалыс және қуанышқа бөлену, әдетте осымен байланысты, балалар
денесінің дамуына да игі өсер етеді. Экскурсия жасайтын жерді таңдап алу
онын, міндеттеріне, балалардың жасына байланысты.
Балалар бақшасы манына экскурсиялар естияр, ересек және мектепке
даярлық топтарымен өткізіледі. Сәбилер тобымен жылдық тек екінші жартысынан
бастап, мектеп жасына дейінгі балалар мекемелеріндегі жер учаскесінің
табиғатын бақылау көгалға, паркке (орманға) аз уақыт экскурсиялар жасау
ұсынылады. Орын таңдағанда ішкі өрлер мен құламалар кездесетін жолдардан
аулағырақ болуы .
Мектеп жасына дейінгі балалардың күш-мүмкіндіктерін ескере отырып,
экскурсия үшін, алдымен жақын жерлерді пайдалану керек. Қалаларда —
өсімдіктердің құстардың, насекомдардың тіршілігіндегі, сондай-ақ адамдар
еңбегінің маусымдық өзгерістерін бақылауға болатын — бульварлар, бау-
бақшалар, парктер, тоғайлар. Селолық жағдайларда мұндай орындар: орман,
егістік жер, көгал, өзен, құс күрке, мал корасы, теплица т. б.
Жылдың әр түрлі маусымында белгілі бір орынға экскурсия жасаған
дұрыс. Бұл — балалардың табиғаттағы болып жатқан маусымдық өзгерістерді
бақылауын едәуір оңайлатады.
Экскурсиядан немесе серуеннен үйге қайтардың алдында балаларды
демалдырады, көлеңкеде 5—10 минут отырғызады. Бұл кезде жинағандарын
(гүлдерді, саңырауқүлақтарды) реттеуге немесе асықпайтындай, мысалы,
«Саңырауқұлақты таны» деген ойын ойнатуға болады.
Табиғаттағы өсімдіктер мен жануарларды жинау үшін арнайы жабдықтардың
болуы талап етіледі.
3. Серуендер. Бүкіл жас топтарының балаларын табиғатпен таныстыру үшін
күн сайынғы серуендерді кеңінен пайдаланады. Олар аздаған экскурсия
мақсатты серуендер, оларды өткізген кезде тәрбиеші учаскені қарап шығады,
ауа райын, өсімдіктер мен жануарлар тіршілігіндегі маусымдық езгерістерді
бақылауды ұйымдастырады.
Серуендеулер кезінде балалар табиғатпен программаға негізделіп және
жергілікті жердің жағдайларын ескере отырып, алдын ала жасалынған жоспар
бойынша танысады. Серуендерде табиғаттың қандай да болсын бір құбылысы
көрінген кезде, жоспар жүзеге асырылады.
Тәрбиеші серуендерде табиғи материалдарды (құмды, қарды, суды,
жапырақтарды), судың, көлдің әсерінен қозғалысқа келтірілген ойыншықтарды
пайдалану арқылы ойындар ұйымдастырылады, мұндай ойындар кезінде балалар
сезімдік тәжірибе жинақтайды, табиғаттағы заттардың әр түрлі қасиетін танып
біледі.
Жер учаскесіне жасалған серуендер кезіндегі ойындар үшін құм
салынған жәшік, кішкене бассейн, су шашқыстар (ойыншық), ойыншықтар болуы
керек.
4.Жер учаскесіндегі жұмыс. Жер учаскесінде балалар көбіне күндізгі ұйқыдан
кейін жұмыс істейді. Бұл жұмыс табиғат мүйісіндегі сияқты бақылаулар
жасаумен ұштасып жатады және олардың өсімдіктер мен жануарлар жөніндегі
білімдерінің қорлануына, еңбек дағдылары мен іскерліктерінің жетіле
түсуіне, еңбек сүйгіштікке тәрбиеленуіне ықпал етеді.
Еңбекті ұйымдастыру жұмыстың түріне, балалардың жасына және жыл
маусымдарына байланысты. Жер учаскесіндегі кейбір жұмысты барлық топтарда
(немесе шағын топта) сабақ түрінде жүргізуге болады, бірақ еңбектік
шеберліктер мен дағдылардың қалыптасуы балалардың күнделікті еңбектерінде
жүзеге асырылуға тиіс. Әр түрлі тапсырмаларды мезгіл-мезгіл (немесе ұзақ
уақытқа) жеке балаларға олардың кішкене топтарына немесе бүкіл топқа
береді. Ересек және мектепке даярлық топтарында бақшаға және гүлзарға
кезекшілік қояды.
5.Табиғат мүйісіндегі жұмыс. Табиғат мүйісінде жұмыс істеу күн сайынғы
еңбекке бөлінген сағаттарда жүргізіліп отырады. Балалар есімдіктер мен
жануарларды бақылайды, оларды ұқыпты қарауға үйренеді, еңбектің ең
қарапайым дағдыларын меңгереді, үлкен адамдармен бірлесіп еңбектенуге, ал
сонан кейін өз беттерімен еңбектенуге үйренеді.
Балалардың еңбегін ұйымдастыру олардың жасына байланысты. Сәбилердің
бірінші тобында балалар тек тәрбиешінің өсімдіктерді қалай күтетінін
бақылайды, ал сәбилердің екінші тобында бұл жұмысқа олардың өздері
қатысады. Естияр топта барлығы да тәрбиешінің жекелеген тапсырмаларын
орындайды. Ересек топтарда оларды тәрбиешінің бақылауымен кезекшілер
орындайды. Мектепке даярлық тобында кезекшілерден баска балалар өсімдіктер
мен жануарларды күтуде жеке дара бақылаулар жүргізеді.
Табиғат мүйісін жинастыруда ауық-ауық бірлесіп жүмыс істеуге болады.
Бақылау сұрақтары
1.Сабақтар немен сипатталады?
2. Экскурсияның күнделікті серуендерден айырмасы неде?
3. Экскурсияның ұйымдастырылуы мен өткізілуі қалай болады?
4. Экскурсия үшің қандай жабдықтар керек?
5. Күнделікті серуендерде табиғатпен танысу балалардың қандай іс-
әрекеттерінде жүргізіледі? 6. Балалардың жер учаскесіндегі жұмысы қалай
ұйымдастырылады?
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
3.Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
4. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
5. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Қ.Аймагамбетова. Бастауыш сыныптарда табиғаттануды оқыту методикасы.
Алматы. Мектеп. 1974. — 68 б.
3.ҚАймагамбетова. Аз компектілі бастауыш мектептерде табиғаттануды оқыту.
Алматы. Мектеп. 1983. —152 6.
№7дәріс.
Тақырыбы: Бақылау және эксперимент
Дәрістің мақсаты: Қоршаған ортамен таныстырудың бақылау және эксперимент
әдісімен танысу
Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны:
1.Бақылаудың маңызы және ұйымдастырылу
2.Сабақтарды бақылау
3.Экскурсиялардағы бақылау
4.Серуендер кезіндегі бақылау
5.Эксперимент.
1.Бақылаудың маңызы және ұйымдастырылуы. Бақылау — мақсатқа бағытталған
қабылдау, сезім мен тиімділіктің бірлігі көрінетін танымдық күрделі
процесс. Анализаторлардың бірлесе іс-әрекет жасауы, тәрбиешінің сөздері
негізінде балаларда нақтылы білімдер пайда болады, ойлауы, тілі жетіледі,
табиғатқа деген материалистік көзқарасқа, ынта-ықыласқа, сүйіспеншілікке,
әдемілікті сезінуге тәрбиеленеді.
Бақылау кезінде ойлауды белсендірек ететін методикалық бағалы әдіс
— теңеу болып табылады, ол — айырмашылығына немесе ұқсастығына қарай
заттар мен құбылыстардың ерекшелік сипаттарын салыстыру. Табиғаттағы
заттарды салыстырған кезде балалар айырмашылық белгілерді оңай табады.
Айырмашылығына қарай салыстыру топтардың барлығында өткізіледі.
Ұқсастығына қарай салыстыру әдетте балаларды қиналтады, өйткені олар
ұқсас заттардың айтарлықтай қасиеттерін өз беттерінше ажырата алмайды. Бұл
әдіс ересек және мектепке даярлық топтарындағы бақылаулар кезінде
колданылуы мүмкін. Бұл топтардың балалары объектілерді салыстыра
отырып, тәрбиешінің көмегімен ұқсас заттар мен құбылыстардың айтарлықтай
қасиеттерін ажыратады, оларды топтастыратын және қарапайым ұйымдарды
тудыратын материал алады.
Бақылауларды сабақтарда, экскурсияларда, күнделікті серуендерде, жер
учаскесіндегі жұмыстар кезінде, табиғат мүйісінде өткізуге болады
2.Сабақтардағы бақылаулар. Табиғи объектілермен сабақтар өткізген
балаларды өсімдіктер мен жануарлардың бөліктерін жақсылап көріп, дұрыс
атауға үйретеді. Кейбір сабақтарда балалар жануарлардың қалай
қоректенетінін, калай қозғалатынын бақылайды. Тәрбиеші балаларды
жануарлардың коректенуі, қозғалуы — олардың дене мүшелерінің құрылысымен
байланысты деген қорытындыға келтіреді, мысалы: «Кролик, көк шегіртке, бақа
секіреді, себебі олардың артқы аяқтары алдыңғы аяқтарынан ұзынырақ»,
«Құстарда (көбелектерде, инеліктерде) қанат бар, олар сол арқылы ұшады»,
«Мысық білдірмей жүреді, өйткені оның табандары мамықтай жұмсақ, жүрген
кезде тырнақтарын соның ішіне тартып алады».Бөбектік жас топтарындағы екі
жасқа қараған балалар сабақтарда мысықтың баласын, күшікті, тауық
балапанын, тордағы құстың балапанын, шылапшындағы суда жүзіп жүрген
балықты, жазда — б а қ а н ы, қоңызды бақылай алады. Сәбилер топтарындағы
сабақтарда бақылаулар ұзақ болмауы тиіс. Зерттеп отырған объектіні
балаларға жақындату, олардың ба-кылауларын әрекеттерімен және қуанышты
көңіл күйлерімен байланыстыру өте маңызды. Тәрбиешінің сабақтардағы негізгі
әдісі — заттарды балаларға жақындататын түсініктерді көрсету («Балық Анарға
карай жүзді, ал енді Алиға» және т. б.) Бұл, кішкене балалардың
бақылауларға деген ынта-ықыласын арттырады. Сондай-ақ балыктарды
аквариумнан шылапшынға, ал содан кейін, қайтадан аквариумға жіберудің де
маңызы бар.
Ойындық әдіс — балықтың қимылдарына қолдарьшен еліктеу — балаларды оны
тағы да бақылап көруге мәжбур етеді. Қабылданған қимылдардын, елесі оны
санада бекітуге мүмкіндік береді. Осындай әдістерді пайдалана отырып,
сабақтарда балалармен қ ұ с т ы, бақ а н ы бақылауға болады.
Табиғат мүйісіндегі жануарларды көрсете отырып, тәрбиеші балалар назарын
соған аударады. Әдетте, балықпен танысқан сабақтан кейін, балалардың
аздаған тобы аквариумға келеді, оның тұрғындарын бақылайды және осы кезге
дейін байқамаған нәрселерін байқап алады.
Естияр топта аквариумдағы балықтарды бақылаған кезде, балықтрдың
қозғалу, қоректену ерекшеліктерін, сыртқы түрінің ерекше сипаттарымен
байланыстыра отырып ажыратады, мысалы: «Балық құйрығын қозғалтып, жүзгіш
қанаттарымен жүзеді»; «Ол жемдерді көреді, оны ауызымен ұстайды».
Ересек топтарда аквариумдағы балықтарды бақылаған кезде, олардың дене
пішіні мен қозғалу шапшаңдығы салыстырылады, мысалы: «Қозғалу шапшаңдығы
үшін қызмет атқаратын семсері бар, семсер балықты табан немесе карппен
салыстырыңдар. Олардың ішінен қайсысы шапшаңырақ қозғалатынын айтыңдар.
Неліктен?» Балыктың бұрылған кездегі құйрығы мен жүзгіш қанаттарының қозға-
лыстарын бақылау керек.
Естияр, ересек және мектепке даярлық топтарындағы бақылауға да тәрбиеші
бағыт береді. Балаларға жануарлар денесінін, жеке бөліктерінің
ерекшеліктерін атауды, олардың түсін анықтауды, олардың қалай қозғалатынын,
қалай қоректенетінін бақылап көруді ұсынады. Бұл топтарда зерттеп
жүргендерін белгілі нәрселермен салыстыру да қолданылады. Балалардың
ойлауын белсенді ету үшін, оларды қорытынды жасауға, құбылыстың
байланыстары мен себептерін анықтауға мынадай сұрактар көмектеседі: сен
қалай білдің? Сен неліктен олай ойлайсың? Өздерінің бақылаулары мен
қорытындыларын балалардың сөзбен дұрыс жеткізуін қадағалап отырудың өте
маңызы бар. Бұл сабақта тәрбиеші, әр түрлі анализаторларды (есіту, көру,
түйсік) қатыстыра отырып, балалар зейінін белсенді етеді. Ол жануарға қарап
алуды (жүнінің түсіне, көзіне, аяғына, саусақтарына), теңіз шошқасының
қызылшаны қалай кеміретінін тыңдауды, оны сипауды ұсынады. Тәрбиеші
сұрақтар береді, балалардың білгісі келгендерінің бәрін түсіңдіреді,
жануарларды бақылауға ынталандырады. Бақылау барысында әр түрлі
анализаторлар пайдаланылады. Балалар қоянның сыртқы ерекшеліктерін, оның
қылықтарын, қозғалысын көру арқылы қабылдайды; жануарды ұстай отырып, оның
жүнінің сапасын анықтайды.
Сабақта тәрбиешінің зейінін салыстыруға бағытталған сұрақт а р ы сияқты
әдіс пайдаланылған (алдыңғы және арткы аяқтарының ұзындық айырмасы). «Қоян
неге секіреді, неге ол жүрмейді?»— деп сұрақ қойып, тәрбиеші балаларды
«Қояы» секіреді, өйткені оның артқы аяқтары алдыңғыларынан ұзын» деген
қорытындыға келтіреді.
Сабақтар балалардың табиғат бұрышындағыларды бұдан былай өз бетімен
бақылауларымен байланыстырылады: олар кроликтің нені қызығып жейтінін
анықтайды; Жануарлар мен өсімдіктердің ортаға бейімдедуін түсіндіргенде:
«Жаулары байқап калмауы үшін, балык, судың түсіндей түске боялған», «Қоян
көрінгісі келмегендіктен сұр болған», «Құстарда ұшу үшін канаттар бар»
деген сияқты сөйлемдерді қолдануға болмайды, кең таралған осындай
қателерді тәрбиешілердің ескеріп отырғаны жөн. Мұндай түсінік биологияның
организм мен ортаның бірлігі жө-ніндегі негізгі заңын ғылыми түсінуге қайшы
келеді.
Сөйлемдер шамамен мынадай болып құрылуға тиіс: «Қоянның секіретін себебі,
оның артқы аяқтары алдыңғы аяқтарынан ұзынырақ»; «Қоянның жазда сұр болатын
себебі, мұндай бояу оны шөптің арасына жасырады да, ол көрінбейді. Бұл —оны
жауларынан сақтап қалады»; «Құстарда қанат бар, сондықтан олар ұша алады».
3.Экскурсиялардағы бақылау. Экскурсияларда балалар тәрбиешінің
басқаруымен өсімдіктердің ерекшелігін, жануарлардың сыртқы түрі мен
қылықтарын, табиғаттағы маусымдық өзгерістерді бақылап, олардың арасындағы
кейбір байланыстарды анықтай алады. Осының бәрі мектеп жасына дейінгі
балалардың нақтылы білімін кеңейтеді, «білуге құмарлығының артуына ықпал
етеді, дүниені ғылыми тұрғыдан түсінуіне негіз болады.
Экскурсияда зерттелетін заттар мен құбылыстардың саны көп болмауға тиіс
(сәбилер тобы үшін—1—2, естиярлар үшін — 2—3, ересектер үшін — 3—4).
Экскурсияда балаларды бақылауға ұйымдастыру әрқашанда оңай емес. Олардың
тек кейбіреулері ғана тәрбиешіні тыңдап, қалғандары жан-жаққа қарап тұрады.
Кішкене балалардың (2—4 жастағы) зейінін, жоғарыда көрсетіп өткеніміздей,
оларға заттарды жақындату және олардың қабылдауын қуанышты сәттермен
біріктіру арқылы аударуға болады. Сөйтіп, мысалы, тәрбиеші балаға қарап:
«Тыңда, сен үшін құс қалай әндетіп тұр», дей алады. «Мен үшін ән салып тұр
ма?»—деп, сол сәтте басқа балалар да сұрайды. «Жақсылап тыңдаңдар,— дейді
тәрбиеші,— егер естісеңдер, демек, сендер үшін де ән салып тұр». Балалар
құлақ қойып тыңдайды да, қуанышпен былай деп хабарлайды: «Мен үшін де ән
салып тұр» (Тәрбиеші Е. П. Хромовских тәжірибесінен, Ленинград). «Бақаның
қалай қарғып, шымшық торғайдың қалай секіретінін көрсетіңдерші»— деген
секілді ойындық әдістерді де қолдануға болады. Бала қозғалысты көз алдына
елестету үшін жануарларды бақылап қарауға тиіс.
Естияр және ересек топтарда балалардың зейінін аударудағы негізгі әдіс —
тәрбиешінің бақыл а п ж ү р г е н о б ъ е к т і жөніндегі с ұ р а қ т а р
ы. Балалардың жауаптарын тәрбиеші түсініктемелермен жалғастырып отырады.
Сұрақтар мен түсініктемелерді жете ойланудың өте зор маңызы бар. Мектеп
жасына дейінгі балалардың өте белсенділігін ескере отырып, көп сөзділіктен
арылу керек. Балалардың тек тікелей қабылдайтындығы жөнінде ғана айтуға
болады. Бақылауды ұйымдастыру кезінде тәрбиеші кейбір балалардың назарынын,
тұрақсыздығын ескеруге тиіс және оларды өзіне жақын қойып, сұрақтарды
соларға жиі қоюға тырысу керек.
Бақылау процесінде балаларда сұрақтар жиі болып отырады. Жауапты тек
тікелей қабылдағандарға байланыстырып қана берген жөн. Мысалы, тәрбиеші
тоқылдақты бақылау үшін, балаларды ағашқа алып барады. Олар бірден сұрақтар
қояды: «Тоқылдақ не істеп жатыр? Ол ағашты бүлдіріп жатыр ма? Ол зиянды ма?
Оның балалары кайда? Оның ұясы қайда?». Тәрбиеші: «Тоқылдақ өз тұмсығымен
ағаштан қоңыздарды іздеп жүр және оларды жейді; қоңыздар ағаштың қабығын
бүлдіреді, сондықтан тоқылдақ пайдалы құс»,— деп түсіндіреді. Содан кейін
тоқылдақтың тұмсығы қандай, ағашты онымен қалай тоқылдатады, ағашқа
құйрығын тіреп, құс қалай отырады, басының, кұйрығының және аркасының түсі
қандатй екендігін көруді ұсынады. Тоқылдақтың ұясы және оның балапандары
жөнінде келесіде айтып беруді міндетіне алады.
Экскурсия кезінде б а л а л а р қ ұ б ы л ы с т а р д ы б а қ ы л а й
отырып, оларды салыстырып, өз беттерімен кейбір қорытындылар жасауы үшін,
тәрбиеші сұрақтар қ о я д ы. Мысалы, күн шығып тұрған ашық күнгі өзен
жағасына серуенге барған кезде тәрбиеші өзен суының түсі қандай, аспанның
түсі қандай екенін сұрайды, судың түсі мен аспанның түсін салыстыруды және
өзеннің суы неліктен ақшыл-көк екенін түсіндіруді ұсынады. Бұдан кейін
жағасында ағаштар өсіп тұрған судың түсіне көңіл аударту және оның бұл
жерде неге көкшіл екенін сурау керек.
4.Серуендер кезіндегі бақылау. Серуендерде ауа райын, аспанды (бұлттардың
қозғалысын, кемпірқосақты, күннің батуын және т. б.) өсімдіктер мен
жануарлар тіршілігіндегі маусымдық өзгерістерді (жапырақтар мен гүлдердің
шығуын, жапырақтардың түсуін, кұстардың келуі мен қайтуын) бақылауға
болады. Бұл бақылаулар әдетте онша ұзақ болмайды, бірақ бір объектіні
немесе табиғат құбылысын бірнеше рет бакылайды.
Бақылауды көркем сөзбен ұштастыру — ерекше анық, тұрақты образдардың
пайда болуына ықпал етеді, сонымен қатар балалардың сөздік қорын байытады.
Сондықтан бақылау кезінде жырларды, өлеңдерді, жұмбақтарды, мақалдарды
жақсы пайдалану керек. Мысалы, ормандағы жеуге жарайтын
саңырауқұлақты көрсете отырьш, тәрбиеші Е. Трутневаның өлеңінен үзінді
оқиды:
Тікендерді жағалап,
Шыршалады паналап,
Бес тиындай тарбиып,
Томаршада тарбиып,
Саңырауқұлақ шығады,
Терек түбі тұрағы.
«Терек түп» деп айталық
Теріп алып қайталық.
Мектепке даярлық тобының балаларымен бақылау жүргізген кезде, мәселен:
«Қарлығаштар төмен ұшса — жауын жауады» деген сияқты табиғат құбылыстары
арасындағы байланыстарды 6—7 жастағы балалардың түсінуіне қолайлы етіп
көрсететін халықтық ырымдарды да пайдаланған пайдалы.
Балалардың өз бетімен бақылауларына басшылық ету. Балалармен жүргізілетін
бақылауды жалғастыра беру мен дамыту өте маңызды. Мұны мысалмен
түсіндірелік. Қыз гүлде жүрген кішкентай насекомды көріп қалды. Тәрбиеші
бүл — өсімдіктердің зиянкесі — қара күйе, бұны қоңыз — кызыл қоңыз — жоя
алатынын түсіндіреді. Бұл насекомды іздеуге көмектеседі де, өсімдікке қонып
тұрған күйінде, оны сол өсімдігімен қара күйе бар қапасқа салады. Келесі
күні қара күйені қызыл қоңыздың жеп койғанына бәрінің көзі жетеді. Осыдан
кейін балалар қоңызға өте ұқыптылықпен қарайтын болды.
Мынадай, басқа бір мысал, балалардың өз беттерімен белгілеген құбылысты
бақылауды тәрбиеші ұйымдастыра алады. Алия мен Қуат; «Қараңызшы, біздің
үйме топырақтағы дөңгеленген мына біреу не нәрсе?»—деп, тәрбиешіге қарайды.
Тәрбиеші үйме топыраққа жақындап келіп: «Бұл — бітеу қырмызы гүл. Оны
бақылаңдар, оның қалай ашылатынын және қалай гүлге айналатынын сендер
көрсетіңдер»,— дейді.
Бақылауларға басшылық жақсы қойылған ересек және мектепке даярлық
топтарында балалардың өте зейінді болатыны және заттар мен табиғаттағы
кұбылыстардың өзгерістерін олардың өздері көріп, біле бастағаны тәжірибеден
белгілі. Бүл — тәрбиешімен бірге бақылаудан балалардың өз беттерімен
тәрбиешінің күні бұрын берілген тапсырмалары бойынша, оның басшылығы арқылы
орындалған ба-қылауларға көшуге мүмкіндік береді. Мысалы, сабақтарда
бұтақтарды қарағаннан және табиғат бұрышындағы сабақтарда пайда болған
жапырақтарды бақылағаннан кейін ересек топтың балалары көктемдегі әр түрлі
ағаштар мен бұталарда болатын өзгерістерді өз беттерімен белгілей алады.
Жер учаскесінде бақылаулар жасау. Жер учаскесінде жұмыс жасаған кезде,
жерді суарған, қопсытқан кезде балалар топырақтың әр түрлі қасиеттерімен
(құрғақ, ылғалды) танысады, өсімдіктің суарғанға, қопсытқанға дейінгі және
одан кейінгі сыртқы түріндегі өзгерістерді кадағалайды, көктей бастайды,
жапырақтардың, гүлдердің, ұрыктардың жетілулерін бақылайды
Экскурсия мен серуенде бастаған бақылаул а р д ы ж е р у ч а с к е с і н
д е ж а л ғ а с т ы р у ғ а б о л а д ы. Мысалы, Свердлов облысындағы
балалар бақшасының бірінде орман мен жайылымнан алып келген жабайы
өсімдіктерден мүйіс жасалған. Балалар бұл өсімдіктерді күтті және оларға
өте жақсы жағдайлар жасады. Экскурсияларда орманда қалған өсімдіктерді
учаскеге алып келген өсімдіктермен үнемі салыстырып отырады. Өз
бақылауларын жинақтай келіп, балалар өздері күткен өсімдіктерінің тезірек
өсетініне, әдемі де ірі болатынына қорытынды жасады.
Табиғат мүйісіне бақылау жасау. Балалардың экскурсиялар мен серуендерде
гусеницаларды (жұлдызқұрттарды), балықтарды, бақаларды, құстарды және тағы
басқа объектілерді бақылаулары өте бағалы, өйткені бұл жануарлардың
тіршілік етуі табиғи жағдайларда бақыланады. Өкінішке орай, мұндай
бакылаулар кездейсоқ және-әдетте өте қысқа мерзімді болады. Сондықтан
серуенде және экскурсияда басталған бақылаулар табиғат бұрышында жалғаса
береді. Мысал келтіреміз.
Серуенде балалар гусеницаларды бақылайды, олардың сыртқы түрін,
қозғалыстарын қарап шығады. Тәрбиеші ағаштың жас бұтағынан ұстап алған
гусеницаны банкаға салады да, оны табиғат бұрышына апарады. Балаларға
тапсырма береді: «Ертең қараңдаршы, бұл бұтақтың не болатынын». Келесі күні
олар бұл бұтақтың жапырақтарын гусеницалардың кеміріп тастағанын көреді,
демек, олардың жасаған знянкестігін анықтайды.
Табиғат бұрышы мен жер учаскесінде балалар зейінін бақылауларға аудару
үшін: «Кім бірінші болып көреді?» немесе «Кім шап-шаңырақ табады» деген
секілді ойындық әдістерді қолданған пайдалы.
5.Эксперимент. Эксперимент немесе тәжірибе — арнайы жасалған жағдайларда
ұйымдастырылған бақылаудың ерекще түрі.
Сабақтарда, серуендерде немесе табиғат мүйісінде және балалар бақшасының
учаскесінде балаларды жай тәжірибе жасауға тартудың, бақылағыштығын және
білуге құмарлығын дамыту үшін, заттар мен табиғаттағы құбылыстарға белсенді
де дұрыс көзқараста болуға тәрбиелеудің өте зор маңызы бар.
Қарапайым тәжірибелердің көмегі арқылы судың қатуы, қар мен мұздың суға
айналуы, кемпірқосақтың және т. б. пайда болуы сияқты өлі табнғаттағы
құбылыстарды балаларға көрсетуге болады.
Табиғатқа деген ынта-ықыласты тұрақтандыруға және өсімдіктерге ұқыпты
қарауға тәрбиелеу — олардың еңбегінің жағымды нәтижелерінің үлгісі арқылы
ғана болады. Балаларды өсімдіктердің жақсы өсуін қамтамасыз ететін бағып-
күту әдістеріне үйрету керек.
Бақылағанды белгілеп қою. Балалар нені бақыласа, соны баянды етуге,
белгілеп қоюға — объектілердің суретін салу және жабыстыру, көргендері,
ойындары, ойыншықтары жөнінде әңгімелер айту жатады.
Көріп алған гүлдердің, жапырақтардың, ағаштардың, жемістердің,
жануарлардың
с у р е т і н с а л у — олардың формаларын балалардың есінде мықтап
қалдырады. Овощтарды, жемістерді жәңе жануарларды ж а б ы с т ы р у д ы ң
да сондай маңызы бар. Олар жөнінде балалар кейбір нақтылы түсініктер
алғаннан кейін-ақ солардың суретін салады және жабыстырады. Сурет салу мен
жабыстыру балалар-дың бақылағыштығын жетілдіреді, олардың білімін
молайтады. Затты қағазға немесе пластилинмен көз алдына елестете салу үшін,
оны өте ұқыпты түрде қарап алу керек екендігі табиғи нәрсе.
«Балалар бақшасындағы тәрбие программасына» сәйкес мектепке даярлық
тобындағы балалар ауа райына және өсімдіктер мен жануарлардың
тіршілігіндегі маусымдық өзгерістерге жыл бойы бақылаулар жүргізеді де
табиғат календарын жасайтын қағаздын, жеке беттеріне ( ¼ немесе 1/6
бетке) олардың суреттерін салып, белгілеп қояды.Тақырыптық
суреттерді де пайдалануға болады. Сөйтіп, маусымдық өзгерістердің бірін
бақылаған серуеннен немесе экскурсиядан кейін, тәрбиеші барлық балаға
белгілі бір форматта қағаз береді де, олардың сол күнгі көргендері мен
істегендерінің суретін салуды ұсынады. Содан кейін бақылағандарынан ең
толық етіп салынды деген суреттерді іріктеп алады, нені салғаны жөнінде
балалардың сөзінен жазып алады.
Мысалы.20 қараща. Ашық және жылы болды. Біз кұстарға жем бердік.
26 қараша. Жапалақтап қар жауды. Біз қармен лақтырысып ойнадық. Паркте
көп құс пайда болды.
29 қараша. Аспан сұр болды, аздап қар жауды, біз шанамен сырғанақ тептік.
Осы суреттерден белгілі бір уақыт кезеңіне (ай, маусым) плакат-мәлімет
немесе кітапша-қалқа түрінде табиғат календарын жасайды.
Табиғат календарын жүргізу — бақылағыштықты дамытады, айналадағы
табиғатқа зейін қоя қарауды, жүйелілікті және құбылыста болатын байланысты,
олардың себептерін анықтауды үйретеді. Көргендері ж ө н і н д е г і ә ң г і
м е н і ң тіл дамыту мен түсініктерді бекіту үшін зор маңызы бар. Тәрбиеші
бақылау үшін тапсырма бере отырып, балаларға барлық көргендері, жаңадан
нені білгендері жөнінде оларға айтып берудің қажет болатынын
ескертуге тиіс. Бұл әңгімелер балалардың нені меңгерді, оларға ненің
түсініксіз, тағы да нені түсіндіру керек деген мәселелерді анықтауға
мүмкіндік береді.
Сюжетті-рольдік ойындарда балалар экскурсиялар мен серуендерде
қабылдағанын естеріне жиі түсіреді. Оларда өсімдіктер, жануарлар және
адамның еңбегі жөнінде алған түсініктердіц сәулесі елестейді. Мұндай
ойындарда балалар нені бақылағанын қайталай отырып, өз білімдерін және
алған дағдыларын бекітеді.
Бақылағанын белгілеп қою үшін ойыншықты пайдалануға болады, мысалы,
«Бүгін ауа райы қандай». Бұл — көлемі 35X35 см тақтай, оның ортасында
айналмалы стрелка бар, бұрыштарында әр түрлі ауа райын бейнелейтін
картинкалар бекітілген. Естияр топтың балалары серуеннен қайтып оралғаннан
кейін, стрелканы сол күнгі ауа райына сәйкес келетін картинкаға қарай
кезекпен айналдырып кояды. Ересек топтың балалары мұны ертеңгісін, балалар
бақшасына келісімен және серуеннен қайтқаннан кейін (егер ауа райы өзгерген
болса) істейді.
Бақылау сұрақтары:
1.Мерзімдік бақылаулардың ұзақ бақылаулардан айырмашылығы неде?
2.Жас ерекшеліктері әр түрлі топта қандай да болмасын бақылаулардың орны
қандай?
3. Күн сайынғы серуендер кезінде бақылауды қалай еткізуге болады? 4.
Балалардың өз беттерімен бақылауын қалай дамытуға болады?
5. Жер учаскесінде жұмыс істеген кезде, балалар нені бақылай
алады?
6. Табиғат мүйісінде жұмыс істегенде балалар нені бақылай алады?
7. Балаларды табиғатпен таныстыруда эксперименттің алатын орны қандай?
8. Өткізілген бақылаулардьщ нәтижелерін қалай бекітуге болады?
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
3.Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
4. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
5. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2.. Қ.Аймагамбетова. Бастауыш сыныптарда табиғаттануды оқыту методикасы.
Алматы. Мектеп. 1974. — 68 б.
3.ҚАймагамбетова. Аз компектілі бастауыш мектептерде табиғаттануды оқыту.
Алматы. Мектеп. 1983. —152 6.
№8.дәріс.
Тақырыбы:Еңбек
Дәрістің мақсаты: Еңбектің балаларды қоршаған ортамен таныстырудағы
маңызымен танысу
Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны:
1.Еңбектің маңызы
2.Еңбекті пайдалану
3.Жер учаскесіндегі еңбек. Табиғат мүйісіндегі еңбек
4.Гигиеналық ережелерді сақтау
1.Еңбектің маңызы. Еңбек — балалар бақшасында тәрбиелік-білімдік
жұмыстың методы ретінде маңызды орын алады. Балалар заттармен және табиғат
құбылыстарымен тікелей араласа отырып, ол жөнінде нақтылы білім алады,
өсімдіктің өсіп жетілуі мен оларды адамның күтуінің арасындағы кейбір
байланыстарды анықтайды. Мұның бәрі олардың жетілуіне жағымды әсер етеді,
дүниені материалистік тұрғыдан тануларына негіз жасайды.
Бақшада, бау-бақшада, гүлзарда және табиғат мүйісінде үнемі жұмыс
жасау — өсімдіктер мен жануарларға деген ынта-ықыласты арттырады,
балалардың табиғаттағы заттарды сүюіне және оларға ұқыпты карауына
тәрбиелеуге көмектеседі, еқбек сүйгіштік пен баска да адамгершілік
сапаларының калыптасуына ықпал етеді.
Қолдарынан келетін дене еңбегі балалардың жалпы жетілуіне пайдалы әсер
етеді, анализаторлардың, ең алдымен қозғалғыштар қызметінің дамуына ықпал
жасайды.
2.Еңбекті пайдалану. Еңбек балалар бақшасында жер учаскесіндегі және
табиғат мүйістеріндегі, кейде сабақтардағы өсімдіктер мен жануарларды
күнделікті күтуде қолданылады. Бірақ балалардың еңбегін өз мақсатына
айналдырып колдануға болмайды. Қандай да болмасын бір еңбектік дағдыға
тәрбиелей отырып, табиғат жөніндегі білімдерді бір мезгілде кеңейте және
бекіте түскен жөн. Сөйтіп, мысалы, егудің алдында балалар дәндерді
(формасын, көлемін, түсін) қарап шығуға, сағақты отырғызу алдында өсімдік
бөліктерінің атын (сабағын, жапырақтарын, гүлдерін) атауды қайталауға тиіс.
Балалардың істелген істің мәнін, оның мақсатын жете түсінуі үшін, оларды
еңбекке, талап қоюға деген саналы көзқарасқа тәрбиелеу қажет. Балалардың
қандай да болмасын бір әдісті меңгеріп қана қоймай, оның неліктен керек
екендігін де түсінгендері өте маңызды. Сондықтан дәндерді себуді,
сағақтарды отырғызуды, аквариумге суды үстеп құюды және басқа да еңбек
операцияларын көрсете отырып, оларды түсініктер арқылы толықтыру өте-мөте
қажет.
Егер балалардың бүкіл іс-әрекетін қандай да болмасын бір механикалық
операцияларды жасауға апарып тіресек, онда олардын, нәтижелері тиімді бола
тұрса да, еңбек өзінің тәрбиелік-білімдік құнын жояды. Кез келген еңбектік
әдісті тәрбиеші түсіндіруге және өзі жасап көрсетуге тиіс, содан кейін оны
естияр топтың екі-үш және ересек топ пен мектепке даярлық топтың бір немесе
екі баласы қайталайды. Тек осыдан кейіи ғана әдісті бүкіл топтың балалары
орындауын ұсынуға болады. Бір әдісті үнемі қайталап колдану — еңбек
дағдыларының пайда болуын қамтамасыз етеді.
Балаларды еңбекке үйретуде қолданылатын әдістерге — үлкен адамдардың
еңбегімен, тәрбиешінің өзінің еңбек үлгісімен танысу, балаларға әр түрлі
еңбектік операцияларды тапсыру және олардың орындалуын тексеру, тәрбиешінің
және бүкіл топтың істеген жұмысына баға беру жатады.
3..Жер учаскесіндегі еңбек. Табиғат мүйісіндегі еңбек.
Жер учаскесіндегі еңбек Балалар бақшасының қызметкерлері мен ата-аналар
өсімдіктерді өсіру үшін жер учаскесін дайындайды. Олар бақша мен гүлзарға
арналған жерді қазып қопсытады, жүйектер әзірлейді. Балалар учаскені
тазалауға және өсімдіктерді өсіру жұмыстарына қатысады.
Сәбилер тобының балалары тастарды, шыбықтарды жинайды да, оларды бір
жерге үйіп қояды. Тәрбиешінің көмегімен пиязды отырғызады, ірі дәндерді
себеді, жүйек пен клумбалардың суарылуын, топырақтың қопсытылуын, өсімдік
түптерінің қазылуын бақылайды, өсіп шыққан өнімаі жинап алуға катысады.
Естияр және ересек топтардың балалары жұмысқа неғүрлым белсендірек
қатысады. Олар қоқыстарды тырмалап, жинайды да, зембілге салып, бір жерге
үйеді. Тәрбиешінің көмегімен бұршақтың, фасольдың, сұлының, настурцияның
және басқа да өсімдіктердің ірі дәндерін себеді, клумбаларды, жүйектерді
суарады, жерді қопсытады, сиретілуін бақылайды, піскен көкөністерді
жинайды.
Мектепке даярлық тобының балаларын жерді қазуға және топырақ түйірлерін
ұнтақтауға, дәндерді егуге, көшеттерді қопаруға, суаруға, жерді қопсытуға,
өсімдікті сирексітуге, өнімді жинауға, ағаштардың жас шыбықтарын отырғызуға
қатыстырады.
Балалардың тапсырылған іске жауапкершілік сезімін арттыру мақсаттарында
ересек және мектепке даярлық топтарын шағын топтарға бөледі, ол топтардың
әркайсысына кішкене жер учаскесіндегі белгілі бір өсімдіктерді күтуді
тапсырады. Балалар бақшасында немесе үйде өсімдіктерді ез бетімен өсіргісі
келгендерге тапсырма береді. Бірақ бұл жұмыс жөнінде ата-аналардың білуі
қажет, өйткені олар тәрбиешімен бірлесіп оның орындалуын тексеруге тиіс.
Табиғат мүйісіндегі еңбек. Сәбилердін бірінші тобында табиғат бұрышының
мекендеушілерін балалардың қатысуымен тәрбиеші күтеді, балалар оның
айтуымен лейканы әқеліп, өсімдікті суарады, балықтарға және т. б. азық
береді. Сәбилердің екінші тобында балалардын өздері тәрбиешінің бақылауымен
балықтарға күн сайын жем береді өсімдіктерді суарады. Естияр топта балалар
өсімдіктер мен жануарларды күтуде тәрбиешінің жекелеген тапсырмаларын
орындайды, бірақ мұндай жағдайда балалардың жеке ерекшеліктерін ескерген
жөн. Олардың кейбіреулеріне жеңіл-желпі тапсырмалар берген жөн: кояндарға
арнап сәбіз кесу, жануарлардың жемді жеген-жемегенін қарап шығу т. б.
Әдетте, балалар мұндай тапсырмаларды ынталанып орындайды, сонымен бірге
жануарлардын, ерекшеліктері мен қылықтарын да белгілеп алады.Ересек және
мектепке даярлық топтарында балалардың аздағаи топтарынан (2—3 адамнан)
кезекшілік қою практикаға енгізіліп келеді. Бұл, еңбекті колданудың
неғүрлым кең таралған және бағалы формасы, өйткені тапсырылған іске
жауалкершілікпен қарауға тәрбиелейді. Барлық балалар кезекпен кезекшілік
етеді. Тәрбиешінің көмегімен олар табиғат мүйісіндегі өсімдіктерді қарайды
және суа-рады, жапырақтарды сүртеді, балықтарға және басқа да жануарларға
жем береді, торларды тазалайды, құстарға сұлы себеді. Кезекшілікті
тапсырып, олар не істегенін және нені бақылағандарын әңгімелеп беруге тиіс.
Бұл — оларды өз міндеттеріне зейіндірек қарауға үйретеді.
4.Гигиеналық ережелерді сақтау. Балалардын, еңбекте шаршап қалмауы үшін,
еңбек гигиенасы ережелерін сақтау керек. Жазда күннің ыстық емес кезінде —
ертеңгілікте және кешкілікте жұмыс істеу ұсынылады. Жұмыс істеген кезде,
балалардың дене қалпының дұрыс болуын қадағалау керек. Сөйтіп,жүйектерді
тырмалармен қопсытқан кезде, денені тік ұстаған жөн; лейкамен немесе
шелекпен су тасығанда, олар екі қолда бірдей болуы керек.
Жұмыстың түрін ауыстырып отыру керек. Мысалы, отырғызуды және сиретуді
тырмалармен жерді қопсыту жұмысымен ауыстыруға болады және т. б. Құралдар
балалардың жасына сай болуы тиіс.
Кез келген жұмыстан кейін, оның қайда істелгеніне — жер учаскесінде немесе
табиғат мүйісінде — қарамастан, балалар қолдарын сабындап мұқият жууы тиіс.
Бақылау сұрақтары.
1.Еңбектің жұмыс тәсілі ретіндегі маңызы қандай?
2. Тәрбиелік-білімдік жұмыс тәсілі ретіндегі маңызын жоғалтпау үшін еңбекті
қалайша қолдануға болады?
3. Балалардың жер учаскесіндегі және табиғат бұрышыдағы еңбектерінің
мазмұны қандай?
4. Балалардың еңбек дағдылары қалай қалыптасады?
5. Балалардың еңбегі қандай гигиеналық талаптарға сай болуы керек?
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
3.Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
4. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
5. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2.. Қ.Аймагамбетова. Бастауыш сыныптарда табиғаттануды оқыту методикасы.
Алматы. Мектеп. 1974. — 68 б.
3.ҚАймагамбетова. Аз компектілі бастауыш мектептерде табиғаттануды оқыту.
Алматы. Мектеп. 1983. —152 6.
№9 дәріс.
Тақырыбы: Ойын
Дәрістің мақсаты: Ойынның балаларды табиғатпен таныстырудағы маңызы
Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны:
1.Дидактикалық ойындар
2.Табиғаттың табиғи материалымен ойналатын ойындар
3.Рольдік ойындар
Ойын — тек көңіл көтеру ғана емес, сондай-ак оның көмегі арқылы жас
балаларға қоршаған өмірді таныстыратын да тәсіл болып саналады. Балалар
неғұрлым аз болған сайын олармен жүргізілетін білімдік-тәрбиелік
жұмыстардың тәсілі ретінде ойын да соғұрлым жиірек қолданылады.
1.Дидактикалық ойындар. Бұл ойындарда табиғаттың табиғи заттары (овощтар,
жемістер, гүлдер, тастар, тұқымдар, кепкен ұрықтар), өсімдіктер мен
хайуанаттардың суреттері бейнеленген картинкалар, үстелде ойналатын ойындар
мен әр қилы ойыншықтар пайдаланылады. Табиғаттың табиғи материалымен немесе
оның бейнеленуімен ойналатын дидактикалық ойындар балалардың сезімдік
жағынан (сен-сорлық) тәрбиелеуде танымдық іс-әрекетінің дамуында негізгі
тәсіл болып табылады. Ойындар сабақтарға, экскурсияларға, серуендеулерге
арнайы бөлінген уақыттарда өткізіледі.
Сабақтарда қолданылатын дидактикалық ойындар балаларға заттардың
қасиетін тануына және табиғатты бақылау кезінде алған елестетулерін анықтай
түсуіне көмектеседі.
Балалардың сәби топтарында ойын әдетте барлық сабақта тұтастай
өткізіледі, естиярлар, ересектер мен мектепке даярлық топтарында көбінесе
сабақтың бір бөлігін қамтиды да, 5 минуттая 20 минутка созылады.
Сәбилер топтарында заттарды бала сыртқы түріне қарал айыра білуге
үйренетін ойындар ойналады. Тәрбиеші мұндай ойынды ұйымдастыра отырып,
балаларға жапырак, гүл, сәбіз, қызылша, картон және т. б. алып келуді
тапсырады.
Естиярлар тобында, балалар заттарды (овощтар, жемістер) ұстап, тани
алатын болады. Мұндай ойындарға «Дорбадағы не нәрсе екенін тап», «Қолдағы
затты тап» ойындары жатады. Осы ойындардың алғашқысын ойнатарда тәрбиеші
алдын ала дорба әзірлеп, оған овощтарды немесе жемістерді (картоп, пияз,
қызылша, сәбіз, қияр, алма, алмұрт, лимон) салады. Балалар кезекпен дорбаға
қол-дарын сұғып, затты алады да сипалап ұстап, атын атайды, одан сон
дорбадан алып шығып, топтағы барлық балаға көрсетеді.
Балаларда өсімдіктер (даладағы, ормандағы, бөлмедегі және т. б.)
жөнінде айқын елестетулер жинақталған соң барып ересек балалар
тобындағыларға заттарды салыстыра және олардың бөлшектерін (гүлдерін,
жапырақтарын) тани білуге арналған дидактикалық ойындарды ойнатуға болады.
Мысалы, «Ненің жапырағы екенін тап» ойынын ойнағанда балалар берілген
жапырақты барлық өсімдіктің жапырақтарымен салыстырады.
Мектепке даярлық тобында өсімдіктердің немесе жануарлардың кейбір
белгілерін таба білу және оларды сипаттап, қорытындылай білу талаптары бар
ойындар ойналады.
С ө з а р қ ы л ы о й н а л а т ы н ойындарды, мысалы, «Затты
сипаттау арқылы тану», «Мынаның не екенін тап» немесе «Мынау не?»
ойындары таныс материал арқылы ұйымдастырылады, олардың көмегімен
балалардың ойлау белсенділігі артады, тілі ұшталады.
Бұрыннан белгілі нақты елестетулердің негізінде балалардын
объектілерді жіктей білуін қорытындылауда дидактикалық ойындардың көмегі
мол, мұнда заттарды жалпы белгілері бойынша біріктіруге болады; орманда
немесе бау-бақшада өсетін өсімдіктердің атын атау; жылдың қандай да болсын
бір мезгілін бейнелейтін картинкаларды таңдап алу; ағаштардын, балықтардың,
аңдардың, құстардың бейнелері бар картинкаларды жинап алу.
Дидактикалық ойындарды бірте-бірте күрделендіру керек. Мысалы, заттарды
ең алдымен сыртқы түрі бойынша, содан соң ұстап көру, одан әрі сипаттамасы
бойынша, ал ең соңында, жұмбақты шешуге берілген сұрақтар жөніндегі
жауаптар бойынша тану. Ең қиыны—заттардың жалпы белгілері бойынша
объектілерді жалпылау және берілген сұрақтарға қайтарылған жауаптар бойынша
заттарды тани білу.
Өсімдіктер арқылы ойналатын дидактикалық ойындар кезіндо балалардың
оларға мұқиятты түрде қараушылығын тәрбиелеу керек.
2.Табиғаттың табиғи материалымен ойналатын ойындар. Серуендеулер кезінде
балалардың табиғи заттармен ойнаулары кеңінен қолданылады.
Балалар құммен, сумен, қармен, ұсақ тастармен түрлі ойындар ойнаған
кезде, табиғи материалдардың сапасымен және қасиеттерімен танысады, сезіну
тәжірибелерін байыта түседі. Мәселен, олар судың суық әрі жылы болатынын,
оның төгілетінін, оған тастың бататының жаңқалар мен жеңіл ойыншықтардың
қалқитынын, қиыршық қардың шашылатынын, ал жұмсақ қардан домалатып әр түрлі
ойыншық және т. б. жасауға болатынын біледі.
Табиғи материалмен (қармен, сумен, құммен) ойнаған кезде тәрбиеші
балалармен әңгімелесе отырып, оларға материалдың кейбір қасиетін танып
білуіне көмектеседі, мысалы: «Коля құрғақ құмды алды, ол шашылады» немесе
«Әділ балшықты кішкене қалыпқа салды, онда тамаша самса шықты».
Зырылдауық, жебе, тиірмен сияқты ойыншықтармен ойнау арқылы балалар
желдің, судық әрекетімен танысады, алдағы уақытта физиканың қарапайым
заңдарын (заттардың суда жүзуі, ауадағы қозғалысы және т. б.) түсінуіне
септігіи тигізетін бірнеше фактілерді меңгереді. Орманда қыдырғанда өз
бейнелерімен құстарға, аңдарға ұқсайтын ағаш бұтақтарына, қураған
бұтақшаларға, түбірлерге балалардың назарын аудару пайдалы. Балалар табиғи
материалға бірте-бірте көңіл қоя қарап, олардан таныс заттардың
ұқсастықтарын іздей бастайды. Бұл оларды өте қуантады және байқағыштығын,
қиялын жетілдіруге әсер етеді.
3.Рольдік ойындар. Балалардың ойыны экскурсиялар немесе серуендеулер
кезінде қабылдағандарын әрдайым творчестволықпен қайтадан жаңғырту болып
табылады. Онда өсімдіктер, жануарлар және адам еңбегі жайында алған
елестетулері бейнеленеді. Мұндай ойындарда балалар бақылағандарын
қайталайды, білімдерін және алған дағдыларын нығайта түседі.
Тәрбиеші балалардың ойындарын бақылай отырыя, оларды қажетті заттармен
жабдықтайды, қойылған сұрақтарға дұрыс жауап таба білуге көмектеседі,
елестетулері дұрыс болмаса түзетеді. Ойын балаларға міндетті түрде
таңылмауы және онда олардың тек қана өз қабылдауларын қайталауы өте
маңызды. Мұндай ойындарды бақылау тәрбиешінің балаларды танып-білуі,
олардың білетін елестетулерін және табиғат пен еңбекке деген көзқарасын
есепке алуы үшін мол материал береді.
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар.
1. Балаларды табиғатпен таныстырудағы әр турлі ойындардың манызы қандай?
2. Балалар бақшасының әр жас тобында ойналатын дидактикалық ойындардың
ерекшеліктері қандай?
3. Балаларды табиғатпен таныстырудағы рольдік ойындардың маңызьш
анықтаңдар.
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
3.Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
4. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
5. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2.Папорков М.А. Учебно-опытная работа на пришколъном участке. Пособие для
учителей. М.,Просвешение,1980.
3.. Қ.Аймагамбетова. Бастауыш сыныптарда табиғаттануды оқыту методикасы.
Алматы. Мектеп. 1974. — 68 б.
4.ҚАймагамбетова. Аз компектілі бастауыш мектептерде табиғаттануды оқыту.
Алматы. Мектеп. 1983. —152 6.
№10.дәріс.
Тақырыбы:Балаларды табиғатпен сөз арқылы таныстыру
Дәрістің мақсаты: Балаларды табиғатпен сөз арқылы таныстырудың
ерекшелігімен танысу
Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны:
1.Тәрбиешінің әңгімесі.
2.Көркем шығармаларды оқу
3.Әңгімелер.
1.Тәрбиешінің әңгімесі. Тәрбиешінің табиғаттың түрлі құбылыстары және
заттар жайындағы әңгімесі балалардың білімін едәуір молайтады. Алайда
әсерлі сөз барлық уақытта нақтылы елестетулерге сүйенілуі тиіс. Балаларға
таныс та жақын, бейнелі, әсерлі сөздерді пайдаланып әңгімелеген жөн.
Тәрбиешінің әңгімесі сәбилер тобына қарағанда естияр, ересек және
мектепке даярлык топтарында көбірек орын алады. Тәрбиеші балалардын,
бақылағандарын толықтырып отырады және қабылдамауға болмайтын
объектілермен, құбылыстармен (құстардың қыстайтын орындарымен, жабайы
аңдардың өмірімен және т. б.) таныстырады. Әңгіме үнемі картиналарды,
диафильмдерді немесе дыбыссыз кииофильмдерді көрсетумен қоса қабат
жүргізіледі. Осы мақсатпен балалар бақшаларына арналып шығарылған
картиналар серияларын пайдалануға болады.
Кейде бақылағанды әңгімемен толықтыру қажеттігі туады. Мысалы, балалар
серуен кезінде құмырсқалар быжынап жатқан илеуді көреді. «Олар не істеп
жатыр?»— деп сұрайды балалар. «Қәнеки, байқап көрейік»,— дейді тәрбиеші.
Бақылау процесінде ол құмырсқалардың қайда жорғалап бара жатқанын
түсіндіреді. Құмырсқаларды аз уақыт бақылағаннан кейін тәрбиеші
құмырсқалардың тіршілігі жөнінде тәптіштеп әңгімелеп береді.
2.Көркем шығармаларды оқу. Көркем шығармаларды оқығанда балаларда
табиғат туралы білім жинақталады, табиғатқа деген ынтызарлық пен
сүйіспеншілікке тәрбиеленеді, әсемдікті сезінуі дами түседі. Көркем сөзді
пайдаланғанда оны балалардың тура қабылдауымен дұрыс байланыстыра білу
керек. Кейбір әдеби шығармалар табиғатты — орманда, шалғында,
далада—бақылағаннан кейін ба- . рып оқылуы мүмкін. Кейде шығарма бақылаудан
бұрын оқылады. Мұндай оқудың маңызы туралы С. Т. Аксаков «Багров-немеренің
балалық шағы» деген шығармасында тамаша айтады. Мұнда ол өзінің бес жастағы
бала кезін еске ала отырып: «Мен өзімнің кітабымды масаттана оқыдым...
Менің балалық ақылымда тіпті керемет өзгеріс болды да, мен үшін жаңа өмір
ашылды... Мен «күннің күркіреуі туралы пікірлермен», найзағайдың, ауаның,
бұлттың не екенін білдім; жаңбырдың пайда болуын және кардың шығу тегін
білдім. Табиғаттағы көптеген құбылыстар, қызыға, түсінбей қарасам да, мен
үшін мәнді де мағыналы болып есептелді, одан да әрі қызықтыра түсті.
Құмырскалардың, аралардың әсіресе көбелектердің тұқымнан құрттарға,
құрттардан хризалидаға және ең ақырында хризалидадан әдемі көбелекке
айналғаны менің зейінім мен сезімімді меңгеріп алды; менде осылардың бәрін
өз көзіммен бақылағым келу тілегі еріксіз пайда болды».
Бұрыннан таныс өсімдіктерді, жануарларды немесе табиғат құбылыстарын
суреттеп жазу балалардың қабылдауын айқындап, бақылауға деген қызығушылығын
тудырады. Мысалы, М. Пришвиннің «Алтын шабындық» очеркін тыңдағаннан кейін
олар шабындықтың түріне күннің әр мезгілінде және әр түрлі ауа райында
көңіл бөле бастайды. Бақбақтарды қарап көреді және оның гүлінің ашылғандағы
және жабылғандағы қалпының өзгеруін байқайды.
Таныс емес өсімдіктер мен жануарларды суреттеу бұрыннан бар бақылауға
және жалпы елестетулерге сүйенгенде табиғаттағы түсіндірілетін объектіні
табуға көмектесетін жаңа бейне жасайды. Мысалы, тәрбиеші Н. Павлованын.
«Қабықша сияқты» ертегісін оқып немесе әңгімелеп айтып береді. Серуен
кезінде балалар ертегіде баяндалған белгілері бар қызыл бояу гүлін
іздестіреді.
3.Әңгімелер. Әңгіме тәрбиешінің сұрақтарынан және оған балалардың
қайтарған жауаптарынан тұрады. Бұл — бұрыннан бар білімді анықтап, оны
кеңіте түсудің бағалы тәсілі, балалардың сөздік қорын молайту және олардың
байланыстарын, сөйлеуін дамыту. Әңгіме кезінде тәрбиеші сұрақтар беру
арқылы баланың ойлауына басшылык жасайды. Сұрақтардың саны мен реті осы
сабақта шешілуге тиісті міндеттерге және балалардың жасына байланысты.
Сұрақтарды балалардың тәжірибесін ескере отырып және олардың ойлауын
белсенділендіруді көздеп құрастыру керек. Әңгімелесу кіріспе, қорытынды
немесе бақылау және жаңадан алған білімді байланыстыру түрінде болуы
мүмкін.
Кіріспе әңгіме қысқа болуы тиіс, оның мақсаты балаларда бұрыннан бар
білімді жаңадан алған біліммен ұштастыру, оған деген қызығушылығын туғызу.
Мұндай әңгімелер ересек және мектепке даярлық топтарында экскурсиялардан
немесе- балалардың практикалық іс-әрекетінен бұрын жүргізіледі.
Барлық топтарда бақылаулармен немесе картиналарды көріп, қарай отырумен
қатарласа жүргізілетін ең көп тараған және үнемі қолданылатын тәсіл
әңгімелесу болып табылады. Бұл бүкіл дерлік сабақтың, экскурсиялардың,
дидактикалық ойындардың элементі ретінде кіріп отырады.
Ең қиыны — қорытындылай әңгімелесулер болып табылады. Бұларды тек
ересектер мен мектепке даярлық топтарында жүргізеді. Мұндай әдгімелер
балалардың бақылаулары мен еңбек процесінде алған, бұрыннан таныс материалы
негізінде құрылады және олардыи білімін нақтылай түсу мен жалпылау мақсатын
көздейді.
Ересек балалар тобындағы корытынды әңгіменің үлгісі мынау. Бұл әңгіме
балалардың күздегі табиғат құбылыстарын бақылауынан және күз туралы
тақпақтар мен әңгімелерді тыңдағандарынан кейін өткізіледі. Мұндай әңгіме
жүргізгенде төмеидегідей сұрақтарды ұсынуға болады: қазір жылдың қай
мезгілі? Біз орманға (паркке) барғанда ауа райы қандай болды? Күзде
ағаштардың жапырақтары қанда» жағдайда екен? Күзде орманда біз не естідік?
Орманнан қандай құстарды көрдік? Торғайлар, қарғалар, қарлығаштар қайда
кеткен? Олар неге ұшып кеткен? Көбелектер, қоңыздар, өрмекшілер қайда?
кеткен? Күзде біз орманнан не жинадық? Күзде бақшада не істеледі? Күз кімге
ұнайды? Неліктен?
Сұрақтар балалардың алған елестетулерін естеріне түсіріп, олардың «күз»
туралы түсініктерін қорытындылай алатындай болуы тиіс. Әңгімені оларға
таныс тақпақтар мен жұмбақтарды оқып берумен аяқтауға болады.
Мектепке даярлық тобының балаларына мына сияқты сұрақтарды; ұсынуға
болады: неліктен сен күз келді деп ойлайсың? Құстар неге ұшып кеткен? Құрт-
құмырсқалар неліктен жоқ болып кетті? Өсімдіктер неге солып қалған?
Сұрақтардың қойылысы баланың ақыл-ой» мәселелерін өз бетінше шешуіне
міндеттейді, мұнда ол өз тәжірибесіне, өз бақылауларынан алғандарына
сүйенеді, осы мезгіл туралы түсінігін қорытындылайды.
Әңгіме балаларды фактілерді салыстыра, олардың арасындағы кейбір себептік
байланыстарды аңғара білуге жетелеп отыруы тиіс, Бұған «неге?» және «сен
қалай білдің?» деген сияқты сүрақтар көмектеседі, мысалы: қыста бақтағы
ағаштардың бұтақтарында неге жапырақ болмайды, ал бөлмеде бұтақтардың
жапырақтары пайда болған? Мұның қайың екенін сен қалай білдің?
Бақылау сұрақтары.
1. Тәрбиешінің оқыған және әңгімелеген көркем щығармалары әркелкі жас топ-
тарында қандай орын алады? 2. Көркем сөзді тура қабылдауларымен қалаи
байланыстыруға болады? 3. Әркелкі жас топтарындағы балаларды табиғатпен
таныстыруда әңгімелердің алар орны қандай?
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
3.Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
4. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
5. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2.. Қ.Аймагамбетова. Бастауыш сыныптарда табиғаттануды оқыту методикасы.
Алматы. Мектеп. 1974. — 68 б.
3.ҚАймагамбетова. Аз компектілі бастауыш мектептерде табиғаттануды оқыту.
Алматы. Мектеп. 1983. —15
№ 11 дәріс.
Тақырыбы: Иллюстративтік-көрнекі құралдарды пайдалану
Дәрістің мақсаты: Иллюстративтік-көрнекі құралдарды пайдалану
Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны:
1. Иллюстративтік құралдардың маңызы
2.Иллюстративтік құралдардың мазмұны мен безендірілуіне қойылатын талаптар
3.Картиналарды, диафильмдер мен кинофильмдерді пайдалану
4.Баспаға басылған столдық ойындар.
1. Иллюстративтік құралдардың маңызы. Балалар бақшасында табиғи
(өсімдіктер мен жануарлар) құралдардан басқа да әр түрлі өсімдіктер және
табиғат құбылыстары бейнеленген иллюстративтік-көрнекі құралдар болуы
керек. Балаларға табиғатты таныстыру үшін оның заттары мен құбылыстарын
тікелей бақылау қиынға түскен жағдайларда ғана иллюстративтік құралдар
пайдаланылады. Мысалы, осы жерде болмайтын, бірақ программада көрсетілген
үй жануарларымен және жабайы аңдармен таныстырған кезде осындай кұралдарға
жұгінуге тура келеді. Бұдан басқа, иллюстрациялар балалардың бұрыннан таныс
жануарлар, өсімдіктер, табиғаттың мезгілдік құбылыстары туралы және т. б.
білетіндіктері мен елестетулерін айқындапдап, молайта түсу үшін де керек.
2.Иллюстративтік құралдардың мазмұны мен безендірілуіне қойылатын
талаптар. Табиғатты бейнелейтін картиналар, диафильмдер,
кинофильмдер балалардың шындықты қабылдауға жақын сезімдік қабылдауын
тудыруы тиіс. Қартиналар көркем және ауқымды түрде орындалуы тиіс. Олар
сюжетті және біртекті объектілерді — жекелеген жануарларды, өсімдіктерді —
бейнелеуі де мүмкін. Жануарлардың, әсіресе ұсақ жануарлардың тұрқы мен
қылықтарын көрсететін диафильмдер мен кинофильмдер кадрлары үлкейтіліп
берілуі керек. Бұл құралдардағы жануарлар мен өсімдіктер өмірдің табиғи
жағдайларында көрсетілуі тніс. Мүмкіндігінше, диафильмдер мен кинофильмдер
негізінде шағын, бірақ есте сақталарлықтай сюжеттің болғаны дұрыс.
Қинофильмдердің дыбыссыз және дыбысты болуы да мүмкін. Бүл фильмдердің
музыкамен безендірілуі міндетті емес, бірақ ондай табиғат үні (орманның
шуылы, құстардың сайрауы, жануарлардың дауысы) болуы керек.
3.Картиналарды, диафильмдер мен кинофильмдерді пайдалану. Тәрбиешінің
әңгімелеуімен немесе оның балалармен әңгімелесуі мен қосарланған к а р т и
н а л а р барлық топтарда еткізілуі мүмкін.
Бөбектерге тәрбиеші суретте бейнеленген жануарды атап айтып, оның көзін,
құлағын, аяғын көрсетуді ұсынады.
Сәбилер топтарында тәрбиеші жануарлардың сыртқы түрі мен қылықтарына,
өсімдіктердің формасы мен бөліктерінің түсіне қатысты белгілерге көңіл
аударта отырып, қысқа да айқын сұрақтар қояды.
Суреттерді естиярлар, ересектер және мектепке даярлық топтарындағы
балалармен бірге қараған кезде жануарлардың және өсімдіктердің
айырмашылықтары мен ұқсастықтарын салыстыру пайдалы, бұл — баланың
бақылағыштығы мен ақыл-ойының жетілуіне себін тигізеді. Мысалы, қолда бар
«Үй жануарлары» және «Жабайы аңдар» суреттерінің сериясында бір суретте
бейнеленген жануарларды: ірі жануарларды оның төлімен, әтешті тауықпен,
қазды үйрекпен, қойды ешкімен салыстыруға болады. Әр түрлі суреттерде
бейнеленген жануарларды, мысалы, сиыр мен жылқышы, сиыр мен ешкіні, мысық
пен жолбарысты және басқаларын салыстыру үшін суреттерді пайдалануға
болады.
Суреттер бойынша әңгімелеп беру ересектер мен мектепке даярлау топтарында
өткізіледі. Балалардың суреттерді мазмұндап түсіндіріп айтып беруі, қысқа
әңгіме жүйесін құрастыра білуі алған елестетулерін бекіте түседі,
байланыстырып сөйлей білуін дамытады. Үлгі үшін тәрбиеші сурет бойынша
байланыстырып сөйлеуге әқгіме құрастырады және балаларға суреттің мазмұнын
айтып, оған ат қоюды ұсынады.
Диафильмдер барлық топтағылардың жұмысында пайдаланылуы мүмкін. Жекелеген
кадрлар тәрбиешінің әңгімелеуімен немесе қолда бар диафильмнің тексін
оқумен қабаттаса көрсетіледі.
Кинофильмдерді оқыту мақсаттары, ең бастысы, ересек және мектепке даярлық
топтарында пайдаланылады. Ересек балалар тобы үшін дыбыссыз, ал даярлық
тобындағыларға дыбысты фильмдердін алынғаны дұрыс.
Сурет, диафильм, кинофильм бойынша сабақ өткізуге әзірлене
отырып, тәрбиеші олардың мазмұнымен жақсы танысуы тиіс, бұларды қарағанда
балалар нені көріп, меңгеруге тиісті екендігін, қандай жаңа сөздерді есте
ұстап, өз сұрақтарын ойластырулары керектігіи түсіндіреді. Диафильмді
немесе кинофильмді қарап болғанван кейін, кіші-гірім әңгіме өткізіледі.
4.Баспаға басылған столдық ойындар. Сәбилер мен естиярлар топ-тарындағы
балалар үшін жануарлар, жапырақтар, гүлдер, жемістер, овощтар бейнеленген
суреттер жинағы ұсынылады. Естиярлар, ересектер мен мектепке даярлық
топтары үшін лото («Зоологиялық», «Ботаникалық», «Жыл мезгілдері») сияқты
ойындар ұсынылады. Ойынның мұндайғы қызықты түрінде үй жануарлары мен
жабайы аңдар, орманның, даланың, бақтың, бақшаның, гүлбақшаның өсімдіктері
туралы, табиғаттың мерзімдік өзгеріетері және т. б. жайында түсінік
беріледі.
Ойыншықтар. Үй және жабайы жануарлар, овощтар, жемістер, жидектер
(көлемді немесе жазық орындарға қойылған)—ойыншык-гар наборы — дидактикалық
ойындар үшін керек болса, сондай-ак балалардың табиғат пен адам еңбегі
(«қүс қора», «зообақ» және басқа ойындар) жайындағы елестетулерін
бейнелейтін творчестволық ойындары үшін де қажет. Балалардың заттар мен
табиғаттың құбы-лыстары туралы сезімдік елестетулерін байыту үшін желмен
(батпы-рауық, зырылдауық), сумен (жүзетін жануарлар, қайықтар, тиірмен, су
доңғалағы) қимылдайтын ойыншықтар керек.
Бақылау сұрақтары.
1. Иллюстративтікі көрнекі құралдардың қандай маңызы бар?
2. Суреттердің, диафильмдердің, кинофильмдердің мазмұны мен безендірілуіне
қойылатын талаптар қандай?
3. Балаларды табиғатпен таныстыруда суреттер, диафильмдер мен кинофильмдер
қалай пайдаланылады?
4. Балаларды табиғатпен таныстыру үшін қандай столдық ойындар мен
ойыншықтар қажет?
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
3.Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
4. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
5. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2.Папорков М.А. Учебно-опытная работа на пришколъном участке. Пособие для
учителей. М.,Просвешение,1980.
3.. Қ.Аймагамбетова. Бастауыш сыныптарда табиғаттануды оқыту методикасы.
Алматы. Мектеп. 1974. — 68 б.
№12.дәріс.
Тақырыбы: Жер учаскесі
Дәрістің мақсаты: Жер участкесінің тәрбиелік және қоршаған ортамен
таныстыру жолындағы маңызымен танысу
Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны:
1.Учаскенің маңызы және оны ұйымдастыру
2.Участкені көгалдандыру
3.Гүлбақша
4.Бақша.Бау-бақша
5.Бала бақша участкесіндегі жануарлар
6.Құстарды үйір ету
1.Учаскенің маңызы және оны ұйымдастыру Балалар бақшасының жер
учаскесі, әсіресе қалалық жағдайларда, бұл — ойындардың, серуендер мен
сабақтардың орны. Күзде, қыста және көктемде балалар күннің көп уақытын
учаскеде өткізеді, егер саяжайға (дачаға) кетпесе күні бойы болады. Осындай
ойын кездерінде балалардың сезіну қабілеті арта түседі.
Гүлбақшада, бақта, бау-бақшада жұмыс істей жүріп балалар коллективті
түрде еңбек етуге бейімделеді, еңбекке дағдыланады, олар еңбекті сүюге,
құрметтеуге және тапсырылған іске жауапкершілікпен қарауға тәрбиеленеді.
Учаскеде балаларды табиғаттың маусымдық құбылыстарымен таныстырады,
өсімдіктердің өсіп-жетілуін және жануарлардың қылықтарын біраз бақылауды
ұйымдастырады. Осының бәрі балалардың дүние танымын, едәуір кеңейтіп,
өздерін қоршаған өмір туралы білімдермен байытады, оларды табиғатқа аялай
қарауға және ондағы сұлулықты көре білуге тәрбиелейді.
Дұрыс ұнымдастырылған және жақсы көгалдандырылған учаске —-балалар
бақшаларындағы оқу-тәрбие міндеттерін іскс асырудағы ең қажетті база болып
табылады.
Учаскені ұйымдастыру. Жер учаскесі көгалдандырылуы және балалар ондағы
өсімдіктерді өсіруге, оларды бақылауға күнбе-күн қатыса алатындай болып
ұйымдастырылуы тиіс. Сондықтан әр жастағы балалар топтарының алаңында г ү л
д і к, декоративтік (әсемдік), ж е м і с т і к, ж и д е к т і к және о в о
щ т ы қ өсімдіктер, сон-дай-ақ балалар ойнай алатыңдай шөп те болуы керек.
Балалар бақ-шасының топырақты алаңы жеткілікті болған жағдайда, естияр,
ересек топтардың балалары үшін гүлбақша, бау-бақша және бақ
ұйымдастырылады.
Жер учаскесінде ұсақ үй жануарларын (үй қояндары, тауықтар) асырайтын
орындар және ұшып келетін құстарды бақылау үшін жем салынған ыдыстар бар
құстардың үйшіктері мен алаңшалары болуы тиіс.
Еңбек құралдары. Жер учаскесінде жұмыс істеу үшін балалардың шамасы
келетіндей көлемде ауыл шаруашылық құралдары болуы керек.
Күректер мен қалақтарды қалыңдығы 1—2 мм темірден немесе қалыңдығы 1 мм
жақсы болат қаңылтырдан дайындайды; шелектер мен су сепкіштерді (түбі
көтеріңкі) іші мен сырты майлы бояумен боялған жұқа мырышпен қапталған
темірден немесе жезден жасайды. Зембілдер мен кішкене қол арбаларды жұқа
тақтайдан жасайды. Түзу, тегістеле жонылып, кептірілген қатты ағаш
күректерге, тырмалар мен қалақтарға жақсы сап бола алады.
Жұмыстан кейін, ауыл шаруашылық құралдарын топырақтан әбден тазалап, құрғақ
жерге (сарайға, қораға) апарып кояды. Су сепкіштер мен шелектерді де осы
жерге, шегелерге іледі. Күректерді арнайы доңғалакты тіреуіштерге
орналастырады -
2.Участкені көгалдандыру
Сәндік ағаштар мен бұталар. Өсімдіктерді және оларды орналастыратын
орындарды таңдағанда олардың биологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет.
Жапырақтары әдемі әрі гүлді, жеуге келетіндей, әрі балалар ойнай алатындай
да сүйкімді жемістері бар, сол жердің ауа райының жағдайларына төзімді
ағаштар мен бұталарды отырғызу керек. Учаскені улы жемісті және тікенекті
ағаштармен және бұтақтармен көгалдандыруға болмайды.
Ағаштар — ұшар басына дейін бұтақтана өсетін, діңі қатты көп жылдық
өсімдіктер. Ресейдегі балалар бақшаларының біразына ұсынылатын ағаштардың
мазмұн-бейнесін келтірейік (осы кітаптың алдыңғы форзацына қараңыз).
Сүйір жапырақты үйеңкі (үйеңкі тұқымдастар) ұшар басы цилиндр формалы,
бұтақтары жұптаса орналасқан; діңі ашық сұр қабықты, өркендері ақшыл қоңыр
түсті, жуан, бүрщіктері кұрғақ, жалаңаш, жүмыртқадай сопақша, біріне-бірі
сығылыса орналасқан. Жапырақтары ірі, қалақшаланған, ұштары үшкірленген,
жазда ашық жасыл, күзде сарғыш қызыл түсті.
Бұталар — бірнеше қатты сабақтары бар көп жылдық өсімдіктер. Балалар
бақшаларындағы әр түрлі жас топтарының учаскелері шекараларының, жолдардың,
Шырмауық сияқты өсімдіктер. Бұларды тігінен көгалдандыру үшін қолданады.
Олар өз өркендерімен тірекке жармасып жылдам өседі, 5 м-ге дейінгі
биіктікке көтеріледі. Шырматылып өсетін өсімдіктср күркелерді, арналарды,
үйлердің террастары мен қарсы бетін (фасад) әсемдендіреді. Қалалық
жерлердегі балалар бақшалары және көлеңке түсіретін ірі ағаштары аз
учаскелердегі өсімдіктерге ерекше көңіл бөлу керек.
Шырматылын өсетін бір жылдық өсімдіктерден бақ бұршағын, хош иісті ұсақ
бұршақты, ипомеяны, настурцияны, (гүлі қызыл, сары өсімдік), көп
жылдықтардан — бес жапырақтыны және жабайы жүзімді ұсынуға болады.
3. Гүлбақша
Гүлбақтардың жобасын жасау балалар бақшасының әрқайсысының жағдайына
байланысты болады. Жер учаскесі жеткілікті болса, үлкен гүлбақша жасалады.
Мұны әдетте үлкен адамдар мен мектеп жасына дейінгі ересек балалар күтіп-
баптайды және әр топтың учаскесіне бір-екіден клумба немесе гүл жүйектерін
жасайды.
Гүлдер егілетін үйме топырақтардың (клумба) көлемін әр түрлі етіп
(дөңгелек, ұш бұрышты, жұлдызша) жасауға болады, бірақ көлемі баланың қолы
олардын, ортасына дейін жететіндей, яғни диаметрі 70 см-ден артық болмауы
тиіс.
Шағын гүл жүйектері (рабатка) — тік бұрыштанып, жіңішкелеу келген ұзынша
гүл тізбектері — құрылыс маңындағы ойын алаңдарындағы жолдардың бойына
орналастырылады. Рабатканың ені 50—80 см, ұзындығы — 2 м және одан да ұзын
болады.
Гүлбақшадағы аяқ жолдардың енін I —1,5 м етіп, ортасына таман аздап
иілдіріп, жақсылап таптап жасайды; оларға құм төсеп, жасыл газон себеді.
Гүлбақшаны бөлу үшін, оған бөлінген учаскені елшейді де қағазға оның
жобасын сызады. Жобада клумба, рабаткалар, соқпақ жолдар және бұталар
отырғызылатын орын белгіленеді.
Клумбалар мен рабаткаларды жерде жіптің және таяқшалардың көлемімен
белгілейді. Дөңгелек клумбаны сызу үшін оның келешектегі дәл ортасына
таяқша қағады, оған ұзындығы клумбаның радиусына тең жіптің ілмегін
кигізеді; жіптің екінші ұшына екінші таяқшаны байлайды да, осымен
айналдырып шеңбер жасайды. Клумбалар мен рабаткалар белгіленгеннен кейін,
оларды қайтадан қазады да, беттерін, тырмамен тегістейді, Клумбалар мен
рабаткалар аяқ жолдардан 5 см биігірек болуы тиіс. Олардың бүйір жақтарын
тырманың сырт жағымен соққылап түзетеді.
Гүлді-сәндік өсімдіктер. Бір жылдық, екі жылдык және көп жылдық гүлді-
сәндік өсімдіктер болады.
Гүлбақша үшін көп күтімді керек етпейтін, формасы мен түсі жанынан әр
алуан гүлдер беретін, жағымды иісі бар, ашық көктесінді өсімдіктерді таңдап
алу керек. Ерте көктемнен қара күзге дейін үзбей гүлдеп тұратын
өсімдіктердің түр-түрінің болғаны жақсы (4—5 түрлі-түсті таблица).
Б і р ж ы л д ы қ т а р — өсіп, гүлдейтін, жетік піскен тұқым беретін
және сол еккен жылы өлетін өсімдіктер. Олар негізінен тұқымдарынан
көбейеді. Тұқымдарын май айының екінші жартысында тура топырақка себуге
болатын төмендегі бір жылдық өсімдіктерді алуды ұсынуға болады.
Жоңышқа бас (алиссум), немесе хош иісті тастақ (крест гүлділер
тұқымдас)—биіктігі 15—20 см жиектік өсімдік; июньнен бастап үсік түскенге
дейін балдай иістеніп, ақ және күлгін гүлшешек атып гүлдейді; жапырақтары
сұрғылт жасыл, ұсақ, ланцеттік. Кез келген топырақта және жартылай
қараңғыланған орындарда өсе береді.
Екі жылдықтар — көктемде немесе жаздыгүні сепкенде топырақта қыстап
қалып, келесі жылдың ерте көктемінде гүлдейтін өсімдік. Балалар бақшасына
ұсынылатын екі жылдық өсімдіктердің қысқаша сипаттамасын келтірейік.
Шегір гүл (қоғажай тұқымдастар) —формасы әдемі және бояуы әр түрлі, үш
түсті немесе бір түсті гүлдері көп кішкене түптер; ерте көктемнен салқын
түскенше гулдеп тұрады; жапырақтары ұзынша келген, лирдің (құстың)
қауырсындары секілді қосалқы жапырағы бар. Ерте көктемнен бастап гүлдеуі
үшін тұқымын июльдің аяғы мен августың басында себеді. Қай кезінен бастап
қайта отырғызса да өсе береді. Кешке қарай ұзарады, ал ыстықта суаруды көп
керек қылады.
.
4.Бақша. Бау бақша
Орын тақдап алу және жоспарлау. Жер учаскесінің көлемі мен балалардың
санына қарай бақшаның барлық топқа ортақ немесе олардын, әр тобына жеке
болуы мүмкін. Оған арналған орынды жабдан әрі күн сәулесі түсіп тұратын,
солтүстік жағынан құрылыстармен, дуалмен немесе өсімдік бұталарымен
қоршалған жерден таңдайды. Бақша алаңы (жүйек, жол, қатар аралықтары, 3—4
жастағы әрбір бала үшін 0,5 шаршы метр және 5—6 жастағы бала үшін 1—-1,5
шаршы метрден бөлінуге тиіс.
Бақшаны жүйектердің ұзындығы 2,5—3 м болатындай етіп бөледі. Мұндай
ұзындық егіс егу, көктеген шығымды қарау, көшеттерді отырғызу кезінде және
т. б. жағдайларда барлық баланы жүйектің бойына орналастыруға мүмкіндік
береді. Мектеп жасына дейінгі балалар жұмыс істеген кезде қолдары ортасына
дейін жетуі үшін жүйектің енін 70 см шамасынан арттырмаған жөн. Жүйектердің
биіктігі топырақтың ерекшелігіне және сол жердің климатына байланысты
болады. Куні суық немесе топырағы ауыр, жазы қысқа, жауын-шашыны мол
болатын немесе ойпаң жерлерде жүйеқтердің биіктігін 40—50 см етіп; топырағы
жеңіл, құрғақшылық аудандар мен біиктеу жерлерде жер бетіне деңгейлеп,
тегістеуғып жасайды. Топырағының ылғалдылығы орташалау орталық алқаптағы
жүйектердің биіктігі әдетте 15—20 см болады. Топырақ сусып кетпеуі үшін
жүйектің жиегін көлбеулеу қылып қояды.
Жүйектердің бір-бірінен қашықтығы 50—60 см, ал бақшадағы негізгі жолдың
ені 1 м болып келеді.
Бақшаға бөлінген алаңды дуалмен немесе жүгері (тез өседі, жақсы желек
жаяды, жемістері әдемі, тұқымдары ірі болады), немесе күнбағыс (бұл да тез
өседі, гүлшоғырының күнге қарай қозғалуы бақылауға қызықты) сияқты
өсімдіктерден қоршау жасап қояды.
Овощтардың өсіп-жетілуіне қажетті жағдайлар. Овощтардан жақсы түсім алу
үшін, олардың қарқындырақ өсіп жетілуі кезінде жағдай жасау керек. Бұл
жағдай — жарықтың, жылудың, судың, минералдық тұздар мен ауаның белгілі
мөлшерінің болуы.
Ж а р ы қ — овощ өсімдіктерінің өсіп, жетілуіне қажетті негізгі
жағдайлардың бірі. Олар қараңғылықта ашығып, өсе алмайды, жарықтың
жетіспеушілігінен жасыл түсінен айрылып, семіп қалады, сарғаяды,
тым созылып иіліп, жерге төселеді, мүшелері қиқы-жиқы болып, түсімі өте
кемиді. О в о щ ө с і м д і к т е р і н і ң ж а р ық Сүйгіштіғі мынадай
ретте болды: помидорлар — ең жарық сүйгіш, бұдан кейінгілері — шалғам,
капуста, пияз, қызылша, үрмебұршақ, сәбіз, асбұршақ.
Ау а барлық өсімдікке де қажет. Олар тыныс алу кезінде ауадағы
оттегін сіңіріп алады. Өсімдіктер (органикалық заттар түзуде)
ауадағы көмір қышқыл газды да сіңіреді. Жер бетіндегі өсімдік мүшелеріне
ауа қашанда еркін жетіп тұрады, ал тамырға және өніп келе жаткан тұқымға,
ауа топырақ тығыз
болмаған және қабыршақпен жабылмаған жағдайда ғана
жетеді,сондықтан топырақты үнемі қопсытып отыру керек.
Ауыспалы бақша егісі. Овощ дақылдарын учаскеге орналастыру кезінде
ауыспалы егісті, яғни өсімдіктерді белгілі бір алаңда биологиялық
ерекшеліктерін ескере отырып, кезегімен дұрыс отырғызылуын белгілеу қажет.
Қандай да болсын бір дақылды бір жерге қатарынан бірнеше жыл өсіре
беруден топырақ тозып, өсімдіктің аурулармен және зиянкестермен
зақымдануына әкеліп соғады; бір тұқымдас өсімдіктерді екі жыл қатарынан бір
жүйекте өсіруге болмайды. Дақылдардың әрқайсысын бұрынғы егілген жеріне
кемінде 4 жылдан кейін қайта егілетіндей етіп орналастыру керек. Мәселен,
капуста, қияр, кәдіш пен асқабақтан кейін сол учаскеге помидор, ал үшінші
жылы тамыржеміс пен пияз, төртінші жылы асбұршақ, үрмебұршақ отырғызуға
болады.
4.Жер өңдеу және тыңайту. Жерді жақсылап өңдеу тек ылғал сақтауға және
ауаның өсімдіктер тамырына баруын жақсарту үшін ғана емес, арамшөптер мен
зиянкестерді кұрту, өсімдіктің жақсы өсуіне жағдай жасау үшін де қажет.
Овощ дақылдары егілетін жерді күзден бастап өңдеуді ұсынады. Өнімдерді
жинап алғаннан кейін жүйектерді өсімдік калдықтарынан тазартып, жентектерді
тырмалап қопсытпай, тереңдігі 18—20 см етіп күрекпен қазып алады, сол кезде
топырақка ылғалды мол жинап, арамшөптер мен зиянкестерді құртуға мүмкіндік
туады. Ондағы ылғал буланып кетпеуі үшін көктемнің бас кезінен, жер шамалы
дегдіген бойда-ақ топырақты тырмалап қопсытады.
Топырактың өңдеуге дайын болғандығын былай анықтайды: топырақтың бір
жентегін алып, қолмен сығымдап, оны кеуденің биіктігіндей жерден лақтырып
жібереді, егер қолмен сығымдағанда ылғал шықпаса, жерге түскенде шашылып
кетсе, топыракты өңдеуге дайын деп санауға болады. Топырақты 12—15 см
тереңдікте қайтадан қазады. Сөйтіп күрекпен топырақ қабатын жұқалап кесіп
алып, лақтырған кезде ұсақ түйіршіктерге бөлініп, шашылуы керек. Осындай
жұмыс кезінде топырақтағы ұсақ тастарды, арам шөп тамырларын, насекомдардың
личинкаларын іріктеп алып тастайды. Учаскені қазғаннан кейін топырақты
шаңдатып жібермей, тағы да тырмалап қопсытады — ол мап-майда болуы тиіс.
Сазды топырақты тұқым себер алдында екінші рет қайтадан қазады. Топырақты
алғашында ересек адамдар қазады, ал қайтадан екінші рет қазған кезде оған
естиярлар мен мектепке даярлық тобының балаларын қатыстыруға болады.
Овощ өсімдіктеріне ең құнарлы жерді бөледі. Егер онда қоректік заттар
жеткіліксз болса, тыңайтқыштар төгеді. Олардың ішіндегі ең жақсысы — көң,
онда өсімдіктің қоректенуіне қажетті заттардың барлығы бар. Көң сонымен
бірге топырақтың құрылымын жақсартады. Жаңа көңді күзде немесе ерте
көктемде топырақты өңдеуден бұрын төгеді. Қөктемде, тұқым себуден бұрын 1
шаршы метр жерге бір шелек шымтезек немесе карашірік, 30—50 г —
суперфосфат, 30—40 г аммоний сульфатын 20—30 г калий тұзын, пештен алынған
1—2 стакан күл енгізеді.
Тұқымды егуге дайындау. Егу үшін ең ірі, дәні толық, шығымы жақсы тұқымды
іріктеп алу керек.
Салқынға төзімді өсімдік (асбұршақ, сәбіз, ақжелке, қызылша) тұқымдарының
көктеуін тездету үшін, еккенге дейін 3—4 тәулік бойы дымқылдап, суын күн
сайын ауыстырып отырады. Егу алдында тұқымды шамалы кептіреді.Ерте пісетін
және өте жоғары түсім алу үшін сәбіз бен қызылшаның тұқымдарын баптайды
(яровизация). Бұл үшін олардың тұқымдарын тәрелкеге сеуіп, қайнамаған сумен
ылғалдайды да шүберекпен жауып қояды. Тәрелкедегі тұқымды мезгіл-мезгіл
араластыра отырып, оны бірнеше күн жылы бөлмеге қояды. Тұқымдар бөртіп
ісінген кезде оларды мұздыққа апарады: сәбіздің тұқымын 10—15 күн,
қызылшанікін —7—10 күн ( + 1, +2° температурада) ұстайды.
Асбұршақ, үрмебүршақ және ірі бұршақ тұқымдарын ылғалданған қағаздың
немесе мақта қабаттарының арасына салып, егуден бұрын тәрелкеде көктетіп
алады. Мұндай тұқымдарды дымқыл топыраққа ғана себуге болады, оларға
арналып жыртылған борозданы әбден суарады.
Жеміс ағаштары мен жидекті бұталар. Жер учаскесінің орналасуы мен көлеміне
қарай оған жеке жеміс ағаштары мен жидекті бұталар отырғызады немесе жеміс
бағын салады. Бау-бақша дақылдарының тұқымдары мен сорттарын жергілікті
жердің ауа райы мен топырағына қарай іріктейді. Барлық жерде дерлік өсіруге
болатын жеміс-жидек дақылдарын қарастырайық.
5. Балабақша участкесндегі жануарлар
Балабақшалар алдында тұрған білімдік-тәрбиелік міндет тұрғысынан алғанда
жер учаскесінде бірнеше кролик пен тауық болуы керек.
Кроликтер. Жабайы кроликтер бізде Батыс Украинаның оңтүстігінде таралған.
Олар табиғатта інде тіршілік етіп, түнде өмір сүреді. Табиғат мүйісінде
асыранды кроликтер ұсталады.
Кролик түсі әр түрлі, майда жүні бар, шағын денелі жануар. Оның
құлақтары ұзын, қозғалмалы, тыңдаған кезде құлағын тігіп, үріккенде
жымқырып алады, тұмсығы доғал, дөңгелек, бадырақ көзді, мұрттары екі жағына
едірейіп тұрады. Бұл жануардың артқы аяғы алдыңғы аяғынан ұзынырақ,
сондықтан ол секіріп жүреді. Қүйрығы қысқа. Кроликтер — қоян тәрізділер,
олардың кемірушілерден айырмашылығы — үстіңгі жақ сүйегіндегі күрек тісі
екеу емес, төртеу болады. Сәбіз, қызылша, капуста, шөп жейді.
Кроликтердің тұқымы өте көп. Табиғат мүйісінде ұстауға тамақ пен күтімді
талғамайтындарын алған дұрыс. Кроликтер суықтан қорықпайды, бірақ өтпе
желге төзімсіз. Оларды ашық ауада жасалған арнайы торларда ұстауға болады.
Тордың биіктігі —60—70 см, еденінің ауданы — 125X70 см.
Тауықтар бұдан мыңдаған жыл бұрын, ежелден асыранды болған. Персияда,
кейіннен Греция мен Римде киелі «күн» құсы деп есептеліп, өлтіруге рұқсат
етілмеді. Тауықтар Европаға келгеннен кейін, оларды жұмыртқа және дәмді ет
алу үшін өсіре бастады.
Тауықтардың қанаты қысқа және әлсіз, аяқтары күшті болады. Бұл құстар жерде
жақсы жүгіреді, бірақ аспанда ұша алмайды. Аяқтарында 4 саусақтан болады:
оның үшеуі алға, біреуі артқа бағытталған. Саусақтарында тырнақ болады; жем-
дән, құрт, насеком личинкаларын іздеп, тырнақтарымен топырақты
оңай тырмалайды.
Әтеш мекиенінен әдемірек болып келеді. Оның құйрығы үлкен, өрнекті,
доғаша иіліп түрады. Басында — қызыл айдар, тұмсығының астында — тері
сақал, кеудесі алға қарай шығыңқы болады. Аяқтарында өткір өсінділері-
тепкісі болады, әтештер төбелескен кезде онымен бір-бірін қатты
жарақаттайды.
6. Құстарды үйір ету
Қолдан ұя жасау. Балабақшадағы жер учаскесіне құстарды үйір ету үшін
көктемде қолдан ұя жасап іледі, оған қараторғай, шымшық шыбынжегі қонақтауы
мүмкін. Құстар мұндай ұяларда тұруы үшін, ұялар құстарға ыңғайлы әрі дұрыс
ілінуі тиіс.
Ұялардың көлемі арналған құстың шамасына байланысты болады Оны қалыңдығы
2—2,5 см, сыртқы жағы сүргіленген құрғақ тақтайдан (немесе фанерден)
жасайды. Ішкі жағын бұдыр-бұдыр қалпында қалдырады: бұл — құстардың ұядан
кіріп-шығуына жеңілдік жасайды. Тақтайларды саңылау қалдырмай бір-біріне
тығыздап шегелейді. Олардын. біреуінен — алдыңғы жақтағы тақтайдан
құс кіріп-шығатын дөңгелек тесік жасайды. Ұяларды күнбе-күн тазалап тұруға
оңай болуы үшін қақпағын алмалы-салмалы етіп кояды. Оның сыртын күңгірт
бояумен немесе сазбен бояйды.
Ұялатқышты бекітетін планканы артқы қабырғаға жасайды, мұнда қағылған
шегенін, ұшын ішкі жағынан сыртқа қарай шығарып, сыртқы жағынаң
қайырып тастайды. Ұялатқыштарды ағаштардың діңіне бұтақтардың
ашаларына, шыбынжегілер мен қараторғайлар үшін 8—10 м, сары шымшықтар
үшін 3—4 м биіктікке сым темірмен байлайды. Ұялатқыштарды теңселмейтіндей
етіп ағашқа қатты байлау керек. Ұялатқыштардың алдында оның тесігіне
мысық тырмысып шыға алатындай бұтақтардың болмауы тиіс. Құс кіріп
шығатын тесікті күн түсетін жаққа қаратқан дұрыс. Сары шымшықтарға
арналған ұялатқыштарды күзден бастап ілген жақсы: қыста құстар оған
ауа райының қолайсыз кезінде паналайтын болады.
Құстарға қосымша жем беру. Кейбір жабайы құстарды балалар учаскеде жыл
бойы бақылауына болады. Нан ұнтағы немесе. дән себілген жерге торғайлар топ-
тобымен ұшып келеді. Қыста аулаға қарғалар үнемі келіп жүреді. Күзде және
қыста сары шымшықтар, пайыз торғай, бозторғайлар тұрғын үйлердің маңынан
жем іздейді. Міне, құстар үшін осындай ауыр кезеңдерде балабақша учаскесіне
жем шашатын астау орнатып, құстарға қосымша жем беруге және оларды
бақылауға барлық топтағы балаларды тарту керек.
Ең карапайым жемшашар — аласа ғана кенересі бар тақтайша (50X60 см). Оны
ағашқа іліп, дуалға немесе терезе желдеткішінің жанына қағып қоюға болады.
Учаскенің тыныштау жеріне жем шашатын үстелше жасап қойған жақсы: ол үшін
қада қағып, оған кенерелі тақтай бекітеді де, тақтайшаның үстінен
себілген дәнге қар түспеу үшін шатырша жасау керек. Үстелшеге күнбе-күн
белгілі бір уақытта нанның ұнтағын, астык дәнін, шоңайна, қандыағаш пен
қайың тұқымын, ырғай, шетен, шәңгіш жидектерін шашып қояды.
.
Бақылау сұрақтары.
1. Балабақшасындағы бақша қандай болуы керек?
2. Балабақшасы учаскесінде өсіру үшін қандай овощ дақылдары ұсынылады?
3. Овощ дақылдарын өсіру үшін қандай жағдайлар қажет?
4. Овощ дақылдарына арналған топырақты қалай өңдейді?
5. Тұқымды егуге қалай даярлайды?
6. Тұқымды қашан және қалай етеді?
7. Қысқа қарай овощ дақылдарының қайсысын қашан және қалай себеді?
8. Овощ дақылдарының қайсысын көшеттен өсіреді?
9. Көктеп шыққандарын қашан және қалай сиретеді?
10. Топырақ қопсыту мен өсімдік түптеуді не үшін жасайды?
11. Өсімдіктерді не үшін өгей бұтақтап, шырпиды?
12. Овощ дақылдарының зиянкестерімен күрес қалай жүргізіледі?
13. Қолдан жасалған ұяшықтарды қалай жасайды? 14.Жем шашатын үстелдерді
қалай орнатады?
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
3.Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
4. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
5. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2.Папорков М.А. Учебно-опытная работа на пришколъном участке. Пособие для
учителей. М.,Просвешение,1980.
3.. Қ.Аймагамбетова. Бастауыш сыныптарда табиғаттануды оқыту методикасы.
Алматы. Мектеп. 1974. — 68 б.
4.ҚАймагамбетова. Аз компектілі бастауыш мектептерде табиғаттануды оқыту.
Алматы. Мектеп. 1983. —152 6.
№13 дәріс.
Тақырыбы:Үй жануарлары мен жабайы аңдар
Дәрістің мақсаты: Балаларды үй жәнежабайы аңдармен таныстыру
Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны:
1.Үй жануарлары
2.Жабайы аңдар
Үй жауарлары. Адамға пайда келтіріп, үй шаруашылығында тіршілік ететін және
өсіп-өнетін жануарларды үй жануарлары дейді. Адам ол жануарларға қамқорлық
жасап, тіршілігіне қажетті жағдайлар туғызады.
Мысық бұдан бірнеше мыңдаған жыл бұрын қолға үйретілген. Ол Египетте
егістікті тышқаннан қорғады, сөйтіп, әулие жануарлар ретінде саналды.
Қазіргі кездерде де тышқандар мен егеуқұйрықтардан құтылу үшін мысықты жиі
ұстайды. Ол өзі тіршілік ететін үйге өте үйірсек болады.
Мысық (жыртқыштар отряды)—әдемі жұмсақ жүнді, үлпілдек құйрықты,
кішкене жануар. Домалақ басында сыбдыр еткен дыбысты қалт жібермейтін 2
кішкене сақ құлағы, қараңғыда жақсы көре алатын үлкен көзі болады. Мұрнында
қылшықты мұрты — сезу мүшелері бар.
Мысықтың аяқтары қысқа, саусақтарының жұмсақ табандары бар, үшкір имек
тырнақтарын жүрген кезде соған жасырып алады, сондықтан бұл жануарлар
жайлап естіртпей жүреді. Мысық ағаштарға, дуалға өрмелегенде тырнақтарын
шығарып алады. Мұнда ол кішкене құстарды аулайды. Биіктен жерге секіріп
түскенде ол ауада аударылып, жерге қашанда табанынан тік түседі. Мысық
жерде тышқан аулайды. Олжасын көрген кезде ол жасырынып, денесін әдемі
созады, тізесін бүгіп, жеміне өте шапшаң атылады.
Тістерінің құрылысы жағынан мысық нағыз жыртқыш, ол ұстаған олжасын
басқа тістерінен алға қарай шығыңқы үшкір, үлкен күрек тісімен өлтіреді,
үстіңгі беті қырлы-қырлы, өткір, бұдырлы азу тісімен мылжалайды. Ең күшті
тістері — ет жейтін тістер, астыңғы және үстіңгі жақ сүйектерінде бір-
бірден орналасқан.
Мысық өте таза жануар, ол үнемі «жуынып», «таранады». Бұл жыртқыштың
сезім болып табылады. Ол жүндерін тазарту арқылы өзін сездіріп қоятын
иістен құтылады.
Мысық тойғанда немесе қожасының тізесінде жылынып жатқан кезде тып-
тыныш пырылдайды, ал өзіне қауіп төнгенде пысқырып, арқасын
күжірейтеді.
Аналығы соқыр күйінде туатын күшіктеріне барынша қамқорлық жасайды.
Ол күшіктерін сүтпен қоректендіріп, оларды үнемі тазалап, ойнатады. Осындай
ойындар кезінде жас жануарлар күш алып, ептілігін жетілдіреді, болашақ
жыртқыштық сезімдері көріне бастайды
Ит — жыртқыш жануарлар отрядына жатады. Бұл — адамның тұңғыш асыраған
сенімді досы, ол үнемі адамның үйін және мал табындарын қору арқылы
сеніміне мүлде берілген. Күзетші иттер (шпицтер, овчаркалар, қорашыл
төбеттер) өте сақ құлағын жиі тігіп (құлақ қалқанын көтеріп), дыбысты
жақсы есітеді. Мұрын қуы-сының сілемей қабықшасы иіс қабылдауға өте
сезімтал.
Ит адамның аң аулауына көмектеседі. Солтүстікте оны адам ат орнына
пайдаланады , шекара қорғауға жәрдемдеседі.
Иттердің жабайы тегі шиебөрі мен қасқырлар деп есептеледі. Адам жүнінің
бояуы, дене шамасы (өте кішкене жапон иті, орасан үлкен — сенбернар),
мұрнының пішіні (мұрны созылыңқы — тазы, қысқа, доғал — бульдога) және
кұлақ пішіні (тік құлақ — лайка, салпаң кұлақ —спаниел), дауысы (шәуілдек —
лайка, қарлыққан жуан дауыспен үретін — овчарка) бойынша иттердің әр алуан
түрін өсіріп шығарды.
Иттердің аяғы мысыққа қарағанда ұзындау әрі сидамдау; алдыңғы аяқтары
артқы аяқтарынан біраз қысқа. Иттер жақсы жүгіреді, бірақ мысықша секіре
алмайды. Табандарындағы тырнақты саусақтары ішке қарай бүгілмейді. Ит
еденмен жүріп келе жатқанда мысықтікінен ерекше тырңағымен тықылдатып
жүреді.
Иттің тіс құрылысы мысықтікіне ұқсас, тек азу тістері ғана кептеу болып
келеді. Ит тек етпен ғана емес, өсімдік тектес тамақпен де қоректенеді.
Күшіктері соқыр болып туады, көздері тек 10—12 күннен соң ғана ашылады,
аналығы оларды сутпен қоректендіріп, жалайды, тазалай-ды, олармен бірге
ойнайды.
Жылқы (тақ тұяқтылар отряды). Бұл — ірі денелі, әдемі де өте күшті
жануар. Ол тез әрі тынбай шауып, ауыр жүкті де тарта алады. Денесі мен
аяқтарының құрылысы осыған бейімделген. Оның биік, жіңішке, бұлшық етті
аяқтарында ұзын тұлғасы бар. Әрбір аяғында қатты мүйіз тұяқпен қапталған
тек бір ғана бақайшағы болады. Шапқанда және жүрген кезде жануар соны тірек
етеді. Жылқы жауынан (мысалы, қасқырлардан) қорғанғанда артқы аяқтарымен
қатты тебеді.
Әдемі ұзынша басында қимылдағыш сергек құлағы болады. Жануар
тынышсызданғанда құлағын қимылдатып, «қайшылайды». Кірпікті, үлкен көзі
бар. Танаулары кең. Тістері жұмсақ, ауызы үлкен. Мойыны ұзын, басын жерге
жеткізердей иілгіш, желкесінде жалы болады.
Жылқының құйрығы ұзын қылдан құралады. Ол құйрығымен қағып, терісін
жыбырлатып насекомдарды қуып жібереді. Түгі қысқа, тегіс, жылтылдап тұрады;
түсі әр түрлі — ақбоз, қара торы, ала, тарлан болып келеді.
Жылқының тістері күрек тіс, ит тіс (айғырларда) және азу тіс болып
бөлінеді, азу тістері биік, үстіңгі беті өсімдік тектес азықты жақсы
шайнап, үгітетін кедір-бұдырлы тіс сауытымен қапталған. Жылқы шөп жегенде
оны еріндерімен орап алып, аузына қарай тартады. Жылқы фермаларында
жылқыларға шөп, пішен беріп, күніне үш рет суарады.
Жылқы адамға тез үйір болып, өзін бағып-күтетін кісіні біліп, соған
үйірсек болады.
Құлындары көзін ашып туады, енесінің сүтін емеді. Бие сүтінен Башкирияда
өте дәмді, шөл қандыратын емдік сусын—қымыз дайындайды.
Есек тақ тұяқты жануарларға жатады. Ол жылқыға ұқсас болады. Тұяғы айыр
емес, тістері жылқының тістері тәрізді. Жылқыдан айырмашылығы — денесі
шағын, құйрығы сиырдың құйрығына көбрек ұқсайды, тұлғасына қарағанда
аяқтары ұзын. Құлағы ұзын, жақс ы қимылдайды. Жүнінің түсі көбінесе
қошқыл сұр болады.
Есек — жылы жерлердің: Қырым, Кавказ, Молдавиянын, үй жануары. Ол өте
төзімді, үлкен жүкпен тауға шығып, жалғыз аяқ, тар қолдармен, жылқы өте
алмайтын жерлермен жүріп кете алады. Азык талғамайды, ірі азықты (қурай,
шоңайна) жейді, бірақ тек қана таза су ішеді. Есек — жуас мал, бірақ
ызаланғанда тұяқтары мен теуіп жіберуі де мүмкін. Есекті «тірі барометр»
деп санайды, өйткені ол ауа райы бұзылардан бұрын жағымсыз дыбыс береді
(ақырады).
Сиыр (жұп тұяқтылар отряды). «Сиыры бардың сыбағасы бар»— деген халық
мақалы бар. Бұл адамға сүт береді, одан сүзбе, қаймақ май және ірімшік
жасалады, ол өнімдер майлы және сіңімді белокқа бай келеді.
Сиырдың тұлғасы ұзын, жалпақ, төсі қысыңқы (оның ішектері өте ұзын).
Аяқтары күшті, төрт бақайшағы бар. Тек ортаңғы 2 бақайшағы ғана жақсы
жетілген, сиыр жүргенде соны таяныш етеді. Сиырдың құйрығы ұзын, ұшы
шашақтанып тұрады, оны бұлғаңдатып, насекомдарды қуалайды. Денесін қатқыл
жүн жауып жатады.
Үп-үлкен басында үшкір, іші қуыс, ішке карай имектеу мүйізі болады;
құлақтары үлкен, сыртқа қарай қалқиып тұрады, танауы кең, ылғалды болып
келеді де, тесіктері мұрын қуысындағы жақсы жетілген иіс сезу мүшесіне
жалғасады — жануар улы өсімдіктердің жеуге жарамдыларын иісі арқылы
ажыратады.
Сиырды таза, жылы, жарық қора-жайларда ұстайды. Қыста оларды күніне
2—3 сағаттық серуенге шығарады. Жазда жануарларды жайылымда немесе
байлаусыз еркін азықтанатын алаңда жайып ұстайды.
Сиырды неғұрлым жақсы жемдесе, сүтті соғүрлым мол береді. Сүтті сиырлар
жылына 5 000 л, ал рекордшылары 10 000—12 000л сүт береді.
Сиыр жыл сайын бұзаулайды, бұзаулары туған бойда-ақ жүре алады.
Шошқа (жүп тұяқтылар отряды). Шошқалардың арғы тегі — жабайы қабан. Ол
сонау тас ғасырында, иттен соң-ақ іле-шала қолға үйретілген.
Шошқаның ауыр, майлы денесінде қатқыл, қайратты жүн (қылшық) қаптап
жатады. Аяқтары қыска, 4 бакайының екеуі жақсы жетіліп, тұяқпен қапталған,
екеуі жетілмеген. Мойыны жуан әрі қысқа, басы сына тәрізді. Мұрыны талпақ,
жануар онымен тіміскілеп, қорегін иісінен іздеп табады. Кірпік
қоршаған кіп-кішкене көздері батыңқы.
Шошқа азық талғамайды, ол еті мен майын жинап, тез өседі. Шошқаның
тістері өте әр түрлі — күрек тістері үлкен, азу тісі де үлкен, сойдақ
тісі, үсті кедір-бұдырланып мұқалған артқы тістері болады.
Шошқаларды қорада немесе қоршауда ұстайды. Қазіргі шошқа қоралары таза,
кең, жарық, ауасы таза және жануарларды жуындыратын арнайы душы бар.
Бордақыланатын шошқаларға картоп пәлегін, беде мен қант қызылшасынан
жасалған құрама сүрлем немесе сүттеніп піскен жүгері собығы, асқабақ пен
жоңышқаның пішендеме ұнын береді..
Шошқалар өте өсімтал: жылына екі рет 10—12 торай береді.
Қой — жұп тұяқты мал. Қолға итпен бірге үйретілген. Қойды жақсы еті
мен терісі үшін колға үйреткен. Қойдың жүні калың, кейдө бұйра, ақ, сұр,
қара, қоңыр түсті болып келеді. Қойларды жүнінің сапасына қарай биязы
жүнді, жартылай биязы жүнді, жартылай қылшықты, қылшық жүнді деп ажыратады.
Қойдың басы денесіне қарағанда онша үлкен емес. Қошқарларының үлкен,
иір мүйізі болады. Аяқтары қысқа, жақсы жетілген тұяктарының 2 бақайшағы
бар.
Қойлардың кейбір тұқымын ет пен май алу үшін өсіреді. Бұларды құйрықты
қойлар дейді. Олардың құйымшағының үстіне май қоры жиналып, құйрық майы
түзіледі.
Қойлар жайылымда бір орыннан екінші орынға жайлап жүріп ауысады,
шөпті салғырт жұлып жейді; олар бірдеңеден үріккен кезде жан-жаққа бытырай
қашады немесе бір-біріне тығылып, топырласып қалады. Жыртқыштар шабуыл
жасағанда қошқарлар оны мүйізімен сүзіп, саулықтар қорғанбастан қашып
кетеді.
Қойлар да сиыр тәрізді шөппен, жас жапырақтармен қоректенеді. Қыста
оларға шөп салып, жұмсақ сабанмен азықтандырады, су құятын астауға аздап
тұз салып қояды. Қазіргі кезде қойларды кең де жылы қораларда ұстайды.
Украинаның, Қазақстанның, Кавказдың совхоздары мен колхоздарында қойды жыл
бойы шөбі мол далалық немесе таудағы жайылымдарда үлкен табынмен бағады.
Қой — адамға ең пайдалы жануарлардың бірі. Оның жүнінен тамаша жүн мата,
жүннен басылған аяқ киім жасайды, жылы малакай, қолғап, шұлық, үйық тоқиды.
Қой терісінен тон, жүқа былғарысынан аяқ киім тігеді. Сүтінен ірімшік
дайындайды.
Қой жыл сайын көктемде 1—2 қозы туады. Қозылар табында өте ширақ,
ойнақтап жүреді, енесін көргенде маңырап, қуанғандығын көрсетеді.
Ешкі — жұп тұяқты мал. Кейбір тұқымдарының (ангор) жүні жібектей жұмсақ;
одан ете нәзік мата жасайды, малақай, шарқат және басқа жылы бұйымдар
тоқиды. Ешкі қою, майлы және дәмді сүт береді; одан тамаша ірімшік пен
сүзбе жасайды.
Ешкінің құлақтары жоғары тікірейіп, мүйізі қуыс, кейін қарай қайқыланып
тұрады. Маңдайы деңес, үстіңгі ернінде жүн болмайды, иегінде сақалы бар.
Мойыны ұзын, кұйрығы шолақ, сып-сидам ұзын тұяқтарында тұяқпен қапталып
жақсы жетілген 2 бақайшағы болады.
Ешкілер жақсы жүгіріп, секіреді, ал таулы жерлерде тастарға жармасып,
жартастарға тырмысып шығады. Қошқарлар мен саулықтарға қарағанда олар
шапшаң, қимылы епті, ширақ та әуестенгіш, үркек емес, еркелетуді ұнатады.
Ешкі сиыр мен қой жейтін нәрсенің барлығын жей береді, бірак, әсіресе
бұталар мен ағаштардың жас бұтақтарын сүйсініп жейді. Ешкілерді де қойларға
арналған қора-жайларда ұстайды.
Солтүстік бұғысы (жұп тұяқты жануар). Бұл ірі денелі, сымбатты жануар, оның
тармақталған үлкен мүйізі, қалың жүні, мойнында жалы (жазда қоңырқай, қыста
ашық түсті) бар, солтүст.ік бұғысы қысқы суықтан жүнімен қорғанады. Оның
аяқтары ұзын, тұяқтары жалпақ. Жүрген кезде тұяғы жайылып кететіндіктен,
тұяғы қалың қарға батпай еркін жүреді. Ол алдыңғы аяғының тұяғымен тарпып,
қар астынан бұғы мүгін тауып жейді, бұғы мүгі қыста жейтін негізгі азығы
болып саналады. Бұғы жазда шөп және ағаш пен бұталардың жапырақтарын жейді.
Солтүстік бұғысын Солтүстіктегі тұрғындар қолға үйретіп алған, олар
асыранды бұғыларды үлкен табында ұстайды. Бұғыны олар жылқы, сиыр және қой
орнына пайдаланады. Бұғыларға жеңіл шана жегеді, онымен салт жүріп, ауыр
жүк тасиды. Бұғының сүті мен етін тағамға пайдаланады. Үлпілдек жүні
мен терісінен киім және аяқ киім жасайды.
Түйе — көн табанды, күйіс қайыратын жануар (көн табандылар тұқымдасы).
Бұл — шөлді және суы мен өсімдіктері аз даланы мекендеушілердің асыранды
малы. Түйені «шөл даланын. кемесі», «шаршауды білмейтін көлігі» деп те
атайды. Ол шөлдегі құмдарда жүзіп келе жатқандай жайлы жүреді. Ол үлкен,
өте төзімді, күшті мал, сусыз, алыс жерлерге ауыр жүкті шаршамай сүйретеді.
Ол трактор немесе жылқы жүре алмайтын жерлерден өтіп кетеді, бұған оның
,дене кұрылысы және корексіз, сусыз ұзаққа шыдамдылығы жәрдемдеседі.
Түйенін, ұзын, көзге дөрекі көрінсе де күшті, жалпақ, көн табанды аяқтары
болады, ол кұмға батпайды және алдыңғы аяғың тізелерін томпақ кұс басқан,
ол кұс түйе құмға жатқанда денесін құмның ыстығына күюден сақтайды. Түйелер
қос өркешті және дара өркешті болып бөлінеді. Өркешке май қоры жиналады,
соның арқасында түйе ұзақ уақыт азықсыз, сусыз жүре береді.
Түйенің танауы қойға ұқсас, ұзын, иір мойыны тұмсығын жерге жеткізеді,
қалың, собалақ кірпіктері көзіне құм түсуден қорғайды; жүні шөлдегі құмға
ұқсас, түсі қоныр.
Түйе қорек талғамайды: жазда далаға жайылып, көзіне не түссе соны,
тіпті тікенекті де жейді, қыста сабанды да қанағат тұтады.
Түйе ете пайдалы үй жануары: оны жүк тасуға пайдаланады. Түйе сүтінен
емдік қасиеті бар дәмді сусын жасайды, ол сиыр сүтінен екі есе майлы, оның
жүнінен ең жақсы көрпе жасайды."
Үйрек — (жалпақ тұмсықты құстар отряды). Денесі сопақтау келген, құйрығы
жалпақ, басы үстіңгі жағынан батыңқы, тұмсығы жалпақ және тегіс, жиегі
мүйізді пластиикалармен кенерленген. Иір мойын. Аяғы денесінің соңғы
бөлігіне қарай орналасқан, қысқа, суда руль қызметін атқарады; арасында
жарғақ керілген үш саусағы алға, бір саусағы артқа қарап орналаскан.
Үйректер жарғақ табанымен суды ескекше еседі және жылдам жүзеді. Құрлықта
маймаңдап, баяу жүреді. Оның ебедейсіз жүрісі аяқтарының орналасу
ерекшелктеріне байланысты. Үйректер күні бойы суда болып, одан
корек үшін су өсімдіктерін, ұсақ шаян тәрізділерді, насекомдар мен
ұлуларды аулайды. Үйректің қүйымшақ безі жақсы жетілген, оның майымен
канаттарын майлайды, сондықтан үйректердін. денесі суланбайды.
Қауырсындарының астындағы төсі мен бауырында қалың мамық болады, ол
үйректің денесін суда тоңдырмайды. Үйректер жағалаудан шөп жұлып жеп,
насекомдарды жұтады.
Үйректің балапандары жұмыртқадан шыға салысымен аяғына тік тұрып, тез
жүгіріп кетеді; енесі оларды суға апарады, сөйтіп олар суда дереу жүзе
жөнеледі.
Үйректер түнде құс қораға түнейді, ол судан онша қашық емес, құрғақ жерге
салынады. Үйрек қораның еденіне шымтезек, сабан немесе құрғақ жапырақ
төсейді, жазда таза құм сеуіп тастайды; су ішетін науа мен жемшашарды
күнде жуып тұрады, ұясын тазартады.
Үйректерді күніне 3 рет қоректендіреді: жемге дәннен немесе кебектен
даярланған ылғалды қоспа, сүйек ұны мен картоп беріледі. Астауға
ұнтақталған көмір, бор, қайыршақ себеді.
Үйректерді ет пен май, сондай-ақ мамық пен қауырсын алу үшін өсіреді.
Оларды өсімдігі мен мал азығындық шөбі жеткілікті табиғи және жасанды су
қоймаларында өсіреді, бұл құнарлы жемді үнемдеуге мүмкіндік береді.
Үйректерді құрғақ жайылымдарда да өсіруге болады, ол үшін ішетін сумен,
құнарлы азықтармен қамтамасыз ету керек, олардың құрамында диірменге
тартылған дән, бидай жармасы,. ет-сүйек ұны және ұсақ етіп туралған балауса
азықтар енеді.
Қаз. Бұл да үйрек тәрізді жалпақ тұмсықтылар отрядына жатады. Қаз — ең
ірі құстардың бірі. Оның денесі қомақты, төсі кең және шығыңқы; мойыны ұзын
әрі қимылдағыш; басы екі шекесінен қысыңқы.
Ұзын тұмсығының дәл түбінде дөңесі, ал тұмсығының астында-тері катпары
болады. Тұмсығының орта бөлігінде танау тесіктері бар. Тұмсығының ұшы қатты
және үшкір, жиегін мүйізді пластинкалар-көмкеріп жатады, қаз онымен қорегін
ұстап, судан сүзіп алады.
Қаздардың аяғы қысқа, төрт саусағы бар, оның үшеуі алға бағытталған,
аралары алшақ, жүзу жарғағымен қосылып тұрады, төртінші саусағы артка қарай
бағытталған. Қаздар құрлықта баяу жүреді табандарымен ескекше есіп отырады.
Қаздың қауырсындары тып-тығыз, су өткізбейді, үйрек сияқты ол да
қауырсындарын құйымшақ майымен майлайды. Қаз судан шыққанда үстінен су
сырғып ағады. Қауырсындарының астында жылуды өте суық судан да жақсы сақтай
алатын жылы мамығы болады.
Қаздар тобын бір ата қаз үнемі қарауылдайды, сәл қауіп төнсе болды, ол
сақтандыра дауыс береді. Жауы (ит, түлкі, жыртқыш құстар) шабуыл жасаған
кезде қаздар алдымен қаңқылдап, соңынан ысылдайды, оны қанатымен соғып,
тұмсығымен шоқиды.
Қаздар тобы көктемде және жазда күні бойы су қоймаларының маңында жайылып
жүреді. Шалғыннан шөп жұлып жеп, дән тереді„ көп жылдық өсімдіктердің жер
астындағы бөліктерін алып жейді. Қаз су қоймаларында тұмсығымен су
түбіндегі тұнбаны қопарыстырады: шала шіріген өсімдіктерді, насекомдардың
личинкаларын алып жейді. Қаздарды түнге қарай құрғақ жерге салынған қашаға
қамайды.
Күзде және қыста қаздарды құс корада ұстайды, оның еденіне сабан, ағаш
үгінділері, құрғақ жапырақтар төселеді. Қаз қораларда тазалық сақталынып,
оның желдетілуі бақыланады. Қыста қаздарды күніне 3 рет жемдейді:
ертеңгілікте және дәл түсте дән,. ұсақ етіп туралған тамыржеміс пен
балауса, пісірілген картоп, кешке-қарай дән береді. Жемшашарда міндетті
түрде құм, қайыршақ, ұн-тақталған бор болуы керек.
Аналық қаз көктемде сабаннан және шөптен жасалған ұяға жұмыртқалап, оны 4
апта бойы басады. Қаздар балапанын қорғап„ ысылдайды, мойнын созып, тақап
келгендерді шоқып алады.
2.Жабайы аңдар
Табиғи жағдайларда тіршілік етіп, азық пен баспананы адамға тәуелсіз
өздері табатын жануарларды жабайы жануарлар дейді
Қоян (қоян тәрізділер отряды). Қоянның денесі жіңішке, созылыңқы,
икемді болып келеді, құйрығы шолақ. Артқы аяқтары алдыңғы аяқтарынан күшті
.де ұзынырақ, сондықтан жануар жақсы секіріп, тез жүгіре алады. Оны жауынан
аяқтары құтқарады. Қоянның құлағы ұзын, қауіп төнгенде құлағын тіге қояды,
дыбысты сезгіш көздері мұрнының екі жағына жоғарырақ орналасқандықтан, қоян
басын бұрмастан айналасындағыларды алыстан көреді.
А қ қ о я н орманда тіршілік етеді. Қысқа қарай ол сұрғылт жүнін ақ жүнге
ауыстырады, бірақ құлақтарының ұшы қара қалпында қала береді. Ақ қоян қарға
малтықпай, тез жүгіреді; өйткені оның артқы аяғының табанында саусақтары
алшақ орналасып, қыста оның арасына қалың жүн өсіп шығады.
О р қ о я н далада тіршілік етеді, ол ағаштар арасындағы ашық алаңда,
егістікте, бақтарда жүреді. Қыста оның арқа жағы сұр қалпында қалады да,
бүйірлері ағарады. Ор қояннын, табаны жіңішке, сондықтан ол тек қаттылау
қарда ғана жақсы жүгіреді.
Қояндар түнде қоректенеді. Ағаштың бұтақтары мен қабығын, шөптесін
өсімдіктердің шырынды жерін жейді, жақын огородтағы капуста, тарна,
сәбіздерді кеміреді. Ор қоянның тісі кроликтердікіне ұқсас. Үстіңгі еріні
жырық болады.
Жануар күндіз тайыз шұңқырда, қалың шөп арасында, бұта астындағы
шөпшекке немесе ескі ағаштың жуан түбірінің түбінде ұйык,тайды. Қоян бұл
шұңқырға секіріп түседі, сондықтан ол жатқан маңда ещқандай із болмайды.
Сезікті дыбыс естіле қалса, қоян артқы аяқтарымен тұрып, айналаны қарап
алады. Қауіп төнген кезде ол жер бауырлап жата қалып, сонан соң құлағын
арқасына жымырып алып, жатқан ұясынан қаша жөнеледі, бұл кезде ол жиі
бұрылыстар жасап, жан-жағына бұлтақтап, ізден шатастырады.
Аналық қоян бір жылда 3 рет көжектейді. Көжектерінің көзі ашық туады.
Енесі оларды емізеді де жайына кетеді. Көжектер майлы сүтті ішіп алып,
қозғалмай отырады. Оларды тауып алу қиын, өйткені олар шөп арасында
байқалмайды, қыбыр етпей жатады. Олардын, иісі де жоқ. 3—4 күннен кейін
көжектер ашығады да қорек іздеуге шығады. Оларды кез келген аналық қоян
емізіп кетеді. 8—9 күннен соң көжектердің тістері өсіп шығып, олар
өздігінен қоректене
бастайды.
Түлкі (жыртқыштар отряды). Дене құрылысы жағынан түлкі қасқыр мен итке
ұқсас. Тұмсығы ұзын, сүйірленіп келеді, үстіңгі еріні сәл көтеріңкі.
Көзінің қарашығы тік орналасқандықтан, қараңғыда да жақсы көреді. Құлағы
тік, үнемі сақ жүреді. Түлкінің аяқтары күшті, табаны кішкене, қыста
оған жүн өсіп шығады, Түлкі ұзақ және тез жүгіре алады. Алға сәл бүгіліп,
жылмаңдап жүгіреді. Мамықтай ұзын құйрығын көтеріңкі ұстайды. Жүгірген
кезде құйрығы руль қызметін атқарады.
Қызыл түлкінің жүні — қызыл сары; солтүстікте түлкінің басқа түрі — жылтыр
қара түстісі бар. Қыста жүні ұзын, қалың, үлпілдек болады, көктемде — жаз
басталысымен қысқа жүнге ауысады. Түлкінің тістері иттің тістеріне ұқсас.
Түлкілер іңірде немесе түнде құс, қоян және кірпі аулайды. Жеміне көрінбей
жасырынып барады да кенеттен секіріп түсіп, өткір тісімен тістеп алады.
Ұстаған жемімен мысықша ойнағанды ұнатады. Түлкі қыста егістік пен
шабындықта болып, қоян мен тышқан аулайды. Иісшілдігімен және сақ
құлақтығымеи қар астында қыбырлап, шиқылдап жүрген тышқандарды тауып алып,
қарды алдыңғы аяғымен тез-тез қазады да жемін тісімен ұстайды. Түлкі
тышқандарды құртып, егіс зиянкестерімен күресте пайдасын тигізеді.
Түлкі қалың орман ішіндегі бірнеше аузы бар, терең және кең інде
күшіктейді. Түлкінің күшіктері тез өседі, ін маңында бірнеше сағат бойы
әуреленіп жүреді. Ата-енелері оларға жаралы құстар мен. кішкене аңдарды
әкеп, күшіктеріне өлтіртіп үйретеді. Күшіктері күзде өз бетімен тіршілік
ете бастайды.
Кішкене күнінде іннен алынған түлкі қолға жақсы үйренеді.
Қасқыр (жыртқыштар отряды). Бұл аң сұр немесе сұрғылт жүнді болады. Оның
төсі кең, бүйірлері қысыңқы, аяқтары биік те күшті.. Ол өте тез және ұзақ
жүгіре алады. Құлағы тік, қимылдағыш, өте жақсы естиді. Қасқырлар қалың
орманда, шағын тоғайларда, даладағы жыраларда, сиыр, қой, шошка және жылкы
табындары жайылатын елді мекендердің маңында топ-тобымен тіршілік етеді.
Қасқырлар осындай үй жануарларын, сондай-ақ қояндарды, жерге ұя салатын
құстарды аңдып, азық етеді. Бұл үй жануарларына үлкен зиян тигізетін өте
қауіпті және күшті аң.
Қаншығы сайға, бұталардың арасында немесе батпақты жердің ортасындағы
құрғақ жерге, қалың құрақты орындарда, қашан да болсын судан: желден,
өзеннен, жылғалардан алыс емес жерлерге күшіктейді. Арланы қаншығы мен
бөлтіріктерге қамқорлык жасап, оларды асырайды.
Жас кезінде алынған кейбір бөлтіріктер қолға үйренеді және
иесіне өте үйірсек келеді.
Қоңыр аю — жыртқыш. Бұл — ормандарда тіршілік ететін үлкен; әрі өте күшті
аң. Оның жүні қатты, ұзын, қалың, түсі қоңыр. Тұмсығы созылыңқылау, құлағы
дөңгелек, онша үлкен емес.
Аяқтары жуан, табандары жалпақ, әрбір аяғында үлкен тырнақтары бар 5
бақайы болады. Аю жүгіргенде немесе жүрген кезде барлық салмағын табанына
түсіріп, аяқтарын ішке қарай шалыс басады, сондықтан оны маймақ деп те
атайды. Бұл — өте тез жүгіретік аң. Ол артқы аяғымен тұрып, жүре алады,
қорегіне алдыңғы аяғын жұмсайды. Табанымен қармап, ағаштарға ептілікпен
өрмелеп шығады.
Аю — азық талғамайтын жануар. Балғын шөп, сулы, өсімдіктердің жас
бұтақтарын, жапырақтары мен тамырларын, жидектерді, жаңғақтарды,
шошқажаңғақтарды жейді, балды өте жақсы көреді. Бірақ ол турлі азықты
(насекомдар, құрттар, ұлу, балық, жүмыртқа, құстар) да жейді, үй
жануарларына шабуыл жасайды. Аю күшті болғандықтан, сиырды сүзгілеп, оны
едәуір жерге итеріп апарады.
Қыста бұл аң үңгірге — ағаш түбірінің астынан қазылған, шөп және
жапырақ төселген апанға кіріп жатады. Апанның аузына қарай салып, тұмсығын
табанымен жауып алады да күн жылынғанша ұйықтайды. Егер оны мазаласа, ол
оянады да апаннан аш күйінде шығып, қорегін іздеп жүріп, үй жануарларына
шабуыл жасайды.
Крегей апанда жатып ұрпақ береді. Қонжықтары (2—3) кішкене егеуқұйрықтай
болып туады. Аталығы оларды тәрбиелеуге қатыспайды. Крегей — өте жақсы
аналық: ол қонжықтарына өз сүтін емізіп, оларды батыл қорғайды. Жас
қонжықтар қолға тез жаттығып, үйретуге көндігеді.
Бұлан (жұп тұяқтылар отряды) — біздегі орманда тіршілік ететітін аңдардың
ең үлкені. Ол сиырдан үлкен, жылқыдан биік. Оның жүні сұр-қоңыр түсті,
қатқыл болып келеді. Тұмсығы дөңес, ұзын, құлағы үлкен. Басында үлкен
жалпақ мүйізі болады. Аналық бұланда мүйіз болмайды.
Аяқтары ұзын, күшті, тұяғы жалпақ және жиегі өткір. Бұлан тез жүгіріп,
батпақтан оңай өтіп кетеді, өйткені батпақты жермен жүргенде оның тұяғы
барынша жайылып, арасы тым алшақтайды да аяғының аумағы ұлғаяды. Ол суда
жақсы жүзіп, сүңги алады және ыстықта көбінесе суда турып, салқындайды.
Бұлан касқырларды, тіпті жас аюларды да өлтіріп, алдыңғы аяқтарының
көмегімен жауларынан қорғанады.
Бұлан қабықтармен, бұтақтармен, шөппен қоректенеді. Әсіресе
көк теректерді сүйсініп жейді.
Аналық бұландар көктемде бұзауға ұқсас 1—2 төл туады. Бұланның баласы
қолға тез көндігіп, адамға үйір болып алады.
Арыстан — жыртқыш. Ол — өте күшті, әдемі және үлкен мысыққа ұқсас епті
аң. Шынын айтқанда, денесіне қарағанда басы мысықтікінен гөрі қысқалау, ал
аяқтары ұзындау болып келеді. Бұл аңның жүні сары, қысқа, бір тегіс болады.
Арланының мойны мен төсінде ұзын қошқыл жүннен шудаланған жал түзіледі.
Ұзын кұйрығыныа ұшы шашақтанып тұрады.
Арыстанның аяқтары өте күшті, табандары жалпақ; тырнақтары мысықтікіндей
өткір, арыстанның мінез-қылығы да мысыққа ұқсас. Ол күндіз ұйықтап, кешке
қарай азық аулауға шығады; жемін әрқашан қалтарыста жатып аңдиды, оған
кенеттен ытқып түсіп, қуатты табанымен салып қалады, тырнағымен және өткір
тістерімен быт-шыт етіп жұлқиды. Арыстан үй жануарларына да шабуыл жасайды.
Арыстандар Африка мен Оңтүстік Азиянын, саванналарында — ағаштары мен
бұталары сирек өсетін тропик даласында тіршілік етеді. Арыстан жүнінің
бояуы сарғыштау болғандықтан, тастар мен өсімдіктер арасынан онша
көрінбейді.
Аналық арыстан мысықтың үлкендеу күшігіне ұқсас 2—3 бала туады.
Жолбарыс та жыртқыш. Денесіне қарап оны үлкен мысық екен деп те қалуға
болады. Ұзын денесін қара жолақтары бар сарғыш жүн басып жатады. Ол ну
қамыстың арасында демалып немесе жемін аңдып жатқанда осындай түсі арқылы
байқалмай қалады. Жолбарыстың құлағы онша үлкен емес, ұзын мұрты болады.
Аяғының табаны үлкен де күшті. Онда ұзын, ішке карай жиырылатын өткір
және имек тырнағы болады. Ол өте тез жүгіріп, алысқа секіре де алады.
Жолбарыс жүні мен тұмсығын мысық сияқты табанымен және тілімен тазалап,
арқасын күжірейтеді, құйрығымен ойнайды.
Жолбарыс бұғыларды, жабайы шошқаларды аулап, үй жануарларына, кейде
сирек те болса адамға шабуыл жасайды. Мысық пен арыстан тәрізді жолбарыс та
жеміне ұрланып, жасырынып келіп, оған кенеттен секіреді. Жемін алдыңғы
табандарымен ұстайды. Ашыққан кезде бақаларды, кесірткелерді де жейді.
Жолбарыстар қалың қамыс пен ормандарда тіршілік етеді. Бізде оларды
Қиыр Шығыстан, Орта Азиядан, Закавказьеден кездестіруге болады.
Аналық жолбарыс 2 күшік туады. Жолбарыстың күшігі қолға тез үйренеді.
Сирек кездесетін жануарлар ретінде жолбарыстар заңмен қорғалады.
Піл — құрлықтағы ең үлкен ет тұмсықты жануар. Оның тықыр, қалың сұр
терісі бар, тек құйрығының ұшында ғана бір шөкім жүн болады. Кеспелтек,
қомақты денесі әрқайсысында 5 саусағы бар, бағанадай жуан төрт аяқта
орналасқан. Мойыны өте қысқа, бұруға келмейді, салпаңдаған үлкен құлағы
болады. Кішкене көздері тереңі-рек орналасқан.
Үстіңгі еріні мен тұтаса өскен мұрыны созыла келіп, ет тұмсыкка
айналған, оның ұшында сезу мүшесінің қызметін атқаратын саусақ тәрізді
өскін мен танау тесіктері болады. 40 мыңға жуық бұлшық ет шоғыры
болғандықтан, ет тұмсық өте қимылдағыш келеді. Піл ет тұмсығымен жерден
үлкен де, кішкене де заттарды көтере береді, бұ-тақтарды аузына апарып,
ағаштарды қопара алады.
Піл тауларда оңай жүреді, жақсы жүгіре де, жүзе де алады және суға
шомылуды ұнатады, ет тұмсығына су толтырып алып оны арқасы мен бүйіріне
шашады. Пілдің аузынан 2 сойдақ тіс шығып тұрады. Бұл — күшті жетілген
күрек тістері. Жануар олармен орманда жүргенде өзіне жол ашады, жауынан
қорғанады, қоректену үшін өсімдіктерді түбімен қазып алады.
Пілдер Африка мен Оңтүстік Азияның ормандарында мекендейді. Мұнда олар
ағаш бұтақтарымен, жапырақтармен және өсімдіктің тамырларымен қоректенеді.
Пілдерді аулап, қолға үйретеді, ауыр жүк тасып, салт мінеді. Оларды
шөппен, құрғақ сыпыртқымеи және тамыржемістермен қоректендіреді. Пілдердің
әрқайсысы күніне 100 кг-ға дейін азық жейді. Пілдердің жақ сүйектерінде 24
азу тіс болады, бірақ бір мезгілде солардың 4-уі ғана жұмыс істеп,
қалғандары жасырын қалпында далып қояды, Әрекет істейтін тістері әрбір 12
жыл сайын мүжіліп, тозады. Олардың орнына жаңадан тіс шығады. Пілдер 80—90
жылға дейін тіршілік етеді.
Мартышкалар (приматтар отряды). Мартышкалардың'дене құрылысы ағашта
тіршілік етуге бейімделген. Аяқ қолдары адамның қолына ұқсас: бас бармағы
басқа саусақтарға қарама-қарсы орналасады, сондықтан жануар бұтақты
саусақтарымен және табанымен қармап алады; саусақтарында жануарлардікіндей
имек емес, жалпақ тырнақ болады; алақаны мен табанында жүн болмайды.
Мартышкалар Азия мен Африка ормандарьшда топ-топ болып тіршілік
етеді. Ағаш арасында тіршілік етеді. Ағашқа өрмелеген кезде барлық аяғын
кол тәрізді пайдаланады; құрлықта төрт аяқтап жүреді. Мартышкалар бұтақтан-
бұтаққа оңай секіріп шығып, тербетіліп отырады. Мартышкалар ағаштың бүрлері
мен шырынды жемістерін, жазда — құстардын жұмыртқаларын қорек етеді. Кей
жерлерде бақтар мен огородтарға да шабуыл жасайды. Аналығы балаларына өте
қамқоршыл, оларды сүтімен асырап, насекомдар, жеміс-жидектер, құстың
жұмыртқаларын әкеп береді.
Мартышкаларды көбінесе еріксіздікте ұстайды. Олар өте үйірсек,
адамдардың қимылына еліктегіш келеді.
Бақылау сұрақтар:
Қандай үй және жабайы жануаларды білесіңдер?
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
3.Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
4. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
5. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2.. Қ.Аймагамбетова. Бастауыш сыныптарда табиғаттануды оқыту методикасы.
Алматы. Мектеп. 1974. — 68 б.
3.ҚАймагамбетова. Аз компектілі бастауыш мектептерде табиғаттануды оқыту.
Алматы. Мектеп. 1983. —152 6.
№14 дәріс.
Тақырыбы:Күзгі табиғат құбылыстары және ауыл шаруашылығындағы еңбек
Дәрістің мақсаты: Балаларды күзгі табиғат құбылыстары және ауыл
шаруашылығындағы еңбекпен тан
Негізгі қарастырылатын сұрақтар, олардың қысқаша мазмұны:
1.Күзгі табиғат құбылыстары
2.Ауыл шаруашылық жұмыстары
3.Сәбилер тобы
4.Естиярлар тобы
.Ересек балалар тобы
6.Мектепке даярлық тобы
1.Күздің басталуы мен аяқталуы. Күн мен түннің күзгі теңелу
(21-23 сентябрь) күні күздің астрономиялық басталуы болып есептеледі.
Күннің қысқы тоқырау күндерінің бірі — 22 декабрь күздің соңы деп
саналады. Алайда бұл маусымның табиғатта осы мерзімнен ерте де, кеш те
басталуы мүмкін.
Фенологтар топыраққа алғашқы тоң ілінуін күздің басталуы, ал тоғандардың
қатуын күздің аяқталуы деп санайды. Олар күзді жапырақ түскенге дейін —
сары күз және жапырақ түсіп болған соң — қара күз деп ажыратады.
Ауа райы. Сентябрьдің екінші жартысы — алғашқы суық түсудің бастапқы
мерзімі. Бұл уақытта әдетте күн ашық, жылы, түн мен таң салқын болады. Ауа
құп-құрғақ, таза және ашық болып келеді.
Октябрьдің екінші жартысынан бастап күн едәуір суыта бастайды,
көшпелі
бұлттар ыдырап, аспанды кара сұр бұлт тегіс қаптап, төмендей түседі.
Жауын-шашын жиілеп, ұсақ жауын сіркіреп ұзақ жауады. Ауа ылғалданып,
тұман түседі. Шалшық сулар кеппей қалады. Қар жауып, тез еріп кетеді. Түнде
бетіне мұз қатқан шалшық су, күндіз ериді. Күн барған сайын қысқарып, түн
ұзара, суыта түседі.
Ноябрь — жылдың қарауытқан, ызғырық желді және ауа райы бұлыңғыр
айы. Температураның 0 градусқа төмендеуі тұрақтайды, топырақты тоң
басып, су қоймаларына мұз қата бастайды.
Жапырақ түсу. Ағаштар мен бұталар жапырақтарының әр түсті болуы және
жапырақтардың түсуі — күзге тән белгілердің бірі — ол көбінесе жаз соңына
қарай пайда болады, жаз неғұрлым құрғақ және ыстық болса, жапырақтың түсуі
де соғұрлым ерте басталады. Ең, алдымен қайыңның жапырақтары сарғаяды.
Температура төмендеген кезде жапырақтардың түсі өзгере бастайды. Бұл —
жапырақтарға жасыл түс беріп тұратын хлорофильдің бұзылып, сары және күлгін
түс беретін пигменттердің пайда болу нәтижесі.
Күзгі гүлдеу. Сары күзде көктемнен бастап суық түскенге дейін гүлдеп
тұратын бақбақтан басқа цикорияның, түйме шетеннің, жұмыршақтың, меніреу
қалақайдың, дала үкікөзінің гүлдерін кездестіруге болады. Сентябрьде су
қоймаларында әлі де гүлдеп тұрған ақшұнақ пен жебежапырақтар тұрады.
Кейбір өсімдіктер (қалтагүл, дрема, қоғажай) кейде күзде екінші рет
гүлдейді. Бұл жаз ыстық және аңызақ жылдары көктемде немесе ұзақ жауған
күшті жаңбырдан кейін болады.
Шөптесін өсімдіктерді қысқа дайындау. Бір жылдық өсімдіктердің күзде
сабақтары мен тамыры суалып тек ұрығы бар тұқымдары ғана қалады. Ұрықты
қоректік заттар қоршап жатады, қатты суытқан, ұзақ қүрғақшылықтан оны тұқым
қабығы қорғайды.
Көптеген шөптесін өсімдіктерде күзде жер бетіндегі бөліктерінің бәрі
солып қалады. Жер астындағы түрін өзгерткен өркендерде — тамырсабақтарда,
түйнектер мен пиязшықтарда тіршілік сақталып қалады, оларды қоректік
заттардың қоймасы десе де болады.
Су өсімдіктері, мысалы элодея қысқы тіршілік жағдайына бейімделіп, су
түбіне батып кетеді. Қүрғақ, қамыс, ақ түңғиық пен сары лала гүлдің
сабақтары мен жапырақтарының қурағаннан кейін қыс кезінде сабақ
жапырақтарында тіршілік сақталып қалады.
Жемістер мен тұқымдардың таралуы. Күзде гүлдер азайып, оның есесіне
жемістер молаяды. Жапырақтардың сілемінен шәңгіштің қызыл шоғы,
бересклеттің әдемі қауашағы айқын байқалады. Жөкенің, шетен мен үйеңкінің
қанатты жемістері қаптап ұшып жүреді.
Көптеген ағаштың жемістері мен тұқымын жел таратады. Қабығы қалың
үйеңкінің қанатты жемістері, жөке жаңғағының гүлсерік жапырағы, қайың
жаңғақшасының қанаты ұшу аппаратының қызметін атқарады. Бұл жемістер қара
күзде немесе қыста жан-жаққа ұшып таралады.
Кейбір шөптесін өсімдіктің (бақбақ, қаршығашөп, татарник) жемісінде
болатын «парашют» (ұшпалы үлпілдек шатырша) жемістердің құрғақ ауада
ұшуына мүмкіндік береді; ығалды жерге түссе болды, «парашюттың»
түтіктер, жабысып, жеміс жерге түседі.
Мойыл, шетен, долана және басқа есімдіктердің шырынды жемістерін
көптеген құстар мен аңдар сүйсіне жейді. Бұл жемістердің
ішіндегі қорытылмайтын тұқымдар жануарлардың ішегінен ешқандай зақымсыз
сыртқа шығып қалады, мұның көбінесе жеміс пісіп жетілген және желінген
жерден өте алыста болуы да мүмкін.
Шоңайна, ошаған, итошағанның жемістері жануарлардың жүніне
ілгешектерімен жабысып таралады. Бұл жемістерді көйлегіне жабыстырып алып,
адам да таратады.
Шыңтерек, үкікөз және басқа өсімдіктердің жемістері қақырайды да, тұқымдары
жан-жаққа шашылады.
Өрмекшілер. Сары күзге тән белгі — ұшып жүретін көптеген өрмекшінің
болуы. Желсіз, ашық күндері шабындықтар мен ормандағы ашық алаңдардан
бұтақтарға, шөптер мен қоршауларға бір ұшын жабыстырып, өрмекші өрмегінің
жіпшелері қалықтап тұрады, одан өрмек иесі жас өрмекшілерді — қасқыр
өрмекші, жамбас өрмекші, тенетниктерді де көруге болады. Өрмекші үшуға
дайындаларда бұтақтың ұшына шығып алып, құрсаған соған жабыстыра ұшуға
әзірленеді, сүйелді безден жіп-жіңішке өрмек жібі шығып, оны жылы ауа ағыны
жоғары алып ұшады. Өрмекші өрмек жібімен ауада өрмелей жорғалап, оны бірде
түсіріп, бірде кетеріп, теңселтеді; ол өрмек жібінің ұшын шиыршықтап орап,
кысқартады да, жайлап төмен түседі. Бұл өрмекшілер осылайша әр жерге
жайғасады.
Насекомдар. Гүлдеген өсімдіктер азайған сайын насекомдар да , азая
береді, алайда күзде әлі де болса калақай көбелек, лимондай сары түсті
итжүзім көбелегі, қыстап шығатын қанат пішіндес басқа да көбелектердің
қалбақтап жүргенін көруге болады.
Күзде ересек насекомдардан гөрі олардың личинкалары әлде қайда көп
кездеседі. Қоңыздардың личинкалары, көптеген көбелектің жұлдызқұрттары
түскен жапырақтардың астындағы мүктің арасына ағаш қабығының саңылаулары
мен жарықтарына, тастар мен бөренелердің астына еніп алады. Ересек
насекомдар да осындай жерлерге жасырынады. Уақытша жансызданып, олар
қимылсыз қалады. Олар қыстың қатал жағдайына осылай бейімделіп алады.
Қос мекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың жансыздануы. Күн суытып,
жапырақтар жаппай түсе бастаған кезде бақалар мен құрбақалар, кесірткелер
мен тасбақалар мүлде естен танып қалады.
Көк бақалар су қоймаларының түбіне түсіп, тұнбаға батып жатады.
Шөпбақалар шұңқырларға, жапырақтар мен мүктердің астына тығылады.
Құрбақалар тас пен ағаш түбірлерінің астынан ін қазып алып, соған кіріп
жатады. Қысқа қарай кесірткелер де мүктер мен ағаш түбірлерін
паналайды.
Құстардың қайтуы және қоныс аударуы. Температура төмендей
салысымен құстар оңтүстікке қарай қайта бастайды. Басқаларынан бұрын
бізден кететіндері — насекомқоректілер. Суда жүзетін құстар өз қыстағына
барлығынан да кеш қайтады. Алғашқы ұшып кеткен тырналар тобы (сентябрьдің
басында) — күз жаршысы. Шыбынқақтар, қызылқұйрықтар мен шақшақайлар алғашқы
суықтан кейін-ақ ұшып кетеді. Сентябрьдің аяғына таман тырналардың жаппай
ұшып бара жатқандары байқалады. Сандуғаштар, дала бозторғайлары, сарайғыр,
қараторғайлар да біздің өлкені тастап кетеді.
Су қоймалары қатқанда қаздар мен үйректер оңтүстікке қарай жөнеледі, олар
жолшыбай мұзы әлі қатпаған су қоймаларына аялдай, тынығады.
Ұсақ құстар тобы топтасып, ірілері — сап түзеп: тырналар бұрыш жасай,
қаздар — қиғаш қатар түзеп немесе доғаша иіндесіп, үйректер кесе көлденең
бағытта ұшады. Құстар бір-бірінен белгілі бір қашықтық ұстай ұшады, соның
арқасында олар ауаның кедергісіне оңай төтеп береді
Сары күзде бізге Солтүстіктен шымшықтар қоныс аударады; орманда, бақ пен
паркте шымшықтардың сайраған үні естіледі.
Октябрьдің соңында — ноябрьдің бастапқы күндерінде карға, шауқарға,
сауысқандар орман-тоғайларды тастап, адамдар мекендейтін жерлерді
маңайлайды, олар көшелер мен аулалардан көріне бастайды, парктер мен
бақтарда түнеп шығады. Қара күзде қаңырап қалған орманнан шымшықтармен және
жорғаторғайлармен араласып жүрген тоқылдақтарды да кездестіруге болады. Осы
уақыттан бастап шекілдектер, қайшыауыздар, суықторғайлар ұшып келеді.
Аңдардың қысқа дайындығы. Кейбір аңдар қысқа азық қорын жинап, өз
«қоймаларына» жасырады. Тиіндер түні бойы ағаш қуысына жаңғақтарды,
шошқажаңғақтарды, ірі тұқымдарды тасып, ағаш түбірлерінің түбіне қазып,
көмеді, саңырауқүлақтарды ағаштың кепкен бұтақтарына іліп кептіреді.
Аламандар жер астындағы індеріне сұлы дәнін, асбұршақ, жүгері, бұршақ,
зығыр қауашақтарын толтырып алады.
Суық түсе бастағанда аламандар, сарышұнақтар, жарқанаттар қысқы ұйқыға
кетеді, олардың бүкіл тіршілігі шұғыл баяулап, жүректің жиырылуы мен тыныс
алу қимылы кемиді.
Кірпі сентябрьдің аяғында — октябрьдің алғашкы күндерінде шұңқырдан өзіне
апан жасап алып, инелеріне шаншып әкелген жапырақтарға көміледі де ұйқыға
кетеді.
Қоңыр аю мен борсық күзде шошқажаңғаққа тойып алып, май жинайды да қысқы
«ұйықтайтын бөлмесіне» құрғақ жапырақтар төсеп тастайды. Қара күзде
солтүстіктен соққан желдің ызғырығынан бұл аңдар өз індері мен апандарында
ұйқыға кетеді.
Түлкілер, қояндар мен тиіндер түлейді. Олардың қысқы жабыны — қалың
түбітті болғандықтан, жылуды жақсы сақтайды. Сонымен қатар тиіндер мен
қояндар жаңаланған ашық түсінін, арқасында қыста көзге онша шалынбайтын
болады.
Кішкентай аңдардың көпшілігі: дала тышқандары, егеуқұйрықтар,
жерқазарлар, ақ тышқандар қара күзде қорек пен баспананы оңай табуға
болатын тұрғын жайларға жақындап келеді.
2.Ауыл шаруашылық жұмыстары
Дала жұмыстары. Жаздың соңында келесі жылғы егінге негіз салынады — жерді
сүдігерге жыртады. Сентябрьдің екінші жартысында жүгеріні дәнге, картоп,
капуста жинайды.
Бақша жұмыстары. Картоп жинайды. Кеш пісетін капуста, қызылша, сәбіздерді
жұлып алады. Октябрьде жүйектерді қайтадан аударыстырып, ноябрьдің басында
қысқы егіске арнап жер даярлайды.
Бау-бақша жұмыстары. Сентябрьде алма мен алмұрттарды жинау жүріп жатады.
Жапырақтар түскеннен кейін жас ағаштарды қарақат пен тұшала қалемшелерін
отырғызады. Бүлдіргендерді қарашірікпен кейде шымтезекпен бүркейді.
Таңқурайдың түптегі сабақтарын бір-біріне байланыстырады. Жеміс ағаштарының
діңдеріне әк жағады; зиянкестерден корғау үшін шырша бұтақтарымен немесе
жеке талшықтарымен орап байлайды; ағаштарда қыстап қалатын долана көбелек
пен тіллә көбелектердің жұлдызқұрттарын құртады; буылтықты тұт көбелектің
жұмыртқалары бар бұтақтарын қиып алып тастайды. Бақты түскен жапырақтардан
тазартады.
Гүлзар. Гүлзарлардан өсімдіктердің бір бөлігін бөлмеге көшіріп апарады.
Салқын үй-жайға қыста сақтауға нарғызгүлдің түйнектерін, гладиолустардың
пиязшықтарын және т. б. жинастырады. Раушан бұталарын жылылап, қымтайды.
15.Практикалық, лабораториялық сабақтар, семинарлар
№1.Практикалық сабақ
Тақырып атауы: Жергілікті жердің табиғаты, жергілікті жердің табиғатын
зерттеу
Сабақтың мақсаты: Жергілікті жердің табиғатын зерттеу
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Жергілікті жердің өсімдіктер мен жануарларына бақылау жүргізу
Ауа райына бақылау жасау
Тапсырма:
1.Кезекші 1-кестені пайдалана отырып метеорологиялық құбылыстарды арнаулы
дәптерге немесе қабырғадағы таблица-календарьға күніне 2—3 рет белгілі бір
сағатта күнбе-күн белгілеп қоюы тиіс.
2.Ай аяқталғаннан кейін 2-кестенің тиісті графасын толтырыңдар.
3.Жергілікті жердегі ауа райынын, өзгеру белгілерін біліп алыңдар және
олардыд ішінен кейбіреулерін тексеріңдер.
Ауа райын бақылау
1-ші кесте
|Мерзімі|Темперп| Жел |Бұлт |Қозғалу|Жауын-ш|Басқа |
| |тура | | |бағыты |ашан |да |
| | | | | | |меторол|
| | | | | | |огиялық|
| | | | | | |құбылыс|
| | | | | | |тар |
| | |Күші |
| |ІХ |
| |Ең ерте |Ортасында |Ең соңғы |
|Қар басқан жердің көктемдегі ери бастауы |3.02 |16.03 |10.04 |
|Ала кеуім жердің көрінуі |3.02 |18.03 |11.04 |
|Таған қарғалардың (грачи)ұшып келуі |7.03 |19.03 |31.03 |
|Түйдек бұлттардың көрінуі |18.02 |24.03 |5.05 |
|Қара торғайлардың (қара торғай)ұшып келуі |7.03 |30.03 |15.04 |
|Босторғайлардың (жаворонок)ұшып келуі |18.03 |1.04 |16.04 |
|Көбелек крапивницаның ұшып келуі |17.03 |3.04 |16.04 |
|Қайың (береза) шырынының қозғала бастауы |24.03 |4.04 |18.04 |
|Қызыл құстардың(зяблик) ұшып келуі |25.03 |5.04 |15.04 |
|Ақ қаратамақтардың (белые трясогузки) ұшып|3.04 |9.04 |17.04 |
|келуі | | | |
|Тырналардың (журавли)Солтүстікке ұшуы |25.03 |11.04 |18.04 |
|Өзендер (Мәскеу)мұзының жарылуы |12.03 |12.04 |1.05 |
|Өгейшөптің (мать и мачеха)гүлдей бастауы |17.03 |17.04 |10.05 |
|Қар басқан жердің соңғы күні |- |19.04 |- |
|Көк теректің (осина)гүлдеуі |20.03 |19.04 |5.05 |
|Аралар көрмесі |7.04 |21.04 |5.05 |
|Қандыағаштың (ольха)гүлдеуі (тозаңдануы) |5.04 |22.04 |7.05 |
|Қызыл талдың (верба)гүлдеуі |8.04 |22.04 |7.05 |
|Медуницаның гүлдей бастауы |4.04 |23.04 |9.05 |
|Қайың (береза)бүрлерінің ашылуы |13.04 |30.04 |20.05 |
|Күннің алғашқы күркреуі |23.04 |2.05 |31.05 |
|Жасминнің бүрлерінің ашыла бастауы |18.03 |3.05 |24.05 |
|Үйеңкінің (клен)бүрлене бастауы |11.04 |3.05 |24.05 |
|Алма ағашының бүрлене бастауы |24.04 |5.05 |24.05 |
|Алмұрттың (груша) бүрлене бастауы |22.04 |7.05 |24.05 |
|Сары қарағанның (желтая акация)бүрлене |24.04 |7.05 |24.05 |
|бастауы | | | |
|Алғашқы гүлдердң гүлдей бастауы |15.04 |7.05 |24.05 |
|Қайыңдардың гүлдей бастауы |22.04 |9.05 |23.05 |
|Бақалардың бақылдай бастауы |4.04 |24.04 |13.05 |
|Мойылдардың (черемуха)бүрлене бастауы |8.04 |24.04 |12.05 |
|Жаңғақ –таранның гүлдене және тозаңдана |6.04 |24.04 |14.05 |
|бастауы | | | |
|Қызыл аюбаданның бүрлене бастауы |10.04 |25.04 |14.05 |
|Сиреннің бүрлене бастауы |12.04 |25.04 |15.05 |
|Көкектердің алғашқы көкектей бастауы |24.04 |30.04 |9.05 |
|Фиалкалардың гүлдей бастауы |11.04 |29.04 |12.05 |
|Шетеннің бүрлене бастауы |15.04 |29.04 |7.05 |
|Жұлдыз құрттардың көріне бастауы |- |10.05 |- |
|Бұлбұлдардың алғашқы әндете бастауы |1.05 |10.05 |18.05 |
|Коңыздардың көктемгі ұша бастауы |26.04 |11.05 |24.05 |
|Еменнің бүрлене бастауы |22.04 |11.05 |26.05 |
|Қарлығаштардың ұшып келуі |29.04 |12.05 |1.06 |
|Жөке ағаштарының бүрлене бастауы |24.04 |12.05 |27.05 |
|Бақбақтардың гүлдей бастауы |2.05 |13.05 |27.05 |
|Тұшаланың гүлдей бастауы |15.04 |17.05 |2.06 |
|Қара қарақаттың гүлдей бастауы |1.05 |18.05 |1.06 |
|Мойылдың гүлдей бастауы |4.05 |18.05 |4.06 |
|Үйеңкінің гүлдей бастауы |2.05 |20.05 |7.06 |
|Алмұрттың гүлдей бастауы |5.05. |21.05 |4.06 |
|Орман қой бүлдіргенінің гүлдей бастауы |2.05 |21.05 |5.06 |
|Шиенің гүлдей бастауы |6.05 |22.05 |5.06 |
|Алқорының гүлдей бастауы |5.05 |23.05 |8.06 |
|Аю бадамының гүлдей бастауы |3.05 |22.05 |7.06 |
|Еменнің гүлдей бастауы |5.05 |23.05 |10.06 |
|Алма ағашының гүлдей бастауы |6.05 |24.05 |6.06 |
|Сары қарағанның гүлдей бастауы |7.05 |25.05 |11.06 |
|Ландшафтың гүлдей бастауы |10.05 |26.05 |12.06 |
|Сиреннің гүлдей бастауы |8.05 |27.05 |14.06 |
|Шетен ағашының гүлдей бастауы |11.05 |29.05 |17.06 |
|Қызыл жоңышқаның гүлдей бастауы |16.05 |1.06 |16.06 |
|Қара бидайдың масақтануы |15.05 |2.06 |12.06 |
|Жұп жапырағының любканың гүлдей бастауы |22.05 |9.06 |21.06 |
|Бүлдіргеннің гүлдей бастауы |23.05 |12.06 |1.07 |
|Итмұрынның гүлдей бастауы |17.05 |12.06 |28.06 |
|Шөңгіштің гүлей бастауы |17.05 |13.06 |2.07 |
|Аралардың үйірлнен бастауы |23.05 |12.06 |28.06 |
|Көктікеннің гүлдей бастауы |28.05 |15.06 |4.07 |
|Қара бидайдың гүлдей бастауы |25.05 |16.06 |3.07 |
|Жасминнің гүлдей бастауы |2.06 |21.06 |15.07 |
|Қой бүлдіргеннің гүлдей бастауы |9.06 |26.06 |16.07 |
|Шөп шаба бастау |18.06 |1.07 |13.07 |
|Қара бидайдың сарғая бастауы |28.06 |12.07 |28.07 |
|Жөке ағашының гүлдей бастауы |15.06 |13.07 |30.07 |
|Таған қарғалардың күзде топ-топ болып |26.07 |3.09 |26.09 |
|жиналуы | | | |
|Өрекші –қаңғырмалардың (ұшатын өрмекші |30.08 |14.09 |2.10 |
|ұясының ) көріне бастауы | | | |
|Судың алғаш рет түнде қатуы |14.08 |14.09 |8.10 |
|Күннің соңғы рет күркіреуі |4.08 |14.09 |10.10 |
|Жапырақтардың түсе бастауы |1.08 |26.08 |17.10 |
|Тырналардың оңтүстікке қарай ұшуы |14.08 |27.09 |21.10 |
|Алғашқы қар жауған күн |17.08 |12.10 |7.11 |
|Түйдек бұлттардың соңғы болған күндері |2.09 |19.10 |30.11 |
|Қардың жерге түсе бастауы |2.10 |28.10 |20.11 |
|Тоғандардың қата бастауы |27.09 |30.10 |2.12 |
|Өзендердің қата бастауы |23.10 |18.11 |30.12 |
|Жерге қардың түсе бастауның тұрақтылығын |26.10 |23.11 |24.12 |
|анықтау | | | |
|Шана жолының түсе бастауы |26.10 |26.11 |23.12 |
Әдістемелік ұсыныс:
Ф е н о л о г и я л ы қ б а қ ы л а у л а р. Өсімдіктер мен жануарлар
тіршілігіне жыл бойы бақылау жүргізіңдер және жергілікті жердің табиғатына
календарь жасаңдар. Бұл жұмысты коллективті түрде (бірақ әрбір оқушы бір
объектіге бақылау жүргізуі тиіс) орындауға болады.
Ауа райын алдын ала айту. Ауа райын айтылған белгілердің ішінен біреуіне
қарап алдын ала айтуға болмайды, әрқашан бірнеше қасиеттерді басшылыққа
алған жөн. Мұнан басқа, өсімдіктер мен жануарлар жағдайын да ескерғен
маңызды. Егер алдын ала айту қарама-қарсы болса, онда ең көп белгілерді
көрсеткен ауа райының өзтерістеріне тоқталады.
Тұрақты ашық ауа райыкың белгілері.
Желдід баяу ескен кезінде аспаннын, көгілдірленуі.
Түтін мұржалардан немесе далаға жағылған оттардан жоғары қарай тік шығады.
Мол шық (жазда) және қырау (қыста).
Жел жоқ кездегі бұлтсыз кештер.
Температура күндіз жоғарылап, кешке қарай төмендейді.
Жылжымайтын шарбы бұлттардың күн батар кезде нәзіктеніп қызғылттануы.
Аспан қысқы күндері ашық, ал кешке қарай (желсіз кезде) төмендеген қатпарлы
бұлттармен торланады.
Ауа райының бұзылу белгілері
Ертеңгі таң қызғылт күрең немесе күңгірт қызыл.
Жел кенет бағытын өзгертеді және кешке қарай күшейе түседі.
Мұржалардың немесе далаға жағылған оттардың түтіні төмен қарай кетеді .
Ауаның температурасы таңертеңгіге қарағанда кешкісін жоғары болады.
Әр түрлі биіктікте әр түрлі бұлттар пайда болады және әр жаққа қарай
козғалады.
Кешке қарай бұлттану күшейе түседі, күн бұлттың тасасына енеді.
Қарлығаштар мен сұр қарлығаштар жер бауырлап ұшады.
Жауын құрттары жер бетінде жыбырлап жүреді.
Гүлдердің иісі күшейе түседі.
Атбас талшын жапырақтарының үстінен шырын тамшылары көрінеді.
Бақбақтар өздерінің шок гүлін бүрістіреді.
Жоңышқалар жапырақтары мен бастарын төмен иеді.
Бұлыңғыр ауа райының тұрақты белгілері
Аспанды тұтас бұлт басады.
Ауаның температурасы тәулік бойы өзгермейді.
Батыстан қатты жел соғады.
Жауын тамшыларынан су бетінде көпіршіктер пайда болады.
Кешке қарай жел күшейе түседі.
Ауа райының жақсару белгілері
Құбылмалы бұлттылық — көгілдір аспанның көріне бастауы.
Күн батқан кезде аспанның батыс бөлігінде бұлт болмайды.
Күннің екінші жартысында кемпірқосақ көрінеді.
Ай аспан ашық кезде батады.
Кешке қарай жауын бәсеңдейді.
Кешке қарай шарбы бұлттар мен ұшпа бұлттар жоғалады.
Қарлығаштар мен сұр қарлығаштар жерден жоғарылап ұшады.
Аралар таңертеңнен бастап жем іздеп ұшып кетеді.
(Қырмызы) гүлдері таңертеңнен бастап ашылады.
Егін жай шырмауығының гүлдері барынша ашылады.
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі: 1,2,3,4,5,6/1,2,3,4,5,6,7,8
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Аймагамбетова К.А.ЖунусоваК.Ж. Методическое руководство к учебнику
"Познание мира". Алматы,2000.
3.Аймагамбетова К.А., Олейник 3. Раздаточный дидактический материал к
учебнику "Познание мира". Алматы, 1998.
4. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
5. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
6. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Груздева Н.В.,Морозова Г.Н. Думаем, играем, творим,
познавая окружающий мир. М.1994.
3. Захлебный А.Н.,Суравегина И.Т. Экологическое образование школьников во
внеклассной работе. М.,Просвешение,1984.
4. Запартович Б.В. С любовью к природе. Дидактический материал
по природоведению для начальной школы. М.,Просвещение,1983
5. Ишмухамедова Н.Б. Сезонные экскурсии с основами экологии.
Алматы, 1995.
6. Красная книга Казахстана в 2-х т.Алматы, 1991
7..Сорокоумова Е.А.Уроки экологии в началыюй школе. Пособие для
учителей. 1994.
8.Қ.Аймагамбетова, З.Ф.Олейник. Дүниетануға арналған үлестірмелі
материалдар. Алматы. Атамүра. 1998. —63 б.
№2. Практикалық сабақ
Тақырып атауы: Жер участкесі
Сабақтың мақсаты: Жер участкесінің бала бақша балаларын табиғатпен
таныстырудағы маңызын анықтау
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Балалар бақшасында жер участкесінің қандай маңызы бар
Жер участкесін қалай ұйымдастыруға болады
Балаларға арналған ауыл шаруашылық құралдарына қандай талаптар қойылады
Тапсырма:
Бақшаның орын таңдау және жоспарлау
Көкеніс дақылдарды отырғызу
Әдістемелік ұсыныс:
Жер учаскесінің көлемі мен балалардың санына қарай бақшаның барлық топқа
ортақ немесе олардын, әр тобына жеке болуы мүмкін. Оған арналған орынды
жабдан әрі күн сәулесі түсіп тұратын, солтүстік жағынан құрылыстармен,
дуалмен немесе өсімдік бұталарымен қоршалған жерден таңдайды. Бақша алаңы
(жүйек, жол, қатар аралықтары, 3—4 жастағы әрбір бала үшін 0,5 шаршы метр
және 5—6 жастағы бала үшін 1—-1,5 шаршы метрден бөлінуге тиіс.
Бақшаны жүйектердің ұзындығы 2,5—3 м болатындай етіп бөледі.
Ш а л қ а н п и я з д ы ң тұқымының пішіні үш қырлы қара түсті
(«чернушка») болып келеді. Жерден ілгек сияқтанып сурет) көктеп шығады.
Алғашқы нағыз жапырақ тұқым жарнағы жапырақшасының тесігінен шығады, ал
келесі жапырақтардың әрбіреуі бұрынғы жапырақтардың ішінен өсіп, өрбиді.
Жапырақтары жасыл, шырынды, түтікшелі, сыртын балауыз өңез жауып тұрады.
Жапырақтары түзілгеннен кейін баданасы—жер асты өркені қалыптасады, оның
ішінде бір-біріне тығыз жабысқан еттей жұмсақ аппақ жапырақтар болады. Олар
қоректік заттарға толы. Сыртқы жапырақтары пісіп жетілген кезде кеуіп,
жарғақтай болады да, сары, қоңыр, қызыл немесе күлгін түстеніп қабыршаққа
айналады. Пиязшықтың (бадананың) түбіртегі өңі өзгерген сабақ болып
саналады: одан төмен қарай ұсақ та-мырлар, ал жоғары қарай етті жапырақтар
өсіп шығады.
Пиязды көбінесе екі жылдық дақыл ретінде өсіреді. Алғашқы жылы тұқымнан
майда пиязшықтар (екпе-пияз) алынады. Шалқан пиязды өсіру үшін көлемі 1,5—2
см екпе пияз алып, бороздаға «иығынан келтіре», яғни майда пиязшықтың
жоғарғы ұшы топырақтан селтиіп көрініп тұратындай етіп отырғызады.
Бороздалардың ара қашықтығы 15—20 см, ал өсімдіктердің арасы 6—10 см болуы
керек. Пияз жиі суаруды қаламайды. Шалқан пияздың жапырақтарының жығылып
қурауы — пісіп, жинап алуға дайын болғандығының белгісі.
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі: 1,2,3,4,5,6/1,2,3,4,5,6,7,8
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Аймагамбетова К.А.ЖунусоваК.Ж. Методическое руководство к учебнику
"Познание мира". Алматы,2000.
3.Аймагамбетова К.А., Олейник 3. Раздаточный дидактический материал к
учебнику "Познание мира". Алматы, 1998.
4. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
5. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
6. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Груздева Н.В.,Морозова Г.Н. Думаем, играем, творим,
познавая окружающий мир. М.1994.
3. Захлебный А.Н.,Суравегина И.Т. Экологическое образование школьников во
внеклассной работе. М.,Просвешение,1984.
4. Запартович Б.В. С любовью к природе. Дидактический материал
по природоведению для начальной школы. М.,Просвещение,1983
5. Ишмухамедова Н.Б. Сезонные экскурсии с основами экологии.
Алматы, 1995.
6. Красная книга Казахстана в 2-х т.Алматы, 1991
7..Сорокоумова Е.А.Уроки экологии в началыюй школе. Пособие для
учителей. 1994.
8.Қ.Аймагамбетова, З.Ф.Олейник. Дүниетануға арналған үлестірмелі
материалдар. Алматы. Атамүра. 1998. —63 б.
№3 Практикалық сабақ
Тақырып атауы: Үй жануарлары мен жабайы аңдар
Сабақтың мақсаты: Балаларды үй және жабайы аңдармен таныстыру
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Үй жануарлары
Тапсырма: Сәбилер тобын үй жануарларымен таныстырудың үлгі жоспарын құру
Әдістемелік ұсыныс:
Сәбилер тобы (үй жануарлары
Тауықтарды бақылау (сәбилер тобындағы балалармен)
Балалар серуендеген кезде тауықтарды бірнеше рет көреді. Тәрбиеші олардың
әтеш пен мекиенді ажырата алатынына көз жеткізген соң, серуендеулердің
бірінде оларға әтештерге тән ерекшеліктерді көрсетеді.
— Қараңдар, әтештің басындағы не нәрсе,— дейді ол балаларға.— Қандай қып-
қызыл, әдемі айдар. Ал, құйрығы ше, не деген үлкен!
Осындай сөздермен балалардың назарын әтештің сыртқы түріне аударады.
Бұдан соң олар әтештің қалай шақыратынын тындайды.
Келесі күнгі серуендеуде тәрбиеші мекиендердің көзі бар екенін, онымен
көретінін айтады.
Мысықты бақылау (сәбилердін. екінші тобымен)
Программалык, материал. Мысықтың сыртқы түрі, тамақты қалай ішіп,
қалай ойнайтыны.
Сөздік: жалап ішеді, жүні қалың, жұмсақ, пырылдайды, табаны,
мұрты.
Сабақтық барысы. Тәрбиеші топқа мысық әкеледі.
— Мынау мысық — дейді ол.— Балалар, қараңдаршы бұл қандай әдемі бүкіл
денесі сұр түсті, қара жолақтары бар. Оны сипауға болады, ол тістемейді.
(Мысықты сипайды). Оның жүні қалық әрі жұмсақ. Ал, қараңдаршы тұмсығындағы
мұрттары не деген үлкен еді.
Тәрбиеші біртіндеп балалардың назарын мысықтың сыртқы түріндегі
ерекшеліктерге аударады. Балалар оның басы, құлағы, көзі, мұрны, аузы бар
екенін біліп алады. Одан соң оның аяқтарына, табанына, құйрығына қадала
қарайды. Тәрбиеші жануар денесіндегі жеке бөліктерді атап береді.
Балалар оның сыртқы түрімен барынша танысып болғанда тәрбиеші мысыққа сүт
береді. Ол сүт құйылған табақшаны көре салып мияулайды. Балалар оның сүт
сұрағанына қуанады. Мысықтың ұзын тілін қасық тәріздендіріп, сүтті жалап
ішіп аузына апаратынына балалардың назарын аударады.
Жануар тамақ ішіп болған кезде тәрбиеші оны тағы да сипап еркелетеді..
Тойып алған мысық пырылдай бастайды.
— Бұл оның өлең айтқаны,— деңді балалар.
— Бұл оның пырылдағаны,— деп, нақтылай түседі тәрбиеші.
Келесі сабақта тәрбиеші мысықты етпен тамақтандырады. Бұдан соң балаларға
мысықтын, қағазбен және босаған жіп шарығьгмен қалай ойнағанын
көрсетеді.
Балалар мысықтың қалай жасырынып, қалай секіргенін, қағазды аяғының ұшымен
қалай қағып, тістелегенін бақылайды.
Балалы мысық (сәбилер тобында картина бойынша сабақ өткізудің үлгі жоспары)
Тәрбиеші мысықты тірідей көрген балалардан картинаны көрсетіп тұрып былай
деп сұрайды: «Картинада не бейнеленген? Мысық не істеп отыр? Мысықтың
қасында жатқан не нәрсе? Мысық қалай мияулайды?»
Екінші топтағы балаларға мынадай сұрақтарды қоса беруге болады: мысық
табанының түсі қандай? Мысық құйрығының түсі қандай? Мысықтың басында,
тұмсығында не бар? Сұр мысық (оны көрсетеді) не істеп жатыр? Сұр түсті
баласы сүтті неден жалап ішеді? Мысықтың баласы сүтті қалай жалап ішеді?
Мына мысық баласының түсі қандай? (Картинадан көрсетеді), Ол табанымен нені
қозғайды? Оралғаң домалақ жіптің түсі қандай? Қайсыларыңның үйлеріңде мысық
бар? Мысық қалай мияулайды? Мысықтың баласы қалай мияулайды?
Балалы мысық (сәбилер тобында картина бойынша сабақ өткізудің үлгі жоспары)
Тәрбиеші мысықты тірідей көрген балалардан картинаны көрсетіп тұрып былай
деп сұрайды: «Картинада не бейнеленген? Мысық не істеп отыр? Мысықтың
қасында жатқан не нәрсе? Мысық қалай мияулайды?»
Екінші топтағы балаларға мынадай сұрақтарды қоса беруге болады: мысық
табанының түсі қандай? Мысық құйрығының түсі қандай? Мысықтың басында,
тұмсығында не бар? Сұр мысық (оны көрсетеді) не істеп жатыр? Сұр түсті
баласы сүтті неден жалап ішеді? Мысықтың баласы сүтті қалай жалап ішеді?
Мына мысық баласының түсі қандай? (Картинадан көрсетеді), Ол табанымен нені
қозғайды? Оралғаң домалақ жіптің түсі қандай? Қайсыларыңның үйлеріңде мысық
бар? Мысық қалай мияулайды? Мысықтың баласы қалай мияулайды?
Тәрбиеші картинаны анықтап көріп болған соң балалы мысық туралы әңгіме
тыңдауды ұсынады.
Қайсысы қалай дауыстайды? (Сәбилсрдің бірінші тобына арналған ойын)
Сабақтың құрал-жабдығы: ойыншықтар — мысық, ит, әтеш, тауық, балапан
автомобиль,— немесе солардың суреті салынған картинкалар.
Сабақтың барысы.
Бізге мысық қонаққа келіп, «мияу-мияу» — деп мияулайды. Мысық қалай
мияулайды? (Балалар қайталайды.)
Мысық отырды, оған ит жүгіріп келіп, «ауф-ауф-ауф»—деп үреді. Ит қалай
үрді? (Балалар қайталайды.)
Міне, ит пен мысыққа қораз жақындап келіп, қалай шақырады: «ку-ка-ре-ку».
Қораз қалай шақырады? (Балалар қайталайды.)
Күрке тауық келіп, өз балапандарын «қыт-қыт-қыт» деп шақырды. Тауық
балапандарын қалай шақырады? (Балалар қайталайды.)
Балапандар жүгіріп келіп: «шиқ-шиқ-шиқ» деп шиқылдайды. Балапандар қалай
шиқылдайды? (Балалар қайталайды.) Үйдің қасымен автомобиль келе жатыр. Ол:
«би-би-би» деп гүрілдейді. Автомобиль қалай гүрілдейді? (Балалар
қайталайды.)
Әтеш үрікті де қашып кетті, тауық пен балапандар шошынып, қаша жөнелді,
ит пен мысық та қорқып, зыта жөнелді.
Тарау, бөлімдері көрсетілген әдебиеттер тізімі:
1,2,3,4,5,6/1,2,3,4,5,6,7,8:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Аймагамбетова К.А.ЖунусоваК.Ж. Методическое руководство к учебнику
"Познание мира". Алматы,2000.
3.Аймагамбетова К.А., Олейник 3. Раздаточный дидактический материал к
учебнику "Познание мира". Алматы, 1998.
4. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
5. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
6. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Груздева Н.В.,Морозова Г.Н. Думаем, играем, творим,
познавая окружающий мир. М.1994.
3. Захлебный А.Н.,Суравегина И.Т. Экологическое образование школьников во
внеклассной работе. М.,Просвешение,1984.
4. Запартович Б.В. С любовью к природе. Дидактический материал
по природоведению для начальной школы. М.,Просвещение,1983
5. Ишмухамедова Н.Б. Сезонные экскурсии с основами экологии.
Алматы, 1995.
6. Красная книга Казахстана в 2-х т.Алматы, 1991
7..Сорокоумова Е.А.Уроки экологии в началыюй школе. Пособие для
учителей. 1994.
8.Қ.Аймагамбетова, З.Ф.Олейник. Дүниетануға арналған үлестірмелі
материалдар. Алматы. Атамүра. 1998. —63 б.
№4. Практикалық сабақ
Тақырып атауы: Күзгі табиғат құбылыстары мен ауылшаруашылық еңбегі
Сабақтың мақсаты: Күзгі табиғат құбылыстары мен ауылшаруашылық еңбегін
бақылау ерекшеліктерімен танысу
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Топ серуен кезінде жүргізілетін бақылаулар
Жер бедерін анықтау
Су қоймаларға бақылау
Күздегі бақылауларды қорытындылау
Өсімдіктер мен жауарларды бақылау
Тапсырма: Адамдардың күзгі еңбегін бақылау
Әдістемелік ұсыныс:
Адамдардың күзгі еңбегін бақылау
1. Күзгі бақылаған еңбек әрекеттері туралы қысқаша әңгіме жаз.
Егістіктегі жұмыстар. Аңыздық жырту (қай айларда?), егін жинау (егістің
түрі, жинаған айы) қалай жүзеге асырылады?
Бақшадағы жұмыстар. Көкеністерді жинау (жиналған көкеніс түрлері, айлары);
топырақты келесі көктемге даярлау.
Б а қ т а ғ ы жұмыстар. Жеміс жинау (жиналған жеміс түрлері, айлары); жеміс
ағаштарын, жидекті, бұталарды отырғызу (отырғызған ағаштар мен бұталар,
айы, күні); жидек беретін шөптекті мәдени өсімдіктерді, бұталарды, жеміс
ағаштарын қысқа дайындау (өсімдікті түптеу, жылылау, агаш діңдерін әктеу,
топырақты қопсыту, т. б.).
Мектеп үлескісіндегі жұмыстар. Ағаш, бұта өсімдіктерін отырғызу,
өсімдіктерді қысқа дайындау, қорғау, топырақты келесі көктемге дайындау
сияқты жұмыстар қалай жүргізілді?
Өзің қандай жұмыстарға қатынастың?
2. Мал қыстатуға байланысты күзде жүргізілетін (ауылдың жерлер үшін) пішен
тасу, мая салу, жем даярлау, мал қораларын жылылау сияқты жұмыстардың
ішінен бақылағандарыңның астын сызып, ол жұмыстар қалай, қандай құралдармен
орындалатынын қысқа әңгіме түрінде дәптеріңе жаз.
Күзгі бақылауларды қорытындылау
1. Өсімдіктерді бақылау нәтижесінде жиналған деректерге сүйене отырып, мына
сөйлемдердегі түсіп қалған сөздердің орнын тауып жаз.
1. Күзде ағаштар мен бұталар жапырақтарының
2. Суың түскен соң-аң ................................ бастады.
3. Күздің аяғында ағаштар мен бұталардың ...........
..................олар........ қалды.
4. Шөптер .............. кетті.
5. Суық түскеннен кейін ............ көрінбейді.
6........
дуалдардың жарықтарына, ағаш қабықтарының астына тығылады.
7................ қысқы ұйқыға жатты.
8..............топтанып жылы жаңқа ұшып кетті.9. Бұлар
Түсіп қалған сөздер: саргайып, қурап; жыл қү-тары; түсі өзгерді; балалар,
кесірткелер; жапырақтар түсе; қарлығаштар; қараторгайлар;
бунақденелілер;Жапырақтары түгел түсіп; сидиып
2. Күзде өсімдіктер мен жануарларды бақылағандарыңды мына төмендегі сұраққа
жауап беруге дайындалыңдар:
Күзде өсімдіктер тіршілігінде болған қандай өзгерістерді бақыладыңдар? Бұл
өлі табиғаттағы қандай өзгерістермен байланысты?
Күзде жанарлар тіршілігінде болған қандай өзгерістерді бақыладыңдар?
Бұл өлі табиғаттағы қандай өзгерістермен байланысты
Әдебиеттер тізімі
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Аймагамбетова К.А.ЖунусоваК.Ж. Методическое руководство к учебнику
"Познание мира". Алматы,2000.
Қосымша:
1.Ә.Бірмағамбетұлы.К.Жүнісқызы Табиғатты бақылау күнделігі Алматы 1993
№5. Практикалық сабақ
Тақырып атауы: Көктемгі табиғат құбылыстары мен ауылшаруашылық еңбегі
Сабақтың мақсаты: Көктемгі табиғат құбылыстары мен ауылшаруашылық еңбегін
бақылау ерекшелімен танысу
Қарастырылатын негізгі сұрақтар:
Топ серуен кезінде жүргізілетін бақылаулар
Жер бедерін анықтау
Су қоймаларға бақылау
Күздегі бақылауларды қорытындылау
Өсімдіктер мен жауарларды бақылау
Тапсырма: Өсімдіктер мен жанарларды бақылау
Әдістемелік ұсыныс:
Өсімдіктер мен жануарларды бақылау
1. Көктем басталысымен.мына ағаштар мен бұталардың ішінен өзің тұратын
жерде өсетін 3-4 ағаштың, 2-3 бұтаның бүршік жаруы, жапырақ жаюы, гүлдеуі,
жеміс салуы туралы бақылап, бақылау нәтижелерін төмендегі кестеге (мұны
көшіріп дәптеріңе түсір) жаз.
А ғ а ш т а р : қайың, көктерек, жөке ағашы, үйеңкі,қызылтал, тал, алма
ағашы.
Б ұ т а л а р: сары қараган, мойыл, қарақат, гүл-шетен.
|Бақылауға |Бүршік |Жапырақтың |Гүлденген |Гүл |Жеміс |Жемістің |
|арналған |жару |алғаш |уақыты |күлтерені|түйінінің|пісіп |
|ағаштар |уақыты |көрінуі |(күні, |ң түсе |пайда |жетілуі |
|мен |(күні, |(күні, |айы) |бастауы |болуы | |
|бұталар |айы) |айы)жапырақ|Гүлінің |(күні, |(күні, | |
| |бүршіктің |жаюы |түсі, |айы) |айы | |
| |түрі, иісі| |күлте саны| | | |
| | | | | | | |
2. Қар кетіп, жер көктей бастаган кезден бастап жарқабақ шетінде, төбеде,
далада шөптекті өсімді-тердің көптеген түрлері гүлдей бастайды. Олар: өгей-
шөп, желайдар, қазжуа, қызғалдқ, т. б. Өзің тұратын жерде өсетін
өсімдіктерді мына кестедегі сұрақтар бойынша дәптеріңе көшіріп, бақылау
нәтижесін жаз:
|Бақылауға |Қандай |Гүл жарған | Гүл | |
|алған |жерде өседі |уақыты |күлтелерінің |Жапырақтың |
|өсімдіктер |(бақшада, |(күні, айы)? |түсі, мөлшері |пішіні, |
| |далада, | |(ұсақ, орташа,|олардың |
| |төбеде, орман | |ірі), қашан|сабақта |
| |шетінде)? | |түсе бастады? |орналасуы? |
| | | | | |
34
3. Көктемде кестедегі сүрақтар бойынша төмендегі бунаңденелілерге бақылау
жасап, нәтижелерін дәптеріңе жазып ал.
|Бақыланатын |Бақыланған уақыты | Қай жерлерде |
|бунақденелілер |(күні, айы) |кездесті: ағаш діңінде,|
| | |шалғында, бұталарда, |
| | |топырақ арасында, т. |
| | |б.? |
|1.Көбелектер | | |
|2.Жұлдызқұрттар | | |
|3.Қоңыздар | | |
|4.Қоңыз дернәсілдері | | |
|5. Ұсақ шаяндар | | |
4. Бунақденелілердің көктемде шығуы тірі және өлі табиғаттағы қандай
жағдайлармен байланысты екенін бақылауларыңа сүйене отырып әңгімелеп
жаз.
5. Бақаны алғаш рет қай жерден және қашан (күні, айы) кездестірдің?
6. Көктемде мына қүстардың ішінен алғашңы болып келгендерінің астын сыз:
қарлығаш, көкек, қараторгай, ұзақ, қаз, үйрек, тырна, бозторғай; олар қай
мезгілде келді? (құстың аты, келген күні, айы)
..........
7.Ерте көктемде торғайлар, қарғалар, сауысқандар ұя салумен айналысып,
дамыл таппайды. Торғай үй шатырының ернеуіне, қарғалар биік ағаш
бұтағына ұя салады. Құстардың ұя салуына байланысты тіршілік әрекеттерін
мынадай жоспармен бақылап, дәптеріңе жазып ал: 1) құстың аты; 2) оның
ұя салуға кіріскенін қандай тіршілік әрекетінен байқадың? 3)
ұяны қай жерге салды? 4) ұяға қандай заттар тасыды (шөп-шалам,
қауырсын, мақта, т. б.)? 5) құстың ұя салған уақыты (күні, айы).
8. Өзің бақылап жүрген құстың балапандары қай мерзімде жұмыртқадан
шыққанын оның қандай әрекетінен білуге болады?
9.Балапандарды ұядан ұшқанда бақылап, оларды мысықтан қорға.
10.Үй жануарларының тіршілігінде көктемде болатын өзгерістерді (сиыр немесе
қой, ешкі мысалында) бақыл
Әдебиеттер тізімі
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Аймагамбетова К.А.ЖунусоваК.Ж. Методическое руководство к учебнику
"Познание мира". Алматы,2000.
Қосымша:
1.Ә.Бірмағамбетұлы.К.Жүнісқызы Табиғатты бақылау күнделігі Алматы 1993
16.Бақылау сұрақтары
Методикалық нұсқау: ұсынылған бақылау және курстық жұмыстар тақырыбы
оқытушы талабымен белгіленген уақытқа сай тапсырылуы керек.
Бақылау жұмысы сұрақтары
Курстық жұмыстар тақырыбы:
1.Күн системасы. Планеталар .
2.Теңіздер, жалпы сипаттамасы, рельефі,тұздылығы,теңіз суының
температурасы.
3.Тірі табиғаттың дене құрылысы. Клетканың құрылысы. Клетканың бөлінуі.
4.Бір клеткалы жануарлар. Қарапайымдар типі.
5. Жердің физикалық қасиеттері. Жердің тығыздығы мен температурасы.
6. Геотермиялық саты. Жер магнитизмі.
7. Атмосфералық қысым. Циклондар мен антициклондар.
8. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің құрылысы, жапырақ, жапырақ және
сабақтың атқаратын қызметтері.
9.Ішек қуыстылар типі. Гидра. Медуза. Маржан полиптері.
10.Жердің қозғалуы.Жердің тәуліктік айналуы.Градус торы. Жергілікті
және белдеулік уақыт. Жердің жылдық айналуы.
17. Білімді бақылау
1ші рубежді бақылау сұрақтары мен тесттері
1.Табиғат, оның адамдар өміріндегі маңызы.
2.Балаларды табиғатпен таныстырудың маңызы
3.Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғ а т п е н т а н ы с т ы р у.
4.Балаларды табиғатпен таныстырудың тәрбиелік-білімдік міндеттері.
5.Тәрбиешіге қойылатын талаптар.
6. Жергілікті өлкенің (қаланың, ауданның)табиғаты.
7.Табиғатты қорғау.Демалу және емдеу орындарын қорғау.
8.Табиғаттың әдетгегі көріністерін, сирек кездесетін және көрікті
объектілерін қорғау.
9.Жергілікті өлкенің (облыстың, ауданның) табиғатын зеттеу
10. Жергілікті өлкенің (облыстың, ауданның) табиғатын зеттеу Зерттеуді
ұйымдастыру.
11..Ландшафт туралы ұғым.Ауа райы
12.Өсімдіктерге анықтама беру
13.Балалар бақшасында балаларды табиғатпен таныстыру бағдарламасы
14.Балалар бақшасында балаларды табиғатпен таныстыру бағдарламасының
мазмұны
15. Балалар бақшасында балаларды табиғатпен таныстыру бағдарламасының
құрылысы
16..Материалдың орналасуы
17. Балалар бақшасында балаларды табиғатпен таныстыру бағдарламасы.
Жұмысты жоспарлау
18. Балаларды табиғатпен таныстырудың негіздері. Әдістердің жалпы
сипаттамасы
19.Танымдағы сезімділік пен тиімділіктің бірлігі
20.Балаларды табиғатпен таныстырудағы көрнекілік және сөз.
21..Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру әдістерінің жалпы
сипаттамасы.
22.Табиғатпен таныстыру кезінде балаларды ұйымдастырудың формалары.Сабақтар
23. Табиғатпен таныстыру кезінде балаларды ұйымдастырудың формалары.
Экскурсия
24. Табиғатпен таныстыру кезінде балаларды ұйымдастырудың формалары
Серуендер
25. Табиғатпен таныстыру кезінде балаларды ұйымдастырудың формалары Жер
учаскесіндегі жұмыс
26.Табиғатпен таныстыру кезінде балаларды ұйымдастырудың формалары.Табиғат
мүйісіндегі жұмыс
27.Бақылау және эксперимент
28.Бақылаудың маңызы және ұйымдастырылу
30.Сабақтарды бақылау
31.Экскурсиялардағы бақылау
32.Серуендер кезіндегі бақылау
33.Эксперимент.
34.Еңбектің маңызы
35.Еңбекті пайдалану
36.Жер учаскесіндегі еңбек. Табиғат мүйісіндегі еңбек
37.Гигиеналық ережелерді сақтау
38.Ойын.Дидактикалық ойындар
39.Табиғаттың табиғи материалымен ойналатын ойындар
40.Рольдік ойындар
41.Балаларды табиғатпен сөз арқылы таныстыру
42.Тәрбиешінің әңгімесі.
43.Көркем шығармаларды оқу
44.Әңгімелер.
45.Иллюстративтік-көрнекі құралдарды пайдалану
46. Иллюстративтік құралдардың маңызы
47.Иллюстративтік құралдардың мазмұны мен безендірілуіне қойылатын талаптар
48.Картиналарды, диафильмдер мен кинофильмдерді пайдалану
49.Жер учаскесі.Учаскенің маңызы және оны ұйымдастыру
50. Жер учаскесі.Участкені көгалдандыру
51. Жер учаскесі.Гүлбақша
52. Жер учаскесі.Бақша.Бау-бақша
53. Жер учаскесі.Бала бақша участкесіндегі жануарлар
54. Жер учаскесі.Құстарды үйір ету
55.Үй жануарлары
56.Жабайы аңдар
2ші рубежді бақылау сұрақтары мен тесттері
57.Күзгі табиғат құбылыстары
58. Күзгі табиғат құбылыстары Ауыл шаруашылық жұмыстары
59. Күзгі табиғат құбылыстарымен сәбилер тобы
61.Күзгі табиғат құбылыстарымен естиярлар тобы
62. Күзгі табиғат құбылыстары мен ересек балалар тобы
63. Күзгі табиғат құбылыстарымен мектепке даярлық тобы
64.Қысқы табиғат құбылыстары
65. Қысқы табиғат құбылыстары Ауыл шаруашылық жұмыстары
66. Қысқы табиғат құбылыстарымен сәбилер тобы
67.Қысқы табиғат құбылыстарымен естиярлар тобы
68. Қысқы табиғат құбылыстары мен ересек балалар тобы
69. Қысқы табиғат құбылыстарымен мектепке даярлық тобы
70.Көктемгі табиғат құбылыстары
71.Көктемгі табиғат құбылыстары Ауыл шаруашылық жұмыстары
72. Көктемгі табиғат құбылыстарымен сәбилер тобы
73.Көктемгі табиғат құбылыстарымен естиярлар тобы
74. Көктемгігі табиғат құбылыстары мен ересек балалар тобы
75. Көктемгі табиғат құбылыстарымен мектепке даярлық тобы
76.Жазғы табиғат құбылыстары
77. Жазғы табиғат құбылыстары Ауыл шаруашылық жұмыстары
78. Жазғы табиғат құбылыстарымен сәбилер тобы
79.Жазғы табиғат құбылыстарымен естиярлар тобы
80. Жазғы табиғат құбылыстары мен ересек балалар тобы
81. Жазғы табиғат құбылыстарымен мектепке даярлық тобы
82.Мектеп алды дайындығында экологиялық тәрбиенің мазмұны және маңызы
83.Экологиялық тәрбие берудің әдістәсілдерін зерттеуде Қазақстан
ғалымдарының еңбектері
84.Сирек кездесетін және азайып кеткен жануарлар мен өсімдіктер
88. Қызыл кітаптың мәні
86.Сыныптан тыс жұмыстар
87.Әдістемелік бөлме, мазмұны мен маңызы
88. Практикалық әдістерді қолдану-балалар белсенділігін кұшейту көзі
89. Қоршаған ортамен таныстыруда бейнелі, көрнекілікті пайдалану
90. Бала дүниетанымын қалыптастыру
Негізгі әдебиеттер:
1.Веретеникова.с.А. Мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен таныстыру.
«мектеп»1983
2.Аймагамбетова К.А.ЖунусоваК.Ж. Методическое руководство к учебнику
"Познание мира". Алматы,2000.
3.Аймагамбетова К.А., Олейник 3. Раздаточный дидактический материал к
учебнику "Познание мира". Алматы, 1998.
4.Горощенко В.П.,Степанов И.А. Методика преподавания природоведения .
М.,Просвещение, 1984.
5. Пакулова В.М., Кузнецова В.П. Методика преподавания природоведения. М.
Дрсвещение, 1980.
6. Аймағанбетова.К.А.Дүниетануды оқытудың теориялық негіздері.Алматы,2000ж
7. Горощенко В.П. Табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы1985ж
Қосымша:
1. Аквилева Г.Н. Наблюдения и опыты на уроках природоведения. Пособие для
учителей начальных классов. М.Дросвещение 1988.
2. Гетьман В.Ф. Экскурсии по природоведению в 2 и 3 классах.Прсрбие для
учителей. Киев. Рад.школа,1983.
3. Груздева Н.В.,Морозова Г.Н. Думаем, играем, творим,
познавая окружающий мир. М.1994.
4. Захлебный А.Н.,Суравегина И.Т. Экологическое образование школьников во
внеклассной работе. М.,Просвешение,1984.
5. Запартович Б.В. С любовью к природе. Дидактический материал
по природоведению для начальной школы. М.,Просвещение,1983
6. Ишмухамедова Н.Б. Сезонные экскурсии с основами экологии.
Алматы, 1995.
7. Красная книга Казахстана в 2-х т.Алматы, 1991
8. Погорелова Н.А. Формирование познавательных интересов младших
школьников в процессе изучения природоведения во 2 классе.
Свердловск,СПИД983.
9. Папорков М.А. Учебно-опытная работа на пришколъном участке. Пособие для
учителей. М.,Просвешение,1980.
П..Сорокоумова Е.А.Уроки экологии в началыюй школе. Пособие для
учителей. 1994.
12. П.Хрестоматия к учебнику "Познание мира". Олейник 3.,Аймагамбетова
К.,Жунусова К., Алматы,1998.
13.Қ.Аймагамбетова, Б.В.Муканов. Табиғаттану. 3 сыныпқа арналған окулық.
Алматы. Рауан. 1992. — 104 б.
14.КЖунісова, Қ.Аймагамбетова, Н.Нурахметов. Дүниетану. 1 сыныпқа арналған
оқулық. Алматы. Атамұра. 1997. — 142 б.
КЖүнісова, Қ.Аймагамбетова, 3. Ф. Олейник. Дүниетану. 2 сыныпқа арналған
оқулық. Алматы. Атамұра. 1998. — 150 б.
15.Қ.Аймагамбетова, З.Ф.Олейник. Дүниетануға арналған үлестірмелі
материалдар. Алматы. Атамүра. 1998. —63 б.
16. Қ.Аймагамбетова. IV класта табиғатгануды оқыту. Алматы. Мектеп. 1965. —
69 б.
17. Қ.Аймагамбетова. Бастауыш сыныптарда табиғаттануды оқыту методикасы.
Алматы. Мектеп. 1974. — 68 б.
18.ҚАймагамбетова. Аз компектілі бастауыш мектептерде табиғаттануды оқыту.
Алматы. Мектеп. 1983. —152 6.
19.КЖунісова, ҚАймагамбетова, 3. Ф. Олейник. Дүниетануды оқыту әдістемесі.
I сынып мүғалімдеріне арналған. Алматы. Атамұра. 1998. — 135 б.
20.Аймагамбетова, К.Жүнисова, З.Ф.Олейник. Методическое руководство к
учебнику "Познание мира".
Тестер
Жер құрылысы мен өлшемдері.
Жердің орташа радиусы(км)…
А. 6371
В. 6341
С. 6841
D. 6541
Е. 6321
Экватор ұзындығы(км)
А. 40 075.
В. 41 075.
С. 42 075.
D. 43 075.
Е. 44 075ұ
Жер эллипсоиды ұзындығының экватор және полюстер бойынша
айырмасы…
А. 40 075-40 008
В. 40 075-40 021
С. 40 075-40 041
D. 40 075-40 051
Е. 40 075-40 027
Жердің экваторлық радиусы полярлықтан неше есе артық..
А. 21 км.
В. 31 км
С. 41 км.
D. 51 км.
Е. 71 км
Жердің өлшемін алғаш рет салыстырмалы түрде анықтаған кім..
А. Страбон.
В. Эратосфен.
С. Птоломей.
D. Коперник.
Е. Магелан
Оңтүстік тропик қалай аталады,осы тропикте тал түсте жылына неше рет күн
зенитінде болады…
А.Шаян.23.09
В.Ешкі мүйіз 21,03
С.Тау теке.22,06.
D.Шаян.1,06.
Е.Ешкі м үйіз.22,02.
Алгашқы географиялық глобусты шығарған кім…
А. Страбон.
В.Бехайым.
С.Птолемей.
D.Магелан.
Е.Каперник.
Жер формасы қалай аталады..
А. Шар,кардиоид.
В. Шар,сфероид.
С.Геоид,кардиоид.
D,Эллипсоид,шар.
Е.Кардиоид,сфероид.
Экваторда Күн жылына неше рет және қай кезде зенитінде болады..
А.2 рет,21,03.23,09.
В.1 рет,22,06.
С.1 рет,22,01.
D. 1 рет,22,12.
Е. 2 рет,22,12,21,03.
Солтү.стік тропик қалай аталады,тал түсте осы тропикте Күн жылына нешерет
және қай уақытта зенитінде болады…
А.Шаян,1 рет,22,02.
В. Шаян,1 рет22,06.
С. Ешкі мүйіз,13,09.
D. Ешкі мүйіз,22,03
Е. Ешкі мүйіз,22,03.
Оңтүстік жарты шардың қай ендігінде Күн зенитінде болмайды..
А.Субтропикте.
В.Қалыпты белдеуде.
С.Полярлық шеңбер.
D.Оймяконде.
Е.Оңтүстің тропиктен оңтүстікке.
Солтүстік поляр шеңберінде жылдың қай күннінде полярлық күн басталады..
А.22,06.
В.21,03.
С.22,12.
D.23,09.
Е.22,03.
Жер орбитасының Күнге ең жақын нүктесі қалай аталады..
А.Перигелий.
В.Афелиий.
С.Флокулл.
D.Факел.
Е.Прецессия.
Жер осінің орбита жазықтығына көлбеулігі қандай.Дәл осындай градустық шама
қай шеңберде болады..
А.45 .33 ,оңтүстік ендік.
В.60. 33, солтүстік ендік.
С.66. 33,полярлық шеңбер.
D.23,27 оңтүстік ендік
Е.90 ,солтүстік ендік.
Төменгіде көрсетілген параллельдердің қайсысында 22 июнь терминаторыөтеді…
А.66,33 с.е.66,31 о е .
В.23,27 с.е. 23,27 о е.
С.90 с.е 90 о.е.
D. 60 с.е.60 о е.
Е. 25 с.е.25 о е.
Табиғаттың маусымдық ырғағы неге байланысты…
А.Жердің өз осінен айналуынан.
В.Жердің орбитамен қозғалысына.
С.Жердің өлшеміне.
D.Жердің массасына.
Е.Жердің Күнді айналуына
Жер шарының қай нүктелерінде бір уақытта тал түс болуы мүмкін..
А.Бір параллельде.
В.Бір меридианда.
С.Оңтүстік жарты шарда
D.Солтүстік жарты шарда
Е.Тропикте. .
Жер қабатында гидро,атмо,био,литосфера қабаттарының болуы ненің
салдары..
А.Жер мен Күннің ара қашықтығына.
В.Жердің массасы мен салмағына.
С.Жердің фигурасына.
D.Жердің тарту күшіне байланысты.
Е.Күн мен түннің ауысуына.
Күннің жарық беру белдеулер шекарасын көрсет…
А.Трпопик тер мен полярлық шеңберлер.
В.Тропиктер.
С.Полярлық шеңбер.
D.Оңтүстік тропик.
Е.Солтүстік тропик.
Оңтүстік поляр шеңберде жылдың қай күні полярлық күн басталады…
А.29.09.
В.23.03.
С.22.06.
D.22.12.
Е. 1.06.
Жылдың қай күні терминатор сызығы Жер полюстері арқылы өтеді..
А.22.06.21.09.
В.21.03.23.09.
С.22.12.22.06.
D.23.09.21.06.
Е.22.04.23.09.
Солтүстік пен оңтүстікке қай уақытта күн сәулесі бірдей түседі
А. 23.09.1.06
В.21.03.23.09.
С.1.06 .1.01.
D.1.01.23.06.
Е.22.06,1.12.
Жыл мезгілдерінің ауысуының басты себебін анықтаңыз..
А.Күн сәулесінің ықпалы.
В.Жер мен Күннің арасындағы ара қашықтықтың өзгеруіне.
С.Ай орбитасының ықпалы.
D.Галактикалық күштер
Е.Жер осінің орбита жазыөтығына еңкіштігіне
Әрбір сағаттық белдеудің уақыты көрші белдеуден қанша сағатқа
ерекшеленеді..
А.6
В.12
С.3
D.1
Е.2
Сағаттық белдеулер арасындағы айырмашылық 1 сағат немесе неше градус ендік…
А.15.
В.18.
С.10.
D.5.
Е.2.
Қандай күндер ,күн мен түннің теңесуі болып табылады..
А.22.1222.06.
В.23.09.21.03.
С.1.01.106.
D.1.09.1.03.
Е.1,10.104
Жер қыртысының 60 және 2900 км-дегі толқулар жылдамдығы қандай..
А .2-3км/сек. 5км/сек.
В. 5-8км/сек. 13км/сек.
С. 10-12км/сек. 20км/сек.
D. 14-16км/сек. 22км/сек.
Е. 18-20км/сек. 24км/сек.
Жердің ядросы қандай тереңдікте орналасқан..
А.1500-2850.км.
В.2850-4560км.
С.2900-6371км.
D.2950-6531км.
Е.2300-6831км.
Ядрода электр тогы қалай туады…
А.Температураның төмендеуінен.
В.Температураның көтерілуінен.
С.Планетаның айналуынан.
D.Қысымның әртүрлігінен.
Е.Жылжымалы күйде болы себебіне.
Жер құрлысында неше қабат бар..
А.1.
В.2.
С.3.
D.4.
Е.5.
Жердің өз осінен айналу уақытын қалай анықтайды..
А.Тәулік бойынша.
В.Күн мен жұлдыздар бойынша.
С.Жұлдыздар бойынша.
D.Күн бойынша.
Е.Ай бойынша.
Орбита бойынша Жердің қозғалыс жылдамдыгы неге тең..
А.20 км/сек.
В.30 км/сек.
С.40 км/сек.
D.45 км/сек.
Е.50 км/сек.
Жер қыртысы мантиядан қандай бөлім арқылы ажыратылады..
А. Гутенберг шекарасы.
В. Гонард шекарасы.
С. Мохоровичич
D. Мұғалджар.
Е. Литосфера.
Жер қыртысының континетті қабаты құрамы..
А.Шөгінді,габбро,базальтты.
В.Базальтты,шөгінді,гранитті.
C.Базальтты,шөгінді.
D.Шөгінді,гранитті.
Е. Магмалы,шөгінді.
Атмосфераның құрамы мен құрылысы.
Атмосфераның 90 процент массасы неше километр қабатқа шоғырланған.
А.5.
В.10.
С.16.
D.70.
Е.40.
Атмосфера құрамындағы азот мөлшері..
А.20.95.
В.0.93.
С.0.03.
D.78.09.
Е.0.01.
Атмосфераның 100-200 км биіктікке дейінгі қабатында ауа түгелдей
сапырылысып жататындықтан құрамы бір тектес болып келеді,ол қабат қалай
аталады..
А.Гомосфера.
В.Гетеросфера.
С.Изосфера.
D.Ионосфера.
Е.Сферосфера.
Атмосфераның құрамы биіктік бойынша өзгереді/200-250 км биіктікке дейін
азот пен оттегі,200-250км-ден 500-700 км/ге дейін атомдық оттегі,одан
жоғары гелий мен сутегі басым/,ол қабат қалай аталады..
А.Гомосфера.
В.Гетеросфера.
С.Изосфера.
D.Ионосфера.
Е.Сферосера.
Кәдімгі оттегі (О) молекулаларының ыдырауынан және оның атомдарының
қайтадан түзілуінен пайда болатын үш атомды оттегі озон / / атмосфераның
Жер бетінен неше км-лік қабатында пайда болады…
А.20.
В.25.
С.40.
D.60.
Е.70.
Озонның ең көп концентрациясы қанша км-лік қабатқа шоғырланған..
А.10-15.
В.22-25.
С.25-30.
D.30-35.
Е.40-45.
Атмосфераның электр өткізгіштік қасиеті неге байланысты…
А.Иондардың концентрациясы мен қозғалғыштығына.
В.Тұмант мен бұлттардың түзілуіне.
С.Күннің сәуле шауынан.
D.Газ бөлшектерінің қозғалыс жылдамдығына.
Е.Магнит өрісіне.
Тропосфераға су буының көп бөлігі қайдан келеді..
А.Өзен және батпақтардан.
В.Су қоймалары және көлден.
С.Мұхиттан.
D.Жер асты суларынан.
Е.Ауаның өзінен.
Атмосферадағы ауаның ең көп тараған қабаты..
А.Тропосферада.
В.Стратосфераның төменгі бөліг
С.Стратосфераның жоғарғы бөлігі.
D.Атмосфераның ең жоғарғы қабаты.
Е.Барлық қабаттарда бірдей.
Тропосфера атмосфераның массасының қанша процентін алып жатыр..
А.25.
В.50.
С.75.
D.80.
Е.35
Атмосфера ылғалдығы.
1м3 ауаның құрамындағы граммен алынған су буының мөлшері қалай
аталады.
А.Абсолюттік ылғалдылық.
В.Салыстырмалы ылғалдылық.
С.Қаныққан ауа.
D.Құрғақ ауа
Е.Қанықпаған ауа.
Мұхит жағалауындағы тропиктік шөлдердегі ылгалдың негізгі көзі..
А.Муссон.
В.Тұман.
С.Жел ағындары.
D.Пассаттар.
Е.Шық.
Ауада болатын ылғал мөлшерінің ,оның осы температурада сақтай алатын
ылғалының мөлшерінің қатынасы өалай аталады..
А.Абсолюттік ылғалдылық.
В.Салыстырмалы ылғалдылық.
С.Қаныққан ауа.
D.Құрғақ ауа.
Е.Қанықпаған ауа.
Ылғалдылық коэффицентімен не түсіндіріледі..
А.Жылдық жауын шашын мөлшерінің булануға қатынасы.
В.Жылдық жауын-шашын мөлшерінің температураға қатынасы.
С.Суық және жылы күндердің алмасуына.
D.Ашықжәне бұлтты күндердің алмасуына.
Е.Ылғал мен топрақтың қанығуына.
Жер шарындағы жылдық орташа жауын-шашынның ең аз түсетін жері..
А. Африка сахарасында.
В. Солтүстік Африка Асуан.
С. Оңтүстік Африка. Калахари.
D.Орталық Азия.Қызыл Құмда.
Е. Арабия түбегінде.
Су буымен қаныққан ауада оның температурасы шық нүктесіне дейін
төмендегенде немесе ондағы су буы мөлшерден көбейгенде жүретін су бу
күйінен сұйық күйге түсетін процессті қалай атайды..
А.Буланушылық.
В.Сублимация.
С.Инфлюация.
D.Конденсация.
Е.Диффузия.
Жеке нәзік бұлттар, блин,талшық немесе жіп тәріздес көлеңке
бермейді,әдетте көбінесе жарқыраған бұлттар туыстығын қалай атайды…
А.Шарбы будақ бұлттар.
В.Шарбы қатпарлы бұлттар.
С.Қатпарлы бұлттар.
D.Биік қатпарлы бұлттар.
Е.Биік будақ бұлттар.
Жұқа көлеңек түспейтін мөлдір жапалақтар мен шариктердің қабаттары мен
қырқаларынан тұратын бұлт туыстарын қалай атайды..
А.Биік будақ бұлттар.
В.Шарбы будақ булттар.
С.Қатпарлы бұлттар.
D.Шарбы қатпарлы бұлттар.
Е.Будақ бұлттар.
Ауа массаларының типтерінің ылғалдылы, бойынша ажыратылатын тип тармағы…
А.Теңізді континентті.
В.Арктикалық,қоңыржай.
С.Экваторлық,полярлық.
D.Экваторлық,қоңыржай.
С.Құрлықтық,континентік.
0 С төмен температурада су сұйық күйге соқпай қатты күйге өту процессін
қалай атайды..
А.Конденсация.
В.Сублимация.
С.Инфлюация.
D.Конвергенция.
Е.Инфильтрация.
Атмосфералық су мөлшері..
А.14 000 км.
В.15 000 км.
С.16 000 км.
D. 17 000 км.
Е. 18 000 км
Атмосфера циркуляциясы.
Тұрақты желдердің қалыптасуы неге байланысты..
А. Қысым белдеулеріне.
В. Төсеніш бетке.
С. Абсолттік биіктіктерге.
D. Ағыстарға.
Е. Теңіздер мен мухиттардың су толқуларына.
Қардың түсуі үшін бұлтта қандай температура болуы керек..
А.+3.+4.
В.+1.
С.+1.+0.
D.0 тан төмен.
С.+2.
Үлкен кеңістіктерде болатын /мың.км./ жөне жыл бойында багытын
өзгертіп тұратын тұрақты желді калай атайды..
А. Муссон.
В. Бриз.
С. Циклон.
D. Цунами.
Е. Антициклон.
Қандай румб 315 градустыұқ азимутты көрсетеді…
А. С.Ш.
В. С.Б.
С. О.Ш.
D. О.Б.
Е. Ш.
Желдің пайда болуының негізгі себебтері..
А. Мұхит ағысы.
В. Космостық сәулелер.
С. Жер шары қыртысының қозғалысы.
D. Жер сілкіністер мен вулкандар.
Е. Атмосфералық қысымның өзгеруі.
Қандай желдерге маусымдық сипат тән..
А.Батыс желдер.
В.Муссондар.
С.Пассаттар.
D.Бриздер.
Е.Таулы аңғарлық желдер.
Қай жерде атмосфера қысымы жоғары..
А.Үстіртте.
В. Жазықтарда.
С. Аласа тауларда.
D. Биік тауларда.
Е. Көрсетілген участкелерде атмосфералық қысым бірдей.
Қысты күнгі ауа температурасының төмендеуі қандай ауа массаларына
байланысты болады..
А. Қоңыржай теңіздік
В. Қоңыржай континенттік.
С. Арктикалық континенттік.
D. Тропиктік теңіздік.
Е. Тропиктік континентік.
Көктемгі және күзгі үсіктің түсуі қандай ауа массаларына байланысты..
А.Қоңыржай теңіздік.
В.Қоңыржай континеттік.
С.Арктикалық континенттік.
D.Тропиктік теңіздік.
Е.Тропиктік континенттік.
Экватарлық белдеудің маңында қандай қысым орнығады…
А.Төменгі.
В.Жоғарғы.
С.Аралас.
D.Төменгі қысым облыс көптілігі.
Е.Жоғарғы қысым облаыс көптілігі.
Жер шарында қанша төменгі қысымды белдеу бар..
А.1.
В.2.
С.3.
D.4
Е.5
Жер шарында қанша жоғарғы қысымды белдеу бар.
А.1.
В.2.
С.3.
D.4.
Е.5.
Тау етегінде атмосфералық қысым 760 мм. сынаб. бағанасында болғанда 800м
биіктікте қысым қанша болады…
А.840.
В.760.
С.700.
D.680.
Е.600.
Жоғарғы қысымды тропиктік ендіктерден бір бағытта соғып тұратын жел..
А.Солтүстік шығыс.
В.Оңтүстік шығыс.
С.Пассат желі.
D.Батыс желдер.
Е.Шығыс желдер.
Жер бетінде жоғарғы қысым белдеуі қай ендіктер аралығында пайда болады..
А.0-10 градус.
В.5-10 градус
С.30-40 градус.
D.40-50 градус.
Е.60-70 градус.
Климиат және ауа райы.
Климат дегеніміз не..
А.Белгілі бір жерге тән ауа райының көп жылдық режимі.
В.Белгілі бір жердегі көп жылдық жауын-шашын режимі.
С.Осы жердегі көп жылдық температура режимі
D.Белгілі бір жер үшін орташа көп жылдық жел режимі.
Е.Бұлттың көп жылдық режимі.
Арктикалық климатқа сипаттама беріп ,оның ерекшелігін көрсетініз.
А.Жауын шашын мөлшері біршама көп түседі.
В.Жыл бойы оң температура байқалады.
С.Қыста қарлы борандар жиі байкалады.
D.Жазы әдетте бұлтты, блин,жауын шашынды.
Е С.Поляр күні мен түні байқалады.
Климаттық белдеулердің қайсысы саванна зонасына сәйкес келеді
А.Экватролық.
В.Субэкваторлық
С.Субтропиктік.
D.Тропиктік.
Е.Қоңыржай.
Субтропиктік белдеудің климат ерекшеліктері қандай..
А. Жыл бойы шамамен бірдей температура байқалады..
В. Жыл бойы тұрақты екі ауа массасы басым болады.
С. Жауын шашын көбінде қар күйінде болады.
D. Жыл бойы пассат согып тұрады.
Е.Жауын шашын көбінесе қыста түседі.
Ауа райының өзгеруінің басты себебін көрсетіңіз..
А.Бұлттардың күйіне.
В.Жауын шашын мөлшеріне.
С.Ауаның үнемі қозғалыста болуына.
D.Температураның өзгеруіне.
Е.Жел бағытының өзгеуіне.
Саванна климатының негізгі өзгешелігі.
А.Жауын шашын мөлшерінің көптігі.
В.Желдің күштілігі және шуақты күн мөлшерінің аздығы.
С.Құрғақ және ылғалды жыл мезгілінің ауысуы.
D.Температура амплитудасының үлкенділігі.
Е.Жануар және өсімдік әлемінің ықпалы.
Қандай табиғат зонасында климат батыстан шығысқа қарай өзгереді.
А.Арктикалық шөлде.
В.Тундрада.
С.Тайгада.
D.Шөлде.
Е.Саваннада.
Солтүстік жарты шардағы шөлдердің климат ерекшелігі..
А Шұғыл конитнетті.
В. Қоңыржай.
С. Континетті
D. Теңіздік.
Е. Тропиктік
Антарктида материгі оңтүстік жарты шардың климатына қалай әсер етеді.
А.Жылытады.
В Суытады.
С.Ылғалдандырады.
D.Бір қалыпты әсер етеді
Е. Ешқандай әсер етпейді
Негізгі климатты құраушы факторларды ата..
А.Географиялық ендік,ауа массасының қозғалаысы,жер беті жамылғысы.
В.Ауа массасы,жауын шашын жүйесі,географиялық орын.
С.Күн жылуының таралуы.
D.Мұхит ықпалы,жер сілкіністер мен вулкандар, блин,қар жамылғысы.
Е.Мәңгілік тоң,таулар мен жазықтар.
Б.П.Алисов бойынша климаттық белдеулер нешеге бөлінеді
А. 4.
В 7.
С. 13
D. 6.
Е. 10
Дүние жүзілік мұхит.
Көршілес бөліктерден физикалық жәнехимялық қасиеттерінің ерекшеліктерімен ,
ағыстары және толысуларының сипатымен ерекшелінетін мұхит бөлігі…
А.Шығанақ.
В.Бұғаз.
С.Теңіз.
D.Арал.
Е.Мүйіс.
Материктерді не аралдарды бөліп тұратын,мұхитың біршама тар бөлігі..
А.Шығанақ.
В.Бұғаз.
С.Теңіз.
D.Арал.
Е.Мүйіс.
Солтүстік Мұзды мұхит шығанақтары…
А. Гудзон.Енисей,Маккензи,Баффиндер.
В. Гвиней,Гондурастық,Мексикандық,Финдық
С. Адендық,Бенгаль,Манар,парсы.
D. Аляска,Калифорния,Панама,Сахалин.
Е. Хатанг,Габес, Таранто,Лион.
Үнді мүхит шығанақтары..
А. Гудзон,Енисей,Маккензи,Баффиндер.
В. Аден,Бенгаль,Манар,Парсы.
С. Гвиней,Гондурас,Мексика,Фин.
D. Аляска,Калифорния,Панама,Сахалин.
Е. Хатанг,Габес,Таранто,Лион.
Тынық мұхит теңіздері..
А. Беринг,Охот,Сулавеси,Тасман.
В. Азов,Балтық,Мрамор,Қара.
С. Аравий,Арафур,Андаман,Қызыл
D. Баренц,Баффин,Ақ,Карск.
Е.Беринг,Азов,Аравий,Баренц.
Солтүстік Мұзды мұхит теңіздері…
А. Беринг,Охот,Сулавеси,Тасмандық.
В. Азов,Балтық,Мрамор,Қара.
С. Аравий,Арафур,Андаман,Қызыл.
Е. Баренц,Баффин,Ақ,Карск.
D. Өара,Ақ,Карск,Қызыл.
Мұхит суындағы натрий тұзы/ас тұзы/ мөлшері..
А. 23.2.
В. 24.2.
С. 27.2.
D. 20.2.
Е. 19.2.
Дүние жүзілік мұхиттың орташа тұздылығы../о/оо промиль./
А.39.
В.38.
С.37.
D.36.
Е.35.
Теңіз суының ең маңызды қасиеті…
А. Тығыздылығы,түсі.
В. Тұздылығы және температурасы.
С. Көлемі және ауданы.
D .Толқыны және ауданы.
Е. Мөлдірлігі және тұздылығы.
Солтүстік Мұзды мұхит қандай климаттық аймақта орналасқан..
А. Арктикалық,субарктикалық.
В. Субарктикалық,қоңыржай.
С. Артикалық,қоңыржай.
D. Қоңыржай,субтропикалық.
Е. Экваторлық,арктикалық.
Теңіз жағалауында пайда болатын желді қалай атайды..
А. Муссон.
В. Бриз.
С. Циклон.
D. Цунами.
Е. Антициклон.
Дүние жүзілік мұхитың бетіндегі судың тұздылығы неге байланысты..
А. Атмосфералық жауын-шашын мен буланудың қатынасына.
В. Жауын-шашынның түсу мөлшеріне.
С. Мұзды жүйеге.
D. Мантиядан мұхитқа түсетін ылғалдың мөлшеріне.
Е. Адамзаттың мұхитқа тастаған қалдықтарының мөлшеріне.
Мұхит бетіндегі ағыстардың пайда болуының басты себебі…
А. Су температурасының өзгеуіне.
В. Тұрақты желдер.
С. Судағы қысымның өзгеруіне.
D. Әртүрлі деңгейдегі су тығыздығының өзгеруі.
Е. Жер қыртысы өозғаласының өзгеруі.
Мұхит суының тығыздығының азаю себебі..
А. Суынуы,булануы,мұздың түзілуі.
В. Қызуы,булануы,мұздың түзілуі.
С. Қызуы,мұздың еруі,булануы.
D. Тұзды судың атмосфераның суымен араласуы.
Е. Қызуы,тұзды судың атмосфера суымен немесе еріген сумен араласуы.
Мұхитта түзілетін мұз кристалдарының структурасы…
А. Инелі,губкалы,бағаналы.
В. Инелі,губкалы,аралас.
С. Инелі,борпылдақ,бағаналы.
D. Губкалы,аралас,борпылдаұ.
Е. Аралас,тоң,призмалы.
Судың беті тыныш болғанда қаймақ мұз қатып қалғанда тұщы су бетінде қататын
мұз түрі..
А. Қаймақ мұз.(сало)
В. Серпілмелі мұз.(нилас)
С. Сыңғақ мұз.(склянка)
D. Мұз саласы.(забереги)
Е. Жас мұз.(молодняк)
Өздерін тудырған күштердің тікелей ықпалымен болатын толқындар..
А. Еркін.
В. Мәжбүр.
С. Қысқа.
D. Ұзын.
Е. Көтерілу-қайту.
Жер сілкінгенде,су асты атқылауларында және су асты сырғуларында судың
бүкіл қабатын қамтитын сейсмикалық толқын…
А. Бурун.
В. Соқпа.
С. Цунами.
D. Бриз.
Е. Муссон.
Қай мұхитта ең ірі арал доғалары орналасқан..
А. Үнді.
В. Тынық.
С. Солтүстік Мұзды.
D. Атлант.
Е. Ірі аралдар доғалары жоқ.
Үнді мұхитына құятын Африкадағы ең суы мол өзенді көрсет…
А. Замбези.
В. Қызғылт Сары.
С. Сенегал.
D. Нигер.
Е. Лимпопо.
Қай мухитта вулкандық аралдар көп кездеседі…
А. Атлант.
В. Солтүстік Мұзды.
С.. Тынық
D. Үнді.
Е. Барлық мұхиттарда бірдей кездеседі..
Тұздылығы бірдей нүктелерді қосатын сызықтарды қалай атайды..
А. Изотерма.
В. Изобара.
С.Изохрон.
D.Изогалин.
Е. Изобат.
Экваториалдық ендіктерде судың беткі қабатының аздап тұщылану себебі..
А. Жауын-шашынның буланудан көп болуы.
В. Жауын-шашын мен буланудың қатынасына.
С. Мантиядан мұхитқа мұхитқа түсетін ылғал мөлшеріне.
D. Жауын-шашынның буланудан аз болуынан.
Е. Қалқыма мұздардың еруінен.
Қызыл теңіздің тұздылығының көптілігі /42 промиль/ немен
түсіндіріледі..
А. Құрылықтан келетін ағын мен жауын-шашын буланудың орнын
толтырмайды..
В. Құрғақ және ыстық климат,құрылық ортасында орналасуынан.
С. Ағын буланудың орнын түгелге жуық толтырады,жауын-шашын судың
оң балансын береді.
D. Еркін су алмасуының жоқтығына.
Е. Құяр өзендердің аздылығынан.
Дрейфтік ағыс қамтыған Экман қабаты қалыңдығы.
А 200
В. 210.
С.220
D 230
Е.240.
Калифорниялық, Лабрадорлық,Перуандық,Канарлық ағыстардың орташа
белгілері..
А. Уақытша.
В. Қалыпты.
С. Жылы.
D. Суық.
Е. Бейтарап
Дүние жүзі мүхиттар суының көтерілуі мен қайтуы неге байланысты..
А. Мұхит ағысы.
В. Мұхит бетіндегі күшті желдерге
С. Айдың тарту күшіне
D. Жердің тәліктік қозғалысына.
Е. Барлык жауаптар дұрыс
Желдін геологиялық әрекеті.
Дефляция әрекеті қай аймақта жиі байқалады?
А.Орманды.
В.Далалы
С.Шөлді
D.Полярлы
Е. Таулы
Желдің айдап ұшырған борпылдақ құм түйіршектерінің жер бетіндегі жар
тастарды мүжіп,тау жыныстарына тигізетін механикалық әсері……
А.Бархандар
В.Леес
С.Дефляция
D.Корразия.
Е.Дюналар.
Биіктігі 20-40 м-дей адырлы құм үйіндіілері…
А.Бархандар
В. Лесс
С. Бекіген құм
D. Дюналар
Е.Үстірт
Ауаның қозғалыс жылдамдығы 20-30 м/сек-ке жеткенде қандай бөлшектер
қозғалысқа келеді…
А. Ағаштар тамырымен қопарылып қалады
В . Ірілігі 0,25 мм – ге диенгі заттар қозғалысқа келеді
С. 4 мм не оданда ірі кесек бөлшектер домалап, орынаустырады
D. Апатты жағыдай қалыптасадлы
Е. 0,5-1 мм-лік түйіршіктер қозғалыска ұшырайды.
Бұрыс пішінді бедер түрлері… байқалады
А. Берік жыныстардың арасында
В . Жумсақ, борпылдақ жыныстар арасында
С. Берілген жауаптың бәрі дұрыс
D. Шөгінді жыныстар арасында
Е. Тастар арасында
Оқшау орналасқан құмды төбелер мен төбешіктер жылына қандай жылдамдықпен
қозғалады…
А. 7-8 м-ден 60-80 м- ге
В. 3-4 м-ден 40-50 м-ге7
С. 5-6 м-ден 60-70 м-ге
D. 4-5 м-ден 50-60 м-ге
Е. 5-6 м-ден 55-65 м-ге
Үгіліске ұшыраған борпылдақ жыныстардын ұсақ құм түйіршіктерінін жана
орынға ұшып қонуын…
А. Аккумуляция
В. Коррозия
С. Дефляция
D. Эолдық
Е. Литоралдық
Қазірғы кездегі көз қарас бойынша лесс формациясы қандай жыныстардын
құралған?
А. Эолдық, эллювиальдык, пролювилік, мұздық, көлдік, флювогляциалдық
В. Эолдық, дилювилік, алювилік, флювогляциалдық, пролювилік
С. Аккумуляциялық, алювилік, дилювилік, көлдік, мұздық
D. Борпылдақ, эолдық, дилювилік, көлдік, пролювилік
Е. Эолдық, делювилік, алювилік, пролювилік, мұздық, көдлдік,
флювогляциалдық
Лесстың құрамы неден тұрады…
А. Саздан
В. Кеуек тастардан
С. Ұсақ түйірлі каолиниттен
D. Кварцтан
Е. Бортылдақ жыныстардан
Дефляциялық шағын ойыстар қайда жиі кездеседі?
А. Құмды жерлерде.
В. Далалы жерлерде.
С. Жел өтінде.
D. Саздық құмдыдық жыныстардан құралған шөлді далалармен шөлейтті жерлерде.
Е. Сазды жерлерде
Литосфера(Жазықтар)
Абсолюттық биіктігіне байланысты жазықтықтар нешеге бөлінеді?
А. 1
В. 2
С. 3
D. 4
Е. 5
Ойпатты жазықтардың абсолюттік биіктігі қанша?
А. 200м.
В. 300м.
С. 400м.
D. 500м.
Е. 600и.
Мүшелену дәрежесіне қарай жазықтықтар нешеге бөлінеді?
А.1
В. 2
С. 3
D. 4
Е. 5.
Жазықтардын генетикалық типі қандай жағыдайға байланысты анықталады
А. Жердің жасына.
В. Климатқа.
С. Абсолюттік биіктікке.
D. Рельеф дүзүші факторға.
Е. Геологиясына.
Балттық қалқаны қандай жазықтыққа жатады?
А. Аккумулятивтік.
В. Денудациялық.
С . Эолдық.
D. Цоколдық.
Е. Пролювиллік.
Рельеф түзүші факторға байланысты аккумулятивті жазықтар қандай типке
бөлінеді?
А. Теніздік.
В. Зандырлық.
С. Эолдық.
D. Денудациялдық.
Е.Жоғарғыдағы жауаптардың бәрігі дұрыс
Теңіздің геологиялық әрекеті.
Абразия дегеніміз не?
А. Теніздін бұзушылық әрекеті.
В. Өзеннін бұзушылық әрекеті.
С. Желдін бұзушылық әрекеті.
D. Көлдің бұзушылық әрекеті
Е. Мұздықтардың бұзушылық әрекеті.
Клиф деген не?
А. Террасаның жалғасы.
В. Жағалық жартас.
С. Теніз түбіндегі жоталар.
D. Жаға бетіндегі шөгінділер.
Е. Жаға жай шөгінділері.
Теніз шөгінділері жалпы жері қыртысың құрайтын шөгінді қабаттардың неше
проценті қамтиды…
А. 25%
В. 35%
С. 65%
D. 75%
Е. 85%
Полигендік шөгінділер неше метр терендікте жиналады?
А. 5000 м.
В. 2000 м.
С 1200 м..
D. 3000 м.
Е. 4000м
Сублиторальдық шөгінділер неше метрде жиналады?
А. 50-100 м.
В. 100-200м.
С. 200-300 м.
D. 300-400 м.
Е. 500-600 м.
Тенізден қайраң арқылы бөлініп қалған жағалық аймақ қалай аталады?
А. Шығанақ.
В. Бұғас.
С. Лагуна.
D. Лиман.
Е. Мүйіс.
Дельталық жағалаулар қайда кездеседі?
А. Толқын соқысы қатты жерлерде.
В. Жағалауды мұз басып жатқан жерлерде.
С. Жағалауын бұғаздар шектегенде.
D. Өзен шөгінділерді тұңған жер.
Е. Клиф қатты бұзылған жағдайда.
Термоабразиялық жағалауға қайсысы тән?
А. Мұздын еруінен қалыптасқан жағалау.
В. Тірі организімден әрекетінен.
С. Қатты толқын соқысы әрекетінен.
D. Жылы ағыстардын әрекетінен.
Е. Делювельдік шқгінділер әрекетінен.
Толқын процессінен қалыптасқан жаға неше түрге бөлінеді?
А. 1
В. 2
С . 3
D. 4
Е. 5
Эрозиялық жағалауға қайсы тән?
А. Лимандық.
В. Қайрандық.
С. Бухталық.
D. Мүйістік.
Е. Шығаналық.
Жер үсті агын сулар әрекеті.
Топырақ қабатының бұзуылы.
А. Топырақ эрозиясы.
В. Су эрозиясы..
С. Дефляция.
D. Аккумуляция.
Е. Солюфлюкация
Ағын сұлар түрін атаныз…
А. Жазықты.
В. Сызықты.
С. Уақытшы.
D . Тұрақты.
Е Аталғандын бәрі дұрыс
Эрозиянын қарқындылығы неге байданысты болады?
А. Климатқа, еністікке.
В. Жер бедеріне, эрозия базисіне.
С. Желге, геологиялық құрылысына.
D . Тау жыныстарына, еністікке.
Е. Эрозия базисіне, геологиялық құрылысына, еністікке.
Тау беткейлерінде шоғырланып жиналған тау жыныстарының кесек бөлшектері.
А.Делювилік шөгінділер.
В.Пролювилік шөгінділер
С.Аллювилік шөгінділер
D.Алювилі-делювилі шөгінділер
Е.Колллювилі шөгінділер.
“Коньюн “ дегеніміз не?
А.Таулы аймақтағы таяз өзен аңғары
В. Жазық жерлердегі өзен аңғары.
С.Таулы аймақтағы аса терең .ені кең өзен аңғары
D. Таулы аймақтардағы аса терең,ені тар өзен аңғарлары
Е. Атал ғандардың бәрі дұрыс.
Аллювий дегеніміз не…
А.Тау шөгінділері.
В. Үгілген заттар
С.Жыныстврдың мүжілген кесек бөлшектері
D .Өзен шөгінділері
Е.Көл шөгінділері
Үгілген шөгінділердің бір жерге жиналып шоғырлануы….
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz