Қытайды монғолдармен жаулауы

|Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі                      |
|Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті                   |
|3 деңгейлі СМЖ құжат     |ПОӘК                     |                         |
|                         |                         |ПОӘК                     |
|                         |                         |042-14-5-02.01.20.       |
|                         |                         |17/01-2013               |
|«Орта ғасырлар           |                         |                         |
|тарихы»пәні              |№1 басылым               |                         |
|оқу- әдістемелік кешені  |                         |                         |







                        ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
                            «ОРТАҒАСЫРЛАР ТАРИХЫ»
                    5В020300 «Тарих» мамандығына арналған

                         Оқу әдістемелік материалдар

























                                                            Семей, 2013

                                   Мазмұны

   1. Глосарий
   2. Дәрістер
   3. Практикалық сабақтар
   4. Студенттердің өздік жұмысы
   5. Әдебиеттер













































1. ГЛОСАРИЙ
АБСОЛЮТИЗМ – барлық жоғарғы билік бір адамның- монархтың –қолына
        шоғырландырылған,мемлекеттің басқару формасы.
АЛЬБЙГОИЛЫҚТАР(Оңтүстік Франция қаласы Аьбимен баиланысты)-XII-XIII-
        ғасырларда оңтүстік францияда болған күпірлік сектаның мүшелері.
АНАФЕМА(гр.”тастандылар”)-шіркеуден аластау,орта ғасырлардағы жазаның ең
        ауыр түрі.
АРИАНДЫҚ(священник Арияның есімімен байланысты)-ертехристандық күпірлік,ол
        бойынша ӘКЕ құдайға қарағанда Иса пайғамбар төмен тұруы тиіс деп
        есептеледі.
АСКЕТИЗМ (гр. “аскетес”- “жаттығушы”)-өзіне өзі барынша шектеу қою,тақуалық
        өмір салтын тандап алу,байлық пен тәндік рахатты өмірден бас тарту.
АНТОЛОГИЯ- (грек сөзінен «гүл шоғы» дегенді білдіреді)- таңдаулы үзінділер,
        өлеңдер мен нақыл сөздер жинағының атауы
АЛЬТЕРНАТИВА- бір-бірімен сыйыспайтын екі мүмкіншіліктің тек біреуін таңдап
        алу.
БАРОН – 1.графтан төмен дворяндық титул.
                 2.жоғарғы мәртебелі дворяндық топтың өкілі.
БЕНЕФИЦИЙ- (лат. “игілікті іс”)-1.Әскери қызмет атқарғаны үшін шартпен
        берілетін жер иелігі.2.шіркеу лауазымы және сонымен байланысты
        табыс көзі.
БУЛЛА(лат.“шарик”кейініректе металдан жасалған дөңгелек мөр.)- діндарлар
        үшін міндетті папаның указы.
БЮРГЕР(неміс.”бург”-“қала”)-қала тұрғыны,толыққанды азамат.
БУРЖУАЗИЯ(“бурж”-“қала”)-1.қалалықтар2.кейініректе сауда өнеркәсіп топтары.
БАРЩИНА- еңбекпен өтеу салығы дегенді білдіреді.
БУСИ- Жапониядағы әскери-помесьтелік дворяндар.
ВАЛЬДЕНСАЛАР(Пьер Вальданың есімімен) –ХII-ХIII-ғасырлардағы италия мен
        франциядағы күпірлік секта.Олар шіркеулік иерархия мен меншікке
        қарсы болып,жалпыға бірдей тақуалыққа шақырды.
ВАССАЛ(лат.”вассус”-“қызметші”    )-сеньордан феод алып әскери ететін
        тұлға.
ВЕРГЕЛЬД-ежелгі франктар мен германдықтардағы кісі өлтіргені үшін төленетін
        ақы.

ЕРЕСЬ (гр. “айрықша ілім”)-ресми ілімнен ауытқыған ағым,күпірлік

ИЕРАРХИЯ (гр. “қасиетті бастау”)-1.кең мағынадан алғанда біртұтас нәрсенің
        жоғарғы бөлімдері мен элементтерінің жоғарыдан төмен қарай ретімен
        орналасуы.2.Христиандық түсінік бойынша,шені әртүрлі
        періштерелердің орналасу тәртібі 3.Бір-біріне бағынышты
        шіркеулік:және светтік лауазымдар сатылығы.
ИКОНАҒА қарсы күрес-1.VIII-IX-ғасырдың бірінші жартысындағы иконаға
        табынуға қарсы шыққан діни қозғалыс.2.1566 жылғы Нидерландыдағы
        протестанттық қозғалыс.
ИНВЕСТИТУРА (лат. “инвестио”-“шекпен шабу”)-1.вассалды иелік -феодына
        кіргізу салтанаты (светтік инвеститура);2.епископты епархияның діни
        басшылығына тағайындау салтанаты (шіркеулік инвеститура).
ИНДУЛЬГЕНЦИЯ (лат. “рақымшылық”)-кінәнің кешірілгендігі туралы күәлік
ИНКВИЗИЦИЯ (лат. “инквизицио”- “тергеу”, “іздеу”)-күпірлікке қарсы
        күресетін шіркеулік соттық-полициялық мекеме
ВИКИНГТЕР-Орта ғасырлардағы Скандинавия тайпалары,IX-XI-ғғ.теңіз арқылы
        әскери жорықтар ұйымдастырып,бүкіл Европа халықтарын үрейде ұстады.
ГЕРЦОГ (еж.герм.тілінде “әскер басы”)-1.Ерте ортағасырларда тайпаның әскери
        көсемі;2.кейініректе-ірі феодалдық титул
ГЕЗЫ (фр.”қайыршы”)-Нидерланды революциясының қатысушылары
ГЕТТО (Венециядағы еврейлер тұрған аудан)-еврейлердің күштеп қоныстануына
        арналған қаланың бөлігі
ГИЛЬДИЯ (еж.герм. “гильд”- “тойлау”)-көпестер бірлестігі.
ГОТИКА,ГОТ стильі (еж.герман тайпасы готтармен байланысты)-XII-XVI-
        ғасырлардағы архитектуралық стиль.
ГРАФ-1.Ежелгі орта ғасырларда лауазым иесі,корольдің округтегі өкілі
        2.Кейініректе феодалдық титул.
ГРАФТЫҚ-1.Графтық,Княздық,2.Англиядағы әкімшілік округ.
ГУГЕНОТТАР (неміс. “айдгеноссен”- “бірге ант бергендер”)-XVI-ғасырдағы
        француз протестанттары
ДЕСЯТИНА-шіркеу пайдасына жиналған салық (табыстың 10\1 бөлігі)
ДОГМАТ (гр. “догма”- “пікір”, “ілім”)-шіркеу басшылары бекіткен,діндарлар
        үшін міндетті қағидалар.
ДОМЕН (лат. “доминиум”- “билік”)-феодалдың, корольдің тікелей иелігі.
ДОМИНИКАНДЫҚ (орденнің негізін қалаған әулие Доминик есімімен байланысты)-
        күпірлерге қарсы күрескен орта ғасырлық монахтың орден мүшелері.
ЕПИСКОП (грек. “бақылаушы”)-шіркеулік әкімшілік территориялық бірлестік-
        Епархияның басшысы,кейде бір емес бірнеше провинциялардың
        шіркеулерін біріктірді.Оның басында архиепископ тұр.
КАПИТУЛЯРИЙ –франк корольдарының жарлықтары.
КАРДИНАЛ(лат.”басшы”)-католик шіркеуіндегі пападан төменгі діни
        лауазым;кардиналдар папаның ең жақын көмекшілері мен
        кеңесшілері;папалар кардиналдар арасынан ғана сайланады.
КОЛОНДАР(лат.”басшы”)-кейінгі рим империясында ірі жер йелерінің херіне
        бекітілген,шағын жер үлесін мұралықпен пайдаланған арендаторлар.
КОНКИСТА(исп.”басып алу”)-XVI-ғасырдағы испандықтардың Орталық және
        Оңтүстік Американы жаулап алуы;Конкистадарлар жаулап алушылар
КОНКОРДАТ (лат. “келісім”)-католик шіркеуінің басшысы ретінде папаның
        мемлекетпен келісімі.Мемлекет пен шіркеу арасындағы қатынасты
        реттеу.
КОНУНГ (еж.Скандинавияда “Тайпа көсемі”)-ру шонжарларының жоғарғы
        өкілі,әскери жетекші.
КУРИЯ (лат. “Жиналыс орны”)-Корольдар мен папалардың жанындағы жоғарғы
        кеңесші орган.М.рим куриясы.
КУРФЮРЛІК (нем. “сайлаушы князьдар”)-Қасиетті рим империясындағы
        императорды сайлау құқы бар жоғарғы діни және светтік князьдар.
ЛАНДТАГ (нем. “земстволық жиналыс”)-Қасиетті рим империясының құрамына
        кіретін жерлердегі жергілікті сословиялық өкілетті билік органы.
ЛОРД (ежелгі.ағылш. “хлафард”- “нан беруші”)-1.Англиядағы ірі жер
        иесі,2.жоғарғы аристократия өкілі
МАГНАТ (лат. “магнус”- “үлкен”)-жоғарғы аристократия өкілі.
МАЙОРДОМ (лат. “үйдің үлкені”)-1.басқарушы 2.VII-ғасырдың ортасынан VIII-
        ғасырдағы франк мемлекетіндегі жоғарғы лауазым иесі,корольдықты
        басқарушы.
МАРКА(нем.”шекара”)-франк мемлекетіндегі шекаралық округ,оны маркграф
        басқарды.Бұл лауазым кейіннен графтан жоғары,бірақ герцогтен төмен
        титулға айналды.
МАСТЕР (лат. “магистер”-“жетекші”)-толыққанды қолөнерші,цех мүшесі,жеке
        шеберхана иесі.
МИСТИКА (гр. “мистикос”- “құпиялы”)-құдаймен тікелей тілдесуге болады
        дейтін діни ілім.
МОНАХТЫҚ (гр. “монахос”- “жалғыз”)-қалу жолында барлық отбасылық және
        қоғамдық байланыстардан,байлық дәулеттен бас тартқан діндәрлар
        тобының мүшесі.
ОРДЕН (лат. “ордо”- “тәртіп”, “сословие”)-1.монахтардың қатаң орталықтанған
        ұйымы;крест жорықтары кезінде монахтың ант беру мен қоса христиан
        еместермен күресуге ант берген діни-рыцарлық ордендер .
ОРДОНАНС(фр. “бұйрық”)-король указы.
ПАПА (гр. “папас”-“әке”) – католик шіркеуінің басшысы.
ПРИХОД-шіркеу қызметшілері мен діни қауым мүшелерін біріктірген төменгі
        әкімшілік-шіркеу бірлестігі.
ПРОТЕСТАНТИЗМ(лат.”протест”-“наразы”)-христиандықтың бір бағыты, тармағы,
        папаның билігін құдаймен шендестіруге қарсы ілім.
ПУРИТАНДАР(лат.”пурус”-“таза”)-протестантизмдегі ағым,қатаң өмір салтын
        жақтайтындар.
РЕКОНКИСТО(исп.”қайта жаулап алу”)-VIII-XV-ғасырлардағы христандықтың
        Пиреней түбегін мұсылмандардан қайтарып алуы.
РОМАН СТИЛЬІ(лат.”рома”-“рим”)-X-XII-ғасырлардағы архитектуралық стиль.
САГА(ежелгі скандинав. “хикаяпар”)-ежелгі скандинавиялық қара сөзбен
        жазылғанхикаялар.
СЕНЬОР(лат.”үлкен”, “аға”)-өзіне тәуелді вассалдары бар ірі жер иесі.
СХИЗМА(гр.”жік”)-шіркеудің жікке бөлінуі.
СЮЗЕРЕН-жоғарғы сеньор.
ТАРИХ- адамзат қоғамының өткені, қоғамдық өмірдің даму заңдылығы туралы
зерттейтін ғылым. Табиғат пен қоғамдағы қандай да болмасын даму процесі.
ТЕОЛОГИЯ(гр.”теос”-құдай”,”логос”-“ілім”)-дінтану,құдайтану туралы ілім.
ТРУБАДУР(фр.”трабор”-өлең шығарушы”)-оңтүстік францияның рыцарлық
        махаббатты жырлаған ақын-әншілері.
ЦЕХ(неміс.”тойлау”)-қала қол өнершілерінің бірлестігі.
ШЕДЕВР(фр.”басты жұмыс”)-шебер атағын алу үшін кіші шебердің басты сынақ
        туындысы.

2.ДӘРІСТЕР

      1 – Лекция. Кіріспе. Ерте орта ғасырлар. Феодалдық қатынастардың тууы.


   1. Феодализм, орта ғасырлар ұғымы.
   2. Батыс Рим  империясындағы құлиеленушілік құрылыстың дағдарысы.
   3. Халықтардың ұлы қоныс аударуы. Варварлық корольдықтардың құрылуы.
   4. Варварлық жаулап алулардың қорытындылары.


      1. “Орта ғасырлар”  термині тұңғыш рет ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда  тарихшы  –
гуманистер  тарапынан  ғылыми  айналымға   енгізілген  еді.  Олар   оны   өз
кезегінде филологтардан алды.  Филологтар латын тілін ерте, орта  және  жаңа
латын тілдері деп бөлген  еді.  Бұл  терминология  ХҮІІІ  ғасырда  біржолата
орнықты. “Орта ғасырлар” (латынша – medium aevum)  курсын  зерттейтін  тарих
ғылымының  саласын  “медиевистика”  деп  атайды.  Осылайша,  жаңа   заманның
тарихшылары адамзат тарихын: - ежелгі дүние, орта ғасырлар және  жаңа  заман
кезеңдеріне  бөлді.  Тарих  ғылымы  дамуының  әртүрлі   кезеңдерінде   “орта
ғасырлар”    ұғымына   деген   түсініктерде   өзгеріп   отырды.   ХҮІІ-ХҮІІІ
ғасырлардың тарихшылары орта ғасырларды   мәдениеттің   құлдыраған,  “түнек”
заманы ретінде  алып,   оны  мәдениеттің   гүлденген  антик  заманына  қарсы
қойды.   Марксист  –  тарихшылар  орта  ғасырларды  ең  бірінші  кезекте   –
феодалдық қоғамдық- экономикалық формацияның  пайда  болуы,  дамуы,  ыдырауы
дәуірі  ретінде  алып  қарайды.  Соған  қарамастан   “орта   ғасырлар”   мен
“феодализм” ұғымдары барлық уақытты бір-біріне сәйкес  келе  бермейді.  Олай
дейтін себебіміз, бір жағынан алып қарағанда, орта  ғасырларда  феодализммен
қатар  басқада  қоғамдық  –  экономикалық   укладтар   (патриархалдық,   құл
иеленушілік, кейінірек капиталистік) болды. Екінші жағынан, феодалдық  уклад
көптеген  елдердің  экономикасында  орта   ғасырлардан   кейінгі   кезеңдеде
сақталынып қалды. Мысалы, басқа-басқа, Ресейдің өзінде ХХ  ғасырдың  басында
феодалдық укладтың сарқыншақтарының сақталғандығын еске алыңыз. Ресми  түрде
бұл  елде  крепосниктік  құқ  1861  жылы  жойылды.  Европа  шаруаларының  ХV
ғасырдың соңында жеке басының  шын  мәнісінде  бостандық  алғанын  ескерсек,
әлеуметтік жағынан Ресейдің  Батыс  Европадан  400-500  жыл  артта  қалғанын
байқауға болады.
   ХVIII-ғасырдың басынан бастап  тарихшылар  “феодализм”  терминін  кеңінен
қолданып келе жатқанымен, бұл ұғымның  мазмұнына  қатысты  пікірлерде  алуан
түрлі.  Біреулер  оның  басты  ерекшелігі  деп  саяси  бытыраңқылықты  алса,
екіншілері феодалдық иерархияны алды, ал үшіншілері биліктің жер  иеленуімен
және  жеке  байланыстар   жүйесінің   үстемділігімен   байланыстырады.   Бұл
анықтамалардың барлығы бір-біріне қайшы келмейді, қайта  феодализм  ұғымының
мазмұны   мен   қырларын   аша   түседі.   Феодалдық   қоғамның   өндірістік
қатынастарына  тән  нәрсе,  ең  бірінші   кезеңге   ірі   жер   иеліктерінің
феодалдардың  қолына  шоғырландырылуы.   Феодалдық   қоғамның   екінші   бір
ерекшелігі-құлдық қоғамнан және капитализмнен - ірі жер  иелігінің,  тікелей
өндірушілер шаруалардың ұсақ жер иеленуімен ұштастырылыуы. Шаруалардың  жеке
жер иелігі  болған  жоқ,  олардың  феодалдардан  алған  шартты  үлестік  жер
иеліктері ғана болды. Жерді пайдаланғаны үшін  шаруалар,  келісілген  шартқа
сәйкес міндеткерліктер  өтеді.  Батыс  Европадағы  феодализмнің  ерекшелігі,
шаруа берілген үлестік жерді мұралық жолмен пайдалану құқына ие болды.
   Шаруалардың  тәуелділігі  феодалдық  міндеткерліктер  төлеуден   көрінді.
Феодалдық міндеткерлік үш формада төленді: жұмыспен өтеу (барщина),  өнімдей
(натуралды оброк) және  ақшалай.  Ерте  орта  ғасырларға  (V-XIғғ)  жұмыспен
өтеу, кемелденген орта ғасырларға (ХI-XV) натуралды оброк және кешеуіл  орта
ғасырларға (ХҮІ-ХҮІІ) ақшалай рента тән болды.
2.  Европа  феодализмі  антикалық  құлиеленушілік  қоғаммен  герман,  кельт,
славян және басқа халықтардың рулық –  тайпалық,  “варварлық”   қоғамдарының
өзара қақтығысуымен өзара  араласуынан пайда болды.
       ІІІ-Ү  ғасырларда  Рим   империясында  дағдарыс  күшейе  түсті.   Құл
иеленушілік шаруашылық құлдардың   толассыз  ағылып  келуі  жағдайында  ғана
арзан әрі рентабельді еді. Алайда, біздің заманымыздың ІІ-ғасырынан  бастап,
шеткері аймақтардан құлдардың  келуі күрт азайып, сондықтан олардың   бағасы
өсті. Құлиеленушілер құлдарды ұзақ пайдалануға тырысып,  олардың   тұрмыстық
жағдайына  мән бере бастады.  Құлдардың  құқықтық  жағдайы   жеңілдеді.   Ол
адам деп танылып,  оның семья құру құқы мойындалды. Семья  мүшелерін  күшпен
ажыратуға тыим  салынды.   Тіпті  құл  өзінің  қожасы  шексіз  қатал  болған
жағдайда, оған шағым айтып,  сотқа  жүгіне  алды.   Құл  еңбегі  өнімділігін
арттыруда үлкен  рөл  атқарған  құл  семьясының  кейбір  мүліктік  меншіктік
құқтарының – п е к у л и  я   -  мойындалуы  болды.  Ол  бойынша  оның  жеке
заттары ғана емес  өндіріс  құралдары:   жұмысшы  аспаптары,  мал  –  мүлкі,
шеберханасы, азғантай жер участогі оның  жеке меншігі болып  есептеліп,  заң
бойынша  қорғалды.  Кейінгі  антик  қоғамда  ауылшаруашылығындағы  құлдардың
жер  пекулияларының   болуы  үйреншікті  құбылыс  болды.  Уақыттың   өтуімен
ондай құл жерге бекітілген, дербес  шаруашылығы бар,  бірақ  ірі  латифундия
иесіне  тәуелді,  оған рента төлейтін егіншіге айналды.
      Құлдық шаруашылықтың дағдарысы,  сондай-ақ  к о л о н  а  т  жүйесінен
көрінді.  Алғашында   к  о  л  о  н  –   қоныстанушы,   егінші   мағынасында
қолданылды,  ал   б.з.  І-ғасырынан   бастап    әртүрлі    дәрежедегі   ұсақ
арендаторлардың  барлығы  колондар  деп   аталды.   Олар  басқа   адамдардың
жерлерін келісімшарт негізінде өңдеген  еркін   адамдар,   азаматтар  болды.
Жерді  пайдаланғаны үшін  алғашында ақшалай рента,   ал  ІІ-ғасырдан  бастап
натуралды оброк төледі (өнімнің үштен бірі).
      ІҮ-Ү  ғасырларда колондар еркін және тіркелген колондар болып бөлінді.
Еркін колондардың жеке және мүліктік құқы  өте  зор  болды.   Олардың  мүлкі
қожайынның мүлкі  болып  есептелген  жоқ.  Тіркелген  құлдар  “жердің  құлы”
ретінде  қарастырылды (ескеру керек – “мырзаның құлы” емес).  Бұлардың  жеке
және мүліктік құқы  өте  шектеулі  болды.  Колондардың  екі  котогориясы  да
қожайындарының пайдасына әртүрлі міндеткерліктер  атқарды.  Алайда  уақыттың
өтуімен  колондар  категорияларының   арасындағы    айырмашылықтар   азайды.
Константин І-дің  332 жылғы  эдиктісі  бойынша  колондардың   бір  имениеден
екінші  имениеге  өтуіне  тиым   салынды.   Валентиниан  І-нің   371   жылғы
эдиктісі  бойынша колондар  белгілі бір   имениеге   мұралықпен  қалдырылды.
Осылайша,  колондардың   азаматтық   құқтары,  статусы  шектелгенімен,  олар
құлдарға қарағанда  шаруашылық  жағынан   неғұрлым   дербес  болды.  Олардың
міндеткерліктері,    әдет-ғұрыппен,   заңмен    реттеліп    отырылды.    Рим
колонатында  болашақ,   жаңа   феодалдық   қатынастардың  бейнесі   көрінді.
Кейінгі    империя   кезіндегі    экономикалық   механизм   –   феодализмнің
экономикалық механизміне көбірек ұқсады.
      Идеологиядағы дағдарыс империяның христиандануынан көрінді. Әлеуметтік
саладағы  дағдарыс азаматтардың бодандануынан байқалды.
      3. ІҮ-ҮІІ ғасырлар Евразия тарихында  халықтардың  Ұлы  қоныс  аударуы
дәуірі деген атпен  қалды.  Бұл  антикалық  өркениеттің  күйреуі  және  жаңа
феодалдық қатынастардың тууы дәуірі болды.
      Халықтар қозғалысының негізгі себебі варварлық  сатыдағы  халықтардағы
тұрғындар санының  өсуі.  Осы  қоғамдардағы  өндіргіш  күштермен  өндірістік
қатынастардың одан әрі дамуы еді. Варварлық тайпалар қоғам дамуының  әскери-
демократиялық сатысында болды. Бұл сатыда  кезкелген  қоғам  өте  агрессивті
болады.   Қоныс   аударуға   алып    келген    себептердің    ішінде-қазіргі
гидрометереологиялық ғылым анықтағанындай – климаттың күрт  өзгеруі  маңызды
болды. Шамамен б.д. ІІ – ғасырынан Ү –  ғасырға  дейін  Евразия  құрылығының
ішкері аймағында ауа – райы қатты суыған. Бұл өзгерістер  көптеген  отырықшы
және көшпенді халықтардың шаруашылық өміріне кері әсер  етті.  Тайпалар  мен
халықтар жайлы қоныс іздеп, жаппай қозғалысқа  келді.  Бір  халықтар  екінші
халықтарды жылы орнынан ығыстырды, ал олар өз  кезегінде  үшінші  халықтарды
ығыстыруға мәжбүр болды. Қоныс  аударуға  алып  келген  келесі  факторлардың
бірі – сыртқы  саяси  себептер  болып  табылады,  оның  ішінде  әлемдік  рим
империясының әлсіреуі маңызды роль атқарды. ІҮ –  Ү  ғасырларда  халықтардың
Ұлы  қоныс  аударуында  герман,  прототүрік  халықтары  мен  тайпалары,   ал
кейінірек   славян  угро-фин  тайпалары  басты  рөл   атқарды.   Антикалылық
құлиеленушілік өркениеттің  құлап,  жаңа  феодалдық  ортағасырлық  Европаның
қалыптасуынада шешуші рөл атқарған германдықтар болды.  Ежелгі  Германдықтар
туралы бізге  антик  жазушылар  едәуір  мәліметтер  қалдырып  отыр.  Олардың
ішінде Ю. Цезарьдің “Галл соғыстарының жазбалары”, тарихшы  Тациттің  арнайы
этнографиялық  “Германия”  атты  очеркінің  орны  ерекше.  Сондай-ақ  ежелгі
германдықтар туралы  Плиний,  Плутарх  т.б.  авторлар  жазған.  Германдықтар
бастапқыда  батыста  Реин  өзені,  шығыста  Висла,  Одра  өзендері  бойында,
Скандинавиеде мекендеген.
      ІҮ – Ү ғасырларда германдықтардың саяси құрылысында маңызды өзгерістер
жүріп жатты. Тайпалық бірлестіктер тайпалық одақтарға ұласты.  Төменгі  Реин
мен  Ютландия  түбегінде  англосаксон  тайпаларының  одағы;  орта  Рейнде  –
аллеман одағы, Эльба мен оның  солтүстігінде  –  лангобард,  вандал,  бургун
тайпалық одақтары құрылды. Дунай мен Қара теңіздің Солтүстік  жағалауларында
гот тайпаларының екі одағы – в е с т г о т және  о  с  т  г  о  т   одақтары
құрылды. Остготтар мен вестготтар риммен бейбіт  өмір  сүре  алатындай  еді.
Басқа тайпаларға  қарағанда   бұлар  римнің   мәдени  ықпалына  ерте  түсті.
Готтар шығыс римдіктерден христиандықты  қабылдады.   Екі  гот  мемлекетінің
ішіндегі  күштісі   Остгот  корольдығы   болды.    Елу   жыл   бойы   Остгот
корольдығын  Германарих  басқарып  тұрғанда   оларға    остготтардан   бөлек
Славян, Сармат тайпаларыда  бағынды.   Бұл  мемлекетке  вестготтар  бағынған
жоқ.   Олар  римнің   ықпал  аймағында   болды.    Германарих   375ж.    ғұн
шабуылының           қарсаңында  қайтыс  болғаннан кейін  елдің жағдайы  өте
 ауыр еді.
      375 жылы  Евразияның  ішкері аймағынан Каспий   қақпасы  арқылы   Гунн
тайпалары Солтүстік Кавказбен Қара теңіз жағалауларына келді.  Әуелі  остгот
тайпалары,   сонан  соң   вестгот   тайпаларына   ауыр   соққылар   берілді.
Вестготтықтар  гунндардан   бас  сауғалап  рим   үкіметінен  пана    сұрауға
мәжбүр болды. Рим императоры Валент  вестготтарға   төменгі Дунайдан   Мезия
провинциясына қоныстануға рұқсат берді. Бірақ  рим  үкіметінің  чиновниктері
уәделерінде  тұрмай    вестготтарға    қорлық   көрсетті.   Бұған   қарсылық
көрсеткен  вестготтар   көтеріліске   шықты.    Бүкіл   Франция   тұрғындары
вестготтарға қолдау көрсетті.  378 жылы  Андрианополь түбінде рим  әскерлері
талқандалып  император Валенттің  өзі өлтірілді.
      Жаңа  император Феодосий І (379-395жж) вестготтарға жаңа территориялар
берумен болды. 390 жылдары вестготтарға Адриатика  теңізіне  жақын   Иллирия
провинциясы берілді. Осы   жерден  вестготтар  401  жылдан  бастап  Италияға
жорықтар жасап тұрды.  410 жылы вестгот королі   Аларих  тұңғыш  рет   Римді
алып, тонады.  Аларих көп ұзамай   қайтыс  болдыда  оның   мұрагері  Атаульф
император Ганорийдің  қарындасы Галла Плацидияға  үйленді.   Вестгот  королі
Атаульфпен   император  Ганорийдің  келісімі  бойынша    готтарға   Оңтүстік
Галлияден жер беріліп, тұңғыш рет  419 ж  Рим  империясының  территориясында
Тулуза  варварлық корольдығы құрылды.  Галлияға  қоныстанған   готтар  жерді
қайтадан бөлуді жүзеге асырды. Олар жергілікті гал – рим құл  иеленушілердің
жерлерінің үштен екісін тәркілеп,   “жеребе”  бойынша  өзара  бөлісіп  алды.
Осылайша  варвар – жауынгерлер  шаруа қауым  мүшелеріне  айналды.


      4.  Сонымен,  Батыс  Европаның  картасы   Ү-ҮІ  ғасырларда   түбірінен
өзгерді. Рим  империясының  батыс бөлігі өмір  сүруін  тоқтатты.  Шығыс  рим
империясы – Византия деген жаңа  атаумен өмір сүруін  жалғастырды.  Европада
  ондаған варварлық мемлекеттер пайда  болды.  Тұрпайы   қарадүрсін  болсада
бұл жаңа  әлеуметтік   -  саяси   саты  еді.  Нақтырақ  айтқанда   варварлар
өркениетке қарай  алғашқы  қадамын жасады.
      Халықтардың  ұлы қоныс аударуы жәй ғана   механикалық  қозғалыс  емес,
үлкен әлеуметтік  экономикалық салдарларға алып келді.  Варварлар  империяға
басып кіріп,  ірі римдік   жер  иеленуді   жойды.  Құл  иеленушілік  қоғамды
құлатуға  құлдар   мен  колондарда   тікелей  қатысты.  Олардың    көпшілігі
варварлық әскерлердің құрамында соғысты. Уақыттың   өтуімен  римнің  құлдары
мен колондары шаруалар бұқарасына айналды. Варварлық көсемдер мен  шонжарлар
жаңа жер иелеріне  айналды,  бірақ   оларға  біріншіден  құл  еңбегінің  көп
қажеттігі болмады. Құлдардың саны бұл кезде  күрт  азайған  еді.  Екіншіден,
рим құл иеленушілерін алмастырған жаңа ірі жер иелері өздерінің  құлдарын  –
оброк төлеп отыратын егіншінің жағдайына  алмастырды.   Солай  еткен  оларға
тиімді болды.
      Плантаторлық  классикалық  құлдықтың  ендігі   жерде  қажеті  болмады.
Ежелгі  римдік   мағынадағы  құлдық  жойылды.  Бұрынғы  ірі    құлдық    жер
иеліктері   енді  қайтадан  бөлінді.  Олардың  бір  бөлігін  жаңа  шонжарлар
иемденсе, екінші бөлігі еркін – қауым мүшелері шаруалардың  үлесіне  тиді.
      Бақылау сұрақтары:
     1. “Орта ғасырлар” ұғым-термині қашан пайда болды?
        2. Феодализм терминінің мәні неде?
        3.  Құл  иеленушілік  қоғамдар  дағдарысының  негізгі  көріністерін
           атаңыз.
        4. Рим империясының құламау баламасы болды  ма?  Осы  төңіректе  ой
           өрбітіңіз.
        5. Варварлық  жаулап  алулардың  қорытындыларына  дербес  сараптама
           жасаңыз?


      Әдебиеттер:
     1. З.В.Удальцова., С.П.Карпов. История средних веков. М., 1990.
     2. История средних веков в 2х томах. Под ред. С.П.Карпова. М., 2003.
     3. Буданова В.П. Готы в эпоху Великого переселения народов. М., 1990.
     4. Корсунский А.Р., Гюнтер Р. Упадок и гибель Западной римской империи
        и возникновение германских королевств (до середины ҮІ в) М., 1984.
     5. Шервуд С.А. Законы лангобардов. М., 1992.
     6. Буданова В.П. Этнонимия племен Западной Европы: рубеж античности  и
        средневековья. М., 1991.
     7. Барг М.А. Эпохи и идеи. Становление историзма. М., 1987.
     8. Бессмертный Ю.Л. “Феодальная  революция”  Х-ХІ  вв  ?”  //  Вопросы
        истории. 1984., № 1.
     9. Гутнова Е.В. Историография истории средних  веков.  2-издание.  М.,
        1985.
    10. Коптев А.В. От прав гражданства к  праву  колоната.   Вологда.  М.,
        1995.




      2 – Лекция. Қытай
      1. Қытай өркениеттің даму ерекшеліктері.
      2. Тан және Сун империялары
      3. Қытайды монғолдармен жаулауы.Юань империясының құрылуы.
      4. Мин империясы. ХVІ-ХVІІғ бірінші жарт. сыртқы саясаты.
      1. VI ғасырдың аяғы мен  VIII  ғасырдың  бас  кезі  Қытай  ғылымы  мен
мәдениетінің гүлдену ғасыры болды. Ол  уақытта  ерте  орта  ғасырлық  Европа
ғылыми ой-тұжырымдар шіркеу қол астында болған болса, Қытайдың  ортағасырлық
ғылымы мисстика мен схоластикадан  аулақ  болып,  елдегі  мәдени  мұралардың
сарқындары  мен  ішкі  қақтығыстарға  қарымастан  тез  дами  бастады.  Қытай
ғалымдары  бұл  кезеңде  бірнеше  ғылыми  және  техникалық  ашулар   жасады.
VIІІғасырдың басында будда монахтары И Цзин мен Лян  Лин-ңзянь  қозғалмайтын
жұлдыздардың ара қашықтығы жөнінде өз ойларын білдірді.  725  жылы  меридиан
градусының ұзындығы өлшенді. Алгебра,  геометрия,  физиканың  дамуына  үлкен
үлес қосылды. 626 жылы Ван Сяо-тун «Ежелге  арифметика»  атты  еңбек  жазып,
онда Қытай математикасы дамуының бірнеше жылдар бұрынғы көрінісін ашты.  VII
ғ. бірінші жартысында тандық Қытайдағы дәл ғылымдардың  дамығанын,  біз  осы
кездегі 3260 ғалым-математиктардың болғанымен  дәлелдейміз.  Ал,     құрылыс
техникасының тамаша жетістіктері айтарлықтай орын алды. Қытайдағы е көні  37
метрге жететін тастан жасалған Хэбэйдегі көпір  болып,  ол  өзінің  келбетін
осы күнге дейін сақтап, транспортта қолдануда.VІ ғасыр аяғында ксиолография-
тақтайшаларға жазылған жазулар пайда болды.  Ксилографияның  даму  негізінде
иероглифтык жазу жүйесі қалыптасады. Қытай медицинасы шипалы  емдік  дәрілер
шығарды.
      VII г. Қытай саудагерлері мен  пилиграимдары  Қытайлық,  үнділік  және
цейлон кемелері арқылы, бірнеше рет оңтүстік азиялық  муссондық  жол  аркылы
Малай археологиясына, Бенгалия мен Цейлонға сапар шегеді.
      629-645 жылы Қытай буддисті Сюань Чжуан - ер жүрек зерттеушісі орталық
Азия мен Индия болады. Сюань Чжуанның қалдырған Оңтүстік және  Орталық  Азия
халықтарының тұрмыс -  тіршілігі  атты  жазба  ескерткіштері  «Батыс  елдері
туралы жазбалар» атты кітапшағып шығарын,  кейінгі  кездерге  дейін  олардың
тарихи зерттеудегі аса  маңызды  дерек  көзі  болып  табылады.  Сюань  Чжуан
Қытайға үнді ғылымының дамуы мен будда тарихындағы догматикамен  таныстырды.
Бір жағынан, Сюань Чжуанның арқасында - Индия мен  Қытай  халқының  арасында
достық гүлденіп Индияда Қытай мәдениеті белгілі бола  бастады.  Ол  санскрит
тіліне Лао-Цзыдың философиялык «Даодэцзии»  атты  еңбегін  аударды.  671-695
жж.   Қызығушылык   барысында   Суматра    аралына  Индияға,  Непалга  теңіз
жолы арқылы, баска будда монахы, ғалым И.Цзин  келеді-  Ол  өзінің  жүзуінде
кұнды географиялык зерттеулер жазады. И Цзин VII ғ. орта шегіне  дейінгі  37
кытай миссионерлерінің теңіз арқылы Гуан-чжоудан үнділік жағалауға  шыққанын
келтіреді. Өте үлкен  табыс  зерттеулерінде  Хань  дәуірінен  Танға  дейінгі
уақыт аралығындағы тарихи шығармалар    баяндалады.    Император     Ли  Ши-
Миньнің  өзі  Цзинь  династиясының  тарихының  басын  жазады.     Акырындап,
мемлекет тарихынын дамуын өз  қолына  ала  бастайды.    Император  сарайының
ауласында  әдейі  ұйымдастырылған  канцелярия  жұмыс  жасап,  оның   негізгі
функциясы - Тан династиясының тарихын зерттеу  болды.  VI  ғ.  аяғына  дейін
император  ауласында  кітаптарды  сақтау  және  жинау  мәселесі  орын  алды.
Императорлар  жібек  матасын  ежелгі  ғалымдар  мен  әдебиетшілердің  жазған
еңбектерін тапқандарға, үлкен сыйлықтар берді.    VII ғ.  сарай  кітапханасы
қорында 90 мың том кітапқа жетті.
      Чиновтиктік қызметке  түсу  үшін  мемлекеттік  емтихан  тапсыру  кажет
болды. Мұндай жүйе Қытайда б.з.д. II ғасырда пайда болып,  оның  нық  басқан
кезі  тандық  кезеңмен  тұспа-тұс  келеді.  Жоғарғы  шен  алғысы  келгендер,
аулалык  академияға  келіп,  емтихан  тапсырулары  тиіс   болды.   Емтиханда
иероглиф жазуымен өте әдемі етіп жаэумен жазу және өлең шығару керек  болды.
Конфуцийлік  ілімді  жатқа  айту  керек  еді.  Міндетті  түрде   өту   керек
емтихадар,  жоғарыдағыларға   білімінің   керек   екенін   дәлелдеді.     Ел
астанасында  үш  жоғары  училище    болды.    Мұнда   тан  аристрокаттарынын
сегіз мың балалары оқыды. Облыстық, округтік және үздік орталықтарда  арнайы
мектеп ұйымдастырылды. Тандық кезеңде Чаньанда әлемде  ең  алғаш  рет  газет
шығарылады. Олар ағаш тақтайшаларына   басылды. Біздің  кезге  дейін  келіп-
жеткен   металдан өнделіп  жасалған бұйымдардан  қарап,  белгісіз   қытай  -
шеберлерінің шеберлігіне таңдай қағамыз. Қағазды пайдалаудан  біз,  кытайдың
өнері -коллиграфияның дамытанын көреміз.     Қытай  халқының  қол  жеткізген
жетістіктерінің    бірі-    живопись,     скульптура     мен     архитектура
болды. Әсіресе живописьтің жібек матасы мен қағазға жасалған түрі кең  түрде
етек  жайды.  Дәстүрлі  діни  сюжеттерден  картиналардағы  суреттер  көрініс
тапты.
           Елдегі жаңа әлеуметтік - экононикалық жағдайлар  қоғамдық  өмірде
және әдебиеттің дамуына  әсерін  тигізді.  Әріесе,  елдің  ірі  қалаларында,
Чаньанда  және  Лоянда,  көптеген  ақын-жазушылар  өмір   сүріп,   өздерінің
шығармаларын жарыққа шығарды. Олардын  шығу  тегі  көбіне  кішігірім  кызмет
атқарған чиновниктердің, ұсақ жер иленушілердің, ал кейбір жағдайда  олардың
өзі мемлекеттік кызметтегі адамдар болды. Олардың арасында елдің  ары  қарай
дамуы  мен  қиыншылык  туғызатын  мәселелері  алаңдатты.Осы   кезде   өзінің
гүлденуін публицистика бастан кешірді. Оның көрнекті өкілдерінің  бірі  Хань
Юй болды. Оның қоғамынан шыққан көптеген  мақалалар,  жолдаулар,  шығармалар
шықты. Өзінің  көз  қарасы  бойынша  Хань  Юй,  адамды  жер  бетіндегі  тірі
ағзалардың ішінен бөліп қарастырған жоқ. Оның    пайымдауынша,    табиғаттан
 адамды   бөліп қарастыруға болмайды деді. Себебі, Адам –  табиғаттың  үлкен
бөлшегі. Оның философиялық трастаты - «Адам туралы» деп аталады.
            Адамның бойынан ол тек қана жеке ерекшеліктерін ғана  анықтамай.
Сонымен қатар қоғамдық  өмірдің  негізгі  көрінісі  деп  пайымдады.  Филосой
ежелгі дәуірге көз жұмып карауды тоқтату керек деді.  Қытайдағы  VII-ХІ  ғғ.
Қоғамдық тұжырымдар мен әдебиетті жандандыру үшін ең бірінші ежелден  бастау
алу керек  екендігін  айтты.  Хань  Юй  ежелдегі  Хань  империясы  мен  Чжоу
патшалығындағы көне ескерткіштерді қарастырды. Ол әр түрлі әдебиеттерде  сол
дәуірдің адамының әлемдегі ең құнды бөлігі деп түсінді деді.  Философ  дінді
жоғары қойғандарға карсы  болып,  ол  дінде  тек  қана  дінді  дәріптеушілік
болады деп айтты.  Сонымен  қатар  Хань  Юй  «будданың  сүйегі»  атты  үлкен
баяндама  жасайды.  Осы  жазған  еңбегі  имперағорга  деген  қарату   болып,
император  буддизмнің  жақтаушысы  болғандықтан,  Хань    Юйды  елден   қуып
жібереді.
      Бейнеленген новеллалар адамды өмірге деген көзқарасын оятқанда  болды.
Осы кезде Қытайда алгаш рет әсерлі  бейнеленген  әдебиет  жарық:  көріп,  ол
өмірдің шындық сәттерін уайымдады. Осы  уақытты  «Тан  новелласының»  биікке
өрлеген кезі деп қарастыруға болады. Оның ірі шебері  Юань  Чжэнь  еді.  Тан
империясы тусындағы  ең  танымал  поэт  Бо  Цзюи  өмір  сүреді.  Бо  Цзюидің
«Прекраснобровая  пошбла  под  копытами  коней»  атты  поэмасында   «Өмірлік
нышандық»  деген  трагедиялық  еңбегінде  байлауыш  киген  ананы  көрсетеді.
Поэма,  көбіне  тарихи  тұрғыда  жазылғанымен,  бірақ  онда  ез   еркі   мен
білместікпен қате жібереді. Ян  Гуифей  атты  кейіпкер  император  ұлдарының
бірінің колында болады, ал  Мин-хуан  ол  кезде  алпысқа  толады,  ол  қызды
өзінің гаремдігіне алады делінген. Ань Лушань Чаньанды жаулап  алған  кезде,
император 72 жаста, ал Ян-гуифей  қырықка  келіп  жетті  дейді.  Ань  Лушань
акылды  әрі  саналы  генерал  болады.  Ол  өзінің   іс-әрекеттерін   алыстан
ойлайтын.  Бірақ,  ең  соңында  оның  ойлаған  жоспарлары  құрдымға  кетеді.
Император Сычуань провинциясының батысына тығылуға мәжбүр  болады.  Чаньанды
көтерілісшілерден азат етеді,  бірақ  Мин-хуан  тақтан  бас  тартып,  өзінің
өмірінің соңына дейін Сычуанда калады.
      2. Қытайда феодалдық  кезеңнің  дамыған  кезеңі  VIII  ғасырда  болды.
Қытайда 610 -  18 жж. Халықтық толқулар  орын  ала  бастады.  Оның  түрткісі
болған Суй-династиясы мен Когуре  (Корей  түбегіндегі  патшалық)  арасындағы
жиілеп   кеткен   соғыс    еді.    Шаруалар   көтерілісінің   негізгі  ошағы
Шаньдун    провинциясы    болды. Бұл  жерде  күшті  феодал  аристократтардың
салтанатты  үйі  болып,  олар  шаруаларды  аяусыз  қанады.  Шаньдун  -   Суй
династиясының  Хэньан  мен  Хэбэй  сияқты  біршама  бай  және  халқы   тығыз
орналасқан  ірі  провинцияларының  бірі  болды.  Сонымен  қатар     Кореямен
соғыс   кезіндегі    әскерлерді    тамақ    пен    оқ-дәрі   мен  қамтамасыз
еткен провинция болады. Осы кезде 611 жылы Хэньан мен  Гуаньдунда  күшті  су
апаты орын алады. Миллиондаған шаруалар үйсіз-күйсіз  қалып,  сонымен  қатар
қалыптасқан салықтар мен барщиналарды өтеуге тиіс болды.
      Ал 610 жылы Хэньан мен Гуаньдунда шаруалар көтерілісі тұтанып,  келесі
жылдар Шаньдун провинциясында орын алады. Шаруалар көтерілісі  ендігі  жерде
басқа да провинциялар: Хэбэй,  Шэньси,  Чжэцзян,  Цзянсу,  Гуанси,  Ганьсуға
тарайды. 614 жылдың басында Қытайда 130 ірі және ұсақты  отрядтарға  бірігіп
олардың үлкен  бөлігі  Шаньдунда,  Хэнэн  мен  Хэбэйде  еді.  Көтерілістерге
шамамен 4 миллион адам қатысты.
      Жоғарғы тап  өкілдерінің  көпшілігі  Ян  Гуанның  деспоттық  билеуімен
күштеп  ұстап  отырған  орталығына  оппозицияда  болды.  Осы  сәтті   тиімді
пайдаланған   Шаньси, Хунань, Шэньси, Шаньдун,  Чжэцзян,  Ганьсу  феодалдары
императорға  қарсы  шыға   бастады.   613   жылдың   жазында   Хэнанда   Суй
династациясына  қарсы  көтерілісті  генерал  Ян  Сюань  -  Гань   басқарады.
Толқулар екі айдан астам уақытқа созылды. Ян  Сюань  -  Гань  әскері  Лоянға
кауіп  төндірді.  Суй  династациясы  бұған  қарсы   шаралар   мен   күштерін
дайындады.Корей майданынан халыктың көтерілісін басып -жаншу үшін аса  үлкен
армия жөнелтеді.  Бірақ,  бұл  амал-шаралар  халықтың  козғалысына  ешқандай
әсерін тигізбейді.  Шаруалардың  көтерілісі  Янцзы  мен  Хуанхэ  өзендерінің
бассейніне таяп жетеді. Шаруалар  көтерілісінің  ең  күшейген  кезі  тарихта
Ваган көтерілісі деп аталады.  Ол  Хэнань  провинциясындағы  таулы  аймақтың
атымен аталады.
      611-613 жылдары Ваган көтерілісінің жетекшісі Чжай Чжан  болды.  Біраз
уақыттан соң әскер қолбасшысы болып Суй чиновнигі Ли Ми  тағайындалады.  Бұл
шэнсилік ірі феодал шаруалар көтерілісін өз мақсатына жарытып жаңа  династия
кұрғысы келді. Ваган әскеріне Доу Цзяньде  баскарған.  Хэбэй  провинциясының
шаруалар отряды үлкен көмек көрсетеді. Көтерілістің нәтижесінде  617  жылдың
аяғында Суй үкіметінде аз ғана, яғни    Хэньан,     Цзянсу     провинциялары
  қалады. Суй  династациясының  тағдыры  осымен  аяқталады.  Ел  астанасында
қактығыстар ершіп, ақырында Ян Гуан мен жақтастары Цзян Ду (нанкинге)  қашып
кетеді. 618 жылдың көктемінде  император  сарайында  бүлік  шығып,  Ян  Гуан
карсыластарының  арқасында  көз  жұмады.  Болған   оқиғаны   ірі   феодалдар
пайдаланып, Ян Гуанның немересін император  етіп  тағайындайды.  Бірақ,  618
жылдың ортасында император титулын Ли Юань қабылдайды. Ол  өзі  құрған  жаңа
династияны Тан империясы деп жариялайды. VII  ғасырда  орын  алған  шаруалар
көтерілісі Цинь-Хань дәруірінен кейінгі Қытай тарихындағы аса ірі  көтеріліс
болды. Халықтың көтерлісінің соңында  Суй  империясының  кабырғасы  кұлайды.
Көптеген уақытқа дейін Тан династиясы гегемония мен елді біріктіру үшін  көп
күрес  жүргізеді.  618-620  жж.  Бұл  күрес  ,   әсіресе   елдің   солтүстік
батысындағы Шэньси мен Ганьсу провинцияларында түркілер мен  одақтас  феодал
- сепаратистерге қарсы бағытталады.
      Түркі  тайпаларының  көсемдері  феодалдарды  Тан   империясының   елді
біріктіру  саясатына  қарсы  қойды.  Тан  әскерлері   түркілерден   кұрылған
отрядтарды  талқандап,  оларды  бір-бірлеп  тұтықынға  алды.  624  ж.  дейін
Қытайдың әр аймақтарында шаруалар көтерілісі  тоқтамады.  Хэбэй  Доу  цзянь-
деннің отряды қимыл-әрекет жасап тұрды. Суй армиясының  көлеңкесімен  Ли  Ми
бастаған Ваган әскері қақтығысып отырды. 618 жылдың күзінде феодалдар  ваган
әскерін талқандап, Ли Ми Тан жаққа шығып кетеді. Бірак, көп кешікпей  Ли  Ми
бастаған көтеріліс бой  тігеді.  Ли  Ми  өлім  жазасына  кесіледі.  Шаруалар
көтерілісін  басып  -жаншуда  Тан  династиясы  шешімді  әрі  сәтті  қимылдар
жасайды. Ли Юань бірнеше  мереке  мен  мейрамдар  ұйымдастырып,  шаруалардың
көңілін аулайды, салықтардың өтемі азайып, ал  кейбір  аймақтарда,  салықтар
тіпті  алынып  тасталды.  Мемлект  барщинаны  азайтады.   Үкімет   басшылары
ирригацияльгк жолдар тауып, жолдарды жөндей бастайды.
      Құлдықта  жүрген   шаруаларды   босату   жөнінде   шешім   қабылдайды.
Феодалдарға  шаруаларды  өлтіруге  тыйым  салынды.   Императорлар   буддалық
сенушілерден колдау тапты. Әсіресе, тан үкіметі аяусыз шаруалар  көтерілісін
жазалап отырды. Ресми түрде  кетерлісшілердің  көсемдеріне  жеке  бастарының
кауіпсіздігі мен амнистиясын сақтаймыз деген алдаумен, 621 жылы  Доу  цзянь-
дэ қастарын тұтқынына түсіріп,  тамаша  шаруалар  көсемі  мен  серіктестерін
аяусыз жазалады. 628 жылы Тан династиясы солтүстіктегі  помещик-сепаратистер
отрядының соңғысын талкандап, Қытайды біріктіруін аяқтайды. VII ғасырда  Тан
империясы сол уақыттағы әлемнің күшті мемлекетгерінін біріне  айналды.  Оның
шекарасы Корей түбегінен шығысында Ыстық-көлге дейін, батысында  Моңғолиядан
оңтүстігінде Үндіқытай түбегіне дейінгі алып территорияны алып жатты.
      Тан империясын 2 кезеңге бөледі: бірінші кезеңі - VII ғ. 20  жж.  VIII
ғ. ортасына  дейінгі,  өнеркәсіптің  дамуы  мен  империясының  гүлденуі,  ал
екінші кезеңі - VIII ғ. ортасынаи бастап, империянын құлауы - X г.  камтиды.
Бірінші кезеңде, әсіресе VII ғ. ауыл шаруашылығы өнеркәсіптің дамуы  көрініс
алады.  Жерді  өңдеудін  амал-тәсілдері  жеңілденіп,  су   арнасы   көбейді.
Шаруашылықта май шайқау ісі етек жайды. Жібекті өңдеу  үшін  ағаш  жібегінің
жапырағы  қолдана  бастады.  Әдейі  шығарылған   шай   ауыл   шаруашылығының
дамығанын көрсетті. Он бір жаңа каналдар іске  қосылып  ортақ  су  системасы
қатарына Хуанхэ өзені де асырылды.  Тұз  өндіру  үлкен  орын  алып,  әсіресе
елдің солтүстігіндегі Цзянсуда  темір,  күміс,  олова  мен  қорғасын  өңделе
бастады. Әсіресе фарфор өңдеу жоғары бағаланды. Қытайда ең  бастысы  -металл
шынылары мен шамшырақтар шығарыла бастады.
      Қағазға деген сұраныс өсіп, қағаз  өндіру  дамиды.  Экономикалық  даму
барысында, қалалардың дамуы өркендеп, қала  тектес  қоныстар  саны  көбейіп,
олардың кейбіреулерін административтік  орталық  санатына  көтеріліп  қызмет
көрсету мен әскери горнизондар бой көтерді. Қалалардың  көпшілігі  сауданың,
өнеркәсіптің, мәдени өмірдің орталықтарына айналды.
      Сауда  жэне  өнеркәсіптік  қалалар  одақтарға   хаңдықтарға   бірігіп,
өздерінің басшысын байлауға тиісті болды. Ішкі сауда кеңейді. Жаңа  почталық
станциялар құрылып  олардың  жалпы  саны  1600-ға  жетті.  Басшыларды  сауда
барысындағы тракаттар алаңдатты. Ауыл  шаруашылығының  дамуы  халық  санының
көбеюіне әкелді. 618 жылы Қытайда екі миллионға жуығы аула болса,  754  жылы
халық санағы бойынша аулалар саны  9  миллионға  шамамен  5.3  миллион  адам
санына жетті. 624 жылы жер жүйесі туралы мемлекеттік указ шығады. Ары  қарай
бұл заңға үкімет басшылары толықтырулар енгізді. 619 жылы салық жүйесі  іске
асырыла бастайды. Оның негізгі белігі: Цзу - дақьшдар арқылы төленетін,  жер
салығы болды. Салықтың мөлшерін жергілікті  басшылар  белгілеп,  сол  немесе
басқа жердің ауласына қарай үдты Қытай  емес  тайпаларға,  салық  мөлшерінің
жартысын бөлуге тиіс болды.
      «Дяо» - аула өнеркәсібіне карай белгілейді. Оны жібек немесе  халатпен
төлену тиіс болды. «Цзу дяо юн» салық жүйесі біршама уақытқа дейін  қазынаға
түсіп  тұрды.  Қытайдағы  феодалдық  кезеңдегі  мемлекеттің   кұрлымы,   Суй
кезеңінде  іске  қосылып  VII  ғ.  бірінші  ширегінде  анық   орнықты.   Тан
империясының мемлекеттік басқару құрылымы Корей  патшалықтары  Силла,  Пэкче
және Когуре, сонымен қатар Жапонияның  мемлекеттік  басқару  жүйесіне  ұқсас
болды.   Тандық   Қытайдың   саяси   кұрылымы,   Ежелгі   Қытай   доспотының
сарқыншактарын іске асырды.
      Император - аспан ұлының билігі шексіз болды. Император және  көрнекті
санебниктер кеңесі мемлекеттік  аппаратты  басқарды.  Мемлекеттік    істерді
бірінші   санаттағы   министрлер   басқарды. Алты ведомоства  жұмыс  істеді.
Олар: салык-финанстық, әскери іс, қылмыстық іс, жалпы жұмыс  бөлетін,  әдет-
ғұрып, соңында азаматтық  Чин  болып  өзара  бөлініп  жұмыс  атқарды.Сонымен
катар,  арнайы  басқару  ұйымдары-аула  ісіне  байланысты  бөлініп   служба,
елшілер  қабылдау, вассалдық территориялардан бөлу т.б. жүйелер  қалыптасты.
Орталық аппараттың басшысы  -    инспекторлар  палатасы  болды.  Ол  тікелей
императорға  қарады.  Ол  провинция  басшылары  мен  астаналық   мекемелерді
қадағалап отырады. Тан империясының: Чаньань, Лоян  жэне  Тайюань  деген  үш
астанасы болып, оның әр қайсысын наместник басқарды. Ел  провинцияға,  облыс
пен уездге бөлінді. Олардың басында, император тағайындаған чиновник  тұрды.
Уездер  ауылдық  округтерге  бөлініп,  оның  ең  төменгі   сатысы    ретінде
ауылдың      община   -   пятидворға   өзінің   старостасын   сайлады.   Тан
империясының    вассалы    болып    көптеген    Қытай    емес  тайпалар  мен
халықтар саналды.
      Шекараны кадағалау мен басып  алынған  жерлерді  басқару  үшін  арнайы
құрылған администрация жұмыс жасады.  Барлық  елдегі  әскери  күш  император
қолында болды. Астанада әскери мектеп   жұмыс  істеді.  Тан     империясының
әскери ұйымы үлкен қиындықтар туғызды. VIII ғ. ортасына дейін  оның  негізгі
бөлігін «округтар әскерилері» құрып,  5%  үлкен  ер  адамдар  болды.  Әскери
кызмет  еткендерге  сый  ретінде  жер  үлестірілді.   Бүкіл  ел   округтарға
бөлініп,  олардан  іріктеп,  әскерлерді   белгілі   уақытқа   дейін   әскери
кызметтерге алып отырды. Соғыс кезінде  әсіресе,  әскер  қатарына  алу  үшін
іріктеу  сынын  өткізді.  Округ  әскерлерінің  көп  бөлігі  астанада  қызмет
атқарып, император   резиденңиясын   қадағалау   олардың   негізгі   міндеті
 болды. Округ әскерлерінен басқа тан  императорларының  қарауында  жалдамалы
түркілердін  атты  әскері де болды.  623    жылдан   бастап,   солтүстіктегі
Шекара   әскерилерде   коныстандыру   басталды.    Әскерилер     қоныстанған
аймақтардағы жерлерде жұмыс істеуші шаруалар, бейбітшілік уакытында  әскерді
азық-түлік пен  фуражбен  қамтамасыз етуге, ал соғыс болған жағдайда  өздері
де солдат қатарына косылуға тиіс болды.
      VII г. 50 ж басында 631 жылдан бастап қолға алынған  Тан  империясының
қылмыстық кодексінің күшіне енуі аяқталады. Кодекс  6  үлкен  тараудан,  бес
жүз баптан тұрып, мемлекет және қоғамға әсерін  тигізді.  Қылмыс  жасағандар
мен жәбірленушілердің әлеуметтік  жағдайына  қарай,  оларға  әр  түрлі  жаза
өтеуі ескеріледі. Егер шаруа  өзінің  қожайынын  өлтіретін  болса,  ол  өлім
жазасына кесілетін. ал егер қожайын шаруаны өлтірсе,  ол  тек  дүре  соғумен
құтылатын.   Тан   заңдары   феодалдық   жеке   меншікті,   помещиктер   мен
чиновниктердің билеуіне, және жұмысшы тап өкілдершің  каналуына  жол  берді.
Тан империясында 4 негізгі сословия: титулды  шен  -  мұралық  аристократия;
«қызмет етуші чин» -азаматтык және әскери чиновниктер.  «мейірімді  адамдар»
- шаруалар, кұлдар, үй қызметшілері, тау-кенде жұмыс істейтін  адамдар  т.б.
болды.  Тан  империясының  мемлекеттік  құрылымы  негізінде  Қытайдың   орта
ғасырлық сарқын шақтары сақталды
      Тан империясының сарайы гүлдену  үстінде  болды.  Императордың  «Аспан
сарайының» кұрылысы үшін күнделікті онда он мыңға жуық  мемлекеттік  барщина
етуге тиіс  шаруалар  мен  ремеслинниктер  еңбек  ету  тиіс  болды.  Сарайды
әсемдеу үшін 300 - ден астам тонна медь кетті.VII ғ. Екінші жартысында,  бір
тан чиновнигі трон билеушісіне былай доклад: «Елдің  әскер  800  мың  адамды
кұрайды. чиновниктер, саудагерлер, монахтар -  жерге  дән  екпей,  Тек  кана
жеуді білетіндер, елдің түрғындарының бес-алты есесін кұрап отыр.  Өте  ауыр
істе  жүрген  шаруаларды  аяусыз  қанап,  жеті  туеядтарды  киіндіріп   және
тамақтану үшін  жағдай  туғызады»  деп  жазады.  Император  сарайында  күрес
туындайды. Көп уақытқа дейін императорлар мен  ен  арасындағы  дауды  евнух-
царедворлык  пайдаланып  қалуға  тырысты.  Осы   таптық   өкілдері   орталық
мемлекттік жэне әскери органдардан кызмет алу        үшін  күреседі.  Ақыры,
олардың кол атына сарай гвардиялары түседі.
      Империяның  финастық  жағдайы   төмендейді.   Металл   ақшаның   шынуы
кысқартылады, акшаның құны өседі. Азық-түлікті  өндіруші  шаруалар  оны  алу
үшін жағдайы екі есе  төмендеді.  Шаруалар  жерлерін  тастап,  қашып  кетуге
мәжбүр болды.  Аяқ  астынан  күріш  қымбаттатылды.  Екі  жүз  жыл  Уақытында
күріштің бағамы 750 есеге дейін көтерілді.
      Қытайда  бұрыннан  бері  өкілі  шықпаған  уакытта  үкіметтік  амбарлар
құрылып құрғаушылық жылдары дәндерді аш қалғандарға үлестірілуі тиіс  болды.
Бірақ, ұры чиновниктер мемлекеттік запастарды  өздеріне  қағыстырып  отырды.
Өзінің шығармасында көрнекті жазушы Цао Е «үкіметтік амбарлардагы  крысалар»
атты еңбегінде, чиновниктердің  жек  көрінішті  қылыктарын  амбардағы  дәнді
кеміретін крысаларға теңейді. 764 жылдан бастап тағы  күштеп  қосымша  салық
түрі енгізіледі. Екі жылдан соң салық күшіне енгеннен кейін үкімет  тағы  да
қосымша чайға, винога, лак ағашына, тұрған үй  салықтарын  енгізеді.  Тұздың
бағасы қымбаттатылады. Көптеген шаруаларға түз жетпеді.
      Әсіресе  салықтың  көп  мөлшерді  түрі  елдің  оңтүстік   -   шығыстың
аймақтардағы халықтың наразылығын туғызады. Бұл аймақ Тан империясының   аса
ауқатты аймақтарының бірі болды. Осы провинцияларда бірінші  болып  шаруалар
көтерілісінің аты өргенеді.  762 жылдың күзінде    Чжэцзян    провинциясының
 шығысында   Юань   Чао басқарған   шаруалар   көтерілісі  бүрқ  етеді.  Бұл
жердің   билеушілері  қатыгездік  пен  заңсыздықтың  жоқтығы  ерекшеленетін.
Олар шаруалардан барлық дәндері мен маталарын тартып алып отырды.  Кімді-кім
қарсы  шыққан  жағдайда  шаруаларды  өлім    жазасына  кесті.   Ызалы   ауыл
тұрғындары таулы  және  өзенді  аймақтарға  қашып  кетті.  Юань  Чао  қашқан
шаруаларда отрядтарға біріктірін, өзі  басқарып,  елдің  төрт  облысы  басып
алады. Соңында, бұл әскер саны, екі жүз мыңға жетті. Бұл көтеріліс 763  жылы
жазына дейін созылды, бірақ үкімет оны басып-жаншыды.
      Жаңа таптық күрестің басы IX г. 50  жылдары  қайта  өршіді.  851  жылы
Сычуанда  солдаттар  мен  шаруалар   көтерілісі,   ал   852   жылы   Цю   Фу
басқарған көтеріліс бұрқ етті. Оның негізгі козғаушы  күші  -  кашып  кеткен
шаруалар болды. 86 жылдың басында Цю Фудың басқарушымен мұлда  бірнеше   мың
шаруалар  болса,  көтерілістің  өршіген  кезінде  олардың жалпы саны -  отыз
мыңға  жетті.  Көтеріліс  басшысы  Цю   Фу   Астанастының    басшысы   болып
жарияланады.   Шаруалар мемлекеттік, помешиктік  және  монастырлык  амбарлар
мен қоймаларды жаулап алып, дәнді-дақылдарды және басқа да бұйымдарды  кедей
адамдарға үлестіріп берді. Цю Фу ремесленниктерді өнеркәсіпке тартып,  оқ  -
мылтық жасау үшін    арнайы  тапсырма  береді.  Көтерілісшілердің  өз  фолты
құрылады.  Көтерілісті  басып-жаншу  үшін  тан  үкіметі  аса  үлкен  әскерді
жіберді. Оған көмек  ретінде    жергілікті    гарнизондар   іске    косылып,
сонымен  қатар ұйгырлар мен тибеттерден  құралған   отрядтар   біріктірілді.
Аса   күшті  кақтығыстар       басталды.  Үш    күннің     ішінде     шаруа-
повстанттар    83  қақтығысты  басынан  кешірді.   860  жыры  терең  күзінде
көтерілістің негізгі бөлігі қиратылып, Цю Фудың өзі бір соғыс  кезінде  мерт
болады. Тек ержүректер  ғана  жау  коршауынан  шығуын   мүмкіндік   туғызып,
тауға  қашып   кетеді,    бірақ    бір     айдан    соң    повстанттықтардың
сарқыншағы жойылады. 863 жылы  елдің  оңтүстік  аймактарындагы  көтерілістер
бой кетереді, өз уақытын өтеген солдаттар, үйлеріне қайтуды  сұрайды,  бірақ
командир олардың өтінішін қабылдамайды.   868  жылы  Гуйчжоуда    500  толқу
көтеріп, өздерінің басшысын өлтіріп, ал командир етін  офицер-интендент  Пан
Сюняны тағайындайды. Солтүстікке жылжу керектігі шешілді. Осы  кезде  Хуайхэ
солтүстік өңірі, су тасқынынан  жапа  шегіп,  шаруалардын  көпшілігі  үйсіз-
күйсіз қалады. Осыған байланысты Пан Сюннын отряды осы маңнан  өткен  кезде,
көптеген халық қосылады. Сол кездін өзінде Тан Сюняның әскер  отрядында  50-
60 адам болып, кейіннен онын саны 200 мыңға жетеді.  Әскери  бүлік  шаруалар
көтерілісіне айналып кетеді. Повстанттар Хунан, Хубэй, Аньхуэя,  Цзянсу  мен
Шаньдун сияқты аймақтарындағы облыстарды жаулап  алып,  Янцзы  өзені  арқылы
ары қарай жүзіп кетеді. Байлардан тартып алынған нәрселер кедейлер  арасында
бөлінеді. Бірінші айда  тан  әскері  көтерілісті  басып-жаншуды  ойластырып,
Шато, Тогон, татар тайпаларынан отряд құруды  сұрайды.  869  жылы  көтеріліс
опық жейді.
      874 жылы  солтүстік-шығыстағы  шаруалардың  карсылығы  күшті  шаруалар
көтерілісінің  шаруалар  соғысына  айналды.  Шаруалар  көтерілісінің   ошағы
Хэнань мен Шаньдун провинңиялары болды. Осы провинцияларда  IX  ғасырдың  50
жылынан бастап әсіресе  шекарадағы  жалданушыларға  қарсы  үкімет  әскерлері
көптеп келе бастады.  Контингенттік  әскерлерді  қамтамасыз  ету  жергілікті
халықтың мойнына жүктелді. 873 жылы кос өзен Янцзы мен  Хуанхэде  аса  күшті
құрғақшылық орын алады.  Мыңдаған  адамдар  аштық  азабын  бастан  кешіреді,
бірақ катыгез - қаскүнем чиновниктер  шаруалардың  соңғы  ала  жібіне  дейін
тартын алуды тоқтатпады. Ашу - ызаға толы, жергілікті  тұрғындар  отрядтарға
бірігін,   уездік   облыс   орталықтарына,   помещиктер   усадьбалары    мен
монастырбларға шабуыл жасайды. Хэбэйде повстанттар ортасынан түз сатушы  Ван
Сянь Чжи сұрылып шығады. 874 жылы ол көтеріліс өртін  тұтандырып,  он  мыңға
жуық серіктес жинайды. Келесі жылы Шаньдунда Хуан Чао  атты,  тағы  бір  түз
сатушысы мен сегіз оның серіктестері отрядтар кұрып, Ван Сянь  Чжи  бастаган
повстанттық күш иелері осы отрядтардың қатарына қосылады. 876 жылы Ван Сянь-
чжи мен  Хуан  Чао  әскерлер  саны  жүз  мың  адамға  жетті.  Олардың  қимыл
-әрекеттері арқасында бес  провинция  алынып,  Лоянға  кетерілісшілер  қауіп
төндірді.  Үкімет   әскеріне   қиындык   туғызып,   олар   повстанттыктардың
оңтүстікке шегінуіне бұйрық берді.
      Тан билеушілері көтеріліс көсемдерін салып алуға тырысты. Ван Сянь-чжи
бұл ұсынысты кабыл алып, егер ол әскери  жоғарғы  шенеулік  болса,  мемлекет
басшыларынан   қолдау   тауып,   шаруаларга   көмек   көрсете   аламын   деп
тұжырымдайды. Бұл тұрғыда көптеген кикілжіңдер  туады.  Хуан  Чао  ызаланып,
өзінің жақтас - қатарластың шешіміне қарсы, шығып оны сатқындық жасадың  деп
қабылдайды. Бірақ, екі повстантық басқарушылар  арасында  үлкен  қикілжіндік
туады. Хуан Чао баскарған отряд - солтүстік-шығысқа  қарай  бөлініп  кетеді.
678 жылдың наурызында  Ван  Сянь-чжи  басқарған  отряд  әлсізденін,  жеңіліс
тауып, ол отряд қолға алынып, өлім жазасына кесіледі. Хуан Чао әскер  отряды
Лоянды жаулап ала алмаған соң, 879 жылдың  күзінде  артқа  шегініп,  Гуанжоу
провинцияларының батарын бағындырады. Қаланың тұрғындары повстанттарға  жаңа
ашырлықпен қарады. Гуанчжоуда - ірі сауда  порты  болып,  саудагерлер  мұнда
арабтардан, парсылардаи, еврейлікгерден  кұралған.  Саудамец  айналысушылар,
Қытай  құрғындарын  гартты,  көтерілісшілерге  олар   аля   көзбен   қарады.
Көтерлісшілер әскерлер Гуанчжоуда көп уақыт тұрақтайды.  Күзде  олар  қаланы
тастап, кайтадан солгүстікке карангаң зәулім  эпидемия  болады.  әскерлердің
40%  эпидемияға  шалынады.  Солтүстікке  жорық  барысында  шаруалар   отряды
жаңарып, олардың жалпы саны жарты миллионға жетеді.
      Көтерілісшілер күннен - күнге Чаньанға бірнеше шаралар  ұйымдастырады.
Хубэй провинциясында  өткен  ірі  тан  әскерлері  повстаннарға  күшті  соққы
беріп, олар Янцзы өзенінің жағалауына  шегінуіне  мәжбүр  болды.  Янцзыда  -
көтерілістіі  жаңа  орталығы  ашылып,  шарулар  отрядтары  біріге   бастады.
Соңында, Хуан Чао басқарған отряд әскер саны үш жүз мыңға жетті. 880  жылдың
жазында ол Лоянға қарай аттанды.  Лоян  880  жылдың  қараша  айында  құлады.
Тарихи дерек көздеріне жүгінгеннің өзінде  Хуан  Чао  Лоянга  кіргенде  оның
әскерлері  тыныштықта  еді.  Көтерілісшілер  император  туыстары  мен  сарай
қызметшілерін,  жоғарғы  чиновниктерді  өлтіреді.  Сонымен  қатар   Тунгуань
бекініс - заставасы көтерлісшілерге беріледі. Астанаға жол ашық  болды.  881
жылы 10 каңтарында Хуан  Чао  басқарған  отряд  Чаньанда  баяндама  жасайды.
Император оңтүсгікке - Сяпь янға қашып, содан соң  Сычуаньнан  орын  тебеді.

      Сун мемлекеті
      Сун кезеңін  –Қытай  экономикасының,  мәдениетінің,  басқарушылық  іс-
әрекетінің шарықтау шегімен байланыстырады. Бірақ ішкі саясатпен  империяның
суверенитетіне байланысты біршама мәселелер  өз  шешімін  таба  алмады.  Хғ.
басында Қытай мемлекетінің солтүстік-шығысында өмір сүрген монғол  этникалық
қоғамынан құрылған қидандар қытайлармен, олардың  мәдениетімен  ұзақ  қарым-
қатынас  жасап  отырған.  Қытай  империясының  басына  саяси  қиындық  туған
жылдары Елюя әулетінен шыққан  Апока  жоғарғы  көшпенділердің  басшысы  және
өзін император жариялаған  болатын.  947  жылы  олардың  негізінде  құрылған
мемлекетке Ляо деген қытайлық мағына берген.  Олардың  өмір  сүруі  916-1125
жылға  дейін  созылды.  Қытайды  жаулауға  байланысты  болған  соғыстар  жас
мемлекетке ірі-ірі жеңістер әкелді. 946 жылы  қидандар  Кайфын  патшалығының
астанасын  да  жаулап  алған.  Бірақ  бұл  қуаныш  ұзаққа   созылмады.   Ляо
мемлекетінің әскері қытайдың солтүстігін толығымен жаулап алды, олар  жаулап
алған әрбір  аймақ  Ляо  мемлекетінің  қол  астына  кірді.  Қытайлықтар  мен
корейліктер Ляо мемлекетінің басқарушылық құрылымын біршама  ретке  келтіріп
отырды: қытай иероглифтік базасында қытай  элементтерінің  жазу  үлгісіндегі
әрбір иероглифтің мән-мағынасын ашу,  бірнеше  қалалар,  салт-дәстүр,  сауда
еркін түрде дамып  отырды.  Мұның  барлығы  қытайлықтар  мен  корейліктердің
арқасында жүзеге асып отырды.
      Тан династиясының артынан 907 жылы империя құлады.  Анархияның  уақыты
туып, Қытай тарихында «бес династия» деген кезең басталды. Бес  диктатуралар
аз уақыт ішінде елдің солтүстігінде бірін-бірі  алмастырып  отырды:  Кейінгі
Лян (907-923); Кейінгі Тан (923-936); Кейінгі Цзинь (936-947); Кейінгі  Хань
(947-951); Кейінгі Чжау  (951-960).Бұл  тұрақсыз  династияның  императорлары
болып әскери, соның ішінде варварлық  тұқымнан  шыққан  адамдар  болды.  Сол
кездері басқару ретсіз болған  еді,  оның  себебі  тұрақсыз  императорлардың
салдарынан болды. Бұл ретсіздік елдегі азаматтық  соғыстың  басталуына  әкеп
соқтырды.
      Сун мемлекеті Қытай жерін бір империяға  үш  рет  біріктірді,  олардың
әрбір әрекеті Хань мен Тан  мемлекетінен  айырмашылықта  болды.  Мемлекеттің
құрылуы жағынан, беделімен ішкі және сыртқы саяси өмірі де, тіпті  құлдырауы
да тек өздеріне ғана тән іс-әрекет бола білді.  Хань  мен  Тан  мемлекетінен
айырмашылығы ұлттық байланыстар  бейбітшілік  жолмен  шешіліп  отырды.  Жаңа
династияның жаулары болып империяның халқы емес, солтүстіктен  ұлы  қорғанға
дейінгі өмір сүріп  жатқан  дала  халқы  болды.  Сун  династиясының  негізін
салушы Чжао Куан-инь, Чжочжау ақсүйектерінен шыққан солтүстік  азаматы  еді.
Болашақ император генерал болатын.
      Егер Қытай мемлекеттері мен провинцияларының көпшілігі Сун  империясын
қуанышпен  құптаса,  солтүстік  халқы  оңайлықпен   беріле   қоймайды.   Сун
мемлекетінің екінші императоры Пекин мен Ұлы  Қорған  арсындағы  жоғалтылған
территорияларды қайтаруға тырысты.  Сун  мемлекетінің  құрылуындағы  бірнеше
саяси, экономикалық жағдайлар қытай халқының психологиясын, сана-сезімін  де
күрт өзгертті. Салық  салу  саясаты  да,  жер  бөлігі,  тұрмыстық  өмірі  де
өзгерген.
      946 жылы қидандар Кайфын патшалығының біраз бөлігін  өздеріне  қаратып
алған болатын. Қытайлықтар мен корейліктер Ляолармен басқару негізі  бойынша
бірнеше  мәселелерді   шешуге   тырысты.   Мысалы,   қытайлықтар   өздерінің
иероглифтары  негізінде  жазып  отыруға,  қаланың  архитектурасын  дамытуға,
сауда мен қолөнерін  сол  қалпында  сақталуына  келісім  жасады.  1004  жылы
қидандар қытайлармен мынандай бейбітшілік  келісімге  отырды:  Сун  астанасы
жыл сайын Ляоларға 200 мың бірлік жібек, 100 мың лян күміс тапсырып  отырды.
1075  жылы  Қытай  қидандарына   бірнеше   солтүстікқытай   бөлігін   жаулап
алды.Бірақ қидандар  қытайлардың  негізгі  жауы  болатын.  Х-ХІ  ғ.  басында
Қытайдың солтүстік аймағында Батыс Ся деген мемлекет құрылды.
      Әлеуметтік прцестің жылдамдауы  мен  мүліктік  теңсіздік  монғолдардың
мемлекет араларындағы шабуылдарын жиілей түсті.  Монғол  даласымен  көршілес
жатқан оңтүстік Сібірді жаулап алғаннан  кейін,  Шыңғыс  армиясы  1210  жылы
чжурчжэндармен соғысып, 1215 жылы Пекинді  жаулап  алды.  1226-1227  жылдары
Қытайдың  солтүстік  –батысындағы   тангуттар   мемлекеті   жойылып   кетті.
Тангуттардың  жартысы  аяусыз  өлтірілсе,  ал  қалған  бөлігі   монғолдардың
құлдары болып кетті. 1231 жылы монғолдардың  келесі  күші  қайтып  Солтүстік
Қытайға  қайтып,  осы  жерде  чжурчжэндер  құрған  Цзинь  мемлекетінің  күл-
талқанын шығарды. Дәл осы уақытта Шыңғыс әскерінің қалған  бөлігі  Азия  мен
Европаны жаулап  алуға  кірісті.  1235  жылы  Қытайдың  оңтүстігі  толығымен
Шыңғыс әулетінің иелігіне  өтті.Қытайдың  оңтүстігін  жаулап  алуға  40  жыл
уақыт кетті. Бұл ұзақ уақытқа созылған соғысты басқа  соғыспен  салыстырсақ,
сундық қытайларға деген қатыгездікті  байқауға  болады.  Жүздеген  жылдармен
құралған  Қытай экономикасы мен мәдениеті, мүліктік  қазынасы  бір  күнде-ақ
жоқ болды. 1276  жылы  ғана  Ханчжоу  астанасы,  оның  соңғы  императоры  да
қарсыластық көрсетті.
      1280 жылы Сун мемлекеті  толығымен  монғол  билігінде  болды,  ал  ұлы
Хубилай монғолдық Юань  династиясының  қытай  императоры  болып  жарияланды.
Юань династиясы Қытайдың негізгі бөлігінде бір ғасырға дейін,  ал  Солтүстік
Қытайда бір жарым ғасыр  үстемдік  етті.  Бұл  Қытай  тарихы  үшін  Нань-бэй
чаодан кейінгі басынан  өткізген  ең  қиын  кезең  еді.  Мысалға,монғолдарға
қарсы келген,  қытайлық  сол  жерде  аяусыз  өлтіріліп  отырды.  Бұл  аяусыз
жағдайлар Елюй Чу – цайдың ұсынысынан болған. Елюй  Чу  –  цайдың  кеңесшісі
болған.  Кеңесші  бірінші  ол  адам  қоғамға  қандай  кіріс  әкеледі   деген
сұрақтарға жауап іздеп одан кейін барып қана,  оларды  атып  отырған.  Қытай
тарихында бұрын болмаған құлдар көбейді.
      Қытайды монғолдар басып алғаннан кейін  Сун  мемлекетінің  экономикасы
біршама нашарлап кетті, ал сауда мен жер  мәселесі  мүлдеи  ақылға  сыймады.
Әкімшілік басқаруына келетін болсақ, конфуция  ақсүйектері  мүлдем  биліктен
алынып тасталып, өз  орындарын  монғолдардың  хандарымен  әскер  басшыларына
берді.  Қытай  тұрғындарын  ешқайда   шығармады.   Қытайдың   оңтүстігіндегі
халықтар үшінші  және  төртінші  сорттағы  адамдардың  қатарына  жатқызылды.
Мұндай монғолдар  салған  ережелерге  қытайлықтар  ондаған  жылдар  өткеннен
кейін қалыптасты.Салық салу саясаты  да,  жер  бөлігі,  тұрмыстық  өмірі  де
өзгерген. Сонымен Сун  мемлекетінің  негізін  қалаған  Чжан,  Ван,  Ли  және
Чжаолар  есімі Қытай тарихындағы  ұлы  тұлғалар  Қытай  тарихындағы  ең  ұлы
мемлекетке, өмір сүру ұзақтығы да осы Сун мемлекетінің еншісінде болатын.
Юань және Мин династиялары.
      Империялық кезең (VI  -XIII  г.  аяғы)  Тан  династиясының  билік  ету
кезеңінде Қытайда императорлық биліктің классикалық типі  қалыптасады.  Елде
ереуілдер, шаруалар  соғысы  (874  -  883  ж.),  солтүстікте  тибет,  ұйғыр,
танғұтгармен   қарама-қайшылық    өріс    алады.     Айтылған    фактілердің
барлығы Тан режимінің агониясына әкеп соғады. X г.  Кейінгі  Чжоу  мемлекеті
пайда болады. Жерлердің бірігуі 960  ж.  аяқталады.  Оны  іске  асырушы  Сун
династиясының негізін қалаушы  Чжао  Кульи.  Осы  ғасырда  Қытай  картасының
солтүстік - шығыс бөлігінде Ляо Мемлекеті пайда болады. 1038 ж. солтүстік  -
батыс иеліктерінде талғут империясы Батыс Ся пайда болады. XI  г.  Ортасынан
бастап Сун, Ляо, Ся мемлекет серінің арасында  біркелкі  жағдай  болады.  Ал
XII ғ. бүл жағдай жаңа тез өсіп келе жатқан  мемлекет  чжурчжендердің  пайда
болуымен бұзылады. Чжурчжендер тұңғыш халықтарының бір бөлігі,  Маньчжурияда
империя кұрып, 1115 ж. оны ІДзинь империясы деп атайды.   Бұл  мемлекет  өте
тез арада  Ляш  мемлекетін  жаулап  алады.  Бірақ  Сун  императорының  ағасы
Оңтүстік Сун мемлекетін   кұрып,   астанасы   етіп    Ляньанді    жаряилайды
(Ханьчжоу).  Сонымен  монғол  жаулап  алушылығың  карсаңында   Қытайда   екі
мемлекет  билік  етеді.  Солтүстікте  Цзинь,  оңтүстікте  -  оңтүстік   Сунь
мемлекеттері еді. Осы кезде Қытайдағы  халық  саны  80  -  100  млн.  адамды
құрайды. Тан мен  Сун  империясының  билік  ету  жүйелері  жоғарғы  дәрежеде
болады.  963  ж.    бастап,    барлық     әскери     жүйелер     императорға
тікелей   бағынады. Бюрократтық аппарат саны 25 мың адамға дейін еседі.
      VII - XII ғ. Қытай экономикасы аграрлык өндіріске негізделеді.  Сундік
Қытайда мемлекеттік жер фонды жайлы түсінік қалыптасады. Салық төлеу  жүйесі
тотальды  болған.  Мемлекеттің  бірігу  есебінен   қалалардың   саны   өсті.
Урбанизацияның  дамуына  көптеген  факторлар  тікелей  әсерін  тигізді.  [3;
262]Сауда саттықтың дамуына VI  ғ.  өлшем  мен  салмақ  бірліктерініц  пайда
болуы  мен  күміс  тиынның  шығуы   үлкен   үлес   қосты.   Сыртқы   сауданы
активизациялау VII - VIII  ғ.  аралығында  іске  асты  Шенеуліктердің  алтын
ғасыры болып Сун уақыты аталады. Мұнда 9  ранга  мен  30  дәрежеден  тұрады.
Мемлекеттік  емтихандар   енгізіліп,   содан   кейін   шенеуліктер   жұмысқа
кабылданды. Халықтың 60 % қарапайым шаруалар еді. IX ғ. жеке - толық  кұқылы
емес  сословиялар  (Цзянь  Жэн)  -дьщ  КҰРУ  процесі  жүре  бастады.   Олар:
мемлекеттік феодалдар (гуаньху), колөнершілер (гун) және  музыканттар  (юэ),
жеке және тәуелді жерсіз жұмысшылар  (буцой).  Негізгі  сословиелік  қабатын
буддалық және дастық монастырлар кұрады.
      Люмпендік  бағыттар  пайда  бола  бастаған  қалаларда  үкіметке  карсы
ереуілдер шыға бастады. Билік  басындағыларға  қарсы  бағытталған  ең  үлкен
көтерілісті бастаған Фан Ла болатын. Ал Цзинь  империясының  территориясында
XIII ғ.  дейін  «кызыл  күртемелер»  мен  «қара  жалаушылар»  көтерілісшілер
ұйымдары болатын. Орта  ғасырларда  Қытайда  діннің  3  түрі  пайда  болады;
буддизм, даосизм, конфу цизм. Тан дәуірі кезенде  даосизм  қолданысқа  еніп,
Лао - Цзидың трактаттары дұрыс деп есептелген.
      3. Монғолдардың  Қытайды  жаулап  алуы.  Юань  империясы  Монғолдардың
Қытайды жаулап алу процесі 70 жылға созылды. 1215 жылы  Пекин  алынып,  1280
жылы Қытай толықтай монғолдардың қол астында  болады.  Таққа  Кұбылай  отыра
салысымен хан ордасы Пекинге көшіріледі. Сонымен қатар Қарақорым мен  Шандун
астана дәрежесінде болады. 1271 жылы Ұлы хан билік  еткен  бүкіл  территория
Юань деген атқа ие болады»
      Монғол билігі Қытай территориясында I ғасырда  таяу  уақытқа  созылады
да, Қытайлықтар үшін  қиын  кезең  болады.  Әскери  күштілігіне  қарамастан,
Юань империясы өзінің тұрақтылығы, беріктілігімен көзге  түспеді,  әр  уақыт
халықта ереуілдер болып тұратын, кұпия буддалық "Ақ лотос" ұйымы кұрылды.
      Әлеуметтік кұрылшыстың бір ерекшілігі, ол тең емес төрт категорияларға
бөлінген. Солтүстік қытайлар мен оңтүстік тұрғындары 3  және  4  категорияға
жатқызылатын, ал I - II категорияларда орталық Азиядан  келген  өкілдер  мен
монғолдардың өздері болған. Юань  империясының  билігі  әскери  күштілігінің
арқасында ғана іске асатын. Әр қалады 1000-ға жуық монғол әскерлері, ал  Хан
ордасында 12 000 әскери адамдар болған.  Юаньнің  Вассалы  болып  Тибет  пен
Корё (Корея) табылатын. XIII г. 70 -  80  ж.  Монголдардын  Жапония,  Бирма,
Вьетнам, Ява аралып жаулап алу  жарықтары  сәтсіздікпен  аякталған  болатын.
Юаньдік Қытайға Европа көпестері мен миссионерлері келген және  Марко  Поло,
Арнольд сияқтылары сол кезеңдегі Қытай  жайлы  жазба  деректерін  қалдырған.
ХІІг. салықтың  әр-түрлі  типтері  еңгізіледі,  олар:  ер  адамға  төленетін
салық, жер салығы болды, олар жібекпен, күміспен төленетін.  Жер  жеке  және
қазыналық болып екіге бөлінетін. XIV  ғ.  жеке  меншік  салығы  көбейе,  өсе
түседі. Бұл жерлерде  кұлдар  еңбек  ететін.  Жер  иеліктері  көбіне  әскери
биліктілігі үшін қолбасшыларғасыйға берілетін.  Қалалық  өмір  тек  XIII  ғ.
пайда бола бастады.
      Реестрлік тізімдерде 1279 жылы 420  мың  мастер  тіркелген.  Монғолдар
билік етуде қытай жүйесіне сүйенетін. ХШ  г.  қағаз  ақшаның  инфляциясымен,
сауда;  I  орында  нақтылы  айырбас  болды.  XIII   ғ.   ортасынан   бастай,
монгоордасының ресми діні  болып,  Ламаизм  -  тибет  буддизмнің  бір  ілімі
есептеледі. Құпия діни секталар пайда болды.  Юань  империясының  билі  күру
уакыты өте кысқа болды. Монғолдардың билік  етуі  Қытай  мәдениетін  өзгерте
алмады.  Бірақ  монғолдардың  қатыгездігі  кей  сәттері  кытай   халқы   мен
мәдениетін жойып  жіберетіндей  көрінетін.  Соғыс  кимылдарын  жүргізу  үшін
Шыңғыс ханға қаражат керек еді. Монғолдардың билік кезегінде,  соның  ішінде
Құбылай ханның кезіңде Қытайдың билік ету  жүйесі  толықтай  жойылды.  Билік
басында шет елдерде келгендер болды.  Солардың  бірі  Марко  Поло  еді.  Бұл
билеушілер шенеуліктер Қытай тілін мүлдем білмейтін,  олар  ресми  тіл  яғни
монғол тілін жаттауға тырысатын. Көптеген Юань ескерткіштері  мен  жазбалары
шала қытай  немесе  аударылған  монғол  тілінде  жазылған.  Егер  де  монғол
үстемдігі Қытай жерінде бірнеше ғасыр  соқталса,  қытай  тілімен  не  болары
белгісіз, мүмкін жоғалып та кетер  еді.  Конфуниилік  билеу  мен  білім  бер
жүйесінен  бас  тартып,   қытайлыктарға   жат   буддизмді   қабылдаған   Юаң
династиясының билік ету кезеңі қытайлықгардың жадында  шетелдіктердің  билік
кұру  кезеңі  ретінде  сакталған.  Монғол  езгісіне  қарсы  кытай   халқының
көтерілістері 1368 жылы Мин  династиясының  тақты  орнығуымен  дәлме  –  дәл
келеді.
      4. Мин Империясы. Чжу Юаньчжэн Чжу Юаньчжан өте дарынды адам еді. Оның
ата - анасы кедей шаруалар еді, олар өз өмірін сақтай балаларын  аман  шығып
қалу үшін ұлдарын буддалық монахтарға сағыс  жіберген.  Біраз  жылдан  кейін
Чжу  Юаньчжан  шіркеуден   қашып,   қарақшы   болып   кейіннен   көтерілісті
басқарушылардың  біріне  айналады.   Оңтүстік   Сун   қытайлықтар   ең   көп
қоныстанған жер еді, сондықтан ол жерді үстемдігіне қаратсы, ол  монғолдарды
сол аумақтан аластата алатынын білді. Ол  1366  жылы  әскерді  өз  қоластына
алады. Нанкинді жаулап болған қалаға  ие  болады.  Осы  жерде  ол  Жаңа  Мин
(Светлая, жарық династиясының пайда болуы жөнінде жариялайды.  Чжу  Юаньчжан
ауылдарды баскарудың жаңа жүйесі «Лицзяны» енгізеді. Бұл жүйе бойынша  әрбір
110 аула, бөлек өлшем бірлік «ли» - ды құраған. Ол әрбір 110 аула  10  үйден
тұратын «нзя»- ларға бөлінетін олардың өз  старосталары  болган  Старостаның
міндеттерінің бірі- салық жинау  болған.  1393  жерді  қайта  тіркеу  жүзеге
асты. Барлық билік император қолында  шоғырланды.  VIII  ғасырдың  ортасынан
бастап жалдамалы әскерлср пайда болған. Император тұрғындарды  екіге  бөлген
халық "минь" және әскер "цзюнь".
      Бұрын  басқа  династиялар   аттарын   билік   еткен   территорияларына
байланысты қойса, мысалы: Сун  Хэнаньнің  классикалық  бір  бөлігі.  Ал  Чжу
Юаньчжан болса, шаруалар  тобынан  шыққандықтан  династиясының  атын  ерекше
атаған.  Үш  жүз  жыл  өткеннен  кейін  Маньчжурлер  бұл  үлгіні   қайталап,
империяның атын Цинь яғни "таза" деп қояды. Өте  көп  билік  өткеннен  кейін
1398 жылы Чжу Юаньчжан қайтыс  болады.  Ол  империядағы   билікті   бекітті,
өте   үлкен  беделге  ие   болды. Оның   не  байлығы,  не  жоғарғы  лауазымы
болмаса      да,      ол      өте      берік      династияның       байлығы,
  адамның билік етуіндегі өзіндік кемішіліктері де бар, мәселен  ғұмыр  бойы
ол билік еткен кезеңде  елде  тыныштық  болса,билік  басына  бала  келгеннен
кейін бұл жағдай күрт өзгеруі мүмкін еді.
      Мин династиясыда дәл осы жағдай өріс алды. Кронц - принц  өз  әкесінен
қайтыс болып, мұрагері етіп он бес жасар ұлын қалдырды. Жас  данын  көптеген
соғыстарда басшылық еткен, әскер  ісін  жетін  білетіны  болады.  Ол  өзінің
ағасының ұлын ханзада ретінде сыйлаудан бастартын, елде  әр  түрлі  бүліктер
ұйымдастырады.
      Бала  император  билік  еткен  кезең  өте  нашар  болады.  Нанкин  Янь
ханзаданын басқаруымен алынып, ал император сарайы өртеледі. Бұл  кезде  жас
император  жоғалып  кетеді.  Оны  қайтыс  болғандардың  ішінен  ешкім   тани
алмайды. Янь ханзада таққа отырады. Ол өзінің  астанасын  солтүстік  штаб  -
квартираға көшіріп, Пекин, яғни  "солтүстік  астана"  атты  атау  береді  де
Нанкинді екінші, яғни "оңтүстік астана" қылады.
      Жаңа император Юньлэ  (тарихта  аты  солай  қалған)  жас  императордың
өлгеніне күмәндәніп, оны іздейді, бірақ таппайды. Көп уақыт өте келе  Юнь  -
лэ қайтыс болып, тақта оның немересі отырған кезде, Пекинге бір  кәрі  монах
келіп, өзінің 15 жасында жоғалып кеткен  император  екендігін  айтады.  Кәрі
евнух оны таниды. Кәрі монахқа яғни, экс -  императорға  Пекиннің  қасындағы
монастырде қалып, өмір сүруге рұқсат етіледі. Бірақ ресми түрде  ол  баяғыда
өлген деп есептеген болатын.
      Юн - лэнің қарсыластары болмады, сол себепті  ол  Пекинде  1424  жылға
дейін билік етті. Юн  -  лэнің  билік  ету  кезіңде  Африкаға  экспедициялар
жасақталды, Қазіргі Пекиннің негізін қалаған да сол, Юн  -лэ  қайтыс  болған
кезде монғолдарды куғаннан бері Мин династиясының өмір  сүргеніне  елу  алты
жыл толды. Мин династиясының кезеңінде Қытайды  Маньчжуриямен  қосатын  жол,
ішкі монғолиядан келетін таулы жолдар Қытай  жауларының  қол  астында  болы.
Сол аудандар Қытайдын үлкен  өндіріс  орындары  орналасқан  жерлер  болатын,
олардың сонда  территорияда орналасуы үлкен қауіп туғызады.
      Мин   имериясының   құлдырауы.   Мин   династиясы   Маньчжурияны    өз
провинциясыны айналдырып, өз иеліктерінің қатарына қосты. Тан  династиясыныц
билік етуінің соңына карай Маньчжуриядан үлкен қауіп  болды.  Сондықтан  Мин
династиясы оны дереу бағындырып алды. Мин билеуі кезеңінде Маньчжурлер өзін-
өзі басқаруды үйренді, Қытай жүйесінен қабылданады. Және қидандар кұсап  өте
аз уакыт ішінде қытайға қарсы тұра алатын әскери мемлекет болып шыға  келді.
Юн Лэнің мұрагері таққа отырғаннан кейін он ай өткен соң қайтыс  болады.  Ал
оның ұлы (Юн Лэнің немересі) он жыл билік етеді.  Сонымен  Юн  Лэнің  қайтыс
болғанына бірнеше жыл ғана толғанда, тақта оның сегіз  жасар  шөбіресі  Чжун
Тун отырады. Ол бала болғанда билік анасы регентшаның қолында  болады.  1443
жылы Чжэн Тун кәмелетке толып, билік басына келеді. Чжэн Тун өз  нөкерлеріне
қатты сеніп, солардың ішінде  Ван  Цзинді  қатты  сыйлап,  тыңдайтын.  Соның
кеңесіменол 1449 жылы монғолдарға қарсы жорыққа аттанып, онымен коймай,  Ван
Цзинді бас қолбасшы етіп қойды.  Әскер  істе  ештеңе  білмейтін  Ван  Цзинді
шайқаста жеңіліп,  қаза  тапты,  император  Чжэн  Тун  монғолдарға  тұтқынға
түсті.
      Қытайда таққа императордың бауыры отырады яғни, Дай - Цзун  сегіз  жыл
билік етіп, ауырып қалған кезде, минитрлер Ин - Цзун  босатуын  талап  етіп,
монғол тұтқыншылығынан оны босатып, қай император етеді.  Ол  таққа  Тянь  -
Шунь атымен отырады. XV - XVI дейінгі кезең Қытайдың гүлдену  кезені.  Мұнда
Чжэн Хуа, Хун Чжи, Чжэн Дэ, Чжи Цин императорлары билік етіп, елде  тыныштық
болды, және 65 императорлардың есімдері Мин императорлық  фарфор  ыдыстарына
сақталған. Бұл кезеңде Мин империясында жаңа әдеді жанр -  дастан  кең  орын
алған.   Европадағы   Ренессанс,   яғни   "қайта   өрлеу"    Қытайдағы   Мин
династиясының гүлденуі кезеңі ұштасады.  Ал  XV  ғасырда  ғылымның  гүлденуі
керісінше, Мин империясының билігіне аяқталуымен дәлме - дәл  келеді.  Қанша
тырысқаның
      Мин династиясы Қытай  мәдениетін  қайта  тұрғызды,  бірақ  оны  жоғары
дәрежеге дейін жеткізе алмады. Ван Ли (1573-1620)  Мин  династиясының  соңғы
билік басында ұзақ отырған билеушісі еді.  Елде  паракордық  үстемдік  етті.
Барлық шенеулік евнухтар пара алды. Мысалы: XVI ғ. бас  евнух  251  583  600
мыс унциясына тең дүние жинақтады. Дәл осы кезде фарфор өндірілген  болатын.
Бірнеше оңдаған жыл бұрын Ван Лидің табатын ашқан кезде  өте  үлкен  көлемде
мыс және алтын бұйымдар, фарфорды сорттары, көптеген  қымбат  заттар  шыққан
болатын. Әдемі зергерлік бұйымдар  табылған  бұлардың  барлығы  қазір  Пекин
(уражайында).  Елда  шенеуліктердің   парақорлығы,   провинцияда   тәртіптің
болмауы,  халықтың  кұйзелтті.  1592  жылы  империяның   соңғы   қаражаттары
Жапонияда болған  соғысқа  жұмсалды.  Осындай  күйзелістен  халық  көтеріліс
шығады, мұны маньчжурлықтар өз мүддесіне  пайдаланнады.  1640  жыл  Қытайдың
солтүстік батысында көтерілісшілердің (Осында Ли Цзыче  болады).  Ол  Хэнань
провинциясын басып алады. 1644 жылы Ли Пекинг  Шэньси  тауларынан  бет  алып
жорығын бастайды. Қаланы қорғау евнухтарға  тапсырылған  болатын,  ол  үлкен
қателік   себебі  олар  қашып  кетті.  Мин  династиясының  соңғы  императоры
Мейшань тауындағы ағашқа асылып өлді. Қорытындылай келе,  Мин  династиясының
билік  кұру  кезеңі  қытайлықтар  үшін   экономикалык,   әлеуметтік,   саяси
гүлденген кезеңі еді.
      Цин империясы.
      17 ғасырдың 30-40 жылдарында Қытай мемлекеті  терең  дағдарыс  кезеңін
бастан  кешірді.  Шаруалардың  жағдайының  күрт   төмендеуі,   олардың   жер
иеліктерінен айырылуы, салық көлемінің өсуі,  тұрмыс  деңгейінің  нашарлауы,
халық бұқарасының наразылығын тудырып отырды. Қытай халқының  басына  түскен
үлкен  ауыртпалық  1628-1644  жылдардағы   шаруалар   көтерілісіне   әкелді.
Көтерілісті қарапайым шаруа отбасынан шыққан  Ли  Цзычен  басқарды.  Алғашқы
ұйымдасқан  бас  көтерулер  Хубей  мен  Шэньси  провинцияларында   басталып,
біртіндеп бүкіл қытай  жеріне  таралды.  Ауыр  тұрмыс  зардабынан  күйзелген
шаруалар  елдің  әр  түкпірінде  көтеріліске  үн  қосып,  наразылық  шеруіне
қосылды. 1644ж. Сәуірде Ли  Цзычен  бастаған  көтерілісшілер  Пекинді  басып
алды, Мин әулетінің соңғы императоры бұл  оқиғадан  соң,  император  бағында
асылып өледі.  Мемлекет  билігі  Ли  Цзыченнің  қолына  көшеді.   Осы  кезде
Қытайдың солтүстік-шығыс  шекарасын күзетіп тұрған әскери шептің  қолбасшысы
У Саньгуй жедел түрде маньчжурлардан  көмек  сұрайды.  Ондағы  ойы  маньчжур
әскерінің көмегімен Пекинді басып алып, шаруалар көсемі Ли  Цзыченді  тақтан
тайдырып, өзінің билігін орнатпақ болған.
      1637 жылы Абахай Кореяны өзіне қаратады.  Корея  мен  ішкі  Монғолияны
өзіне қаратқан Абахай Қытай мемлекетінің терең дағдарысымен ұзаққа  созылған
шаруалар соғысын пайдалана отырып, 1644ж маусым айында Пекин  қаласын  басып
алып, маньчжурлік Цин династиясының билігін орнатады.
      Цин империясының мемлекеттік,саяси-әлеуметтік құрылысы. Қытайда  билік
етуші   династиялардың   өзіндік   атаулары   болды.   Азияның   басқа    да
елдеріндегідей билеуші әулеттің есімімен байланысты болмады.  Мәселен  1368-
1644 жылдары билік  еткен  Мин  династиясы  «Тұнық»,  «Жарқын»,  «Кіршіксіз»
дегенді  білдірген  екен.  Мемлекеттің   ең   жоғарғы   билеушісі   боғдыхан
(император) көк тәңірінің ұлы деп саналды. Оның  жеке  басы  қасиетті  болып
есептелді. Император таққа отырған соң, оның шын атын атауға  тиым  салынып,
тек  қана  басқару  ұранымен  алмастырылып  отырды.    Қарапайым   адамдарға
қарағанда императордың жеке династиялық және храмдық үш есімі болған.  Соңғы
яғни храмдық есім тек қайтыс  болған  соң  ғана  беріліп  отырған  және  осы
есіммен қытай тарихында танымал болған екен. Феодалдық Қытайда тақ  мұрагері
ұл балалардан ғана алынып отырды. Мұрагердің есімі алдын  ала  жарияланбады.
Мұрагердің есімін алдын  ала  жарияламаудың  өзіндік  астары  деуге  болады.
Мұның өзі тақ мұрагеріне байланысты сарайлық қастандықтардан  сақтануға  көп
мүмкіндік туғызғаны сөзсіз. Цин империясының ең жоғарғы  заңдық  құрылымдары
императорлық әкімшілікпен,  әскери  кеңес  болды.  Мемлекеттік  қызметке  ең
алдымен маньчжурлар ғана алынатын. Содан кейін ғана  маньчжурларға  берілген
адал деп  саналған  қытайлықтар  бірен-саран  монғолдар  қабылданатын.   Цин
империясының мемлекеттік құрылысы Мин әулеті  билеген  Қытайдың  мемлекеттік
мекемелерімен салалық басқарушы органдары  үлгісінде  құрылды.  Бүкіл  Қытай
жері әкімшілік жағынан 18 провинцияға бөлінді.  Оны  император  тағайындаған
губернаторлар басқарды. Екі немесе бірнеше провинция басшысын наместник  деп
атады. Провинциялар өз кезегінде облыстарға, облыстар  округтерге,  округтер
уездерге,  уездер   деревняларға   бөлінді.   Конфуцийлік   дәстүр   бойынша
мемлекеттік қызметке  ғылыми  дәрежесі  бар,  оқымыстылар  алынатын.  Оларды
шэншилер  деп  атады.  Шэнши  дәрежесін   алу   үшін   мемлекеттік   емтихан
тапсыратын. Маньчжурлар билігі тұсында емтиханды тапсыратын.
      Әлеуметтік сатыда маньчжурлардан кейін  тұрған  басы  бос  қытайлар  4
сословиеге бөлінді: оқымыстылар, егіншілер,  қолөнершілер  мен  саудагерлер.
Бұлардың ішінде сан  жағынан   ең  көбі  қытай  егіншілері,  яғни  қарапайым
шаруалар  кірді.  Ең  төменгі  сатыда  кембағалдар  деп  аталған,  әртістер,
қарапайым қызметшілер, үй  малайлары  тұрды.Бұл  топқа  жататын  адамдар  еш
уақытта мемлекеттік емтихан тапсыруға жіберілмейтін, яғни  олар  еш  уақытта
мемлекеттік қызметке  алынбайтын.Маньчжурлар  Қытайды  басып  алғаннан  соң,
мемлекеттегі орасан зор ең құнарлы  жердің  қожасы  болды.  Қытайда  орнаған
маньчжур басқыншыларының билігі  феодалдық  қатынастарды  сақтайды.  Сонымен
қатар елдің саяси құрылымының формасы да өзгерістерге  ұшырамайды.  Тек  Мин
феодалдары   байлықтары   мен   жерлерінен   айырылып,   олардың   орындарын
маньчжурлар  басады.  Бірақ  көптеген  қытай  феодалдары  мен   бюрократтары
байлықтары мен халыққа жүргізіп отырған өктемдіктерін  сақтап  қалады.  18ғ.
ортасына қарай Цин императорының меншігінде жалпы көлемі 13 мың цин  70  жер
қожалығы болды.
      Феоодалдық   Қытайдың   жағымсыз   жақтарына   қарамастан    қалаларда
мануфактура  дами  түсті.  Мемлекеттік  мануфактуралар   мен   жеке   меншік
мануфактуралар болды.Сонымен қатар мақта –мата өндірісі де кең сұранысқа  ие
болды. Осы кезеңдегі Қытайдағы ең ірі тоқыма орталықтарына  Нанкин,  Сучжоу,
Ханьчжоу, Шанхай және тағы да басқа қалалар жатты. Бұл қалаларда  шығарылған
Қытайдың жібек, мақта-мата бұйымдары дүние жүзіне белгілі  болды.  Қытайдағы
қолөнердің ең көп таралған түрі фарфор өндірісі еді. Сондай-ақ 18ғ  тау  кен
өндірісі кең дамыды.
      Цин империясының басқыншылық соғыстары. Маньчжурлік билік  пен  жоғары
да айтылған саяси принциптер император Кан Сидің тұсында орнықты.  Кан  Сиге
императорлық тақ 8 жасында тиді.  Алғашында  елді  регенттік  совет  билеген
болатын. Алайда 1667 жылы Кан Си билікті өз қолына алғанын  жариялайды.  Осы
уақыттан бастап ол империяны 55 жыл бойы билейді. Кан  Си  феодалдық  деспот
бола отырып, сонымен қатар  көрнекі  саяси  қайраткер  болды,  оның  тұсында
европалық-иезуттар  мен  миссионерлер  маңызды  роль  атқарды.  Миссионерлер
әскерді қаруландыру мәселелерімен шұғылданды.
      Сонымен қатар циндер Ресейден келген елші Байковка түрлі  қастандықтар
жасап, Амур бойындағы деревняларға шабуыл жасайды. Николай Сапфари  бастаған
орыс елшілігі  Пекинде  қабывлданады.  Елшілік  ресми  түрде  достық  қарым-
қатынастарға көшіп, дипломатиялық қатынастарды  орнатуды  көздеген  болатын.
Алайда Циндер Ресейдің ұсыныстарынан бастартып, елшілікті елден шығарады.
      80-жылдары олар Амурда  орыстар  мен  жоңғар  хандығына  қарсы  әскери
қимылдарды бастайды. Орыс үкіметі Қытайға қарсы агрессорлық  саясатты  керек
етпеді, керісінше ресми түрде  бейбіт  байланыстардың  орнауын  талап  етті.
Циндер  Албазин  мен  Амурді  шабуылдаған  уақытта,  Қиыр  Шығысқа   Головин
бастаған  елшілік  жетеді.  Циндердің  келіссөздерді  жүргізбеу,  оларды  өз
территорияларына кіргізбеу әрекеттері сәтсіз аяқталып, 1689 жылы 27  тамызда
ең бірінші орыс-қытай келісім  шартына  қол  қойылады.  Екі  елдің  арасында
тұрақты сауда қатынастары  орнайды.  Бұл  үшін  Ресей  Қытайға  Амурдың  сол
жағалауын береді.
      18 ғ. басында орыс үкіметі қосымша 1727 жылы Бурин трактаты  мен  1728
жылы  Кяхта  келісімінде  жаңа   территориялық    келісімге   келіп,   сауда
байланыстарын  реттейді.  Үш  жылда  бір  рет  Пекинге   тауарларымен   орыс
көпестерінің үлкен керуендері  келетін  болды.  Сонымен  қатар  сауда  Кяхта
шекарасында  жүргізілді.  Орыс  миссиялары  Пекинде  үнемі   болуға   құқылы
болды.10 жылғы мерзімге келген орыстың рухани миссия  мүшелері  қытай  тілін
оқып, мәдениетімен танысады. Бұл миссия дипломатиялық та, сауда  міндеттерін
де атқарды  және  Қытай  жайлы  ғылыми  білімнің  жалғыз  дерек  көзі  болып
есептелді.
      Кан Си маньчжурлық  ортаға  қытай  өркениетін  енгізуде  көптеген  іс-
шаралар атқарды. Оның тұсында әйгілі «Кан Си цзыдянь»  атты  энциклопедиялық
сөздік жарық көрді.  Сонымен  қатар,  халық  бұқарасына  саяси  әсер  етудің
тиімді жолы – конфуциандық та – ол билік еткен жылдары аса  дамыды.  Кан  Си
билік еткен жылдары маньчжур-қытай әскерінің батысқа қарай жорықтары  жүзеге
асады.17ғ   80-жылдарында   батыс   монғолдар    Жоңғария   мен   Қашқарияны
біріктірген күшті хандық құрады, бұл хандық Монғолия,  Кукунор  мен  Тибетке
үлкен әсер тигізіп отырды.  Дәл  осы  мемлекеттерге  қарсы  Циндер  шабуылға
аттанады. 1691 жылы Монғолия княздары өздерін  Қытайдың  вассалдары  ретінде
мойындайды. 1715 жылы Кан Си ойрат-жоңғар хандығына  жаңа  соғыс  ашады,  ол
тек 18 ғ 50 жылдарында император Цянь Лунның тұсында ғана аяқталады. 18ғ 20-
жылдарында циндік Қытайдың Тибетте билігі  орнығады.  1722  жылдың   аяғында
император Кан Си  қайтыс  болды.  Оның  орнына  билікке  император  Юн  Чжэн
келеді. Кан Сидің саясатын жалғастыра отырып, Юн Чжэн  императорлық  билікті
одан әрі нығайтқысы  келді.  Кан  Сидің  тұсында  Европадан  Қытайға  келген
көптеген миссионер, иезуиттерді Юн Чжэн  елден  шығарады.Бұған  басты  себеп
болған  миссионерлердің өздерінің Еуропалық  билеушілеріне  тиімді  саясатты
жүргізуге тырысқандығымен Қытай істеріне араласуды болдырмау болды.1735ж  Юн
Чжэн қайтыс болып, оның орнын император Цзянь Лун  басқарады.  Оның  тұсында
император Кан Си батысқа бастаған экспансиясы жалғасады.  Жорықтар  басталып
ұсақ хандықтар тез арада маньчжурлердің қол астына өтеді. 1755  жылы  ойрат-
жоңғар хандығын  жаулап  алуға  бағытталған  жорықтар  басталды.  1757  жылы
Жоңғария басып алынды. Сонымен қатар Цянь Лун Бирмаға да  бірқатар  жорықтар
аттандырады (1767,1769-1770). Бұл жорықтар  Бирма  мен  Аннамға  Англия  мен
Франция көз тіккен уақытта жасалды. Қытай бұл аймақта  өз  билігін  орнатып,
ықпалын тигізгісі келді. Бірақ жорықтар айтарлықтай  нәтиже  бермеді.  Бирма
формальды түрде Қытайдың алдында вассалдығын мойындады, ал іс жүзінде  Бирма
королі кейде (1790ж,  10  жылда  бір  рет)  Пекинге  сыйлықтармен  делегация
жіберді.Цин  билігінің  орнығуына  дейін   де   Аннам   Қытайдан   вассалдық
тәуелділікте болды, бірақ бұл тәуелділік те номиналды сипатта  болды.  1788-
1790 жылғы соғыстан кейін бұрынғы келісім расталды.
      1792 жылы Қытайдың Непалда  орнатқан  билігі  мен  Қытайдың  Тибеттегі
позицияларының одан әрі нығаюы маңызды болды. 18 ғ 2-жартысында Англия  Ост-
Үнді компаниясы арқылы Үндістанда өз билігін жүзеге  асырды,  сонымен  қатар
ағылшындар өз тауарларын өткізу мақсатында  Тибетке  енгілері  келді.  Әрине
бұл жағдай Қытайды алаңдатты.1790 жылы  Непал  Тибетке  шабуыл  жасайды.Цянь
Лун әскерін  Непалға  қарсы  бағыттайды.  1792  жылы  Непал  жеңіліс  тауып,
вассалдық тәуелділікті мойындайды,  ал  Тибет  барлық  шетел  мемлекеттерден
оқшауланады.Сөйтіп  Цян  Лунның  жүргізген  соғыстарының  нәтижесінде  Қытай
империясының территориясы едәуір ұлғаяды. Цин империясы  үлкен  территорияны
қамтыды.  Алайда  сыртқы  сауда  мен  сыртқы   байланысты   шектей   отырып,
маньчжурлар Қытайды барлық әлемнен оқшаулатты. Цин империясының  басқыншылық
 саясаты Қытай халқына оңайға  түскен  жоқ.  Үздіксіз  жүргізілген  соғыстар
мемлекет қазынасына үлкен шығын әкелді,  бұл  шығынды  толтыру  үшін  өкімет
халықтың мойнына ауыр  салықтар  салды.  Халық  бұқарасының  тұрмыс  жағдайы
нашарлап, қытай халқының билік жүргізіп отырған Цин үкіметіне  наразылықтары
күшейді.
      17-18 ғасырлардағы Қытайда егіншілік пен  сауданың  дамуы.  Қалалардың
өсуі. 17 ғ. соңы- 18 ғ  басы  Қытайдың  экономикасы  қайта  жанданды.  Қытай
шаруалары басқыншылық соғыс кезінде қараусыз қалған жерлеріне қайта  оралып,
егіншілікпен айналыса  бастады.  Маньчжур  билеушілері  жергілікті  халықтың
наразылық көтерілістерін есепке ала  отырып,  шаруаларға  салынатын  салықты
реттеп, ауыртпалықтарын  біраз  жеңілдетті.Ұсақ  шаруа  қожалықтары  кеңінен
дами бастады. 17ғ соңында Қытай қалаларының қайта жандана бастауына  сәйкес,
қала мен ауыл арасында сауда байланыстары  өркендеді.18ғ  Қытайда  қазыналық
және жеке менщік қолөнер өнеркәсібі  дами  бастады.  Мақта  мен  жібек  мата
өндіру жақсы дамыды. Бұл бұйымдар елдің ішінде ғана емес,  сыртқы  экспортқа
да шығарылды. 18  ғасырда  Цин  билеушілері  Қытай  халқының  сырт  елдермен
байланысына  шектеу  қойды.1757  жылы  император   Цяньлун   еуропалықтардың
Қытайға келуіне тыйым салды.  Қытай  саудагерлері  елдің  оңтүстігінде,  тек
Гуаньчжоу портты қаласы арқылы ғана сырт елдермен  сауда  жасай  алды.  Оның
себебі   маньчжур   үкіметінің   өздерінің   Қытайдағы    билігін    сақтау,
қытайлықтарды  сырт  елдердің   ықпалынан  оқшау  ұстау   саясатынан   туған
болатын.
18ғ басында Қытайда халық санының күрт  өсуі  болды.  Қытайда  азық-түліктің
қатты жетіспеушілігі сезіле бастады. Мемлекет әрекет етуге дәрменсіз  болды.
Елде толқулар мен көтерілістер  басталды,  олардың  ұйымдастырушылары  құпия
қоғамдар мен діни секталар болды. Мәселен, 18ғ соңында «Ақ лотос  қоғамының»
басшылығымен жаңа  кезең  аса  ірі  халық  көтерілістерінің  бірі  басталды.
Көтерілісшілер Маньчжур династиясын құлату, сатқын мен  қатал  шенеуніктерді
жою ұрандарын  көтерді.Циндік  әскерлер  көтерілісшілерді  аяусыз  жазалады,
қарсылық ошақтары басып жаншылды.Бірақ ауыр жеңілістерге  қарамастан,  құпия
қоғамдар мен діни секталардың іс-әрекеті тоқтамады.
      Цин үкіметінің Қытайды томаға-тұйық, оқшау жағдайда ұстауы  оны  дүние
жүзі елдерінен даму жағынан артта қалдырды.  Орасан  зор  аумағына,  табиғат
байлықтарына, мемлекеттік  даму  тәжірибесіне  қарамастан,  Қытай  дамымаған
феодалдық ел болып  қалды.Қытай  халқы  мемлекет  басында  отырған  маньчжур
үстемдігіне  наразылық   күрес   жүргізумен   болды,   маньчжурлерге   қарсы
бағытталған құпия ұйымдар көбейді.Мысалы, «Ақ лотос», «Аспан  ақыл-парасаты»
т.б құпия ұйымдар құрылды. 18ғ соңы мен 19 ғ басында Цин  империясы  әлсірей
бастады. Елдің экономикалық жағдайы  нашарлап,  ашаршылық,  жұқпалы  аурулар
етек алды. Цин империясының ішкі  дағдарысына  сыртқы  әсерлер  де  қосылды.
Қытайға отарлық әрекеті басталды.
Әдебиеттер:
   1. История средних веков. Т,1.М., 1997.
   2. История средних веков. Т,1.М., 2000.
   3. История средних веков: Европа и Азия. Минск. 2000.
   4. История стран Азии и Африки в средние века. М.1968.
   5.Т.Тортаев Орта ғасырлар тарихы. Алматы.1999.
      6. В.А.Федосик, А.А. Прохоров,  И.О.  Евтухов.  Материалы  по  истории
древнего мира средних веков. Минск. 2004


      3-лекция. Жапония
1.ІХ-ХІІғғ Сегунаттың орнауы. Самурайлар
2.Ходзе әулетінің билікке келуі
3.Жапонияда Токугава режимінің орнауы.
Жапонияда феодалдық қоғамның қалыптасуы
      1.ХІ-ХІІІ ғасырлар аралығында Жапонияда феодалдық қоғамның  қалыптасуы
аяқталды. Бұл  кезеңде  Жапонияда  мұрагерлік  жер  иелігі  қалыптасты.  Жер
иеліктері - сёэн деп аталды. Мұрагерлік жер  иеліктері  салықтан  босатылды.
Мұнда шаруалардың екі түрі  жұмыс  істеді.  Біріншісі  бас  бостандығы  жоқ,
тәуелді  шаруа  болды,  екіншісі  мемлекеттік  шаруа  деп  аталды.   Тәуелді
шаруалар феодалдар  жерінде  қызмет  атқарып,  жер  иелеріне  толық  тәуелді
болды. Мемлекеттік шаруалар император сарайына тиісті  жерде  жұмыс  істеді.
Қызмет жасаумен қатар, император қазынасына салық та төлеп отырды.
Жапон қоғамында феодалдардың  да  бірнеше  әлеуметтік  тобы  болды.  Ең  ірі
феодалды даймё деп атады. Даймё қарауында кішігірім жер  иеленушілер  болды.
Ірі және  орташа  феодалдардың  жер  иеліктерінде  оларға  бағынышты  әскери
адамдар - самурайлар қызмет атқарды.  Самурай  жапон  феодалдық  қоғамындағы
негізгі кәсіби, әскери топ болды. Самурайлар да кейіннен ұсақ  жер  иелеріне
айналды. Олар жерді өздерінің бастьщтарынан сыйльщқа алу негізінде иеленді.
Саяси құрылысы
      Жапонияда VII  ғасырдан  бастап  орталық  императорлық  өкімет  билігі
орнады. Ең жоғарғы билік және барлық жер иелігі микадо  қолында  болды.  ХІ-
ХІІІ ғасырлар аралығында Жапонияда  императорлық  билік  біртіндеп  әлсіреп,
жаңа әлеуметтік топ - сегундар билігі күшейді.  Сегун  -  микадоның  бірінші
министрі  немесе  оның  уәзірі  қызметін   атқарды.   1192   жылдан   бастап
сегундардың саяси билігі күшейіп, император елдегі діни басшы  ретінде  ғана
сақталып калды.  Солтүстік  жапон  феодалы  Минамото  самурайлардың  күшімен
император әскерін жеңіп  шығады.  Ел  астанасы  Киото  қаласын  басып  алып,
сегундардың  үстемдігін  орнатады.  Жапонияда  көп  уақытқа  дейін  минамото
әулетінен шыққан сегундар билік құрды. Минамото  жасақшылары  қарсыластардан
тартып алған жерлерді өзара бөліске салып, кейін олардың көбі ірі  феодалдар
- даймёларға айналды. Үстемдік етуші феодалдар табы  -  «әскери-поместьелік»
жер  иелері  (буси,  самурай)  елдің  негізгі  жер  бөлігін  қолында  ұстап,
өздерінің мемлекеттік басқару әкімшілігін  құрды.  Сөйтіп  ХІ-ХІІІ  ғасырлар
аралығында  Жапонияда  мұрагерлік  биліктің   екі   түрі   болды.   Бірі   -
императорлық,екіншісі  -  сегундық.  Мемлекеттің  басында  сегун  тұрды.  Ол
әскери өкімет басшысы әрі самурайлардың қолбасшысы болды. 1199  ж.  Минамото
өлген соң үкімет билігін Ходзе Токимаса иеленді. Жапонияда  әскери-феодалдық
мемлекет құрылды.
Шаруалардың жағдайы
      Шаруаларды қанау  бұрынғыдан  да  күшейе  түсті.  Феодалдар  әр  түрлі
сылтаулар  тауып,  жаңа  салықтар  енгізіп  отырды.   Феодалдар   арасындағы
қырқыстар  да  шаруалар  тұрмысын  тұралата   түсті.   Шаруашылықтар   өзара
соғыстардан күйзеліске ұшырады. Мұның бәрі  шаруалар  наразылығын  күшейтіп,
көтеріліс жиі болып тұрды.  1428  жылы  ең  ірі  көтеріліс  Киото  қаласының
маңында болды. Олар қарыздарды жоюды талап етіп, өсімқорларға  қарсы  шықты.
Көтеріліс  «самурайлар  жойылсын»  ұранымен  өтті.   1441   жылғы   шаруалар
көтерілісін кедейленген самурайлар - рониндерде  қолдады.  Ямасиро  ауылында
көтерілісшілер жеңіске жетіп, 7 жылға жуық өз  биліктерін  орнатқан  кездері
де  болды.  Олар  өз  өскерін  құрып,  халық  жиналысын  шақырып,  өздерінің
заңдарын бекітіп  отырды.  Халық  жиналысы  36  адамнан  тұрды.  Олар  салық
мөлшерін анықтап, шіркеу иелеріне салықты ұлғайтты. Шаруалар көтерілісі  XVI
ғасырда да тоқтаған жоқ. 1532 жылы Киото,  Харима,  Исэ,  Тайба  қалаларында
кедейлер көтерілісі болды. XVI ғасырда  Жапонияда  сегундық  билік  әлсіреп,
феодалдық бытыраңқылық  елдің  бірнеше  дербес  кінәздікке  бөлінуіне  дейін
жеткізді.
Қалалардың дамуы
      ХІ-ХІІІ  ғасырларда  Жапонияда  қалалар  саны  өсті.  Қалалар  қолөнер
орталығына  айналды.  Жапония  қолөнершілері  ертеден  жібек  матадан  киім-
кешектер тігетін. Жапондар ата-бабасынан бері темірден,  алтыннан,  күмістен
әр түрлі заттар жасай Самурай. білген.  Күні  бүгінге  дейін  жапон  семсері
әлемге әйгілі болып келеді. Жапон семсері  көп  елдерге  шығарылып  отырған.
Мысалы, 1483 жылы шетелге 67 мың семсер  сатылған.  Жапондар  Корея,  Қытай,
Филиппин аралдарымен сауда-саттық қатынас жасап отырған. Елдегі ірі  калалар
- астанасы Киото, Сакаи, Хиого, Хаката, Нагасаки т.б.
Біртұтас мемлекеттің құрылуы
      Жапонияның  бір  орталыққа  бағынатын  күшті   мемлекетке   айналуына,
феодалдық құрылысты нығайтуға феодалдар мүдделі болды.  Олар  мұндай  үкімет
өзара қырқысты,  шаруалар  көтерілістерін  тоқтатады,  өсімқор  буржуазияның
өсіп  бара  жатқан  беделін  шектейді  деп  үміттенді.  XVI  ғасырдың   соңы
Жапонияда капитализмнің белгісі - сауда буржуазиясы қалыптаса  бастаған  кез
болатын.  1568-1582  жылдары  елді  біріктіру  ісін  феодал   Ода   Нобунага
басқарды. Аз ғана  уақыттың  ішінде  ол  орталық  Хонсю  аралы  жерін  өзіне
бағындырды. 1573 жылы Асикага әулетінің ең соңғы сегунын биліктен  кетіреді.
Ода Нобунага 1580 жылы Жапонияның жартысын  біріктірді.  Жапонияның  ең  бай
қаласы Сакаиды  бағындырды.  Нобунаганың  ісін  алға  апарған  досы  Тоётоми
Хидэёси (1583-1598) елді біріктіру  ісін  жалғастырды.  Хидэёси  елде  қатаң
тәртіп орнатты. Ол шаруаларды жерге  бекітетін,  басы  ауған  жаққа  кетуіне
тыйым салатын заңдар шығарды. Сырт  елдермен  басқыншылық  саясат  жүргізіп,
1592 жылы Корея еліне екі  рет  жорық  ұйымдастырды.  Оңтүстік  Корея  жерін
уақытша бағындырды.
1598 жылы Хидэёеи өлгеннен  кейін  Жапонияны  біріктірумен  Токугава  (1598-
1616) айналысты. 1603 жылы ол елді  біріктіруді  аяқтап,  сегун  деген  атақ
алды.  Токугава   әулетінің   сегундары   Жапонияны   1867-1869   жылдардағы
буржуазиялық революцияға дейін 265 жыл биледі.
ХІ-ХІІІ ғасырлардағы Жапонияның саяси құрылысы
      Жапонияда бір орталыққа  бағынатын  мемлекет  орнағаннан  кейін,  елге
шетелдіктердің келуіне тыйым салынды. Еуропалықтардың  Жапониядағы  істеріне
үзілді-кесілді шек  қойылды.  Жапонияның  басқа  елдермен  қатынасын  осылай
жасанды түрде үзіп тастау екі жарым ғасыр бойы  сақталды.  Бұл  -  феодалдық
монархияның өсіп келе  жатқан  буржуазияға  саяси  шектеу  қойып,  феодалдық
қоғамды сақтап қалуға жасаған шаралары  еді.  Жапонияның  өзін-өзі  оқшаулау
саясаты халқының ұлттық ерекшелігінің дамуына жол ашты.

      3.Қазіргі  Жапония  аумағына  адамдар   неолит   дәуірінде   қоныстана
бастаған. Алғашқы тұрғындар Азия құрлығынан  топ-топ  болып  қоныс  аударған
деген жорамал бар. Олар жер  өңдеумен,  мал  шаруасымен  айналысқан  (Дзёмон
және Яёи мәдениеттері). Б.з.б. 2 ғ-дан  бастап  тайпалар  одағы  қалыптасып,
ямато тайпалық одағы негізінде ежелгі Жапон мемлекеті пайда  болды.  Орталық
мемлекеттік билік күшейіп,  ямато  билеушілері  Қытай  императорына  бірнеше
елшілік аттандырды және  осы  кезден  бастап  ел  ішінде  будда  діні  тарай
бастады. Ямато патшалары өздерін  ”тэнно”  деп  атады  және  бұл  атау  күні
бүгінге  дейін  император  деген   ұғымды   білдіреді.   645   жылы   болған
төңкерісінен кейін «Тайка» реформаларының нәтижесінде  құл  иелену  жойылып,
жалдамалы шаруалар мен ірі жер иелері пайда болды. 710 жылы алғашқы  тұрақты
астана Нара салынып, 784 жылы орталық Нагаоку,  794  жылы  Хэйан  қалаларына
көшірілді. 11 ғасырдада ірі-ірі әскери  топтар  арасында  билік  үшін  күрес
басталып, 1192 жылдан бастап үкімет билігі тек сөз  жүзінде  ғана  сақталды.
Сёгундер  елді  әскербасыларының  (буси)  көмегімен   басқарды.   Бусилардың
төменгі бөлігі ұсақ жер иелерінен  тұрып,  самурай  деп  аталды.  Қытай  мен
Кореяны басып алған Шыңғыс хан империясы 1274 жылы және 1288  жылы  екі  рет
Жапонияға сәтсіз жорық жасады. Елде 13 ғасырдан бастап  сауда  және  қолөнер
бірлестіктері (дза) көптеп құрыла бастады. Қалалардың саны  өсті.  15  —  16
ғасырларда Қытай және Кореямен арадағы сауда дамыды.  Кен  орындары  (алтын,
күміс, мыс) пайда болды. Жапония жеріне алғаш рет  еуропалықтар  (1542  жылы
португалдар, 1584  жылы  испандар),  христиан  миссионерлері  келе  бастады.
Иэясу Токугава (1542 — 1616) елдің бірігуін аяқтап, 1603  жылы  сегун  болып
жарияланды. Токугава  әулетінің  билігі  1867  жылға  дейін  созылды.  Аймақ
билеушілері (даймё) үлкен  жасақ  ұстады.  Оларға  самурайлар  қызмет  етіп,
еңбектері үшін күріш түрінде жалақы алды. Даймелердің үстінен қатаң  бақылау
орнатылды. Халық 4 әлеуметтік  жікке  (самурайлар,  шаруалар,  қолөнершілер,
саудагерлер) бөлінді. Үкімет еуропалықтарға  қарсы  арнайы  заңдар  шығарып,
олардың елге келуіне және христиан дінін  насихаттауына  тыйым  салды.  1641
жылдан Қытай мен Голландия көпестері үшін Нагасаки  (Дэсима)  порты  ашылды.
18 ғасырдың аяқ кезінен бастап мануфактуралар  (жібек  өңдеу,  қағаз,  т.б.)
пайда болып, нарықтық қатынастар дами бастады. 1850 — 1860 жылы Жапония  АҚШ
және еуропа мемлекеттердің қысымымен шетелдіктер  үшін  жаңа  порттар  ашуға
мәжбүр болды.
Әдебиеттер:
   1. История средних веков. Т,1.М., 1997.
   2. История средних веков. Т,1.М., 2000.
   3. История средних веков: Европа и Азия. Минск. 2000.
   4. История стран Азии и Африки в средние века. М.1968.
   5.Т.Тортаев Орта ғасырлар тарихы. Алматы.1999.
      6. В.А.Федосик, А.А. Прохоров,  И.О.  Евтухов.  Материалы  по  истории
древнего мира средних веков. Минск. 2004

          4-лекция Индонезия
1. ХІ- ХVІІғғ Индонезия.
2. Маджапахит империясы
3.Бантам және Матаран мемлекеттері
      Кейбір  тарихшылардың  пікірінше  Индонезия  архипелагының  аралдарына
көшіп  қону   жүрістері   Азия   метеригінің   оңтүстік   бөлігінен   біздің
заманымыздан бұрынғы XXV ғасырда басталған. Бірінші  мемлекеттік  құрылымдар
біздің заманымыздағы II - V ғасырлар аралығында теңіз  жағалау  аудандарында
пайда болған. Индонезияның теңізшілері мен саудагерлері сол кездегі  Шығыста
сауда бітістірушілердің басты  топтарына  кіретін.  VII  ғасырдың  ортасында
Шривиджая деген  құатты  Суматриялық  империя  пайда  болды.  VIII  ғасырдың
бірінші жартысында Ява аралының  орталығында  шиваист  династиясы  басқарған
Матарам мемлекеті құрылды.  XI  ғасырдың  ортасында  Матарам  мемлекеті  Ява
аралындадағы сауда қалаларын өз қол астына біріктірді.  XI  ғасырдан  бастап
Ява аралы Индонезияның экономикалық, мәдени және саяси  орталығына  айналды.
Индонезияны Ява аралығының аясында біріктіру процессы  барысында  Маджапахит
мемлекетінің 1328-1364 жж. басшысы болып Гаджа Мади басқарған.  XIV  ғасырда
Индонезияға ислам дінінің енуі күшейе түсті (Үндістан мен  Малаккадан).  XVI
ғасырда Маджапахит империясы бірнеше мұсылман мемлекеттеріне бөлініп  кетті.
XVII ғасырдың басында Нидерландияның Ост-Инд  компаниясы  Молук  аралдарынан
португалдықтарды  ығыстырды.  Компания  Индонезия  тауарларын,  оның  ішінде
көбінесе  татымды  заттардың  тасымалдауын  қамтамасыз  етіп  отырды.  XVIII
ғасырда компанияның құлдырауы басталды
Әдебиеттер:
   1. История средних веков. Т,1.М., 1997.
   2. История средних веков. Т,1.М., 2000.
   3. История средних веков: Европа и Азия. Минск. 2000.
   4. История стран Азии и Африки в средние века. М.1968.
   5.Т.Тортаев Орта ғасырлар тарихы. Алматы.1999.
      6. В.А.Федосик, А.А. Прохоров,  И.О.  Евтухов.  Материалы  по  истории
древнего мира средних веков. Минск. 2004

        5-лекция. Вьетнам
1.ХІ-ХVІғғ Дайвьет мемлекеті. Кейінгі Ли әулеті.
2. Вьет мемлекеті Қытай үстемділігіне қарсы күрес
3.Әскери реформалар, аграрлық жүйе. Дайвьеттің сыртқы саясаты.
      1.  Б.з.б  Вьетнам  жерінде  темір  дәуіріне  өту   кезеңі   аяқталды.
Вьетнамдықтардың Лаквьеттер деген атпен белгілі арғы  тектерінің  қалыптасуы
туралы мәселе б.з.б 1-мыңжылдықта  Янцзы  өзенінің  төменгі  алабын  жайлап,
кейіннен оңтүстікке ығыса  келіп,  мұнда  индонезиялық  түпкі  және  азиялық
бергі тайпалармен араласып, сіңісіп кеткен вьет этникалық тобының  тарихымен
байланысты болды.
      Солтүстік Вьетнам жерінде 3-4ғ феодалдық қатынастар орнады. Осы  кезде
лаквьеттерден Вьетнам  халқы  қалыптаса  бастады.  Ерте  феодалдық  тәуелсіз
Вансуан  мемлекеті  6ғ  ортасында  құрылды.  10ғ  басына   қарай   феодалдық
өндірістік қатынастар үстемдік алды. Әлеуметтік-экономикалық  дамуы  жағынан
Вьетнам қоғамы Қиыр Шығыстағы өркендеген елдердің (Қытай, Жапония,  Корея  )
дәрежесіне жетті. 10ғ басында  Вьетнам  мемлекетінің  Қытайдан  тәуелсіздігі
қалпына келтірілді.  Осы  ғасырдың  2-жартысында  куандардың  (феодалдардың)
үстемдігі әлсіреп, ел билеуде вуаның (патшаның) әмірі  күшейді,  елдің  жаңа
ресми аты- Дайковьет деп аталды. 11ғ 1-жартысында  бір  орталыққа  бағынатын
феодалдық мемлекет қалыптаса  бастады.  Нығайған  Вьетнам  мемлекеті  (1069ж
Дайвьет- Ұлы Вьет атанды) өзінің жерін ұлғайту үшін дамылсыз күресті, 12  ғ.
басы – 13ғ. басы ол  Камбоджамен  ұзақ  соғыс  жүргізді.  1257-1588ж  монғол
әскерлерінің  үш  дүркін  шабуылын  тойтарып,  өзінің  тәуелсіздігін  қорғап
қалды.    2.13ғ аяғында Дайвьет Лаостың Лансанг мемлекетімен  соғысты.  Ұзақ
соғыстардың ауыртпалығы шаруалардың наразылығын  туғызды,  14ғ  2-жартысында
шаруа көтерілістері болды.   1407ж  елге  басып  кірген  Қытай  агрессорлары
1427ж қуылды.
      15ғ мемлекет жер меншігі белең алып, қалалар  тез  өсті.  Ирригациялық
жүйе  кеңейді,  сыртқы  және  ішкі  сауда  дамыды.  Армия  мен   мемлекеттік
аппараттың  ұйымдастырылуы  белгілі  бір  жүйеге  келтірілді.  16ғ   басында
шаруалар бірнеше рет  көтеріліске  шықты.  16ғ  2-жартысында  Вьетнам  шетел
миссионерлері мен көпестері (португалдар, испандар, ағылшындар,  француздар)
келе бастады, жергілікті  феодалдардың  өзара  қырқысуы  олардың  емін-еркін
әрекет жасауына жағдай туғызды. 17ғ басында  Дайвьет  мемлекеті  іс  жүзінде
екіге:  Солтүстігінде-  Чиндердің,  Оңтүстігінде-  Нгуендердің   мемлекетіне
бөлінді, олардың арасында өзара қырқысқан соғыс ұдайы болып жатты.  Өндіргіш
күштердің өркендеуі 17ғ ортасынан  бастап  қауымдық  қатынастарды  одан  әрі
ыдырата түсті. 18ғ қолөнершілер, көпестер, тау-кен кәсіпкерлері  үлкен  роль
атқарды.  18ғ  аяғына  таман  шаруалар  көтерілісі  қайта   тұтанды.   Шаруа
қозғалысының  орталығы  Нгуендер  мемлекетінің  солтүстік  аудандары  болды.
Мұнда  феодалдық  Вьетнам  тарихындағы  ең  ірі  шаруалар  көтерілісі  1771ж
басталды.
      3. 19ғ басында Вьетнамда абсолюттік монархия орнады. Ол күшті  армияға
сүйенді. 1804ж Зя Лонгтың монархиясы Вьетнам  атанып,  астанасы  Хюэ  қаласы
болды. Тау-кен өнеркәсібі тез  дамыды,  ішкі  рынок  қалыптасты,  товар-ақша
қатынастары өркендеді.
      19ғ ортасында Вьетнам дамыған жартылай феодалдық  мемлекетке  айналды.
Бірақ Вьетнам қоғамының  дербес  дамуын  капиталистік  елдердің  басқыншылық
саясаты бұзып кетті. 1858-1862ж Франция Вьетнамға  қарсы  1-отарлау  соғысын
жүргізіп, оңтүстіктегі 3  провинцияны  басып  алды.  1883-1884ж  соғыста  ол
Солтүстік және Орталық Вьетнамды бағындырды.
      Вьетнамда француз отаршыларының жаулап алуы  салдарынан  елдің  тарихи
қалыптасқан біртұтас территоиясы: Оңтүстік Вьетнам, Солтүстік  Вьетнам  және
Орталық Вьетнам болып үшке  бөлшектенді.  Камбоджаны  басып  алғаннан  кейін
Франция бұлардың бәрін  Үндіқытай  Одағына  біріктірді.  1893ж  оған  Лаосты
қосты.  Отарлық  өкімет  орындары  қол  астындағы  жерді  негізінен  француз
концессионерлеріне үлестіріп  ішінара  Вьетнам  помещиктеріне  берді.  Қазба
байлықтарына өз монополиясына алды.
Әдебиеттер:
   1. История средних веков. Т,1.М., 1997.
   2. История средних веков. Т,1.М., 2000.
   3. История средних веков: Европа и Азия. Минск. 2000.
   4. История стран Азии и Африки в средние века. М.1968.
   5.Т.Тортаев Орта ғасырлар тарихы. Алматы.1999.
      6. В.А.Федосик, А.А. Прохоров,  И.О.  Евтухов.  Материалы  по  истории
древнего мира средних веков. Минск. 2004

           6-лекция. Иран мемлекеті
1. Сасанидтер державасы және оның әлеуметтік құрылымы
2. Құл иеленушілік құрылыстан  феодалдық құрылысқа өту
кезеңіндегі Иран.
3. Иранның шаруашылығы.
4. Иранды моңғолдардың жаулауы
     І. ІІІ ғасырда қалыптасқан  Сасанидтер  мемлекеті  Парфян  державасының
орнына келді. Оның ұүрамына Иранның  кең  аумағы,  Месопотамия,  Үндістанның
батыс аймағы,  Хузистан  және  Шығыстыі  таулы  аудандары  кірді.  Елдің  әр
аймағындағы экономикалық даму әр түрлі болып қалыптасты.
   Сасанидтер мемлекетінің халқы  көбінесе  жер  шаруашылығымен  айналысты.
Таулы өлкені мекендейтін  тайпалар  көшпелі  мал  шаруашылығымен  айналысқан
белгілі  қалалары  елдің  батыс  бөлігінде  орналасқан.  Сол  қалалардың  ең
белгісі  –  Ктесифон.  Ктесифон  Сасанидтер  мемлекетінің  астанасы  болған.
Сасанидтік қалалардың  көбі  қолөнершілердің  шығарған  өнімдерімен  белгілі
болған. Олардың дайындаған өнімдері, маталар мен қару-жарақтары өте  сапалы,
әрі керемет әдемі болған.  Ежелгі  сауда  жолдары  Батыстан  Орта  Азия  мен
Қытайға Иран территориясы арқылы өткен.
   Иранның біршама аудандарында  құл  иеленушілік  құрылыс,  құлдық  қарым-
қатынас дамыған. Көбінесе құлдар туралы деректер  «Матиган-и  хазардадестан»
атты сасанидтік судебникте кездеседі. Құлдарды сол  уақытта  сатып  жіберіп,
сатып алуға құқылы  болған.  Құлдарды  орташа  бағасы  500  драхм.  Көбінесе
қылмыс жасаған азаматтарды құлдыққа сатып отырған. Сол  уақытта  еркіндіктің
күрделі жүйесі болған. Құлдар кей жағдайда өздеріне  тиесілі  заттарға  және
келісім шарт жасауға құқылы болды.  Ендігі  жерде  құлдарға  өздері  жасаған
өнімдерін пайдалануға құқық берілді.
   Құлдар көбінесе жер өңдеу ісінде еңбек етті. Уақыт  өте  келе  құлдардың
жерді өңдеу ісіндегі еңбегі, егін  шаруашылығында  атқарған  еңбегі  тиімсіз
бола бастады. Өйткені  егін  шаруашылығы  жоғары  интенсивті  еңбекті  қажет
етті. Билеуші топ өкілдері эксплуатацияның жаңа формаларын іздей бастады.
   Деректерде жер иеленудің түрі – дасткрад жиі кездеседі. Құлдар бір жерге
орналасқаннан кейін басқа  жерге  ауыса  алмаған  және  өз  мекенінде  бөтен
болмаған.  Дасткард  ірі  және  ұсақ  иеліктерге  сонымен   қатар   тәуелсіз
шаруаларға  тиесілі  болған.  Белгілі  адамдардың  жерінде  құлдарға   біраз
еркіндік және өздері дайындаған өнімді пайдалануға рұқсат берілді.
   Еңбек өнімінің  дамуына  байланысты  билік  басындағылар  салық  көлемін
ұлғайта  бастады.  ІІІ  –  Ү  ғасырларды  Иран   аристократтары   шаруаларды
эксплуатациялау жүйесін күшейту мәселесін қолға алды. Бірақ бұны іске  асыру
қиынға соқты, өйткені шаруалар, қауым адамдары бұған қарсы болды. Көп  уақыт
бойы Иран шаруаларын эксплуатациялау салық алу арқылы жүргізді.  Ү  ғасырдың
ІІ  жартысында  ақсүйектер  салықтың  ортақ  жүйесін  енгізді.  Сол  уақытта
салықтың  хараг,  гезид  түрлері  пайда  болды.  Олар  жер  салықтары  болып
табылады.
   Шаруалар қауымын эксплуатациялау күшейгенімен, иран шаруашылығы  әлі  де
тәуелсіз болып  табылды.  Ауыл  тұрғындары  арасыгнда  үлкен  жанұялы  қауым
маңызды роль атқарды. Одан да маңыздырақ ауылдық көршілес  қауым  болды.  Ол
бірнеше үлкен жанұялардан құрылған. Үлкен жанұя қауымын  кед-худа  басқарды.
Кед-худа билеушісі болып  табылады.  Сонымен  қатар  ауыл  старостасы  өзіне
көптеген  міндеттерді   алды.   Мысалы   администраторлық   және   финанстық
кызметтер.  Сондай  ақ  олар  құлдарға  да  праволы   болды.   Кейбір   Иран
аудандарында жанұялық қауым ҮІІ ғасырдың соңына дейін сақталып қалды.
   «Азат» деп тәуелсіз қауым мүшелерін атаған. Кейін  келе  «Азат»  деп  өз
еркімен еңбек істейтін басты қадамдарды,  өзін-өзі  қамтамасыз  ете  алатын,
соғысқа қару-жарағымен, атымен аттана алатын адамды  айтады.  Осы  ұғымға  Ү
ғасырда кед-худа және дикхане түсініктері кірді. Декхан деген  термин  азат,
тәуелсіз жер иесі,  шаруа  деген  мағынаны  білдіреді.  Декхандар  құлдардың
көмегімен жерді өңдеген.
   Тұрғындардың көп бөлігі қолөнершілерді құрады.  Көптеген  Иран  өнімдері
сол    кездегі    қолөнершілердің    іскерлігін    көрсетеді.     Деректерде
қолөнершілердің бірлестіктері болғандығын айтады. Сонымен  қатар  Сасанидтер
мемлекетінде  қолөнершілердің  жағдайы  онша   болмаған,   олардың   жасаған
өнімдері төмен саналып, еңбегі бағаланбаған,  яғни  қолөнершілердің  қызметі
төмен  саналған.  Сасанидтер  мемлекеті  төрт  сословиеге  бөлінген.   Олар:
жауынгерлер,   духовенство   және   ченовниктер,   шарулар,    қолөнершілер,
саудагерлер.  Төменге  сасловиеден  жоғарғы   сасловиеге   көтерілу   мүмкін
болмаған.
   Мемлекеттік құрылысы.ІІІ ғасырдың басында сасанидтердің  белгіңлі  өкілі
Ардашир бүкіл Парс елін  және  Иранның  орта  аймақтарын,  Хузистанды  өзіне
қаратып, билігін жүргізді. 226 жылы Ардашир мемлекет басшысына  айналды.  Ол
241 жылға дейін билік жүргізді.
   Мемлекеттің  жоғарғы  билеуші  шаханшах  деп  аталды.  («Царь   царей»).
Мұрагерлікпен билікке келу  қатаң  түрде  сақталмаған,  бірақ  билік  басына
келетін адам Сасанидтер әулетінен шығуы міндетті  болды.  Шаханшазты  сайлау
көбінесе белгілі  адамдардың  ықпалымен  өтті.  Административтік  аппараттың
басында вазург – фрамадар тұрды.  Орталық  өкіметтің  міндетіне  әскер  және
елдің әлеуметтік жағдайы кірді.
   Провинциялар  жергілікті  шіркеулер  мен  князьдар  билік  жүргізді.  ҮІ
ғасырға дейін Сасанидтердің әскері  тайпалардың  біріккен  отрядынан  тұрды.
Негізінен  оларда  атты  әскер  негізгі   роль   атқарды.   Әскерді   әскери
аристократтардың өкілі басқарды.
     Мемлекеттік  дін  –  зороастризм.Сасанидтер  державасында  зороастризм
мемлекеттік дін болып  саналды.  Зороастризм  ақсүйектер  билігін  нығайтуда
маңызды  орын  алды.  Зороастризм  негізінде  Сасанид  кезеңінде   дуалистік
идеялар болды. Көптеген құдайлардың және сыртқы тылсым күштерге сену  культі
көптеген абыздар арқылы жүргізілді. Культтік орындар храмдар болып  табылды.
Храмдар үнемі жанып тұратын от болған. Ол оттың жанында әр түрлі  әндер  мен
қасиетті  мәтіндерді  оқумен  өтетін  рәсімдер  жүргізілген.   Зороастристік
храмдар мен абыздардың жоғары өкілдерінде құлдар еңбек ететін жерлер  болған
храмға әкелінген әр-түрлі заттардың арқасында олар  мол  табысқа  ие  болды.
Сондай-ақ абыздар діни рәсімді  өткізуден  біршама  табысқа  қол  жеткізген.
Кейде абыздар діни ережелер мен рәсімдерді дұрыс атқармаса, оларға айып  пұл
төлеткен.
Манихей діні.
   Манихей  дінінің  негізгі  идеясы  зороастризм  діні  сияқты   дуалистік
идеяларға толы болды.
   Манихей дінінің негізін қалаған Мани шамамен 215  жылы  дүниеге  келген.
Алғашында Сасанидтер манихей дініне қарсылық көрсетпей жүрген,  бірақ  кейін
келе  бұл  діннің  мемлекетке  және  шіркеуге  қарсы  уағыздарда  таратаныны
білгеннен кейін манихей дінін  ұстаушыларды  аяусыз  жазалып  қуғындады.  Ал
Маниді  түрмеге  қамап,  276  жылы  оны  өлім  жазасына  кесті.  Бұл  діннің
ұстанушыларына  ендігі  жерде  жасырынуға  тура  келді,  сондықтан  да  олар
батысқа қарай жылжиды.
   Кең көлемде  жазылған  христиандық  аңыз  әдебиеттерде  манихей  дінінің
ықпалы өте жоғары болғандығы айтылады.
   Манихей діні Орта Азияда согдий қалаларында кең  таралады.  Осы  қалалар
арқылы біл дін Шығыс Түркістан мен  Қытайға  тараған.  Иранда  манихей  діні
ештееңге қарамастан  сақталып  қалды,  және  де  өз  ықпалын  Иран  қоғамына
тигізді. ІІІ – Ү ғасырларда  Иран  билеушілері  өз  жерінде  христиан  дінін
ұсынушылардың жүруіне қарсы болмады, өйткені олардың Римге  қарсы  соғысында
көмегі тиіп қала деп ойлады.
   Сасанидтердің сыртқы саясаты Алғашқы кезде Сасанид  мемлекетінің  сыртқы
саясаты құл иеленушілік  құрылыстың  дамуымен  сипатталды.  Құл  иеленушілік
құрылыстың, шаруашылықтың ең басты шарттарының бірі жаулап алу сғыстары  мен
құлдарды тұтқындау болып табылды.
   Ардашир І парфияндарға  тиесілі  болған  жерлердің  бәрін  жаулап  алды.
Ардашир І тұсында Сасанидтер әскерлері Римдік Месопатияға,  Сирия  мен  Кіші
Азияға шабуыл жасап тізе бүктіртті.
   Сасанидтер әскерлерінің шабуылына Кушан державасы әлсіреді. Хорасан  мен
Мерв оазисінде Сасанидтер билігі күшейді. Месопатия мен Армения үшін  Риммен
болған күресте Сасанидтер әскерлерінің күші көбірек болды. Шапур  І  тұсында
Риммен болған соғыс 260 жылы Сасанидтердің жеңісімен аяқталды. Қолға  түскен
тұтқындар  мен  Рим  императоры  Валериан  тұтқындалып,  құлдыққа  сатылған.
Олардың қолдарымен Карун өзені бойына үлкен Иран платиналары салынған.
   Римді  жеңген  Сасанидтердің  Закавказьедегі  ықпалы  күшейді.  Шапур  І
Шығыста да көп жетістікке жетті. Шапурдың  жазбаларында  Сасанидтердің  Орта
Азия  мен  Чач  (қазіргі  Ташкент)  деріне  дейін  жеткен  туралы  айтылады.
Сасанидтердің  территориясы  Мерв   оазисі   Герата   мен   Сакастан   таулы
аймақтарына жеткен.
   283  жылы  Месопатамияга  жүргізілген  сапар  сәтсіз  аяқталды.   Соның\
нәтижесінде Саснидтер Арменияға оз ықпалын  жүргізе  алмады.  Сонымен  қатар
Орта Азия тайпалары Саснидтерге қарсы шықты.
   IV ғасырда Рим мен Сасанид арасындағы жаңа жанжал пайда болды. Жанжалдың
басты себебі Армения деріне билік жүргізу. Шапур II  (310-379)  римдіктердің
ең  мықты  қамалдарын  жаулап  алды.  363  жылы  Юлиан  император  басқарған
риидіктер  Сасанидтер   державасына   кенеттен   шабуылжасады.   Бірақ   бұл
сәтсіздікпен аяқталды. 371 жылы римдіктреге  қарсы  соғыс  басталды,  бұл  5
жылға созылды. IV  ғасырпдың  соңында  екі  мемлекет  Армения  жері  бойынша
шешімге келді. Арменяның көп бөлігі, яғни 4/5  бөлігі  Саснидтерге,  қалғаны
Шығыс Рим империясына (Византияға) тиесілі болды.
   IV ғасырдың аяғында Иран қоғамында әлеуметтік  қозғалыстың  күшейуі  мен
ішкі жағдайдың өзгеруі Саснидтер мемлекетінің сыртқы саясатына әсер етті.
   V   ғасырдың   аяғындағы   ішкі   жағдай.   Халықтарды   эксплуатациялау
күшейгендітен, яғни   соның  нәтижесінде  қауым  шаруашылығына  зиян  келді.
Кейбір деректерде Бахрама Yгора (421-438) билігі кезінде  халықта,  не  мал,
не  егін  егетін  тұқым  болмаған.  Шығынға  ұшыраған  қауымадар,   шаруалар
жерлерін тастап кетіп қалған. Күндерін көру үшін қолөнермен немесе басқа  да
істермен шұғылданған, тіпті үйсіз-күйсіз жандарға айналып кеткен кездері  де
болған.  Эксплуотаторлар  қарапайым  халықты,  шаруаларды  жерлерін   тастап
кетті, жалқаулар деп оларға кінә тақты.
   Шаруашалақтың құлдырауы елдің эканомикасына кері әсерін тигізді.  Кейбір
дерекетрде былай айтылады: «Пероза  (459-484)  билігі  тұсында  өзендер  мен
арықтар тартылып қалды.,  малдардың  барлығы  аштықтан  қырылып,  адамдардың
өздері ашаршылықты  бастарынан кешті». Қауымды кенеттен  эксплуататциялаудың
салдарынан ауыл шаруашылығының дамуы тоқтады.
   Ақсүйектердің   күш   көрсетуінен   және   қауымды   эксплуататциялаудың
жоғарлауынан қауым мүшелері ғана емес  «Азаттар»  қиыншылық  көрді.  Азаттар
мен қауым  мүшелеріне  мемлекеттік  қызметті  және  әскери  қызмет  атқаруға
рұқсат етілмеді. Сондықтан V ғасырда азаттар  мен  декхкандар  құл  иеленуші
таптарға қарсы шықты. Декхкандар мен азаттар белгілі  бір  әлеуметтік  топты
құрды. Ақсүйектерге қарсы соғыста шаханшах  осы  әлеуметтік  топқа  сүйенді.
Осы ақсүйектердің саяси ықпалын жоюға, әлсіретуге тырысқан Ездигирде І (399-
420ж)  болып  табылды.  Ездигирде  І   көптеген   ақсүйектерді   репрессияға
ұшыратқан. Бірақ оның ұлы Бахрам V
таққа отырғанда ақсүйектердің ықпалында  болып,  өз  әкесінің  ісін  теріске
шығарды.
 Сасанидтер державасының элсіреуін пайдаланған  Орта  Азия  жэне  Кавказдың
көшпелі тайпалары оларға  шабуыл  жасады.  Біраз  уақыт  Сасанидтер  көшпелі
тайпалардың  шабуылына  төтеп  бере  алды.  Бірақ  Пероз  шаханшах   түхында
жеңіліске  үшырады.  Алғашында   Пероз   эфталиттерге   біріншісінде   үлкен
контрибиция төлеп, оларға өзінің үлын Каваданы  кепілдік  ретінде  қалдырды.
Екінші рет жеңілісінде Пероздың эскерлері түгелдей кырылып, шаханшахтың  өзі
де мерт болды. Осы согыстың нэтижесінде эфталиттер  Сасанидтер  патшалығының
Шығыс бөлігін өзіне каратып алды.
 Ашаршылык пен эскери жеңілісті басынан кешірген  елде  халык  көтерілістер
басталды. Ү ғасырда басталган ең кауіпті  шаруалар  қозгалысының  бірі,  сол
кездегі  Батыс  Азиядағы  тарихи  окиғаның  бірі  Маздакит  козғалысы  болып
табылады.
 Маздакит қозғалысы.
Маздакит  қозғалысының  негізгі  қозғаушы  күші  Иранның   қауым   мүшелері,
шаруалары мен  колөнершілері.  Сонымен  катар  бүл  қозғалыска  азаттар  мен
дикхандар катысқан.
  Маздакит қозғалысы Иран жерін  мекендейтін  халыктарды  қамтыды.  Маздакит
қозгалысы Манихей жэне зороастризм дінімен тығыз байланысты болды.
  Маздакит қозғалысының негізгі  себебі  -  қоғамда  элеуметтік  және  мүлік
теңсіздігінің  орнауы.  Маздакизм  қозғалысы  ақсүйектердің  қысымына  қарсы
бағытталған. Жеке меншік жердің бөлініп берілуі, мүлік  тендігінің  сақталуы
маздакиттердің негізгі талаптары болды. Кей  деректерде  маздакиттер  туралы
былай айтылған: «Егер кім де кім өзіне  мүлік  немесе  жер,  кұлдардың  саны
жағынан артык алып иемденсе,  біз  одан  артығын  алып,  оны  басқа  біреуге
теңестіру үшін береміз». Өздерінің әлеуметтік талаптарын орындау  мақсатында
маздакиттер ақсүйектердің жерлерін  тартып  ала  бастады.  Олардың  байлығын
өзара бөлісіп отырды. Аксүйектердің малдары, кұлдары мен  қамбада  сақталған
бидайларын өзара тең бөлісіп пайдаланды.
  Маздакит козғалысын пайдаланып калғысы келгендердің ішінде шаханшах  Кавад
I болды. Шаханшахтың маздакиттермен уақытша одақ құруының негізгі  себебі  -
Каваданың ақсүйектер билігін  кұрту  еді.  Каваданың  көмегімен  маздакиттер
мемлекеттік істергі кірісті. Бүл козғалыстың  жетекшісі  Маздак  мемлекеттің
ең  көрнекті  түлгаларына  айналды.  Деректерде  осы  маздакиттер  қозғалысы
тұсында Византиямен соғыста ірі жеңіске  жеткендігі  туралы,  сонымен  қатар
көшпенділердің шабуылына карсы түра алғандығы туралы айтылады.
 Маздакит қозғалысы ен, алдымен ірі  аксүйектерге  қарсы  бағытталған.  Осы
козғалыстың   гтайдасы   әсіресе   азат-дикхандарға   тиді.   Себебі    олар
ақсүйектерден  айтарлыктай  жер   үлестерін,   мүліктерін   алды.   Азат   -
дикхандардың козғалыстан кетуі маздакит козғалысын  айтарлықтай  эсер  етті.
Шаруалар отряды жан-жакқа шашырап кетті.
  Кавад өзінің  позициясын  өзгерте  бастады,  ол  аксүектермен  ынтымақтаса
бастады.  Билік  басындағы,  эскери  қатардағы   маздакиттерді   орындарынан
кетірді. Қозғалыс 529 жылы жеңіліс тапты.  Бірақ  маздакит  қозғалысы  халық
арасындағы ең атақты қозғалыс болып табылды.
 Маздакиттер козғалысының салдары: шаруалардың жағдайы біршама жаксарды,
қулиеленушілік құрылыстың элсіреуіне, феодалдық қатынастардың дамуына ықпал
етті. Хосрова I реформасы.
 Халық көтерілісі  орын  алған  Сасанидтер  мемлекеттерінде  ескі  тәртіптің
сақталып калуы мүмкін емес еді. Сондыктан жаңа сасанид  шаханшахы  Хосров  I
Аноширван (531-579) елде феодалдык  тәртіпті  орнықтырып  дамыту  мақсатында
реформалар  жүргізе  бастады.  Халық  көтерілісі  кезінде   алынған   жерлер
конфикацияланып,  мемлекеттің  жеріне  кірді.  Жердің  баска  бөлігі,   яғни
кұлиеленушілердің жері жаңа жер иесіне берілді.
 Билеуші  класс  өкілдері  арасында  да  езгерістер  пайда  болды.   Жерінен
айырылған ақсүйектер өкілдерін Хосров патшалықтың қызметіне  қабылдады.  Осы
арқылы ол ақсүйектерді өзіне бағынышты қылдырмақ болды.
 Хосров I реформасының ең маңыздысы  салык  реформасы  болып  табылады.  Бүл
реформа бойынша ол көптеген салық түрлерін алып тастады. Негізгі  деген  екі
салықтың түрін қалдырды. Олар  хараг  жэне  гезит  деп  аталады,  бүлар  жер
салығы болып табылады.
 Каваде мен Хосров I түхында жерлер өлшеніп соған байланысты  салык  мөлшері
белгіленген. Егер де жер өлшемі  көп  болса,  салық  көп  мөлшерде  алынған.
Салык акшалай түрде алынған.
 Деректерде билік басындағы адамдардың кірісі үлғайған сайын, олар өздерінің
шаруаларына жер мен жерге себетін тұкым берілді. Осы  реформаның  жүргізілуі
Сасанидтер  державасында  феодалдық  катынастардың  дамуына   себеп   болды.
Реформаның салдарынан шаруалардың  экономикалык  жағдайы  біршама  жақсарды.
Хосров I реформасының нэтижесінде азат-дихкандар  феодалдық  қоғамда  эскери
сословиеге кірді. Маздакит қозғалысының жойылуынан кейін бүл әлеуметтік  топ
өкілдері мемлекеттің әскери және  административтік  қызметін  аткарды.  Елде
төрт әскери округ кұрылып, эскери жэне азаматтық  билік  болып  бөлінді.  Ел
төрт  аймакка  бөлінді,  азаматтық  аймактық  билік  эскери  бастыкка,  яғни
спахабадаға бағынды. Хосров I кезіндегі сыртқы саясат.
Хосров I көрші елдеріне байланысты жаулап алу  соғыстарын  жүргізді.  Кавада
тұсында өріс  алған  Иран  мен  Византия  арасындағы  соғыс  Хосров  түхында
жалғасын тапты. 540 жылы Иран эскерлері  Сирияның  ең  маңызды  экономикалык
орталығы болып  табылатын  Антиохияны  жаулап  алып,  Оронт  арқылы  Жерорта
теңізіне шықты. Антиохиядан экелінген тұтқындарды  арнайы  соларға  салынған
Ктесифондағы  бір  жерге  орналастырған.  Византия  мен  Иран  Лазика   үшін
соғысты. Кавказдьщ шығысында Хосров күшті бекініс жүйесін тұрғызды.
 Ирандықтар оңтүстікте ірі жеңістерге жетті. 570 жылы Иеменді  жаулап  алды.
Иеменді жаулап алуы олардың  Индиядан  батыска  өтетін  сауда  жолына  билік
етуіне мүмкіндік алды.
 IІ.Иран  Бағдат  халифатының  күйреуі  кезінде.Иранда  Сасанидтер   кезінде
басталған феодалдық процесс мемелекеті  арабтар  бағындырғаннан  кейін  дами
бастады.  Бұл  жаулаушылық  Ирандағы  құлиеленушілік  қатынас  пен  касталық
қатарға үлкен соққы тигізді. Азия, Африка және  Европадағы  жеке  аймақтарда
сауда дами бастады. Бұл айналым Иран шаруашылығы  мен  мәдениетінің  дамуына
үлкен  әсерін  тигізді.  Араб  бғаныдырушылары  Сасанид  кезіндегі   басқару
жүйесін сақтап қалды. Бірақ жер  мен  жан  басына  салынатын  салық  Сасанид
кезіне  қарағанда  жеңіл  болды.  Тұрғылықты   халыққа   нақты   көрсетілген
мөлшерленген  салықтар   келісімшарттағы   беліленген   бөліктің   негізінде
өнеркәсіпті  дамытудың  мақсатында  ланыды.  Кейінне  феодалдық   қатынастың
дамуына байланысты омеядтар салықты күшейтуге көшті. VII  ғасырдың  -   VIII
ғасырдың басында салық  төлеушінің  жағдайына  қарай,  тұрмысына  байланысты
салық төлей алатындығы жайла жүйеге ауысты.
      VII-IX  ғасырларда  ауыл  шаруашылық  дамыды.  Жерді  өңдеудің  сапасы
жақсарды. Күріш, қант, жидектер өсіру сияқты ауыл шаруашылық  түрлері  пайда
болды. Бұлар Сасанидта жаңа пайда болғандықтан аз  өсірілді.  Сонымен  бірге
арпа, бидай,  мақта  мен  тұт  ағаштары  өсірілді.  Қалалық  тұрғындар  саны
біркелкі өсті, қолөнер мен қалалар арасында сауда-саттық дамыды.  Ал  ауылды
жерлерде  әлі  де  патриархаттық  қатынас  еді,  олардың  шаруашылығы  нағыз
халықтық  болды.  Олар  феодализмнің   дамуы   баяу   болды.   Көшпелі   мал
шаруашылығының ет пен  сүт  өнімдер  іүшін  ғана  емес,  жүн  мен  былғарыны
шикізат ретінде қалалардағы шеберханаларға берді.
      Иран халқын арабтар икемдеп,  жергілікиі  халыққа  ислам  діні  тарата
бастады. X  ғасырдың  аяғында  тұрғындардың  көпшілігі  бұл  дінді  қолдады.
Басқаларға қарағанда жергілікті феодалдар көп қызықты.  Исламдықты  қабылдай
отырып өздерінің қоғамдағы жағдайын жөндеп, мықтылап ламақшы болды.  Ауқатты
адамдар өздері де мұсылмандықты қолдады.  Себебі  олар  салықты  мұсылмандар
аз, мұсылман еместер көп төлейтініне байланысты болды. VII ғасырдың  аяғында
Иран араб тіліне көшті. Өйткені бүкіл оқылатын  халифаттар  жалпы  осы  араб
тілінде болды.  VII ғасырда Араб феодалдарының үстемдігі  халықта  наразылық
туғызды. Иранда араб династиясына қарыс көтерліске шықты.
      747  жылы  Хоросанда  араб  династиясына  қарыс  көтеріліс  болды.  Ол
Халифаттағы басқа көтерілістің боуына бірден-бер себеп болды.  Әбу-Муслимнің
басқаруы күш қосты. Аббасидтер халифаты пайда болды.
      Аббасидтер халықтық көпшілікке айтқан сөздеріне, уәделерінде  тұрмады.
Көтерілістің  басындағы  ережелерін  сақтамады.  Иран  мен  Орталық  Азияның
феодалдары мен Аббасидтер  жақтаушылары  да  осылай  істеді.  Салық  төлемін
азайтпады,  күштеп  жұмыс   істеуді   тоқтатпады.   Содан   барып   шаруалар
көтерілісіне VII-IX ғасырда жаңадан шығуға мәжбүр етті.
       Халықтық  қозғалыс  религияның  өзгеруіне  әкеп  соқты.  Ислам  дінін
қабылдағанға  дейінгі  меникейлер  –  маздахитша   мен   хуррамизм   негізгі
идеологиялық шаруа көтерілісіне айналды. Хуррамидтер жалпылама теңдік,  әйел
теңдігі  мен  салықтандан   босату,   материалдық   жағдайды   түзету   үшін
жеңілдетпекші болды. Дамаскіде Абу  –  Муслимнің  халифеттерінің  бұйрығымен
өлтірілуі  жаңа  көтеріліске   итермеледі.   Абу   –   Муслим   аббасидтьнер
династиясының мүддесін жоқтаса да,  хурамидтер  оның  бейнесін  идеал  етіп,
оның өлімін өздерінше бағалады.
      755 жылы Сумбада Маганың басқаруымен  хурамидтер  жаңа  көтерілістерді
Солтүстік Иранда бастады. «Низам аль-Мулька» кітабында абу –  Муслми  туралы
аңыз  жазылды.  Сумбад  онда   Абу-Муслим  халиф  оны  өлтірер  кезінде  ол,
көгершінге айналып, ұшып кетті, енді ол жерге әділдік пен  бақыт  беру  үшін
қайтып оралды деді. Халықтық көтеріліс жеңіліс  тауып  отырса  да,  феодадық
эксплутацияны әлсіретіп тастады.
      Араб билеушілерінің әлсіреуі, сепартизмнің  өсуіне  әкелді.  821  жылы
Хорасанда Тахиридтардың  тұқымдық  эмиранты  құрылды.  Систанда  Саффаридтер
эмиранты деген де болды.  Сафаридтер әскері  саманидтерден  ойсыра  жеңілді.
Хорасан  бірнеше  жылдардан  кейін  тұтас  Шығыс  Иран  Тәжік   мемлекетінің
құрамына кірді. Ал Саманидтер Бұқараның орталығымен жүздеген  жылдар  болды.
Каспий  маңындағы  аудандар  әсіресе  Гиляна  мен  Дейлемеде  бірнеше   ұсақ
мемлекеттер пайда болды. Олар халифтер атынна  формальді  түрде  басқарылды.
Олардың құрамына: Арабтық Ирак, Хузистан,  Фарс,  керман,  Хамада,  Исфахан,
Рефя аудандары кірді.
      Ауыл шаруашылық қатынастардың дамуы.X-XI ғасырларда Иран  эканомикалық
көтеріліс пен өндірістік күшетердің өсуін бастан кешті. Завказье  және  Орта
Азиядағы мемелекет Иранда  көшпенділерден  қорғады.  Салықтан  түскен  пайда
өнделмеген жерге жіберілді. Жаңа өсімдіктер  түрлері  шыға  бастады.  Күріш,
жеміс, мақта, бидай кеңіне таралды. Хузистанда, Керманда  және  Фарста  қант
өсірілді. Керманда құрма, хузстанда лимон және қарбыз өсіру кеңінен  тарады.
Шираз  бен  Рейде  құнды  шарап  пен  қызғылт  май  және  Каспий   маңындағы
аймақтарда жібек өндірілді.  Көшпелі  мал  шаруашылығымен,  кейбір  жерлерде
отырықшылану дамады. Көшпелі мал шаруашылығы нақта таула аймақтарда жер  мен
бақшасы бар  мемлекеттің  жоғары  билеушілері  тұрды.  Ең  көне  фамилиядағы
дихандар, жеке меншік мүлік иелері кеңінен тарады. Мүлікті  ұрпақтан-ұрпаққа
мирас болып қалып отырды. Ұсақ және орташа  жағдайы  бар  феодалдар  істерін
тұралатып жағдайда оны аяғынан тік тұрып кеткен ірі купецтер иелік етті.  Ал
оның әкімшілік және әскерилік жазасы – мүлікті кәмпескелеп  қазынаға  өткізу
болды.
      Басқа мұсылман мемлекеттері сияқты Буид және  саманид  мелекетінде  де
белгілі адамдарға, әскери шенділерге, Арабтар мен Ирандардан икьтаны  тарату
тәжербиеленді. Буидтарға қазынашы блоып қызмет  еткен  Ибн  Мискавейх  (1030
жылы өлген) иктаны иеленушілер өздерінің иеліктерін жылдамдатып  құлдыратып,
қазынаға өткізіп,оның орнына өз  қалауынша  басқа  нәрсе  лаып  отырады  деп
айтқан екен. Сондықтан IX-X ғасырларда  мемлекеттің  жер  аумағы  икта  үшін
төлеген төлем сый үшін әжептәуір қысқартылып отырды.
      IX-X ғасырлардың басында шаруалардың феодалдық қаспақтан  құтылуларына
аз да болса мүмкіндік туды. Жергілікті жердің басқарушылары  қоғамдық  жұмыс
ведомостваларына көп көңіл бөлді. Осындай  басқару  барысында  Абдаллах  ибн
Тахир (828-844) Хорасанда жасанды жолмен суды  шағарудың  ережесі   құрылды.
Буидтар кезінде Нұр өзенінде ең ірі Фарс деген платина салынды.  Шаоуалардың
түсіи түсірудің жолы да қарастырылды. Бірақ та X ғасырда алғашында  шаруалар
жағдайы тағы да күрт  төмендеді,  феодалдық  эксплуотацияны  және  жер  үшін
иеленушілердің еркінен тыс айырбасталып  отырды.  Оның  себебі  шаруалардағы
бар құрал жабдық үлкендерді иеруге байланысты болды.
      Қала,  қолөнер,  сауда.Тауарлық  кәсіпорынның  дамуы  IX-X  ғасырларда
қалардың өсуіне себебін тигізді. Халықаралық  сауданың  жолында  тұрған  ірі
ескі қалалардың арқасында жаңа қалалар пайда болды.  Олар  қолөнер  орталығы
ретінде  жергілікті  базарды  қамтамасыз  етті.  Тахиридтердегі   Нишапурдың
резинденциясы   басқа   қалалардың   дамуына   үлкен   стимул,   мағынасында
болды.Мысалы, Буидтардағы Шираз бен Исфахан, Саффаридтарда зерендж т.б  Олар
мықты  жолдар,  көпір   құрылыстарын,   бай   көріністегі   ыңғайлы   үйлер,
құрылыстарды астанаға сала бастады, Бұл  қаладағы  қолөнерлік  шеберханалар,
кәсіпорындардың өсуі  біріншіден  әскерді,  әкімшілікті,  феодалдарға,  ішкі
рыноктың дамуыменбайланысты болды. Қолөнер  өнімдері  Ираннан  орыс  жеріне,
Үндістанға, Қытайға, Батыс Еуропа елдеріне жіберілді. Осы  айтылған  уақытта
Иранда әсіресе текстильді қолөнер  қарқынды  дамыды.  Қымбат  карма,  жібек,
қлаың маталар мақталы қалың кілемдер шығарылды. Металдан да  заттар  –  суық
қару (кежел, найза, семсер) бас,  дене  сауыттары  қола  күміс  ыдыстар.  Әр
түрлі мөлшердегі керамиаклық ыдыстарды тұрғылықты  адамдар  пайдаланды.  XII
ғасырда Иранда  ең  жоғарғы  сапалы  аспалы  шамдары-қолөнердің  ең  танымал
түріне айналды.  Ішкі  рыноққа  ыдыстар  мен  рйыншықтар  көптеп  шығарылды.
Былғары  өнімдері  де  жоғары  сапамен  өнделіп  кеңінен  таралды.  Олар  ат
әбзелдері, өнделген таза былғарының өзі және аяқ киімдері.  Орта  ғасырларда
Иран қалалары ірі базалардың орталығы болды,  мұнда  тек  сауды  ғана  емес,
сондай-ақ  қолөнер   өнімдерінің   жері   болып   табылды.   Қолөнершілердің
шеберханалары жай қарапайым  нүктелер  болды.  Қолөнершілер  бірдей  түрдегі
бірдей түрдегі қолөнерін жасау  үшін  базардың  нақты  бір  қатарында  жұмыс
істеді. Сол кезде Исфаханда 200000 тұрғын блоған екен. 40000 адам  Арраганда
(фарста) тұрды. Нишапурды 44 квартал болды, географтардың  сөзіне  қарағанда
оның  кейбіреуінің  ауданы  Шираз  қаласының  жартысына  пара  пар  еді,  ал
тұрғындардың саны бірнеше жүз мыңдарға жеткен. Нишапур мен Исфаханнан  басқа
тағы Рей, Шираз деген ірі  қалалар  болды.  Ол  қалаларда  кітапханалар  мен
медреселер болды. Медреселерде мұсылмандықтан  басқа  математика,  медицина,
философия және тарих оқытылады. Бұл қалаларды сонда тұратын  жергілікті  жер
иелері мен  феодалдар  басқарды.  Рсыдан  барып  феодалдар  мемлекеттік  ірі
күштердің саяси  эканомикалық қызығушылығы өсті.  Иранның  қалаларында  орта
ғасырлық Бтыстан айырмашылығы ірі купецтер феодалдарға өзін  қарсы  қоймады,
керсінше олармен бірге антифеодалдық  қозғалыстаға  қатысып  отырды.  Иранда
квартал аралық, купецтік корпорация  аралық,  қолөнераралық  өзара  өзін-өзі
басқару болды. Алайда жалпы қала арасындағы өзін-өзі басқару жолға қойылды.
      Шығыс Иран Газневидтер қол астында.  Саманидтардың  гулям  гвардиясына
үстемдік етіу әрекеті іске  аспай  қалды.  Орта  Азия  мен  Амудария  шығыс-
солтүстік басқа жерлер қараханидтер  түріктерді  қамтиды.  Шығыс  иран  Орта
Азияның кейбір бөліктерімен бірге, Ауғаныстанды  қосып  алғанда  Газневидтер
мемлекетінің құрамына енген.
      962 жылы саманидтер әскери басшаларының бірі Альп  Тегин  саманидтерге
қарсы бүлік шығарғанымен жеңілсіке  ұшырады.  Ол  Ауғаныстанға  қашып  барып
сонда басша  болды.  Оның  шәкірті  Махмұд  Газневид  (998-1030)  Буидтармен
соғысы, өзінің өктемдік ететінін  мойындатты.  Әсіресе  Рейя  мен  Исфаханда
Махмудтың  ең  ірі  соғыс  саяхатында  17   рет   Үндісианның   сотүстігінде
тонаушылық  жасады.  Газневид  мемлекетінде  гвардиясының  қоғанысы   Махмуд
әскери экспедицияға дайндық «түсінбейтіндерге қарыс соғыс» деген  лозунгімен
өтті. Оған қала мен ауылдың кедейлері тартылды. Олардың саналарын  ренгиялық
фанатизм мен әскер жорықтан түскен тегін үлеспен  улады.  Махмуд  оның  ішкі
маңындағы  ұсақ  түйек  мәселен  гөрі  халықты  тонаудан  түсетін   байлыққа
итермелеп,  еш  уақытта  жеңіліске  ұшырамау  керектігін  ескертіп   отырды.
Сұлтанның айтуы нәтижесінде қала тұрғындар аса  ауыр  күйге  түсті.  Жеңіліс
пен кедейлікке көп  көрді.  Нишапурда  жұт  жылы  болған  жылдардың  бірінде
аштықтан 100000 адамға дейін өлді.
      Махмуд орталық билікті күшейтіп  қазыналық  жерді  иеленуді  кеңейтуге
тырысты. Бірақ ол діни феодалдардың алдында  оның  беделін  түсірді.  Осыдан
барып халық арасында қозғалыстар пайда болды, әр түрлі діни  секталар  пайда
болды. Қолөнершілер мен саудагерлердің,  тіпті  феодалдардың  кейбіреулердің
арасында исламдағы суфизм мистико-аскетикалық жаңа ағым таралды.  Тонаушылық
саяхаттары тоқтағаннан   кейін  мемлекеттің  ішкі  көзқарасы  түзеліп  түрік
көшпенділеріне дұрыс қарай бастады.
Селжуктер билігіндегі  Иран.  Түрікмен  ұрпақтары  оғыздар  тайпасы  орталық
Азияның оңтүстік  көшпелі  ел  еді.  Олар  X  ғасырда  феодалдардың  қоғамда
алғашқы қауымдық құрылыспен қалыптасу процесін бастан  кешірді.  Олар  көшіп
жүріп  өздерден  басқа  елді  эксплутациялау  мақсатымен  тұратын  орынларын
тартып лаып, әскери кірістер жасап жүрді.
      XI  ғасырдың  20  жылдары  түркіменнің  4000  отбасы  Хорасанға  келіп
қоныстанды. Махмуд сұлтан олар  солтүстік  Хорасанда  тұрып,  әскери  қызмет
істеуге рұқсат етті. Түркімендердің Хорасанда орналасуы  Махмудтың  өлімінен
кейін келе түсті. 1038 жылы олар Нишапурға келді.  Олардың  басшысы  Тоғрұл-
бек Селжук Газневидтерден  бөлініп  түркімендердің   егемендігін  жариялады.
1040 жылы Дандекан  –  Газневид  әскерлері  түрік  көшпенділерінен  жеңілді.
Сөйтіп газневидтер Хорасанда айырылды. Бірақ  та  Ауғаныстанның  бір  бөлігі
мен Пенджабадағы билікті ұстап қалды.
      1040-1050 жылдары Селжуктар  Иранды  жаулап  алды.  Олардың  тайпалары
Завказье мен Месопатамияға қарай жылжыды.  1050  жылы  олар  Бағдатты  алды.
Халиф басшысы Тоғұрл бек сұлтанға арыздануға мәжбүр болды.
Тоғрұл бектің ұрпақтары жаулап  жалғастыра  берді.  Селжуктер  Кіші  Азияның
араб жарты аралын, Месопатамияны, Закавказье бөлігін,  Иранды  және  Орталық
Азияның  ірі  аумағын  басып  алды.  Олардың  мемлекетін  селжук   тұқымының
мүшелері басқарып отырды.
      Бұл ірі мемлекет көшпенділердің мықты қару-жарағымен  қаруланды.  Икта
салығының  иелері  өз  мақсаты  үшін  белгілі,  арнайы  қаулыда  көрсетілген
хараджа мен басқа салық түрлерін жүйелі түрде  жинауға  құқылы  болды.  ОНың
мөлшері  бұрынғыдан  аспады.   Ткталықтар   мүлік   пен   шаруалардың   жеке
нәрсесінпайдалануға  құқылы  болды.  Икталықтар  көрсетіп  бергендей  түскен
түсім әскердің бір бөлігіне тиесілі болды.селжуктар өздерінің  туыстары  мен
әскери басшыларға сыйлық ретінде  бүтін  бір  қаланы  және  аймақты  кеңінен
тартып беріп отырды, сондықтан олар аббасидтағы халифтар  сияқты  мемлекетті
бір орталық  жүйеге  бағындыру  қолдарынан  келмеді.  Соның  нәтижесінде  XI
ғасырда  «әйгілі  селжуктар»  мемлекеті  толық   жойылды.   Осы   әлсіздікті
пайдаланып орталық  билік  әскери  дүниені  өзінің  мирастық  жеке  меншікке
айналдырды. Шаруаларды құлдыратудың әлеуметтік пайдасын,  мұндай  эвалюцияны
феодалдар иктадан көре алмады. XI ғасырдағы  деректерде  көрсетілмегендіктен
шариғаттың құқықтық мүдделерін заңды қарастырылып, бекітілуіне жол бермеді.
      Соғыс  кезінде  ауыл  шаруашылығы  үлкен  зардап  шекті.  Селжуктардың
билікке бекуінен кейін  үкімет  әлеуметтік  қорғауға  көңіл  бөле   бастады.
Азербайжанның  солтүстік  батысында   және   Иранның   шекаралас   аудандары
Хорасанның солтүстік  шығыс  Иран  арқылы  көптеген  түрік  тайпалары  өтті.
Селжуктер жаулап алғанға дейінгі уақытта фарси-дари әдеби тіл  пайда  болды.
Ол парсы халықтарының тілі болып сақталды. Түрік бағындырушылары  бығындырып
алған халықтың мәдениетінің ықпалымен жүрді.
      Селжуктер түрік феодалдарының салығына ғана арызданбады, сонымен  қоса
жергілікті Иран биліктеріне арызданды. Иран шенеуліктері  мен  ірі  мұсылман
діндарлары, бағындарылғандармен  тез тіл  табысып  кетті.  Өйткені  көшпенді
түріктердің  білімділері  орталық  билікке  бағынбауға  тырысты.   Селжуктар
Ирандық  бюрократтардың  феодалдық   мемлекетті   басқарудағы   тәжербилерін
пайдаланып,  оларға  арқа  сүйеді.  Орталықтанған  мемлекетті   басқарушының
біреуі көрнекті  Иран  шенеунігі  Низам-аль-Мульк  болды.  Оның  қызмет  ету
кезінде Бағдатты оқу орындары қалпына келтірілді.  Низамдық  академия  пайда
болды.Иранның басты қалаларында мектептер  ашылды.  1079  жылы  15  наурызда
атақты ақын, ғалым Омар Хайамның жаңа күнтізбесі  қабылданды.  Бұл  күнтізбе
Еуропадағы VIII Григорий папаның айтуымен 1582 жылы ғана жүогізілді.  Низам-
аль Мульк «Сийасет-наме» деген саяси трактат жазды.  Онда  Сасанид,  Аббасид
және Газневид мемлекетінің тарихынан мысалдар келтіре отырып  оны  ерекшелік
ретінде көрсетті.  Бірақ  бұл  саясаттың  өзі  сәтсіздікке  ұшырады.  Себебі
әскери жүйенің жұмысын таратқаны үшін алауыздық туды.  Мелік  шахтың  (1082-
1092 жж.)  кезінде  жер  салығынан  түскен  қор  өсті.  Бірақ  мелік  шахтың
өлімінен кейін бұл держава тарап кетті.
       Иранның  саясаты  туралы  тарихта  екі   феодалдық  топтың  күресімен
сипатталады.Оның  біреуі  түрік   тайпаларының   феодалдары   және   Иранның
аристократтық  феодалдарының  арасы.  Ол  екеу   арасындағы   соғыс   негізі
сепаратизм   және  таққа  таласу.  XI-XII  ғасырларда   қалаларда   класстық
күрестер күшейе түсті. Бұл суидтер  мен  шииттердің  арасындағы  діни  күрес
болды.  Хорасанда   әйгілі   селжуктар   сұлтанаты,   ирақтық   (1113-1194),
кермандық (1041-1087) деген сұлтанаттар пайда болды. Сонымен бірге  Хорезмде
саси мағынадағы өзін-өзі  басқару  өсті.  Хорезмде  әскери  қозғалыс  өтетін
жерлерден басқа ауыл  шаруашылығы  қолөнер  шаруашылығымен  қолөнер  жолдары
пайда болды.
      Хорезм әскерлері 1186  жылы  Селжуктардан  жеңілісін  пайдаланып  мерв
оазисін басып алды. Одан кейін олар Хорасанда (1187-1193) және  селжуктардан
басқа да бірнеше иеленген жерлерін басып плды. 1194 жылы Хорезм  шахы  Текеш
бүкіл Хузистан, Ирандық Азербайжаннан  басқа,  барлық  батыс  Иранды  жаулап
алды. Бірақ 1219 жылы монғолдардың Орта Азияға жорығы басталды.
      Монғол билігіндегі Иран.Орта Азияны жаулап алғаннан кейін  Шыңғыс  хан
1220 ыжылы Иранға бет  алды.Оның  Жебе  мен  Сүбетейдің  басқаруындағы  атты
әскер Хорасан арқылы өтіп. Мазадеран,  гильян  және  Рейді  алды.  Монғолдар
күштерін таулы аудандардағы, каспийдегі  провинцияға  және  оңтүстік  Иранға
күштерін жұмсамады. Солтүстік Иранна кейін Закавказьеге бет алды, оны  жеңіп
каспий арқылы Орта Азиядағы  Шыңғысханның  негізгі  қолына  қосылды.  Шыңғыс
ханның төртінші ұлы Толуй Хорасан  қаласын  басып  алды.  Мұндай  қалалардың
көбі қирап өртеніп кетті. Ең ірі Нишапур  қаласындағы  бүкіл  бекініс  үйлер
және тұрғындар түгі қалмай жойылды. Нишапур қаласы тұрған жер жыртылып  оған
арпа себілді. 1220-1224 жж. Шыңғыс ханның әскери саяхаты  кезінде  монғолдар
Гильян, Казвин және Хашадан қалаларында мықты қарсыластарға тап болды.  1131
жылы могғолдар Тербизді 1237 жылы Исфаханды жаулап алды.  1253-1256  жылдары
ғана Шыңғыс ханның немересі Хулагу ханның жорығында ғана Иранды толық  басып
алды. Хулагу атақты Мөңке ханның жіберуімен болды.  Осы  жорықты  1256  жылы
монғолдар Аламұтты, Асссасиндер мемлекетін алды.  1258  жылы  Бағдатты  және
Аббасид  Халифатын басып алды. Ал 1261 жылы Хулагу ильхан тайпа ханы  атағын
алды. Оның мемлекетіның жер көлемі кеңейе түсті. Кіші Азиядағы  Рүм  сұлтаны
Иран арабы, Армения, Азербайжан, Грузия, Иран,  Ауғаныстанға  кірді.  Монғол
көшпенділерінің   Ирандағы   биліктің   тұрақтандыруы   ежелгі    жергілікті
мәдениеттің,  қолөнердің  дамуын  және  кәсіби   күшін   төмендетті.   Соның
арқасында әлеуметтік базасы ретінде көшпелі мал шаруашылығына  айналды  және
жердің бәрін жайылым  ретінде  пайдаланды.  Көшпелі  тұрғындар  саны  бірден
өсті. Мыңдаған шаруалар мен қолөнершілер  монғолдардың  бағындыруымен  күңге
айналды. Оңтүстік Ирандағы қолөнермен  айналысатын еркін  корпорациялар  өте
ауыр салықтар төлеп отырды. Ондаған қалалар ұсақ  ауылдарға  айналып  кетті.
Иранда материалдық бағалы  кәсіпорындарды  монғол  басқыншылары  жойды.  Көп
адамдар  эпидемиялық  аурулармен  аштықтын  қырылды.   Иен   қалған   даланы
біртіндеп құлдар баса  бастады. Иран тарихшысы Рашид ад-Дин (1247-1318  жж.)
XVIII ғасырдың аяғында Иранның  өнделген  жерінің  10  пайызы  ғана  жарамды
болды. Иранда XVIII ғасырдың аяғында өте ауыр  жағдай  болды.  Өз  пайызынна
құтыла  ламаған  жанұялар  күңдікке  сатылу  жағдайлары   көптеп   байқалды.
Монғолдародың бағындырушылары өз заңдарын кіргізе бастады. Ол Шыңғыс  ханның
атақты Ясадан алынды.   Олар  заңда  көшпенді  әскердің  қатарындағы  әскери
адамдардың өмірі сол қолбасшының қолында болды. Олар Иран шаруалары  тікелей
монғолодардың  жер   иеленуші   феодалдың   қолына   қарап   қалды.   Монғол
басшыларының арқасында Тархан деген феодалдың бір  түрі  пайда  болды.  Олар
ерекше жеңілдікті пайдаланды, Олар он рет қателер жасағанға  дейін  сот  пен
жазадан  босатылатын  болды.  Жорықтан  түскен   түсімді   әскери   басшымен
бөліспейді. Өз иелігіндегі салықтар ешкіммен бөләспейді. Оларға  түрік  және
күрт көшпенділерінің білгірлеріде қосылды. Өйткені  олар  монғолдарға  көмек
көрсетті. Оларға ең негізгі кіріс көзі болды.  Сондықтан олар шексіз  осғыса
беруге қызығушылығы  болды.  Хулагу  мемлекетінде  феодалдық  жер  иеленудің
бірнеше түрі болды.  Олар:  дивани  (мемлекеттік  жер),  иджу(  хон  тегінің
атында), мульк, икта, вакф. Монғолдар басып алған  кезде  феодалдардың  және
вакфтардың жер бөлігін алды.Кейін  осының  нәтижесінде  Хулагуттар  мұсылман
діндарларының беделін және Иран азаматтық  бюрократияға  арқа  сүйеп  отырып
ильхан билігінің бекуіне және ислам дінін қабылдауға қол жеткізуге  тырысты.
Осы екі  негізгі  феодалдың  арасындағы  күрес  Хулагит  мемлекетінің  бүкіл
тарихында жүрді. XVIII ғасырдың аяғында бұл елде  талқандалған  шаруалар  өз
жер үлестерін жинап тауға қашты. Елде  антифеодалдық көзқарас  пайда  болды.
Мемлекеттік қазына азайды. XVIII ғасырдың  аяғында  ильхан  тобының  Гейхату
(1291-1295) алтын мен  күмісті  қағаз  ақшаға  айналдыруға  тырысты.  Осының
арқасында қағаз  ақша  шығаратын  кәсіпорындардың  шексіздігін   қағаз  ақша
кәсіпкерлерді тонаудың бір түрі болып көрінді.
      Газан-хан реформасы. Шаруашылықтың күйреуі арасында наразылық тудырды,
осы  жағдайға  байланысты  билеушілер  ильхандардың  өздері  реформа  шығару
керектігін түсінді.  Бұл реформаға итермелеген күш  7  хан  Газан  –  ханның
атымен  (1295-1304)  және  оған  көмектесіп,  реформаны  талдап   талқылауға
көмектескен ғалым-энциклопедияшы Рашид  ад-Дин  болды.  Газан-хан  мен  оның
везирінің саяси идеалы – ортилаықтанған  мемлекеттік  ортақ  тәртіппен  келе
жатқан салық жүйесі еді.
      Газан-хан  шаманшыл  ильханның  діни   жүйесін   бұзып,   шіркеу   мен
синагогтарды қиратып өзі исламдықты тағы мұсылмандар дінімен  жүоді.  Газан-
ханның мұсылмандықты қабылдауы жергілікті феодалдардың әлеуметтік  қолдауына
ие болды. 1304 ж. Қазынаға  біртіндеп  түсім  келе  бастағаннан  кейін  жаңа
бұйрық шықты.  Ол  берат  деп  аталды.  Бератта  облыстық  пен  ауылдық  деп
айтылды. Онда еңбекақы мен  зейнетақы  алуға  арнайы  құжат  енгізді.  Әрбір
облыс, ауыл, қала бойынша ақша мен шикізаттың мөлшері  көрсетілді.  Шаруалар
әскерилерді, азаматтық шенеуніктерді, феодалдық беделді адамдарды  асыраудан
босатылды, шығынды мемлекет өз мрйнына алды.  Газан-ханның  реформасында  ең
маңызды алға басу-ол қаңырап бос  қалған  жерді  салықтық  жнңілдіктер  беру
арқылы өңдеу болды. Қолөнершілер мен  саудагерлер  салықтың  көлемін  азайып
немесе уақытша салықтан босатылды.
      1303 жылы ханның бұйрығымен барлық монғол әскерлеріне иктаны  мирастық
жолмен тарату жүрді. Мың адамнан тұратын әскери  топтарға  жер  үлестері  де
берілді. Ол жүз адамның тіпті жеребе арқылы  да  бөлінді.  Олар  сол  жерден
жинап алған тұқымдарының аздаған  бөлігін  мемлекетке  сыйға  тарту  ретінде
беретін болды. Ол әскери қызметті  тастап  кетпеуге,  өз  жерін  шаруалармен
бөлісуге міндетті болды.
      1303 жылы жаңа бұйрық шықты. Онда жер шаруаларға заңды түрде бекітіліп
беруі айтылды. Олар басқа иелікке кетіге немесе ауысуға тыйым салында.  Егер
тастап кетсе, онда отыз бойы қашқын шаруаны іздеуге  немесе  қайтып  келуіне
мүмкіндік юерілді. Бірақта шаруа жердің иесіне емес,  жерге  бекітілді.  Сол
жергілікті жерде тізімде тұрды. Икта  беруші  шаруаға  құл  ретінде  қарауға
тыйым салынды.
      Газан-хан тұсында шеберханаларда да құлдарды  ұстауға  тыйым  салынды.
Қолөнершілер  еңбегі  жо,ары  бағаланып  кеңінен  таралды.  Газан-хан   ақша
реформасын жүргізді. Құрып кеткен шаруашылықты кейбір бөлігіне  ғана  жүрді.
Ал кейбіреулері керісінше халықты қысып, реформаны орындамады.
      XIV ғасырдың 30 жылдары ірі беделділер  арасында  соғыс  жүрді  де  ол
мемлекеттің құлауына әкеп соқты. Оның орнына  бірнеше  ұсақ  мемлекет  пайда
болды.  Фарста  Мозаферидтер  (1333-1393),  Оңтүстік  Иранда  джеларириттер,
(1336-1411)  Бағдатта  шебанидтер  (1344-1358),  Тебризде  Хорасанның  шығыс
бөлігінде ильхан билігін 1353 жылға дейін ұстап тұрды.
      Хорасан  батыс  бөлігінде  1337  жылы  монғолдарға  қарсы  көтеріліске
мұсылмандық идеологиямен, лозунгмен  шықты.  Ол  Сабзевардағы   монғол  атты
әскерлерінің біреуі шаруаға күштеп жәбір көрестекені үшін  блоған  көтеріліс
еді.  Осыдан  барып  жасырын   қару-жарақтар   жасалып,   ұйымдасқан   түрде
қолөнершілермен  қала  кедейлері   біріге   басатды.   Көтеріліс   басышлары
Сербедалар жергілікті жердің  ұсақ феодалдары болды.  Ол  көптеген  халықтың
көзқарасын қолдады. Хараджы 1/3 бөлікке азайды. (Газан-хан тұсында 60  пайыз
болған),   бератты   таратуды   алып   тастады.   Шариғатта    көрсетілмеген
садақалардың бәрін лап тастады.  Сербедарлар  мемлекетті  1331  жылға  дейін
басқарды.
      Осындай халық көтерілістері XIV ғасырдың  ортасында  Каспий  маңындағы
облыстада, Керманда да болды. Мұндай  көтерілістің  бірі  Мазендернда   Сейд
(1350-1393) мемлекеттің құрылуымен аяқталды.
      XIV ғасырда Иран феодалдар Орта азиялық басшысы  Тимурдың  (1360-1405)
жаулар алу үшін барлық жағдайды қарастырды. 13080-1393 жж.  Иранда  Тимурдың
барлық әскері мемелкетті бірінен осң бірін басып алды.
      1383 жылы Тимудың мұндай әрекетіне  қарыс  оның  горнизоны  Исфаханның
халқы көтеріліске шықты. Алайда тағы да Тимур жеңіп, қаланы  тұтастай  жоюға
бұйрық берді.  Енді  жөндеу  жұмыстарына  70000  адамның  кесілген  бастарын
пайдаланды. Тимурдың басып алуы мен билік  жүргізуі  Иран  халқына  көптеген
қиын сынақтар  әкелді.  Ол  феодалдық  эксплуатицияны  күшейтті,  әлеуметтік
құлдырауға ұшырады.
      XV ғасырдың басында  Иран  өзінің  мемлекеттік  жеке  құрылымын  жасай
алмады. Ол Тимур державасынабір провинциясы  ғана  болды.  Тимудың  өлімінен
кейін оның ұрпақтары Ирандағы және  Орта  Азиядағы  билікке  таласып  күресе
бастады.  (1405-1409).  Антифеодалдық  халықтық  көтеріліс  Иранда  белсенді
түрде жүрде. Онда түрлі діни ағымдарға  бөлініп,  секта  басшылары  күресті.
Олар Фазуллаха Хуруфи, Мухаммед Муша-ша, Махди, Хуфейза тағы басқалар.
      1502 жылы Тебризді Исмайл басып алды да өзін Иранның шахан  шахы  етіп
жариялады. Ал Тебризді астана етті. Ал мемлекеттің діні – шиизмдік  мемлекет
болды. Сөйтіп Сефевидтер мемлкетінің  іргетасы  қаланып,  Сеферид  мемлекеті
жарияланды (1502-1536).
Әдебиеттер:
   1. История средних веков. Т,1.М., 1997.
   2. История средних веков. Т,1.М., 2000.
   3. История средних веков: Европа и Азия. Минск. 2000.
   4. История стран Азии и Африки в средние века. М.1968.
   5.Т.Тортаев Орта ғасырлар тарихы. Алматы.1999.
      6. В.А.Федосик, А.А. Прохоров,  И.О.  Евтухов.  Материалы  по  истории
древнего мира средних веков. Минск. 2004


    7-лекция Арабтар
1. VIІғ Арабия әлеуметтік-экономикалық дамуы.
2. Араб халифаты. Омеялар. Аббасилер
3. Мамлюктар мемлекеті.
Ежелгі араб феодалдық мемлекетінің құрылуы
      Арабия түбегінің жер көлемі - 3 млн шаршы шақырым. Жерінің  көбін  құм
басып жатыр.  Тек  орталық  бөлігі  мен  Йемен  жері  шаруашылыққа  колайлы.
Ежелден Арабия түбегін арабтар қоныстанып  келді.  Халқы  егіншілікпен  және
мал бағумен айналысады. Суармалы егін  шаруашылығы  басым.  Құнарлы  көкорай
жерде  бау-бақша-,  жеміс-жидек  өсіріледі.Отырықшылықпен   қатар,   арабтар
көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданды. Қалаларда колөнер мен  сауда  дамыды.
Ең ірі калалары - Неджран, Мекке, Таиф т.б. сауда орталықтарына айналды.
      Біздің заманымыздың III ғасырында Арабия  түбегінде  Лахмид  патшалығы
өмір сүрді. Лахмид әулетінің билеушілері тұсында бұл  патшалық  дамыған  ірі
мемлекетке айналды. Лахмид патшалығының күшейген кезі  -  IV  ғасырдың  аяғы
мен V ғасырдың басы.  Бұл  патшалық  VII  ғасырдың  басына  дейін  Сасанилік
Иранға тәуелді болды.
      Арабияда өндіргіш күштердің өсуі, феодалдық шаруашылықтың дамуы, мүлік
теңсіздігінің тереңдеуі, сондай-ақ, жаңа жерлерді жаулап  алу  ірі  мемлекет
кұруға негіз болды. Арабтарды біріктіру  идеясын  уағыздау  кең  етек  алды.
Ислам идеясын таратушы Мұхаммед пайғамбар (570-632) Меккеде  туып-өскен.  Ол
өзін Алланың жердегі елшісі  деп  жариялап,  арабтарды  ислам  дініне  енуге
уағыздады.
      Мұхаммед пайғамбардың діни  уағыздарына  қарсы  болған  Меккеқаласының
билеушілері қасиетті Қағбаны басып алып, Пайғамбардың қаладан  кетуін  талап
етті. Меккеқаласында  өзіне  қолдау  таппағаннан  кейін  Мұхаммед  пайғамбар
Арабияның екінші қаласы Ясрибке  (қазіргі  Медине)  барып  паналауға  мәжбүр
болады. Сол  жерде  Медине  халқынан  қолдау  алып,  Меккеге  қарсы  жорыққа
дайындалады. Осы жорықта  жеңіске  жеткен  Мұхаммед  Меккені  ислам  дінінің
орталығы деп жариялайды. Қағба әрбір мұсылман жылына  бір  рет  барып,  Алла
алдында өз парызын өтеуге тиісті қасиетті орынға айналады.
VII - IX ғасырларда арабтардың жаулап алуы
      Жер мемлекеттік меншік саналып, Аллаға адал қызмет атқарған  адамдарға
беріліп отырды. Жер алғаны үшін оның иесі «үшір»  салығын  төлеуге  міндетті
еді. Малшылар да белгілі мөлшерде салық төлеп отырды. Мұхаммед  пайғамбардың
билігімен  өз  мемлекетіне  адал  қызмет  атқарғандарға  берілген  жер  икта
(бөлік) деп аталды.  Мұхаммед  Арабия  түбегін  түгелдей  бағындырып,  Ислам
мемлекетін  Құрды.  Пайғамбар  өлгеннен  кейін  оның   ізбасарларына   халиф
(пайғамбар ісін жалғастырушы, жолын қуушы деген  мағынаны  білдіреді)  деген
атақ  берілді.  Сөйтіп  Араб  халифаты   деген   ірі   мемлекетті   Мұхаммед
пайғамбардың серіктері Әбу Бәкір,  Омар,  Осман,  Әли  т.б.  басқарды.  Араб
халифаты Иран, Сирия, Иордан, Армения, Египет, Вавилон  жерлерін,  648  жылы
Солтүстік  Африкадағы  Ливияны,  711-18  жылдары  Гибралтар  бұғазы   арқылы
Пиреней түбегіндегі Испанияны  жаулап  алып,  Франция  жеріне  дейін  жетті.
Шығыста Араб халифаты Орта Азия жерін жаулап, Мерв (Мары) қаласы  халифаттың
орталығына айналды. Сөйтіп Үндістаннан Атлант мұхиты жағалауына дейінгі  жер
Араб  халифаты  мемлекетіне  бағындырылды.  Араб   халифаты   жаулап   алған
жеріндегі барлық халықтарға ислам дінін таратты.
Араб халифатының саяси басқару жүйесі
      Барлық жаулап алынған жер мемлекеттік меншікке  айналдырылды.  661-750
жылдары  билік  басына  Омейя  әулеті  келді.  Омейя  халифатының  жері  бес
жергілікті басқару аймағына бөлінді. Бірінші аймағына -  Иран,  Ирак,  Шығыс
Арабия, Хорасан және Орта  Азия  жері;  екінші  аймағына  -  Хиджаз,  Йемен,
Орталық Арабия; үшінші аймағына  -  Армения  мен  Әзірбайжан,  Кіші  Азияның
шығыс бөлігі; төртінші аймағына - Египет, Ливия, Триполи;  бесінші  аймағына
Батыс Африка және Испания кірді. Әрбір аймақты басқаруға  халифтың  үкімімен
әмір тағайындалды. Әрбір әмірдің екі орынбасары  болды.  Бірінші  орынбасары
әмірлікте салық және  қаржы  мәселесімен,  екіншісі  дін  ісімен  айналысты.
Халифатқа қарамағындағы аймақты басқарып  тұру  үшін  өте  көп  әскер  керек
болды. Бүкіл халифаттағы әскердің басшысы халифтың өзі болып,  бас  қолбасшы
рөлін атқарды. Әрбір әмірлікте жергілікті әскери басқару жүйесі  жүргізілді.
Әскер бастығы дәрежесі жағынан аймақтағы екінші адам  болып  саналды.  Омейя
әулетінің негізгі әлеуметтік тірегі арабтың феодалданған ақсүйектері болды.
      Омейя әулеті билік құрған  Араб  халифатында  қоғамдық  мекемелер  мен
мешіттер салуға көп көңіл бөлінді. Сауда және  қолөнер  айтарлықтай  дамыды.
Сауда айналымына алтын динар мен күміс дирхем енгізілді.
      Омейя  әулеті  басқарған  Араб  халифаты  орта  ғасырлардағы  ең   ірі
мемлекеттердің бірі болды. Бірақ ұзақ жылға созылған ішкі  бақталастық  Араб
халифатын әлсіретті. 750 жылы Әбу Мүслім бастаған  көтерілістің  нәтижесінде
Омейя әулеті билік басынан қуылып, оның орнына Аббас әулеті келді.  Мұхаммед
пайғамбардың немере ағасы Аббастан  тарадық  дейтін  араб  халифтары  әулеті
үстемдік құрған алғашқы жүз жылда  халифаттағы  феодалдық  қатынас  күшейіп,
сауда өрістеді. Аббасилік  халифат  әсіресе  һарун  ар-Рашид  (768-809)  пен
Мамун  (813-833)  тұсында  кемеліне  келді.  Халифат  Азия,  Африка,  Еуропа
құрлықтарын  қамтыған   әлемдік   державаға   айналды.   Бұл   құрлықтардағы
халықтардың өздеріне тән тарихи, мәдени, діни ерекшеліктері болды.  Олар  әр
түрлі тілде сөйлеп, өз  салт-дәстүрлерін  ұстанды.  Бұл  сияқты  ала-құлалық
түбінде  әлемдік  державаның  күйреуіне  әкеліп  соғатын.  Мұндай  тағдырдан
Халифат та қашып құтыла алмады. VIII-X ғасырларда Халифат  бірнеше  тәуелсіз
мемлекеттерге ыдырап кетті. Олардың ішіндегі ірілері Бағдад  халифаты  (750-
1258),  Фатимилер  халифаты   (909-1071),   Кордова   халифаты   (756-1031),
Саманилер мемлекеті (875-999) т. б. болды.
1258 ж. Шыңғысханның немересі Хулагу хан басқарған  монғол  әскері  Бағдадты
басып алды.  Аббас  әулетінің  соңғы  халифі  Мустасим  өлтірілді  де,  Араб
халифаты мемлекет ретінде жойылды.
Араб халифаты — халифалар  басқарған  араб-мұсылман  мемлекеттерінің  Еуропа
елдеріндегі атауы. Мұхаммед пайғамбар Батыс Арабияда құрған мұсылман  қауымы
(Умма) Араб халифатының ең алғашқы түп негізі болды.  632  -  56  жылдардағы
халифаттың астанасы  -Медине  қаласы  Араб  жорықтарының  бірінші  кезеңінде
халифаттың құрамына Ирак, Иран түгел дерлік, Кавказ сыртының  басым  бөлігі,
Сирия, Палестина, Египет кірді,  ал  екінші  кезеңінде  оған  Солт.  Африка,
Пиреней түбегінің көп бөлігі, Орта Азия, Табарстан, Джурджан (Горган),  Синд
қосылды.  Халифат  тұсында   ислам   дінінде   сунниттер   мен   шииттердің,
хариджиттердің алғашқы діни-саяси  ағымдары  және  түрлі  халифаттар  (Омейя
әулеті халифаты (929 — 1031), Аббас әулеті  халифаты  (750),  Фатима  әулеті
халифаты (909 — 1171), Кордова халифаты), Сасани, Тулуни, Әли әулеті,  Тахир
әулеті, Самани әулеті т.б. билеген мемл-тер мен жергілікті әмірліктер  пайда
болды. 1258 ж. Хулагу хан бастаған монғол  әскерлері  Бағдадты  алып,  Аббас
әулетінен шыққан соңғы  халиф  Мұстасимді  өлтіргеннен  кейін  А.  х.  мемл.
ретінде жойылды.  Халифат–  халифтар  басқарған,  құқықтық  жүйесі  исламның
сүнниттік тармағына негізделген  мемлекеттердің  жалпы  атауы.  Алғаш  Батыс
Арабияда  632  –  56  жылы  Мұхаммед  Пайғамбардың  басшылығымен   құрылған.
Қазақстаннан халифат құрамына кейбір  оңтүстік  аймақтар  (Фараб,  Испиджаб,
Яссы,  —  халифалар  басқарған  ортағасырлық  араб  мемлекеттері.   Мұсылман
теократиясына  негізделді.  Халифаттың  түпкі  негізі  7  ғасырларда   Батыс
Арабияда Мұхаммед пайғамбар (ғ.с.) құрған  мұсылман  қауымы  —  умма  болды.
Арабтардың жаулап алулары нәтижесінде халифат Арабия түбегін, Иран,  Иракты,
Орталық  Азия  мен  Кавказдың  көпшілік  бөлігін,Сирия,  Палестина,  Египет,
Солтүстік Африка, Пиреней түбегінің басым бөлігін,  Синдті  қамтыған  орасан
зор  мемлекетке  айналды  (қ.  Араб  халифаты  Арабтардың   Орталық   Азияға
жорықтары). Омейя әулеті (661 — 750) мен Аббас әулеті (750 —  1258)  кезінде
халифат құл иеленушілік және патриархалдық  тәртіптер  сақталған,  феодалдық
қатынастар басым  дамыған  мемлекет  болды.  7  —  10  ғасырларда  халифатта
дүниежүзілік мәдениеттің дамуында маңызы зор  болған  жарқын  да  сан  алуан
мәдениет  қалыптасты  (қ.Араб  мәдениеті).   9   ғасырда   құрамына   кірген
мемлекеттердің  экономикасының  дамуының  әркелкілігі,  аймақтар  арасындағы
шаруашылық   байланыстардың   әлсіздігі,   жер-жердегі    халифатқа    қарсы
көтерілістер, билеушілердің өзара тақ таласы мемлекеттің  ыдырауын  және  іс
жүзінде дербес ұлттардың құрылуын тездетті. 10 ғасырдың 1-жартысынан  бастап
Фатима  әулетінің  (909  —  1171),  Испанияда  Омейялар  (929  —  1031)  мен
Аббастардың Халифаттары өмір сүрді. Фатима  әулеті  халифтері  өз  қолдарына
діни, зайырлы биліктерді қатар шоғырландырды.  Аббас  әулеті  халифтары  945
жылы Бағдадты Буилер жаулап алғаннан кейін зайырлық биліктен  айрылды.  1055
жылы Бағдадтағы Буилер билігін салжұқтар алмастырды.  Салжұқтардың  біртұтас
мемлекеті ыдырағаннан кейін (1118) Аббас әулеті  Тигр  мен  Евфрат  алабында
жаңа Халифат құрды.  1258  жылы  Бағдадты  моңғолдар  басып  алғаннан  кейін
Халифат мемлекет ретінде өмір сүруін тоқтатты.  Алайда  Египетті  1517  жылы
түріктер  жаулап  алғанға  дейін  Аббас  әулеті  халифтері   Каирде   тұрып,
өздерінің діни беделімен  жергілікті  сұлтандарды  және  басқа  да  мұсылман
елдерінің билеушілеріне ықпал етті, оларға қаржы жағынан  көмектесті.  Кейін
түрік сұлтандары өздерін халифтер  деп  атай  бастады.  Олар  мұны  Египетті
жаулап алғаннан кейін Аббас әулетінің соңғы өкілінен мұраға  алғандықтарымен
түсіндірді. Түрік Халифатын 1924 жылы наурызда республикаТүркия жойды.
Әдебиеттер:
   1. История средних веков. Т,1.М., 1997.
   2. История средних веков. Т,1.М., 2000.
   3. История средних веков: Европа и Азия. Минск. 2000.
   4. История стран Азии и Африки в средние века. М.1968.
   5.Т.Тортаев Орта ғасырлар тарихы. Алматы.1999.
      6. В.А.Федосик, А.А. Прохоров,  И.О.  Евтухов.  Материалы  по  истории
древнего мира средних веков. Минск. 2004

8-лекция. Үндістан.
1.Дели сұлтанаты.
2. Акбардың реформалары
3. Европалықтардың Үндістанға келе бастауы.
      Ислам Үндістанды тұтастай бағындыра да алмады, бүкіл елдің  және  оның
мәдениетінің дамуы жолындағы бетбұрыс кезеңі де  бола  алмады.  Сол  себепті
үнді-ислам  өнерінің  кезеңі  мұсылман  халықтары   мәдениетінің   тарихында
кездейсоқ құбылыс болып қалғаны  сияқты  Үндістан  үшін  де  ол  кезең  үнді
мәдениеті дамуының тарихындағы негізгі емес, жай ғана қатардағы  бір  тарауы
іспетті болды. Бірақ кейде кездесіп қалатыны сияқты оған  мән  бермей  қоюға
да, тіпті бұл кезеңді Үндістан мәдениеті мен өнері тарихынан мүлдем  шығарып
тастауға  да  болмайды.  Тұтас  алғанда  ерте  ислам  кезеңі,  оған  өкшелес
Моғолдар  кезеңі  сияқты  үнді  тарихының  біртұтас  құрамды  бөлегі   болып
табылады және де  ол  тарихтың  біздің  заманымызға  дейінгі  дамуына  ықпал
жасағаны жақсы мәлім. Қалай болған күнде  де  өнер  саласында  үнді-исламдық
өзара  ықпал  өз  жемістерін  берді.  Бұл  кездегі  елеулі  сәулет  өнерінің
жетістіктерімен және осы  кезеңнің  ерекшелігі  болып  саналатын  қолөнердің
өркендеп гүлденуі тамсанта таң қалдырып, ғажайып шеберлігіне тәнті етеді.
Махмұд Ғазнауи ықпалы
      Үнді мәдениетіне ислам жаулап алушыларының  алғашқы  қуатты  соққылары
мүлде теріс  әсерін  тигізді,  Махмұд  Газневи  сұлтан  (998—1030)  бастаған
жаулап  алушылар  жасағы  өздерінің  ауғандық   астанасы   Кабулдан   шығып,
Солтүстік Үндістанға басып кірді және Деканға дейін жетіп,  үңділік  көркем-
өнер ескерткіштерін құртып жіберді. Дінге  ессіз  берілген  ол  жолындағының
бәрін жайпап,  «дінсіздердің»  көптеген  қасиетті  жерлерін  —  ортағасырлық
ғаламат діни құрылыстарын құртып жіберді, түгін қалдырмай тонап  алды,  үнді
халқының аман қалдырылған бөлегін (негізінен қолөнерші шеберлер, сол  сияқты
бишілер мен музыканттар) өзінің  ауғандық  отанына  құлдыққа  айдап  әкетіп,
өздеріне басыбайлы жұмыс істеуге мәжбүр етті.
      XI ғасыр басындағы бұл тонаушылық пен талқандаулар, жаулап алушылардың
шектен тыс қаталдықтары тірі  қалған  үнділіктердің  жазып  қалдырып  кеткен
жазбаларынан  ғана  емес,   мұсылман   жылнамаларының   көптеген   авторлары
хабарларынан, ең алдымен,  әйгілі  әл-Бируни  жазбаларынан  да  мәлім  болып
отыр. Ол Махмұд жорықтарын және оның Тханесардағы, Матхурдағы,  Канаудждағы,
Гвалиордағы,  Катьанджардағы  храмдарды  және  Сомнатхпурдағы  сол   кездегі
қасиетті орын есептелінетін Сурья храмын тас-талқан етіп,  қиратқаны  туралы
егжей-тегжейлі жазып қалдырған.  Газневилерден  кейін  мұра  ретінде  өкімет
тізгінін қолға алған Грудтер әулетінің билігі кезінде (XII ғасыр)  Солтүстік
Үндістан   мен   Деканның   едәуір   бөлегі   жаулап   алынды,   тек    үнді
субконтинентінің қиыр шығысы мен оңтүстігі ғана аман қалды.  Ол  тұстағы  ел
билеген  үнділік  әулеттер  бытыратылып  жіберілді.  Олар  әскери   кастаның
дәстүрлік ғұрыптарына сүйене отырып, дәл сол кез үшін күлкілі  болып  шыққан
билік жолындағы «рыцарьлық» өзара қырғын соғыстар жүргізумен болды.
      Ал мұның өзі, әрине, қандай да  болсын  біріккен  қарсылықты  қиындата
түсті және берекесі қашқан, соғысқа құлықсыз үнділік дұшпандары сан  жағынан
әлдеқайда басым болуына  қарамастан  мұсылман  жаулап  алушыларының  жеңіске
жетуіне көмектесіп отырды. Мұхаммад Гури 1178  жылы  Ненджабты  жаулап  алды
және Дели түбіндегі шешуші ұрыста өзіне әлі де  қарсылық  көрсетумен  болған
үнді  билеушілерін  қирата  жеңді.  Мұхаммад   жаулап   алғанмен   астанасын
Үндістанға көшіргісі келмеді. Ол бұл жерге әкім етіп өзінің түрік құлы Кутб-
уддин Айбекті отырғызды.
Кутб-уддин Айбек
      Ал  бұл  батыл  қолбасшы  мұсылман  өктемдігін  Ганга  жазықтығына  да
орнатты, Бихар мен Бенгалияны жаулап алды, сәйтіп  өзінің  бұрынғы  қожайыны
қайтыс болған соң, дербес билеуші алғашқы  үнді  сұлтаны  (1206—1210)  болып
алды.  Ол  Мамелюктар  (құлдар)  әулеті  дегеннің  негізін  қалаушы   болды.
Үндістанның  XIII—XIV  ғасырдағы  мұсылман   әулеттері   жиі-жиі   ауысуымен
ерекшеленген кезеңі сахнаға кейде  жігерлі  қолбасшыларды,  ал  кейде  рақат
өмірді,  қолбостықты,  махаббат  қызықтарын  ғана  күйттеген  азғын   билеп-
төстеушілерді  шығарған  дөрекі  соғыс  күшінің  дәуірі  болған   еді.   Бұл
билеушілерді  қашан  да  өздеріне  жақын  жүрген  жауласушы  құлдары,  сарай
маңындағы адамдары мен әскербасылары тақтан түсіріп  тастап  отырды.  Күшпен
бағындырылған халық шектен тыс  зорлық-зомбылықты  бастан  кешірумен  болды,
бірақ  әлгі  әкімдер   өздерінің   әскери-бағындырушы   аппаратымен   шалғай
тұрғандықтан,  олардың  халық  тұрмысына,  халықтың  қоғамдық  және   мәдени
өміріне  араласы  тіпті  де  аңғарылмайтын.  Бұл  мұсылман   келімсектерінің
үзіліссіз ішкі күрестері белгілі бір дәрежеде  көне  үнді  мәдениетінің  бір
қалыпта  тұмшаланып  сақталып  қалуына  көмектесті.   Әрине,   бұл   сырттай
қарағанда ғана еді, алайда 1212 жылдан 1328 жылға дейінгі аралықта  мұсылман
билігі Үндістанға түгел дерлік, сол сияқты оның Мадураиға  дейінгі  оңтүстік
бөлегіне де орнығып болды.
      Билік үшін күрес жаулап алушылардың алғашқы кездегі ислам діні  арқылы
нығайтылған  бірлігін  әлсірете  берді.  Ұсақ  және   ірі-ірі   көтерілістер
жекелеген  облыстардың  орталық  өкіметтен  азат  болып,   дербес   мұсылман
князьдерінің құрылуына әкеп соқтырды.  Мәселен,  1337  және  1347  жыл-  дар
аралығындағы мұсылман  билігінің  тұсында-ақ  Бенгалия  мен  Декан,  осындай
дербестікке ие болды. Самарқаннан шыққан Темір 1398  жылы  Үндістанға  баса-
көктей  кіріп  Делиді  жаулап  алды,  тонады;  орталық   өкіметтің   уақытша
әлсіреуін  пайдаланған  басқа  провинциялар  да  мемлекеттік  одақтан  шығып
кетті: XV ғасыр мен XVI  ғасырдың  басында  Үндістан  ішінде  Кашмир,  Синд,
Дели, Джаунпур, Бенгалия, Мальва, Гуджарат,  сондай-ақ  Солтүстік  Декандағы
Бахманидтер мемлекеті сияқты өзара ұдайы жауласып  өткен,  көптеген  дербес,
ұсақ мұсылман мемлекеттері құрылды. Олардың өзара күресін және  басқа  саяси
жағдайларды  пайдаланған  кейбір   бұрынғы   үнді   мемлекеттері   өздерінің
дербестігін сақтап қалды,  ал  кей  реттерде  дербестіктерін  қайтарып  алып
отырды. Мәселен  Орталық  және  Тел-ка-Мандир.  Жартасқа  жасалған  джайндық
мүсіндер.  Солтүстік-Батыс  Үндістанда  Раджпуттар   мемлекеттерінің   үлкен
федерациясы өмір сүрді; жолы қиын Ориссаның шалғай  облыстары  ақыр  соңында
мұсылман әкімдері билеген көрші  Бенгалия  бағындырып  алғанға  дейін  біраз
уақыт  бойына  тәуелсіздікте  болды;  оңтүстіктегі  Чолдар   мен   Паңдьялар
әулеттерінің  мемлекеттері  иеленген  үнді  мемлекеттері   мен   Тунгабхадра
өзеніндегіХампи басты қаласы болып табылатын  Виджаянагар  мемлекеті  де  өз
дербестіктерін сақтап қалды. Негізінен алғанда  Раджпуттар  мен  Виджаянагар
мемлекетінің   арқасында   ислам   басқыншылы-   ғынан    өзіндік    негізгі
ерекшеліктерін аман алып қалған көне үнді мәдениеті сақталып қалды.
      Алайда, тіпті, мұсылман өкіметі бақылауында болған  үнді  облыстарының
өзінде де  мұсылмандар  өмірінің  саяси,  қоғамдық,  мәдени-діни  формаларын
күшпен енгізу арқылы да үнді мәдениетін біржолата жойып  жіберу  ешқашан  да
мүмкін  болмағанын  атап  айта  кеткен  жөн.  Үндістанның  қиыр   солтүстік-
батысындағы, қазіргі кез- де Пакистанға қарайтын жекелеген аудандары  туралы
ғана бұлай деуге болмайды. V Тек қана өкімет басына келген моғолдар  бірнеше
рет әрекет жасаған  соң  барып  XVI  ғасырдың  екінші  жартысында  Солтүстік
Үндістан мен  Декан  аудандарын  орталық  өкіметтің  бақылауына  бағындырып,
біртұтас үнді-мұсылман мемлекетін құра алды.  Бахманидтер  мемлекеті  Бграр,
Бидар, Биджапур және  Голконду  сияқты  жекелеген  мемлекеттерге  бөлектеніп
кеткен Декан ғана Моғолдар өкіметіне күшті  қарсылық  көрсетті.  Ерте  ислам
кезеңінде — Моғолдар өкіметінің Акбар тұсында  нығайып  күшейгеніне  дейінгі
уақытта — жоғарыда айтылғандай,  индуистік  және  джайндық  сәулет  өнерінің
көптеген ескерткіштері талқандалды, мүсіндер құрып кетті немесе  айуандықпен
бүлдірілді, құдайлардың бастары  жұлынып  тасталды  немесе  танымастай  етіп
бүлдіріп  қиратылды.  Алайда,  жаулап  алушылар  қолымен   жасалған   мұндай
бүліншіліктер ақыр соңында олардың сол бүлінген құрылыстардың жарамды  деген
қалдықтарын  өз  өнері  мен  құрылыстары  үшін  пайдалануын   мәжбүр   етті.
Құрылыстардың  тұтас  жұрнақтары,  ең  алдымен,  бағандар  (колонналар)  мен
мүсіндік  әшекейлер  жаңадан  салына   бастаған   мұсылмандық   құрылыстарға
көшіріліп  әкелінді.  Бұдан  келіп  туатын  ой:  осылайша  «ақиқат»   діннің
«дінсіздерді»  жеңгендігі  айқын  дәлелденетін  болғандықтан,  мұндай,   іс-
әрекеттің  өзін  діншіл  мұхаммедшілер  мақтан  тұтқан  секілді.  Бихар  мен
Бенгалиядағы  будда  храмдары  да  осындай  талқандаушы   діни   фанатизмнің
табанына тапталды, ал Үндістандағы  ең  соңғы  будда  әулеті  болған  Палдар
кезеңіндегі көптеген  құрылыстардан  ештеңе  де  қалған  жоқ  деуге  болады.
Қазіргі музейлерде сол дәуірдегі өнер үлгілері  ретінде  қойылған  заттар  —
сол кездің шағын елді мекендерінде сақталып қалған  жекелеген  тас  мүсіндер
ғана.  Буддалық  монахтар  ерекше  қуғындалып,  олардың   көпшілігі   құрбан
болғанға ұқсайды.
Алайда, олардың қайсыбіреулері, сол сияқты дінге сенетін  буддалықтар  көрші
елдерге  қашып  құтылған.  Мәселен,  буддаллық  қашқындардың  үлкен  топтары
Бенгалиядан  шығысқа  қарай  шекаралық  облыстарға  және  көршілес   Бирмаға
ағылды. Қашқындардың басым көпшілігі қарлы шекара арқылы солтүстікке,  Непал
мен Тибетке бет алды. Сөйтіп, осы  кезден  бастап  Палдар  кезеңіндегі  үнді
мәдениетінің бұл елдердегі жергілікті өнерге  деген  күшті  әсері  басталды.
Көп  ретте  азғындаған  және  негізінен  әскери-саяси  өкімет  мәселелерімен
айналысқан  ерте  ислам  әкімдері  билеп-төстеген  кезеңlе   көптеген   діни
ғимараттар — бірінші кезекте мешіттер мен  мұнаралар,  медреселер  (исламдық
діни оқу орындары), көбінесе аумақты да керемет көрікті ескерткіш  бейіттер,
елдің әкімдері мен белгілі адамдарының мавзолейлері салынды.  Ал  мұның  өзі
Үндістан  жеріндегі  жаңа  құбылыс  еді  және  оның  ескі  үнді  ғұрыптарына
ешқандай да қатысы болмайтын.
      Алайда, бұл кезде тұтас қалалар да пайда болып жатты. Ертеде  салынған
бекіністері, сарайлары немесе қорғандары  және  тұрғын  үйлері  мен  базарлы
көшелері caп түзеп, тұтастай аман сақталған қалалар Үндістан  тарихының  дәл
осы  кезеңіне  жатады.  Көлемі  мен  маңыздылығы   жөнінен   бірінші   болып
есептелетін  мұсылмандық  сәулет  комплексі  Делиде  сақталған.  Ол  —  XIII
гасырдың басына жататын, осында  салынып,  күні  бүгінге  дейін  Делидің  ең
назар аударарлық орны  болып  есептелетін  биік  күмбез  —  Кутб-Минар  алып
мұнарасы. Бұл Кутб-уд-дин Айбектің тұсында салына бастап, Илтутмыш  тұсында,
шамамен 1230 жылы аяқталған.  Делидің  бұл  комплекстен  басқа  ғимараттары:
Кутб-уд-дин Айбектің үлкен мешіті, Ала-уд-дин Хильджапың мазары  (1215)  мен
медресесі, сол  сияқты  Илтутмыштың  мавзолейі  (1235).  Кутб-Минар  өзіндік
ерекшеліктерге бай және мейлінше  әсем-ақ.  Оның  табанының  диаметрі  —  16
метр; 1794  жылы  биіктігі  70  метр  еді.  Кейініректе,  бүлінген  жерлерін
қалпына келтірген соң тағы да бірнеше метрге биіктеді.
      Ілгері қарай шығыңқы кернеулі мұнараны қоршап тұрған төрт  балкон  оны
бірнеше қатарға бөлшектеп тұр, ең төменгі балкон шамамен 33 метр  биіктікте,
екінші  —  49,  үшіншісі  —  63,  ең  соңғы  төртіншісі  71  метр  биіктікте
орналасқан. Сөйтіп, жоғары көтерілген сайын  оның  қабаттарының  биіктігіде,
диаметрі де біртіндеп  кішірейе  түсіп  отырады.  Мұнараның  тік  тұрқы  ою-
өрнекті  жиырма  төрт  шығыңқы  кернеумен  бөлектенген.  Олардың   біреулері
қырланып, шаршыланып келсе, екінші біреулері дөңгелек болып келеді.  Төменгі
қабатында бұлар араласып отырады да, екінші қабатында түгелдей дөңгелек,  ал
үшінші қабатында кілең тікбұрышты. Жоғарғы  қабатта  мұндай  шығыңқы  кернеу
жоқ. Мұнара қызыл құмтастан салынған. Үшінші қабатының үстінде ақ  мәрмәрдан
жасалған жолақ бар. Бұл  екі  түрлі  құрылыс  материалының  екеуі  де  ислам
кезеңіне тән нышанды айғақтайды және бұл Ұлы Моғолдар  кезеңіндегі  көптеген
сәулет комплекстерінде кездеседі. Кутб-Минарды көрген  алғашқы  европалықтар
оның әсемдігін Флоренциядағы әйгілі Джотта  кампаниласына  теңестірген.  Ол,
әрине, бұдан 10 метр биік, бірақ көрші тұрған аумақты  кафедралық  со-бордың
қалқасында, биіктігі көкке шаншылған құдіреті тұрғысынан мына  оқшау  тұрған
Кутб- Минардай әсер қалдырмайды. Ислам сәулетінде бұдан  биігірек  бір  ғана
мұнара бар, ол — Каирдағы Хасан мешітінің мұнарасы.
Үндістандағы Ұлы Моғолдар әулеті — Делиді басып алған  және  тонаған  жаулап
алушы ретінде жоғарыда аталып өткен самарқандтық әмірші Темірден  басталады.
Бабыр 1526 жылы Лоди әулетінен шыққан соңғы әкімді жеңіп,  Дели  мен  Аграны
жаулап алады. Оның ұлы Хумаюн әкесі жаулап алған Үндістан  облыстарын  ұстап
тұрарлықтай   күшті   болып    шықпайды;    бастапқы    (1530—1540)    соғыс
жетістіктерінен кейін ол Шер-шаһтан жеңіледі де, өз семьясымен  Парсы  еліне
қашуға мәжбүр болады. Парсы патшасының  көмегімен  көп  жыл  өткеннен  кейін
Дели мен Аграны қайыра жаулап алып, Моғолдар әулетінің өкіметін  (1555—1566)
қалпына келтіреді. Хумаюн кешікпей  қайтыс  болады  да,  кезінде  парсыларға
бірге қашқан ұлы Акбар Үндістандағы Моғолдар әулетінің өкіметін  нығайтушыға
айналады.  Ол  билеген  жылдарда  Үндістан  өнері   тарихында   жаңа   кезең
басталады, бұл кезең ерте ислам кезеңіндегіге қарағанда көп  жағдайда  өзіне
тән бірқатар ерекшеліктерге  иелік  еткен.  Акбар  өзінің  әкесі  мен  атасы
сияқты өнер қамқоршысы ғана болып қойған  жоқ,  ол  сонымен  бірге  аса  зор
ұйымдастырушылық қабілеттерімен көзге түскен және бір жақты діни фанатик  те
еместі. Ол өзіне бағынышты индуистермен де  тіл  таба  білді.  Оның  тікелей
мұрагерлері  де  осылай  жасады,   шешелері   князьдік   Раджпуттар   тұқымы
ұрпақтарымен некелескендіктен де олардың нағашы жұрты сол  үнді  елі  болды.
Олардың сарайлары маңына  көптеген  үнділік  суретшілер  жұмысқа  орналасты.
Сондықтан  да  моғолдар  билеген  кезеңге  әдетте  патшалық,  құрған   үймен
байланысты болатын бір жақты  мұсылмандық  артықшылықтар  тән  еместін.  Бұл
кезеңдегі қандай да болмасын көркемдік бастамаларға тек үнділік не  мұсылман
суретшілері ғана емес,  алыс  елдерден  келген  жатжұрттықтар  да,  солардың
ішінде жекелеген европалықтар да  қатысып  отырған.  Бұл  Делиде,  Агра  мен
Лахорда, сол сияқты  Үндістанның  басқа  да  қалаларында  көптеген  аса  ірі
сәулет ескерткіштері жасалған жарқын дәуір болды. Бұл кезеңде сонымен  бірге
«моғол миниатюрасы» деген атқа ие  болған  миниатюра  барынша  дамыды.  Үнді
тарихының   шыны   саналып,   Маурьялар   мен   Гупттар   билеген   кезеңмен
салыстырылатын бұл кезеңді колониализм  дәуірі  алдындағы  бүкіл  Үндістанды
қамтитын бір орталыққа бағындырылған мемлекет құру  жөніндегі  соңғы  әрекет
кезеңі деп қарастырған жөн.  Акбар  өз  мемлекетін  көптеген  провинцияларға
бөлді: Кабул (қазіргі Ауғанстан), Лахор (қазіргі Пакистан,  бұл  провинцияға
Кашмир де кірді), Мультан мен Синд, Дели,  Агра,  Аудх  (Авадх),  Аллахабад,
Аджмер,  Ахмадабад,  Бихар,  Бенгалия  мен   Орисса,   Кандеш,   Берар   мен
Ахмеднагар. Бүкіл Солтүстік және Орталық Үндістан соның қол  астында  болды.
Өзіне күшпен бағындырылған басқа діндегі  халықтарды  басқарудың  қандай  да
бір ұтымды формаларын таппай бас идіру мүмкін еместігін Акбар  әп  дегеннен-
ақ  түсінді.Ұлы  Моғолдар  әулетінен  шыққан  патша  үшін  халықты  мемлекет
басқарудың қандай да болмасын демократиялық формасына қатыстыру  мәселесінің
мәнісі жоқ еді, сондықтан да Акбар өз сарайына Раджпуттар  тұқымынан  шыққан
князьдерді тартып, оларға жауапты қызметтерді беріп отырды.  Өзінен  бұрынғы
сұлтандардың «дінсіздерден» жан басына көбейтілген  салықтар  жинауы  сияқты
алалаушылық шаралардан ол, әрине, мүлде  бас  тартты.  Акбардың  діні  басқа
жұрттармен бірігуге және ынтымақтасуға ынталы  болғаны  соншалық,  ол  тіпті
синкретикалық дін тәрізді бірдеңені енгізуге де әрекеттеніп көрді, бірақ  та
индуистар мен мұсылмандар  қаншалықты  мүдделі  болғанымен,  оның  мұнысынан
ештеңе де шықпады. Өкінішке  орай,  осынау  уағдагерлік  бастамалар  сонымен
бірге Ұлы Моғолдар әулеті билігінің қалай дегенмен  шарықтау  шыңы  да  бола
білді. Акбар мұрагерлері Жаһангер (1605) мен Шаһ Жаһан  (1628)  тұсында  бұл
әулеттің саяси ықпалы да, мәдени дәрежесі де біршама кеміп кетті, бұл  арада
сарай маңындағы түрлі қастық-араздасушылық әрекеттер аз роль  атқарған  жоқ.
Ұлы Моғолдар әулетінен шыққан  төртінші  билеуші  Аурангзеб  (1628)  тұсында
исламдық пуританизм қайыра үстемдік алып, индуистерге деген өшпенділік  epic
алды. Бірақ әскери зорлық күштің кезеңі өткенді, демек Аурангзеб  канша  күш
жұмсағанымен өткенді оралту мұмкін болмай қалды. Ол  Ұлы  Моғолдардың  соңғы
әміршісі болып  шықты  да,  әскери  ірі  жеңістерге  қарамастан  мемлекеттің
көптеген ұсақ бөлшектерге бөлінуінің куәсы болды. Оның мұрагерлері  бұл  ұлы
әулеттің атын ғана сақтап қалды, ал іс жұзінде олар  отарлық  өкіметтер  мен
әредікте  біртіндеп  бас  көтеріп  келе  жатқан   Раджпуттардың   тегеурінді
тықсыруына ұшырап, бұрынғыдай кең құлаш өктемдік жасау  правосынан  айрылған
солтүстік үнділік билеушілер ғана  болатын.  Ақыр  соңында  1858  жылғы  ¥лы
көтеріліс  британ  әскерлері  күшімен  басылғаннан  кейін,  ең  соңғы  «Дели
патшасы» өз  орнын  босатып,  ағылшындарға  беруге  мәжбұр  болды.  Акбардың
Үндістан мен оны мекендеген әр түрлі халықтарды  біріктіруге  деген  әрекеті
мұсылман  өнеріне  үнділік  ықпалды  күшейтуге  әкеп  сайды.  Ақбар  билеген
кезеңдегі көптеген құрылыстар олардан  бүрынғы  дәуірдегі  ғимараттарға  тән
қаталдық пен ұстамдылықтан өзгеше, мейлінше жаңаша  стиль  туындылары  болып
келеді. Бұл жаңа стиль кей реттерде формалармен  ойнағандай  мейлінше  алуан
сырлы түрлі байлығымен, Раджпуттар тұқымынан  шыққан  билеушілер  негіздеген
үнділік сарай дәстүрлеріне барынша үндес  жұтынған  көрік,  сән-салтанатымен
ерекшеленеді.
Әдебиеттер:
   1. История средних веков. Т,1.М., 1997.
   2. История средних веков. Т,1.М., 2000.
   3. История средних веков: Европа и Азия. Минск. 2000.
   4. История стран Азии и Африки в средние века. М.1968.
   5.Т.Тортаев Орта ғасырлар тарихы. Алматы.1999.
      6. В.А.Федосик, А.А. Прохоров,  И.О.  Евтухов.  Материалы  по  истории
древнего мира средних веков. Минск. 2004

9-лекция. Ұлы Моғол империясы
1.Бабырдың Үндістанды жаулауы
2. Ұлы Моғол империясының ішкі құрылымы
      Моғол әулеті, ұлы Моғолдар әулеті –  16  –  19  ғасырларда  Үндістанды
билеген  әулет.  Негізін  салушы  –  Заһир  әд-Дин  Мұхаммед  Бабыр.   Темір
әулетінен шыққан, әкесі Омар Шейх (1456 – 95)  Әмір  Темірге  туажат,  анасы
Құтлұқ Нигар ханым Жүніс ханның үлкен қызы. Бабыр  Ферғананың  әмірі  болды.
1504  жылы  Мұхаммед  Шайбани  бастаған  Дешті  Қыпшақ  тайпалары   Бабырдан
Ферғананы тартып алды. Ол өзіне берілген жауынгерлермен  оңтүстікке  жылжып,
Кабулды иеленді. 1512 жылы Бабыр әскерлері  Самарқандты  басып  алды.  Бірақ
келесі жылы жеңіліп, кейін қайтты. Содан кейін  Бабыр  түркі  тайпалары  мен
ауғандықтарды бастап Үндістан жерін жаулауға кірісті  (1518  –  19,  1524  –
25). Ол кезде Үндістан бытыраңқы ел  болатын.  Оның  солтүстік  аймақтарында
мұсылмандар  билеген  бірнеше  мемлекеттер  өмір  сүрді.  Өзара   қырқыстағы
билеушілер Бабырға сүйенбек болып, оны  көмекке  шақырды.  Бабыр  қолы  1526
жылы  Панипат  жазығында  Ибраһим  ІІ-ні,  1527  жылы  раджпуттарды   жеңіп,
Пенджаб, Лахор, Дели, Агра жерлеріне  ие  болды.  Сөйтіп,  Бабыр  және  оның
ұрпақтары  Ауғанстанның  тең  жартысын,  Үндістанның  солтүстігін,   орталық
аймақтарын біріктіріп, ірі империя  құрды.  Олар  Моғолстаннан  шыққандықтан
Үндістанда және Еуропада ұлы  моғолдар  деген  атпен  аталды.  Моғол  әулеті
билеген кезеңде Үндістан  әлемге  әйгілі  болды.  Оның  белгілі  сұлтандары:
Бабыр (1526 – 30), Құмайын (1530 – 56), Акбар (1556 – 1605), Жаһангер  (1605
– 27), Жаһан шаһ (1627 – 58), Аурангзеб (1658 – 1707), Баһадүр шаһ  (1707  –
12), Жаһандар шаһ (1712 – 13), Фаррух Сий-Сийяр (1713 –  19),  Насыр  әд-Дин
Мұхаммед (1719 – 48), Ахмад шаһ Баһадүр (1748 – 54), Әзиз әд-Дин Аламгир  ІІ
(1754 – 59), Жәлел әд-Дин Әли Жауһар шаһ Алам (1759 – 1806), Акбар ІІ  (1806
– 37), Сираж әд-Дин Баһадүр ІІ  (1837  –  58).  18  ғасырдың  ортасында  ұлы
моғолдар  империясы  ыдырай  бастады.  Ақырғы  сұлтан  Баһадүр  ІІ  Үндістан
халқының ағылшындар үстемдігіне бағытталған көтерілісін басқарды.  Көтеріліс
басылған соң оның ұлдары  ағылшындар  қолынан  қаза  тапты,  ал  Баһадүр  ІІ
Бирмаға айдалып, сонда қайтыс болды.
      Ұлы моғолдар империясы — Үндістан аумағында өмір сүрген  ірі  мемлекет
(1526 — 1858) Дели сұлтандығы  ыдырағаннан  кейін  құрылған.  Негізін  Темір
әулетінен  шыққан  Захир  әд-Дин  Мұхаммед  Бабыр  қалады.  Бабыр  мен  оның
ұрпақтары Моғолстаннан шыққандықтан үнділіктер (оларды “мухгал” деп  атаған)
мен еуропалықтарға Ұлы Моғолдар деген атпен белгілі болды. Ұ. М. и.  барынша
ұлғайған кезінде аум. оңт-ндегі шағын князьдіктер мен  патшалықтардан  басқа
Үндістан түбегін түгелге дерлік қамтыды.
      Сұлтандық билік мұрагерлік жолмен жүзеге асырылып, сұлтандар  (шаїтар)
шексіз билікке қол жеткізді. Олар  бағындырылған  аумақтарды  өздері  қойған
билеушілер арқылы басқарды.
      Ұлы  моғолдар  империясының  құрамына   кірген   жерлер   —   субтарға
(провинцияларға) бөлінді. Субтардың билеушілері сұлтанның  вассалдары  болып
есептелді. Бабыр  ұрпақтары  ислам  дінінің  үстемдігін  қалыптастыруға  күш
салып, басқаруды  орталықтандыру  және  үнді  раджалары  мен  көпестерін  өз
жағына   тарту   жолымен   мемлекетін   күшейтуге   тырысты.   Бағындырылған
князьдіктер мен патшалықтар сұлтан қазынасына  көптеген  алым-салықтар  (жан
басы салығы — джизья, жерден түскен өнімнен заттай  салық,  қолөнершілерден,
саудадан түскен пайдаға  салынатын  ақшалай  салықтар  мен  төлемдер,  т.б.)
төлеп отырды. 16 — 17 ғ-ларда Ұ. М. и. Үндістанның қайта гүлденуіне  қолайлы
жағдай туғызды. Сауда өркендеп, қалалар гүлденді.
      Үнді архитектурасына Орт. Азиядан енген мұсылман  сәулет  өнері  үлкен
әсер етті. Тәж-Махал сияқты ғажайып сәулет ескерткіштері салынды.  Дегенмен,
17  ғ-да  Үндістанға  еур.  сауда  капиталының  ене  бастауы   (португалдар,
француздар, ағылшындар мен голландықтардың Ост-Индия компаниясы)  ішкі  және
сыртқы сауданың өсуіне әсер  етті,  сондай-ақ  жат  жерліктердің  Үндістанды
экон. жағынан  отарлай  бастауына  жол  ашты.  Жергілікті  халықтың  жағдайы
нашарлап, өсімқорлық күшейді. Өсімқорлар  шаруаларға  жоғары  пайызға  қарыз
ақша беріп, кіріптарлыққа түсірді. Тұрмыстың нашарлауы  жергілікті  халықтың
наразылығын күшейтті. Жеке аймақтарда Ұлы Моғолдар үстемдігі мен  жергілікті
шонжарларға қарсы халық көтерілістері басталды.
      17 -18 ғ. мұндай көтерілістердің ең ірілері  сикх  сектасы  жетекшілік
рөл атқарған Пенджабтағы қала кедейлері мен шаруалардың көтерілісі,  Аграның
оңт.-батысындағы  қолөнершілердің  ең  кедей  топтары   мен   “кесепатшылар”
кастасының   өкілдерін   біріктірген   джаттар   мен   сатнами    сектасының
көтерілістері,   сондай-ақ   Шиваджидің   басшылығымен   болған   моратхилер
көтерілісі (17 ғ-дың  2-жартысы)  болды.  Моратхилер  өз  мемлекетін  құрып,
Шиваджиді мемлекет басшысы етіп тағайындады. Бірақ Шиваджи қайтыс  болғаннан
кейін  Аурангзеб  шаї  моратхилердің  мемлекетіне   күйрете   соққы   берді.
Биджапур, Голконда мемлекеттерін басып алып, іс  жүзінде  бүкіл  Үндістанның
билеушісіне айналды. Алайда көтеріліске шыққан халықтар  мен  бүлік  жасаушы
вассалдарға қарсы жүргізілген үздіксіз соғыстар Ұ. М. и-н әлсірете  бастады.
1739 ж. Ираннан Надир-шах Афшар баса көктеп кіріп, Делиді  алды.  Ол  қаланы
тонап, сұлтан қазынасында сақтаулы тұрған орасан мол байлықты  өзімен  бірге
алып кетті. 1747 ж. Ауғанстан билеушісі Ахмад шаї Дуррани Ұ. М.  и-на  қарсы
жорық жасап,  Пенджабты  тартып  алды.  1720  —  40  жылдар  аралығында  Ұлы
Моғолдар Рохилкхандтағы, Бенгалия мен Декандағы биліктерінен айрылды.  Моғол
державасының әлсіреуін моратхи билеушілері пайдаланып кетті.  Олар  моғолдар
билеген аудандардан алым-салық  алып  отыруға  рұқсат  беретін  жарлыққа  ие
болды. Баладжи Баджи Рао (1740 — 61) пешва тұсында моратхилер  Делиді  басып
алып,  Пенджабқа  шабуыл  жасады.  Пенджабты  алу  моратхилерді  Ахмад   шах
Дурранимен қақтығысқа түсірді. Ауғандармен соғыста  моратхилер  талқандалып,
бірнеше дербес князьдіктерге бөлініп кетті. Ұ. М. и-ндағы тақ үшін  үздіксіз
соғыстар ағылшын және француз  Ост-Индия  компанияларына  Үндістанды  жаулап
алуға қолайлы жағдай туғызды. Әли Жауһар шах Аламның (1759 —  1806)  кезінде
ағылшындар  Делиді  басып  алғаннан  кейін  (1803)  Ұ.   М.   и.   Ост-Индия
компаниясына тәуелді болып қалды.
Әдебиеттер:
   1. История средних веков. Т,1.М., 1997.
   2. История средних веков. Т,1.М., 2000.
   3. История средних веков: Европа и Азия. Минск. 2000.
   4. История стран Азии и Африки в средние века. М.1968.
   5.Т.Тортаев Орта ғасырлар тарихы. Алматы.1999.
      6. В.А.Федосик, А.А. Прохоров,  И.О.  Евтухов.  Материалы  по  истории
древнего мира средних веков. Минск. 2004

10-лекция. Селжұқтар және Осман империясы.
1. Селжұқтар мемлекетінің құрылуы
2. Селжұқтар мемлекетінің мәдениеті
3. Осман мемлекеті.
4. Мехмед ІІ реформалары.
5. 17ғ Түркия.
      III Сәлемнің реформалары. XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында
Осман  империясы  құлаудың  аз-ақ  алдында   тұрды.   Билеуші   топтар   осы
дағдарыстан реформа арқылы шықпақ болды. Реформашыларды III Сәлімнің  сұлтан
( 1789-1807) қолдады. 1792 -1796 жылдары Сәлім  армияны  қайта  құру  туралы
үкім  шығарды.  Әскери  қызметтен  бас  тартушылардың  иеліктері  қайтарылып
алынатын   болды.   Әскери   инженерлік    училищелер    ашылды,    шетелдік
нұсқаушылардың көмегімен 23  кеме  қатарына  соғыс  флоты  құрылды.  Оқ-дәрі
зауыты, қару-жарақ қоймасы, киім және аяқ киім тігетін  фабрикалар  салынды.
Батыс  Европалық  ғылыми  трактаттар  мен  әскери  ережелер   түрік   тіліне
аударылды. III Сәлім жүргізген шаралар « жаңа жүйе» деген атқа ие болды.
Көптеген феодалдар мен мұсылман дін басылары реформаға қарсы болды,  өйткені
олар өздері пайдаланып жүрген жеңілдіктерінен айырылатынын білді.  Реформаны
ерекше  дұшпандықпен  қабылдаған  янычарлар  реформа  янычарлар  корпустарын
жояды днп түсінді. Сондықтан III Cәлімге қарсы феодалдық бүліктер  басталды.
1798  жылы  Наполеон  Бонопарт  бастаған  француз  армиясы  Египетке   келіп
түскенде,  Франциямен  соғыс  болды.  Осы  соғыстың  барысында   III   Сәлім
янычарларға бірқатар жеңіодіктер жасауға мәжбүр болды. Орыс-түрік  соғысының
барысында (1806 – 1812) III Сәлім 1807 жылы тақтан тайдырылды.  Жаңа  сұлтан
IV Мұстафа барлық реформаға тыйым салды.
      Реформаны жақтаушылар  Рущук  округінің  (Болгария)  беделі  билеушісі
Мұстафа  паша  Байрақтардың  төңірегінде  топтаса  бастады.  Оларды   «рущук
достары» деп атады. 1807 жылы Ресей мен Түркияның арасындағы  келісімге  қол
қойылғанда, III Сәлім таққа қайта отырғызу мақсатымен Байрақтар  өз  әскерін
Стамбулға қарай аттандырды. Бірақ әскерлер Стамбұлға жақындап  қалған  кезде
III Сәлім адам қолынан қаза тапты. Ал  Байрақтар  Стамбұлға  кірген  соң  IV
Мұстафаны тақтан түсіріп, оның ағасы Махмұд II (1808-1839) таққа  отырғызды.
Байрақтардың өзі  ұлы  уәзір  болып  тағайындалды.  «рущук  достар»  маңызды
мемлекеттік қызметтерді иемдеді.
      Елде  реформа  қайтадан  басталды  .  Янычарлардың  ашық  наразылығына
қарамастан,  Байрақтар  батыл  іс-қимылдар  жүргізді.   Бірақ   1808   жылғы
Стамбұлдағы  янычарлардың  бүлігі  кезінде  Байрақтар   қаза   тапты.   Оның
жақтастары өкіметтен аластатылды. Реформа жазушылардың  сәтсіздікке  ұшырауы
кездейсоқтық емес еді. Өйткені Түркияны тек  әлеуметтік  жағынан  түпкілікті
қайта құру арқылы ғана өркендетуге болатын .
Бұл Осман империясының аумағында өмір сүруге дейін ұлттық мемлекет  құрғанда
ғана жүзеге асатын-ды. Ал реформа өмірге бейімсіз Осман империясын  сақтауға
тырысты.
      «Шығыс мәселесінің» тууы. Осман империясының әлсіздігі мен  құлдырауын
пайдаланып, батысевропалық мемлекеттер  оның  ұлан-ғайыр  аумағын  иемденуге
ұмтылды.   Осман   империясының   құрамына   кіретін    аумақтардың    үлкен
стратегиялық, экономикалық және саяси маңызы болғандықтан, Англия,  Франция,
Австрия  мен  Ресей  оның  иеліктерін  жаулап  алуға  мүдделі   болды.   Осы
державалардың әрқайсысы өзінің  бәсекелестеріне  саяси  немесе  экономикалық
басымдылығын   пайдаланып,   Осман   империясының   аумағын   тартып   алуға
талаптанды. Осылай XVIII ғасырда «Шығыс мәселесі» туындады.
      «Шығыс мәселесінің» мазмұны ұлы державалардың  агрессивті  ұмтылыстары
мен ғана шектелген жоқ.  Осман  империясындағы  езілген  халықтардың  ұлттық
тәуелсіздігі мен тәуелсіз мемлекет құру үшін күресі  оның  маңызды  құрамдас
бөлігі болды.
Езілген халықтардың ұлт-  азаттық  қозғалыстарына  қарсы  сұлтан  үкіметінің
күресін Англия мен Франция қолдады. Осман империясының аумағын  басып  алуға
ұмтыла  отырып,  жылдан  жылға   әлсіреген   империяны   тұтастай   өздеріне
бағындыруға ұмтылды.
Ресей керісінше, езілген  халықтардың  түрік  шапқыншылығының  қарсы  күресі
желеу, Балқан түбегіне  орнығып,  Қара  теңіздегі  бұғаздарды  жаулап  алуға
ұмтылды.  Осман  империясы  әсіресе  сыртқы  саясатта  өзінің  пәрменділігін
жоғалтқан кезде, XVIII ғасырдың екінші жартысында
      «Шығыс мәселесі»  асқындай  түсті.  Мұның  жарқын  көрінісі  1768-1774
жылдары орыс-түрік  соғысында  Осман  империясының  жеңілуі  болып  табыады.
Соғыстың аяқталуы туралы жасалған Күшік-Қайнар бітімі  (1774  жылы)  Ресейге
Қара  теңіздегі  кеме  қатынасы  мен  орыскөпестеріне  сауда   жеңілдіктерін
пайдалануға  мүмкіндік  берді.  Қырым   Осман   империясына   тәуелсіз   деп
жарияланды. Ресей Молдаван және Валахия билеушілерінің  үстінен,  Түркиядағы
православиелік шіркеуге қамқорлық жасауға құқық алды.
II  Екатерина  «османдық  мұрагерлікті»   бөлісу   және   Еуропа   аумағынан
түріктерді  түгелдей  қуу  мәселесін  қойды.  Ресейдің  қуатының   тез   өсе
бастауынан және оның Балқан мен Жерорта  теңізіне  шығуынан  қорқа  бастаған
Англия,  Франция  және  басқа  да  Еуропа  мемлекеттері,  Осман   империяның
«тұтастығымен  дербестігін»  қорғау  мақсатын  желеу  етіп,  Ресейдің   одан
кейінгі тағдыры еуропалықтардың қолына көшті.
1738 жылы Қырымның  Ресейге  қосылуы  1787-1791  жылдары  жаңа  орыс-  түрік
соғысының  шығуына  себеп  болды.  А.  В.  Суворов  қолбасшылық  еткен  орыс
әскерлері  Рокшана,  Рымник,  Измайлдың  түбінде  түріктерге  күйрете  соққы
берді.
1806-1812 жылғы кезекті орыс-түрік соғысында Осман империясы үшін сын  кезең
туды. Оған сылтау Ресейдің сербтер көтерілісін қолдауы  болды.  1811  жылдың
күзінде  М.Кутузовтың  Осман  империясының  әскерін  талқандады.  1812  жылы
Бухарест бітімі Осман  езгісіндегі  Бессарабияны  Ресейдің  құрамына  қосты.
Сербияға өзін-өзі басқару мүмкіндігін беруге сұлтан міндеттеме алды.
Батыс еуропалық отаршылдардың империяға енуі  мен  орыс-  түрік  соғыстарына
байланысты сәтсіздік Осман империясын  әрі  терең  дағдарыс  пен  құлдырауға
ұшыратты.
Европалық державалардың Түркия үшін күресінің күшеюі.
Осман империясындағы ұлт-азаттық  қозғалыстар.  1806-1812  жылдардағы  орыс-
түрік соғысы Балқан  халықтарының  ұлт-азаттық  күрестерінің  дамуына  үлкен
әсерін  тигізді.  Наполеонның  Ресейге  жасаған  жорығын  пайдаланған  Осман
империясы  сербтерге  берілетін  автономиялық  құқық  кепілдігін   сақтамай,
Бухарест бітімін бұзып,  азаттық  күресіне  қатысушыларды  аяусыз  жазалады.
Бірақ 1815 жылы Сербияда жаңа көтеріліс  бұрқ  ете  түсті  .  Түрік  өкіметі
сербтердің ішкі  автономиялығын  тани  отырып  ,  олармен  келісімге  келуге
мәжбүр болды.
1821  жылы  Грекияда  көтеріліс  басталды.  Оның  қарқыны  мен  күші   Осман
империясының  жоғары  билеушілерін  абыржытты.  Түрік  сұлтаны   II   Махмұд
«кәпірлергеқарсы қасиетті соғыс» жариялады. Елдің барлық жерінде  гректердің
қырып-жою басталды,  астанада  10  мыңнан  астам  гректер  өлтірілді,  соның
ішінде  грек  патриархы  да  болды.  Алайда  мұндай   қатыгез   шаралар   да
көтерілісті тоқтата алмады. Гректердің өтерілісін өз күшімен  басуға  сұлтан
II Махмұттың жағдайы келмегендіктен ,  ол  Египет  патшасы  Мұхаммед  Әлиден
көмек сұрады. Еуропалық үлгімен құрылған әскерін  беруге  келіскен  Мұхаммед
Әли Сербия мен Крит аралдарын  өзіне  беруді  талап  етті.  1824  жылы  грек
көтерілісін басу үшін түріктер Египеттің әскері мен  флотын  қолданды.  Грек
көтерілісшілеріне қарағанда қаруы мен әскерінің саны көп Египет әскері  1827
жылы көтерілістің негізгі ошақтарын басты. Грек  патриоттарының  тәуелсіздік
үшін күресі Еуропаның алдыңғы қатарлы жұртшылығының  ынтымақтастығын  оятты.
Грекияға египет-түрік шабуылының ең ауыр кезеңінде басқа елдердень  көптеген
еріктілер келді. Дегенмен, Ресей үкіметі мен еуропалық державалар  өздерінің
сыртқы саясаттағы жоспарын  іске  асыру  үшін  грек  көтерілісін  пайдаланып
қалуға  тырысты.  1826  жылы  желтоқсандықтарды  жазалау  кезінде  жоғалтқан
беделін орыс қоғаының алдында қалпына келтіруге ұмтылған I Николай  Грекияға
толық автономия берілуін  талап  етті.  Ресей  Осман  империясымен  соғысуға
ашықтан ашық дайындала бастады.
      Ресейдің жеке-дара күрес жүргізуіне  Англия  жол  бермеді.  1826  жылы
ағылшын  –  орыс  хаттамасына  қол  қойылды,  бұған  Франция  қосылды.   Бұл
державалар сұлтаннан гректерге бағытталған әскери қимылдарды тоқтатуды  және
оған   автономия   берілуін   талап   етті.   Грек   мәселесінде   еуропалық
державалардың әрқайсысының өзіндік жоспарлары бар екенін жақсы  түсінген  II
Махмұт,  олардың  өзара  қайшылықтарын  пайдалануға  тырысып,   ультиматумды
қабылдамады.  1827  жылы  Мұхаммед  Әлидің  әскері  көтерілісшілердің  соңғы
тірегі-Афиныны алды. Қазан айында Навария қойнауында Еуропа елдерінің  флоты
египет-түрік флотын талқандады. Египет  патшасының  әскрі  Грекияны  тастап,
Еліне қайтуға мәжбүр болды. Навариядағы жеңіс Ресейдің одан әрі  шапқыншылық
жасауына қолайлы  жағдай  туғызып  ,  1828  жылдың  көктемінде  Ресей  Осман
империясына  соғыс  жариялады.  1828-29  жылғы  орыс-түрік  соғысында  Осман
әскері толық жеңілді. 1829 жылы қыркүйек айында  Андрианополь  бітіміне  қол
қойылып, ол бойынша грузин және армян облыстары  Ресейге  қосылды.  Түркияға
контрибуция салынды. Шарттың  ең  маңыздысы-Сербия  мен  Грекияға  автономия
берілді. 1830 жылы Грекия тәуелсіз корольдік болып жарияланды.
      II Махмұттың реформалары. Грек  көтерілісі  кезінде  нашар  қаруланған
көтерілісшілерді басуға янычар әскерлерінің  шамасы  келмеді.  Дінбасылардың
қолдауына сүйенген II Махмұт 1826  жылы  жаңа  әскер  құруға  бұйрық  берді.
Сұлтанның  бұйрығы  янычарлар  көтерілісін  туғызды,  бұған  20  мың   әскер
қатысты. Бұл  көтерілісті  сұлтан  ісләмға  қарсы  көтеріліс  деп  жариялап,
оларды қатаң жазалады. 7 мыңға жуық янычар өлтірілді, қалғандары  империяның
шеткері аудандарына жер аударылды. Янычар корпусы осылайша жойып жіберілді.
30 жылдары мемлекеттік және  әкімшілік  құрылымдар,  қаржы,  құқық  мәдениет
саласына қайта құру жүргізілді. Тимар (сипақ) жүйесінің жойылуы зор  маңызға
ие болды.
Тимар жойылысымен іле-шала әкімшілік реформасы жүргізілді.  Империяның  бәрі
аумақтық белгі бойынша вилайет(губерния)  пен  санджакка(уездерге)  бөлінді,
олардың  билеушілерін  орталық  үкімет  тағайындайтын   болды.   Мемлекеттік
аппараттың жаңаруынан еуропалық үлгідегі  бірқатар  министерліктер  құрылды.
Парижде, Лондонда, Берлинде, Венада елшіліктер ашылды. II Махмұт білім  беру
саласында да бірқатар істер  атқарды.  Стамбұлға  медициналық,  әскери  және
теңіз  инженерлік  училищелері  ашылды.  1831  жылы  түрік  тілінде  бірінші
мемлекеттік газет  шығарыла  бастады.  Жастардың  бір  тобы  Еуропаға  оқуға
жіберілді. Одан да маңыздырақ  рефориалар  II  Махмұд  өлгеннен  кейін  іске
асырылды.
Әдебиеттер:
   1. История средних веков. Т,1.М., 1997.
   2. История средних веков. Т,1.М., 2000.
   3. История средних веков: Европа и Азия. Минск. 2000.
   4. История стран Азии и Африки в средние века. М.1968.
   5.Т.Тортаев Орта ғасырлар тарихы. Алматы.1999.
      6. В.А.Федосик, А.А. Прохоров,  И.О.  Евтухов.  Материалы  по  истории
древнего мира средних веков. Минск. 2004

                    11-лекция  Монголия мемлекеті
1.Монғол мемлекетінің құрылуы, үстемдігі, нәсілі, антропологиялық жағдайы.
2.Шыңғысхан. Солтүстік Қытайды, Кореяны жаулап алуы.
3. Моңғолдардың Русьті жаулауы
       XVIII   ғасырда   дүниені    дүр    сілкіндірген    мемлекет-Монғолия
болды.Монғолияның  даңқын  бүкіл  әлемге  шығарған  Шыңғыс  хан   мен   оның
балалары, немерелері болды.
XI ғасырдың басында қазіргі Монғолия монғол  тілінде  сөйлейтін  тайпалардың
мекеніне айналды.Онда  бұрын  тұрған  түркі  тілдес  халықтар  немесе  қоныс
аударуды немесе Монғолдарға сіңіп кетті.Монғолдар Байқал көлінен  Ұлы  Қытай
қабырғалары, Енисей өзені мен  Ертіс  өзендері  аралығында  орналасты.Монғол
халқының негізін Керейт, Меркіт, Найман, Тайшыжұрт, Татар тайпалық  одақтары
құрады.
      Солтүстіктегі Монғолдар тоғайларда, ал оңтүстігіндегілер ашық   далада
тұрды.Тоғайдағылардағы   Монғолдар   аң,    балық    аулаумен    шұғылданса,
оңтүстіктегілер мал бағып, көшпелі өмір  сүрді.Әлеуметтік-экономикалық  және
мәдени   даму   деңгейі   жағынан   солтүстіктегі   монғолдар   оңтүстіктегі
монғолдардан артта қалып қойған еді.Олар алғашқы  қауымдық  қоғамнан  таптық
қоғамға енді-енді  өте  бастаған  болатын.Олардың  үйлері  ағаштан  жасалды,
киімдері аң терілерінен жасалатын.Бірте-бірте  солтүстіктегі  монғолдар  мал
бағумен де  айналыса  бастады.Мал  басының  көбеюі  оларды  тоғайдан  шығуға
мәжбүр етті.
      Жалпы  мәдениет  деңгейі  өте  төмен  болды:олар   календарь   дегенді
білмеді.Кейбір Монғол руларының мәдениетіне  батыста  тұратын  түркі  тілдес
ұйғыр халқы айтарлықтай ықпал  етті.  XIII  ғасырға  дейін  монғолдардың  өз
жазуы болған жоқ.Монғол  тайпаларының  ішіндегі  ең  мәдениеттісі  наймандар
ұйғыр  жазуын  қолданды.Дегенмен  барлық  монғол  халқына  оның  мәдениетіне
Азияның сол кездегі ең  озат елі-Қытай көп үлес қосты.
XIII   ғасырға   дейін   монғол   халқының   көпшілігі    шамандық     дінді
ұстанды.Мәңгілік  құдай  деп  «мәңгілік  көк  аспан»  саналды.Монғолдар  жер
құдайын да, рухты да мойындап, аруақтарды да пір тұтып, сыйынды.
      Монғол қоғамының өмірінде құлдар үлкен рөл атқарады.Құлдар  жеткілікті
болды.Соғыста қолға түскендер құлға айналдырылып отырған.
Монғол қоғамы алғашқы қоғамдық қауымнан құлдық қоғамға  тоқтамай,  феодалдық
қоғамға көшті.Осы  жолмен  дамуына  олардың  дамыған  феодаодық  ел-Қытаймен
көрші болуы да үлкен ықпал етті.
      XII-XIII ғасырларда монғолияның қоғамдық өндірісіндегі  басты  фигура-
ерікті шаруа-арат болды.Олардың  ұсақ  шауалары  болды,  табыстарын  ұлғайта
түсуге мүделлі  болды.Араттар әлі басыбайлы  емес,  ерікті  шаруалар   болып
қала  берді.Монғолиядағы   феодализмнің   қалыптаса   бастауына   байланысты
«нөкерлік»  деген  өмірге  келді.Нөкер   деген   орыстардағы    «дружинник»,
қазақтардағы  «төлеңгіт» дегенді  білдіреді.
Нөкерлік XII ғасырдың аяғында кең  қанат   жайып,  елдің  қоғамдық  өмірінде
үлкен рөл атқарды.Нөкерлердің басты міндеті  еңбекшілер  наразылығын  басып,
нояндар билігін  нығайту,  өз  ноянының  басқа  нояндармен  күресіне  қатысу
болды.Нөкерлер текті тұқымдардан таңдап алынды.Нөкерлер жер, жер  шаруаларын
алды.Бұл үлестер еуропалық бенефицидің баламасы болды.
      Моңғол кең мағнасында-моңғол тілдерінде сөйлейтін  барлық  халықтардың
тарихи  атауы.Антропологиялық  тұрғыдан   моңғол-негізінен   манғол   тектес
нәсілдің орта  азиялық  типінің  өкілдері.Монғол  нәсілі  азиялық-америкалық
нәсіл-адамзат қауымының аса  үлкен  нәсілдерінің  бірі.Бұл  нәсілге  жататын
адамдардың шашы қара,қайратты болып келеді,көздері қара-қоңыр,  терісі  қара
торы немесе сары түсті,  бет  сүйегі  шығыңқы,  мұрын  қыры  аласалау,  беті
жалпақтау, қалың қабақ,сүйегі ірі қырысты болады. Монғол  нәсілдері  бірнеше
кішігірім нәсілдерге бөлінеді. Монғол этнонимі алғаш рет Тан  дәуірінің  (7-
10ғғ) шежірелерінде кездеседі.Моңғолдың этникалық тарихында көп  мәселе  әлі
анықталған жоқ, бірақ  монғол этникалық бірлестігі монғолия  мен  Солт-Шығыс
Қытай жерлеріндегі ежелгі жергілікті тұрғындар негізінде қалыптасты деп  осы
жерлерді мекендеген ғұндармен дун-хулардың ұрпақтары көптеген ғасырлар  бойы
бірін-бірі ығыстырып, ауыстырып, ішінара ассимиляцияланып отырды.   10ғ  бұл
жерлердің едәуір бөлігі монғол тілдес  қидандардың  үстемдігінде  болды.  13
ғасырдың басында бірнеше тайпалар мен хандықтар бірікті немесе  Шыңғысханның
үкімет билігіне күшпен біріктірілді де, біртұтас монғол  мемлекеті  құрылды.
Осы мемлекет шеңберінде монғол халқы  қалыптасады.15  ғасырда  монғол  батыс
және шығыс топқа, ал шығыс топ 16  ғасырда  солтүстік  және  оңтүстік  топқа
бөлінді. Ойрат деген атпен белгілі болған  Батыс  монғолия  17  ғасырдың  30
жылдарында Ойрат деген хандығын  құрды.  Оңтүстік  монғолдардың  діні  Қытай
Монғолияның құрамына кірді. Кейінен монғол жерлері Қытайдың  құрамында  Ішкі
монғолия  деп  аталды.16  ғасыр  мен17  ғасырдың  басында  монғол  ламизимді
қабылдады. Монғолдардың барлық топтарының негізгі кәсібі бұрын  көшпелі,  ал
қазір жартылай отырықшы мал шаруашылығы, егіншілік, көмекшілік рөл атқарды.
      Монғол  үстемдігі   13   ғасырдың   басындағы   шапқыншылықтан   кейін
Қазақстанда тағы да басқа  елдерде  монғолдар  билігі  болды.  Бұл  үстемдік
монғолдар  жаулап алған басқа да елдер сияқты қазақ зардабын тигізді.  Елдің
саяси және мәдени байланыстарын  үзіп,  шаруашылығын  күйретті  Қазақстанның
оңтүстік  және  оңтүстік-шығыстағы   отырықшы   аудандарының   халқы   қатты
күйзелді. Отырар, Сауран, Сығанақұ,  Жент  т.б.  қалалар  қиратылып,  Жетісу
бойындағы қаларлар құрып кетті.  Егістік  алқаптар  тапталып,  халық  талам-
таражға  ұшырады.  Оңтүстік-шығыс  Қазақстанға,  әсіресе   Жетісуға   монғол
көшпелілері ағылып келе  бастады.  Осының  нәтижесінде  үш  монғол  ұлысының
ордасы Жетісуға, орталық және Оңтүстік Қазақстанға келіп орын  тепті.  Елдің
саяси  жағдайы  ауырлай   түсті.   Қалалар   мен   егістік   алқаптары   мал
жайылымдарына айналды.   Монғол  басқыншыларының  қоғамдық  даму  дәрежелері
Қазақстанның  отырықшы  аудандарына  қарағанда  әлде   қандай   төмен   еді.
Монғолияда  феодалдық  қарым-қатынастар  енді-енді  дами   бастаған   болса,
шапқыншылық қарсаңында Қазақстанның отырықшы аудандарында  феодалдық  қарым-
қатынас едәуір дамығанды. Монғол үстемдігі қазақ халқының  қалыптасуын  және
мемлекеттің пайда болуын кешеуілдетті. Қазақстан территориясы  үш  ұлысқа  (
Қазақстан жеріндегі Жошы, Шағатай,Үгедей ұлыстарына)  бөлінді.  Сөйтіп  бір-
бірімен нашар байланысқан түрік рулары  мен  тайпаларының  бір  тұтас  халқы
мемлекет болып  қалыптасу  мүмкіндігі   жойылды.  Елдің  саяси-территориялық
тұтастығы бұзылды. Жошы ұлысының  территориясы  Дешті-Қыпшақ  даласының  бір
бөлігі солтүстік Хорезм, біраз бөлігі Шағатай ұлысы  Іле  өзенінің  Оңтүстік
бөлігімен  Оңтүстік  Қазақстанның  отырықшы  аудандарын,  Үгедей   ұлысының-
Жетісудің  Солтүстік-Шығыс  бөлігі    мен   Тарғабатайды   қамтыды.   Монғол
үстемдігі   Қазақстан   территориясындағы   көптеген   этникалық    топтарды
сапырылыстырып жіберді.Монғолдардың Түрік тайпаларымен араласуы  нәтижесінде
жаңа этникалық топтар пайда болды. 13  ғасырда  Монғол  ұлыстары  арасындағы
феодалдық  тартыстар  салдарынан  ұлыстар  ғана  емес,  этникалық   топтарда
ұсақталып кетті.Дегенмен Монғол үстемдігі  әкелген  бұл  саяси  экономикалық
қиыншылықтар  ұзаққа  созылмады.  13-14   ғасырлардың   арасында   Ақ   Орда
қарамағында   Оңтүстік    Қазақстан,   әсіресе     Сырдария    жағалауындағы
аймақтаргүлденіп, қалалар  қалпына  келтірілді,  отырықшылық  мәдениеті  мен
қолөнері  жанданды.  Жетісудің  мал   шаруашылығы   өрге   басты.   Отырықшы
халықтармен сауда-саттық қалпына келтірілді. Ақ Орда құрлығынан кейін  елдің
саяси жағдайының жақсаруы және  Жетісуда  Ионғол  мемлекетінің  пайда  болуы
Қазақстанның экономикалық қарым-қатынасының  ұлғаюына  игі  әсерін  тигізді.
Шаруашылықтағы бұл ілгері басу, өндіріситік күштердің нығаюы және  феодалдық
қарым-қатынастардың күшеюі жергілікті  түріктердің  және  түріктенген  үстем
тап-феодалдардың  экономикалық және саяси жағдайын  жақсартты.  Олар  монғол
билеушілеріне  қарсы шыққан халық наразылығын  пайдаланып,  Алтын  Орда  мен
Шағатай ұлысындағы  Шығыс Дешті-Қыпшақ   мемлекеті  мен  Жетісуда  феодалдық
саяси үстемдік алуға ұмтылды.Шыңғыс әулетінің өкілдері басқарған  бұл  күрес
салдарынан Ақ Орда 14 асырда Алтын Орда  құрамынан  бөлініп  шығып,  Орталық
және Оңтүстік Қазақстанда өз  алдына  билік  құрды,  әрі  14  ғасырдың  орта
шенінде  Оңтүстік  Шығыс  Қазақстан  мен  Қырғызстанда  Манғол  мемлекетінің
құрылуын тездетті. Ақ Орда мен Ммоғолстан  мемлекетінің  пайда  болуы  түрік
тайпалары  мен  түріктенген  монғол  тайпаларының  бірігуін,   халық   болып
қалыптасу процесін жылдамдатты,  жергілікті  тай     палар  мен  халықтардың
Моңғол үстемдігі зардаптарынан біртіндеп арылып, өз алдына  халық,  мемлекет
болып қалыптасуына игі әсер етті.
      XII ғасырдан бастап монғол тайпалары қазіргі кең-байтақ  монғол  жерін
мекендеді. Жері Орталық Азиядан Байқал көліне, Енисей  және  Ертіс  өзенінен
Гоби құмына дейін  созылып  жатты.  Монғол  жерінде  монғол,  татар,  керей,
найман және меркіт тайпалары өмір сүрген.  XII  ғасырдың  екінші  жартысында
Далай-Нұр және Бұйыр-Нұр көлінің жағасын  тата  (орыс  деректерінде  «татар»
атауымен белгілі)  тайпасы  мекен  еткен.  Олардың  батысында  Тола  көлінде
керей, олардан батыста, Алтай тауының етегінде наймандар  қоныстанған.  Онон
өзені бойында, татар тайпасы  жерінің  солтүстігінде  монғолдар  көшіп-қонып
жүрген. Монғол жерінде тұрған тайпалар  ежелден  мал  бағумен,  аң  аулаумен
айналысқан. 1155 жылы Есугей  баһадүр  отбасында  ер  бала  дүниеге  келеді.
Есугейдің руы қият, ал әйелі олқұн руының қызы болған. Есугей  баһадүр  1155
жылы татар тайпасына шабуыл жасап, Темучин атты батырын қолға түсіреді.  Сол
жылы дүниеге келген баласының есімін Темучин деп қояды.  Жастайынан  қиындық
көріп өскен Темучин өте қайратты және өжет болып өседі.  Темучин  ер  жеткен
кезде монғол тайпасының  керейіт,  меркіт  және  татар  тайпаларымен  ұзаққа
созылған  соғысы  басталды.  Монғолдар  1203  жылы  керейлерді,  одан  кейін
татарлар мен меркіттерді жеңеді.  Содан  керейіттер  мен  меркіттер  батысқа
көшіп кетуге мәжбүр болады. Олар қазіргі қазақ даласына  қоныстанады.  1204-
1205 жылы өзінің көрші тайпаларын жеңіп, жерін кеңейте түседі.
      1206 жылы көктемде Онон өзенінің бойында монғол тайпаларының  құрылтай
жиыны болып, Темучинді ақ тудың  аясында  хан  деп  жариялайды.  Осы  жиында
Темучиннің ата-анасы қойған атын өзгертіп, Шыңғысхан деп  атайды.  Шыңғысхан
бүкіл монғол тайпаларының басшысы болады. XIII  ғасырдың  басында  Шыңғысхан
Сібір халықтарының жері мен Қытай елін жаулап алып,  Ұлы  Монғол  империясын
құрды.  Шыңғысханның  Қытайға  жорығында  Жалайыр  тайпасынан   шыққан   ұлы
колбасшы Мұкали (1170-1223) ерен ерлігімен көзге  түсті.  Шыңғысхан  батысқа
аттанғанда  Мұқалиды  өзінің  орнына  Солтүстік  Қытайдың   билеушісі   етіп
қалдырған. Оған Го Ван деген ең жоғарғы атақ берген. «Го ван» -  ұлы  кінәз,
қазіргі генералиссимус атағын білдіреді.
      Монғол мемлекетінің саяси құрылымы. Монғол империясын Шыңғыс ұрпақтары
биледі. Ең жоғарғы әміршісі Ұлы хан болды. Ұлы хан мемлекет басшысы  ретінде
әскери заң шығаруға және әкімшілік  билік  жүргізуге  құқылы  болды.  Монғол
империясының саяси өмірінде Шыңғыс ұрпақтарының жалпы империялык жиналысы  -
құрылтай (хурилтай, хурилта) зор рөл атқарды. Құрылтай ресми  түрде  жоғарғы
өкімет билігінің жоғары органы болды, құрылтайда ірі әскери мөселелер,  ішкі
саясат, Шыңғыс ұрпақтары арасында өлкелерді бөлу мәселелері шешіліп  отырды.
Құрылтайда хан жариялау және оны салтанатты түрде таққа  отырғызу  рәсімдері
жасалды. Құрылтайды шақыру мерзімі күні бұрын белгіленіп, үлыстарға  хабаршы
жіберу  арқылы  жария  етілді.  Құрылтай  көктемде  шакырылды.  Құрылтай  іс
жүзінде  Шыңғыс  ұрпақтары   әскербасыларының   және   азаматтық   әкімшілік
басшылары  қабылдаған  шешімдерін  бекітті.  Империя   әміршісінің   билігін
шектемеді. 1259 жылы Мөңке қаған өлгеннен кейін  жалпымонғолдық  құрылтайлар
шақыру тоқтатылды. Монғол империясында құрылтайдың орнына ақсүйектер  кеңесі
шақырылып түрған. «Кеңес» сөзінің екінші мағынасы «той»  дегенді  білдірген.
«Тойға» Шыңғысханның ұрпақтары,  әскербасылар,  билеушілер  мен  есімі  елге
белгілі әйелдер де қатысты. Тойдың негізгі  мақсаты  өзара  қырқыстарға  жол
бермеу болды. 1269 жылы осындай басқосу Талас өңірінде өтті.
Монғол мемлекетінің саяси құрылымы
«Яса» («Жаса») - XIII ғасырдың басында  Монғол  мемлекеті  мемлекет  баскару
үшін ортақ, жазбаша баянды етілген  күкықтық  нормалар  мен  заң  ережелерін
бекітті. Зандар  мен  ережелердің  жиынтығы  Шыңғысханның  «Ұлы  ясасы»  деп
аталды. Ясаның талабын орындамаған хан тұқымының мүшелері қатаң  жазаланатын
болды. Монғол хандары «Ясаны» ел басқаруда үзақ жылдар бойы басшылыққа  алып
отырды.  Алайда  «Ясаның»  қағидалары  жергілікті  халықтың  әдет-ғұрпы  мен
құқығына сәйкес келмейтін еді. Осының негізінде «Яса» заңын  талап  етушілер
мен оны орындауға тиіс карапайым халық арасында қақтығыстар болып тұрды.
Шыңғысханның Қазақстан, Орта Азия және Кавказ жерін жаулап алуы
      Шыңғысхан Қытайды жаулап алғаннан кейін,  батыс  елдерге  бірнеше  рет
саудагерлер мен елшілерін жіберіп, барлау жүргізе бастайды.  Жетісу  өңіріне
монғолдар 1211  жылы  келіп  кіреді.  1216  жылы  Жошы  бастаған  қалың  қол
керейлерді бағындыру  үшін  Торғай  даласына  дейін  барады.  Осы  жорығында
монғол әскерлері тұңғыш рет Мұхаммед хорезмшах әскерлерімен  соғысады.  1218
жылы Орта Азияға Шыңғысхан сауда керуенін  жібереді,  олар  Отырар  қаласына
келген кезде Ғайырхан  саудагерлерден  күмәнданып,  олардың  бәрін  өлтіруге
бұйрық береді. Бұл хабарды естіген Шыңғысхан Орта Азияға  200  мың  әскермен
жорыққа аттанады. 1219 жылы Ертіс өзенінің  бойында  әскерлерін  тынықтырып,
Балқаш көлінің оңтүстігі - Жетісу арқылы Отырар  каласына  жақындай  түседі.
Қалаға жақындағанда Шыңғысхан әскерлерін бірнеше  түменге  бөледі.  (Он  мың
әскер бір түмен деп аталған). Отырар  қаласын  алуға  Үгедей  мен  Шағатайды
қалдырады. Жошы қалған түмендерімен Сыр  өзенінің  төменгі  ағысындағы  Жент
және Янгикент қалаларын  алуға  аттанады.  Шыңғысхан  кіші  баласы  Тулуймен
(Төлей) Бұхара қаласына жүріп кетеді. 1219 жылдың күзінде  монғол  әскерлері
Отырар қаласына келеді.  Отырар  өмірі  Ғайырхан  20  мың  әскерімен  қаланы
қорғауға дайындалады. Отырарды қоршап  алған  монғол  әскерлері  бірнеше  ай
бойына қаланы ала алмайды. Алты айға созылған соғыстан кейін  Отырар  қаласы
құлайды. Монғолдар қала халқын қырып, қаланы  жермен-жексен  етеді.Заманында
Отырар қаласы қазақ жеріндегі ең  ірі  қалалардың  бірі  болған.  Бұл  жерде
ғұлама ойшыл, данышпан ғалым Әбу Насыр әл-Фараби туған.  Қаланың  орны  күні
бүгінге дейін сақталып, Қазақстан ғалымдары жыл  сайын  археологиялық  қазба
жұмыстарын жүргізіп келеді. «Отырардың күйреуі»  атты  кинофильм  түсірілді.
Көптеген зерттеулердің нәтижесінде ғылыми кітаптар  жазылды.  Отырар  қаласы
құлағаннан кейін 1220 жылы  Шағатай  мен  Үгедей  Бұхара  жолында  Шыңғысхан
әскерлеріне қосылып, Орта Азия қалаларын жаулап ала бастайды.
      Монғол шапқыншылығы басталғанда қазақ  даласында,  Орта  Азия  жерінде
феодалдык  бытыраңқылық  күшейіп  келе  жатқан  болатын.  Шыңғысхан   Хорезм
мемлекетін де жеңіп, өзіне бағындырды. Бұхара,  Самарқан  қалаларының  халқы
ерлікпен корғанып, қарсылық көрсетті. Хорезм астанасы Үргеніштің  түрғындары
жеті ай бойына ерлікпен қорғанды. Шыңғысхан бастаған монғол-татар  әскерлері
1220 жылдың мамыр айында бүкіл Мауараннахр аймағын  өзіне  бағындырды.  1221
жылы Мерв, Хорасан қалаларын алып, Орта  Азияны  өзіне  каратты,  1221  жылы
көктемде Шыңғысхан Өмудария өзенінен  өтіп,  Ауғанстан  мен  Солтүстік  Үнді
жеріне барады. XIII ғасырда Қазақстан мен  Орта  Азия  жерінде  монғол-татар
үстемдігі орнайды. Қырғын соғыс пен ұзақ жылдарға созылған  езгі  жергілікті
халықты күйзеліске ұшыратты.
      Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Шыңғысхан жіберген әскерлер Кавказға
аттанады. Солтүстік Ираннан кейін монғол-татар әскерлері  Әзірбайжан  жеріне
кіреді.  Жолындағы  Марага,  Нахичеван,  Байлакан  қалаларын  жаулап  алады.
Шемаха қаласы қатты қарсылық көрсетеді. Армян-грузин әскерлерін жеңіп,  Жебе
мен Сүбедей әскерлері Дағыстан  арқылы  Дербент  қаласына  келіп,  Солтүстік
Кавказ жеріне аяқ басады. Осы жерде қыпшақтармен  кездеседі.  1223  жылы  31
мамырда Қалқа өзенінің  жағасына  шығып,  орыс  даласына  жақындайды.  Қалқа
өзенінің  бойында  монғолдарға  орыс-қыпшақ   әскерлері   біршама   қарсылық
көрсетеді. Бірақ орыс жеріндегі  феодалдық  бытыраңқылық  орыс  әскерлерінің
бірігіп соғысуына кедергі  болады.  Орыстардың  қыпшақтармен  келісе  алмауы
салдарынан Қалқа өзенінің бойында монғол-татар әскері жеңіске  жетеді.  1225
жылы  Шыңғысхан  өзінің  астанасы  Қарақорымға  келеді.  1226  жылы   Таңғұт
патшалығына жорық жасайды. Бұл жорықта Шыңғысхан ірі жеңіске  жетіп,  Таңғұт
патшасын  өзіне  бағындырады.  Жорықтан  қайтып  келгеннен  кейін  аң  аулап
жүргенде аттан құлап, мертігеді.  Сол  жығылғаннан  тұра  алмаған  Шыңғысхан
1227 жылы 72 жасында дүние салады. Өзінің көзі тірісінде айтып  кеткеніндей,
баласы Үгедей таққа отырады. 1235 жылы Қарақорымда болған құрылтай  жиналысы
ендігі шабуылды батысқа қарай  бастауға,  жаңа  жерлерді  бағындыруға  шешім
қабылдайды. Жорықты бастау Жошының баласы Батуға  (Батый)  тапсырылады.  Көп
кешікпей 1236 жылы Батудың Орыс жеріне жорығы басталады.
      1227 ж. Шыңғыс хан қайтыс болды. Ол өлгеннен кейін 1235 ж. Қарақорымда
өткен монгол ақсүйектерінің құрылтай  жиналысы  Шығыс  Еуропаға  жаңа  жорық
жасауға шешім қабылдады. Оны Жошының ұлы Бату  басқаратын  болды.  Бату  хан
әскері еріксіз тайпалар  өкілдерінен  құралды.  Басқару  қызметтерін  монгол
феодалдары  иеленді.  Бату  хан  әскері   1236   жылы   Камадағы   Бұлғарды,
Мордваларды талқандап, 1237-1240 жж. орыс жерлеріне келді.  Рязань,  Мәскеу,
Владимир түбінде күшті шайқастар болды.
      1239 ж. басында монғолдар Еділ өзенінің ту сыртынан орыс жеріне екінші
жорыққа аттанды. 1240 ж.  күзде  Киев  алынды.  Монголдар  Польша,  Венгрия,
Чехияны  талады.  Енді  монгол  жері  батыста  -Днестрге,  шығыста  Ертіске,
оңтүстікте Солтүстік Кавказға  дейін  жетті.  Бату  хан  иеліктері  құрамына
оңтүстік-шығыста Солтүстік хорезм мен Сырдың төмен  жағындағы  жерлер  енді.
Орыс кінәздықтары да Бату ханға тәуелді бодан болды.
Осындай  аса  зор   мемлекет   шығыс   деректемелерінде   Көк   Орда,   орыс
жылнамаларында  Алтын  Орда  деп  атанды.  Алғашында  Алтын  Орда   Монголия
империясына оның бір ұлысы ретінде енген еді, ал 15 ғ.  1460  жж.  кейін  ол
дербес ел болып бөлінді. Алтын Орда халқы этникалық жағынан біркелкі  болған
жоқ.  Отырықшы  аймақтарда  Еділ  бұлғарлары,  қала   қыпшақтары,   орыстар,
армяндар, ежелгі хазарлар, хорезмдіктер тұрды. Ал далалық аймағында  қыпшақ,
найман, қоңырат т.б. мекендеді.
      1377 ж. Мәскеудің ұлы кнәзы  Дмитрий  мен  Суздаль-Нижегород  кнәзының
әскерлері Қазанға жорық жасады. Рязань кнәздығына шабуыл жасаған  татарларды
1378 ж. орыстар Вожа өзені бойында (Оканың оң саласы) талқандады.
      1380 ж. Алтын Орда нояны Мамай үлкен  әскер  күшімен  орыстарға  қарсы
шабуылға шықты. Орыс кнәздықтарының біріккен  күштері  Непрядва  (Донның  оң
сапасы) өзені жағасында, Куликово  даласы  деп  аталатын  жерде  1380  ж.  8
қыркүйекте Мамай әскерінің тас-талқанын шығарды. Бұл Алтын  Орданың  құлауын
тездетті.
Әдебиеттер:
   1. История средних веков. Т,1.М., 1997.
   2. История средних веков. Т,1.М., 2000.
   3. История средних веков: Европа и Азия. Минск. 2000.
   4. История стран Азии и Африки в средние века. М.1968.
   5.Т.Тортаев Орта ғасырлар тарихы. Алматы.1999.
      6. В.А.Федосик, А.А. Прохоров,  И.О.  Евтухов.  Материалы  по  истории
древнего мира средних веков. Минск. 2004

                 12- лекция    Орта ғасырдағы Африка тарихы
1. Орта ғасырдағы Африка халықтарының жер шаруашылығы
және қолөнерлері
А) Батыс және Орталық Суданның тарихы
Б) Гана мемлекеті
В) Мали мемлекеті
Г) ХУІ- ХУІІ ғғ. Орталық Мали
2. Сонгай мемлекеті немесе Гао және  оның әлеуметтік-
экономикалық жағдайы
А) Моси тайпасы құрған мемлекет
Б) Хаусандық мемлекеттер
В) Йоруба мемлекеті
Г) Эфиопия
Д) Конго
Ж) Луба
       Оңтүстік Сахарадағы Африка елдері біркелкі дамыған жоқ . ХУғ халықтар
біраз феодалдық қоғам болып, кең көлемді мемлекет болып құрылса,  ал  кейбір
жерлердің адамдары тайпа құрамынан  шыға  алмай  жатты.  Африканың  Оңтүстік
Сахара жерінде қоғамдық және экономикалық жағдайы жақсарған халықтарды  атап
айтуға толық болады, өздерінің тұрақтанған жерлеріне  тән  белгілері  болды:
Батыс Судан, Шығыс Африка, Батыс Тропиктік Африка және Оңтүстік Африка.
      Африка  қоғамында  қарапайым  кедей  шаруалардың  еңбегі  басым  болып
келеді. Тіпті алғашқы  қоғамда  құлдарды  қолданбаған,  құлдар  жерге  салық
төлеп тұрған.
      Африканың халықтары металлды өңдеу әдісін меңгерген,  әсіресе  темірді
өңдеген. Африкандықтардан  қалған  балқытылған  пештерден  байқауға  болады.
Олардың   халықтары өзбеттерінше еңбек құралдарына металл қосуды  меңгерген.

      Тропиктік Африка халықтары ежелден  жер  шаруашылығымен,  егіншілікпен
айналысқан.  Мал  шаруашылығымен  тек  көшпелі  халықтар:оңтүстік   Сахарада
берберлер  мен  туарегеттер,  батыс  Африкада  фульбехтер,  шығыс   Африкада
масаилер мен галла  халықтары  айналысты.  Осы  жерде  малшаруашылығы  нашар
дамығанын   жер   шаруашылығы   түсіндіреді.    Дегенмен,    орта    ғасырда
африкалықтардың ауыл шаруашылық мәдениетінің дамуын көрсетеді.
      Африкада күнделікті астық мәдениеті және сол сияқты неше  түрлі  сұлы,
күріш,   т.б.сияқты    дәнді-дақылдарды    қолданған.    Бобов    мәдениетін
таратқандарға сиыр бұршағы, т.б. берілді. Маңызды  мәдениетте  құрма,  какос
пальмасы, маңызды техникалық мәдениетте мақта, индиго,  қант  таяқшасы  орын
алды.  Үлкен  дамыған  жетістікке  -әртүрлі  бау-бақша   мәдениеті,  әсіресе
африкалық ямса және ХУІ ғ. америкадан әкелінген тағадар болды.
      Орта ғасырларды орталық базар алаңдары ашыла  бастады.  ХІУ-ХУғғ.батыс
мемлекеттерде шеберханалар, әртүрлі цехтар ашылды. Ең күрделі өнеркәсіп  ол-
металл, яғни темір, алтын, күміс, ауылшаруашылық құралдар, тігін  бұйымдары,
тері өнімдері, қару-жарақ және сәулеткерлік керамикаларды қолөнершілер  тобы
өңдірді. Африкандықтар керемет ерекше металлдың, пештердің конструкцисы  мен
 технологиясын жақсы меңгерген  осы  әдіс  барлық  Тропиктік  Африкалықтарға
тән. Темір  мен  мыстың  металургиясын  кейінірек  таратты,  ал  алтын  онша
дамыған жоқ.
      Тігін текстильі бүкіл Батыс және Орталық  Судан,  әсіресе  Хусан  және
Йорубуск   елдерінде  дамыды.  Хауса  елдері  тері  өндіруден  яғни  белбеу,
қорамсоптар, сөмкелерді өндірді. Тері текстильімен қатар  бояу  өндірісі  де
дамыды.  Йоруба, Бенине,  Нупе  елдерінде  сәулеткерлік  керамика,  күмістен
жасалынған мүсіндер, шыныдан істелінген заттар кеңінен  дамыды.  Сол  сияқты
ағаштан жасалынған әртүрлі ағаштан жасалынған мүсіндер, ритуалдық  маскалар,
сүйектер және тоқылған заттар орын алды.
         А)  Батыс және Орталық Суданның тарихы
   Батыс және Орталық  Суданның  халықтары  ежелден  бері  жершаруашылығымен
көршілес  елдермен   айырбас   жүрігізді,соның   бірі   оңтүстік   Сахараның
шекарасымен  айырбаспен айналысты. Батыс  Суданның  сахеле  зонасында   УІІ-
УІІІ ғғ.үлкен сауда пунктері болды. Аукар, Мали, кейінен  Пимбукту,  Уалата,
Гао  қалалары  батыс  судандықтардың  орталығы  болған.  Осы  аталған  үлкен
қалалар керуен жолы Батыс Судан аймағымен байланыста  болды.  Маңызды  сауда
жолы Нигер өзені, Сенегал, Гамбин, Сокота, Камадугу, т.б.болды.
      Айырбас ретінде жер шаруашылығының  өнімдері  ,  малшаруашылығы,  тұз,
алтын, ал Оңтүстік Батыс Суданда  алтын және кола жаңғағы жүрді.  Нигер  мен
Сенегала  көлінің  ортасында  орта  ғасырда  бірінші   білім   беру   жүйесі
енгізілді. Гана, Мали, Сонгай ортағасырдағы  Солтүстік  Батыс  аймақтың  Чад
көлі орта ғасырлық  Бориу,  Канем,т.б.  мемлекеттер  пайда  болды.  Оңтүстік
Суданның Гвиней аралында  Йоруба,  Белин,  Фаголия,  Амантин  орта  ғасырлық
мемлекеттер пайда болды.  Осы  аймақтағыхалықтардың  этникалық  және  тілдік
қатынасы  мемлекетттің, экономикалық жағдайының пайда болуына әкеп соқты.
      ХІ-ХУ ғғ. Судан. ХІ-ХУ ғғ. Суданның территориясы Нубия деп аталады. ХІ
ғ Нубияда бірнеше тәуелсіз княздіктер өмір сүрді. ХІІ ғ  Нубияда  ұланғайыр,
бай  мемлекеттер  өмір   сүрді.   Жекелеген   князьдіктер   өздерін   Догола
патшалығының вассалы деп есептеді. Египеттегі  орталық  биліктің  әлсіреуіне
байланысты Мукурра нубийлерді Египеттің оңтүстік иеліктеріне шабуыл  жасады.
Салық жүйесіне өзгерістер әкелді. Мукурра өкіметі  Египетке  жыл  сайын  400
ірі қара, 100 түйе, жабайы аңдар, финник, мата,  құралдар  жіберіп  отыратын
болды.
      Египит үкіметі Мукурраның үстінен саяси үстемдік те  жүрді.  өздерінің
көңілін таппайтын Мукурра басшысын орнынан алып  тастап,  қалаған  адамдарын
тағайындап отырды.
      1304-1305жж Мукуррада көтеріліс болды. оны басу үшін  Аммий  Египеттен
көмек сұрады.  Үкіметке наразы болған халық жаппай  мұсылман  дініне  кірді.
Бұрынғы христиан дініндегі өкімет басшысы орнынан алынып, оның орнына  Каире
өскен, ислам дінін  қабылдаған  Бершамбо  отырғызылды.  Доголдағы  кафедралы
собор мешітке айналды.
      ХІУ-ХУ ғғ. Судан территориясында араб  тайпаларының,  қоныстануы  одан
әрі жалғасты. Арб тілі мен діні тез тарай бастады.  Араб  халықтары  ежелден
Судан мәдениетін меңгерді. Араб  әлеміне  жату  мақтаныш  сезімін  туғызатын
болды. ХУІ ғ. Көк және Ақ Иілдің қосылатын  жерінде  Сеннар  мемлекеті,  Ніл
алқабының   батысында,   Коржофон   тауында   Дарфут   мемлекеті    құрылды.

Б.)   Гана мемлекеті
    Бұл аймақтағы ең ежелгі мемлекет Гагна немесе Аукар. Осыған  дәлел  УІІІ
ғасырдағы  деректер  Гана  мемлекет  болып  қалыптасқанына  көз   жеткізеді.
Этникалық құрамын сонинке халқы құрады.  ІХ  ғасырдың  ортасына  таман  Гана
Аукар аймағын, Багану, Сахараның Хода  және  Тоганте  облыстарын,  батысында
Текуре жеріне  дейін,  шығысында  Нигерге  дейін,  оңтүстігінде  Сенегаланың
үстіңгі ағысы  мен Бауле жерлерін жаулап алды. Гана мемлекетінің астанасы  –
Кумбм-Сален болды.
      Гананың билеушілері ІХ ғасырда бербер  тайпаларымен  күрес  жүргізді..
гана жеріне бара жатқан сауда жолын және Ганадан Магриб жеріне  бара  жатқан
сауда керуенін ұстап алды. Гананың ең қауіпті жаулары берберлер мен  лемтуна
халқы болды. 919 жылы Лемтін қоғамы толығымен күйрегеннен  кейін  соғыс  919
жылы Зенага қоғамымен  аяқталады.  Бұл  соғыста  Гана  жеңіп,  зеногтың  бас
қаласы мен Аудагост сауда орталығын жаулап алады.
      Х ғасырдың басынды Гана мемлекеті саяси  жағынан  күшейе  түсті.  1054
жылы Альморавида мароккалық мемлекет Ганадан Аудогасты  тартып  алды.  Бірақ
осыдан қарамастан Гана мойын сұнбады. Батыс Суданды  сақтап тұрды.   Гананың
200 мың әскері, оның ішінде 40 мың мықты отряды болды.
      Осыған қоса Гана Батыс Суданның Магриб елімен  сауда қатынасты  сақтап
тұрды.   Оның  жолымен  атақты   сауда  керуені   өтіп  отырды.  Бірде   бір
бербердің  және  арабтардың  керуені   Ганаға  төтеп  бере   алмады.   Сауда
айырбасында  мыс, тұз, мата, құма жүрді.  Гана  бүкіл  Мавритони,  Текрурам,
Фалеме,  Гангарон  жеріндегі  саудаларды  бақылап,  алтын  топырақтың   орта
ғасырдағы  болған  қалаларды  аңдып   отырды.    Тұз   бен   алтын   Гананың
экономикалық  гүлденуіне  әкеп  соқты.    Гананың   территориясынан   өтетін
керуендерді кеденнен билеушілер мұқият  болды. Арабтардың  саяхатшылары  мен
саудагерлері Гананың билеушілерінің байлығы  туралы  сөз  таратып,  тайпалар
мен мемлекеттердің  бірінші кезекте  Альморавидскийдің  империясын  қаратты.
Альморавидскийдің сұлтаны  Әбу  Бекир  ибн-Омар  өзіне  солтүстік  бөліктегі
Батыс  суданды  қаратпақшы  болды.  Сол  сияқты  сол  өңірге  «ислам»  дінін
таратпақ болды. Қала толығымен  тоналып,  қирады.  1476  жылы   Гана  қаласы
сұлтанның қолында болды. Гананың сұлтаны  Менен  Альморавидскийді  мойындап,
жыл сайын дань  беруге міндетті болды.  Халықтары  еріксіз,  күштеп  исламға
бағынды. Мароккандықтар Бамбук жеріне орнықты.
      Мароккандық билік Ганада қысқа болды.  1087  жылы  халықтық  шу  шығып
Аурара ауданында, сол кезде Әбу Бекир  ибн-Омар  өлді.  Мароккандықтар  Гана
жерінен кетуге мәжбүр болды.   Бірақ  бөтен  мемлекет  Ганалаықтарға   үлкен
соққы берді. Мароккандықтады  Ганадан қуғынан кейін  Гана  тек  Аукар   және
Бассицев жерімен  шектелді.  Батыс  Суданның  аудандарында  тәуелсіз  Данин,
Каньяга мемлекеттері пайда болды.
      ХІІ ғасырда Каньяганың билеушілері қастандық  ойлап,  Гананың  бұрыңғы
территориясын (Солтүстік Бемдущ, оңтүстік Багана,Диага бөлігі)
қаратып Сосо мемлекетін құрайды. ХІІ ғ ішінде Сосо  мен  Мали  Ганаға  қатер
төніп тұрды. Батыс  Суданның сауда орталығы болудан қалды.
      1203 жылы Сосо Гананың  бүкіл  жерін  иемденді.  Астанада  қалған  бай
отбасылары  мен  саудагерлер  қаладан  кетті.  Осылайша  Сосо  бүкіл   Батыс
Суданның маңызды сауда  керуенін  иемденді.  Осылардың  келуімен  1224  жылы
Уалата қаласы пайда болып, экономикалық орталығы деп есептелді.
      Сосоның қарсыласы Мали мемлекеті  болды,  Суданның  сауда  орталығында
орналасқан бай аймақтардың бірі.
      В)  Мали мемлекеті
      Мали мемлекетінің пайда  болуы  УІІ  ғасыға  сай  келеді.  ІХ  ғасырда
арабтардың деректерімен дәл келеді. Малидің шекарасы Нигердің алдыңғы  ағысы
шығысқа қарай, Беледугудың солтүстікке қарай, Бакой өзенінің  алдыңғы  ағысы
батыста. Малидің орталығы солтүстік аймағы болды.  ІХ  ғасырда  ислам  дінін
қабылдады, кейбіреулері өздерінің алғашқы наным –сенімдеріне сенді.  Арабтың
және бербердің саудагерлері мен мұсылмандары  Малиге  келе  бастады.  Себебі
солармен күнделікті сауда-қатынастық жағдайда болу үшін.
      Малидің экономикалық  және политикалық  гүлденуі  ХІІ  ғасырдың  ІІ-ші
жартысына сай келеді.  Сол кезде  Мали Кейта жеріне еніп, бұл жаңа  династия
болды. Мемлекеттік қайраткер , еңірі представитель ол Сундиата болды  (1230-
1253жж).  Оның  қарамағында  мықты,  тәртіптіәскер  болды.  Алғашқы   жорығы
Сангаран және  Футо-Джаллон  аймағы  болды  және  Мали  жеріне  қосып  алды.
Кейінен Сосо патшалығының оңтүстік жерін, және Малиге  Сосо  территориясының
көп бөлігі кірді. 1240 жылы Сундиаттардың  басшылығымен  Сосо  жерінің  бәрі
Малиге кірді. Сундиаттың билеуімен  Малидің  жаңа  астанасы  ретінде  –Ниани
қаласы болды.
      Батыс Судан жеріндегі ең мықты айбатты мемлекет –Мали  болды.  ХІІғ.ІІ
жартысында  Мали соғыстарды жалғастыра береді. Ниани астанасы  осы  уақыттың
ішінде Нигердің үстіңгі ағысынан  ірі  сауда  орталығы  болды,  осыны  басып
Магрибтан және Ливиуан сауда керунеі өтті. Мали империясына Батыс Судандағы-
 Уалата және Тимбукту мәдени орталығы болды.  Малидің  экономикалық  жағдайы
күннен күнге кеңейе түсті. Египет пен Магриб  елімен  сауда  айырбас  қарым-
қатынаста болды. Айрбас ретінде Гана еліндегі  сияқты мұнда да  тұз,  алтын,
шыныдан  жасалған  бұйымдар  жүрді.  Ішкі  саяси   жағдай   жақсара   түсті.
Марокканың сұлтанымен дипломаттық қарым-қатынаста болды.
      ХУІ ғ. ІІ жартысында Малидің ішкі саяси жағдайы құлдырай түсті.  Көрші
елдер территорияға кіруге мүмкіндік берді. Малидің  басты  қастары  сыпайлық
мемлекет және Ятенге мемлекеті болды. Ең негізгі ядросы мандинго  тайпасында
патриархаттық  отбасы  болды.  Олардың  қатарына  құлдарда  кірді.   Осындай
бірнеше  патриархаттық  отбасылар  «дугу»  деген  ауылдық  қоғамға  бірікті.
Бұлардың жеке мүлік теңсіздігі жүріп жатты. Қатардағы қоғамның адамдары  жер
шаруашылығымен кеңінен айналысты.
      Төменгі  сатыдағы  қоғамда  «құлдар  қоғамы»  тұрды.  Олар   өздерінің
жағдайына қарай бірнеше категорияларға бөлінді. Құлдардың көпшілігі   әскери
қатарда болды. Құлдық мәңгі болған жоқ, әрбір  құлдар  келе  бері  қоғамдағы
дүниеге құқылы болды.
      Қоғамның жалпы адамдары және  құлдар  патриархтық  отбасының  жерлерін
жұмасына 5 рет өңдеп отырған, ал қалған 2 күні өздерінің отбасыларына  арнап
, өз жұмыстарымен айналысқан.
      Жерді бөліп  беру  бұл  патриархтық  отбасның  қолында  болды,  құлдар
еңбегінен бау-бақшаның жартысын алып отырды. Жерді сатып алу құқығы,  тұрғын
үй құқығын Мали мемлекеті шешті. Халықтың  жеке  мүлкі  және  саяси  жағдайы
құлдардан  құралған  әскери  отряд  басқарды.  Құлдардан   құралған   әскери
гвардияның бастықтары өздері сияқты құл тобынан шыққан. Ақырындап олар  үкен
топқа дейін көтерілген. Құлдар гвардиясы мемлекеттік саяси  жағдайына  үлкен
рөл атқарды.
      Малидің діни адамдары бірнеше ақсүйектерден құралған.  Бұларға  құқылы
жалпы қоғамдағы адамдар, құлдар, шенеттер  жатқан.  Жоғарғы  феодалданғандар
жер   иемденуге   толықтай   құқылы   болды.   Феодалдық    қарым-қатынастар
патриархалдық пен құл ұстаушылықпен тығыз  байланыста  болды.  Діни  адамдар
ішінде өздерінен шыққан адамдар  болған  жоқ  алғашында.  Кейінірек  олардың
ішіне жақын туыстарынан құралды. Мали елінде бірнеше орында  жер  иеліктерге
құқылы Кейта халқы тұрды. Жергілікті  тұрғындар осы тайпадан шыққан  адамдар
мемлектінің көптеген жерлердің бөлігін иемденген.
      Орта ғасырлық Малиде шаруашылық өте  мықты  болды.   Малидегі  ауылдық
қоғамда шаруалар еш қандай айырбаспен айналысқан жоқ.  Себебі  барлық  жерде
өнімдер  бірдей  болды.  Жергілікті  сауда  орындары  болды.  Дегенмен  олар
кішігірім аймақтарда орналасқан.   Малиде ішкі сауда  –саттық  дамып  келді.
Бұл негізгі тұзбен, мыспен, алтынмен , құлдарды сатумен, тері сауда  керуені
жүрді. Мали мемлекеті Солтүстік Африкамен алтын саудасымен айналысуды  қолға
алды. Алтын саудасымен ақсүйектер , құлдардың  басшылары  қатысқан.  Алтынға
айырбас ретінде шыныдан жасалған  заттар,  бұлдар,  қару-жарақтар,және  т.б.
Солтүстік Африкадан әкелінген заттар сауда  ретінде  жүрді.  Алтын  көбінесе
ішкі саудаға тұз айырбасымен жүрді. Батыс Суданда тұз бағалы болды, тұз  тек
алтын айырбасына жүрді, тұзды айырбасқа жіберу үшін құлдарды қолданған.
      Тұз айырбасы үлкен қолданыста жүрді. Тимбуктың  және  Дженне  қалалары
сауда орталығы  болды.  Шаруалар  тігін-  тоқулармен,  тері  –жіппен,  қайық
өңдеумен  шұғылданды.  Қалаларда  Солтүстік  Африкандықтардың  саудагерлері,
проповедтық  және  мұсылман  қорғаушылар  мекендеді.  Бұлар  негізінен  жеке
аймақтарды өзбеттерінше өмір сөрген.
       Г  ХУІ- ХУІІ ғғ. Орталық Мали
        ХУІ ғасырда Мали   мемлекеті  құлдырай  бастады.  Ең  бір  қас  жауы
Сонгай патшалығы болды. 1498-1499 жж. Багалудың  ірі  аймағын,  1500-1501жж.
Диара жерін, 1506-1507 жж. Галам  аймақтарына  шабуыл  жасап,  өзіне  қоршап
алды. Согай патшалығының шекарасы  Текура  жеріне  дейін   созылды.  Соңында
Малиге батыс жатқанда шабуыл жасалына бастады.  1530ж.  Малидің  қарамағында
болған  Бамбукты  жаулады.  Малидің  патшасы   ІІ  Мамуди  1534ж  шығар  жол
болмағандықтан  партугалдықтардан  көмек  сұрады.  Партугалдық  посол  Перес
Фернандес қарсылас ретінде шықты бірақ  Мали  үшін  бұл  кеш  болды.  Себебі
Мали көптеген  жерлерінен  айырылды.  Дегенмен  Мали  өінің  оңтүстік  жағын
сақтағанымен саяси жағынан құлдырап кетті. Согайлықтар  Малидің  саяси  жағы
мен әскер жағдайына қысым көрсетіптұрды.
      Солтүстік Суданға басып кіргенде  мароккандықтар  және  сонгайлықтарға
қарсы шықты. Осыған қоса Сонгайлықтар Малиден алыстай  түсті.  ХУІІ  ғ.басқа
да қас жаулары пайда болды. Олар бомбара халқы болған еді.  1600  жылы  Сегу
аймағында мемлекетін құрды. өздерінің діні анимистика бола тұра,  1645  жылы
Малидің  мұсылман  патшасына   діни   соғыс   жариялап,   оңтүстік   аймаққа
шабуылдады. 1670ж. Бобара мемлекетіндегі  Сегу  аймағы  ең  мықты  мемлекеті
болып саналды.  Сегу  Битон  патша,  Массина   және  Багома  жерлері  жаулап
алынған еді
       2.    Сонгай мемлекеті немесе Гао және
           оның әлеуметтік-экономикалық жағдайы
   Мали мемлекеті құлдырағаннан кейін Сонгай мемлекеті  пайда  болды.  Согай
мемлекеті Малидің шығыс бөлігінде тұрған. Бұл  жағдай  ХУ  ғ.  дейін  болды,
өйткені  Малиден  осы  кезде  тәуелсіз   болды.   Көршілес   елдерді   өзіне
бағындырып,  бүкіл  Нигердің  орта  ағысынан  Дженнеге  дейін  жаулап  алды.
Мемлекет басында бебрбер тайпасынан шыққан адам тұрды.
      Тимбукту районына сауда орталығы, шығысқа көшірілуі Малиді  әлсіретіп,
ал сонгайлықтардың экономикалық дамуы жақсара түсті. Гүлденуі- ХУ ғ.  ортасы
Әли Бераның билеуінің кезеңі болды (1461немесе 1465-1492жж). Әли  Тимбуктуды
жаулап, 7 жылдан кейін  Дженне  сауда  орталығы  басып  алды.  Сонымен  қоса
өзінің батыстағы және  оңтүстік  батыста  территориясын  кеңейтіп,  көптеген
әскермен кеденшілеі және мемлекет  қарым-қатынаста   болды.  Оның  әскерлері
Янтенге, Гурма халқын, тонаган халқын, берберлер мен  фулбелерді  әлсіретті.
Мұның мақсаты территориялар  мен  жер  өңдейтін  құлдарды  жаулап  алу  еді.
Сонгайдың  ең  жоғарғы  дамыған  кезеңінің  бірі.  Нигерия  бассейнін   және
Сахарадан бобо мен моси елдеріне дейін жаулап алу кезеңі.
      Әли Бер 1492 жылы қараша айында соғысқа аттанған  кезде  қаза  табады.
Оның ұлы Бакари Даоның билеуі қысқа болды.  Ангоо  соғысында  Мұхаммед  Туре
соңғы сонгай әскерін талқандап, сонгайдың патшасы деп өзін Мұхаммед І (1493-
1528жж) жариялады.
      І Мұхаммедтің тұсында мықты әскер қатары болды. Үлкен ер адамдар әскер
қатарына қосылуды шақырды, әскери  іс  біткен  соң  өз  бұрыңғы  тіршілігіне
қайта оралуға рұқсат етілді. Бұл  мемлекеттің   экономикасының  мықты  болып
дамуына әкелді.
      І  Мұхаммед  билік  кезінде  көптеген  елдерді   жаулап   алып   1506-
1507,1512,1513  жылдары  хаусандықтармен   Кациноны   жаулап,   және   басқа
хаусандық кебби мемлекетімен әскери шартқа  отырды.  1517  жылы  Кама  Кейта
бсқарған Багана  елі  жанданып,  Гао  жерінде  ішінара  соғыс  болып  Сонгай
державасы  әлсіреп,  көршілес  елдер  шапқыншылыққа  шықты.  Сонгай   елінің
билеушілері шаруашылығында әрбір 300-500, тіпті 1000 құлдан ұстаған.  Құлдар
ақырындап қарапайым шаруаларға  айналып,өз  қожайындарына  төлем  ақы  төлеп
тұрды. Екінші қатардағы құлдар өздерінің әке-шешелері сияқты біреуге  сыйлық
ретінде берілген жоқ. 3-4-ші сатыдағы құлдар бос болып есептелді.,  дегенмен
бұрынғы қожайындарына экономика жағынан бағынышты  болды.  Құлдар  сонгайдың
тарихи даму жағына да көмектесті.
      Сонгайдың қалалық шаруаларының азық-түлік шаруалығы  мемлекетте  жақсы
дамыды.  Тимбуктудың  «Тарих-аль-Фетташ»  сонгайдың  шежіресінде  26   тігін
шеберханасы әрбір 50 жұмысшыға  дейін  жеткен.  Шеберхананың  70-тен  100-ге
дейін жеткен жұмысшылары болған.                                        11
      Сонгайдың тарихи құлдар  мен жартылай бос адамдармен байланысты болды.
Двюгоран құлдар тобы сонгай мемлекетіне  қарсы  шығып,  олар  Туарегов  және
Санхаджей халқымен аз шайқасқан жоқ.
      Құлдар  тобы  Сонгайды  әлсіретіп,  мемлекеттің  құлдырауының  негізгі
факторы болды.
         А)   Моси тайпасы құрған мемлекет
      Б.з.б. І мың жылдықтың аяғында ауыл шаруашылықтың дамумен қатар,  моси
тайпасының шаруасы мен сауданың қатар, ХІ  ғ  Вагадугу,  Ятенге,  Фада  және
Гурма мемлекеті құрылды. Моси халқы ХІХғ дейін өмір  сүрді.  Франция  жаулап
алғанға  дейін.  Вагадугудың  пайда  болуы  көршілеселдерді  жаулап   алумен
байланысты.  Мемлекет  16  ауылға  бөлінді.  Мемлекетке  5  «негізгі»   ауыл
бағынды, қалған 11 ауылды жергілікті адамдар басқарды.
      Мемлекетті 16 санновниктен құрылған адамдар биледі.  Бұл  санновниктер
басқа билеушілер сияқты құлдар ұстады, жер иеліктері  болды.  Вагадугу  және
Ятенге, т.б. мемлекеттерде құлдарды сататын базарлар болған.
      Екінші ірі мемлекет-  ХІІ ғ. пайда болған Ятенге, астанасы- Гурси. ХІІ-
ХІУ ғғ. территориясын Сонгай  мемлекеті  мен  Мали  билікті  атадан  мирасқа
қалған  адмдар  билікті  жүргізді.  Олар  әдейі  бастыққа  моси   тайпасынан
шыққандар  болды.  Жаулап  алынған  жерлер   «жер   бастықтары»   жергілікті
тұрғындар  басқарды.   «Жер  бастықтары»  ауылшаруашылығы  туралы   шешімдер
қабылдап отырды.
      Ятенгеде жиі салық төлеп тұрған, салықты- нионьсе, само, диула, фульбе
тайпалары төлеп тұрды. Мосилер салық төлеп тұрған жоқ, салық,  кеден  жинағы
және сауда керуені шөппен, тұзбен, малмен жиналып тұрған.
  Б)   Хаусандық мемлекеттер
       Сонгайдың кең территориясының  шығыс  бөлігінде  Чад  көліне  дейінгі
жерде  Хауса  тайпасы  қоныстанды.  ХІІІ  ғ.  Суданның  тарихи  деректерінде
Орталық Суданда деген дерек бар. Арабтың саяхатшысы Лев  Африканский   Хауса
тайпасының мәдениеті, әлеуметтік жағдайы туралы мінездеме берген.
      Хаусада құлдар рөлі  өте  маңызды  болды.  Олардың  еңбектері  кеңінен
таралған. Нақты хаусандық мелекеттің тарихы туралы деректер  жоқ.  Хаусанның
УІІІ-Х  ғғ.  жылнамаларында  қалаларына  жататыны  туралы  мәлім  ғана  бар.
Экономика жағынан Хаусанның негізгі қаласы- Кано. Кано  көптеген  қалалармен
сауда-саттық қатынаста болды. Әсіресе кола  жаңғағымен  Гонджа  мемлекетімне
байланыста болды. ХІУ ғ. Хаусандық мемлекеттерде  ислам  діні  пайда  болды.
Бірақ, ислам дінін негізінен үкімет басшылары мен қала  тұрғындарының  біраз
бөлігі қабылдады Дегенмен,  ауыл  аймақтарда  африкандық  анимистика  дініне
сыйынды.
       ХІУ ғ.  І  жартысында  Каноның   гүлденген  кезі  еді.  Каноның  жаңа
астанасы салынды,  мешіттер  мен  құрылыстар  тұрғызыла  бастады.  Хаусанның
қалаларына көз тігкен –Сонгай   мемлекетінің жау патшасы  Барну  болды.  Бұл
екі елді бір-біріне сауда –саттыққа қарсыластыққа әкеп соқты. ХУІ ғ.  Сонгай
халқы, құлдыраған кезде Хаусан мемлекеті гүлденіп,  өз  тәуелсіздігін  алып,
жандана  түсті.  Жетістікке  қол  жеткізген   Хаусанның  халқының  арқасында
болды.
В)   Йоруба мемлекеті
      Нигерия және Дагомеяның оңтүстіктегі Африканы ежелгі  мәдени  орталығы
болды. Осы аймақта жататын ХУ ғ. халықтар туралы нақты деректер жоқ.  Сөйтсе
де, қолда табылған  археологиялық   қазбалардан  бұл  халықтардың  мәдениеті
жоғары дамығанын көрсетеді. Күміс және  қоладан  жасалған  мүсіндер  Бенина,
Нупе, Иле, Ифе терракоталық  статуеткалар дәлел.  Йоруба  қаласында  санаулы
жүз мың ғана халық тұрған, және үлкен ғимараттары болған.
      ІХ ғ. Йорубада феодалды қатынас орнады және тайпа  қатары  мен  құлдық
ұстау болды. Йорубаның экономикасы ретінде  жер  шаруашылығы  мен  егіншілік
кенінен  орын  алды.  Қолөнері  де  жоғары  дәрежеде  дамыды.  Шаруашылықпен
айналысты, көп тауарлар Гвиней жағалауына дейін жеткен.  Көбіне  тері  өнімі
мен әйнек бұйымдары  дамыды,  металл  өңдеу  мен  керамика  бөлімін  жасады.
Йоруба мемлекетіне ірі қаланың бірі Ойо болды. Оның құрылуы ІХ ғ  және   Хғ.
жатады.  Ойоны  басқарған  патша  Алафина  болды.  Ойо  қаласы   мемлекеттің
астанасы болды. Діни Ифе қаласы тек  Йоруба  халқының  орталығы  болып  қана
қоймай, сонымен  қоса  Оңтүстік  Нигерияда  діни  сенімдер  таралды.  Өкімет
билігі атадан мұра ретінде  беріліп  отырған.  Бұл  мемлекетте  өлім  жазасы
болған, тіпті мемлекет билеушілеріне  бірдей  заң  жүрген  Мемлекет   ауылды
жерлерге 2 жылға басқарушыларды тағайындаған.  Ауылдарда  ақсүйектер   кеңес
администраторы құралған.  Маңызды  рөлді  әскери  қолбасшылар  атқарды.  Ойо
қаласында  салық  жүргізілді.  Негізгі   мемлекеттің   пайдасына   қарапайым
шаруалардың  салығы,   саудагерлердің   тауарларынан   кішігірім   аймақтағы
базарларынан пайда тигізген.
      Г)  Эфиопия
    Жаңа замандық ұзақ тарихы бар Эфиопия Африка  еліне  жатады.  Эфиопияның
солтүстік жағында Аксум деген мелекет құрылды. Солтүстік-шығысыта  Африканың
сауда орталығы болған. Негізгі айналысқан   шаруашылықтары-  егіншілік  және
мал  шаруашылығы  болды.  Шаруалар  арпа,  бидай,  күріш,  қант  таяқшаларын
өсірді. Кең көлемді бау-бақшаны жақсы меңгерген. Көп  территорияларын  жасыл
ормандар алып жатты.  Қолөнершілер  әртүрлі  мата  түрлерін  өңдеумен,  тері
өнімдерінен неше түрлі заттар, үй бұйымдарын тоқумен шұғылданған.  Африканың
ең үлкен сауда орталығы Аксум барлық жерлерге аты  жайылған.  Аксум  жерінде
грек саудагерлерінің саны көп болды. Аксум мен  рим  –  грек  қарым-қатынасы
грек мәдениетіне әсер етті.
      Аксумның гүлденуі ІУғ жатады. Аксумның  патшасы  тек  қана  Эфиопияның
облыстарына  билік  жүргізіп  қана  қоймай,  сонымен  қоса  Оңтүстік  Африка
аймағында биледі. Аксум Суданның мемлекетінің  Мероэ  деген  қаласын  тартып
алды. Шамамаен 353 жылы Аксум Византия  патшалығымен  сауда-саттықпен  тығыз
байланыста болған кезде, Аксум християн дінін жариялаумен байланысты болды.
      УІІ ғғ. Арабтар саудагерлерінің қатысуымен Аксум құлдырай түсті. Саяси
және әлеуметтік жағдайы  да  өзгерді.  630-640  жж.  Арабтар  Аксумның  ішкі
жағдайын құлатты. Армахан ислам дінін таратып,  оңтүстік   Эфиопияға  әсерін
тигізді. УІІ-Х ғғ. аксумдықтар ақырында  Абиссин  аймағына  тарала  бастады.
Бұл  процессс  бірнеше  100  жылға  созылды.   Аксумдық   патшалар  орталығы
биліктері әлсірей бастады. Аксум бірнеше бөліктерге бөлінді.
      Хғ. Эфиопияның ескі астанасы құлады. Аксумдық  патшалығы  өмір  сүруді
тоқтатты. Эфиопия жаңа патшалықтың қолына түсті.(Фалаша-иудей тайпасы  болуы
мүмкін). Себебі Эфиопия жылнамаларында Хғ-дан ХІІ ғ-ға  дейін  Аксум  туралы
хабар бермейді. ХІІ ғ.  билік  християндық  династия  Загвей  биледі.  Бұлар
Ласта ақсүйектерден шыққан. Осы  династия  100  жыл  өмір  сүрді.  Династины
билеген Лалибала, тауларда християн шіркеуін қашап  салдырған.   Осы  тамаша
ескерткіштер орта ғасырлық Эфиопия архектурасының бірі.
      ХІІІ ғ билік басына Соломондар династиясы келді. Өзін жаңа  Эфиопияның
билеушісімін деген Хайле Селассие болды. бұл династияның  бірінші  билеушісі
Йекуне-Амлаке  (1270-1285жж).  Эфиопияның  астанасы-  Шао  ауылының  Анкобер
қаласына ауыстырылды. Бұл бұрыңғы Эфиопияның оңтүстік  аймағы  болған.  Орта
ғасырдағы   Эфиопияны  билеген  әрбір  билеуші   өз   пайдасына   мемлекетті
басқарған,  өз  қалтасына  кедейлердің  ақшаларына,  салықтарына  күн  көріп
отырған. Феодалдардың жерлерін  өңдеумен  шаруалар  мен  құлдар  айналысқан.
Орта ғасырда Эфиопияда салық ісі асты. Ерекше  салық   «дерго»  болды.  оның
анықтамасы- басшылар мен ақсүйектер салық төлеген жоқ.
         Орта  ғасырларда  үй  құлдары  болды.  құлдардың  еңбегінің   сауда
орталығында қолданылған. Құл ұстау Эфиопияның заңымен  тіркелген.  Егер  құл
ұстаушы өзінің құлын  өлтірсе,  басқа  адамдар  сияқты  жазаланған.  Ал  құл
өзінің қожайыны туралы заңға шағымдануына құқылы  болды.  Шаруа  болған  құл
сатылуға тыйым салынды.
    Мемлекеттің феодалдардық жағдайы, ішкі саяси жағдайы, кеден  ісі,  сауда
–саттық ісі нашарлай, әлсірей түсті. Кеңінен таралған сауда  керуені  болды.
Билікте мұсылмандар  болғандықтан  саудагерлер  феодалдық  және  мемлекеттік
іске қатысқан жоқ.
   Д)  Конго
   ХУІ ғ Батыс тропикалық Африканың халықтары әр  түрлі  сатыда  тұрды,  тек
біраз бөлігі ғана өз мемлекеттерін құрды.
      ХІІІ ғ басы ХІУ ғ баконго  тайпасынан  шыққан  Конго  мемлекеті  пайда
болды. астанасы- Мбанза-Конго (Англияның территориясында).  Соғысқа  шығудың
арқасында Конго территориясы кеңейе түсті. Мемлекет 6 ауылға  бөлінді.  Орта
ауылда Конгоға қарап тәуелді болып, салық төлеуге тиіс болды.  Конгоның  көп
бөлігі  жер  шаруашылығымен  айналысатындар  құрады.  Жер   жалпы   қоғамның
иелігінде болды, бірақ оларды бақылап отырған ауыл басшысы –Нкулунту  болды.
Ал кең көлемді мемлекет ішінде Мали Конго  болды.  Өз  жерлерлерінен  басқа,
Нкулунтудың жерлерін өңдеп, жарты бау-бақшасын беріп отырған.
      Жалпы қоғамның адамдары әртүрлі жазаға ұшырап отырған.  Аң  аулау  мен
балық  аулау  екінші  сатыдағы  жұмыстар   болды.   Ағаш   бұйымдарын,   піл
сүйектерінен түрлі бұйымдар  жасаумен  шұғылданған.  Барлық  жерлерде  сауда
дамыған кез еді. Базарларда  тұз сататын керуендер терілер, тоқылған  заттар
астылды. Бұл жерлерде құлдар да  жүрді.  Құлдардың  қожайындары  ақсүйектері
болған. Құлдарды басқа елдерге сатып жіберуге , өлімге қиюға құқылы  болған.
Қарыз құлдар, құлдардан туған балалар  «үй  құлы»  немесе  «ошақ  құлы»  деп
есептелді,  олардың  жағдайлары  оңай  болды.  Еуропаның  құл   саудагерлері
құлдармен өте қатыгез болды. Бұл құлдар қашып кетуіне әкеп соқты  (бұл  Сан-
Томе теңіз жағалауында 4 жылға созылған).
      Ел басшысы- патша Конгон, толығымен биледі. Лата әр  жерге  ақсүйектер
отбасынан шыққан адамдарды билік басына қойды, және туыстары билеген.  Конго
жерінің Нзинга-а-Нкуве қаласы християн дінін қабылдап Жоао да Сильва  атымен
аталды.  Астананың  аты  Сан  Сальвадорға  ауысты.  Бұлар  партугалдар   мен
римдіктермен  қарым-қатынаста  болды.   Ішкі  саяси  жағдайдағы   құл   сату
айналысуы, және соғыстар   Конго мемлекетін әлсіретті.
      Ж)   Луба
      ХУІ ғасырдың  І  жартысында  Катанги  территориясында  Луба  мемлекеті
негізін салды. 1959 жылғы Кисале өзенің жағалауындағы қазба  жұмыстары  ХІІ-
ХІІІ  ғ мәдениеттің дамуына көз жеткізеді.
      Луба өзінің гүлденуі  Танганьики  көлінен  шығыстағы  Бушимани  көліне
дейін,  Маньемнен солтүстіктің  Замбидің  шекарасына  дейін  созылып  жатты.
Болуба өзінің жаулап алынған жерлеріне де  қоныстанып  отырды.  Талқандалып,
таралған халықтар Конго жеріне аттанып қоныс  тапқан.  Катанги  және  балуба
жерінің  халықтары мыс пен тұзға бай болғандығы  соншалықты,  бүкіл  Орталық
Африкаға дейін жайған.
      Билік басында жер иеліктің қожайынымын деп есептегендер  отырды.  Оның
қолында саяси және діни билік болды. Билеушілердің  қатарына  ақсүйектер  де
кірген, оның көбі әскер  басшылары  болған.  Әрбір  билеушілер  әр  аймақты,
округтерді басқарып отырған. Көпшілікті құраған жер иеленушілер  еді.  Әрбір
отбасы жерлерді өңдеп, өз  жерлеріне  қожайын  болған.  Жиған  тергендерінен
жоғарғыларға төлем төлеп отырды. Катангидің жер иеленушілері,  саудагерлері,
балықшылары, аңшылары өздерінің еңбектерімен айырбас жасаған.  Ақша  ретінде
мыстың әртүрлі формалары жүрді.

Әдебиеттер:
   1. История средних веков. Т,1.М., 1997.
   2. История средних веков. Т,1.М., 2000.
   3. История средних веков: Европа и Азия. Минск. 2000.
   4. История стран Азии и Африки в средние века. М.1968.
   5.Т.Тортаев Орта ғасырлар тарихы. Алматы.1999.
      6. В.А.Федосик, А.А. Прохоров,  И.О.  Евтухов.  Материалы  по  истории
древнего мира средних веков. Минск. 2004

         13-лекция. Батыс Рим империясының құлауы.
      1. Батыс Рим империясының құлауы.
      2. Халықтардың ұлы қоныс аударуының себептері.
      3.Герман тайпаларының көшіп қонуы.
      4. Батыс Рим империясының құлауы.
1.Рим империясының құлауы және  жаңа  әлеуметтік  құрылымдардың  қалыптасуы:
феодализм синтезі.
       Батыс  Еуропа  тарихындағы  феодалдық  қоғамдық   жүйенің   біртіндеп
орнығуы, варварлық басып енулер терең ішкі  қайшылықтардан,  өндірістің  құл
иеленушілік  тәсілінің  дағдарысы  нәтижесінде  Рим   империясының   құлауы,
империя жерлерінде V ғасыр аяғында жаңа қоғамдық қатынастарды дамытуға  және
феодализмге өтуге қажетті жағдайлар жасалған варварлық мемлекеттердің  пайда
болуы жүйелі қарастырылған.
      Орта ғасырда орын алған  қоғамдық  құрылыс,  герман  тайпаларының  Рим
империясы жерлеріне қонстануы нәтижесінде өнім  өндіруші  көпшілік  арасынан
ерікті ұсақ жер иеленуші –  қауымдардың  кең  орын  ала  бастауы,  феодалдық
қатынастардың әр елдер әр түрлі деңгейде қалыптасуы,  ірі  –  ірі  феодалдық
жер иеліктердің пайда болуы,  ерікті  ұсақ  материалдық  игіліктердің  пайда
болуы,  ерікті  ұсақ  материалдық  игіліктерді  өндірушілердің  феодалдық  –
тәуелді  шаруаларға  айналуы,  саяси  мекемелердің  және   феодалдық   қоғам
идеологисының шығуы –  Батыс  Еуропада  феодалдық  қоғамдық  –  экономикалық
жүйенің орнығу үрдістері жан – жақты қарастырылған.
      Қазіргі Еуропа халықтары  мен  мемлекеттерінің  тарихи  әдебиеттерінде
шартты  түрде  айқындалған  «орта  ғасырлар»  дәуірінен  бастау  алды.  Көне
дәуірде Еуропа ұғымы  (семиттік  тіл  төркіні  Эреб),  географиялық  жағынан
Батыс деген ұғымда, Азия (түбірі Асу),  немесе  Шығысқа  қарым  –  қатынасты
қолданылды.  Еуропа  ұғымы   шын   мәнінде   халықтар   мен   мемлекеттердің
территориялық тұтастығын,  экономикалық,  әлеуметтік  –  саяси  және  рухани
дамуы тарихының жалпылығын байқатады. Сонымен  бірге  оның  батыс  бөлігінің
өзіндік ерекшелігі орта ғасырлар дәуірінде айқындалады.  Иә,  Шыныменде  осы
орта ғасырлардағы әртүрлі елдердің аттары, саяси-мәдени жағдайы  сипатталып,
анықталған.
      Орта ғасырлар дәуіріндегі Батыс Еуропаның тарихи ұғымына  мына  елдер:
Англия, Франция, Германия, Швейцария, Бельгия және Голландия,  Пиреней  және
Апеннин  түбектері  мемлекеттеррі,  скандинав  елдері  –  Дания,   Норвегия,
Швеция, сонымен  бірге  Византия  енеді.  Соңғы  елдің  шекаралық  жағдайына
қарамай, еуропалық өркениет өміріне тигізген үлкен ықпалы  оның  Батыс  және
Шығыс тарихына ортақ екенін айқындап берді.
      Біздің дәуіріміздің  алғашқы  ғасырларында  Батыс  Еуропаның  көпшілік
бөлігінде едәуір романданған және  Рим  империясының  құрамына  енген  кельт
халықтары орналасқан, оның  кейін  Ұлы  халықтар  қоныстануы  дәуірінде  бұл
территорияларға герман тайпалары орналасты,  бұл  мәселені  белгілі  тарихшы
профессор К.Т.Жұмағұлов жүйелі зерттеген.
       Феодализмнің қалыптасуы – ұзақ және көп жақты күрделі процес. Кейінгі
көне және варварлық қоғам жағдайында феодалдық  қатынастардың  қалыптасуының
алғы шарттыры пайда боллды. Батыс Еуропада феодализмнің оның әрі  қалыптасуы
осы екі қоғамның бір – бірімен күресі мен өзара байланысы жағдайында  жүрді.
Екі қоғамдық жүйенің  өзара  байланысы  элементтерінің  синтезі  нәтижесінде
сапалы жаңа қатынастар туды. Тіптен көне өркениет шебінен алыс жатқан  аудан
– Скандинавияға тікелей болмаса да  жанама  түрде  ықпал  етті.  Сауда  және
континент бөліктірмен саяси байланыстар христиандық шіркеу және  көне  дәуір
қойнауында пайда болған құқық, технологиялық және  идеологиялық  байланыстар
арқылы жүрді.
       Варварлар  шапқыншылығына  ұшырамаған  Оңтүстік  Италия   жағалаулары
Прованс, Батыс Жерорта теңізі  аралдары  туралы  да  осылай  атауға  болады.
Тікелей  варварлар  басып  алушылығы  бұл  жерлерде,   варварларға   тәуелді
аудандар  арқылы,  бұл  жерлердегі  көне  классикалық  қоғамдық  қатынастары
едәуір әлсіреді; бұрынғы экономикалық байланыстардың бұзылуы,  әлеуметтік  –
мәдени, климаттық өзгеруі т.б.
      Көне және варвар  бастамалары  неғұрлым  теңескен  жерлерде  феодалдық
синтезі тез жүрді,  бұған  Солтүстік  –  Шығыс  Галлия  дәлел  болады.  Онда
феодализм VІІІ – ІХ  ғасырлардың  өзінде  –  ақ  қалыптасқанды,  феодализмге
дейінгі сарқыншақтары рулық және құл  иеленушілік  белгілері  әлсіз  күйінде
қалды.
      Феодалдық синтездің тез жүруі әр түрлі жерлерде  көптеген  факторларға
байланысты болды. Оның ішінде бірінші орынға бір территеориядағы  орналасқан
варварлар мен римдіктердің өзара қатынастары.  Бұрынғы  империяның  көпшілік
провинцияларында  германдықтар  барлық  тұрғындардың  2-3  %  құрады.  Кебір
жерлерде, айталық Испанияның Бургос, Толедо  аудандары,  Оңтүстік  Галлияның
Тулуза, Нарбонн, Италияның Павия және Вероныда да  германдықтар  саны  басым
болды. Британияда және Токсандрияда,  Рейн  және  жоғары  Дунайда  германдар
басым болды, ол Солтүстік – Шығыс Галлияда  галлоримдіктерден  шамамен  1:10
қатынаста болды. Тұрғындарының санының  азшылығын  қарамастын,  бұл  аймаққа
германдықтар ықпалы басым болып  феодализм  басқа  жерлерімен  салыстырғанда
біршама жақсы дамыды.
       Қалыптасып  келе   жатқан   варварлар   мемлекетінде,   кейінгі   Рим
мемлекетіндегі сияқты,  еріксіз  өндіру  күші  болмады.  Герман  қауымдарның
жағдайы ірі жер иелерінде тәуелді бола тұра, көне  заман  құлдарының  немесе
колондарының жағдайына дейін төмен  түсе  қойған  жоқ.  Олардың  тәуелділігі
тәуелділіктің  жаңа  формасындағы,  қаналушы   тікелей   өндірушілердің   өз
еңбегіне мүдделі болуы үшін қоғамдық даму қажеттігіне сай біршама  икемдірек
болды.  Жаңа қоғамдық топтардың  қалыптасуына,  бір  жағынан,  Рим  қоғамның
антагонистік топтардың қалдықтары – ірі жер иелері, екінші  жағынын,  құлдар
мен колондар едәуір рөл атқарды. Римнің ірі жер  иелерінің  бір  бөлігі  құл
иеленушілік   қоғамның   күйреуімен   және   варварлардың   жаулап   алуымен
байланысты, олардың жағдайларындағы бүкіл өзгерістерге қарамастан,  жүздеген
құл мен колондар өңдеп отырған кең байтақ  имениелерді  әлде  иелене  берді.
Әйтсе  де,  ірі  жер  иелерінің  сипаты  біртіндеп  өзгере   берді.   Герман
жаулаушылығы құл  иеленушілік  шаруашылықтың  феодалдық  шаруашлыққа  айналу
поцесін тездетті оның бастамасын тіпті Рим империясында да байқауға  болатын
еді. Енді ірі имениелер антик заман  құлдарын  қанауға  негізделмеді,  еркін
емес және тәуелді ұсақ жер иеленушілердің әр түрлі категорияларының  еңбегін
қанауға негізделді. Римнің көптеген ірі жер  иеленушілері  германдық  әскери
қызметтегі  ақсүйектермен  бірге  қалыптасып  келе  жатқан  феодалдар   тобы
құрамына енді. Дәл сол сияқты тәуелді шаруалар тобы қалыптасуна  Римнің  де,
герман тектес тікелей өндірушілердің де  әр  түрлі  жіктері  қатысты.  Баяу,
бірақ римдік жер иелік феодалдық вотчинаға айнала берді.
      Варвар корольдіктерінде мемлекеттік аппарат  Рим  әкімшілік  жүйесінің
азды – көпті ықпалымен  қалыптасыты.  Мемлекеттік  аппарат  бұрынғы  маңызын
жойып,  корольге  толық  тәуелділікте  болды.  Король  жоғары  әскери,   заң
шығарушы,  әкімшілік  және  соттық  өкімет   өкілдігімен   пайдаланды.   Рим
ықпалының нәтижесінде әр түрлі  герман  тайпаларында  рулық  және  қауымдаық
шектеушіліктен ерікті иелік  –  аллодқа  көшуі  жүрді.  Жергілікті  жерлерде
әкімшілік, қаржылық және соттық өкімет билігін корольдің лауазымды  адамдары
жүзеге асырды.
       Варвар  корольдіктері  Рим  саяси  құрылысының  бірқатар   белгілерін
алғанына қарамастан, олардың Рим империясыныан түбегйлі айырмашылығы  болды.
Бұл корольдіктер Рим империясындағы құл иеленуші таптың мүддесін емес,  жаңа
қалыптасқан келе жатқан феодал  табының  мүддесін  көздеді.  Олардың  әскери
құрылымы  жалдамалы  армияға  емес,  халық  жасағына  негізделді.  Әкімшілік
жүйесінде  Римге  қарағанда  едәуір  қарапайым  болды.  Әкімшілік  басқаруда
корольдің  әр  түрлі  тапсырмасын  орындаған  король   жасақшылары   кеңінен
пайдаланды. Король өкіметін ақсүйектер және діни ақсүйектер  қолдап  отырды.
Маңызды істерді айталық, соғыс пен бейбітшілік мәселелерін, жер бөліп  беру,
зағдар шығаруда король жоғарғы әскери қызметтегі ақсүйектермен  және  жоғары
дін басыларымен бірігіп шешіп отырды.
      Кейінгі Рим және бар жатқан алғашқы қауымдық  германдық  қатынастардың
синтезі  Батыс  Еуропадағы  қоғамның  экономикалық,  әлеуметтік  және  саяси
өмірінде феодалдық қатынсатардың  дамуын  біршама  тездетті.  Ұзақ  уақыттар
бойына еркін шаруалардың, қауымдық қатынастардың біраз  қалдықтары  сақталып
қалды.
      Рим  және  герман  қатынастарының  жиынтығы,  анағұрлым  толық  жүзеге
асырылғанына елдерге қарағанда, ерте орта  ғасырдың  жағдайында  шаруалардың
феодалға  тәуелділігінің  ауыр  формасы  біршама   жеңілдеу   болды.   Саяси
құрылымда ру –  тайпалық  құрылысы  тән  басқару  ұйымының  сарқыншақтары  -
әскери демократия ұзақ сақталды.
2. Халықтардың Ұлы қоныс аударуы және оның себептері, ықпалы.
 IV – VІ ғасырда варвар  тайпалары  Рим  империясын  құлатқан  кезең  Еуропа
тарихына халықтардың Ұлы қоныс аудару заманы ретінде  енді.  Аталған  тарихи
кезеңде бүкіл Еуразияны қамтыған және оның саяси, этникалық мәдени  бейнесін
өзгерткен процестер  өзінің  шарықтау  шегіне  жетті.  Осы  тарихи  поцестер
нәтижесінде антика  заманынан  келе  жатқан  өркениеттің  күйреп,  феодалдық
қатынастардың орныға бастаған дәуірі еді.
      Варварлық басып кірулердің Европа тарихы үшін зор маңызды  болды.  Бұл
басып  кірудің  нәтижесі   терең   ішкі   қайшылықтардан,   өндірістің   құл
иеленушілік тәсілінің дағдарысынан, бұқара халықтың  күресінен  күні  біткен
Батыстаға құл иеленушілік Рим империясының  құлауы  болды.  Европаның  саяси
картасы  өзгерді.  Бұрын  Батыс  Рим  империясы  қамтыған  теритррияларда  5
ғасырдың аяғы мен 6 ғасырдың басында  жаңа  қоғамдық  қатынастарды  дамытуға
және феодализмге өтуге  қажетті  жағдайлар  жасалған  варварлық  мемлекеттер
пайда болды.
      Батыс Европаның әлеуметтік – эконмикалық және саяси құрылысында  терең
өзгерістер болды.
       Варварлардың  римдік   жер   иеленушілерді   жекелеп   немесе   толық
экспроприциялауы шаруашылықтың құл иеленушілік жүйесіне  күшті  соққы  болып
тиді және  оның  әлде  қашан  ерте  басталған  ыдырауын  тездетті.  Қоғамның
құрылысы  өзгерді.  Германдықтардың  Батыс  Рим   империясы   территориясына
қоныстануы нәтижесінде өнім  өндіруші  көпшілік  арасынан  ерікті  ұсақ  жер
иеленуші – қауымдастар маңызы орын ала  бастады.  Құл  иеленушілік  қоғамнан
гөрі прогрессивті феодалдық қоғамға өтуге күшті  кедергі  болып  келегн  Рим
құл иеленушілік мемлекетті жойылды.
      Батыс Рим империясының  құлауы  және  оның  территориясында  варварлық
германдық корольдіктердің  құрылуы,  Римнің  құл  иеленушілік  құрылысы  мен
рулық  құрылысының  орнына  германдық  феодалдық  құрылысты  әкелген   терең
әлеуметтік төңкеріс пен әлеуметтік ревалюция болып саналды.
       Варварлық  корольдіктер  жаңа  феодадық  мемлекеттердің  қалыптасуына
негіз болды, оларда Батыс Европаның жаңа халықтарының тууы жүріп жатты.
       Қазіргі  заман  тарихи  –  демографиялық  зерттеулер  Орта  ғасырдағы
халықтардың жаппай қоныс аударуының басты тенденциясын және оған әсер  еткен
факторлардыанықтауға мүмкіндік беріп отыр. Бұл зерттеулер сонымен қатар  ірі
миграциялық процестер жүрген сол дәуірде – адамдардың аса  үлкен  топтарының
қоныс аударуының нәтижесінде еуропа континентінің этникалық  бет  –  бейнесі
түзеліп, оның мәдени және шаруашылық игеру процесі жүзеге асқан.
      Миграция процесі – қазіргі заманғы және барлық  тарихи  қоғамдарға  да
тән құбылыс. Бірақ орта ғасырдағы бұл тарихи процесстің өзінің көп  ғасырдық
дәуірдің әртүрлі кезеңіне қарай әртүрлі ерекшеліктері мен формалары болды.
      Егер ортағасырдағы бұл Ұлы қоныс аудару, Ежелгі  дәуірдегідей  кейінгі
кезеңдегіден  өзіне  бүкіл  халықтарды  тартумен  және  қысқа  уақыт  ішінде
толығымен жаңа орынға қоныстанумен ерекшелінді.  Герман  тайпаларының  қоныс
аударуы дәл осындай сипатта болды. Тарих ғылымына Ұлы  қоныс  аудару  атымен
кірген осы  Тарихи  процесс  нәтижесінде  Батыс  еуропа  халықтары  бірталай
жаңарғаны туралы жазба және археологиялық түп  нұсқалармен  қоса  топонимика
мәліметтері  –  «Ұлы  қоныс  аударуды»  еске  түсіретін  село  мен  облыстар
атаулары дерек береді.
      Біздің заманымыздың  IV  –  ғасырларның  аяғында  варвар  тайпаларының
айрықша  ірі,  жаппай  көшуі  мен  олардың  әдетте  «Халықтардың  Ұлы  қоныс
аударуы» деп аталатын Рим империясының територриясына басып кіруі  басталды.
Герман және герман емес варвар тайпаалырынң  империяға,  біріншіден  олардың
расында өндірістік күштерің өсуімен сүліктік  және  әлеуметтік  теңсіздіктің
және ,екіншіден, байлықты молайтуға, жер мен әскери  олжаны  иемденіп  алуға
тырысуынан туды. Бұл кезде соғыс герман тайпалары үшін әдетке  және  тұрақты
кәсіпке айналды. Рим империясы өзінің ұлан байтақ, жақсы өнделген  жерлермен
және бай қалаларымен варвар үшін ерекше тартымды күшке ие болды.
      Отырықшылдыққа көшудің  нәтижесінде  тұрмыс  дәрежесінің  көтерілуінің
салдары, халықтың өсуі де  «Ұлы  қоныс  аудару»  факторларының  бірі  болды.
Сонымен бірге герман тайпалары сырттан да қысымға  ұшырады.  Олар  қоныстану
үшін  жерлерді  керексінген  көршілерінің  шабуылдарын  да  бастан  кешірді.
Территорияға  деген  ерекше  қатты  мұқтаждықты  Азияның  көшпелі  тайпалары
бастан өткерді, олар өздерінің тәсіліне байланысты кең байтақ кеңістікке  ие
болуға  тырысты.  Егінші  тайпалар  көшпелілердің  саны  көп  атты   әскерін
ойдағыдай  қарсылық   көрсетуге   қабілетсіз   болғандықтан,   орын   тепкен
территорияларын қалдырып кетіп отырды да, өз  кезінде  қонысатануға  жарамды
аймақтары үшін басқа варвар тайпаларымен немесе Риммен күрес жүргізді.
      Біздің заманымыздың IV  ғасырының  аяғынан  бастап  VІ  ғасырға  дейін
болған варвар тайпаларның ілгері  жылжуы  бұрын  болған  қоныс  аударулардан
өзінің аумағы  жағынан  да,  сипаты  жағынан  да  өзгеше  болды.  Бұл  қоныс
аударуға   варвар   тайпаларының   көпшілігі   қатысты,    олар    Еуропаның
территориясымен   мыңдаған   километр   ілгері   жылжыды.   Варварлар    Рим
мемлекетінің шекаралық  аймақтарына  шабуыл  жасаумен  қойған  жоқ,  сонымен
бірге империяның ішкі аудандарына да басып кірді. Өндірістің құл  иленушілік
тәсілінің тереңдей түскен  дағдарысы  жағдайында,  бұқара  халықтың  өздерін
езушілерге  үздіксіз  күресінен,  әлеуметтік  қайшылықтардан  әлсіреген  Рим
империясы жаулап алушыларға нәтижелі қарсылық көрсетерлік емес еді. Рим  құл
иеленушілік мемлекттің азапты  қысымына  ұшырап  отырған  езілуші  таптар  –
құлдар, колондар, зорлық көруші шаруалар варварларға әр түрлі формада  тірек
бола білді.
      Батыс Рим империясы  V  ғасырдың  соңында  құлады.  Рим  құл  иеленуші
қоғамы  құлдар  мен  колондардың   жаппай   қозғлысы   мен   варвар   герман
тайпаларының шапқыншылығынан  құлаған  болатын.  Азамат  баласы  тарихындағы
алғашқы үлкен тарихи кезең – ежелгі дәуір тарихы осылай аяқталып,  ортағасыр
тарихы басталған болатын. Ортағасырда ерте дәуірдегідей құл  иеленуші  қоғам
құрылысы емес феодалдық басыбайлық қоғам құрылысы биілік басына келді.
      Герман тайпалары  ерте  кезден  Италияның  солтүстігінде  өмір  сүріп,
негізінен – вольттер,  германдықтар,  свевтер  –  деген  үш  үлкен  –  топқа
бөлінді. Олардың қоғамдық құрылысы рим құл иеленуші қоғамына мүлде қарама  –
қайшы болды.  Варвар  герман  тайпаларында  мемлекет  болған  жоқ,  қоғамдық
таптар толық мағынасында қалыптаспаған еді, варварларда қоғамдық  қатынастың
басты түрі ретінде  әлі  де  рулық  қатынас  болып  табылды.  Варвар  герман
тайпаларының тұрғындарының басым көпшілігі еркін адамдардан  тұрып,  олардан
рулық және әскери ақсүйектер  басым  тұрғынымен,  қатынастары  таптық  сипат
алған жоқ.
      Бұл тайпаларды IV  - VІ ғасырларда құлдырай бастаған алғашқы  қауымдық
құрылыс болды. Осы тайпалармен Рим  бірнеше  жүз  жыл  соғыс  жүргізді.  Рим
варвармен соғысында жеңіске жеткен жағдайларында,  оларды  құлға  айналдырып
отырған.
      Ғұндар Орта – Азияның шығысынан келіп үлкен тайпалық  одақ  құрды,  өз
құрамына Солтүстік Кавказ  тайпаларын  қоса  отырып.  Бұл  ғұн  тайпаларының
негізі мал шаруашылығымен айналысатын көшпенділерден тұрды. Осы  тайпалардың
этникалық құрамы – түркілерден тұрып, бұлардың  арасында  моңғолдар  маңызды
бөлік құрады. Орталық Азиядан келеген ғұн  тайпалары  375  жылы  остготтарға
үлкен соққы беріп, осы тарихи дала Ұлы қоныс аударудың басы деп  есептеледі.
Ғұндардың  қашқан  вестгот  тайпалры  Дунайдан  өтіп,   римдіктер   жерлерін
қоныстанды. Олар ғұндарға тәуелді болудан  қашып,  шығыс  рим  императорымен
келісімге  келіп,  Балқан  түбегінде  федерат  ретінде  қоныстануға   рұқсат
сұрады.  Император  билігі  бұған  келісім  беріп,  376  жылы  вестготтықтар
миллионнан аса адам (оның ішінде 200 мыңы қаруланған  ер  адамдар)  Дунайдан
өтті. Оларға қоныстануға Мезия мен қазіргі Болгария жері берілген.
      Халықтардың Ұлы қоныс аударуының себептері. IV – VII  ғасырлар  кезеңі
Еуропа тарихына халықтардың  Ұлы  қоныстануы  деген  атпен  еніп,  төрт  жүз
жылдықта  миграциялық  процестердің  шыңына   жету,   бүтіндей   континентте
этникалық – мәдени және  саяси  бейнені  түбірінен  өзгеріске  түсірді.  Бұл
дәуір – көне өркениеттің аяғы және феодализімнің жандануы.
      Мүліктік және әлеуметтік теңсіздіктің  тереңдеуі  варвар  тайпаларының
әр түрлі жіктерін жаңа бөтеннің жерлерін басып  алуға  итермелейді.  Сонымен
бірге Шығыстан дала көшпенділерінің қоныс аударулары да  әсер  етті.  Алайда
бір уақытта адамдардың әр түрлері тайпалық тобырларының қозғалысқа  келуінің
тағы бір себебіне ІІ ғасырдан бастап климаттың суытуы V ғасырда өзінің  биік
шыңына жету, еуразиялық алқаптардағы көшпенді халықтардың  ылғалды  жерлерге
қарай қоныс аударуы Еуропаның көптеген варвар тайпаларында рулық –  тайпалық
құрылыстық ыдырау  кезеңінде  қабаттасып  келді.  Халықтар  жылжуының  басты
себебіне сонымен қоса сыртқы  саяси  факторлардың  да  әсері  болды.  Варвар
тайпаларының (әсіресе көшпелі) бір – біріне  толассыз  шабуылы  және  оларға
қарсы тұруды Рим империясының әлсіреуі орын алды.  IV  –  V  ғасырларда  ұлы
халықтар жылжуына герман және түркі, оның  кейін  славян  және  угро  –  фин
тайпалары басты орын алды.
      3.Герман тайпаларының жылжуы.  Германдықтардың  орналасуы  Германияның
солтүстік, теңіз жағалаулары,  Ютландия  және  Оңтүстік  Скандинавия  болды.
Оңтүстікке қарай кельттер, шығысына славяндар мен балттар орналасты.  Герман
жаулаушылығының   алғашқы   толқыны   кимверлер   мен   тевтондардың   үлкен
жылжушылығын тудырды,  ширек  ғасырда  жарты  Еуропаны  қамтыды  (шеткілері:
Ютландия, Венгрия, Испания)  және  б.э.д.  102  –  101  жылдары  Батыс  Алып
маңында Гай Мари оларға тойтарыс берді.  Олардың  шабуылының  екінші  легіне
б.з.д. І ғасырдың 60  –  жылдарында  свевтер  Ариовистің  басқаруымен  Шығыс
Галлияға орнығуға ұмтылды. Оларды б.э.д. 58 жылы Цезарь талқандайды.  Алайда
бұл уақытта германдықтар орталық Рейнде  мықтап  орналасқанда,  жүзжылдықтың
аяғында Дунайда жергілікті  кельттердің  көпшілік  бөлігін  ассимиляциялады.
Германдықтардың  оңтүстік  бағыттағы  жылжуларын  римдіктер  тоқтатты,  одан
кейін б.э.д. І ғасыр  аяғынан  олардың  жаулаушылығы  негізінен  шығыс  және
оңтүстік – шығыс бағыттарында, жоғарғы Эльба мен Одер, орталық,  оның  кейін
төменгі Дунайда жүрді.
      Б.э.  9  жылы  Тевтобург  орманында  талқандалғаннан  кейін  римдіктер
Германияны жаулап алу ниеттерін біршама  тоқтатты.  Герман  территорияларына
өте сирек  болса  да  енулері  тек  шерулер  жағдайында  ғана,  ал  көптеген
тайпаларды  бір  –  біріне  қарсы  айдап,  салу,  арандату  т.б.   жолдармен
жүргізілді,  шекаралық  варварлар  шабуылына  тойтарыс  беру   және   оларды
болдырмауға әр түрлі әрекеттерді қолданып отырды.  Шекара  Рейн  және  Дунай
бойымен орналасып онда  көптеген  легиондар  орналасқан  қорғандар  салынды.
Б.э.д. І ғасырдардың 30 – жылдарында Шварцвальд ауданында  мықты  бекіністер
салынды, Рейн мен Дунай аралығындағы жерлерге Галлиядан шақырылған  кельттер
орналастырылды.
      ІІ ғасыр басында римдіктер төменгі Дунай жағынан туындайтын  варварлар
шабуылын болдырмау үшін Дакияны жаулап алды.
      Жағдай ІІ ғасырдың екінші жартысында  Маркоман  соғысы  (166-180  жж).
кезінде өзгерді, варварлар алғашқы рет рим шекарасын бұзып, тіптен  Италияға
қауіп төндірді.
      Марк Аврелий оларды әрең  дегенде  Дунайдың  арғы  жағына  шегіндірді,
алайда, осы кезден бастап герман жаулаушылығы  жиіленді.  Олармен  үзіліссіз
күресті римдіктер әлсірей берді, әскерлерінің ұрыс қабілеті  төмендеп,  саны
кеміді, римдіктер империяның шеткері територрияларына  варварлар  тайпаларын
орналастыруға дейін барды, оларға  шекараны  қорғау  міндеті  жүктелді,  рим
армиясының өзі біртіндеп варварлана түседі.
      ІІІ ғасырдың 50 – жылдарында  империя  ішіндегі  қалыптасқан  жағдайды
пайдаланып,  германдықтар  империя  территориясының  бірнеше  жеріне  енеді.
Римдіктерге өте қауіпті болған Галлияға одан кейін  Испанияға  басып  кірген
аламандар мен франктар, солтүстік  Балқанда  готтардың  пайда  болуы,  елдің
ішкі  аудандарына  теңіз  жағынан  Пропонтиды  және   Эгейды   жағалауларына
қарақшылық жасады. Франктермен аламандар  шамамен  260  жылы  Рейн  асырылып
тасталғанымен,  соңғылары  Лимеске  –  (Рейн  мен  Дунай  аралығы)  –  мықты
қорғанды алқапқа орналасып алды. 269 жылы  Балқанда  готар  Наиссус  түбінде
қатты  жеңіліске  ұшырап  Дунайдың  арғы  жағына  шегінді.  Алайда,  біршама
жетістіктерге қарамай, екі жылдан кейін римдіктер өз  әскерлері  мен  азамат
тұрғандарын Дакиядан алып кетті. Осыдан кейін шекара бірнеше ондаған  жылдар
бойы тұрақты жағдайжа болды. Бұдан кейін герман отырықшыларының  алма  кезек
шабуылдарына  қарамай  (IV  ғасыр  ортасында  франктер  мен  алмандар   жаңа
шабуылға ұмтылыс жасады), римдіктер Рейн – Дунай бағыттын тиянақты  қорғады:
Батыста 406 ж. Дейін,  ал  Шығыста  –  VI  ғасырдың  соңғы  ширегіне  дейін.
Вестготтар. IV ғасырдың  ортасында  біртұтас  гот  тайпаларының  батыс  және
шығыс гот одақтары (немесе вест және  остготтар)  Дунай  және  Днепр,  Днепр
және Дон, Қырымды қоса, аралықтарындағы жерлерге қоныстанды.  Одан  құрамына
герман тайпаларымен қоса фракиялықтар, сарматтар,  мүмкін,  славян  тайпалар
да кірген болуы керек. 375 жылы остготтық  одақты  орталық  Азиядан  көшпелі
түркілерден шыққан ғүндар талқандайды. Ғұндар оған дейін  угор  және  сармат
тайпаларын, оның ішінде аландарды, өздеріне бағындырды. Енді  мұндай  жағдай
остоттарға да жетті.
       Ғұн  шапқыншылығынан  құтылу  үшін  376  жылы  вестготтар  Шығыс  Рим
империясы үкіметінен өздерін қорғауларын өтінеді. Олар төменгі  Дунайдың  оң
жағалауы Мезияда орналасқан  еді.  Арада  көп  уақыт  өтпей  рим  әкімдерінң
вестготтардың  ішкі  істеріне  араласуы  және  келісілген  мәселелерді   дер
кезінде орындамауларына наразы болған вестготтар көтеріліс  жасайды,  оларға
басқа да варварлар тайпаларынан бөлімдері  қосылады.  378  жылы  Адрианополь
түбіндегі шешуші шайқаста рим әскерлері талқандалып, император  Валент  мерт
болады.
      982 жылы жаңа император І  Феодосий  көтерілісті  басып,  вестготтарға
тек  Мезияны  емес,  сонымен  қоса  Фракия  мен  Македонияға  орналасуларына
мүмкіндік береді. 395 жылы көтеріліс қайта басталып, Грецияны  тонайды  және
римдіктерді жаңа  провинция  –  Иллирияны  берулеріне  көндіреді.  Олар  сол
жерден 401 жылдан бастап  Италияға  жиі  шабуылдап  тұруға  мүмкіндік  алды.
Батыс Рим армиясы бұл кезде көбіне варварлардан құрылған еді.  Олар  бірнеше
жылдар бойына вандалдар мен  басқа  да  германдықтардың  шабуылына  тойтарыс
беріп  тұрды.  Көп  кешікпей  римдіктер  вестготтықтар  тегеуіріне   шыдамай
варварларға тойтарыс бере алмайтын  жағдайға  жетті.  410  жылы  Аларих  көп
қоршаудан кейін Римді алады, оны тонап, Италияның оңтүстігне қарай  жылжиды;
онда Сицилияға өтпекші ойы орындалмай, жолда ол өледі.
      Алайда Батыс Рим  империясының  үкіметі  Шығыстан  әскери  көмек  алып
жағдайды  тез  арада  түзеді.  Вестготтармен  келісім   жасалып,   Аларихтың
мұрагері Атаульф император Гонорияның  қарындасына  үйленіп  және  Аквитания
жеріне орналасуға келісім алды. 412 жылы  вестготтар  Галлия  мен  Испанияда
империя жауларына қарсы күреседі. Бірте – бірте Оңтүстік  –  Батыс  Галлияға
федерат түрінде еніп империя  территориясында  418  жылы  алғашқы  варварлық
мемлекет негізделеді.
       Герман тайпаларының қоғамдық құрылысы және дамуы.
      Юлий  Цезарьдың  «Галль  соғысы  туралы  жазбаларындағы»  және  онымен
замандас    басқа    антиктік    авторлардың    шығармаларындағы    деректер
германдықтардың біздің заманымызға дейінгі І ғасырдың орта кезінде  тайпалық
құрылыста  өмір  сүргендігін  дәлелдейді.  Әр  түрлі   герман   тайпаларының
қоғамдық даму деңгейі біркелкі  болған  жоқ.  Бір  қатар  тайпалар,  әсіресе
Солтүстік Германия мен Ютландияда, сол кездің  өзінде  –  ақ  отырықшы  өмір
сүрген. Бұл тайпалардың шаруашылығында егіншілік  басты  роль  атқарды.  Жер
өгіз жетілген соқамен өңделіп отырылды. Біздің заманымыз  басталғанға  дейін
–  ақ  германдықтарда  жеңіл  доңғалақты  соқа  қолданылған.  Кейбір  герман
тайпалары біздің  заманымызға  дейінгі  І  ғасырда  ие  болған  территорияға
түбегейлі   отырықтанған   жоқ,   бұл   ішінара   Цезарь   соғыс   жүргізген
германдықтарға қатысты. Оларда римдік қолбасшының байқауына  қарағанда,  мал
шаруашылығы мейлінше маңызды болған. «Олар егіншілікпен  оншама  ынта  қойып
шұғылданбайды, - деп жазды Цезарь –  және  негізінен  сүтпен,  құртпен  және
етпен қоректенеді». Герман тайпаларының  жер  өңдеу  мәдениеті  сол  кездегі
римдік жер өндеу  мәдениетінен  анағұрлым  артта  болғанымен,  Цезарь  жазып
отырған тайпаларда  да  маңызды  роль  атқарған.  Мұндай  тайпалардың  қоныс
аударуы тіпті де номадтардың әдеттегі көшпенділігі емес еді.  Олардың  оқтын
– оқтын ілгері қарай жылжып отыруы жаңа жерге  деген  мұқтаждықтарынан  еді,
бұл егіншіліктің экстенсивті сипатымен байланысты болатын. Германдықтар  да,
қоғамдық дамудың дәл сондай сатысында тұрған басқа тайпалардағы сияқты,  бұл
кезде  көбінесе  егіншіліктің  тыңайту  жүйесі   қолданылды.   Мұндай   жүйе
жағдайында құнарлылығын қалпына келтіру  үшін  жердің  едәуір  бөлігін  ұзақ
уақытқа  тыңайтуға  тастап,  жыртылатын  жер  учаскелерін  үнемі   ауыстырып
отырды.
      Германдықтар деревня – деревня болып қоныстанды, оларда  әдетте  рулық
қауымдар тіршілік етті, дұшпандарының қорғану үшін, олардың балшық  дуалдары
мен тосқауылдары бар бекіністері болды.
      Германдықтардағы негізгі  шаруашылық  ұясы  қауым  болды.  Маркстік  –
лениндік тарих ғылымы қауымының бір ізділікпен бірін – бірі алмастырған  үш:
1) қандық  –  туыстық,  2)  егіншілік  және  3)  көршілік  формасы  болғанын
ажыратады. Цезарьдың кезінде германдықтарда  қандық  –  туыстық  қауым  өріс
алған болатын. Ол үшін коллективті  өндіріс  пен  барлық  жерге  колективтік
меншік тән болды. Қауымның мүшелері жерді бірлесіп  өңдеп  отырды,  жер  жыл
сайын (немесе бірнеше жылда бір рет) рулар – сол тайпаның қан  жағынан  туыс
бірлестіктері арасында – қайта бөлініп отырылды. «Және олардың  ешқайсысының
– дейді Цезарь германдықтар туралы – дәл өлшеп берілген жер учаскесі  немесе
жеке меншік иелігі жоқ; бірақ лауазымды адамдар мен ақсақалдар руларға  және
бірге тіршілік ететін туысқандардың топтарына қандай және қанша  жер  беруді
лайық көрсе, соның сонша жерді бөліп беріп  отырады,  ал  бір  жылдан  кейін
оларды басқа орынға кетуге мәжбүр етеді».
      Мұндай шаруашылық жүйесіне әлеуметтік құрылым  да,  басқару  ұйымы  да
сәйкес болды. Германдықтарда топтарға бөлу болған жоқ.  Оларда  мемлекет  те
болған жоқ. Цезарь :  «Бейбіт  кезде  тайпалардың  ортақ  мемлекеті  жоқ»  -
дейді. Әкімшіліктің органы болып халық жиналасы саналды, оған қару  –  жарақ
асынуға праволы барлық ересек еркектер қатыса  алатын  еді.  Ру  ақсақалдары
негізінен сот  қызметін  орындады.  Соғыс  кезінде  әскери  бастық  сайланып
отырылды. Соғыс герман қоғамының өмірінде тіпті өте  маңызды  роль  атқарды.
Кейбір герман тапалары бұл кезде өзіне басқа тайпаларды бағыныдырып,  оларды
алым төлеп тұруға мәжбүр етті.
      Біздің заманымыздың І ғасырының соңына германдықтар қоғамдық  дамуының
деңгейі туралы римдік тарихшы Тациттың  «Германия»,  «Анналдар»  және  басқа
шығармаларының  негізінде,  сондай  ақ  археологиялық  ескерткіштер  бойынша
пайдалауға  болады.  Цезарьдың  уақытынан  бері  өткен  жарым  ғасыр  ішінде
германдықтардың қоғамдық құрылысы  елеулі  өзгеріске  ұшырады:  германдықтар
отырықшылдыққа түбегейлі күшті, егіншілік деңгейі де өсті.
      Біздің заманымыздың І –  ІІ  ғасырында  темір  түрінде  соқа  таралды.
Германдықтар сонымен бірге  арпа,  бидай,  қара  бидай,  сұлы  секілді  ауыл
шаруашылық  дақылдарын,  сондай  –  ақ  көкеністер  (шалқан,  пияз),  бұршақ
тұқымдастар (жасымық,бұршақ) мен техникалық дақылдарды (зығыр, сора,  вайда)
өсірді. Жер өңдеу мәдениетінің жақсаруы  кейбір  жерлерде  тіпті  миниралдық
тыңайтқыштардың  (топырақтың  ізбесендіру)  қолдануынан  да  көрінді.  Бірақ
егіншіліктің  үлес  салмағын  арттыру  кезінде  де  шараушылықта  мал  өсіру
маңызды роль атқара берді. Мүйізді ірі қара мал (өгіздер) – ауыл  шаруашылық
жұмыстары үшін, жылқы, негізінен әскери қажетті мен жүк тасуға  пайдаланылып
отырылды.  Ірі қара мал – сүт өнімдерін, ет, тері, ұсақ мал – оған қоса  жүн
беріп отырды. Кісі өлтірушінің туыстарынан өлген адамның туысқандары  алатын
вергельд (құн) –  малдай  төленіп  отырылды.  Мал  сонымен  бірге  қатардағы
қауымдастардың  ақсақалдарға  беретін   сыйлықтарының   құрамына,   күйеудің
қалындығына беретін некелік сыйлығына енетін.
      Германдықтарда қолөнер мен кәсіпшілік дамып отырды. Металл қорыту  мен
ұсталққа қоса, германдықтар тоқуды  –  кендір  кездемелер  мен  жүн  маталар
дайындауда, қыштан бұйым жасауды. т.б. білген.
      Өндірістің дамуымен жекелеген герман тайпалары арасында айырбас  пайда
болды. Германдықтардың көршілес халықтарымен де көлемі жағынан  шағын  сауда
жүргізіп отырды. Сауда жолдары ол кезде Рейн, Дунай мен Висла, сондай  –  ақ
Солтүстік  және  Балтық  теңіздерінің  жағалауымен  өтетін.   Ішкі   айырбас
заттары: тұз, елтері мен металл болды.  Германияға  көбінесе  Рим  көпестері
арқылы, металл бұйымдары, сән – салтанат заттары, шарап  әкелініп  отырылды.
Балық,  тері,  мал,  елтірі,  янтарь   сыртқа   шығарылды.   Германдықтардың
шаруашылығында  сауда  елеулі  роль  атқарған  жоқ      Цезарьдың   сипаттап
жазғандарымен салыстырғанда, әлеуметтік қатынастарда  да  елеулі  өзгерістер
болды. Қан жағынан  туыс  қауымды  егіншілік  қауымы  алмастырды,  егіншілік
қауымы, Маркстің атап  көрсеткеніндей,  (еркін  қан  жағынан  байланысы  жоқ
адамдардың тұнғыш әлеуметтік  бірлестігі  болды».  Жерге  жеке  меншіктілік,
жыртылатын жерді де  қоса,  ортақ,  коллективтік  болып  қала  берді,  бірақ
өндіріс  процесі  енді  коллективтік  болған  жоқ,  жерді   бірлесіп   өңдеу
отырмады. Жыртылатын жерлерді пайдалану әдетте бірге тұрған және  шаруашлығы
ортақ жақын туыстарын – ата – аналардың, олардың ұлдары  мен  немерелерінің,
үш немесе одан саны көп  ұрпақтарынан  тұратын  жеке  үй  шаруашылықтарының,
«үлкен семьялардың» қолына өтті.
        Германдықтардың   егіншіліктегі   шаруашылық    тәртіптерін    Тацит
төмендегіше сипаттайды: «Жерді жұмыс істейтіндердің санына барлығы  бірлікте
кезекпен иеленеді және көп ұзамай жерді олар өз ара аброй  –  атағына  қарай
бөліседі;  бөліс  жер  көлемінің  кеңдігіне  жеңілдейді:  олар   жыл   сайын
жыртылған жерді ауыстырып отырады және тағы да егістік  жер  бос  жер  қалып
қояды». Бұл сипаттама германдықтарда біздің заманымыздың І ғасырында әлі  де
егіншіліктің тыңайту жүйесі сақталғаннан (көптеген  тайпаарда  солай  болған
деп  білу  керек)  көрсетеді.  Жеке  ұй  шаруашылықтарының  арасында  барлық
жыртылатын  жерді  ауық  –  ауық  болып  тұрған.  Қауымның  барлық  мүшелері
бөлісілмеген пайдаға асатын  жерлерді – ормандарды, жайылымдарды,  тақырлады
бірлікте пайдаланып отырды. Усадьба маңындағы жер  болса  үймен  бірге  енді
жеке үй шаруашылықтарының (үлкен семьялардың) меншігіне өтті.
      Германияның қай жерлерінде жаңа  заманның  бас  кезінде,  сірә,  жерді
пайдаланудың басқа формалары да  орын  алса  керек:  тек  усадьба  маңындағы
учаскелер  ғана  емес,сонымен  бірге  жыртылған  егістік  жерлер   де   жеке
мұрагерлік иеліктергге бөлініп, жеке үй қауымдарының меншігіне айналды.  Бұл
Ютландия мен Солтүстік Германияның кейбір аудандарына қатысты  археологиялық
деректермен  дәлелденді.  Жерді  пайдаланудың  даралық  тәртібі,  Энгельстің
пікірінше жергілікті жердің сипаты, жерді ауық –  ауық  қайта  бөліп  тұруды
қиындатқан  орындарда  –  тар   алқаптарда,   жіңішке   тепсең   қыраттарда,
сазбалшықтар арасындағы жерлерде қалыптасқан.  Герман  тайпаларында  қауымға
усадьба  маңындағы  жерлерден  басқа  барлық  жерді  меншіктену  тән  болған
шаруашылық тәртіптері үстам болып қалып қойды.
       Германдықтарда  қоғамдық  таптар  Тациттің  кезінде  де  болған  жоқ.
Өндірісте басты рольді бұрынғыша  азат  қауымдастар  атқарды.  Олар  қауымға
ұшыраған жоқ, тең  праволармен  (жер  иелену,  қару  –  жарақ  асыну,  халық
жиналысына қатысты т.б.  жағынан)  пайдаланды.  Алайда  әлеуметтік  жіктеліс
туып келе жатты. Германдықтарда құлдар болды.  Патриархалдық  құлдар  герман
тайпаларында бұдан да  ертерек  пайда  болуы  мүмкін.  Бірақ  Цезарь  құлдар
туралы  ештене  айтпаған,  ал  Тацит  олардың  жағдайын  мейлінше  тәптештеп
жазады. Құлдардың негізгі шығар көзі  соғыс  болды.  Құлдарда  құқық  болған
жоқ.  Мырза  өзінің  құлын  жазасыз  өлтіре   алатын.   Бірақ   сөйтесе   де
германдықтардың  құлдары,   антиктік   құл   иеленуші   қоғамдағы   құлдарға
қарағанда, тәуір жағдайда тұрды. Олардың өз үйі,  өз  шаруашылығы  бар  еді.
Тек қана өзідерінің мырзаларына заттай оброк  (нан,  ұсақ  мал,  мата)  әкеп
беріп отырды.  Өздерінің  жағдайы  жағынан  олар,  Тациттің  есептегеніндей,
римдік  құлдарға  қарағанда,  римдік  колондарды  көбірек  еске   түсіретін.
Германдықтарда  еріктілер  мен  құлдарда  римдіктердегі  сияқты   әлеуметтік
алшақтылық бөлген жоқ. «Мырза тәрбиесінің қандай бір сән – айшығымен  құлдан
ажыратып тұрмайды», - деп  жазды  Тацит.  Құлдық  тұстастай  алғанда  ежелгі
герман қоғамында атқармады. Бұл  құлдардың  бастапқы  сатысындағы  құлдық  –
«патриархальдық құлдық» болды. Құлдарды бостандыққа  сирек  жіберіп  отырды,
мұның өзінде азат етілгендер өзінің жағдайы жағынан  құлдардан  айырмасы  аз
болды.
      Дифференциация еріктілер мен құлдарға бөлінумен  ғана  шектелген  жоқ.
Әлеуметтік  жіктеліс   ерікті   германдықтар   арасында   байқалды.   Ерікті
қаумдастардың  жалпы  бұқарасынан  ру  ақсүйектері  бөлініп  шықты   Ақсүйек
семьялардың өкілдері басқа ерікті қауымдастардың дүние мүлкімен  және  саяси
әскермен көзге түсті: ақсүйектердің қолына  көптеген  мал,  құл  жинақталды.
Мүліктің дифференциациясы  жөнінде  археология  деректері  де  дәлел  болды.
Қабырлардың кейбіреуінен алуан түрлі қару –  жарақ  –  қылыштар,  қалқандар,
бірнеше найза ұштары және үй ішінде ұсталатын мол  айшық  -  өрнекті  заттар
табылған. Бұл - әрине ру ақсүйегінің моласы. Өзге молаларда  болса,  оларда,
шамасы қатардағы ерікті адамдар жерленген  болуға  керек,  қару  –  жарақтың
кейбір түрлері ғана – найза немесе найза мен қалқан, кейде қылыш пен  қалқан
табылған.
      Мүліктік теңсіздіктің пайда болуы германдықтардың қоғамдық  құрылысына
үлкен әсер етті. Сонымен бірге ақсүйек семьялардың  пайдалануына,  қатардағы
қауымдастарға қарағанда, бірте – бірте жер де көп болып шықты,  өйткені  жер
бөлісі семьялар арасында тепе –  тең  бөлінбей,  «атақ  –  абыройына  қарай»
(secundum dignationem) сіра, бұл  семьялардың  әлеуметтік  жағдайына  сәйкес
бөлінсе керек.
       Мүлік  теңсіздігі  Рим  провинцияларымен  шекаралас   территорияларды
қоныстанған герман тайпаларының  арасында  әсіресе  тез  дамыды.  Бұл  жерге
германдықтарғар  имдіктермен  жасасқан  қызу  байланысары   мен   жергілікті
романданған халықтың шаруашылық тәртіптері өз әсерін тигізіп отырды.
      Германдықтар Тацит тұсында мемлекетке дейінгі  құрылыста  өмір  сүрді.
Жоғарғы билік бұл кезде де халық жиналысының қолында қалып қойды, ол  (халық
жиналысы) соғыс пен бітім мәселелерін және басқа аса маңызды істерді  шешіп,
тайпалардың ақсақалы мен әскери көсемдерін сайлады, тайпаның салтына  сәйкес
сот құрды. Қалық жиналысынан басқа  ақсақалдар  кеңесі  де  үлкен  мәнге  ие
болды. Бұл билік органы  мәні  шамалы  істерді  дербес  шешіп,  ал  неғұрлым
маңыздыларын  халық   жиналысында   талқылауға   әзірлеп   отырды.   Сөйтіп,
ақсақалдар кеңесі құрған ақсүйектердің істің барысында едәуір әсері болды.
      Әскери көсем, әскери бастығы  соғыс  кезінде  жасақтарға  командашылық
етті. Оған жарамдылық  принципі  бойынша  («айбындылығына  қарай»,  -  дейді
Тацит),  бірақ  көп  жағдайларда  іс  жүзінде  ақсүйек   семьялары   тобынан
шыққандар  сайланған.  «Үлкен  атақтылық  немесе  әкелерінің  сіңірген   аса
көрнекті еңбектері тіпті жас жігіттердің өзіне көсем дәрежесін бергізетін»,-
 деп  атап  көрсетті  Тацит.  Сөйтіп,  атақтылық  мұрагерлік  бойынша  қалып
отырды.
      Тациттің дәуіріндегі бірқатар  герман  тайпаларында  мыңызы  біртіндеп
артқан биліктің жаңа органы – корольдік қалыптасты. Тайпаны басқарып  тұрған
король,  тайпа  ақсақалы  орындығын  міндеттерді  орындап,  ол   ие   болған
праволарға ие боды. Бірақ  ол  көбінесе  әскери  көсемнің  роліне  де  қатар
атқарды. Корольдің билігі басқарудың басқа органдарымен – халық  жиналысымен
және  ақсақалдар  кеңесімен  шектелді.  «Корольдің  –  деп  жазды  Тацит,  -
шектеусіз немесе еркінше жүргізетін  билік  жоқ,  көсемдір  де  бұйрық  беру
правосына сүйенгеннен гөрі тезірек  үлгі  көрсету  арқылы  басшылық  етеді».
Корольдерді  тайпаның  барлық  ерікті  адамдары  сайлап  отырғанымен,   олар
ақсүйек  рулардың  шағын  тобынан  сайланатын.  Корольдің  атақтан   үміткер
ақсүйек өкілдері өз ара  жиі  көрісіп  отырды.  Корольдік  билік  әлі  рулық
құрылысытың  басқару  жүйесі  органдарының  бірі  болып  саналғанмен,   енді
корольдердің бірқатар жағдайларда  өздеріне  халық  үстінен  қарайтын  билік
правосын иеленіп алуға талпынатыны  байқалды.  Кейбір  тайпаларда  корольдік
билікті мұрагерлік етудің нышандары көрінді.  Герман  тайпаларының  қоғамдық
өмірінде пұтқа табну дінінің қызметшілері – абыздар мен  сәуегейлер  белгілі
роль атқарды. Абыздар жиналыстарда тәртіптісақтады, кей  жағдайларда  қылмыс
істегендерді жазаға тартты. Алай да абыздар мен сәуегейлер  қоғамдық  өмірде
дербес мәні болған ерекше артықшылықтары бар жік құрған жоқ.
      Біздің  заманымыздың  І  ғасырының  аяғында  германдықтардың  қоғамдық
өмірінде  әскери  жасақтар  маңызды  роль  атақара  бастады.  Цезарь  жазған
кездегіден айырмасы, жасақтар енді жорықтар мен  шабуылдардың  кезінде  ғана
құрылып  қойған  жоқ,  олар  көсемдер  мен  ақсүйектердің  жеке  өкілдерінің
тұрақты  әскери   отрядтарына   айналды.   Жасақшылар   өз   қолбасшыларының
иеліктерінде тұрды, олардың қару – жарақ, ат –  көлік,  әскери  олжаның  бір
бөлігі мен сыйлық  ретінде  ақы  алып  тұрды.  Олар  өздірінің  көсемдерімен
айтқанда екі етпей  және  жеке  басының  берілгендігімен  байланысты  болды.
Жасақтар әскери көсмдер мен корольдердің билігінің күшеюіне жағадй жасады.
      Бұл кездегі герман тайпаларында  қалыптасқан  басқару  ұйымын  Энгельс
«әскери демократия» ретінде сипаттайды. Ол соғыспен байланысты еді,  өйткені
«соғыс және соғыс ісін жүргізетін ұйым енді  бұдан  былай  халық  тұрмысының
қалыпты қызметіне айналды». Басқарудың бұл жүйесі сонымен  бірге  демократия
болды, өйткені  қаардағы  қауымдастар  қоғамдық  басқаруға  қатысып  отырды.
Халық жиналысы тайпа өмірінде  басқарудың  жоғарғы  органы  ретінде  маңызды
роль  атқара  берді.  Жасақтардың  әскери  істегі  маңызының  өсе  түскеніне
қарамастан, тайпаның әскери күш – қуатының негізі барлық еркін адамдардан  –
жауынгерлерден құралған жасақтар болып қалды.
      Әскери демократия, Ф.Энгельстің атап көрсеткеніндей,  «ру  құрылысының
тұсында дамуы мүмкін болған басқару ұйымының анағұрлым дамыған түрі еді».
       Рулық  қатынастар  әлі  де  өте  күшті  болды,  әрі   германдықтардың
бейбітшілік пен соғыс кезіндегі  өмірінің  барлық  жағын  анықтады.  Туысқан
адамдар өлген туысының дүние мүлкін мұра етіп  алуға  қатысып  отырды,  олар
жәбірленуші үшін кек алуға және вергельд пен заң тәртібін бұзған  туыс  үшін
айып төлеуге қатысуға міндетті  болды.  Соғыстағы  ұрыс  тәртібі  рулар  мен
туысқандардың топтары бойынша жасалды.
      Германдықтарда, біздің заманымыздан көп  бұрын,  аналық  рудың  аталық
руға көшу жүзеге асты. Бірақ біздің заманымыздың І  ғасырында  аналық  право
бойынша ұйымдасқан рудың кейбір қалдықтары  әлі  сақталды.  Мәселен,  нағашы
мен жиеннің арасын байланыстырған  қан  жағынан  жақындықтар  әке  мен  бала
арасындағы байланыстай берік  деп  саналды.  Германдықтарда  әйелдер  ерекше
құрметке ие болды.
      Сөйтіп, Тацит сипаттаған дәуірде, герман  тайпалары  рулық  құрылыстың
жоғарғы сатысында тұрды. Бірақ германдықтарда дамудың бұл сатысындағы  рулық
құрылыс енді ыдырай  бастаған  еді.  Мұны  мүлік  теңсіздігінің  шығуы,  әлі
шектеулі түрде болса да жерге жеке меншіктің пайда болуы, қан  жағынан  туыс
қауымның егіншілік  қауымымен  ауысуы,  мұрагерлік  ақсүйектер  мен  мұрагер
корольдік биліктің қалыптаса бастауы дәлелдейді.
      Біздің заманымыздың ІІ-ІІІ  ғасырларында  Рим  империясы  шекараларына
германдықтардың  шабуылының  күшеюіне  әкеп  соқтырған  Шығыс  және  Орталық
Европада герман тайпаларының қоныс алмасулары болып жатты.
      Герман тайпаларының қайта топтасулары мен  оның  ізінше  болған  қоныс
аударуларына герман  қоғамындағы  өндірістік  күштердің  өсуі  негіз  болды.
Сонмен қатар  көрші  тайпалар  мен  халықтар  германдықтарға  қысым  көрсете
отырып, оларды қоныс аударуға итермелейді.
      Өздерінің қоныс алмастыруы кезінде әсіресе шығыс  герман  тайпалары  –
готтар ұзақ  сапар  шекті.  Біздің  заманымыздың  ІІ  ғасырында  –  ақ  олар
солтүстіктен, Прибалтикаға іргелес  жатқан  аймақтардан,  қара  теңіз  бойын
(Днестр мен Төменгі Поднепровье бассейніне ) қоныс аударды.
       Днестр  мен  төменгі  Дунайдың  бойын   қоныстанған   гот   тайпалары
вестготтар (батыс готтары), Днестірден шығыста Қара  және  Азов  теңіздернің
жағалауына дейінгі аймақтарды иемденген готтарды остготтар  (шығыс  готтары)
деп атады. Осы арадан готтар Рим империясының  территориясына  шабуыл  жасап
отырды.[12; 377-390]
      Германдықтарда бұл кезде тайпалардың қайта топтасуы  болды,  әрі  саны
өте көп және өте тұрақты сипат  алған  жаңа  тайпалар:  алеман  одағы  (оған
семнондар, квадрат және Рейннің бастауындағы кейбір басқа  тайпалар  кірді),
сакстар одағы (төменгі  Эльбадан  шығысқа  және  батысқа  қарай  қоныстанған
бірқатар тайпалардан – херусктерден, хавктардан және басқалардан  құралған),
франктер (орта және төменгі Рейн тайпаларынан  –  хамавтардан,  батавтардан,
сигамбрлерден, хаттардан, салилерден және басқалардан құралған); Қара  теңіз
маңындағы вестготтар мен остготтардың одағы, лангобардтардың,  вандалдардың,
бургундтардың одақтары пайда болды.
      ІІІ ғасырда – IV ғаырдың  басында  алемандар  Десятиндік  дала  (Рейн,
дунай және Неккар аралығындағы үш бұрыш жері)  деп  аталған  жерлерді  басып
алды. Римдіктерге рейн шекарасында  тұрып  қалудың  сәті  түскенімен,  бірақ
Десятиндік  егістіктерді  қайтарып  ала  алмады.  Германдықтрда   империяның
территориясын алдағы кезде басып кіруге плацдарм пайда болды.
      Германдықтардың өндірістік  күштерінің  өсуі  өндіріс  пен  жер  өңдеу
мәдениеті құралдарын жетілдіруден, әр түрлі қолөнерлердің,  кәсіпшіліктердің
дамуынан және неғұрлым  кең  таралуынан,  сауданың  өсуінен  көрініс  тапты.
Темір түрінде ауыр соқаны қолдану өріс  алды,  оны  үлкен  семьялар  жаңадан
тазартылған жерде де,  сондай  –  ақ  бұрын  егілген  жерлер  де  пайдаланып
отырды. Тырма кең таралды. Ормандардан  тазарту  есібінен  өңделетін  жердің
аумағы көбейді. Мал тұқымдары жақсарды.
      Германықтардың қолөнер мен кәсіпшілікте қол жеткізген прогресіне  олар
жасаған қару  –  жарақтың  (қылыштардың,  дулығалардың»  айбалталардың),  үй
жабдықтарының метал жихаздарының, былғарыдан, матадан жасалған  бұйымдардың,
қыштан істелген бұйымдардың (қыш жасайтын шарықты қолдана білген)  сапасының
жақсаруы  дәлел  бола  алады.   Кеме   жасау   ісі   жетілдіріліп   отрылды.
Германдықтар үлкен есікті кемелер  жасайтын  болды.  Сауда  өріс  алды.  Рим
көпестері  германдық   аймақтардың   үнемі   келіп   кетушылеріне   айналды.
Германдықтар сонымен қатар Скандинавиямен  және  Қара  теңіз  маңымен  сауда
жүргізіп отырды. Бірақ осының бәрімен германдықтардың  шаруашыығы  тұтасынан
натуралдық шаруашылық болып қалып қойды.
       Империямен  болған  едәуір  тығыз   байланыс   германдықтарда   рулық
құрылыстың ыдырау процесін жеделдетті. Өндірістік  күштердің  өсуіне  болған
бұл  процесс,  бәрінен  бұрын   еркін   қауымдастардың   арасында   мүліктік
жіктелістің тереңдей түсуінен,  жеке  рулар  арасындағы  теңсіздіктің  пайда
болуынан,  басқару  органдарындағы  ақсүйектер  ролінің  күшеюінен  көрінді.
Кейбір герман тайпаларында қауым мүшелірі  арасында  жерді  теңестіріп  қата
бөлу тоқталып қалды.
      Рулар арасында және ру ішінде  теңсіздіктің  шыққанын,  әдетте  ерікті
егіншіліктердің жерлерін ұстаушы болған жартылай ерікті адамдар  (франктерде
– литарлар, юттарда – лэттер, лангобардтарда – алодиялар) тобының  бірсыпыра
герман тайпаларында пайда болу фактісі  дәлеулдейді.  Жартылай  еріктілердің
бұл  тобына  негізінен  кедейленген  туыстар  кірді,  сонымен  бірге  кейбір
бағындырылған тайпалардың мүшелері де кіруі мүмкін. Мұндай  жартылай  ерікті
адамдардың жағдайы екі жақты болды. Өзінің қожаларына жеке басы  және  жарым
–  жартылай  материалдық  тәуелділікте  бола  отырып,  олар  сонымен   бірге
германдықарда болған құлдардан айырмасы, белгілі правоға ие  болды:  олардың
өмірін вергельдтер қорғады, олар мүліктік келісімдер жасай алды.
      Германдықтардың басқару жүйесі бұрынғысынша әскери  демократия  болды.
Бірақ бұл кезең үшін ақсүйектер ролінің одан  әрі  күшеюі,  қоғамдық  өмірде
қарапайым еріктілердің маңызының кемуі,  әскери  жасақтарға  сүйенегн  тұқым
қуалайтын корольдік билік түріндегі мемлекет белгілерінің дамуы  тән  қасиет
болды.
       Әлеуметтік  –  экономикалық  өмірдің  жаңа  жағдайлары  мәдениет  пен
идеология саласында да өзгерістер тудырмай тұра алмады. Германдықтарда  рунь
жазуы – шығу төркіні жағынан германдық айрықша белгілермен қатар, грек  және
рим альфавиттерінің әріптері пайдаланылған жазу жүйесі  пайда  болды.  Бірақ
бұл жазу тек дінге табыну мақсаттары үшін және заттардың  (қару  –  жараққа,
аспаптарға) бетіне қысқа ойып жазу үшін ғана пайдаланылып отырылды.
       Вандалдар.  Адрианополь  түбіндегі  римдіктердің   жеңілуі,   олардың
Рейннің арғы жағынан соңғы жорығы уақытымен тұспа  тұс  келді.  Бұдан  кейін
олар  шекараның  батыс  бөлігін   қорғаумен   айналысты.   Төменгі   Рейннің
жағалауларын күзету франутарға жүктелді, оларға Солтүстік Галлияның  шеті  –
Таксандрия берліді, орталық Рейн мен жоғарғы Дунайда кей  жерлердегі  аламан
федератымен бірге көбіне римдік гарнизондар орналасты. 406  жылы  Батыс  Рим
империясының   негізгі   күштерінің   вестготтармен   күресін    пайдаланып,
вандалдар, аландар және квадрат (свевтер) франктар қарсылығын  бұзып,  Майнц
ауданында мықты римдік бекіністерді бұзып Галлияға басып  кірді.  Вандалдар,
аландар, свевтердің келесі бір бөлігі  Радагайс  бастаған  остготтық  одаққа
қосылып аугсбург жанында Дунайдан өтіп, Норик  арқылы  Италияға  бет  алады.
406 жылы Флоренцияға таяу жерде Стилихон  Радагайс  әскерлерін  талқандайды.
Осыдан бір жыл өткенненкейін британ  легиондары  орталық  Рейндегі  шекараны
қалпына келтіреді, бірақ римдіктер Галлиядан варварларды қуып шыға  алмайды.
Елдің шығыс, орталық және оңтүстік – батыс  аудандарын  күйзеліске  ұшыратып
вандалдар, аландар және свевтер 409 жылы Пиренейден  асып  Испанияға  енеді,
олар негізінен батыс облыстарына орналасады.
      Бұл  кезде  Римге  қауіп  тудырған  вандалдар  болды,  олар  416  жылы
вестготтардан жеңілген алаңдардың тобымен бірігіп үлкен күшке айналды.  Олар
орынға тұрақтамай ұдайы жаңа жерлерді тонаумен айналысты. 422-  428  жылдары
вандалдар  Шығыс  Испанияның  теңіз  жағалаулық  қалаларын  тонаумен  болды.
Ондағы тұрған кемелерді басып алды, олар  429  жылы  Гейзерихтың  бастауымен
Африканың Тингис ауданына келіп түсіп, батысқа қарай бет алды.
       Солтүстік  Африкада  Рим  үстемдігі  бербер  тайпаларынан   үзіліссіз
шапқыншылығынан  әлсірегенді.  Осы  және   басқа   да   жағдайларды   тиімді
пайдаланған (толассыз халық қозғалыстары) вандалдар бір жылда  1000  шақырым
жүріп өтіп, Гиппон – Регийді  қоршайды.  431  жылы  14  ай  қоршаудан  кейін
қаланы алып,  вандалдар  төрт  жыл  өткеннен  соң  империядан  бұл  жерлерді
федерат етіп тануларына көндіреді. Бейбіт кезең көпке созылмады. 435  жылдың
аяғында вандалдар Карфагенді алады,  ондағы  ірі  сауда  кемелерін  иеленіп,
Сицилия және Оңтүстік Италия жағалуларына шапқыншылықтар жасайды.  442  жылы
римдіктер олардың толық тәуелсіздігін мойындайды. Солтүстік Африканың  үлкен
бөлігінде Вандалдар короьдігі осылайша негізделді.
      Ғұндар. Басты африкандық провинциядан римдіктердің  айырылуы  Италияны
астық пен зәйтүн айымен қамтамасыз етуден  айырды.  Бұл  өте  ауыр  жағдайды
тудырды. Жау елдің тылында орналасты. Әйтсе де қауіп  империя  үшін  әлі  де
солтүстіктен  туып  отырған  еді.  406  жылы  шапқыншылықтан  кейін  империя
әскерлері іс жүзінде Рейн – Дунай белдеуін бақылай  алмайтын  жағдайда  еді.
Рим гарнизондары Реций және Норик  бекіністерінің  кейбір  бөліктеріне  ғана
орналасты. Рейн бойын қорғау Герман  федератына  жүктелсе,  енді  франктерге
ғана емес, бургундтарға, олардан кейін  келген  вандалдар,  орталық  Рейннің
Вормс ауданыныда, оның кейін аламандар біртіндеп қазіргі  Эльзасты  иеленді.
Ал Паннониде  V ғасырдың 20 – жылдарында ғұн тайпалары орнықты.
      Ғұндармен Рим 379 жылы вестготтарды қуып келе жатқан Мезияда  бетпе  –
бет кездесті. Осы кезден  бастап  олар  Шығыс  Рим  империясының  Балқандағы
провинцияларына жиі – жиі шабуыл жасап  тұрды.  Жорық  нәтижелері  әр  түрлі
болды, аздап Константинополь үкіметі оларға салық – сыйлықтар  төлеп  тұрды.
Алғашқыда ғұндардың Батыс Рим империясымен қатынастары  басқаша  қалыптасты:
ғұн жаладмалары Батыс Рим империясының әскерлерінің едәуір  бөлігін  құрады.
Император резиденциясы  оларды  Рейндегі  Франк,  бургунд,  бас  көтерулерін
басуға Галлияның солтүстік –  батысыныда  орналасқан  багауд  –  шаруалардың
Римнен бөліну ниеттерінен айыру үшін күш ретінде пайдаланды.
      436 жылы ғұндар Аттиланың бастауымен бургунд корольдігін  талқандайды.
Соғыс нәтижесінде бургундтардың бір бөлігі ғұн одағының  құрамына  енді,  ол
қалған бөлігін римдіктер Женевалық көл маңына  қоныстандырды,  кейіннен  457
жылы, екінші Бургунд (орталығы Лион) корольдігі пайда болды.
      40 – жылдардың аяғында жағдай өзгереді, Аттила Батыс Рим  империясының
ішкі істеріне араласып, оның территориясының  ішкі  істеріне  аралсып,  оның
териториясының бір бөлігіне көз тігеді.  451  жылы  ғұндар  галлияға  енеді,
олармен бірге гепидтер, герулдар, остготтар,  ругийлер,  скирлер,  басқа  да
герман  тайпалары  жүрді.  Каталаун  жазағында  (ШампаньдағыТруа   қаласының
маңынды) болған шайқаста  римдік  қолбасшы  (бұрын  ғұндарды  болған)  Аэций
вестготтар,  франктер  және  бургундтар  көмегімен  Аттила  әскерне  жеңіліс
береді.  Бұл  шайқастың  көмегімен  Аттила  әскеріне  жеңіліс  береді.   Бұл
шайқастың әлемдік тарихта зор маңызы бар. Екі жақтан 165 мың  жауынгер  мерт
болған.
      Алайда ғұндардың әлі күші сарқылмаған еді. Келесі жылы Аттила  Италиға
жорық  жасап  Аквилея,  Милан   және   бірнеше   қалаларын   алады.   Герман
одақтастарынан көмек ала алмаған рим армиясы оған қарсы тұра алмайды,  бірақ
мұнда жұқпалы аурудың тарауына байланысты Аттила Италияны  тастап,  Альпінің
арғы жағына кетеді. 453 жылы Аттила  өледі.  Оның  кейінгі  жерде  ғұндардың
ішінде бақталастық күрестер толастамайды.
      Екі жыл өткенннен кейін  оларға  қарасты  герман  тайпалары  көтеріліс
жасайды. Алғашқыда гепидтерден, кейін  остготтардан  жеңіліс  тапқан  ғұндар
державасы ыдырап, олардың қалған бөлігі  шығыстан  келе  жатқан  түркі  және
угор тайпаларымен араласып кетеді.
      4. Батыс Рим импеиясының құлдырауы. Қаталаун жазығындағы  жеңіс  Батыс
Рим империясының соңғы ірі жетістігі болды. 454 жылы  Аэций  қолбасшыларының
бірі свев Рикимер императорды өлтіреді. Бұдан кейін саяси тұрақсыздық  белең
алып 21 жыл ішінде Батыс Рим имериясы тағына 9 билеуші, италик  немесе  галл
ақсүйектері, варвар армиясының басшысы Рикимер,  ал  ол  472  жылы  өлгеннен
кейінгі  Византия,  вандал  және  бургунд  өкілдері  отырды.   Бұл   империя
дағдарысының оның әрі тереңдеуі және шекарасының тарыла түсу кезеңі болды.
      455 жылдың мамырында ІІІ Валентиниан өлтірілгеннен кейін көп  кешікпей
вандалдың кемелері:  Тибр  сағасында  пайда  болды;  Римде  бейберекетсіздік
басталып, император Петроний Максим тосқауыл ұйымдастыра алмай өзі  де  мерт
болады. Вандалдар еш қарсылықсыз қаланы  басып  алып,  14  күн  бойы  аяусыз
тонап талқандайды, өте қамбат мәдениет ескерткіштерді жойып жіберді.  Осыдан
болар  вандализм  (тағылық)  деп  қасақана   құнды   мәдени   ескішткіштерді
жоюшылықты атаған.
      Вандалдар Италияға тұрақтануға машықтанбай, осы  кезден  бастап  Батыс
Жерорта теңзінде ірі аралдар  мен  теңіз  қатынсатрын  бақылауға  алды.  Осы
кезде Бургунд мемлекетінің шапқыншылығы басталды. 461 жылы олар Лионды  алып
Роне бойымен төмен, прованс жағына және бір уақытта солтүстікте,  70  жылдың
аяғында кейінен Бургундия деп  аталған  жерлерді  басып  алды.  Солтүстіктен
оларға  қарсы  Лотарингия  территориясы  арқылы  франктер,  ал  солтүстік  –
шығыстан қазіргі Эльзасқа  –  аламандар  жүреді.  Бұл  кезде  тиімді  жағдай
вестготтар еншісіне тиді. Оларға аздаған Аквитания облысының Бискай  құйлысы
жерлерін, онан кейін Орталық Галлияның көпшілік бөлігін –  Луараның  орталық
ағысы жерлеріне дейін иемденді.
      Вандалдарға қарағанда, вестготтар, бургундтар, франктер және  алмандар
жәй федерат болып қала  берді,  олардың  билеушілері  жоғары  римдік  шен  –
патриций деген  атақты иеленді; олардың бақылайтын жерлері Рим  мемлекетінің
бөлігі болып саналды. Алайда бұлар іс жүзінде өз алдына саяси  бірлестіктер,
әрдайым Риммен достық жағдайда бола бермеген. Елдің  солтүстік  –  батысында
вестготтар  багауд,  свевтермен  күресіп,   римдіктерге   екеуімен   күресте
көмектесті, бірақ Испаниядан кетпейтін ниеттерін  әрдайым  білдіріп  отырды.
70 – жылдың басында бүтіндей түбекті  бағындырады.  Вестготтар  жау  ретінде
емес, рим заңдары қадірлейтіндер түрінде өз жерлерін кеңейте берді.
      Батыс Рим империясы өмір сүру  кезеңінің  аяғында  Равеннының  тікелей
бақылауында: Италия (аралдарсыз),  Иллирияның  теңіз  жағалуын,  Реция  және
Норик аудандарының кейбір жерлері бір – бірінен бөлек  орналасқан  Галлияның
үш облысы  –  Прованс,  Оврень  және  Луара,  Сомма  және  Ла  –  Манш  орта
ағысындағы жрлер, Мавританияның шеткері жағы, Оңтүстік  –  Шығыс  Испанияның
кейбір жерлері. Орталық үкімет алыстағы провинцияларды  басқаруға  дәрменсіз
болды. Басқару жүйелерін жергілікті өкіметіне жүктеді. Бұған   дәлел  –  408
жылы Рим легиондары кеткеннен кейінгі Британия тарихы.
      Ирландия және Шотландиядан шабуылдаған Кельт шапшылығына қарсы  Британ
жұртшылығының  әлденеше  көмек  сұраулары  батыс   рим   үкіметі   тарапынан
ескерусіз қалып отырды. Біраз уақыт  британдар  өздері  тойтарыс  берді,  20
жылы герман тайпалары сакстарды  көмекке  шақырды,  ол  үшін  оларға  Кентте
аралдың оңтүстік – шығыс бөлігіне қоныстануларына мүмкіндік берді.  40  жылы
сакстар римдіктерге бағынудан қалды,  континенттен  келген  өз  тайпаластары
бөлімдеріне сүйеніп (англ,  ют,  фриз)  кешегі  арал  иелеріне  қарсы  соғыс
жүргізді. Британдық күрес жүргізе отырып,  бастысқа  Ирланд  теңізіне  қарай
ығысты.
      Осындай жағдай басқа да жерлерде Рим  мемлекеттілігі  сақталып  қалған
жерлерде  орын  алды.  Норикте  Рим  өкіметі  герман  тайпалары   ругилермен
одақтасуы нәтижесінде сақталды;  Мавританияда  римдік  тәртіптер  жергілікті
магнаттардың берберлермен келісімі; Овреньде ұзақ уақыт римдік  болып  қалуы
вестготтар мен бургундттар өзара бақталастығынан, тіптен Италияның  өзін  де
император өкіметі варварлар армияның қолдануына сүйеніп отырды.
              Ромул Августулды құлату тек Батыс Рим империясының  соңы  ғана
емес, сонымен бірге көне  тарихтың  да  ақыры  болып  саналды.  Бұл,  әрине,
шартты түрде ғана, ол имприяның үлкен бөлігі әлде қашаннан  –ақ  ревенналдық
үкімет бақылауынан шыққан еді. Италия  территориясында  тағы  бір  варварлық
мемлекттің құрылуы ұзақ мерзімдік процесті аяқтау болды.
      Ұлы халықтар жылжуы 476 жылы аяқталмаған – ды. VI  ғасырда  қозғалысқа
баскілер де түсті. Олар  Кантабрийде  және  Пиренейде  вестготтар  тегеуріне
төтеп беріп қана қоймай, Гароннаның оңтүстік және батысындағы галл  жерлерін
отарлай  бастады.  Британияға  сакстар,  англдар  және  оның  одақтастарының
қоныстануы одан әрі жүре берді, оны  ертедегі  ортағасырдың  аяғында  Англия
деп атады, Галлияның солтүстік – батыс  шеті  –  Армориктер  германдықтардан
қашқан бриттердің атымен Бретань деп аталынды. Сакстар  мен  лангобардтардың
бір  бөлігі  төменгі  Эльбадан  жоғары  Дунайға  қоныс  аударды.   Еуропаның
тынышсыз ауданы – герман тайпалары бірінен соң бірі қоныстанып жатқан  аудан
аралықтарында бірнеше ондаған жылдар бойы рим тұрғандары өмір сүре берді.
      Олардан әрі Шығыста орналасқан  Паннония  VІ  ғасырда  герман,  славян
және аварлар көбіне түркі тілдес тайпалар күресі алаңына айналды.  Соңғылары
VІ ғасырдың 60 – жылдарында өзара  күресте  жеңіске  жетіп  орталық  Дунайда
өздерінің көршілерін тынышсыз қуатты  державасын  –  Авар  қағанатын  құрды.
Шамамен осы  тұста  славяндардың  жаппай  Балқанға  басып  кіруі  және  олар
біртіндеп Эльба және Альпіге қарай жүрді. Бұл кезде Жерорта теңізі  тыныштық
жағдайда болды,  алайда  VІІ  ғасырдың  ортасында  жағдай  өзгере  бастайды,
Левантке, оннан кейін Египетке  және  Солтүстік  Африкаға  арабтар  орналаса
бастайды. Батыс Еуропаның тарихи өмірне елеулі әсер етті.
       V  ғасырдың  аяғында  Рим  империясының  бұрынғы   жерлерін   бірнеше
варварлық  корольдіктер:   Вандалдар,   Вестготтар,   Свевтар,   Бургундтар,
Франктік және Италиядағы Одоакт мемлекеттері  қалыптасты.  Германияның  ішкі
облыстарын мекендейтін тайпалар мен қоса  Британ  және  Скандинавияны  мекен
еткен  тайпалардың  әліде  өзіндік   мемлекттілігі   болмаған.   Бұл   саяси
бірлестіктердің тағдыры бірдей болмаған. 493  жылы  Одоакр  мемлектін  Норик
және Паннониден келген остготтар басында Теодорих  (493  –  526  жж.)  шығыс
римдік  император  Зенонның  әмірін  орынаушы   болды.   Остгот   корольдігі
Италиядан  басқа  Сицилияны,  Норик,  Паннони  және  Иллирия  бір   бөлігін,
Провансты қосып алып Батыс Еуропада ең мықты елге айналды.  Бірақ  555  жылы
Византиямен жүргізілген ұзақ созылмалы соғыстан кейін жеңіліс табады.  Мұның
алдында мұндай жағдайға 534 жылы Вандалдар корольдіктері де түскен еді.
      Бәрінің ішінде қалыпты және өміршең болғаны  Франк  корольдігі  болды.
507 жылы Пуатье маңындағы шайқаста  франктер  вестготтықтарға  елеулі  соққы
береді  және  бірнеше  ай  ішінде   олардың   Галлиядағы   түгелдей   дерлік
иеліктерін, Тулузды қоса басып алды. 510 жылы  Прованс  остготтарға  қарады.
Септимания  вестготторға  қарап  астанасын  Толедоға  көшірді.  Алайда   осы
уақыттан бастап Галлиядағы билік франктерге көшеді. 534  жылы  олар  Бургунд
корольдігінің жаулап алды.
      Варварлар корольдіктерінің  кейінгі  тарихы  шығыс  рим  императоры  І
Юстинианның  жаулаушылық  саясатымен  байланысты.   Солтүстік   Африка   мен
Италиядан Басқа ол 551  жылы  әлсіреген  вестготтардың  Оңтүстік  Испанияның
Картахен, Кордова, Малага т.б. қалларын  тартып  алды.  Бірақ  Византия  бұл
жетістікті  оның  әрі  жалғастыра  алмады.  568  жылы  аварлардың  қысымымен
Апеннин түбегіне  Лангобордтар  басып  енеді,  санаулы  ғана  жылдарда  олар
Солтүстік және Оңтүстік Италияның  үлкен  бөлігін  иемденеді.  Осыдан  кейін
Константиополь империя территориясын кеңейту  пиғылынан  арылып,  қорғанысқа
көшеді.
      Шабуылға енді қалыпты жағдайға  көшкен  вестготтар  шығады.  585  жылы
олар свевтерді тәуелсіздігінен  айырады  және  византиялықтарды  ығыстырады,
636  жылы  түбектің  оңтүстік  бөлігін  жаулап  алады.  VІІ  ғасырдың  60  –
жылдарына дейін араб жаулаушылығына дейін Солтүстік  Африка  Константинополь
қолында  болды.  VІІІ  ғасырдың  басында  арабтар  Гибралтар  бұғазы  арқылы
Испанияға өтіп бірнеше жыл ішінде Вестгот корольдігін толық қиратады.
      IV – ғасырдың соңында Рим империясы мен варварлардың ара қатынасы  аса
шиеленіскен болды. Империяның әлсіреуі варвар тайпаларына  оның  шекарасынан
өтіп,  жерлерін  жаулап  алуға  жағдай  туғызды.  Империя  біраз  уақыт   өз
қатарында одақтас  –  федераттар  ретінде  қызмет  ететін  сол  варварлардың
көмегімен қарсы тұрып бақты.  Бірақ  федераттар  варвар  жағына  оңай  шығып
кетіп отырды, немесе империя оларға жаңа жағдайлар жасап беруге тиіс болды.
      Әдебиеттер:
   1. История средних веков. Т,1.М., 1997.
   2. История средних веков. Т,1.М., 2000.
   3. История средних веков: Европа и Азия. Минск. 2000.
   4. История стран Азии и Африки в средние века. М.1968.
   5.Т.Тортаев Орта ғасырлар тарихы. Алматы.1999.
      6. В.А.Федосик, А.А. Прохоров,  И.О.  Евтухов.  Материалы  по  истории
древнего мира средних веков. Минск. 2004

       14- лекция   Франк мемлекетіндегі феодализмнің дамуы.
     1. Меровингтер әулеті тұсындағы франк мемлекеті.
     2. Королингтердің франк мемлекеті. Бенефицийлік реформа.
     3. Ұлы Карлдың тұсындағы франк империясы.
     4. Верден бөлінісі.


      1. Уақыттың  өтуімен  батыс  рим  империясының  территориясында  пайда
болған   варварлақ   корольдіктердің   ішіндегі   ең   ірісі   әрі   күштісі
франктердің корольдығы болып шықты.
      486 жылы  франктер Солтүстік Галлияда өз корольдығының негізін қалады.
Оның басында Меровей әулетінен шыққан  көсем-қолбасшы  Хлодвиг  Трзды  (486-
511). Осылайша Ү ғасырдың соңынан ҮІІ ғасырдың соңына дейін  созылған  франк
мемлекетінің  Меровей кезеңі басталды. Хлодвигтің тұсында Аквигания   (507),
ал оның мүрагерлер тұсында-  Бургундия  (534),  536  жылы  Прованс  жауланып
алынды.  Бұл  кездегі  франк  мемлекеті  бұрынғы  рим  империясының   Голлия
провинциясын түгелге жуық қамтыды. Өзінің  билігін  нығайтып,  христиан  дін
басылары мен галл-рим  аристократиасының  қолдауына  ие  болу  үшін  Хродвич
өзінің жасағымен және жақын нөкерлерімен 496 жылы  христиандықты  қабылдады.
ҮІ ғасырдың екінші жартысында  франк  королдығы  варварлық   корольдықтардың
ішіндегі ең   ірісі  болды.  Остготтардың  Византиямен   соғысын  пайдаланып
франктер  Провансты  басып  алды.   Бұдан  кейін   варварлық  королдықтардың
ішіндегі  гегемондық  остготтардан – франктерге көшті.
      Галлияны  жаулап  алғанға  дейін   франктерде   мемлекеттік  ұйымдасу,
мемлекеттік  құрылымдар   болған  емес.  Жоғарғы  билікті  әскер   басшылар,
көсемдер   жүзеге   асырды.   Қоғамдық   жұмыстар   мен    сот   ісі   халық
жиналыстарында   шешілді.   Меровингтер   дәуірінде   (Ү-ҮІІ)    мемлекеттік
құрылым, басқару  өте тұрпайы болды.   Соған  қарамастан  корольдің   билігі
зор болды және ол  мұралықпен берілді.
      Франктердің  Меровинг дәуіріндегі қоғамдық   құрылысын   зерттеу  үшін
құнды дерек көзі “Салий ақиқаты” болып табылады. Бұл –  Салий   франктерінің
соттық әдет-ғұрып  заңдар жинағы.  Ол бойынша, франктердегі  ортақ  қауымдық
 жерлерді пайдалану туралы  көп айтылады.  Шаруа – қауым  мүшелері   усадьба
  жанындағы жерлерін  жеке  меншік   кұқ  негізінде  пайдаланған,  сондай-ақ
ортақ қауымдық жерлерді   белгілі  бір  территорияны   өңдеген.  Елді  мекен
сыртындағы  орман – тоғайларды,  жайылымдарды  бірігіп  пайдаланған.  “Салий
ақиқатында” жерді сату және  сатып  алу,   сыйлыққа  беру   немесе  өсиетпен
беру туралы ештеңе  айтылмайды. Демек, франктерде  бұл уақытта   (Ү  –ҮІ  ғ.
басы) жерге деген жеке  меншік болмаған.   Әрбір  деревнядағы   негізгі  жер
қоры ұжымдікі , яғни  қауымдікі болды.   Селолық қауымда – маркада  -  әліде
болса  рулық дәстүрлердің  қаймағы бұзылмай тұрды. “Салий  ақиқатында”   ру,
тек қауымдық  жерлердің жоғарғы  меншік иесі  ғана  емес,   сондай-ақ  саяси
ұйым  ретінде   көрінеді.   Барлық  руластар   присяжный    ретінде    сотқа
қатысып, туысқанының  пайдасына куәлік  етті,   аманаттық  жасады.   Мысалы,
кісі  өлтіргені үшін  айыпты – вергельдті –  айыпкердің  отбасы  ғана  емес,
руластары да төледі.
      Алайда, ҮІ – ғасырдың екінші жартысынан бастап  франк  қоғамында  күрт
өзгерістер басталды. Жер осы уақыттан бастап, басқа біреуге еркін  берілетін
меншікке  айналды  (аллод).  Аллод-  сатылды,  сыйлыққа  берілді,   өсиетпен
қалдырылды т.б. Ескеретін жәйіт Аллод ешқандай шартсыз берілді.  Бұл  жердің
жеке меншікке өтуінің алғашқы  қоғамы  еді.  Бұрын  “Салий  ақиқатында”  бұл
термин кез келген мұраға қатысты, мұралық меншік, мұралық үлестік  жер  т.б.
қолданылатын. Феодалдану процесінде орасан зор  атқарған  жерге  деген  жеке
меншіктің біржолата  қалыптасуы,  бекітілуі  болды.  ҮІ  –  ғасырдың  екінші
жартысында король Хильпериктің  Эдиктісі  бойынша  жер  әке  жағынанда  шеше
жағынанда жеке меншікке берілетін болды. Қауым сақталынды, бірақ оның  құқы,
тек әлі бөлінбеген территорияларда ғана тарады (ормандар,  батбақты  жерлер,
бос жатқан жерлер, ортақ жайылымдар  т.б.).  Қысқасы  жер  сатылатын  болды.
Мұндай жағдайда шаруалардың бір бөлігі жерінен тез айырылды,  керісінше  ірі
светтік және шіркеулік жер иелігі  өсті.  Хлодвигтің  мұрагерлері  бенефиций
(сыйлық, ізгілік іс)  ретінде  корольдік  жер  қорынан  өзінің  жақындарына,
серіктеріне, жасақтарына жер үлестірумен болды. Олар өз  кезегінде  ірі  жер
иелеріне айналды. Қауымның рулық ұйымдасуы ыдырады.  Ф.  Энгельстің  сөзімен
айтқанда “ру қауым – маркада ыдырап, көрінбей кетті”. Шаруалардың  көпшілігі
ірі  жер  иелерінің  “қамқорлығына”  өтуге  мәжбүр  болды  (патронат  немесе
коммендация). Ол үшін белгілі  бір  міндеткерліктер  өтеді  (барщина,  оброк
т.б.). Сонымен, ҮІ  ғасырдың  соңында  франк  қоғамында  феодалдану  процесі
барынша жүріп жатты. Айта кететін  жәйт,  шаруаларда  өздерінің  мырзаларына
шартпен жұмыс істеді.
      2. Пипин Геристальскийдің ұлы Карл  Мартелл (балға)  елді  715  жылдан
741 жылға дейін   майордом -   герцог  ретінде  басқарды.  Ол  өзіне   қарсы
шыққан   австразия  шонжарларының   қарсылығын  басып,  жеке  дара   билігін
күшейтті.  732 жылы  Карл Мартелл Пуатье   түбінде  арабтарға  шешуші  соққы
беріп,  олардың  жолын  кесті.  Көптеген   мамандар  оны  осы  жеңісі   үшін
христиан әлемін қорғап қалушы   деп  есептейді.  Осы  жеңістен  кейін   оған
“мартелл –  балға”   деген  лақап   ат  берілді.  Арабтарға  қарсы  соғыстың
алдында жүргізген  оның әскери  реформасы  оң  нәтижесін  берді.   К.Мартелл
атты әскерлердің  санын өсірді.  Ұрыстан кейінгі  кезеңде  К.Мартелл  әскери
реформаны  онан сайын  тереңдетті.  Жаяу әскер мүлде  азайтылып  толық  атты
әскерге көшу ісі қолға алынды.  (Бұрын франктерде тек жаяу әскер болатын).
      Мұндай  жағдайда   күйзелген  шаруалар   әскерде  қызмет  ете  алмады.
Реформаның нәтижесінде  шаруалар шын мәнісінде   әскерден  аласталды.   Жаңа
ортағасырлық  феодалдық кәсіпқой әскердің негізін  енді   ірі  және   орташа
жер иелері құрады.  Жаңа кәсіпқой  әскер -  рыцарлық  әскер  деп  аталынатын
болды.
      Ауқатты шаруаларда әскерде  қызмет  етті.  Шаруалардың  едәуір  бөлігі
әскерде қызмет  ете алмайтындықтан Карл  Мартелл  айрықша  жер   саясатын  –
бенефицилік  реформаларды  жүргізді.  Оның  мәнісі   мынада.    Егер   бұрын
Меровингтер дәуірінде  жер сыйлық ретінде  жеке  меншікке  ешқандай  шартсыз
берілсе  (алод),  енді  жер  алған  адам   бенефиций   ретінде  (“ізгі  іс”)
белгілі бір  шарттарды орындайтын болды. Ол  көбіне  атты  -  әскери  қызмет
атқаратын болды.  Бенефиций алған адам оны  берген  адамның  вассалы  болды.
Бенефиций берген адам  сеньор  болды  (аға  мырза).  Вассал  мен   сеньордың
арасындағы  қарым-қатынасқа  белгілі бір рәсімдер тән болды. Мысалы   вассал
 сеньорына адалдық   антын берсе, сеньор берілген  жердің   символы  ретінде
орамалға   түйілген  бір  уыс  топырақ  берді.   Вассалға  берілген   жердің
жоғарғы  меншік   иесі  сеньор  болды,  егер  вассал  берген  сертін  бұзған
жағдайда сеньор оны  қайтадан тартып алды. Айта  кететін  жай,  вассалдардың
да құқы мейлінше зор болды.  Болашақта  “Менің  вассалымның  вассалы,  менің
вассалым емес” дейтін  принцип  жүзеге  асты.  Уақыттың  өтуімен   бенефиций
мұралық  феодқа  айналды.   ІХ-Х  ғасырларда   феод  (ленн)  белгілеріне  ие
болды, яғни шартты жер  иеленудің   формасына  біржолата  айналды.  Аллодтық
меншік  неғұрлым дамыған феодалдық меншікке  орын берді.
      Әскери қызмет атқаратын адамдарға мемлекеттік қордан  жер  үлестірумен
шектелмей Карл Мартелл осы  мақсатта  шіркеу  жерлерінде  пайдаланды.  Батыс
европа  тарихында  бұл  тұңғыш   секулеризациялау,  яғни   шіркеу   жерлерін
светтік биліктің пайдасына тәркілеу болды.  Бірақ  Карл  Мартелл   жүргізген
секулеризация толық қанды формаға ие бола алмады. Ол  тек   шіркеу   жерінің
бір бөлігін ғана  қамтыды.
      Франк мемлекетінің  барлық  аймақтарында  өзінің  жағдайын   жақсартып
алғаннан кейін  майордом  Карл Мартелл корольдық тақты заңды   жолмен  өзіне
біржолата алуға қадамдар жасады.  К.Мартеллдің  ұлы  әрі  мұрагері  майордом
Пипин  Короткий  (741-768)  шіркеумен  қарым-қатынасын   реттеп  алды.   Бұл
уақытта  рим   папасы  лангобардтардан  қатты  қысым   көріп,    франктердің
көмегіне мұқтаж болды. Сондықтан  рим папасы   Пипин  Короткийдің  корольдық
титул  алуына рұқсат берді.  Сөйтіп, 751 жылы  франк шонжарлары  мен  өзінің
вассалдарының  Суассон  (Фр)  қаласындағы   жиналысында  Пипин  ресми  түрде
франктердің  королі  болып  жарияланды.   Бұған  жауап  ретінде    ризашылық
білдірген франк королі рим папасы  Стефан ІІ-ге Равенна  экзархаты  (ауданы)
дейін мен рим облысын  “силады”. Осылайша,  Пипин  Короткий   рим  папасының
территориялық   жағынан   көлемді   дербес   мемлекет   болып,     біржолата
қалыптасуына көмектесті (756). Папа мемлекеті  1870 жылға дейін өмір  сүрді.
Қазіргі  Ватикан оның  қалдығы болып табылады.
      Пипин өзінің  әкесі  сияқты  Аквитания  мен  Рейннің   арғы  жағындағы
соғыстарды  жалғастырды.   Оның    тұсында   арабтар   Оңтүстік    Галлиядан
біржолата қуылды.  Осындай жігерлі   саясатының  нәтижесінде   Пипин   франк
корольдығының онан әрі  өрлеуіне  алғышарттар  жасады.
      3. Пипин Короткийдің  мұрагері Ұлы  Карлдың  тұсында  франк  мемлекеті
империяға айналды  (768-814  жж).  Ұлы  Карл  каролингтер  династиясының  ең
көрнекті өкілі болды (династияның  аты онымен  байланысты).  Ол  аты  аңызға
айналған, европа халықтарының көптеген жырларында кездесетін  тарихи  тұлға.
Әлемдік  империя  құру  мақсатында  Карл  басқыншылық   соғыстар   жүргізді.
Европаның түкпір-түпкірлерінде ол 50 ден астам жорықтарға  тікелей  қатысты.
774 жылы Карл Италияға  жорық жасап, ең соңғы Лангобард  королі  Дезидерияны
тақтан тайдырып корольдықты өз иелігіне қосып алды.
      Ұлы Карл арабтарғада қарсы жорыққа шығып 778 жылы  Сарагосса  қаласына
дейін жетті, бірақ оны ала алмай кейін қайтуға мәжбүр  болды.  Осы  жорықтың
оқиғалары атақты ортағасырлық француз эпосы “Роланд туралы жырдың”  сюжеттік
негізі болды.  Оның  негізгі  қаһарманы  Карлдың  әскери  басшыларының  бірі
Роланд болды. Роланд жорықтан қайтып келе жатқан  кезде  баскі  тайпаларының
шабуылынан  қаза  табады.  Алғашқы  сәтсіздігіне  қарамаған   Карл   Пиреней
түбегіне қайтадан  жорықтар  жасап  Барселонаны  жаулап  алды.  Осы  жердегі
шекаралық межеде өз иелігі  Испан  маркасын  құрды.  Ең  ұзақ  соғысты  Карл
Саксонияда жүргізді. (772 жылдан 802 жылға дейін).  Саксонияда  бұл  уақытта
әлеуметтік жіктелу  барынша  жүріп  жатты.  Саксон  ру  тайпа  шонжарлары  –
эделингтер, еркін саксондар – фрилингтер, жартылай  еркін  адамдар  лаццилар
деп аталды. Саксондарда кароль өкіметі болған жоқ, діни  нанымдарында  пұтқа
табынушылық үстем болды.
      Қарапайым саксон – фрилингтер франктарға қарсы табандылықпен  күресті.
Алғашқы франктерге қарсы күреске эделингтер қатысқан болатын.  Алайда,  Карл
епті саясат жүргізе отырып, оларға жер үлестірді.  Нәтижесінде  ұзамай  олар
франктар жағына шыға бастады. Ұлы Карл сакстардың қарсылығын  қатаң  жазалау
арқылы басып тастауға тырысты.  782  жылы  Везер  түбінде  кезекті  жеңістен
кейін Карл кепілдікке түскен 4500 саксті өлтіруге  бұйрық  берді.  Осы  жылы
“Саксония   бойынша   капитулярий”   шығарып,   шіркеумен   корольге   қарсы
шыққандардың барлығы өлім  жазасына  кесілді.  Соғыстың  барысында  және  ол
аяқталғаннан кейінде (804 ж) Карл  сакстарды  франктердің  еліне,  керісінше
франктерді Саксонияға қоныс аудартып отыруды практикалап отырды.
      Ұлы Карлдың жаулаушылық соғыстары оңтүстік- шығыс бағыттада жүрді. 788
жылы  ол  Баварияны  өзіне  бағындырды.  778-803  жылдары  Карл   Паннонияда
орналасқан Авар қағанатымен соғысып  жеңіске  жетті.  Оңтүстік  славяндардың
(словен) Карлды қолдауы шешуші маңызға ие болды. Авария  қағанаты  біржолата
ыдырады.
      Осындай жаулаушылық  соғыстардың  нәтижесінде  Карлдың  тұсында  франк
мемлекетінің  шекарасы  айрықша  кеңейді.  Енді  оның  көлемі  батыста  Эбро
өзенімен Барселонадан – шығыста Эльба өзені мен Балтық  жағалауларына  дейін
жетті. Бүкіл Италия дерлік Франк мемлекетінің құрамында болды.
      Карл мен оның  төңірегіндегілер  үшін  батыс  рим  империясы  қайтадан
тұрғандай болып көрінді.
      Бұл римдік державалық дәстүрлерді жаңғыртуға мүмкіндік берді.  Карлдың
өзіде тек франктердің королі деген титулмен шектелгісі келмеді,  ол  әлемдік
монарх – “римдіктердің императоры”  титұлын  алғысы  келді”.  800-жылы  Карл
римге келіп,  папа  оны  “римдіктердің  императоры”  деп  жариялауға  мәжбүр
болды.
      ІХ ғасырдың басында Каролингтердің халықаралық беделіде өте зор болды.
Араб халифтері, Шотландия корольдары, Ирландия тайпаларының   көсемдері  Ұлы
Карлдың ықыласына ие болуға тырысты. 812 жылы Карлдың  императорлық  титулын
(“базилевс”) кейбір ескертулермен Византияда мойындады.
      Орасан зор империяны басқару империядағы басқару жүйесін қайта  құруды
талап етті.  Карл  орталықтан  чиновниктер  арқылы  басқарылатын  мемлекетті
құрғысы келді. Кароль сарайы палаций – елді басқарудың  орталығы  болды.  Ең
жоғарғы  чиновниктер:  палаталық  графтар  (жоғарғы  сот  және  императордың
орынбасары);  архиканцлер (кеңсе басшысы), коннетабль (король  ат  қорасының
меңгерушісі) т.б. болды. Жергілікті жерлердегі аса ірі  чиновниктер  графтар
(лат. округ басшысы) мен олардың  орынбасарлары  викарлер  мен  вице-графтар
болды. Бүкіл империя 98  графтыққа  бөлінді.  Жергілікті  билік  орындарының
жұмысын тексеру үшін орталықтан жиі-жиі  карольдік  бақылаушылар  ревизорлар
жіберіліп отырды.
      Императордың  указдары  жазбаша  түрде  хатталып  капитулярийлер   деп
аталды.  Бізге  250-ге  жуық  капитуляриилер  жетіп  отыр.  Алайда   сырттай
қарағанда империя орталықтан басқарылғандай  болып  көрінгенмен,  оған  ішкі
баянсыздық, әлсіздік тән еді. Жаулаушылық жолмен құрылған империя  этникалық
жағынан  өте  ала-құла  болды.  Империяның  аймақтары  мен  ондағы   түратын
халықтар мен тайпалардың бір-бірімен  байланысы  әлсіз  болды.  Ұлы  Карлдың
тұсындада елдің тұрақты астанасының болмағандығын  айтудың  өзі  жеткілікті.
Тек өмірінің соңына қарай Ұлы Карл ұзақ уақыт тұрақты түрде  Ахен  қаласында
отырып басқарды.
      Франк империясы өзінің әлеуметтік саяси төркіні жағынан типтік  әскери
ерте феодалдық монархия болды. Оның ортақ экономикалық базасы,  тілі,  ортақ
ұлттық мәдениетіде болған жоқ.  Сырттай  орталықтанған,  бірақ  іштей  әлсіз
мұндай  саяси  бірлестіктер,  империялар   жалпы   ерте   феодалдық   европа
мемлекеттеріне тән. (М., ІХ- ғасырдағы Ұлы  Моравия  державасы,  Х-ғасырдағы
Оттондар  империясы,  ХІ-ғасырдың  басында  Англия  мен  Скандинавияны  т.б.
елдерді біріктірген Ұлы Кнуттың мемлекеті т.б.)
      Империяның ыдырауында орасан зор рөл атқарған Карлдың көзі  тірісінде-
ақ интенсивті түрде жүрген феодалдық процесі болды.
        4. Ұлы Карл 814 жылы 72 жасында қайтыс болды. Ол  қайтыс  болысымен,
оның құрған империясыда ыдырай бастады. Өйткені бұл жеткілікті  экономикалық
базасы жоқ ерте феодалдық  әскери  монархия  еді.  Натуралдық  шаруашылықтың
үстемдігі,  жекеленген  облыстар  мен   аудандардың   тіпті   поместьелердің
тұйықтығы, қалалар мен сауда  ісінің  әлсіздігі.  Мұның  барлығы  империяның
ыдырауының оқшауланған алғы шарты еді. Ұлы Карлдың кезінде,  оның  тоқтаусыз
жүргізген соғыстарының нәтижесінде әбден байып  алған  ірі  феодалдар   енді
орталық  билікке  бағынғысы  келмеді.  Екінші  жағынан   Карлдың   жүргізген
соғыстары кезінде негізгі салмақ  еркін  франк  шаруаларына  түсіп,  олардың
саны күрт азайды. Осылайша, Карл өзін қолдайтын әлеуметтік топтан айрылды.
      Ұлы Карлдың мұрагері Людовик Благочестивыйдың (814- 840)  кезінде-  ақ
империя ыдырай бастады. 817 жылы Людовик  Благочестивый  (діндар)  империяны
өзінің ұлдарына бөліп беріп, формалды түрде жоғарғы билікті өзіне  қалдырды.
Бұдан кейінде қырқысу соғыстары толастамады.  Людовик  Благочестивый  қайтыс
болғаннан кейін оның ұлдары Лонсарь, Людовик  Немецкий  және  Карл  Лысыйдың
арасында қырқысу соғыстары  басталды.  Үлкен  ұлы  Лонсарьға  қарсы  Людовиг
Немецкий мен  Карл  Лысый  одақ  құрды.  Ақырғы  соңында,  843  жылы  Верден
қаласында Ұлы  Карлдың үш немересі келісімге келіп,  ол  бойынша  үлкен  ұлы
Лонсарь император титулын сақтап қалды, бірақ оның  ешқандай  құқы  болмады.
Екі інісі дербес иелігі бар корольдықтар болды.  Лонсарьдың  үлесіне  Италия
мен Рейн мен Миас, Шельда, Сена  мен  Ронаға   дейінгі  территориялар  тиді.
Рейннің  шығыс жағы,  қазіргі Германия  территориялары  Людовик   Немецкийге
тиді. Лонсарь  иелігінен  батыс бағыттағы иеліктер , яғни   қазіргі  Франция
территориясы Карл Лысыйға  тиді.
      Сонымен, Верден  келісімшарты  бойынша   қазіргі  үш   европаның   ірі
мемлекеттері –  Франция,  Германия,  Италияның,  соған  сәйкес  үш  халықтың
француз,  неміс,  итальян халықтарының негізі  қаланды.   Бұлардың  үшеуінің
ішіндегі неғұрлым “жинақысы”  “батыс   франктердің”  мемлекеті  болды.   Көп
ұзамай  олардың астанасы  Париж  қаласы өрлей  бастады.  “Батыс  франктердің
корольдығы”  Х-ХІ ғасырлардан бастап Франция деп атала бастады.  Королингтер
 Х – ғасырдың соңына дейін билікті қолдарында ұстап тұрды, ал  Германия  мен
Италияда  Х – ғасырдың  басында-ақ  биліктен айырылған еді.
      Францияда феодалдық бытыраңқылық тез  қарқын  алды.  “Алғашқы  француз
королі”  Карл  Лысый   ірі  феодалдарға  үнемі   жеңілдіктер  беруге  мәжбүр
болды.  847 жылғы  Мерсен  капитулярийі  бойынша,  ол әрбір  еркін   адамның
өзіне Сеньор табуына   бұйрық  шығарды.   Сеньордың  өз  вассалдарына  деген
құқы, королдің бодандарына деген құқымен теңестірілді.
      877  жылғы   Кьерсий  капитулярийі   бойынша   жер    бенефицийлерінің
мұралығы. Сондай-ақ  граф  лауазымының  мұралықпен  берілуі   заңдастырылды.
Осы уақыттан бастап  бенефиций мұралық иелікке – феодқа, леннге  –  айналды.
Граф, вице – граф (виконт), марк  –  граф  (маркиз)  және  герцог  титулдары
мұралық  княздық  титулдарға  айналды.  Жергілікті  жерлерде  шын  мәнісінде
территориялық  –  мемлекеттік   құқтарға  ие   болған,   корольдің   жоғарғы
құқтарына ұқсас  княздық   династиялар  құрыла  бастады.   Европа  феодалдық
бытыраңқылық дәуіріне барынша енді.
      Соңғы    Каролингтердің    тағдырыда    біркездердегі   Меровингтердің
тағдырына ұқсады.  Соңғы   Каролингтерде  қабілетсіз,  бейшара  басқарушылар
болды. Ақырғы соңында, осы уақытта (ІХ- ғасыр аяғы Х – ғасырда)  нормандарға
қарсы  күресте  көзге  түскен  граф  Кушті  Роберттің   ұрпағы   Гуго  Капет
шонжарлармен дін  басылардың  рұқсатымен  жаңа   Капетингтер   династиясының
негізін қалады (987).
      Әдебиеттер:
     1. Ф.Энгельс. Франкский период. Соч. Т, - 19. любое издание
     2.  Григорий  Турский.   История   франков.   Издание   подготовленное
        В.Д.Совукова. М., 1987
     3. “Салическая правда” (Перевод Н.П.Грационского) М., 1950
     4. Левандовский А. Карл Великий: Через империю к Европе. М., 1995
     5. Лебек С. Происхождение франков. Ү-ІХ века. М., 1993
     6. Серовайский Я.Д. Социальные  противаречия  и  классовая  борьба  во
        Франкском  государстве. М., 1979
     7.  Ронин  В.К.  Славянская   политика  Карла  Великого   в    западно
        европейской средневековой  традиций  //  Средние  века.  М.,  1996,
        Выпуск 49.
     8.  Бессмертный  Ю.Л.  Структура   крестьянской  семьи  во   Франкской
        деревне ІХ в. // Средние века. М., 1980, Выпуск 49
     9. Фюстель де  Кулинги. История общественного строя  древней  Франций.
        Спб., 1904- П.С., 1916, Т. 2-6
    10. История средних веков. Под редакцией С.П. Карпова. М., 2003

15 – Лекция.                         ІҮ-ХІІ – ғасырлардағы Византия


     1. Византия империясының құрылуы
     2. Юстиниан  І тұсындағы Византия
     3. Византия  ҮІІғ екінші жартысы – ІХ- ғасырдың бірінші жартысында
     4. ІХ ғасырдың екінші жартысынан ХІ- ғасырдың соңына дейінгі Византия
     5. ХІ – ХІІ -ғасырлардағы Византия


      1. Империяның батыс бөлігі тарихи  сахнадан  кеткенімен  шығыс  бөлігі
Византия деген атпен өмір сүруін жалғастыра берді. Бірақ елдің  ресми  атауы
- рим империясы болып  қала  берді.  Латын  тілі   шығыс  Рим   империясының
мемлекеттік тілі  болды,   алайда практикалық өмірде грек тілі үстем  болды.
 Уақыттың  өтуімен Рим империясы атауы  –  Византия   атауымен  ығыстырылды.
Өйткені 330-жылы император   Константиннің   жарлығымен  Византия  қаласы  -
Константинополь  болып  өзгертілген  еді.   Қала  шын  мәнісінде    қайтадан
салынды. Кейбір ғалымдар осы жылды Византия империясының бастау алатын  жылы
деп  есептейді.  Бірақ  көптеген  тарихшылар  мұнымен  келіспей  Византияның
тарихын  395 -жылдан бастайды. Себебі, осы  жылы   император  Феодосий  І  –
қайтыс болғаннан кейін оның екі  ұлы   -  империяны  екіге  бөліп  басқарды.
Империяның батыс бөлігі үлкен ұлы  Аркадийге өтті.
      Бұл  кездегі  Византияның  территориясы  мынандай  иеліктерден  тұрды:
Балқан түбегі, Эгей теңізі аралдары, Кіші Азия түбегі, Сирия мен  Палестина,
Египет, Месопотамия мен  Закавказьенің  бір бөліктері және Қырым   түбегінің
оңтүстігі.Егер  империяның шығыс бөлігі батыс   бөлігіне  қарағанда  өміршең
келсе, ол  негізінен неғұрлым дамыған  экономикалық  қарым  –  қатынастардың
болуымен  түсіндіріледі.  Египеттегі Александрия, Сириядағы  Антиохия,  Кіші
Азия түбегіндегі  Смирна мен Ефес, Балкан  түбегіндегі  Константинополь  мен
Фессалоники аса ірі  сауда - өнеркәсіп орталықтары  болды.  Шығыс  елдерімен
қызу сауда – мәдени байланыстар  ешуақытта  үзілген  емес.   ІІІ  –  ғасырда
пайда  болған   аса  ірі   жаңа  парсы  мемлекеті  –  Сасанидтік  Иран,   өз
заманының ең дамыған  өркениеттерінің бірі болып, Византияға оң  ықпал  етіп
отырды.
      Шығыс  рим империясында  құл еңбегі   батыстағыдай шешуші рөл атқарған
емес . Батыста құлдардың азаюымен шаруашылық құлдырады. Ал  Византияда   құл
еңбегі шаруашылықта шешуші рөл   атқармағандықтан,  олардың  санының  азаюы,
жалпы экономикалық жағдайға  әсер  ете  алмады.  Қайта  керісінше,  Византия
экономикасында құл емес элементтер -   қалалардағы  еркін  қолөнершілер  мен
деревьядағы  шаруа қауым  мүшелері  -   шаруашылықта  маңызды  рөл  атқарды.
Шаруа –  қауым   мүшелері  мемлекеттік  шаруалар  ретінде  тәуелді  жағдайда
болғанымен,  олардың дербес   жер  участоктары  мен   шаруашылықтары  болды.
Эллиндік    мәдениеттің   өзі   шығыс    мәдениетімен    тығыз    байланыста
болғандықтанда Византияның  тұрақты, өміршең дамуына  ықпал  етпей  қоймады.
Кейінгі  эллиндік   грек  тілі  шығыс    халықтарының   тілімен   де   әбден
байығандықтан  шығыс  халықтарынада  етене  жақын,  әрі   түсінікті   болды.
Византия қалаларындағы басқарудың кейбір полистік  элементтерінің  сақталуы,
шығыс христиандық діні  бұрыннан келе  жатқан  сауда  байланыстары  Византия
қоғамын біріктіре алды.
      Жоғарыда   айтылған   ерекшеліктердің    қатарына    Византиялықтардың
варварлармен  қарым-қатынастарында жатқызуға  болады.  Византияны  варварлар
жаулап алған емес.  Византия  варварлық   тайпалардың   -  вестгот,  остгот,
ғұндар т.б. -  шабуылына төтеп берді.  Құлдық қоғам  Византия   империясында
V– VI-ғасырларда толығымен  сақталынып тұрды.   VІ–ғасырда  Византия,  тіпті
батыс провинцияларда , варварлар  жаулап  алған   территорияларда   құлдықты
қалпына  келтіруге  тырысты.   Алайда  ҮІІ   –   ҮІІІ    ғасырларда   римнің
дәстүрлерін қатаң сақтауға  тырысқанымен  Византия   қоғамы  тез  феодалдана
бастады.  Византияда белгілі  бір   дәрежеде   “варварланды”.  Мұнда  славян
тайпалары   Балкандағы   империя   территориясына   қоныстанып,    варварлық
мемлекеттерін құрды (Болгария, Сербия, Хорватия). Бірақ славяндық  варварлық
тайпалар    империяны   біржолата    құлата   алмады.   Варварлар     егінші
қоныстанушылар  ретінде  рулық  қауымдық  дәстүрлерді  молынан  алып  келіп,
Византия  қоғамының   феодалдануына   септігін  тигізді.   Сонымен   батыста
германдар  империя үшін  қандай рөл   атқарса,    шығыста  славяндар  сондай
рөл   атқарды  деп  есептеуге  болады.   Екі    жағдайдада   варварлар   құл
иеленушілік  құрылыстың   күйреуіне  септігін  тигізіп,   неғұрлым   дамыған
прогресивті феодалдық  қатынастардың орнығуына жәрдемдесті.
      2. Құл  иеленушілік  “Рим   империясы”   ретінде  Византия   император
Юстиниан (527-567)  тұсында үлкен табыстарға қол жетті.  Византия  Батыстағы
  варварлық  корольдықтардың,Солтүстіктен  славян  тайпаларының,Солтүстік  –
Шығыстан Сасаднистік  Иранның  шабуылдарына  төтеп  берді.   Юстиниан   ерте
ортағасырлардағы   аса  көрнекті   мемлекет  қайраткері  ,   заң   шығарушы,
империяны   “  қалпына  келтірушілердің”  бірі  болды.   Юстиниан   Феодосий
әулетін   алмастырған  жаңа   династияның  өкілі  еді.  Оның  немере   ағасы
император  Юстин І,  кейбір деректер бойынша  әскери  мансап   жолында  жолы
болған  иллирия шаруасы болған көрінеді.   Юстин  І  өзінің  немере  інісіне
тамаша білім беріп, мемлекет басқару істеріне ерте араластырды.  Юстин  І  –
қайтыс  болғаннан кейін   Юстиниан  заңды  мұрагер  ретінде  таққа   отырды.
Римнің   саяси   дәстүрлеріне  берік   Юстиниан   Рим   империясын   бұрынғы
шекарада  қалпына  келтіруді өзімнің  миссиям   деп  есептеді.   Мемлекеттік
істерге  араласып,  көптеген  жоғарғы   лауазым   иелерінің  тағдырын  шешіп
отырды.
      Ең бірінші кезекте  император мемлекеттік  қазынаның   кіріс  көздерін
көбейтуге  тырысып,  әлеуметтік  құрылым  мен  империяны   басқару   жүйесін
нығайтуға  ұмтылды.  Аса  ауқымды   фискальды  ,  әлеуметтік   және    саяси
шараларды жүзеге асыра отырып, ол ірі  жер иеленуді  азайтты, бұрыннан  келе
жатқан  Сенаторлық  оппозицияны  талқандады.  Олардың  өкілдері  мемлекеттік
үлкен  лауазымдардан    ығыстырылып,   орны   төменгі    әлеуметтік   топтың
өкілдерімен  толықтырылды.  Император  қазынаға  (мемлекетке)   қарасты  жер
иелігін, сондай-ақ қалалардағы   мемлекетік  шеберханалар  мен   дүкендердің
көлемін  ұлғайтты.  Жаңа сауда жолдары  салынып, Шығыс елдерімен  ,  әсіресе
Иран мен сауда  байланыстары   жандандырылды.   Юстинианның   тұсында  бұған
дейін  батыс елдері үшін құпия болып келген жібек  өндірісі   қолға  алынды.
Аңыз бойынша  монах  -   несториандық   оның  құпиясын  Қытайдан  Византияға
алып келген болып  саналады.  Жібек  маталарын  тоқу   Сирия  мен  Финикияда
жолға қойылып, империяның қазынасын молайтуда шешуші қызмет  атқарды.
      Юстинианның     әлеуметтік   саладағы    саясатында   кейбір    қарама
қайшылықтар тән болды.  Бір  жағынан   сенаторлық–  жер  иелерін   қудаласа,
екінші жағынан  жаңа ірі  жер иелерінің қалыптасуына жәрдемдесті,  шіркеулік
 жер иелену өсті. Шаруалардың жеке меншігі  құқын қорғай отырып,  ол  оларға
ауыр  алым - салықтар салып отырды. Юстинианның  тұсында   Византияның  ішкі
тарихында аса  ірі   өзгерістер  көп  болды.  Солардың    қатарынан  айрықша
орын алатыны  оның заң  шығарушылық қызметі .  Ең  бірінші  кезекте   барлық
рим   императорларының   заңдар  жинағы   шығарылды.   Редакциясын   белгілі
заңгер Трибониан басқарып, нәтижесінде 528-534 жылдары аса  ірі   заңнамалық
ескерткіш “Азаматтық құқ жинағы”  дүниеге келді. Юстиниан  заңдар  жинағында
жеке меншікті  қорғауға  және  тауарлы   шаруашылықтың  дамуынан  туындайтын
әртүрлі сауда  операцияларының,  келісім  шарттарының   орындалуына  айрықша
мән  берілді.    Жинақтың   екі   ерекшелігі   болды.   Біріншіден,    күшті
орталықтанған билік идеясы және екіншіден, егжей – тегжейлі  қорғалған  жеке
меншік идеясының ұштастырылуы. Юстинианның заңнамалық мұрасы Батыс  Европада
ХІІ  -ғасырдан  бастап   зерттеле   бастады,   сөйтіп   болашақ   заңнамалық
шығармашылыққа орасан  зор  әсер  етті.  Юстинианның  заңнамалық  қызметінің
негізгі  мақсаты  кейінгі  антикалық  құл  иеленушілік  тәртіптерді   сақтай
отырып, империяны жаңғырту еді,  бірақ  оған  ішкі  қарама  –  қайшылық  тән
болды, атап айтқанда, ол римдік құл иеленушілік дәстүрлердің жанды  өкілдері
сенаторлары мен куриалдарды (шіркеу басшылары) қуғын сүргінге салды.
    Юстиниан,  Византия   алғашқы   варварлық   шабуылдарға   төтеп   беріп
(германдықтар, ғұндар, славяндар т.б), оған қарсы  шабуылға  шыққан  дәуірде
патшалық  құрды.   Варварлық   корольдықтардың   арасындағы   алауыздықтарды
пайдаланып Юстиниан рим  империясын  қалпына  келтіру  бағдарламасын  жүзеге
асыруға кірісті. Бұл  жалпы  алғанда  қаншалықты  нақты  болып  көрінгенімен
жүзеге асуы мүмкін емес арман еді. Өйткені рим империясының ыдырағанына  60-
70  жыл  болған,  ал  варварлық  корольдықтардың   мейлінше   мол   тәжірибе
жинақтаған дәуірі еді. Византияның әскери қолбасшылары Велизарий мен  Нарсес
534- жылы солтүстік африкадағы Вандаль, 555 -жылы  Остгот  корольдығын  және
Испанияның  оңтүстік  жағалауын  (Бетика),  Сицилия  аралын   жаулап   алды.
Осылайша, Жер орта теңізі империяның “ішкі көліне” айналды.
    3. Византия тарихының келесі дәуірі үш кезеңнен тұрады:
    1) ҮІІ ғасырдың ортасынан ІХ ғасырдың ортасына дейін
    2) ІХ ғасырдың ортасынан ХІ ғасырдың соңына дейінгі және
    3) ХІ ғасырдың соңынан ХІІ ғасырлардағы Византия
    Бұған  дейінгі  үш  ғасыр  бойы  Византияның  әлеуметтік   экономикалық
құрылымы мен саяси жүйесінде ерте орта  ғасырлық  монархиялық  белгілер  тән
болса, бұдан кейінгі кезеңдерде оның гүлденуі байқалды. Византия  ерте  орта
ғасырлардағы ең өркениетті  мемлекет  болды.  Оның  көп  қырлы  мәдениетінің
гүлденуі нақ осы ғасырларға сәйкес келді.
    Византия  мемлекеті  мен  қоғамы  батыс  европа  корольдықтарынан  күрт
ерекшеленді. Византия мемлекеті-  кейінгі  рим  мемлекеттік  дәстүрлері  мен
шығыстық деспотия және феодалдық батыс европалық элементтерді ұштастырды.
    Бірінші кезеңде аса ірі әлеуметтік- экономикалық өзгерістер, ең бірінші
кезекте аграрлық салада  жүрді.  Ерте  орта  ғасырлық  батыс  европа  сияқты
Византияда да салыстырмалы түрде селолық өмір салты, қалалық  өмір  салтынан
үстем болды. Ауылшаруашылығын ұйымдастыру мен жерге деген меншіктің  негізгі
формасы- шаруалардың еркін жер иеленуі болды. Бұл  варварлық  шабуылдар  мен
орталық  биліктің  әлсіреген  жағдайында  ғана  мүмкін  еді.  Колонат  мүлде
жойылды.  Ірі  жер  иеліктері  мүлде  сиреді.   Олар   негізінен   фискальды
мекемелердің, шіркеу мен монастырдың қарамағында болды. ҮІІІ- ІХ  ғасырларда
Византияда көршілік қауымның дәстүрлері өте күшті болып, салыстырмалы  түрде
деревняның шаруашылығын өте мығым етті.
    Қалалардың жағдайы басқаша қалыптасты. Варварлардың  шабуылдары,  сауда
байланыстарының  үзілуі, қымбат тауарлармен, бұйымдарға деген ірі  шонжарлар
тарапынан сұраныстың  азаюы (олар соғыстарда қаза тапты,  Фока  терроры…т.т)
ең бірініші кезекте қала экономикасына  кері  әсер  етті.  Әсіріесе,  Балкан
түбегі  мен Кіші Азияның  шығысындағы  қалалар  тез  аграрланды,  қол  өнері
деңгейі   төмендеп,   сауда   мүлде   тоқтады.    Алайда,   ірі   қалалардың
экономикалық жағдайы  төмендегенімен, жалпы ел  көлемінде,   қалалар  өзінің
экономикалық – саяси  ролін сақтап  қалды.  Бұл  жағынан  алғанда,  Византия
батыс  европадан   артықшылық   жағдайда   болды.   Император   сарайы   мен
патриархиясының  қажеттері, армия мен флотты  қаруландыру  мен   жабдықтауға
деген тапсырыстар, шетелдіктердің  әсемдік  пен   сән  салтанат  бұйымдарына
деген сұраныстары – Константинополь,  Фессалоники,  Никея,  Эфес,  Трапезунд
сияқты қалалардағы  өнеркәсіпті ұстап тұруға  мүмкіндік берді.
    ҮІІ-ІХ ғасырларда   империяны  басқару  ісінде  де   елеулі  өзгерістер
жүрді.  Ираклии  император мен оның  мұрагерлері  тұсында  византия  үкіметі
жалдамалы әскерге қосымша  жергілікті жерлердегі  қаржыландырудың   есебінен
және жергілікті округтің   тұрғындарынан  халық   жасақтарын  құра  бастады.
Византия әскері  бірте – бірте территориялық   сипат  алды.  Бүкіл  империя,
енді әскери округтарға -фемдергеи  бөлінді (алғашында   жергілікті  әскерлер
осылай  аталған).  Оларды  әскери  және   азаматтық    билікті   бір   қолға
шоғырландырған - стратигтер  басқарды.  Олардың   көмекшілері  –  турмархтар
болды. Қарапайым жауынгерлер –  стратиоттар  –  біруақытта  шаруалар  болды.
Олардың жер учаскелері болды.  Әскери  қызмет  атқарғаны  үшін   стратиоттар
кейбір алым - салықтардан босатылды.  Осылайша,   шаруаларға  әскери  қызмет
атқарса ғана жер берілетін  болды. Кейде,  мемлекеттің   өзі   кейбір  қоныс
аударушыларға (славяндар т.б.) әскери қызмет атқарса, жер үлестіріп  беретін
болды.
    Алайда, жаңа тұрпатты әскерді құрудың  ірі әлеуметтік салдарлары болды.
Уақыттың  өтуімен  стратигтермен    турмархтар   ірі   феодалдарға   айналып
,орталыққа   бағынғысы  келмеді.   Стратиоттардың  да  әлеуметтік   құрылымы
біркелкі болмады (ауқатты, орташа, кедей шаруалар). Сонымен,  ҮІІІ  -ғасырда
Византияда  ірі және ұсақ , орташа жер иелерінің  саны  күрт  өсті.  Күшейіп
алған жаңа феодалдар  бір – бірімен  қырқысу  соғыстарын   жүргізіп  отырды.
Сондықтан  ҮІІІ-  ғасырдың   басында  билікке  келген    Анатолик    фемінің
стратигі  Лев ІІІ  Исавр  (717-741)  ірі  жер  иелерінің  жерлерін  ұсақтап,
шақтап бытыратты. Империя үшін  сыртқы  жаулардың  ішіндегі   қауіптілері  –
протоболгарлар, славяндар мен  арабтар болды. Әсіресе, арабтар империяға  ІХ
-ғасырдың  ортасына дейін нақты қауіп төндірумен  болды.   670-жылы  арабтар
Константинопольді  құрлықтанда,  теңізден  де  бірнеше  рет  қоршауға  алды.
Византиялықтар  осы шайқастарда тұңғыш рет жаңа қару  “грек  отын”  қолданып
жеңіске жетті.   “Грек  оты”   -   мұнай,  селитра  мен   күкірт  қоспасынан
алынған  ядро  ,арнайы   зеңбірек  құбырымен  үлкен  күшпен   жау   кемесіне
лақтырылып оны біржолата жойып отырды.  “Грек отын”  ойлап табудың   құпиясы
бірнеше ғасыр бойы құпия ұсталынып, гректер  үшін  үлкен  үміт  болды.   Лев
ІІІ: 718--жылы,740-жылдардағы  шайқастарда  арабтарды  жеңіп,  оларды  Ефрат
пен  Арменияға дейін  ығыстырып тастады. Алайда, ғасырдың  соңында   арабтар
қайтадан шабуылды күшейтті,  ал  823-826-  жылдары  олар   империядан   Крит
аралын тартып алып,  оны 130 жылға  дейін   өз  уысында  ұстады.   Тек   ІХ-
ғасырдың ортасында ғана  Араб  хали-фатымен шекаралық   қарым  –  қатынастар
реттелінді.
    812-823- жылдары  өзін император деп жариялаған, тегі   славяндық  Фома
Славянин Константинопольді қоршады. Алайда  көтеріліс  ұзаққа  бармай,  Фома
Славянин қолға түсіріліп   өлтірілді.  843-  жылы   иконаға  қарсы  қозғалыс
тоқталды,  осы  жылы  ол  салтанатты  түрде  қалпына  келтірілді.   Византия
тарихының  бір дәуірінің соңғы беттері жабылды.
    4.  ІХ-*  ғасырдың  ортасынан  ХІ-  ғасырдың   соңына   дейінгі   кезең
ортағасырлық  византия  тарихының  келесі  кезеңі.  Оның   негізгі   мазмұны
ортағасырлық монархия институтының біржолата қалыптасуы болды.
    Империяның барлық  территорияларында  жерге  деген  меншіктің  үш  түрі
үстемдік  етті:   жекеленген   адамдардың    толық   жеке   меншігі,    село
қауымдарының ұжымдық  меншігі және  мемлекеттік  жер  меншігі.   Мемлекеттік
меншік негізгі кіріс  –  табыс  беретін  шаруашылықтардан  (басқарушы  әулет
жерлері, қайырымдылық мекемелерінің, үкіметтік   ведомстволық  жерлер  т.б.)
және әлі  игерілмеген  орасан зор  жер   қорынан  тұрды.  Батыс   Европадағы
ірі   жер  иеленуге   қарағанда   Византиядағы   ірі   жер   иеленудің    үш
ерекшелігі  болды.   Біріншіден,   олардың  жер  көлемі   батыс   европадағы
әріптестерінің жер көлемінен әлдеқайда  аз  болды  және   иеліктер   әртүрлі
провинцияларда шашырап жатты (батыс  европада  біріңғай   алқапты  (массивт)
құрайтын)  .  Екіншіден,   империядағы  ірі   жер   иеленудің    иерархиялық
құрылымы болмады,  яғни  вассалды   -  ленндік   қатынастар  Византияға  тән
болмады.  Көзге түскен чиновниктермен әскер басыларына, әдетте император  өз
жерінен жерлер беріп отырды. Мұнда  да  ерекшеліктер  болды,  атап  айтқанда
император тек белгілі бір  жерден, округтан алым – салық  алу құқын  силыққа
– соломнияға берді. ХІ- ғасырдан бастап соломнияның  айрықша түрі  –  прония
пайда болды (қызмет еткені үшін силық) . ХІІ-  ғасырдан бастап,  шартты  жер
иелену тек император отбасының құқы болды. Батыстағы  шартты  жер  иеленумен
ұқсастығы салыстырмалы түрде ғана яғни, мұнда жер иеленудің  иерархиясы  бір
сатымен ғана – “император  - бенефицарий (прония)” - шектелді.
    Үшіншіден,  ірі жер  иелігі  ешуақытта  мемлекеттік  алым   салықтардан
босатылған жоқ, өте сирек  жағдайда ғана босатылды  және  де  өз   иелігінде
оның соттық иммунитеті болған емес  (жоғарғы    заңнамалық  құқ  мемлекеттің
прерогативасы  болды).  Орталық  билік  барлық  уақытта   ірі  жер  иелігіне
бақылау орнатып, оның  шектен тыс өсуіне  кедергі жасап отырды.  Монастырлық
жер иелену ғана империяда  жеңілдіктерді пайдаланды.
    Мұның  барлығы  ,ірі   жериеленуші,   негізінен   әскери   аристократия
тарапынан үлкен   наразылықтар туғызып отырды.   Олар  өздерінің  иеліктерін
көбейту,  шектеулердің  барлығын  алып  тастауды  армандады.   Мұны  шешудің
негізгі  жолы  императорлық  таққа   өз  адамын  отырғызу   болып   көрінді.
Мәселенің  мәнісі мынада. Алым  салық  жинаудың,  яғни  шаруаларды  қанаудың
қай формасы үстем болуы керек ?  Орталықтанған  формасы  ма  (чиновниктердің
мүддесі үшін)  әлде жеке иеліктегі ме (әскери  аристократия,  ірі  шонжарлар
үшін). Үстем  тап  өкілдерінің   бұл  екі  тобының  арасындағы  жанжал   ХІ-
ғасырдың соңына  дейін   жүріп,   Византия   қоғамы  саяси   өмірінің  өзегі
болды.
    ІХ ғасырдың  ортасынан бастап  Византия  қалаларының  өрлеуі  басталды.
Қала өмірін, шаруашылығын реттейтін  эпарх  (қала  басшысы  ,мәрі)  белгілеп
берген ережелер жинағы – “Эпархтар  кітабы”  Х  -ғасырда  пайда  болды.  Бұл
Константинопольдегі  22 қолөнершілер корпарациясының  жұмысын  реттеді.   ХІ
-ғасырдың ортасынан бастап  сауда  мен  қол  өнері  провинциялық   қалаларда
өрлей бастады. Византияның   даңқын  шығарған   жібек,   шыныдан  жасалынған
көркемдік бұйымдар, металл, піл  сүйегі  өнімдері,   тұрмыстық  заттар  т.б.
болды. Костантинопольдан бөлек Андрианополь, Фива, Коринф қалаларының,  Кіші
 Азияда – Никея, Эфес, Трапезунд, Амастрияданың  даңқы шықты.
    ІХ-ғасырдың ортасынан ХІ- ғасырдың ортасына дейін Византияда  Македония
династиясы басқарды. Оның алғашқы өкілі   Василий  І  Македонянин  (867-886)
еді. Х -ғасырдағы бұл  династияның  аса  көрнекті  өкілдері  Константин  ҮІІ
Багрянародный (912-959), Никифор Фока (963-969),  Иоанн  Цимисхий  (969-976)
және  Василий  ІІ  Болгарабоица  (976-1025)  болды.  Бұлардың  алғашқысы  өз
заманының  аса  ірі   ғалымы,   әрі   жазушысы  болса,   қалғандары   тамаша
қолбасшылар болды. Македония династиясының тұсында империя  қайтадан  кеңейе
бастады.  ХІ -ғасырдың   басында  Византия   Болгар   патшалығын   толығымен
жаулап алды. Империяның  шекарасы  қайтадан Солтүстікте  Дунайға,  Солтүстік
– батыста Адриатика  жағалауларына дейін жетті. Византияның Русьпен қарым  –
қатынасы  жолға қойыла бастады. 988-  жылы   Русь   христиандықты,  нақ  осы
Византиядан  қабылдап  алды.  Константинополь  патриархы   орыс   шіркеуінің
басшысы – Киев  митрополитін тағайындау құқын  өз  қолында  ұстағысы  келді,
алайда князь Ярославь Мудрый  Русьтің  шіркеулік  тәуелділігіне  жол  бермеу
үшін 1051-  жылы  Киев  митрополиттігіне  өз  адамын,  священник  Илларионды
тағайындады.  Орыс  шіркеуі  Константинополь    шіркеуінің   “қамқорлығынан”
біржолата 1448 -жылы құтылды.
    ХІ ғасырдың ортасында Византияның шіркеу өміріндегі  аса  ірі  өзгеріс-
рим папасымен біржолата айрылысу болды (1054ж). Біртұтас   христиан  шіркеуі
Котоликтік және Проваславия шіркеулеріне бөлініп кетті.
    ХІ ғасырдың 30-  жылдарынан  –  80  жылдарына  дейін  Византияда  саяси
дағдарыс толастамады.  Бас  аяғы  үш  жылдың  ішінде  10  император  еріксіз
алмасып  отырды.  Империя  барлық  шекараларда   қорғанысқа   көшті.   Шығыс
шекараларда аса қауіпті жаңа жау түрік – селжуктар пайда болды.  1071  -жылы
олар Манцикерт (Армения) түбінде Византия әскерлерін  талқандады.  Осы  жылы
Нормандар оңтүстік  Италиядағы  Византияның  соңғы  иелігі  Апуллияны  басып
алды. Империяның  жанталасқан жағдайында да билік үшін күрес жалғаса  берді.
1081-жылы әскери – аристократия жеңіске жетіп, олардың  өкілі  –  Алексей  І
Комнин (1081 -1118) жаңа  - Комниндер династиясының негізін қалады.
    5.  Византия  тарихының  келесі  кезеңі  Алексей  І-Комниннің  патшалық
құруынан  (1081)  крестшілердің  1204-ж  Константинополь   қаласын   алуымен
аяқталады. Бұл Комниндер билік құрған дәуір  (1081  -  1181).  Бұл  әулеттің
төртеуі Византия тарихында үлкен із қалдырды. Бұлардың соңғысы Андроник І  –
нің  (1183  -  1185)  кетуімен  империя  біртұтас  мемлекет  болудан  қалды.
Комниндер  империяны  сақтап  қалу  үшін  көптеген  экономикалық,  саяси   -
әлеуметтік шараларды  жүзеге  асырды.  Империяның  өмірін  ұзартқанымен  оны
нығайтудың сәті түспеді.
    Комниндердің алдында өте күрделі, шешімі  қиын  міндеттер  тұрды,  атап
айтқанда, орталық билік пен қазынаның  кіріс  бөлігін  қамтамасыз  ету  үшін
олар бұрынғысынша ұсақ жер иелерін қорғап, ірі жер иеленуді шектеуге  мәжбүр
болды. Бірақ мұндай саясат әскери аристократияның мүдделеріне  қайшы  келді.
Мәселенің қиындығы сонда, нақ осы  әскери  бюрократия  Комниндерді   билікке
алып келіп, императорлардың әлеуметтік  тірегі  болған  еді.  Комниндер  бұл
мәселені қоғамдық – саяси жүйені өзгертпей шешкісі келді.  Бұл  мүмкін  емес
жағдаят   еді.   Византия   менталитеті   батыстағыдай   күрт   өзгерістерді
қабылдамады. Сондықтан Комниндердің саясаты  уақытша  ғана  табыстарға  алып
келді. Үстем таптардың арасындағы қарым –  қатынастарға  жаңа  формалар  тән
болған  жағдайда  ғана  Византияның  өрлеу  мүмкіндігі  бар   еді   (мысалы,
батыстағыдай  парламентаризм,  қала  коммуналар   т.б.).   басқару   жүйесін
түбірінен  қайта  құрудың   орнына,   орталық   билік   “нығайтыла”   берді.
Византиялық  прония   (“попечения”,   “опека”)   жүйесін   батыс   европалық
“бенефиций” жүйесімен салыстыруға болмайды.
    Батыс Европа қалаларынан Византия қалаларының ерекшелігі, мұнда қалалар
император тағайындаған наместиктер арқылы  басқарылды.  Шауалардан  алынатын
алым салықтардың азаюымен қалалардан алынатын  алым  –  салықтар  көбейтіліп
отырылды. Қалалардың, сауда, алым – салықтық,  саяси  жеңілдіктері  болмады.
Қайта керісінше шетелдік сауда -  өнеркәсіп  топтарына  жеңілдіктер  беріліп
отырылды. Сондықтан Византия қалалары  бір  уақытта  ірі  шонжарлармен  және
екінші жағынан мемлекетпен ауыр күрес жүргізуге  мәжбүр  болды.  Мемлекеттік
органдардың ұсақ – түйек істерге араласуы, шектеу жүйелері, жоғарғы  алым  –
салықтар,    басқарудың    консервативтік    принциптері     корпорацияларды
тұншықтырды. Сауда  мен қол өнері құлдырады.
    ХІІ-ғасырдың соңында Византияның ішкі - сыртқы жағдайы нашарлай  түсті.
Исаак ІІ Ангелдің (1185 – 1195, 1203 - 1204) және оның  бауыры  Алексей  ІІІ
(1195 -1203) тұсында Византия  қоғамының  дағдарысы,  сарай  маңындағылардың
іріп шіруі,  азғындалуы  жалғаса  түсті.  Императорлардың  барлығы  оқиғалар
барысына ықпал жасауға дәрменсіз болды. 1186-жылы болгарлар империя  билігін
құлатып  екінші  болгар  патшалығын  құрды.  1190-  жылы  Сербтер  өздерінің
тәуелсіздігін алды. Империя замандастарының көз алдында ыдырап жатты.  1204-
жылы  крестшілер  Константинопольге  кіргенде   империя   басшылары   қаланы
қорғауды ұйымдастыруға да мүлде дәрменсіз  болды.  Византия  уақытша  тарихи
сахнадан кетті. 1261-жылы ол қалпына келтірілгенде  бұрынғы  Византия  емес,
үшінші, төртінші қатардағы кішігірім мемлекет еді.
    Әдебиеттер:
    1. Византийские очерки. М., 1996
    2. Курбатов Г.Л. История Византий (от античности к феодализму) М., 1984
    3. Лебедева Г.Е. Социальная структура ранневизантийского  общества  (по
       данным  Кодексов Феодосия и Юстиниана). Л.,1980
    4. Липшиц Е.Э. Законодательство и юристпруденция в Византий в ІХ  –  ХІ
       вв. Л.,1981
    5. Литаврин Г.Г. Византийское  общество  и  государство  в  Х  -  ХІвв.
       М.,1977
    6. Прокопий Кесарийский. Война с персами.  Война  с  вандалами.  Тайная
       история. Перевод. А.А. Чкаловой. М.,1999
    7. Каждан А.П. Социальный состав господствующего класса Византий  ХІ  –
       ХІІ вв. М.,1974
    8. Удальцова З.В. Идейно – политическая борьба в  ранней  Византий  (по
       данным историков ІҮ – ҮІІ вв). М.,1974
    9. Чекалова А.А. Константинополь в ҮІ в. Восстание Ника. М.,1986
   10. История средних веков. Под. ред. С.П. Карпова. М.,2003






   16 – Лекция.                              Крест жорықтары


   1. Крест жорықтарының алғышарттары мен сипаты, барысы.
   2. Шығыстағы крестшілер мемлекеттері. Діни рыцорлық ордендер.
   3. Төртінші және соңғы крест жорықтары. Крест жорықтарының салдары.


   1. Крест жорықтары дегеніміз Европа  феодалдарының  ХІ  ғасырдың  соңынан
ХІІІ ғасырдың соңына дейін Таяу Шығыс  елдеріне  ұйымдастырған,  ұзақ  уақыт
бойы жүрген әскери отаршылдық науқаны,  жорықтары.  Сырттай  алып  қарағанда
бұл  экспедициялар  діни  сипат  алды.  Католик   шіркеуі   бұл   жорықтарды
“крестінің - жарты айға” қарсы, яғни  христиандықтың  исламға  қарсы  күресі
деп жариялады. Жорықтардың  мақсаты  палестинаны  “дінсіздерден”  азат  ету,
“құдайдың  табытын”  қайтару  деп  есептелді.  Шын  мәнісінде   бұл   Европа
феодалдары  тарапынан  жүргізілген  басқыншылық   соғыстар   болды.   Европа
барондары мен рыцарлары жорықтардың барысында  шығыс  қалаларын  айуандықпен
тонады, бүтіндей бір корольдықтар  мен  княздықтарды  жаулап  алды.  Алайда,
крест жорықтарына феодалдардан бөлек, европа қоғамының басқа  да  әлеуметтік
топтары, атап айтқанда,  шаруалар  қатысты.  Бұл  жағдай  крест  жорықтарына
бұқаралық, жалпы  халықтық  сипат  берді.  Замандастары  үшін  бүкіл  Европа
қозғалысқа келгендей, халықтардың жаңа қоныс аударуы басталғандай еді.
   Крест жорықтарының себептері  ХІ-  ғасырдың  соңына  қарай  Батыс  Европа
елдерінде   байқалған   экономикалық   дамуда,   әлеуметтік   қайшылықтардың
шиеленісуінде жатыр. Ұсақ  рыцарлар  үшін  ХІ  ғасырда  жер  көлемі  азайды.
Жергілікті  шаруаларды   қанаудан   түсетін   табыстар,   жаңа   жағдайларда
феодалдарға  жеткіліксіз  болды.  Сауда  мен  қалалардың  дамуы  нәтижесінде
феодалдардың қажеттері арта түсті. Көптеген рыцарлардың жерлері болған  жоқ,
өйткені европалық феодалдық дәстүр  бойынша  жер  –  феод  үлкен  ұлға  ғана
мұралықпен қалдырылды, ал кіші  ұлдардың  мұралық  үлес  алу  құқы  болмады.
Ондай рыцарлар үшін жағдайдан шығудың  бірден  –  бір  жолы   шығысқа  жорық
жасау, жаңа жерлерді жаулап алу арқылы байлыққа кеңелу болды. Ірі  феодалдар
үшінде – князьдар, барондар – наразы рыцарлардың  көңіл  күйін  басқа  жаққа
бұру маңызды еді.
   ХІ  ғасырдың  аяғы  ХІІ-ғасырлардағы  крестшілер  қозғалысында   шаруалар
мәселесі де орасан зор роль атқарды. Феодалдық езгіден  жаншылған  шаруалар,
алғашында жалпылама дақпыртпен  жорықтарға  белсене  қатысты.  Шығыстан  жер
алуды,  қарыздан  құтылуды,  феодалдық   езгіден   азаттық   алуды   аңсаған
шаруалардың түсінігі де қиял – ғажайыпқа толы  болды.  Оларға  барлығы  оңай
болып  көрінді.  Шығыста  көпшілігін,  тек  ажал  күтіп  тұрғанын  олар   еш
түсінбеді.
   Светтік және діни феодалдарда әлеуметтік және саяси қиындықтардан шығудың
бірден бір  жолын  –  шығысқа  жорықтардан  көрді.  Феодалдық  крепостниктік
құрылыстың  таралуы,  тауарлы  –  ақша  қатынастарының   дамуымен   Европада
шаруалар соғыстары тұтануының мүмкіндігі зор  еді.  Көптеген  монахтар  және
басқа кезбе уағызшылар шаруалардың  арасында  үгіт  –  насихаттар  жүргізді.
“Құдай жолы, құдай – ісі” ұранымен жүрген мұндай  үгітке  көптеген  шаруалар
сеніп қалды. Алайда, шаруалар алғашқы екі жорыққа ғана  қатысты,  мұның  өзі
шаруалардың мәселенің ақ – қарасын ерте ажыратқанын білдірсе  керек.  Үшінші
крест жорығынан бастап, бұл науқанға  тек  қана  феодалдар  қатысты.  Европа
корольдары мен феодаладры шығыста жаңа  феодалдық  үлгіде  мемлекеттер  құру
міндетін ашықтан ашық қойды. Европалықтардың саяси жобасында  Араб  халифаты
мен Византияға да орын қалған жоқ.
   Крест жорықтарына белсенді қатысқан Итальян қалалары, әсіресі – Генуя мен
Венеция болды. Олардың флоттары крестшілерді шығысқа тасыды, тылдан  азық  –
түлікпен  қамтамасыз  етіп  отырды.  Жаулап  алған  территориялардағы  шығыс
порттары мен рыноктарында олардың монополиялық үстемдігі орнады.
   Крест жорықтарының негізгі идеологі рим  папасы  мен  дін  иелері  болды.
Папаның билігі мен беделі бұл жылдары  шырқау  шыңына  жеткен  еді.  Светтік
биліктермен күресте папалар императорларды үнемі  жеңіп  отырды.  Папалардың
саяси  жобалары  мен  көздеген  материалдық  игіліктері  орасан   зор   еді:
бытыраңқы  феодалдық  Европаға  діни  ғана  емес  саяси  жетекшілік   жасау,
православие әлемі мен  шіркеуін  қайтадан  өзіне  бағындыру  т.б.  1095-жылы
күзде папа Урбан ІІ Оңтүстік Францияның  Клермон  қаласында  Собор  шақырып,
қалың жұрттың  алдында  жиналғандарды  крест  жорықтарына  шақырды.  Папаның
негізгі үндеуі:  христиандарға  “құдайдың  табытын”  қайтару  мен  “қасиетті
жерді” - Палестинаны азат ету  болды.  Папа  жорыққа  қатысушыларға  олардың
күнәсін кешіруге  уәде  берді.ХІ  ғасырда  Таяу  Шығыста  Крестшілер  үшінде
қолайлы жағдай қалыптасты,  бір  кездердегі  құдіретті,  Араб  халифаты  мен
Византияда құлдырап жатқан еді.
   Крест жорықтары 1096-жылдың көктемінде басталды. Жорыққа  Солтүстік  және
Шығыс Францияның, Батыс Германияның шаруалары бірінші болып шықты.  Жорықтың
басшылары монах Петр Амьенский мен кедейленген рыцарь Вальтер  Голяк  тұрды.
Бұл  нашар  ұйымдасқан,  стихиялы  шаруалар   қозғалысы   болды.   Құрамында
тапсызданған элементтер  де  аз  болған  жоқ.  “Киелі  жерге”  жетпей  –  ақ
қозғалыстың тонаушылық сипаты айқын  көрінді.  Жол  жөнекей  кездескен  елді
мекендердің барлығы қатты ойрандалды.  Әсіресе,  Рейн  жағалауындағы  Кельн,
Майнц т.б., сондай  –  ақ  Болгария,  Венгрия  қалалары  қатты  жапа  шекті.
Крестші–шаруалар   тобыры   Константинопольге   келген   кезде,    император
тәртіпсіздіктерден  сескеніп,  оларды  Кіші   Азия   жағалауларына   өткізіп
жіберуге асықты. Кіші Азия жағалауларында шаруалар  тобыры,  кәсіптік  түрік
әскерлеріне  тап  болып,  қырғынға  ұшырады.  Сонымен,   шаруалардың   крест
жорықтары толығымен сәтсіздікпен аяқталды.
   1096- жылдың күзінде жорыққа рыцарлар  шықты.  Бұлар  негізінен  француз,
итальян және батыс герман феодалдары еді.  Бұл  жорықты  екі  інісі  Балдуин
және Естафиймен бірге жорыққа  шыққан  төменгі  Лотарингия  герцогі  Готфрид
Бульонский басқарды. Солтүстік француз феодалдарын екі  Роберт  –  Нормандия
графы  Роберт,  Фландрия  графы  Роберт   –   басқарса,   оңтүстік   француз
феодалдарын Тулуза графы Раймунд басқарды. Бұлармен бірге папаның  легаты  -
өкілі епископ Адемар жүрді. Оңтүстік итальян феодалдарына Тарент  герцогі  –
Боэмунд басшылық жасады. Бұл жорыққа барлығы 30  –  40  мың  рыцар  қатысты.
Рыцарлар Константинополь бағытына әртүрлі  жолдармен  жүрді.  Бірінші  отряд
Рейн – Дунай бойымен жүрсе,  екінші  отряд  Солтүстік  Италия  арқылы  өтіп,
Адриатика жағалауымен жүріп отырды.
   Рыцарлар, тек  1097  жылдың  көктемінде  ғана  Константинополь  қаласынна
біржолата  жиналды.  Феодал  –  рыцарлар  осы  жерде  Византия  императорына
адалдық антын беруге тиісті еді. Европа рыцарлары  ұзақ  уақыт  ондай  антты
бергісі келмей қасарысты, бірақ ақырғы соңында беруге мәжбүр болды.  Алайда,
Европа рыцарларының ойында оны мүлтіксіз орындау ниеті болған жоқ.
   Тек, 1097 жылдың жазында ғана рыцарлар жасағы Кіші Азияға  өтіп,  Дорилей
түбінде түрік отрядтарын талқандады,  сөйтіп  Полестина  бағытында  жылжыды.
Таулы жердің жолымен жүру европалықтар үшін қиынға соғып,  көптеген  адамдар
өлді. Жорыққа толығымен апатқа ұшырау қаупі төнген  кезде,  күтпеген  жерден
көмекке  армяндар  келді.  Өйткені  Кіші  Армения  (Киликия)   крестшілердің
көмегіне  мұқтаж  еді.  Армяндар  византиялықтармен   де,   түріктермен   де
дұшпандық қарым – қатынаста болды. 1098 жылдың жазында крестшілер  “шығыстың
астанасы  –  Антиохияны”  алды.  Ақырғы  соңында,   1099-   жылдың   жазында
крестшілер  Иерусуалим  қаласына  жетті.  1099-  жылдың  июлінде  Иерусуалим
қаласы штурммен алынды. Крестшілер қаланы айуандықпен  тонап,  мұсылмандарды
да, христиандарды да аямады. Қала тұрғындарының үлкен бөлігі өлтірілді.
   Жаулап  алулардың  нәтижесінде  Жерорта  теңізінің  шығыс  жағалаулары  –
Финикия, Полестина,  Сирияда  крестшілердің  үстемдігі  орнады.  Иерусуалим,
Антиохия, Триполи, Эдесса, Тир, Сидон, Акра  қалалары  крестшілердің  қолына
өтті.
   2.  Жаулап  алған  территорияларда  крестшілер  өз  мемлекеттерін  құрды.
Олардың ішіндегі ең ірісі Иерусуалим корольдығы болды. Оның алғашқы  корольі
Готфрид Бульонский болды. Оның мұрагері Болдуйнның кезінде (1100 – 1118  жж)
корольдық біржолата қалыптасты. Корольдықтың шекарасы негізінен  Палестинаны
қамтыды. Бұлардан бөлек формальді түрде Иерусалим  корольдығының  вассалдары
болып есептелген үш ірі  княздық:  Антиохия  княздығы,  Триполи  мен  Эдесса
графтықтары құрылды.  Бұлардың  барлығы  барондықтарға,  олар  өз  кезегінде
рыцарлық ленндерге бөлінді.
   Иерусалим корольдығында айрықша  феодалдық  конституция  жасалынып,  кіші
феодалдардың  сеньор  барондармен,  сеньор  барондардың  корольдармен  қарым
қатынастары реттелді. Бұл  конституция  тарихта  “Иерусуалим  ассизі”  деген
атпен қалды. Ассизде рыцардың жылына қанша күн әскери  қызмет  атқару  керек
екендігі көрсетілді.  Феодты  мұрагерлікпен  беру  тәртібі  айтылды.  Король
билігі сайланбалы болды және шектелді. Аса ірі феодалдар  кеңесі  –  Жоғарғы
Палата корольдарды сайлады. Жоғарғы Палата  сондай–ақ  феодалдардын  жоғарғы
соты болды. Барондар мен княздардың бұл  Палатасынсыз  король  бірде  -  бір
маңызды шешім қабылдай алмады.
   Иерусалим корольдығындағы барлық жер иелігі әскери сипат алды, яғни  феод
болды.  Сонымен,  европалықтар  шығыста   классикалық   феодалдық   батыстық
үлгідегі  мемлекеттер  құрғысы  келді.   Алайда,   шығыста   құрылған   жаңа
мемлекеттер баянды берік  мемлекеттер  бола  алмады.  Феодалдардың  арасында
тәртіп жетіспеді. Жергілікті халықтар  басқыншы  европалықтарды  жек  көрді.
Рыцарлар, тіпті селолық жерлерде жергілікті халықпен араласып  тұра  алмады.
Олар қалаларда тұрды, ешқандай  шаруашылық  жүргізбей,  жергілікті  халықтан
алған ренталарын қанағат тұтты. Католик шіркеуі едәуір жер көлемін  иеленді.
Латын (католиктік) Иерусалим патриархы елде корольден  кейінгі  екінші  адам
болды. Жаулап алулардың нәтижесінде Генуя мен Венеция  көпестері  Сирия  мен
Палестинадағы барлық сауданы өз қолына алып,  арабтар  мен  византиялықтарды
екінші кезекке ығыстырды. Итальян қалалықтары мұнда шаруашылықпен  айналысып
бағалы дақылдар екті (мақта, қант құрағы, өсімдік  майы  т.б.).  Жұмыс  күші
ретінде жергілікті халықтарды пайдаланды.
   Шығыстағы  позицияларын  ұстап  тұру  үшін  Европа  билеушілері  мен  рим
папалары діни –  рыцарлық  ордендер  құрды.  Оның  мүшелері  әрі  монах  әрі
рыцарлар болды. Олар үш монахтық  ережені  орындады:  кіршіксіздік  (некеден
бас тарту), кедейлік (байлық жинаудан бас тарту) және  елгезектік  (орденнің
үлкенін тыңдаушылық, яғни папаны  тыңдау).  Кәдімгі  монахтардан  ерекшелігі
діни – рыцарлық монахтар діни нанымы үшін  қолына  қару  алып  соғысуы  тиіс
болды. Діни – рыцарлық ордендердің айрықша монахтық уставы және ерекше  діни
- әскери басшылары – орден магистрлері  болды.  Ордендер  папаларға  тікелей
бағынды. Рыцарлық сауыт – сайманнан бөлек орден  мүшелері  айрықша  монахтық
плащтар – мантиялар киді. Осындай сыртқы ерекшеліктері болмаса, бұлар  нағыз
кәсіпқой соғысушы рыцарлар еді.  Әдетте,  әлеуметтік  тегі  жағынанда  бұлар
рыцарлық семьялардан шықты. Палестинада  және  Европаның  әртүрлі  елдерінде
ордендердің  сан  жағынан  көп  поместьелері  болып  одан  түскен   қаржылар
ордендерге жұмсалды. Шығыста үш орден құрылды. Ең алғашқы  орден  1119  жылы
құрылып, ол Тамплиерлер немесе храмшылар ордені  деп  аталды.  (фр.temple  –
храм). Себебі, ол аңыз бойынша  ежелгі  еврей  патшасы  Сүлеймен  орналасқан
храмда орналасты. Орденнің негізін қалаған  француз  феодалдары  болды.  Көп
ұзамай  осы  Орденнің  үлгісінде  итальяндықтардың   госпитальерлер   немесе
иониттер (Әулие Иоан Александрийскийдің  құрметіне)  ордені  құрылды.  1070-
жылы монахтар жараланған жауынгерлерді күтті, өздері де  ұрыстарға  қатысты.
1113  -жылы  папа  орденнің  уставын   бекітті.   Палестинаны   1309   -жылы
мұсылмандар жаулап алғаннан кейін олар Родос аралына қоныс аударды, ал 1522-
 жылы аралды түріктер басып алғаннан кейін  Мальта  аралына  қоныс  аударып,
жаңа Мальта ордені деген атқа ие болды.
   1190-жылы неміс феодалдары Неміс немесе Тевтон орденін құрды.  Бұл  басқа
ордендерге қарағанда кейінірек құрылды және Палестинада  көп  орныққан  жоқ.
ХІІІ ғасырдың басында Тевтон ордені Европаға  қоныс  аударып  төменгі  Висла
бойына қоныс тепті. Мұнда оларды  пұтқа  табынушы  прусстарға  қарсы  соғысу
үшін поляк феодалдары шақырған еді. Пруссияны  жаулап  алған  Тевтон  ордені
атын өзгертіп “Прус”  ордені  деп  атала  бастады.  Бүкіл  Балтық  жағалауын
қамтыған Тевтон мемлекеті енді поляк мемлекетінің өзіне қауіп төндірді.
   3. ХІІ ғасырдың 30 – 40 жылдары Иерусалим корольдығының күш қуаты  шырқау
шыңына жетті. Алайда, 40 –  жылдарының  басынан  бастап,  түріктер  қайтадан
күшейіп, 1144  жылы  Эдесса  графтығын  басып  алды.  Иерусалим  королі  рим
папасына үндеу тастап, бүкіл  Европа  феодалдарын  көмекке  шақыруға  өтініш
жасады. Бұған  жауап  ретінде  1147  –  1149  жылдары  екінші  крест  жорығы
ұйымдастырылды.  Оны  басқарған  француз  королі  Людовик  ҮІІ  мен   Герман
императоры Конрад ІІІ  болды.  Алайда,  жорық  өте  сәтсіз  аяқталды,  неміс
рыцарлары Дорилей түбінде, француздар 1148 жылы  Дамаскі  түбінде  жеңіліске
ұшырады.  Жорықтың  барысында  “франктер”  мен  византиялықтардың   арасында
алауыздықтар басталды. Иерусалим корольдығының жағдайы әлсірей берді.  1187-
жылы тегі курд, түрік сұлтаны Саладин (1171 – 1193) Иерусалим қаласын алды.
   Салодинге  қарсы  Европада  үшінші  крест  жорығы  (1189   –   1192   жж)
ұйымдастырылды.  Кеңінен  ойластырылған  бұл  жорыққа  Европа  елдерінің  үш
билеушісі:  ағылшын,  француз  және  герман   корольдері   қатысты.   Герман
рыцарларын басқарған Штауфен династиясының өкілі атақты император Фридрих  І
Барбаросса болды. Бірақ  Барбаросса  Палестинаға  дейін  жетпей  1190-  жылы
Сирия өзендерінің бірінен өтерде  суға  ағып  өлді.  Басшысыз  қалған  неміс
отрядтарының көпшілігі еліне қайтып оралды.  Қалған  екі  король  –  француз
Филип ІІ Август пен ағылшын королі “Арыстан жүректі Ричард”  бір  -  бірімен
тіл табыса алмады.
   Үшінші крест жорығында  айрықша  белсенділік  танытқан  “Арыстан  Жүректі
Ричард” болды. Ол ең бірінші кезекте Кипр аралын жаулап  алды.  Бұдан  кейін
Ричард  пен  Филипп  ІІ  теңізбен  Сицилияға  келіп   аялдап,   осы   жерден
Палестинаға жетті. Алайда, екі король мінезі де, табиғаты да бір  -   біріне
сәйкес келмейтін. Ричард тамаша рыцар, талантты трубадур (рыцарлық  әндердің
орындаушысы, композитор) бірақ нашар саясатшы,  мінезі  де  орнықсыз  болды,
Филипп тамаша саясатшы, прагматик еді, ол Таяу  Шығыста  ұзақ  уақыт  болуға
тырысқан  жоқ.  Екі  корольдің  біріккен  күші  1191-  жылы  Шығыс   Жерорта
теңізіндегі маңызды бекініс Аккраны  алды.  Бұдан  кейін  Филипп  ІІ  Август
Палестинаны тастап кетіп, Францияға қайтіп оралды.  Ричард  тағы  бір  жылға
Палестинада қалды.  Палестинада  қалған  Ричард  үш  рет  Иерусалимді  алуға
әрекет  жасады,  бірақ  барлығыда  сәтсіз  аяқталды.  1192-жылы  ол   Сұлтан
Салодинмен келісім жасап,  европалық  діндарлардың  христиандар  үшін  киелі
жерлерге – Иерусалим, Вифлеем,  Назарет  т.б.  мінәжәт  етуге  рұқсат  алды.
Ричард І отанына  қайтып  оралып  келе  жатып  Австрия  герцогі  Леопольдтің
тұтқынына түсіп, герман  императорының  қамауында  екі  жыл  отыруға  мәжбүр
болды.
   Үшінші   крест   жорығының   ең   маңызды   нәтижелерінің   бірі    батыс
европалықтардың Кипр аралын алуы болды. Иерусалим корольдығы кейіннен  мұнда
қоныс аударды. Крестшілер  мемлекетінің  ең  берігі  Кипр  корольдығы  болып
шықты. Ол ХҮ ғасырдың екінші жартысына дейін, яғни 250 жыл өмір сүрді.
   ХІІІ ғасырдың басында папа Инокентий ІІІ  бүкіл  Европаны  жаңа  төртінші
крест жорығына шақырды (1202  –  1204  жж.).  Төртінші  крест  жорығы  крест
жорығының дағдарысы мен азғындалу дәрежесін барынша  көрсетті.  Өйткені  бұл
жорық  мұсылман  әлеміне  емес,  христиандық  Византияға  қарсы  бағытталды.
Айрықша көзге  түскен  венециялықтар  болды.  Олар  жорықтың  бағыттарын  өз
қалауынша өзгертті. Мысалы, алғашында жорық  Египеттен  басталуы  тиіс  еді.
Бірақ Египетпен сауда Венеция үшін пайдалы  болды.  Сондықтан  венециялықтар
крестшілердің  барлық  қаһарын  өздерінің  бәсекелестері  Византияға   қарсы
бағыттай алды.
   1204 жылы  крестшілер  Константинополь  қаласын  алып,  Балкан  түбегінің
оңтүстігін ала –  Латын  империясы  деген  жаңа  мемлекет  құрды.  Иерусалим
корольдығы сияқты,  бұл  да  типтік  феодалдық  мемлекет  болды.  Империяның
билеушісі болып солтүстік француз феодалы Фландрия  графы  Болдуин  (Бодуэн)
тағайындалды. Империяның құрамында бірнеше ірі вассалдық  иелік  мемлекеттер
болды: Фессалоники корольдығы, Афина герцогтығы, Ахей княздығы және т.б.
   Византиядағы ірі жер иеліктері  Венецияға  өтті:  Константинопольдің  бір
бөлігі,  Галлиполи   қаласы,   Эгей   теңізіндегі   аралдар,   Крит   аралы,
Пелопоннестің оңтүстік – батыс бөлігі. Венеция  Константинопольдегі,  Балкан
түбегіндегі және шығыс Жерорта теңізінің едәуір бөлігіндегі  барлық  сауданы
өз  қолына  алды.  Дегенмен  өзінің  тәуелсіздігін  сақтап  қалған  Византия
иеліктері де болды. Солардың ішіндегі ең ірісі грек Никея  империясы  болды.
Кіші Азияның  солтүстігіндегі  –  Трапезунд  иелігіде  тәуелсіздігін  сақтап
қалды. Сондай – ақ, Балкан түбегіндегі Эпир деспотатыда (княздығы)  тәуелсіз
иелік болды.
   Латын езгісіндегі гректердің қолдауына сүйенген Никея  императоры  Михаил
ҮІІІ Палеолог тек 1261- жылы Константинополь  қаласын  жаулап  алып,  ондағы
барлық   европалықтарды   қуды.   Осылайша,   Византия   империясы   қалпына
келтірілді. Бірақ қалпына келтірілген Византия бұрынғы  Византия  емес  еді.
Төртінші крест жорығынан кейін Византия  ұлы  держава  болудан  қалды.  Оның
көлемі  Балкан  түбегінің  оңтүстігі  мен  Кіші  Азиядағы  жұқа   жағалаулық
белдеумен шектелді.
   Барлық крест жорықтарының сегіз саны. Бірақ  олардың  ішіндегі  маңыздысы
алғашқы төртеуі, ал соңғы төрт жорық бұрынғы  жорықтардай  бұқаралық,  жалпы
европалық  сипат  ала  алмады.  Соңғы  төрт   жорықты   ұйымдастырған,   тек
жекеленген корльдар мен елдер  болды.  Бесінші  крест  жорығының  ерекшелігі
сонда, ол төртінші крест жорығының  алғашқы  сценарий  бойынша  жүрді,  яғни
жорық Египеттен басталды (1217 –  1221  жж.).  Жорықты  ұйымдастыруға  Венгр
королі Эндре ІІ, Австрия герцогі, Кипрдің королі  т.б.  қатысты.  Крестшілер
Египеттегі стратегиялық маңызы бар – Дамьетта бекінісін  алды,  бірақ  бұдан
кейінгі ұрыстарда крестшілер сәтсіздіктерге ұшырады. Алтыншы  крест  жорығын
(1228 – 1229 жж.) герман императоры мен Сицилия королі  Фридрих  ІІ  Штауфен
басқарды. Рим папасымен жанжалдасқандықтан оның қатысушылары  госпиталиерлер
мен тамплимерлердің көмегіне сүйене  алмады.  Соған  қарамастан  Фридрих  ІІ
дипломатиялық жолмен ұрыссыз – ақ,  Египет  сұлтанынан  Иерусалим  мен  оның
төңірегіндегі қалаларды ала алды. Алайда, 1244-  жылы  Иерусалимді  қайтадан
түріктер басып алды.
   Жетінші және сегізінші  крест  жорықтарын  ұйымдастырған  француз  королі
Людовик  ІХ  болды.  Жетінші  крест  жорығына  (1248  –  1254   жж.)   үлкен
дайындықтар жасалды. Египетке қарсы алыстағы татар  –  моңғолдармен  келісім
жасалынды.  Крестшілер  Дамьетта  мен  Мансур  бекіністерін  қайтадан  алды,
алайда 1250 жылы олар Каирге жетпей египеттіктер  тарапынан  ауыр  жеңіліске
ұшырады. Король мен бірге көптеген рыцарлар тұтқынға  түсіп,  ауыр  төлемдер
төлеп (200 мың ливр) өмірлерін сақтап қала алды.
   Сегізінші крест жорығы (1269 –  1270  жж.)  кезінде  Людовик  ІХ  негізгі
күштерін Тунис қаласын қоршауға жұмсады. Франция  Солтүстік  Африкада  бекіп
қалғысы келді. Алайда, қоршау кезінде француз лагерінде індет  ауруы  тарап,
корольдің өзі  оның  құрбаны  болды.  Бұдан  кейін  европалықтардың  шығысқа
жорығы тоқтатылды. Таяу Шығыстың барлығы түріктердің қол астына  өтті.  1268
-жылы түріктер Антиохияны,  1289  жылы  Триполиді,  1291  жылы  Акраны,  ХҮ-
ғасырда Кипрді алды.
        Әдебиеттер:
   1. Виллардуэн Ж.де. Завоевание Констонтинополя. Превод., вступ. Статья  и
комм. М.А.Заборова М., 1993.
   2. Заборов М.А. История крестовых походов в документах и материалах.  М.,
1977.
   3. Близнюк С.В. Мир торговли и политики  в  королевстве  крестоновцев  на
Кипре 1192 – 1373. М., 1994.
   4. Добиаш- Рождественская О.А. Крестом и  мечом.  Приключения  Ричарда  І
Львиное сердце. М., 1991.
   5. Заборов М.А. Крестоносцы на Востоке М., 1980.
   6. Заборов М.А. Папство и крестовые походы. М., 1960.
   7. Куглер Б. История крестовых походов. М., 1999.
   8. Соколов Н.П. Образование Венецианской Колониальной  империи.  Саратов.
1963.
   17 – Лекция.   ІХ –ХІ ғасырлардағы Германия, Италия, Испания


   1.  Германиядағы феодалдық қатынастар дамуының ерекшеліктері
     1. ІХ – ХІ ғасырлардағы Италия. Инвеститура үшін күрестің нәтижелері
     2. Испания.
   1. 843 жылғы Верден бөлісі болашақ үш мемлекеттің  –  Франция,  Германия,
Италия –  негізін  қалап  кеткен  еді.  Бұлардың  ішіндегі  іргелісі  “батыс
франктердің”  елі,  болашақ  Франция  болды.  Халықтардың  негізгі   бөлігін
қалыптасып келе жатқан француздар  құрап,  олар  негізінен  Солтүстік  роман
диалектісінде, яғни ерте француз  тілінде  сөйледі.  Сена  өзенінің  бойында
орналасқан  Париж  ел  астанасы  болды.  ІХ  -ғасырдың   соңында   Францияда
феодалдық бытыраңқылық барынша  жүрді.  877  -жылғы  Кьерсий  капитулярий  і
бойынша жерлік бенефицийдің мұралығы, сондай – ақ граф лауазымының  мұралығы
заңдастырылды. Бенефиций осы уақыттан бастап мұралық иелікке – феод,  леннге
айналды. Жергілікті жерлерде князъдық  династиялар  құрылды.  Шын  мәнісінде
олар жергілікті территориялық мемлекеттер болды.
   ІХ-ғасырдың соңында, басқа Европа елдері сияқты  Францияға  да  нормандар
шапқыншылық жасады. Соңғы королингтер корольдықты қорғауға  мүлде  дәрменсіз
болды. Олардың саяси беделі  мен  әскери  ресурстары  мүлде  мардымсыз  еді.
Нормандарға қарсы күресті жергілікті ірі  феодалдар  өз  қолына  алды.  Айта
кету қажет, кейбір феодалдар норман шапқыншылығы кезінде  өздерінің  әлі  де
болса, еркіндігін сақтап қалған шаруаларға деген үстемдігін  нығайтып  алды.
Әскери жағынан қорғануға  мәжбүр  болған  еркін  шаруалар  осы  уақытта  ірі
феодалдарға бір жолата кіріптар болды. 885 – 886- жылдары  нормандар  он  ай
бойы Париж қаласын қоршап, ала алмады. Жергілікті  феодал,  Париж  графы  Эд
(Роберт Сильныйдың баласы) жауды  тойтарып,  оның  бетін  қайтарып  тастады.
Алайда Х ғасырдың  басында  (911)  ең  соңғы  Королингтердің  бірі  Карл  ІҮ
Простоватый Төменгі Сена жағалауларын норман герцогі Ролланға беруге  мәжбүр
болды. Осындағы викинг – норвег, дат  тұрғындары  мейлінше  күшті  Нормандия
герцогтығын құрды. Жаңа француз норман герцогтығы  –  Солтүстік  Франциядағы
мейлінші күшті феодалдық  князьдық  болды.  Формальді  түрде  Королингтердің
васалы болғанымен олар мүлде  тәуелсіз  корольдық  болып,  талай  рет  Париж
қаласын алуға әрекет жасады.
   Соңғы королингтер – пұшайман, беделден жұрдай билеушілер болды. Ең  соңғы
королинг – Людовик Ү “жалқау“деген атпен тарихта қалды. Х  ғасырдың  соңынан
Францияда Копетингтер династиясы басқарды.Тек кейінірек XII-XIII  ғасырларда
нығайып алған  қалалардың  көмегіне  сүйеніп,  бұл  династия  Францияны  бір
орталыққа бағынған мемлекетке айналдырды.
   Х – ХІ ғасырларда Франция Батыс Европадағы  ең  бытыраңқы  монархиялардың
бірі еді. Күшті феодал княздардың жанында  корольдің  билігі  өте  мардымсыз
болды. Тіпті, ірі феодалдардың көпшілігінің күш қуаты корольден жоғары  еді.
Феодалдардың бір – бірімен  үнемі  бәсекелестігі,  Копетингтерді  шіркеудің,
кейінірек қалалардың қолдауы, корольдердің аса сақ саясаты –  мұның  барлығы
корольдік титулды ұстап  тұруға  және  оны  мұралықпен  қалдыруға  мүмкіндік
берді. Король  тек  мұралық  доменінде  ғана  өзін  толық  қожайын  сезінді.
Дәлірек айтқанда оның иелігі Париж  бен  Орлеан  аралығындағы  территория  –
Сена  мен  Луара  өзендерінің  орта  ағысындағы  аймақ   болды.   Өзендердің
сағалары,  төменгі  және  жоғарғы  ағысындағы  жерлер   басқа   феодалдардың
иеліктеріне кірді.
   Корольдік доменнен бөлек  аса  ірі  княздықтар,  Солтүстікте  –  Фландрия
графтығы,  Нормандия,  Бретань  герцогтығы,  Батыста  –  Анжу  графтығы  мен
Аквитания  герцогтығы;   Оңтүстікте   –   Овернь   мен   Тулуза   (Лангедок)
графтықтары; оңтүстік  шығыста – Лионэ графтығы; Шығыста – Шампань  графтығы
мен Бургундия герцогтығы болды. Осындай ірі герцогтықтар  мен  графтықтардан
бөлек,  ондаған  кішігірім  феодалдық  тәуелсіз  иеліктерде  болды.   Тіпті,
корольге өз иеліктеріндегі  барондармен  ұзақ  уақыт  күресуге  тура  келді.
Парижден Орлеанға барып қайту үшін корольмен үлкен әскери жасақ еріп  жүрді.
Биліктің әкеден балаға мұралықпен қалуы үшін Копетингтер Х – ХІ  ғасырлардың
өн бойында тірі кезінде  баласын  таққа  отырғызу  рәсімін  қолданып  жүрді.
“Қарт корольмен” бірге кейде “жас король” елді басқарды.
    Вердень бөлінісі  бойынша  “Шығыс  Франктердің  жерлері”,  яғни  болашақ
Германияның негізгі территориялары Людовик Немецкийге  (Людвиг)  өткен  еді.
Солтүстіктен   Оңтүстікке   қарай   герцогтықтар   төмендегідей   орналасты:
Саксония, Франкония, Швабия (бұрынғы Аллемания) Бавария. Бұларға кейіннен  –
Лотарвингия герцогтығы қосылды.
   Германиядағы  феодалдық  қатынастардың  дамуы  Францияға  қарағанда  баяу
жүрді. Х ғасырдың басында  да  салыстырмалы  түрде  Германияның  феодалдануы
төменгі дәрежеде еді. Неміс қауымы –  маркасы  -  өзінің  тәуелсіз  жағдайын
ұзақ уақыт сақтап қалды. Дегенмен Х – ХІ ғасырларда Германияда  феодализация
процессі едәуір ілгеріледі. Марка – қауым  –  ыдырай  бастады.  Ірі  светтік
және шіркеу феодалдарының  жер  иелігі  өсті.  Жерге  деген  жеке  меншіктің
дамуымен шаруалардың бір бөлігі жерлерінен  айырылды.  Шаруалардың  арасында
коммендация, яғни өзін  ірі  феодалдың  қарамағына  өткізу  процесі  барынша
қарқын алды. Ірі феодалдардың иммунитеттік құқтары кеңейтілді. “Батыс  франк
мемлекеті” -  Францияға  қарағанда  “Шығыс  франк  мемлекеті”  -  Германияда
феодалдану процессі кешеуіл жүрді. Оның себебі Герман  тайпалары  арасындағы
романдану   деңгейінің   төмендігімен   және   әлі   де   болса   әлеуметтік
қатынастардағы архайкалық формаларының ұзақ сақталғандығымен  түсіндіріледі.

   Герман герцогтары мен феодалдары да викингтердің шапқыншылығына  ұшырады.
Алайда, неміс жерлері үшін  қауіптісі  Дунай  жағалауына  бір  жолата  қоныс
тепкен көшпенді мадьяр (венгр)  тайпалары  болды.  Славян  тайпаларының  ірі
саяси бірлестігі – ұлы  Маравия  державасы  венгрлердің  шабуылынан  құлады.
Венгрлердің  тұрақты  қауіп  төндіруі  үлкен  нұқсан   келтіргенімен   неміс
герцогтарының бір корольдыққа бірігуіне мәжбүрледі.
   919 -жылы неміс феодалдары  корль  етіп  Саксония  герцогы  Генрих  I  ні
сайлады.Саксония династиясының өкілдері 1024-жылға  дейін  басқарды.  Герман
корольдығының тарихын Генрих І бастау тарих ғылымында қабылданған. Генрих  І
белсенді сыртқы саясат жүргізді. Оның тұсында батыс және  шығыс  бағытта  да
Германияның   шекарасы   кеңейді.   Француз    каропингтерінің    әлсіздігін
пайдаланып, Генрих І олардан Лотарингияны тартып алды. Бұдан кейін Генрих  І
Эльба  өзені  бойын  мекендеген  батыс  славяндардың  жеріне  басып   кіріп,
Бранибар бекінісін алды. Кейіннен бұл бекініс Бранденбург болып  өзгертілді.
Осы  жерден  болашақ  шығыс  славян  халықтарына  шабуыл  жасайтын  плацдарм
жасалынды. Генрих І славяндардан бөлек, венгрлерге қарсы  күресте  де  үлкен
табыстарға қол жетті. 933-  жылы  Мерзебург  түбінде  венгрлер  талқандалды.
Славяндар мен венгрлерге қарсы күресте Генрих І рыцарлық  әскерлердің  санын
көбейтуге  ұмтылды,  олардың  қатарында  ауқатты  шаруалар  да  болды.  Елді
қорғаудың тиімді құралдарының бірі  сан  жағынан  көп  бекіністер  (бургтар)
салу болды. Кейіннен бұл бекіністер қалаларға айналды.
   Генрих І -нің ұлы Оттон (936 – 973)  әкесінің  саясатын  жалғастырды.  Ең
бірінші кезекте ол  герцогтардың  үстінен  бақылауды  күшейтті.  Туысқандық,
некелік  байланыстар  барынша  пайдаланылды.  Корольдің  билігін  нығайтудың
келесі құралы епископальдық жүйе болды. Оттон шіркеумен  қарым  –  қатынасты
жақсы  жолға  қойды.  Епископтарға  иммунитеттік  құқтар  мен  жер   молынан
таратылды. Епископтарды  Оттон  өзі  тағайындады.  Сонымен  осы  бір  тарихи
кезеңде Германияда король мен шіркеудің мүдделері  тоғысып  жатты.  Оттон  І
сыртқы саясаты да мейлінше табысты болды. 955 -жылы Лехе өзенінің  жағасында
(Аугусбург қаласына жақын) венгрлерге мықтап  соққы  берілді.  Осыдан  кейін
герман жерлеріне деген венгр шапқыншылығы тоқтатылды.
   962- жылы аса қиын жағдайда қалған Рим папасы Иоан ХІІ –  нің  шақыруымен
Оттон І Римге  келіп,  жергілікті  феодалдардың  қарсылығын  басты,  папаның
билігін қалпына келтірді. Бұған  риза  болған  папа  ,Оттон  І–ге  император
титулын  берді.  Оттон  І-дің  замандастары  үшін  бұл  ежелгі   франктердің
дәстүрін жаңарту болып көрінді. Кейінірек 962 -жылғы  император  атағын  алу
оқиғасы межелік дата болып есептелді. Осы датадан “Қасиетті  рим  империясы”
бастау алады. ХҮ ғасырда бұған толықтырулар енгізіліп “неміс ұлтының”  деген
қосымша енгізіледі. Неміс  королінің  император  титулын  алуы  замандастары
үшін жеңіс ретінде қаралды, алайда Герман корольдарының  Италиян  саясатында
терең қарама қайшылықтар болды. Италияда жат  жерліктерге  деген  өшпенділік
өте зор болды. Орасан зор территорияда  билік  жүргізу  өте  күрделі  міндет
еді. Орта ғасырлық дәстүр бойынша белгілі бір елде билік жүргізудің  сенімді
әдісі – сол  елде  императордың  тұрақты  болуы  шарт.  Неміс  императорлары
итальян істеріне араласа отырып, өз еліндегі  ішкі  мәселелермен  айналысуды
азайтты. Ақырғы  соңында  бұл  елдің  болашақ  дамуына  орны  толмас  нұқсан
келтірді.
   Оттон ІІ (973 – 983) әкесінің саясатын жалғастыра  түскісі  келді,  бірақ
оның жолы болмады. Оңтүстік Италияны түгелдей бағындырғысы келген  Оттон  ІІ
арабтардан  жеңіліске   ұшырады  ,вйзантйялықтарға   тұтқынға   түсіп   қала
жаздады(982.)Оттондардың өкілдері  кейде  византиялықтар  мен  одақ  жасауға
тырысты.Осы мақсатта  Оттон  II  византия  принцессасы  Феофанияға  үйленді.
Күйеуі қайтыс болғаннан кейін кәмелетке толмаған мұрагердің шешесі  Феофания
елді жеті жыл бойы регент ретінде сәтті басқара алды.
   Кәмелетке толған Оттон  ІІІ  (992  –  1002)  саяси  романтикалық  қиялдың
жетегінде болды. Әкесі жағынан сакс шешесі жағынан  византиялық  грек  Оттон
ІІІ өз заманы үшін жақсы білім алды.  Өзінің  миссиясын  ол  Рим  империясын
қалпына келтіруден көрді. Оттон  ІІІ  Біртұтас  христиандық  рим  империясын
құрып, оның орталығы етіп Рим немесе Ахен,  тіпті,  Константинополь  қаласын
таңдап алғысы келді. Алайда, Оттон ІІІ – нің саяси жобалары  Германияда  да,
Италияда да  қолдау  таппады.  Императордың  славяндарға  қарсы  саясаты  да
Италиян саясаты да ақырғы соңында сәтсіздікке ұшырады. Герман  императорының
негізгі  күштерінің   Италияда   екендігін   пайдаланып   Полаб   славяндары
бодричтер  мен  лютичтер  983  -жылы  көтеріліске  шықты.  Неміс  феодалдары
Эльбаның батыс жағалауына ығыстырылып тасталды. Осы оқиғалардан кейін  неміс
рыцарларының “шығысқа шабуылы” бір жарым ғасырға тоқтатылып тасталды.
   Герман императорларының италиян саясаты да баянды бола алмады. 997-  жылы
Римде Оттон ІІІ – ге қарсы ірі заговор ұйымдастырылды. Бірақ ол дер  кезінде
ашылып, оны  ұйымдастырушылар  түгелдей  өлтірілді.  1001  -жылы  Оттон  ІІІ
Италияда бір жолата болу үшін Римге келді, бірақ  өзін  қауіпсіз  сезінбеген
ол Равенна қаласындағы  резиденциясында  тұрып,  осында  1002  -жылы  қайтыс
болды. Сонымен Оттон ІІІ – нің ұлы  державалық  саясаты  толығымен  күйреді.
Саксония династиясының соңғы өкілі – Генрих ІІ (1002 – 1024) өте сақ  саясат
ұстанды. Ол италиян феодалдарының вассалдық тәуелділігін қанағат тұтып,  өзі
Германияда отырып басқарды.
   2. Лангобард корольдығы ҮІІІ ғасырдың 70- жылдарына дейін, яғни Ұлы  Карл
жаулап алғанға дейін өмір сүрді.  Лонгобордтардың  тұсында  бүкіл  корольдік
герцогтықтарға бөлінді. Италияны біріктіру міндетін атқара алмады. 774  жылы
Лангоборд иеліктері Ұлы Карл империясының құрамына кірді. Апеннин  түбегінің
ортасында 756 -жылы Папа мемлекеті немесе Папа облысы пайда болды. Ұлы  Карл
Италиядағы  территориялық  -  әкімшілік   бөліністерді   өзгертті,   бұрынғы
герцогтардың орнына 20 графтық құрылды. 843 жылғы  Верден  бөлінісі  бойынша
Италия  тәуелсіз   корольдік   статусын   алғанымен,   елдің   бытыраңқылығы
сақталынып қалды.
   ІХ ғасырдың соңынан бастап Италияның корольі  титулына  Франк  шонжарлары
үнемі таласып отырды. Орталық биліктің әлсіздігінен  Х  –  ғасырдың  бірінші
жартысында ел венгр шапқыншылығына ұшырады. ІХ – ғасырдың  соңынан  Оңтүстік
Италия  Сарациндердің  (араб)  қол  астында  қалды.  Х   ғасырдың  ортасынан
Солтүстік және Орталық Италия  герман  корольдері  тарапынан  ғасырлар  бойы
агрессия  объектісіне  айналды.   Жергілікті   халықтың   қарсылығы   герман
императорларының  агрессияшыл  саясатының  нәтижелерін,   билігін   мейлінше
төмендетіп  отырды.  Олардан  көрі  итальян  графтары,   маркграфтары,   дін
басыларының  –  епископ,  архиепископ,  аббаттықтар  –  билігі  зор   болды.
Император әскерімен Италияда болған жағдайда ғана оның билігі  нақты  сипатт
алды. ХІ  –  ХІІ  ғасырларда  да  герман  императорларының  итальян  саясаты
жалғасын таба берді.  Бұл  дәуір  екі  елдің  тарихындағы  ең  мән–мағынасыз
соғыстар  кезеңі  болды.  Болашақта  екі  елдің  ұзақ  уақыт  бытыраңқылықты
жағдайда болуының тарихи алғышарттары  нақ  осы  итальян  соғыстары  жылдары
қаланды.
   1024–1125  жылдары  Германияда  Франкония   династиясы   басқарды.   Жаңа
династияның алғашқы өкілдері Конрад ІІ (1024 – 1039) және Генрих  ІІІ  (1039
– 1056) ең  бірінші  кезекте  рыцарларға  арқа  сүйеді.  Конрад  ІІ  итальян
рыцарларын өз жағына шығару – рыцарлық феодтың мұралығы туралы  заң  шығарды
(1037). Бұл заңның күші неміс  феодалдарына  да  таралды.1034  -жылы  Конрад
Бургундия  мен  Провансты  өзіне   бағындырды.   Генрих   ІІІ   Чех   князьі
Бржетиславаны өзіне вассалдық тәуелсізділікке мәжбүр етті (1041). Пльша  мен
Венгрияда да герман  императорларының  ықпалы  барынша  сезілді.  Өсіп  келе
жатқан рыцарлардың әскери қуатына  сүйене  отырып,  Генрих  ІІІ  шіркеудіңде
көмегіне  сүйеніп  отырды.   Оның   тұсында   папалар   көбіне   көп   неміс
епископтарының   ішінен    тағайындалды.    Алайда,    империяның    өрлеуі,
орталықтандырудың табыстары  басталып  кеткен  светтік  және  діни  біліктің
арасындағы күрестің салдарынан күрт тоқтады. Генрих ІІІ-тің  ұлы  Генрих  ІҮ
(1056 – 1106) – нің кезінде  императорлар  мен  папалардың  арасында  ұзаққа
созылған билік үшін күрес  басталып  кетті.  Бұл  тарихта  императорлар  мен
папалардың инвеститура  үшін күресі деген атпен қалды.
   ХІ -ғасырдың ортасында католик  шіркеуінің  орта  ғасырлық  батыс  европа
қоғамындағы  орны  өзіндік  ерекшеліктермен  қалыптасты.  Бір  жағынан  алып
қарағанда, шіркеу бұл уақытта өз ықпалын бүкіл Батыс Европада  жүргізді.  ХІ
– ғасырда Венгрия, Польша,  Скандинавия  халықтары  христиандықты  біржолата
қабылдады; Пиреней түбегінің едәуір  бөлігі  мұсылман  –  араб  үстемдігінен
құтылды. Европа елдерінде шіркеудің орасан  зор  жер  көлемі,  мүлкі  болды.
Олардың  барлығы  орталықтан,  Рим  арқылы  басқарылды.  Католик  шіркеуінің
идеологтары ІХ   ғасырдың  өзінде  –  ақ  шіркеу  билігі  (папаның)  светтік
(король, императорлар)  биліктен  жоғары  деген  идеяны  ойлап  тапқан  еді.
Бірақ, нақты өмірде папаның билігі  соншалықты  зор  болған  жоқ.  Папаларды
әдетте  рим  дін  басылары   мен   светтік   шонжарлары   сайлайтын,   кейде
императорлар тағайындайтын. Папаны сайлаудың қабылданған қатаң  ережелерінің
болмауы, бұл процедураны үнемі қырқысу соғыстарының себепкері етті.  Сөйтіп,
императорлардың рим куриясының жұмысына  араласуына  түрткі  болды.  Католик
шіркеуінің жер иеліктеріде көп  болды  және  олар  светтік  билікке  ленндік
қатынастарда  болды.  Оның   үстіне   Германияда   шіркеу   жерлері   көбіне
императорларға тікелей тәуелді еді.
   3. Ерте ортағасырларда Италияның  дамуы  әр  аудандарда  әр  түрлі  жүріп
отырды. Қала коммуналары біртіндеп қала  мемлекеттеріне  айналды.  Италияның
дамуында қалалардың рөлі зор болды. Атап айтар болсақ,  Генуя,  Венеция  т.б
ХІ-ХІІІғғ Папаның ролі өте  мол  еді.  Ол  жалпы  Италиядағы  істерге  толық
құқылы болды. Ішкі сыртқы саясатта папа  көп  істерге  араласа  алатын  еді.
Діни наным сенімдердің  қаталдығы  мен  феодалдардың  озбырлығына  қарсы  әр
түрлі қозғалыстар болып отырған. Олар:  Дольчино  көтерілісі  және  Тукиндер
қозғалысы болып табылады. Италияда бұрынғы тек аграрлық сипаттағы  өнеркәсіп
енді іріленіп мануфактуралық сипат ала бастады.
   Әдебиеттер:
      1. Леонтьевский  А.В.  “Искуство  возможного”  в  политике  Карла  ІҮ
         Люксембурга. Волгоград 1995.
      2.  Колесницкий  Н.Ф.  “Священная  римская  империя”:  притязания   и
         действительность. М., 1977.
      3. Рогачевский А.Л. Правосознание немецкого бюргерства  ХІІІ  –  ХҮІІ
         вв. СП б., 1995.
      4. Итальянские коммуны ХІҮ –  ХҮ  вв.  Сб.  Документов  Подред.  В.И.
         Рутенбурга. М., Л., 1965.
      5. Карпов С.П. Итальянские морские республики и Южное Причерноморье в
         ХІІІ – ХҮ вв: проблема торговли. М., 1990.
      6. Рутенбург В.И.  Итальянский  город  от  раннего  средневековья  до
         Возрождения. Л., 1987.
      7. Его же. Народные движения в городах Италии. ХІҮ – начало ХҮ  века.
         М., 1958.
      8. Его же. Очерк из истории раннего капитализма в Италии. Л., 1951.


   18 - Лекция.        ХІІ – ХІІІ ғасырлардағы  Германия.  Чехия.  Гусшілдер
қозғалысы. Италия
   1. ХІІ – ХІІІ ғасырлардағы Германия дамуының ерекшеліктері.
   2. ХІҮ – ХҮ ғғ. Германия. Гобсбургтер династиясының басталуы.
   3. ХІҮ – ХҮ ғасырлардағы Чехия. Гусшілдер қозғалысы.
   4. Орта ғасырлардағы Италия дамуының ерекшеліктері.


   1. ХІІ – ХІІІ  ғасырларда  Германияда  өндіргіш  күштердің  едәуір  дамуы
байқалды. Егіс көлемі  ұлғайды,  қалалардың  өрлеуі  қарқыны  жоғары  болды.
Рейндегі Кельн мен  Вормс,  Жоғарғы  Дунайдағы  Ульм,  Нюрнберг,  Аугусбурк,
Майндағы Франкфурт өнеркәсіптің дамуында  жетекші  орындарды  алды.  Алайда,
елде тауарлы- шаруашылықтың дамуы қарқын алғанына қарамастан Германия ХІІ  –
ХІІІ  ғасырларда  феодалдық  бытыраңқы  ел  болып  қала  берді.  Англия  мен
франциядағыдай  Германияда  қалалар  мен  король  өкіметінің  арасында  одақ
қалыптаспады. Герман корольдары, атап  айтқанда,  қалалықтардың  феодалдарға
қарсы күресінде оларды  қолдамады.  Бұл  көбінесе  неміс  қалаларының  саяси
аренаға   кешеуілдеп   шығуымен   де   түсіндіріледі.    Дегенмен,    герман
корольдарының   қалалықтармен   одағы   болмауының   басты   себебі   герман
императорларының  агрессияшыл  сыртқы  саясаты  болды.   Итальян   жорықтары
“әлемдік үстемдікке” ұмтылу, герман императорларының назарын  ішкі  істерден
басқа жаққа аударды. Шексіз соғыстар герман императорларын  ірі  феодалдарға
барынша тәуелді ете берді. Үшінші  герман  династиясы  Штауфендердің  немесе
Гогенштауфендердің тарихы (1138 – 1254) герман императорларының  басқыншылық
саясатының елдің ішкі дамуы  үшін  қаншалықты  залалды  болғанын  көрсетеді.
ХІІ–  ХІІІ  ғасырлардың  басында  Штауфендер  династиясының  үш  императоры:
Фридрих І (1152– 1190), оның ұлы Генрих  ҮІ  (1191  –  1197)  және  немересі
Фридрих ІІ (1212 – 1250) – маңызды роль атқрды.
   Егер  Оттондар   Альпі   тауының   арғы   жағына   негізінен   жекеленген
экспедициялар жасаумен шектелсе,  Штауфендер  Итальяны  өздерінің  билігінің
тірегі  еткісі  келді.  Бұл  орайда  олар  табиғи  түрде   рим   папаларының
мүдделерімен қақтығысты. Екі универсалистік күш – герман императоры мен  рим
папасы --христиан әлеміндегі үстемдік үшін күресіп  қойған  жоқ,  Италиядағы
саяи  мүдделері  үшін  күресті.  Пападан  кейінгі  Штауфендердің  Италиядағы
жаулары 1130 жылы пайда болған  Норманндық  Сицилия  корольдығы  мен  Италия
қала  –  коммуналары  болды.  Герман   императорларының   Италияда   тұрақты
одақтастары, сүйенген әлеуметтік күштері болған жоқ. Болған  одақтастары  да
үнемі орын ауысып отырды.
   Император Фридрих І Барбаросса (“Сары сақал”) Солтүстік  Италияда  өзінің
жеке иелігі – доменіне  ұқсас  бірлестік  құрғысы  келді.  Солтүстік  Италия
империяның ең бай аймағы еді. Өзінің саяси  жоспарларын  жүзеге  асыру  үшін
Фридрих І Барбаросса Италияға алты рет  жорық  жасады.  Шешуші  шайқас  1176
жылы Италияның қаласы Леньяно  түбінде  болып,  Италья  қала  коммуналарының
одағы Ломбард лигасының біріккен күші Фридрих І –  нің  әскерін  тас  талқан
етіп  жеңді.  Жеңіліске  ұшырауының  бір   себебі   императордың   одақтасы,
құдіретті феодалдар әулеті  Вельфтер  үйінің  өкілі  Генрих  Левтің  көмекке
келуден бас тартуы болды. Леньяно түбіндегі шайқастан кейін Фридрих  І  –  і
рим папасымен (1177) және Ломбард лигасымен бейбіт келісімге  келуге  мәжбүр
болды.  Ол  бойынша,  император   Солтүстік   Италиядағы   өзінің   көптеген
жоспарларынан бас  тартуға  мәжбүр  болды.  Қолын  босатып  алған  император
құдіретті күшті Вельфтер үйімен соғысқа кірісіп кетті (1178 – 1180).
   Генрих Левке қарсы империялық сот процессі басталды. Сот  шешімі  бойынша
оның барлық иеліктері  тартылып  алынып,  оның  өзі  Англияға  қуылды.  Оның
феодтары   ірі   княздар   арасында   бөліске   салынды.   Вельфтерді   жеңу
Барбароссаның  ірі  табысы  болды,  алайда  оның  ленндерінің   императордың
доменіне өтпей  ірі  феодалдар  арасында  бөлінуі  феодалдық  бытыраңқылыққа
қызмет етті.
   Фридрих І – нің Итальян саясатының құрамдас бөліктерінің  бірі  Сицилияға
қатысты болды. 1186- жылы ол өзінің ұлы Генрих ҮІ – ны  Сицилия  принцессасы
Констанцияға үйлендірді. Сөйтіп, мұралық жолмен Сицилия,  Оңтүстік  Италияны
өз  қарамағына  алу  мүмкіндігіне  ие  болды.  Барбаросса  үшін  бұл   үлкен
дипломатиялық жеңіс болып көрінді, ал шын мәнісінде  тағдырлы  жеңіліс  еді.
Себебі, мұндай қадаммен Штауфендер рим папасы мен  Ломбард  қалаларын  өзіне
қарсы қойып алды. Генрих ҮІ – ның өзі Сицилияда өзін қауіпсіз сезінген  жоқ.
Фридрих І – і 1190 жылы үшінші крест жорығы кезінде қайтыс болды.
   Папа Инокентий ІІІ – нің тұсында  (1198  –  1216)  шіркеу  билігі  шырқау
шыңына  жетті.  Папаның  соты  Европа  корольдарының  трибуналына   айналды.
Корольдар  папаның  рұқсатымен  үйленіп  –  ажырастырылды.  Бүкіл  Европадан
жиналған алым салықтар Рим папасының қазынасына  жиналды.  Күпірлікке  қарсы
инквизиция  соты  –  күллі  европада  қаһарын  төгіп  тұрды.  Инокентий  ІІІ
императорлық тәжді-де өз қалауынша кигізді.
   Генрих ҮІ – қайтыс  болғаннан  кейін  (1197)  оның  мұрагері  Фридрих  ІІ
Штауфен бар болғаны үш жаста еді. Ол рим папасының тәрбиесінде болды.  1212-
жылы рим папасы Штауфенді  герман  императоры  деп  жарияланды.  Фридрих  ІІ
(1212 – 1250) Штауфендер үйінің үшінші көрнекті өкілі болды. Жартылай  неміс
– жартылай итальяндық  Фридрих  ІІ  әртүрлі  мәдени  ортаның  ықпалын  жақсы
қабылдаған билеушілердің бірі еді. Ол араб және грек тілдерін  білді,  латын
және италиян тілдерінде трактаттарын жазды. Оның  сарайында  араб,  византия
және еврей ғалымдары жұмыс жасады. Шығыс музыкасы, шығыс биі,  әдебиеті  мен
өнері оның сарайында барынша қолпашталды.
   ФридрихІІ  Сицилия  корольдығын  орталықтанған  бюрократиялық  монархияға
айналдырғысы келді. Бұл бағытта ол  көптеген  шараларды  жүзеге  асырды.  Ең
бірінші кезекте орталықтануға қарсы шыққан Сицилия  феодалдарының  қарсылығы
басып жаншылды. Ал императордың  Италиядағы  саясаты  мүлде  басқаша  болды.
Италияда  үнемі  болып,  Германияда  болмағандықтан  Фридрих  ІІ  –  і   ірі
феодалдарға  үнемі  жеңілдіктер  жасады.  Италияда,   Фридрих   ІІ   Ломбард
қалаларына қарсы күресті қайтадан жандандырды. Бірақ, Ломбард  қалалары  бұл
жолы да Барбаросса заманындағыдай тез бірігіп, императорға лайықты  тойтарыс
бере алды. Фридрих ІІ–нің тұсында императордың папамен күресі шырқау  шыңына
жетті.
   2.  Алайда,  өздерінің  империялық  тәжін  біржолата  баянды   ету   үшін
Габсбургтер  ұзақ  уақыт  бойы  өздерімен   бәсекелескен   –   Люксембургтер
әулетімен соғысуға  тура  келді.  Германияда  құдіретті  әулеттер  үстемдігі
ғасырларға созылды. Люксембургтер үйі Карл ІҮ – нің (1347  –  1378)  тұсында
айрықша  күшейді.  Люксенбург  княздығынан  бөлек,  Чехия  корольдығы   оның
иелігіне кірді. Габсбургтер сияқты Люксенбургтер де  князьдарға  жеңілдіктер
берумен болды. ХІҮ – ХҮ ғасырлардағы Германия дамуының ерекшелігі сонда  ірі
феодалдар бірде бір  князьдық  үйдің  қатты  күшейіп  кетуіне  жол  бермеуге
тырысты,  яғни  орталықтанған  императорлық  билікке  қарсы  болды.  Сонымен
Германияда ірі феодалдар қайткен күнде де елдің  бытыраңқы  жағдайын  сақтап
қалуға мүдделі еді. С аяси бытыраңқылықтың құқықтық  негізін  қалаған  1356-
жылы Карл ІҮ указымен қабылданған. “алтын булла” заңы болды.  Бұл  “Қасиетті
рим империясы” ыдыраған  1866-  жылға  дейін  империялық  заңнаманың  ядросы
болды.
   “Алтын булла” феодалдық бытыраңқылықты заңдастырды. “Алтын булла” бойынша
Германияда императорды сайлау құқы аса ірі жеті  княздықтың  прерогативасына
айналды. Сайлау құқы бар жеті князьдық – курфюрлік деген  титул  алды.  Олар
үш діни князьдықтан –  Майн,  Кельн  және  Трир  архиепископынан  және  төрт
светтік  князьдықтан:  -  Богемия  корольдығы  (Чехия),  Рейн   пфальцграфы,
Саксония герцогтығы және  Бранденбург  маркграфтығы  –  тұрды.  Курфюрлердің
императорды сайлау құқы ғана емес, тақтан тайдыру  құқы  да  болды.  Мысалы,
1400- жылы Карл ІҮ – нің  ұлы  император  Воцлав  қалалықтардың  феодалдарға
қарсы күресіне жәрдем  бергісі  келгені  үшін  тақтан  тайдырылды.  Ал  оның
інісі,  Карл  ІҮ–нің  екінші  ұлы  (1410  –  1437)  Сигизмунд   курфюрлердің
қолындағы ойыншыққа айналды. Сигизмунд өзінің билігін  нығайтқысы  және  ұлы
мемлекет  құрып,  папамен  одақтасқысы  келді,   бірақ   гусшілдерге   қарсы
соғыстардағы сәтсіздіктері мұның барлығын мансұқ етті.
   1438- жылы  Люксембургтер  династиясының  тоқтауымен  императорлық  билік
Габсбургтерге өтті. Императорлық биліктің мұралықпен  берілуінің  бұл  кезде
ешқандай мәні қалған жоқ. Бұл уақытта екінші универсиалистік  мекеме  –  рим
папалығының құлдырауы да  Германия  үшін  ауыр  болды.  Билік  атауының  жоқ
жағдайында – елде қарақшылық пен жүгенсіздік етек алды. Фридрих ІІІ (1440  –
1493) басқарған жылдар императорлық билік дәрменсіздігінің дәуірі еді.  Орта
ғасырлық бір хронисттің айтуынша Германияда императордың бар  екені  ұмытыла
бастады.
   Саяси бытыраңқылық Германияның халықаралық  жағдайында  ауырлатты.  ХҮ  –
ғасырдың өн бойында Германия көптеген жерлерінен айырылды. ХҮ-  ғасырдың  60
жылдарында (1466) Тевтон ордені Польшаға вассалдық тәуелділікте  болса,  осы
жылдары империяның құрамындағы Шлезвиг – Гольштейн Данияға өтті.  1481  жылы
Швейцария конфедерациясының біржолата қалыптасуы  аяқталды.  Венгер  корольі
Матьяш Корвин, тіпті ,императордың  әулеттік  иелігі  Жоғарғы  және  Төменгі
Австрия мен Штирияны тартып алды. Тек Фридрих ІІІ басқаруының соңына  қарай,
оның ұлы Максимилианның Марйя Бургундскаяға үйленуі оның  билігін  нығайтты,
бүкіл Нидерланды жері Габсбургтерге өтті. (Бұл уақытта  Бургундия  мемлекеті
ыдырап  жатты).  Максимилиан  ұлының   испан   корольінің   қызына   үйленуі
Габсбургтерді европадағы ең үлкен монархияға айналдырды.
   ХІҮ – ХҮ ғасырлардағы Германиядағы князьдық  және  императорлық  биліктің
жағдайы неміс сословиялық өкілетті органдарының қалыптасуына да  әсер  етті.
Император  вассалдарының  империялық  жиналысы  –  рейхстаг,  ал  жергілікті
князьдықтардағы жиналыстар – ландтагтар д.а.
   Феодалдық бытыраңқылық, саяси – экономикалық берекесіздік алдыңғы қатарлы
неміс қоғамының,  ең  бірінші  кезекте  қалалықтардың  ашу  ызасын  тудырды.
Бюргерлік оппозициялық көңіл күйдің тамаша  көрінісі  ХҮ  –  ХҮІ  ғасырларда
танымал болған памфлет  “Император  Сигизмундтың  Реформациясы”  деп  аталды
(1439). Реформация елдегі  империялық  құрылысты  түбірінен  өзгертіп,  елді
бірігуге  бағытталған  шараларды  жүзеге   асыруды   белгіледі.   Реформация
бюргерлердің арасында танымал болғанымен жүзеге асырылмады.
   3. Х – ХІ ғасырларда қалыптасқан Чех корольдығы  ХІІ  –  ХІІІ  ғасырларда
Европадағы дамыған мемлекеттердің бірі болды.  ХІІ  –  ХІІІ  ғасырларда  Чех
корольдары  мен  пандары  өздерінің  иеліктеріне  неміс  қолөнершілері   мен
шаруаларын молынан шақырып отырды. Сондай–ақ, Чех корольдары қызметке  неміс
феодалдарында шақырды. Неміс монастырларыда бұл науқаннан қалыс қалған  жоқ.
Чехиядағы  немістердің  қоныстануы  басқа  славян   елдеріндегі   отарлаудан
ерекшеленді.  Дамыған  Чех  мемлекеттілігімен  кездескен  неміс  отаршылдары
мұнда бірте – бірте, жүйелі түрде “бейбіт”  жолмен  қоныс  аударды.  Олардың
есебінен чех пандары мол пайдаға кенеліп отырды.  Алайда,  уақыттың  өтуімен
Чех мемлекеті  Герман  империясы  жүйесіне  кіріп  отарлық  жағдайда  қалды.
Ұлттық езгіге ұшырады. Чех корольдары императордың вассалы болды.
   ХІҮ– ғасырдың ортасынан бастап империя шеңберінде  Чехияның  экономикалық
өрлеуі байқалды. Прага аса ірі сауда  және  қол  өнері  орталығына  айналды.
Өндіргіш күштердің дамуы  мен  сауда  байланыстарының  кеңеюі  шаруашылықтың
ескі феодалдық формаларының  ыдырауына,  чех  қоғамындағы  өткір  әлеуметтік
қайшылықтардың  өсуіне  алып  келді.  Чех  феодалдары  өздерінің  шаруаларын
(седляк) неміс құқтық жүйесіне көшірді, оған сәйкес седляктар  қосымша  алым
салықтар төледі. Қалаларда да әлеуметтік қайшылықтар  шиеленісті.  Негізінен
немістерден тұрған қала патрициаты қалалардағы  өзін  өзі  басқаруды,  сауда
мен қол өнерін өз қолына алды.
   Чехиядағы  әлеуметтік  қайшылықтар  ұлттық  форма  да  ала  бастады.  Чех
шаруалары мен қол өнершілері, сондай – ақ, күйзелген  рыцарлары  үшін  үстем
таптың өкілдері негізінен немістер болды. Алайда,  Чехияда  тағы  бір  үлкен
қайшылық- католик  шіркеуінің  чех  қоғамындағы  айрықша  орнына  байланысты
болды. Жүз жылдық соғыс кезінде рим папалары негізгі алым салықтың  салмағын
Германия мен Чехияға аударған еді. Чехия айрықша көп төлеуге  тиісті  болды.
Индулгенция мен сауда, нақ Чехияда айрықша кең құлаш жайды. Оның үстіне  дін
басыларының көпшілігі де немістер еді.  Сондықтан,  ХҮ  –  ғасырдың  бірінші
жартысында Чехияда болған халық бұқарасының әлеуметтік құрамыда алуан  түрлі
болды.
   Чех қоғамы алдыңғы қатарлы өкілдерінің ұлттық және діни  –  реформаторлық
көңіл күйін білдіруші Прага университетінің  профессоры,  священник  Ян  Гус
болды (1369 – 1415). Ян Густің шіркеу және әлеуметтік –  саяси  көзқарастары
едәуір дәрежеде ағылшын реформаторы  Джон  Виклефтің  ықпалымен  қалыптасты.
Алайда, кейбір мәселелер бойынша Ян Гус Джон  Виклефтенде  асып  түсті.  Гус
индулгенциямен  саудаға  батыл  қарсы  шықты,  католик   шіркеуі   иелерінің
моральдық  азғындалуын  қатаң  сынады.  Шіркеу  жерлерін  секуляризациялауды
талап етті. Ян Густің қызметі Прага архиепископы, одан қалды  Рим  папасының
зығырданын  қайнатты.  Ол  университеттен  1412  жылы  қуылды.  Біраз  уақыт
деревняда халықтың арасында  жүрді.  1414  -жылы  Ян  Гус  Констанца  қаласы
соборына сотқа шақырылып күпір ретінде 1415 жылы отқа өртелді.
   Бұған жауап ретінде Чех  қоғамы  көтеріліске  шықты.  1419  жылдың  30  –
шілдесінде Прагада көтеріліс басталып,  гусшілдер  қозғалысына  қалалықтарда
қосылды.  Көтерілістің  басында  Прага  священнигі   Ян   Желивский   тұрды.
Көтерілісшілер король Вацлавты елден қашуға мәжбүр етті. Вацлов  көп  ұзамай
қайтыс болды. 1419- жылдың тамызынан бастап,  Чехия  Германиямен  байланысын
үзді. Ұлы Чех шаруаларының соғысы басталды (1419 – 1434).  Алғашқы  уақыттан
бастап – ақ,  шаруалар  қозғалысының  екі  қанаты  пайда  болды:  біріншісі,
салқынқанды сабырлы қанаты – “ыдысшылар” (яғни,  нан  мен  виномен  шоқынуды
жақтайтындар, вино  ыдыспен  ішіледі  -чаша).  Оған  пандардың  бір  бөлігі,
рыцарлар мен қалалықтар кірді, екіншісі, радикальды демократиялық  қанаты  –
табориттер  (әскери  лагерьдің  аты).  Оның  құрамында  негізінен  күйзелген
рыцарлар, шаруалар мен қолөнершілер болды.
   1433 жылы Прагада компромистік келісімге қол қойылып, ол  тарихта  “Прага
компактаты”деген атпен қалды. Бұдан кейін ыдысшылар күресті  тоқтатты.  1434
жылғы табориттер жеңілген соңғы шайқаста ыдысшылар император әскері  жағында
соғысты. Чехия қайтадан Герман империясы жүйесіне кірді.
   4. ХІІІ – ХҮ ғасырларда Италияда бытыраңқы ел  болып  қала  берді.  Елдің
неғұрлым дамыған ауданы Солтүстік аймақ – Ломбардия мен Тоскана  болып  қала
берді. Мұндағы ең ірі қала республикалар –  Генуя  мен  Венеция,  Милан  мен
Флоренция болды. Италияның орталық аймағы  –  Папа  облысы  –  артта  қалған
аудан болды. Мұнда дамыған қол өнері  де,  саудада  болған  жоқ.  Жергілікті
халық егіншілікпен және рим қаласына келген діндарларға қызмет жасаумен  күн
көрді. Елдің оңтүстігі Штауфендер билігінен кейін француз феодалы,  Капетинг
әулетінен – Карл Анжуйскийге өтті (1268). Егер Штауфендер мұсылман  әлемімен
мейлінше жақсы  сауда  қарым  қатынасында  болса,  француздар  бұл  дәстүрді
бұзып,  шығыс  елдеріне  жаугершілік  ұстанымда  болды.   Жергілікті   халық
француздардың озбырлығына, зорлық  зомбылығына  ұшырады.  Бұған  қарсы  1282
жылдың  31  –  мартында  Палермо  қаласының  тұрғындары  көтеріліске  шықты.
Көтеріліс кешке  болғандықтан  бұл  тарихта  “Сицилия  ақшамы”  деген  атпен
қалды.  Француздардың  жазалау  шараларынан  қорыққан  Сицилиялықтар  Арагон
корольдығының құрамына сұранды (1302). 1445 жылы Арагон  –  испан  мемлекеті
Неаполь корльдығын жаулап алды.  Сөйтіп,  Оңтүстік  Италия  ұзақ  уақыт  жат
жерлік мемлекеттің қол астында қалды.
   Бұған керісінше, Солтүстік Италияның қала  –  республикалары  ХІІІ  –  ХҮ
ғасырларда  гүлденді.  Венеция  –  ірі  көпестік  теңіз   державасы   болса,
Флоренция  неғұрлым  дамыған   өнеркәсіп   орталығының,   әлеуметтік   күрес
аренасының, сондай–ақ жаңа итальян мәдениетінің орталығы  болды.  ХІҮ  –  ХҮ
ғасырларда  оның  иелігі  онан  әрі  кеңейе   түсті.   Италияның   Адриатика
жағалауларынан бөлек Пелопоннес, Эгей теңізі, Крит аралы, ал ХҮ  –  ғасырдың
соңынан Кипр аралы оның иелігіне өтті. Венецияның  орасан  зор  сауда  флоты
болды. Жерорта  теңізіндегі  саудада  оның  монополиясы  орнады.  Венецияның
алтын дукаттары біренше ғасыр бойы халықаралық монетаға айналды.
   Венецияның  негізгі  сауда  бәсекелесі  –  Генуя   болды.   Генуя   сауда
республикасы  Жерорта  теңізінің  батыс  жартысында  үстемдік  етіп,  “ықпал
аймағы” үшін Венециямен күресті. Генуя Венецияға  қарсы  күресте  Византияны
қолдап  “Латын  империясының”  құлауына  көмектесті.  Генуяның  Қара   теңіз
жағалауларында көптеген иеліктері болды. Қырым түбегіндегі Кафа,  Балаклава,
Судак қалалары Генуяға қарады.  Екі  қала  республиканың  арасындағы  шешуші
теңіз шайқасы 1380- жылы Кьоджиге жақын жерде болып, Венеция жеңіске  жетті.
Сөйтіп, Жерорта теңізіндегі сауда үстемдігі Венециялықтарға өтті.
   “Италияның Афинасы” -  Флоренция  Арно  өзенінің  жағалауында  орналасты.
Ортағасырлық Флоренцияның басты байлығы шұға өндіру болды. ХІІІ  –  ғасырдың
өзінде  оны  өндіру  үшін  жергілікті  жүн  жетіспеді.  Жүн  шетелдерден   –
Испаниядан, Оңтүстік Италиядан, тіпті, Англия  мен  Шотландиядан  алдырылды.
ХІҮ – ғасырдың ортасында Флоренцияда 200 ден астам ірі шұға  мануфактуралары
болып, зор көлемде жоғарғы сапалы шұға өнімдері шығарылды. Шұға  өнімдерінен
бөлек Флоренцияда жібек маталар өндіру,  былғары  өңдеу,  зергерлік  дамыды.
Венеция мен Генуяға  қарағанда,  Флоренцияда  сауда  -  өнеркәсіп  пен  банк
операциялары жоғарғы  деңгейде  жүрді.  Риммен  көрші  орналасқан  Флоренция
банкирлері папа куриясымен бұрынырақ жақындасты. Италиядан ғана емес,  бүкіл
Европа елдерінен шіркеу  алым  салықтарын  жинауды  рим  папалары  флоренция
банкирлеріне тапсырды. Италия қала – республикаларының ішінде бірінші  болып
Флоренция алтын монеталар шығарды (1252 жылдан).
   Флоренцияның әлеуметтік – экономикалық және кәсіптік бейнесі оның өзіндік
цехтық жүйесінен көрінді. ХІІІ – ХҮ ғасырларда мұнда бар болғаны 21 ірі  цех
болды. Олардың ішіндегі жетеуі  бір  ірі  одаққа  бірігіп,  қалыптасып  келе
жатқан капиталистердің одағына ұқсады.Жеті  аға  цехтарға:  мануфактурашы  –
шұғашылар,   жүнмен   көтерме   сауда   жасайтындар,    жібек    тоқитындар,
былғарышылар, банкирлер, аптекарь, дәрігерлер  мен  заңгерлер  (нотариустер,
адвокаттар т.б.) кірді. Көпестер мен өнеркәсіп  иелерінің  цехтардан  бөлек,
көптеген   компаниялары,   жекеленген   филиалдары,   тауарларын   өткізетін
факториялары болды.
   Флоренцияның  саяси  өмірі  күреске  толы  болды.  Дворяндар  партиясы  –
гибеллиндер, ірі буржуазиянікі – гвельфтер деп аталды. 1250  жылы  гвельфтер
толық  жеңіске  жетті.  1293-  жылғы  конституция  бойынша  Флоренцияда  ірі
буржуазияның үстемдігі орнады. Республиканың  жоғарғы  органы  –  сеньорияға
әрбір жеті аға цехтың бір  –  бірден  өкілдері,  кіші  цехтардың  екі  өкілі
сайланды.
   Әдебиеттер:


      9. Леонтьевский  А.В.  “Искуство  возможного”  в  политике  Карла  ІҮ
         Люксембурга. Волгоград 1995.
     10.  Колесницкий  Н.Ф.  “Священная  римская  империя”:  притязания   и
         действительность. М., 1977.
     11. Рогачевский А.Л. Правосознание немецкого бюргерства  ХІІІ  –  ХҮІІ
         вв. СП б., 1995.
     12. Итальянские коммуны ХІҮ –  ХҮ  вв.  Сб.  Документов  Подред.  В.И.
         Рутенбурга. М., Л., 1965.
     13. Карпов С.П. Итальянские морские республики и Южное Причерноморье в
         ХІІІ – ХҮ вв: проблема торговли. М., 1990.
     14. Рутенбург В.И.  Итальянский  город  от  раннего  средневековья  до
         Возрождения. Л., 1987.
     15. Его же. Народные движения в городах Италии. ХІҮ – начало ХҮ  века.
         М., 1958.
     16. Его же. Очерк из истории раннего капитализма в Италии. Л., 1951.
     17. Мацек И. Гуситское революцонное движения. М., 1954.
     18. Его же. Табор в гуситском движении. Т. 1-2, М., 1956 и 1959.

   19-лекция Ерте ортағасырлардағы шіркеу.
             1.Орта ғасырлардағы христиан діні және Европалық мемлекеттер.
       2.Христиан діні және католик шіркеуі.
      1. Христиан  діні  феодалдық  қоғам  өрбіген  кезде  қалыптасқан  діни
идеология болды. Рим империясы өмір сүрген соңғы   ғасырларда  –ақ  христиан
діні езушілердің  дінінен үстемдік  етуші тап  құл  иеленушілердің   еңбекші
бұқараны  құлдыққа түсіру құралына  айналды.
Христиан  уағызы  мистикалық  сенімді   –   жаңа   діннің   өсиеттерін   екі
етпегендердің  барлығы үшін жер бетінде  болмаған  әділет  пен  ізгілік   ол
дүниеде күтіп тұр дегенді еңбекшілердің  құлағына  құйды.  Алғашқы  христиан
діні барлық адамдар  «құдай  алдында»   тең  деген  фантастикалық  идея  мен
нақтылы өмірдегі әлеуметтік   қайшылықтарды  бүркеуге  тырысты.  Ол  «қайғы-
қасірет  шегіп,  тауқымет  тартқандарды»   діни   жұбатумен    қанаушылардан
әлеуметтік  қарсылығын болдырмауға  тырысып, бұл  дүниедегі    қайғы-қасірет
үшін «о дүниедегі өмірде» құрмет көрсетіледі деп  үміттендірді.

       Христиан дінінің  әлеуметтік принциптері, - деп  жазды  К.  Маркс,  -
антик заманындағы құлдықты ақтады, орта ғасырлық  крепостниктікті  мадақтады
және қажет болған  жағдайда,  сұрықсыз  сағымдау  болса  да,  пролетариаттың
езілушілігін де қорғай алады.
       Христиан дінінің әлеуметтік принциптері таптардың  –  үстемдік  етуші
және  езілуші  таптардың   болуының   қажеттілігін    уағыздайды,   бұлардың
екіншісінің    таупықты   болуына,   біріншісінің    екіншісін    есіркеуіне
тілектестік білдіреді.
       Христиан дінінің   әлеуметтік  принциптері  конистория   кеңесшісінің
бастан кешірген  жексұрындықтың  бәрінің  есесі  қайтарылады  деген  уәдесін
көкке көтереді, ол осынысымен сол жексұрындықтың  жер  бетінде  бұдан  былай
бола беруін дұрыс деп табады.
       Христиан  дінінің   әлеуметтік  принциптері   езушілрдің   езілушілер
жөнінде жасаған барлық пасықтығын не құдайдың тұңғыш және  басқа  да  күнәсы
үшін әділетті жазалауы деп,  не құдайдың  шексіз  даналығымен  адамдарға  өз
күнәсін жою үшін  жіберген қатері  деп жариялайды.
       Христиан дінінің  әлеуметтік принциптері   қорқақтығы,  өзін-өзі  жек
көрушілікті,  өзін-өзі кемсітушілікті  бой  ұсынушылықты,  көнгіштікті,  бір
сөзбен айтқанда – тобырлардың барлық қасиеттерін дәріптеді».  Христиан  діні
осы  принциптерінің   күші  арқасында   құл  иеленуші  құрылыстың   күйреуін
басынан өткізіп, феодалдық  қоғамда да   еңбекшілерді   езіп-жаншудың  басты
құралы болып қала берді.
       Феодалдар христиан дінің  әлеуметтік  –  саяси  күресте  идеологиялық
құрал ретінде  және еңбекші  бұқараны  рухани  құлдыққа  айналдырудың  басты
құралы ретінде  пайдалана отырып,  орта  ғасырлардың   өне  бойына  шіркеуді
экономикалық, саяси және  ғасырлардың  өне  бойына   шіркеуді  экономикалық,
саяси және  идеалдық жағынан барынша нығайта  түсуге  тырысты.  Шіркеу  және
онда жұмыс істейтін   дін  иелері  феодалдық  системаның  бір  бөлігі,  оның
маңызды идеологиялық тірегі, оның «әулиелігінің» даусыз кепілі болды
       Феодалдық дәуірдегі дін  мен  шіркеудің  ерекше   зор  ролін  олардың
адамдардың  ақыл-ойына  күшті  ықпал   етуін    «орта   ғасырларда   дүниеге
көзқарастың   көбіне  теологиялық  болғандығы»   айқындайды.  Сол  дәуірдегі
барлық  адамның,  қандай   әлеуметтік   жағдайда   болғандығына   қарамастан
түсініктері  діни  рухта  болды  және   шіркеу   ілімінің   сүзгісі   арқылы
қалыптасты.
       Энгельстің   ескертпесі   бойынша,   Христиан    шариғаты    көптеген
философиялық  және діни ағымдармен күресте  және сонымен қатар  бұлардың  өз
ара  ықпал етуінен  пайда болды, солардың ішінен христиан  дінінің  дамуында
александрия иудей философ- неоплатоник Филон мен  римдік   стоик   Сенеканың
тұрпайы идеяларының  ерекше маңызы болды. Алайда бұдан әрі христиан  дінінің
 өте  қарапайым  болсада,  философиялық  негіздері,   Батыс  Рим  империясын
басып алған варварлардың дөрекі  түрде  түсінігіне  лайықталып,   бұрынғыдан
гөрі  қарапайым  діни  түсініктермен   толықтырылып   жамала   түсті.   Орта
ғасырлардағы феодалдық – шіркеулік көзқарастың негізін ІV және   V  ғасырдың
өлі арасында  Батыстағы христиан  дінінің ірі идеологы   -  Гиппон  епископы
Августин салып берді. Никея мен  Константинополь  шіркеу  соборларында   325
және  381   жылдары   негзінен   орныққан    христиан   дінінің    догматтық
қағидаларына  ол өзі жасап шығарған «шіркеудің  бір  тұтас  құтқарушы  ролі»
деген ілімді қосты
       Аврелий  Августин  басында пұтқа табынушы  болған, содан соң христиан
дінін қабылдап, өмірінің  соңғы  35  жылында  Гиппонда   (Солтүстік  Африка)
епископ болды.  Ол  әр  түрлі  еретиктер  ағымына  қарсы  мейірімсіз   күрес
жүргізді, жеке меншікті  правоны    догматты  түрде   негіздеді,   бай  және
кедей болу «құдайдың қолында» деп  жариялады.  Өзінің   «Құдайлық  мемлекет»
туралы   деген  басты   шығармасында   Августин   дүние   жүзілік   тарихтың
христиандық  ұғымы   идеясын  жасап  берді.  Бұл  идея  бойынша   жын-шайтан
жасаған   «жер  бетіндегі  мемлекетке»  «құдайлық   мемлекет»   қарама-қарсы
қойылды. Осы «құдайлық  мемлекеттің» өкілі шіркеу  болды.   Оның  міндеті  –
христиан дінінің  нанымдарын  тарату,  ерестьердің  түп-тамырын   шабу  және
бүкіл  адамзатты «ақиқат  нанымға»   көшру  арқылы  «жын-шайтан  патшалығын»
құрту болды. Христиан  еместерді   жын-шайтанның   құрбандығы  деп  жариялай
отырып, Августин шіркеу ілімін  қабылдауға  көндіруге   қажеттігін  уағыздап
қана  қоймайды,  сонымен  қатар   мәжбүр  керек   деді.  Августин  «тәңірдің
жарылқасынын» сақтайтын бір ғана  орын  шіркеу,   соның  арқасында   адамдар
күнәсынан   арылуына  болады,  оларға  «мәңгілік  құтқарылу»  сыйланады  деп
тұжырымдады. Бұл ілім шіркеудің  жалпы маңызын  көтерді және   дін  басылары
мен діндар бұқара арасындағы  орта ғасырлардағы  батыс  христиан   шіркеуіне
тән  терең қайшылықтарды  догматтық  түрде негіздеді
       Алғашқы  орта  ғасырлық  дәуірде   шіркеу   варварлар   шабуылы   мен
революциялық  көтерілістер кезінде  өз иеліктері  мен   дүние-мүлкін  сақтап
қана қалған жоқ, сонымен қатар өз байлығын   едәуір  көбейткенін   біз  енді
білеміз. Алғашқы орта  ғасырлардың   өзінде  –ақ  Батыс  Европаның  көптеген
елдерінде  өнделетін  жердің  1/3-не  дейінгісі   дін  басыларының    қолына
жинақталды және  осы арақатынас ХVІ – ІХ  ғасырларда  барлық  жерде  тәуелді
шаруалардың еңбегін қатаң қанаған,  ірі  феодал   жер  иеленушіге   айналған
монастрьлар,   қолында болды. Шіркеу  феодалдары   қалыптасып  келе   жатқан
феодал иерархиясында  көрнекті орын алды.
    Христиан  діні  феодалдық  қоғам   өрбіген   кезде   қалыптасқан   діни
идеология     болды.     Рим  империясы  өмір  сүрген  соңғы   ғасырларда-ақ
христиан діні езушілердің дінінен үстемдік етуші тап  —  құл  иеленушілердің
еңбекші бұқараны құлдыққа түсіру құралына айналды .
    Христиан дінінің әлеуметтік принциптері езушілердің езілу-шілер жөнінде
жасаған барлық пасықтығын не құдайдың  тұңғыш    және   басқа   да    күнәсы
үшін   әділетті жазалауы деп, не құдайдын, шексіз даналығымен  адамдарға  өз
күнәсын жою үшін жіберген қатері деп жариялайды.
    Феодалдар христиан дінін әлеуметтік-саяси  күресте  идеологиялык  кұрал
ретінде және еңбекші бұқараны  рухани  құлдыққа  айналдырудың  басты  құралы
ретінде   пайдалана   отырып,   орта   ғасырлардың   өне   бойына   шіркеуді
экономикалық, саяси және идеялық жағынан  барынша  нығайта  түсуге  тырысты.
Шіркеу және онда жұмыс істейтін дін иелері феодалдық системаның бір  бөлігі,
онын, маңызды идеологиялық тірегі, оның «әулиелігінің» даусыз кепілі болды.
    Феодалдық  дәуірдегі  дін  мен   шіркеудің  ерекше  зор  ролін  олардың
адамдардың    ақыл-ойына    күшті     ыкпал     етуін     «орта   ғасырларда
дүниеге   көзқарастың көбіне  теологиялық  болғандығы»    айқындайды.    Сол
дәуірдегі  барлық   адамның,   қандай   әлеуметтік   жағдайда   болғандығына
қарамастан түсініктері діни рухта болды және шіркеу ілімінің сүзгісі  аркылы
қалыптасты. орта ғасырлык христиан Энгельстің ескертпесі  бойынша,  Христиан
шатиан дінінін идеялық   шариғаты     көптеген    философиялық   және   діни
негізі Августин      ағымдармен күресте және сонымен катар бұлардың өз   ара
ықпал  етуінен  пайда  болды,солардың  ішінен  христиан   дінінің   дамуында
александрия  иудейфилософ-неоплатоник   Филон  мен  римдік  стоик  Сенеканың
тұрпайы идеяларының ерекше маңызы болды. Алайда бұдан әрі  христиан  дінінің
өте қарапайым болса да, философиялық негіздері, Батыс Рим  империясын  басып
алған варварлардың  дөрекітүрде   түсінігіне   лайықталып,    бұрынғыдан  да
гөрі  қарапайым  діни  түсініктермен   толықтырылып   жамала   түсті.   Орта
ғасырлардағы   феодалдық-шіркеулік   көзқарастың   негізін   IV    және   IV
ғасырдың өлі арасында Батыстағы  христиан  дінінін  ірі  идеологы  —  Гиппон
епископы  Августин   салып   берді.   Никзя   мен   Константинополь   шіркеу
соборларында   325    және    381    жылдары   негізінен  орныққан  христиан
дінінің догматтык, қағидаларына ол өзі жасап  шығарған  «шіркеудің  біртұтас
құтқарушы ролі» деген ілімді қосты.Аврелий Августин (354—430) басында  пұтка
табынушы болған, содан  соң  христиан  дінін  қабылдап,  өмірінің  соңғы  35
жылында    Гиппонда    (Солтүстік    Африка)    епископ  болды.   Ол   түрлі
еретиктер ағымына қарсы мейірімсіз күрес жүргізді,  жеке  меншіктік  правоны
догматты түрде  негіздеді,  бай  және  кедей  болу  «құдайдың  қолында»  деп
жариялады. Өзінің «Құдайлық 1/мемлекет» туралы («Эе  сіуііаіе  сіеі»)  деген
басты  шығармасында  Августин  дүние  жүзілік  тарихтың  христиандық   ұғымы
идеясын жасап берді. Бұл идея  бойынша  жын-шайтан  жасаған  «жер  бетіндегі
мемлекетке»  (дүниеге)  «қүдайлық  мем-лекет»  қарама-қарсы   қойылды.   Осы
«құдайлық мемлекеттің» өкілі шіркеу болды. Оның міндеті —  христиан  дінінің
нанымдарын  тарату,  ересьтердің  түп-тамырын  шабу  және  бүкіл   адамзатты
«ақиқат  нанымға»  кешіру  арқылы  «жын-шайтан  патшалығын»   құрту   болды.
Христиан еместерді жын-шайтан-ның құрбандығы деп жариялай  отырып,  Августин
шіркеу ілімін қабылдауға көндіру қажеттігін уағыздап  қана  қоймайды,  соны-
мен қатар мәжбүр ету керек деді. Августин «тәңірдің жарылқасынын»  сақтайтын
бір ғана орын шіркеу, соның арқасында  адамдар  күнәсынан  арылуына  болады,
оларға «мәңгілік құтқарылу» сыйланады деп тұжырымдады.  Бұл  ілім  шіркеудің
жал-пы маңызын көтерді және дін басылары мен діндар бұқара  арасындағы  орта
ғасырлардағы батыс христиан  шіркеуіне  тән  терең  қайшылықтарды  догматтық
түрде негіздеді.  Шіркеудің  экономикасы.   Алғашқы  орта  ғасырлық  дәуірде
шіркеу   варварлық   базасын      варварлар     шабуылы   мен   революциялық
кетерінжанету және оны   ғасырларда  кезінде  өз  иеліктері  мен  дүние-мүлк
феодалдандыру сақтап қана қалған жоқ, сонымен қатар  өз  '  байлығын  едәуір
көбейткенін біз енді  білеміз.  Алғашқы  орта  ғасырлардың  өзінде-ақ  Батыс
Европаның көптеген елдерінде еңделетін  жердің  дейінгісі  дін  басыларынын,
колына жинақталды және осы арақатынас XVI  ғасырдың  басына  дейін  сақталып
келді. Шіркеу иеліктерінің негізгі бөлігі VIII—IX  ғасырларда  барлық  жерде
тәуелді  шаруалардың  еңбегін  қатаң  қанаған,  ірі  феодал  жер  иеленушіге
айналған монастырьлар, епископтар және ірі-ірі собор капитулдарының  қолында
болды.  Шіркеу  феодалдары  қалыптасып  келе  жатқан  феодал   иерархиясында
көрнекті орын алды. Өз жер иеліктері  бойынша  корольдардың  және  басқа  да
дүнияи патша ағзамдардын. вассалы бола  тұрып,  олардың  өздерінің  көптеген
тек рухани ғана емес,  сондай-ақ  ақсүйектік  вассалдары  да  болды.  Барлық
елдердегі, әсіресе, Франция мен Германиядағы шіркеудің  ірі  феодалдары  кең
иммунитеттік  праволармен,  ал  феодалдық  бытыраңқылық  кезеңінде  бүтіндей
іскерлік  саяси   дербестікпен  пайдаланды.  Неғұрлым,   ертеректегі   кезең
сияқты,   шіркеудің   экономикалық   және   әлеуметтік   ықпалын   нығайтуда
монастырьлардың зор маңызы  болды.  529  ж.  шамасында  Бенедикт  Нурсийский
негіздеген  Монтекас-синодағы  монастырь  (Италия)  түңғыш  монах  ордені  —
бенедиктішілердің бастамасы болды.  Бұның  уставы  көпшілігі  бенедиктішілер
орденіне   жататын   алғашқы   орта   ғасырлық   монастырьларын   одан   әрі
ұйымдастыруда  кеңінен  пайдаланылды.  УІІ—VIII  ғасырлардағы  монастырьлар,
әдетте, экономикалық өмірдің орталығы болды —  олардың  мақында  жәрмеңкелер
ашылды, оларға жататын жерлерде тәуелді шаруаларды — қолондар мен  сервтерді
қатаң  қанауға  негізделген  үлкен  шаруашылық  жүргізілді.  Жиі-жиі   болып
тұратын соғыстар  кезінде  монастырьлар  сақтап  беруге  дүние-мүлкін  алды.
Байыған  үстіне  байи  түскен  бұлар  қауымдастардың  күйзелуінің   есебінен
иеліктерін өсіріп, өзінің шаруашылық әрекетін бұрынғыдан  да  кеңейте  түсті
.(Аса ірі және бай монастырьлар аббаттық  деп  аталдь)  Бұлар  Батыс  Европа
елдерінің саяси өміріне де ықпал етіп отырды
    Монастырьлардың  байлығы,  бұлардың  феодалдық  иерархияға  енуі,   оны
мекендеушілерді дүнияилық өмірге тартты. Христиан дінінің ымыраға  келмейтін
қайшылықтары: діндар бұқараны жер бетіндегі  рақаттан  безуге  уағыздаушылық
және шіркеудің байлық пен өкіметке  ұмтылушылығының  арасындағы  қайшылықтар
барған сайын айқын көріне бастады. Бұл қай-шылықтарды  бәсеңдетуге  тырысқан
кейбір шіркеу қайраткерлері  монастырьларда  жаңа,  бұрынғыдан  қатаң  устав
енгізді. Алайда, бірнеше рет жасалған реформалар монастырьлардың  шаруаларды
қанауға негізделген әдеттегі феодалдық ұйым ретіндегі  мән-мазмұнын  өзгерте
алмады.
    Шіркеу,  осылайша  феодалдық.  әлеуметтік-саяси   системаның   ажырамас
элементіне    айналды  және  өзі  де  феодалдана  түсті.»  Шіркеуді  ұйымдық
Соныменен шіркеу барған сайын қуатты  оржағынан  нығайту.  талықтанған  ұйым
сипатын ала берді. «Папалықтың пайда кеу ұйымының» төменгі  ұясы  —  Батыста
да болуы. Шығыста  да  және  алғашқы  орта  ғасырларда  да,  кейініректе  де
«приход» болды, оны приход священигі  («пресвитер»)  басқарды.  Пресвитерлер
епиcкоп басқарған иерархияның құрамына кірді.  Әрбір  епархияның  «діндарлар
қауымының» бірден-бір басшысы болған  епископ  шіркеуде  ерекше  маңызға  ие
болды. Бірнеше «епархия»  митрополияға  бірікті,  бұның  басында  Шығыста  —
митрополит, ал Батыста —  архи-епископ  тұрды.  Шығыста  V  ғасырдың  өзінде
неғұрлым    жоғары    дәрежедегі    шіркеу    бірлестіктері     «патриарлық»
(Константинопольде, Александрияда, Антиохия мен  Иерусалимде)  пайда  болды.
Батыста патриархтармен тең дәрежеде (кейіннен одан да жоғары)  Рим  епископы
— папа танылды
    Шіркеуді басқаруда  епископтар  съездерінің  (соборлардың)  зор  маңызы
болды. Белгілі бір  провинциялық  немесе  бірнеше  провинцияньң  епископтары
жиналатын  жергілікті  («не  жер-жерлікті»)  собор  немесе   «әлемдік»   деп
аталатын  барлық  шіркеу  епископтары  жиналатын  соборлар  болды.  Византия
императоры шақырған не оның басшылық етуімен шақыртылған IX ғасырға  дейінгі
осы соборларда догматика, культ, шіркеуді ұйымдастыру мәселелері шешілді.
    Шркеудің  маңызы,  әсіресе  Батыста  едәуір   есті.   Бұның   күшеюінде
папалықтың пайда болуы үлкен роль атқарды. IV ғасырдың аяғында — V  ғасырдың
басында Рим епископтары өздерін  «папа»,  яғни  шіркеу  басшысы  деп  атауға
ерекше праволы болғанын біз алда айтылғандардан білеміз
    Шіркеудің үстінен қарауға  өзінің  ұмтылуын  папалар  «апостол  Петрдің
мұрагерлері» болып табыламыз дегенге негіздеді,  аңыз  бойынша  Петр  Римнің
тұңғыш епископы болған және Христос оған: «Сен — Петр (грекше  —  тас),  мен
сол тас үстінде  өз  шіркеуімді  құрамын»  депті.Батыста,  мысалы,  Италияда
күшті дүнияе өкіметтің болмағанын пайдаланып, V—VI ғасыр-ларда  папалар  тез
өрге басты. V ғасырдың ортасынан бастап олар Рим епархиясынын. іс  жүзіндегі
дүнияи басқарушылары болып алды, бұның өзі  папалықтың  жағдайын  бұрынғыдан
да күшейте  түсті.  Батыс  Европа  елдерінде  шіркеулік  жер  иеленушіліктің
өсуімен папаның қарамағына шіркеу жерінен әр түрлі  төлемдер  түсе  бастады.
Папа  қолындағы  жерлердің  жиынтығы  «Әулие  Петрдің  вотчинасы»   ретінде,
(раігітопіиш Запсіі Реіхі), ал оның  өзі  —  сол  жерлердің  жоғары  сеньоры
ретінде қаралды. Шіркеудің. феодалдануына қарай оның ұйымы да  барған  сайын
феодалдық-иерархиялық құрылымға  ие  болады.  Шіркеу  иерархиясының  басында
папа, одан соң оның  вассалдары  болып  саналатын  архиепископ,  епископтар,
аббаттар тұрды, олардан төмен—декандар  және  біршама  ұсақ  монастырьлардың
бастықтары, ал оның ең төменгі сатысында — приход  дін  басылары  болды.  VI
ғасырдың аяғында-ақ Батыс Европадағы папалық  бүтіндей  Христиан  шіркеуінің
үстінен қарауға үміт ете бастады. Папа I Григорий (590—604) өзін тұңғыш  рет
екі жүзділікпен «құдай құлдарының құлымын» (зегуиз  зегуогигп  сіеі)  —  деп
атады,  содан  бері  бұның  өзі  папа  кенесінің   практикасына   енді,   ол
константинополь патриархына батыл  қарсы  шықты,  оның  «әлемдік»   патриарх
титулы  правосы болуын жоққа шығарды. Алайда VI—VII ғасырлардағы  папалықтың
ролін асыра  бағалауға  болмайды.  Папалар  өздерінің  шіркеулерде  үстемдік
етуге тырысқан әрекеттерінен басқа  епископтардын,  әсіресе  Константинополь
патриархының  қарсылығына  тап  болды.  Батыс   және   щығыс   шіркеулерінің
арасындағы ала ауыздық барған сайын тереңдей түсті.
    Италиядағы,  одан  да  гөрі  Батыс  Европа  көлеміндегі  саяси  ықпалға
папалардың талаптануы бұдан да үлкен қарсылыққа  үшырады.  Осы  кезеңде  де,
одан соңғы кезеңде де оларға өз заманының жетекші саяси күшімен  —  Византия
империясымен және  Лангобард  корольдерімен,  кейінірек  —  Франк,  одан  да
кейінірек  —  Германия  империясымен  санасуға  тура  келді.  Бұл  кезеңдегі
папалықтың саяси және халықаралық жағдайы,  бүкіл  орта  ғасырлар  бойындағы
сияқты, көбіне халықаралық аренадағы және Италия  ішіндегі  күштердің  жалпы
ара қатынасымен анықталды.
    Алғашқы орта ғасырлар заманынан бастап Батыстағы христиан шіркеуі үнемі
«өмір  сүріп  тұрған  феодалдық  құрылыстың  мейлінше  жалпы  синтезі   және
мейлінше жалпы санкциясы ретінде»1  үздіксіз  әрекет  етті.  Осы  қүрылыстың
жауларымен,   сондай-ақ   шіркеудің   беделіне   қандай   да   бір    нұқсан
келтірушілермен күресте  шіркеу  өзі  қолданатын  жазалардың  мұқият  ойлас-
тырылған жүйесін: адамды шіркеуден тыс қалдыратын «аластау», атап  айтқанда,
шіркеу құпияларына қосылуға оған тыйым салу кандай да  болсын  бір  аймақтың
немесе тіпті тұтас бір елдің  территориясында  да  діни  ғұрыптарды  ұстауға
тыйым  салған  «интердикт»,  жұрт  алдында  салтанатты  түрде  қарғыс   айту
(«анафема»), шіркеулік әр түрлі райдан қайтушылық  сиякты  т.  б.  жазаларды
қолданды.  Сол  уақыттағы  діни  және  надан  адамдар  үшін  осы  шаралардың
барлығының дүнияилық өкімет берген жазадан қорқыныштылығы  мен  пәрменділігі
кем болған жоқ. Сол  заманның  ұғымы  бойынша  шіркеу  қамқорлығынан  айрылу
адамның «құтқарыламын» деген үмітін  үзді  және  ол  дүниеде  тамүқ  азабына
түсетін болып көрінді.
    Алғашқы феодалдық мемлекет өз кезегінде шіркеудің мүдесін қорғады  және
оны қолдап отырды. Пипин Короткий Италияда Папа  мемлекетін  құруға  белсене
катысты Ұлы Қарл шіркеулік десятинаны бүкіл халық  төлейтін  міндетті  салық
ретінде заңдандырды. Бұл  салықтың  негізгі  ауыртпалығы  шаруаларға  түсті,
олар десятинаның үш түрін төледі,  «үлкен  десятина  —  астықтан,  «кішісі»—
овощ, жеміс және үй құсынан, «кан десятинасы»— малдан төленді.
    Солтүстік Италияда папалар  дүнияи  мемлекетінің  кұрылуы  және  оларға
Қаролингтердің колдау көрсетуі VIII ғасырдың аяғында — IX  ғасырдың  басында
папалықтын Батыс Европадағы  беделін  біраз  көтерді  де,  батыс  пен  шығыс
шіркеулері арасындағы бытыраңқылық  пен  бақталастықты  бұрынғыдан  да  гөрі
күшейте түсті. Варварлық басып кіруден бергі олардың сырттай тұтастығы  енді
шіркеулерді жегідей жеген кайшылықтарды жасыра алмады.
    IX ғасырдың орта кезінде, папа I Николай (858—867) тұсында  батыс  және
шығыс  шіркеуінің  арасындағы  қақтығыс  ерекше  күшейе  түсті.   Папалықтың
территориялық дәмеленуі және Болгарияда  папа  легаттарының  пайда  болуы  I
Николай мен Константинополь патриархы  Фотидің  арасында  қақтығыс  тудырды.
Олардың арасындағы күрес екі жақтың әрқайсысы шақырған  шіркеу  соборларында
жүргізілді, бұл соборларда олар бір-біріне  қарғыс  айтып,  бір  жақ  екінші
жақтың шешімін кезекпен шындық емес деп жариялады.
    Осы соборлардың өзінде-ақ  біздің  заманымызға  дейін  сақталып  қалған
батыс  және  шығыс  шіркеулері  арасындағы  догматтык,  канондық  және  діни
жоралар  жөніндегі  ала  ауыздықтар  анықталды.  Ең  маңызды  догматтық  ала
ауыздықтар төмендегідей еді: Батыста «әулие рухтың» тегі «әке-құдайдан»  да,
«бала-құдайдан» да (латынша Шіоие) бірдей дәрежеде шыққан десе,  ал  Шығыста
«әулие рухтың» тегі «әке-құдайдан»  деп  санады.  Батыс  діркеу  «игіліктің»
қасиетті коры жасалған, бұл әулиелердің құдай алдындағы «асқан зор  қызметі»
туралы  ілім  сол  игілік  есебінен  шіркеу  өз  калауы  бойынша   адамдарды
күнәсынан арылтады және  олардың  жанына  «мәңгілік  рақат»  жіберіп  тұрады
дегенді ұстанды. Шығыста бұл  ілім  жоққа  шығарылды.  Батыс  шіркеуі  шығыс
шіркеуінен өзгеше, осы ілімге  сүйеніп,  ақшаға  индульгенция  деп  аталатын
грамотаны  —  әулиелер  жасаған  «игілік»  қорының  есебіне  күнәнан  арылту
грамотасын сату практикасын дұрыс деп,  оны  мадақтады.  Діни  ғұрыптар  мен
канондық алауыздыктардың  бастылары:  католиктерде  күнәдан  тазару  кезінде
діни адамдар нан мен шараптан, ал жәй діндарлар тек қана  наннан  дәм  татып
тазарып отырды; православиеліктерде: діндарлардың бәріне шарап  та,  нан  да
рұқсат  етілді.  Католиктердін  күнәдан  тазару  наны  ашытылмай  пісірілсе,
православиеліктерде ашытылып пісірілді. Батыста  шокыну  бес  саусақ  аркылы
болса, Шығыста үш саусақпен болды. Батыс'  шіркеуінде  барлық  жерде  шокыну
латын тілінде оқылса, православие шіркеуі жергілікті  халыққа  түсінікті  әр
елде әр түрлі тілде  оқуға  рұқсат  етті  (атап  айтқанда  славян  тілінде).
Батыста шіркеу барлық священник пен монах-тардан некесіз болуды талап  етті.
Шығыста некесіздік тек мо-нахтардан  ғана  талап  етілді.  Батыс  шіркеуінің
Византия  шіркеуінен  айырмашылығы,  некені  бұзбаушылықты  мойындады,  діни
лауазымнан шығуға  жол  бермеді,  көпшілік  діндарларға  Қасиетті  жазуларды
оқуға және талқылауға рұқсат етпеді, христиан  шіркеуінде  папаны,  кардинал
институттарын бірінші орынға қойды, Шығыста бұны мойындамады.
    Шіркеулердің арасында уздіксіз жүргізілген таластардың нақтылы  негізі,
калайда, догматтық та, канондық та, діни ғұрыптық та алауыздықтар емес  еді,
толық нақтылы практикалык, мүдделер болды. Папалық әзінің  діни-саяси  ықпал
шеңберін шығысқа таратуға мықтап тырысып бақты. Шығыс  шіркеуі  бұған  батыл
қарсылық көрсетті.
    Шығыс шіркеуімен күресте папа I  Николай  тұңғыш  рет,  епископ  Исидор
Севильскийге (VI—VII ғасырлардағы) өтірік таңылған,  папа  жазба  хаттарының
жинағын пайдаланды. Бұл «Жалған  сидоровтық  декретальдер»  жинағында  ойдан
шығарылған жүзден аса папаның жазба хаттары, шіркеу соборларынын.  шешімдері
туралы  жалған  документтер,  «Қонстантиндер  сыйы»  және  басқа  да  жалған
материалдар бар еді, бұлардың  мақсаты  папаның  шіркеудегі  басшылық  рөлін
және папалықтын дүние жүзін  қаратуға  талаптануын  негіздеп  шығу  болатын.
Содан  бастап  «жалған  сидоровтар  декретальдары»  орта   ғасырларда   папа
үстемдігінің жұрт таныған  негізі  болып  алды,  кейінірек  канондық  право1
жинағына ресми түрде ендірілді, ал XV—XVI  ғасырларда  онын  жалғандығы  әлі
дәлелденген жоқ еді. ал  әлеуметтік-экономикалық    дамудың  заңды  процесін
айқындап   берген    X  ғасырда    христиан    дінінің  Орталық  және  Шығыс
Европа  халыктары  арасында  таралуын  шіркеу  тек   өзінің   «миссионерлік»
қызметінің нәтижесі ретінде ғана бейнеледі. X  ғасырдын.  екінші  жартысында
христиан діні Батыс Рим шіркеуінің діни жоралары бойынша  Венгрияда  сондай-
ақ    Чехия    мен    Моравияда     орнықты.     Батыс  шіркеуінін,  ықпалы,
батыс үлгісі бойынша, князь I Мешконың христиан  дінін  қабылдауымен    (966
ж.)   Польшаға да тарады.  Тап  осы  кезде  Батыс  Рим  шіркеуін  Русьте  де
орнықтыруды көздеген папалықтын. әрекеті де сәтсіз болып шықты.   Киевке(960
ж. шамасында)  папа миссиясы келді. Алайда миссионерлер   соншама    өздерін
  достары    ұстай  алмады,  сондықтан  дакиевтіктер  лезде-ақ  оларды  қуып
жіберді.
    Папаның  979  ж.  жіберілген   легаттарының   көмегімен    Русьті    өз
ықпалынын,  шеңберіне  тартпақ   болған   жаңа   әрекеті   де   сәтсіздікпен
аяқталды.Тіпті  988  жылы  Киев  князы  Владимир  Святославич  христиандінін
қабылдағаннан кейін де Римде бай ежелгі орыс мемлеке-тіне    папа    ықпалын
 тарату   үміті  қалмады.  Римнің  Русьтегі  өз  жағына  тартуға  соншалыкты
үмтылуында  тағы  бір  мақсат  болды,   ол   орыс    шіркеуімен    бірліктің
арқасында  өз   позициясын едәуір нығайтқан Византияны  әлсірету  еді.  1054
жылы  шіркеу    Халықтарды     бағындыру    жолындағы     күресдің   бөлінуі
негізінде батыс және шығыс шіркеулері арасында жаулық үсті-үстіне  шиеленісе
берді. Ақырында, 1054 ж. жазда Константинопольге жіберілген  папа  легаттары
IX Лев папаның атынан Византия патриархы Михаил Керулларийге  қарғыс  айтты.
Михаил Керулларий де өз кезегінде шіркеу  собо  жиынтығы,  папа  легаттарына
карғыс айтты. Осылайша, біржола «шіркеудің бөлінуі» аяқталды. Батыс  шіркеуі
осы уақыттан бастап  «рим-католик»,  шығыс  шіркеуі  «грек-католик»  (грекше
айтылуынша — «католик») шіркеуі  деп  аталды.  Шығыс  шіркеуі,  оның  үстіне
«православиелік», демек ақиқат сенім деген атақты иеленді. Осы  кезге  дейін
формальды түрде болып келген христиан шіркеуінің бірлігі  енді  кайтып  өмір
сүрмеді.Шіркеудің бөлінуіне алып келген шіркеу ала ауыздықтарының  негізінде
Византия мен батыс европалық  елдердің  әлеуметтік-экономикалық  және  саяси
дамуының жолдары мен  формаларындағы  айырмашылық  жатқан  еді.  Тіпті  XIII
ғасырға дейін де кейбір дүнияи  билеп-төстеушілерге  тарап  келген  папанын,
беделді  билігі  ежелгі  дәстүрлік  беделге  ие  болған  император   билігін
сақтаған Шығыста мүмкін болмады. Бұл дәстүр бойынша,  мысалы,  императордын,
басшылығы діни жағынан да мойындалды.
Христиандық көзқарастың Европа мәдениетіне тигізген әсері.
  Ең басты идеологиялық күш шіркеуде болды. Христиандық  өзін  осы  шіркеуде
күшейіп,   өрбіген   болатын.   Батыстағы   христиандық   көзқарас   Аврелий
Августиннің (354-430ж) оқуларында нақышталған. Бұл ойлар ХІІІ ғ дейін,  яғни
Фомо  Аквинскийдің  жүйесі  пайда  болғанша   қолданыста   болды.   Августин
ортағасырлық философиялық триаданы атап өткен болатын ол:құдай  әлеми  адам.
Августинді екі сұрақ мазалаған болатын, ол:Адамның әлемдегі орны  мен  тарих
философиясы.
Бір жағынан ерте ортағасырлар кезеңін  «күңгірт  ғасырлар»  деп  атау  дұрыс
емес,  себебі,  ерте  ортағасырлық  кезеңде  мәдениеттің   негізі   қаланды.
Ортағасырлардағы  батыс  Европаның  мәдениеті   бұрын   күшті   болған   Рим
мәдениетінң орнында пайда болған еді.
      Теодорихтың билік құру кезеңіндегі  остготтық  Италиядағы  мәдениеттің
жоғарлауын   (493-526ж),  «остготтық  қайта  өрлеу»  деп  аталады.  Теодорих
білімділігімен көзге түспесе де , ол ғылым мен өнердің дамуына  ықпал  етті.
Оның әмірімен Римдегі Помпея театры, қалалық акведуктер қалпына  келтірілді.
Равенна  мен  Верона  көшелері  жаңартылды.  Мәдениеттің  өрлеуіне  Византия
империясымен жасалып жатқан қарыс-қатынас та әсер етті.
      Бұл кезеңде мәдениет тарихындағы философ, ақын,  музыканың  теоретигі-
Боэцінің, жазушы, тарихшы, теолог-Кассиодордың, стилист, Рим  тарихшыларының
бірлігі  Слимахтық,  педагог,  епископ-Эннодийдің  есімдері  әлемге   әйгілі
болды.
      Боэций (480-524) ортағасырлық құрметті ұстаздардың  қатарына  қосылған
соңғы римдік еді.  Оның  шығармалары  көптеген  ғасырлар  бойы  ортағасырлық
философияның, білім жүйесінің, әдебиет пен музыка теориясының негізі  болды.
Боэций тағдыр  тәлкегіне  біреудің  жалған  айыбымен  бүкіл  дұние  мүлкінен
айрылып, дарға асылды.  Боэций  ортағасырлық  білім  жүйесін  қалыптастырып,
соның ішінде  білім  берудің  жоғарғы  сатысы-квадрививиумнің  дамуына  әсер
етті.  Ол  арифметика,  музыка,  геометрия,  астрономия  оқулықтарын  жазды.
Логиканың дамуына  Боэций  қосқан  үлесі  зор.  ХІІ  ғ  дейін  батыс  Европа
Аристотелді тек Боэцийдің аудармаларынан ғана білетін.  Боэций  ,Платон  мен
Аристотелдің барлық шығармаларын  аудармақшы  болды,  бірақ  Боэцийдің  ерте
өлімі бұған жол бермеді.  Боэцийді  «Схолостиканың  әкесі»  деп  те  атайды.
Өлімінің алдында ол «об утишении Философий» атты еңбек жазған болаты
      Кассиодор (490-585) батыстағы ең алғаш университетті жоспарлаған  еді.
Ол ұзақ уақыт бойы Остгот корольдігінде тыныш еңбек  етіп,  жүз  жылға  жуық
өмір  сүрген.  Кассиодор  өзінің  соңынан  көптеген   еңбектер   қалдырған.,
солардың бірі-«Вария» атты құжаттар жинағы.
       Италияның  оңтүстігінде  ол  «Виварий»  атты  мәдени  орталық  құрған
болатын. Мұнда: мектеп, кітап шеберханасы, кітапхана болған.
      Кассиодор  «Готтар тарихы» атты 12 кітаптан  тұратын  еңбегіне  қарап,
осман немесе гот Иордан ҮІ ғ «Гетика» атты еңбегін жазған болатын.
      Енді бір мәдени тенденцияның негізін қалаушы –Нуриялық  Бенедикт.  Оны
батыстағы  монахтықтың  негізін  қалаушы  деп  біледі.  529   ж   Субиакадан
шектетіліп,  ол  Монтенассионда  монастыр   салады.   Бенедиктің   көзқарасы
бойынша,  білім  алу  әрбір  христианның  міндеті   емес,   Монтекассиононың
монастырының негізін қалаушы,  антикалық  білім  мен  сөз  шешендігін  талап
еткен мектептің орнына, құдайға  қызмет  ететін  мектептің  келгені  белгілі
болды.  Бірақ  Бенедиктің   өлімінен   кейін,   Кассиодордың   «Ваварлардың»
қысымымен бенедиктік  монастырлерде кітапханалар мен скрипториялар ашылды.
      Ортағасырлық кітап –бұл тек қана білім жинағы  емес,  бұл  үлкен  өнер
туындысы.  Сонау  ҮІ-ҮІІ  ғ.ғ  Оңтүстік  Италияда,  Испанияда,   Ирландияда,
Францияда кітап көшіретін, жазатын шеберханалар-скрипториялар ашылды.  Мұнда
тек ежелгі ақын  ,  философтардың  шығармалары,  оқулықтар,  энцеклопедиялар
ғана емес, сонымен қатар христиандық текстер де көшірілді.
       Кітаптар көбіне пергамент түрінде  болып,  бұзау  терісінен  жасалды.
Пергамент  беттері  жұқа  берік  жіптермен  бекітіліп,  қыстырмалы   ағаштан
жасалды,   жазылған   мәтін   түрлі-түсті   әріптермен   ,   миниатюралармен
көркемделді.
      Боэций  мен  Кассиодор  феодалдық  қоғамның  рухани  өмірінің  негізін
қалады.
      ҮІ ғ соңы мен ҮІІғ басында Батыс Европаның мәдени орталығы  Вестготтық
Испания  болды.  Варварлық  жаулау  Европаның  бұл   бөлігінде   талқандауға
ұшыраған жоқ.  Вестготтар  кезеңінде  Испанияда  Римдік  білім  беру  жүйесі
сақталағн.   Кітап  қоры  мол  кітапханалар   болған.   Вестгот   корольдері
мемлекеттің  біртұтас  болуы  үшін,  готтар  мен  испан-римдіктердің  рухани
айырмашылықтарын жоюға тырысты.
      Исиодор Севильский (570-636)  ортағасырлардағы  алғашқы  энцеклопедист
еді. Оның басты шығармасы  «Этимология и начало» деп аталды.  Бұл  еңбек  20
кітаптан   тұрды.   Мұнда    антикалық    білім    қалдықтары:    философия,
медицина,минерология, география, химия, агрономия т.б  қарастырылды.  Исидор
кезеңінде антикалық еңбектерді практикада қолдану мүмкін емес еді.  Көптеген
ойшылдардың  еңбектері  жоғалып,   жойылды.  Европадағы  ең  сауатты   деген
адамдардың көбі грек тілін білмеді, ал латын тілі варварланып кетті.  Исидор
Севильскийдің «этимологиясы» яғни мәдениеттің моделі бірлік  пен  жүйеліктен
тұрды.
      Егер  де  Боэций  схолостиканы  ұстанса,  Кассиодор  тәрбиені  қолдана
отырып  келе  жатқан  мәдениеттің  моделін   жасағысы   келді,   ал   Исидор
интеллектуалды  универсалды  толықтырды.  ҮІІ  ғ  соңы  мен  ҮІІІ  ғ  үшінші
ширегінде    энцеклопедиялық    дәстүрді    англо-саксондық    монах    Беда
Достопочтенный (673-735) жалғастырды.
      Боэций, Кассиодор, Исидор  Севильский  құлдырауға  ұшыраған  антикалық
әлем мен дамып келе жатқан  ортағасырлық мәдениетті  байланыстырушы болды.
      Ерте ортағасырлық мәдениет тек антикалық мәдениет  пен  христиандықтан
тұрған жоқ. Мәдениеттің енді бір қайнар көзі  варварлық  халықтардың  рухани
өмірі   еді.    Олардың   фольклоры,   өнері,   дәстүрлері,    психологиясы,
дүниетанымының  ерекшеліктері еді.
      Германдықтар мен кельттердің түсінігі бойынша, орман,  тау,  өзендерде
дракондар, құбыжықтар  мекендеген.  Мұны  біз  олардың  бейнелеу  өнеріндегі
«аңдық» және «тератологиялық» стильдерінен көре аламыз.
        Варварлық   мифологиядағы   құдайлар   табиғи    әлеуметтік    күшті
бейнеленген. Герман пантеонының  басында  Вотан-жел,  дауыл  құдайы  тұрған,
бірақ  дәл  осы  Вотан-  соғыс  құдайы  да  болған.   Вотанның  таза,  жарық
валгалласында ұрыс даласында қаза тапқан  германдықтардың  рухы  барады  деп
түсінген.
      ҮІІғ соңынан бастап Италия лангобардтарының  қол  астында  болды.  Бұл
жаулап алушылар өте тез рим мәдениетіне бейімделіп,Лангобард заңдары  (Эдикт
Ротары)  латын  тілінде  жазылған  еді  ,  уақыт   өте   келе   латын   тілі
лангобардтардың жазба тіліне айналды.
      Көрнекі лангобард жазушысы, тарихшыларының  бірі-Павел  Диакон.  (720-
799)  оның  шығармашылығы   лангобард  корольдігі  мен  франк   мемлекетінің
қосылған кезеңі мен тұспа-тұс келеді. Біраз уақыт Павел Диакон  Ұлы  Карлдың
сарайында еңбек етіп,  оның  Академясын  гүлдендіреді.  Италияға  оралғаннан
кейін, Лантекассино  аббатствосында  Диакон  өзінің   «Лангобарттар  тарихы»
атты ұлы еңбегін жазады.
      Ү  ғ  аяғы  мен  ҮІІғ  аралығында  ерте  ортағасырлық  білім  орталығы
–Британия болды.  Линдисфарн, Джарроу,  кентесберри  монастырларында  жоғары
дәрежелі монастырлық мектеп пен  скрипториялар,  кітапханалар  пайда  болып,
нәтижесінде  Британ мұғалімдері бүкіл  Европаға   әйгілі  болды.   ҮІ-ҮІІ  ғ
Беда Достопочтенныйдың «Церковная история англов» атты еңбегі  жарық  көріп,
бұл шығарма ерте ортағасырлық тарихнамаға айналды. Ол мектеп ғылымдарын  бір
жүйеге келтіріп, философия, теология, орфография, математика,  астрономиядан
, музыкадан трактаттар жазды.
      ҮІІІғ 2-ші жартысы арабтардың Испанияны  жаулауынан  басталады.  Ислам
әлеміне қарсы тұру мен өзара байланыс батыс Европаның әрі қарайғы дамуына  ,
өркениеті мен мәдениетіне үлкен әсер етті.  Ислам  дінінің  негізін  қалаушы
Мұхамедтің өлімінен кейін сенсек жыл өткен соң  Жерорта  теңізі  маңайындағы
мәдениет 3–ке бөлінеді. Олар:византиялық, арабтық, латындақ.
       Арабтардың  Пиреней  түбегін  жаулап  алғаннан   кейін   мұнда   жаңа
ортағасырлық өркениеттердің  бірі  пайда  болды.  Жаулап  алушылармен  қатар
Андослуссияға араб тілі,  жоғары дамыған шығыс мәдениеті енді.  Сегіз  ғасыр
бойына Испания Батыс, Оңтүстік Европа мен Шығыс әлемінің көпірі болды.
      Кордова, Гранада, Севилья, Валенсия сынды Андалусс  қалаларында  әдемі
сарай,  мешіт,  саябақ,  сонымен  қатар  бай  кітапханалар  болған.  Мысалы:
Кордова әмірі әл-Хакімнің кітапханасында 400  мың  томдық  кітаптар  болған.
ҮІІІ-Хғ ең басты мәдени орталық Кордова болды. Мұнда әмір  Абдрар  Рахман  І
(755-788) тақпақтары жарық көрді.
      Зириаб (857ж) Персияның тумасы еді.  Ол  поэзия  мен  музыка  өнерінің
дамуына үлес  қосты.  Ол  Кордовада  консерватория  ашып,  кейбір  музыкалық
аспаптарды  ойлап  тапты.  Зириабтың  атымен  Испаниядағы  араб  асханасының
таралуын ұштастырды.
      Мұсылмандық Испания мен  христиандық  испанияның  дінінің  әртүрлігіне
қарамастан, екі әлемнің арасында шаруашылық, саяси династиялық  және  мәдени
байланыстар  болған.  Мұсылмандық  Испания  Византиямен  байланыста   болды.
Кордованың  кейбір  архитектуралық  ғимараттарында  Византиялық  шеберлердің
жұмысы көрінеді.
      Әдебиеттер:
   1. История средних веков. Т,1.М., 1997.
   2. История средних веков. Т,1.М., 2000.
   3. История средних веков: Европа и Азия. Минск. 2000.
   4.Т.Тортаев Орта ғасырлар тарихы. Алматы.1999.
        20-лекция     ХІ-ХҮ ғасырлардағы Франция. Англия.


   1. ХІ – ХҮ Францияның саяси – экономикалық дамуы, елдің орталықтануы.
   2. Бас штаттардың пайда болуы. Жүз жылдық соғыстың басталуы барысы.
   3. ХІ – ХҮ ғасырлардағы Англия. Норман жаулап алушылығы.
   4. Еркіндіктің Ұлы Хартиясы. Ағылшын парламентінің пайда болуы. ХІҮ – ХҮ
        ғғ. Англия.


   1.  ХІ–ғасырдың  екінші  жартысынан  бастап  қалалар   мен   тауарлы–ақша
шаруашылығының дамуы негізінде  Батыс  Европада  саяси  орталықтану  процесі
басталды. Бытыраңқы мемлекеттердің бірігуі,  король  өкіметінің  нығаюы  мен
күшеюі  басталды.  Бірте  бірте  белгілі  бір  қалыпқа  келмеген   феодалдық
монархия орталықтанған тәртіпке, жүйеге келтірілген  сословиялық  монархияға
айналды. Бұрын король бар болғаны  “теңдестердің  арасындағы  бірінші”  ғана
болса,  енді  айрықша  күшейіп  ХҮ  –  ғасырдың  соңына   қарай   абсолюттік
монархияға  айналды.  Феодалдық   бытыраңқылықты   жеңуде   король   өкіметі
прогрессивтік роль атқарды.
   Европаның  дамыған екі елінде   Англия  мен  Францияда   -  орталықтанған
мемлекеттердің  қалыптасуы  тез  жүрді.  Бұл  елдердің  саяси   орталықтануы
негізінен  ХІІІ  –  ХҮ  ғасырларда  аяқталды.  Екі  елдің   тез   бірігуінің
алғышарты, ең бірінші кезекте  аталған  елдердің   интенсивті   экономикалық
дамуында   жатты  -   өнеркәсіптің,  сауда  мен  қалалардың    дамуы,   ішкі
рыноктың  қалыптасуы т.б. Елдің әртүрлі  аймақтарын  байланыстырған   Париж,
Лондон сияқты  қалалардың, ерте сауда  мен өнеркәсіп   орталығына  айналуыда
аз роль атқарған жоқ.  Тауарлы – ақша қатынастарының  дамуымен  бұл  елдерде
үшінші сословия – ретінде   қалалықтар  тез   қалыптасып  үлкен   әлеуметтік
күшке айналды. Бытыраңқы да ,берекесіз фелдалдық  монархияның  орталықтанған
 монархияға айналуына,  король  өкіметінің  күшеюіне де  мүдделі болған  осы
қалалықтар болды.
   ХІ – ХІІІ ғасырларда  шаруашылықтың барлық  салалары   бойынша  Францияда
даму байқалды. Ауылшаруашылығында  астық шығымдылығы артты, қалалардың  саны
көбейді. Әсіресе,   Оңтүстік    Франция   қалаларының  өнеркәсіп  пен  сауда
орталығы  ретіндегі  орны өте зор болды. Бұлардың ішінде   Марсель,  Тулуза,
Монпелье,  Нарбонна қалалары  айрықша   көзге  түсті.  Мұнымен  бір  уақытта
Солтүстік және Солтүстік –  Шығыс   Францияның   қалалары   Амьен,  Суассон,
Лан, Санлис, Бовэ, Руан, Реймс, Труа қалалары  маңызды сауда және  өнеркәсіп
орталықтары болды.
   Алғашқы  Копетингтердің   тұсында   Х-ХІ    ғасырларда   Франция    Батыс
Европадағы  ең бытыраңқы елдердің бірі болды, алайда ХІІ  ғасырдың   бірінші
жартысынан  бастап, елде бірігу тенденциясы  күшейді.  Людовик  ҮІ,  Людовик
ҮІІ – корольдердің өмірі  өз  домендеріндегі   барондармен  күресумен  өтті.
Ақырғы  соңында, өз домендерінде тәртіп орната  алды.   Людовик  ҮІІ  (1137-
1180), әсіресе  Филип  ІІ  Августің  тұсында  корольдер  феодалдарға   қарсы
күресте   қалалықтарды  батыл  қолдады.    Алайда,   Аквитания   принцессасы
Эленораға  үйленген ағылшын королі Генрих ІІ Плантегенет Франциядағы  орасан
зор  жерге  некелік жолмен ие болып,  копетингтердің   қас  жауына  айналды.
Бүкіл батыс Франция : Англия, Бретань,  Аквитания,  Гаскон,  Пуату,  Турень,
мен Солтүстіктегі Нормандия герцогтықтары Плантегенеттердің  иелігіне  кірді
Плантегенеттер    франциядағы    иеліктері   бойынша    француз    королінің
иеліктерінен бірнеше есе көп  еді.
   Людовик ҮІІ екінші крест жорығына  қатысып,  көп  пайдаға  кенелді.  Оның
шаруашылық меңгерушісі  Сугерий аса көрнекті мемлекет қайраткерлерінің  бірі
болды. Ол король  доменінің шаруашылығын,  табыс  көзін  ,  қаражатын  жолға
қойып , жергілікті барондармен күрестеде қажырлылық танытты.
   Людовик ҮІІ-нің  ұлы Филип ІІ  Август  (1180-1223)  француз  жерлерін  өз
қолына  жинауда тамаша табыстарға қол жеткізді. Филип өз иелігінде   болсын,
 басқа  иеліктердегі  болсын  қалалардың  барлығына  ашықтан  ашық   барынша
қолдау  көрсетті.  ХІІІ  ғасырдың   басында  Филип   ІІ    Плантегенеттерден
олардың Франциядағы   иеліктерінің  көпшілігін  –  Нормандияны,  Анжу,  Мен,
Турень, Пуатудың  бір бөлігі  (1204-1214) тартып алды. Шешуші шайқаста  1214
жылы ағылшын королі Иоан Безземельный мен оның  одақтасы Фландрия   графының
 әскерлері  талқандалды. Бұл шайқаста  қалалықтар  француз  короліне  шешуші
жәрдем  көрсетті. Нәтижесінде  Француз  королінің  иеліктері Ла –  Манш  пен
Атлантика жағалауларына шықты. Королдің  домені бірнеше есе ұлғайды.
   Людовик  ҮІІІ-нің  қысқа  патшалығынан  кейін   (1223-1226)   Франциядағы
билікке Филип ІІ Августің  немересі  Людовик ІХ Әулие келді (1226-1270).  Ол
соңғы крест жорықтарының ұйымдастырушылардың  бірі  ретінде  белгілі  болды.
Людовик  ІХ  Пуатудың  Оңтүстік  бөлігі   мен   Батыс   Лангедокты,   Авернь
провинциясын өз иелігіне қосты. Король 1259 -жылы Англия  мен  Франция  үшін
тиімді бітім жасады. Алайда, Людовик ІХ – ның басты жетістігі  территориялық
жаңа жерлерді қосып алуда емес, әкімшілік – сот және  финанс  реформаларында
болды. Бұрынғы феодалдардың съезі, енді  тұрақты  жұмыс  істейтін  Корольдық
кеңеске немесе Корольдық  курияға  ойналды.  Орталық  корольдық  концелярия,
бірнеше ведомоствалардан тұрды. Сот істерін қараған мекеме –  Парламент  деп
аталып (“сотта сөйлеу”) орасан зор маңызға ие болды.
   2. Фландрия соғыстары кезінде (1302 – 1305) корольдың қазынасы  сарқылып,
финанс жүйесі  бұзылды.  Король  орынсыз  жаңа  салықтар  енгізіп,  халықтың
наразылығын туғызды. Ақырғы соңында, Филип ІҮ құдіретті  католик  шіркеуінен
де алым салықтар алуды талап етті. Корольдің  бұл  шешіміне  папа  Бонифаций
(1294 – 1303) ҮІІІ күрт қарсы  шықты.  Папа  қандайда  бір  болмасын  шіркеу
иелерінің  корольге  алым  салық  төлеуіне  қарсы  шыға  отырып,  тез  арада
корольден Фландриямен соғысты тоқтатуды  талап  етті.  Бұған  жауап  ретінде
Филип ІҮ 1302 -жылы үш сословие өкілдерінің – дін  басылары,  дворяндар  мен
қалалықтар – жиналысын шақырып, папамен арадағы дау  –  жанжалды  талқылады.
Жиналыс Бас Штаттар деп аталды. Бас штаттар рим папасының,  францияның  ішкі
істеріне араласуына наразылық білдіріп, корольді қолдады.
   Қоғамдық пікірдің қолдауына ие болған Филип ІҮ рим папасына  қарсы  қысым
көрсетуді күшейтті. Францияға келеген папаның легаты тұтқындалды.  Филип  ІҮ
Римдегі бүлікті пайдаланып, оған өз агенті Ногарені жіберді. Ногаре  папаның
жауларын күшейтіп, ақырғы соңында оны тұтқынға  алды  да,  көп  ұзамай  жасы
келген папа Бонифеций  ҮІІІ  қайтыс  болды.  Бұдан  кейін  Филип  ІҮ  –  нің
ұсынысымен француз архиепископы – Климент Ү деген  атпен  рим  папасы  болып
сайланды. Климент Ү римде тұрудан  сескеніп,  өзінің  резиденциясын  Авиньон
қаласына көшірді. Мұнда папалар 70  жыл  бойы  тұрып  бұл  тарихта  “Авиньон
тұтқыны” деген атпен қалды (1309 – 1378).
   Сонымен, бұрын король – императорлармен күресте оңай жеңіске жетіп жүрген
папалар, бұл  жолы  жеңіліске  ұшырады,  өйткен  себебі  француз  корольдары
ұлттық  мемлекеттік  саясат  жүргізді.  Бас  штаттардың  құрылуымен  франция
мемлекеттік дамуда бір адым  ілгеріледі.  Биліктің  өкілетті  тармағы  пайда
болды. Бас штаттар жұмысына қалалықтардың тартылуы айрықша маңызды еді.  Бұл
қалалықтардың  саяси  ықпалының  өскендігін  көрсетті.  Бас  штаттар  король
өкіметінің қалалықтармен одағының жаңа формасы  болып  бүкіл  елдік  ауқымға
көтерілді.  Үшінші  сословиеге  сүйене  отырып,   король   өзінің   финансын
нығайытты,  жүгенсіз  кеткен  федалдарды  мойынсұндырды.  Алғашқы  бытыраңқы
феодалдық манархияның орнына  неғұрлым  орталықтанған  сословиялық  монархия
келді.
   Валуалардың басқаруы. 1328 жылы Капетингтер династиясының аға буыны  өмір
сүруін тоқтатты. Филип ІҮ – нің үш ұлының ғұмыры  да  қысқа  болып,  бірінен
соң бірі қайтыс болды. Ер ұрпақтары қалмады. Мұндай жағдайда  копетингтердің
кіші буынының өкілі Филип ҮІ Валуа (1328  –  1350)  король  болып  сайланды.
Жаңа Валуалар династиясы француз корольдарының елді біріктіру саясатын  одан
әрі жалғастырды. Алайда, Англия мен Франция арасында  басталған  жүз  жылдық
соғыстың нәтижесінде Валуалардың жағдайы күрт шиеленісті.
   1337 – 1453 жылдар арасында жүрген жүз  жылдық  соғыстың  негізгі  себебі
Норман дәуірінен келе жатқан екі ел арасындағы  территориялық  дау  –  дамай
болды. Фландрия мәселесі де  Англия  мен  Францияның  арасындағы  “алауыздық
алмасы” болды. Соғыстың басталуына түрткі болған ағылшын корольі Эдуард  ІІІ
– нің француз тағына деген дәмесі еді. Ол шешесі  жағынан  Филип  ІҮ  –  нің
немересі болды. Сондықтан  француз  тағын  иемденуге  заңды  құқым  бар  деп
есептеді.  Бірақ,  француз  заңгерлері   корольдық   тақтың   әйел   жағынан
берілмейтіндігін алға тартты...
   Жүз жылдық соғыста әскери қимылдар өте баяу  өрбіді.  Ресми  түрде  соғыс
1337- жылы басталды. Бірақ, тек Фландрия мен  Брабант  англияның  қарамағына
өтіп 1340 жылы ағылшындар Слейсе (Шельда өзені сағасы) түбінде  француздарды
жеңгеннен кейін ғана нақты сипат алды. Бұл  теңіз  шайқасы  еді.  1346  жылы
Креси  (солтүстік  –  шығыс  Франция)  түбіндегі  құрғақтағы   шайқаста   да
ағылшындар жеңіске жетті.
   Екінші ірі шайқас 1356-жылы  Пуатье  түбінде  болып  тағы  да  ағылшындар
жеңіске жетті. Ұрыстың барысында көптеген француз  феодалдары,  оның  ішінде
француз корольі Иоан Добрыйда  ағылшындарға  тұтқынға  түсті.  (Иоан  Добрый
1350 жылы қайтыс болған Филип ҮІ – ны алмастырған еді).  Бұдан  кейін  бүкіл
елге қауіп төнді.  Осындай  жағдайда,  елде  әлеуметтік  –  саяси  наразылық
өршіді.  Король тұтқында болғандықтан, билік дофин  Карлге  өтіп,  ол  1356-
жылы Бас штаттар шақыруға мәжбүр болды.
   1356- жылғы Бас штаттардың  әлеуметтік  құрамы  әдеттен  тыс  болды.  Сан
жағынан өте көп Бас штаттардың жалпы саны 800  болып,  оның  жартысы  үшінші
Сословие өкілдері еді. Үшінші Сословие  өкілдері  өте  белсенділік  танытып,
азғындалған Дофин үкіметіне оппозициялық  көңіл  күйде  болды.  Оппозицияның
басында демократиялық көңіл күйдегі  Лан  епископы  Лекок  пен  Париж  кенеп
цехының старшинасы Этьен Марсель тұрды.  Бас  штаттар  дофиннен  коррупцияға
малынған   көптеген   чиновниктерді   орнынан   алуды,   король    сарайының
маңайындағыларға деген шығынды азайтуды, болашақта Бас штаттарды жылына  кем
дегенде үш рет шақыруды,  мемлекеттік  қазынаны  толығымен  бақылауға  алуды
талап етті. Бұл  талаптардың  барлығы  хатқа  түсіріліп  1357-жылғы  “наурыз
ордонансы” деген атпен тарихқа енді. Дофин 1357 жылдың 3 –  наурызында  оған
қол қойғанымен орындауға асықпады.  Сарай  маңындағылар  үшінші  сословиенің
“еркінсінуіне” наразы болып,  Этьен  Марсель  мен  оның  жақтастарына  қарсы
қуғын сүргін ұйымдастыруды талап етті.
   Бұған  қарсы  1558  жылдың  ақпанында   Парижде   Марсельдің   жақтастары
көтеріліске шықты. Париж қол өнершілері мен кіші шеберлердің  3  мыңға  жуық
отряды Король алаңына жиналып, Король сарайына басып кірді.  Дофиннің  әбден
жексұрын  болған  екі  кеңесшісі  өлтірілді.  Бұдан  кейін   принцтің   “бас
кеңесшісі” Марсель болып  алды.  Алайда,  Марсельдің  “кеңесшілігінен“қашқан
король, Парижден кетіп, оның солтүстік  –  шығысындағы  Компьен  қаласындағы
резиденциясына  орналасып,  өзінің  төңірегіне  сенімді  жақтастарын   жинай
бастады. Осы жылдың (1358) көктемінде  Париждің  Солтүстігінде  жакерия  деп
аталып кеткен шаруалар көтерілісі  дайындалып  жатты.  Көтерілістің  басында
Бовези округінің шаруасы Гильом Каль тұрды.
   3. ХІ ғасырдағы ағылшын тарихының ең  маңызды  оқиғасы-  елді   “Вильгелм
жаулаушы” бастаған француз – норман  феодалдарының жаулап алуы болды.  1066-
жылы 14 қазанда Гастингс  түбінде  болған   шайқаста  англосаксон  әскерлері
толығымен талқандалды, ал 25-желтоқсанда Вильгелм ағылшын  королі   Вильгелм
І  болып  жарияланды.  Жаулап  алудың  және  басқа  да  қарсылықтарды  басып
шаншудың нәтижесінде  англосаксон феодалдары  жерлерінің көпшілігі  тартылып
алынды.  Сөйтіп,   жаңа  француз  –  норман  феодалдарына  бөлініп  берілді.
Ағылшын  шіркеуі  епископатының  жеке  құрамы   да   алмастырылды.   Бұрынғы
англосаксон епископтарының  орнын жаңа  француз  епископтары  басты.  Елдегі
жер қорының  1/7 бөлігін  Вильгелм  өзіне қалдырды.
   Англиядағы феодалдар табы  жеке  құрамы  алмасуының   екі  түрлі   маңызы
болды.  Біріншіден,  жер иеліктеріне ие болғаны үшін   жаңа   феодалдар  тек
корольге міндетті болды. Бұл континентке  қарағанда   феодалдардың  корольге
деген вассалдық қатынастарын анағұрлым  берік етті. Норман   жаулаушылығының
 нәтижесінде  Англиядағы  әскери –  феодалдың  система  қатаң  орталықтанған
сипат  алды.   Екіншіден,    жаулап   алушылықтың   нәтижесінде    феодалдық
крепостниктік қатынастар одан әрі  дамып,  күшейе түсті. Бұрынғы   еркіндігі
мол  англосаксон шаруаларының крепостнойлануы жаңа  қарқын алды.
   Вильгелм І жаулаушының ең ірі  шараларының бірі  Англиядағы  тұңғыш халық
санағын жүргізуі (1086) болды. Халық үшін   қорқынышты  болып  көрінген  бұл
санақтың  қорытынды  аты   “Зәрлі  сот  кітабы”  болды.  О  дүниедегі  зәрлі
соттағыдай   санақшылардан ешнәрсе жасыруға  болмады.  Король  үкіметі  үшін
бұл  шаруалардан алынатын алым салықтарды  белгілеу  ,  сондай-ақ  вассалдық
иеліктердің табысын дәл анықтау,  соған  сәйкес  міндеткерліктерді  белгілеу
үшін  қажет болды. Бұл халық  санағынан  жаңа  норман  -француз  лордтарының
ағылшын деревньясында  крепостнойлық  тәртіптерді  біржолата  қалыптастыруды
аяқтау ниетін айқын көруге болады.
   “Вильгелм І жаулаушы”  бастаған  норман  феодалдары   елде  күшті  король
өкіметін  қалыптастырды.  Көпестер  көп  ұзамай  король  өкіметі   күшеюінің
пайдасында көре бастады. Елде сауда жанданды, қол өнері дамыды. Вильгельм  І
жаулаушының  ұлдары король өкіметін нығайту саясатын  жалғастырды.  Әсіресе,
 Вильгель І –нің  кіші  ұлы   Генрих  І-нің  (1100-1135)  басқарған  жылдары
нәтижелі  болды.   Оның    тұсында    король    соты   күшейтілді,   финанс,
ведомоствасы қалыптасты.  Генрих  І  –  қайтыс  болғаннан  кейін  ер  ұрпағы
қалмағандықтан, билік үшін   феодалдық  қырқысу  соғыстары  басталып  кетті.
Корольдік  тақ  Генрих  І-нің  немере   інісі   Стефан   Блуаскийге   (әкесі
франциядағы Блуа графы) өтті. Алайда, корольдық таққа Генрих І  –  нің  қызы
Матильда да дәмелі болды. Матильда  әуелі  Герман  императорына,  содан  соң
Француз Анжуй графы Жофруа Плантегенетке  күйеугу  шыққан  еді.  Стефан  мен
Матильданың арасындағы күрес 20 жылға созылды. Қырқысу соғыстары,  тек  1154
жылы тоқтатылып, король тағына Матильданың  ұлы  -   Генрих  ІІ  Плантегенет
отырды.
   Генрих  ІІ  Плантегенет  тұсында  (1154  –  1189)  Ағылшын  корольдығының
шекарасы  орасан  зор  ұлғайды.  Жоғарыда  айтқандай,  Аквитания  королевасы
Эленораға үйленгеннен кейін, бүкіл францияның  жартысынан  көп  территориясы
Ағылшын  корольдығына  өтті.  Кейде  ағылшын  француз  тарихшылары  екі   ел
иеліктерінің қосылу деңгейіне қарай осы тұстағы  екі  корольдықты  –  “Анжуй
империясы” деп атайды (Плантегеннеттер тегі  шыққан  герцогтық).  Генрих  ІІ
король өкіметінің беделін өсірді, присяжный (алқа) сотын енгізді,  сондай  –
ақ, әскерді күшейту үшін тұрақты әскер  құруға  ұмтылды.  Рыцарлық  әскерлер
жылдың 40 күнімен шектелгендіктен  король  әскерде  қызмет  еткісі  келмеген
феодалдарды айрықша салық – төлем төлеген жағдайда,  әскерден  босатты.  Бұл
төлем “қалқан ақшалар(“ деп  аталды.  Түскен  ақшаға  король  тұрақты  әскер
құрды. Бұл іс шараның  үлкен  әлеуметтік  салдары  болды.  Әскерден  босаған
рыцарлар бейбіт шаруашылықпен айналысып,  қалалықтармен  жақындасты.  Үшінші
сословиені  күшейтті.   Генрих   ІІ   ағылшын   шіркеуін   толығымен   өзіне
бағындырғысы келді.  Епископтар  мен  аббаттарды  сайлауда  өзінің  қатысуын
талап етті. Дін басылары король сотымен сотталуы тиіс болды.
   Алайда, реформаны жүргізу барысында корль ағылшын  шіркеуінің  басшысы  –
Кентерберийскі  архиепископы  Фома  Бекет  тарапынан  қатты  қарсылыққа  тап
болды. Көп ұзамай Фома Бекет  өлтірілді  (1170).  Корольге  наразы  барондар
мұны оған қарсы күреске шығу үшін пайдаланды. Шаруалар арасындада  Фома  өте
танымал еді. Рим папасы да корольдің  тез  арада  кешірім  сұрауын,  істеген
қылмысын мойындап жалбарынуын талап  етті.  Осылайша,  король  оқшау  қалып,
1171- жылы  өлген  архиепископ  қабірінің  басында  кешірім  сұрауға  мәжбүр
болды.
   4. 1215- жылы елде Иоан Безземельныйға қарсы көтеріліс  бұрқ  ете  қалды.
Көтерілісті басқарған  аса  ірі  барондарға  көптеген  рыцарлар  мен  Лондон
қаласы қосылды. Көтерілісшілердің қолына түскен Иоан 1215 жылы  “Еркіндіктің
Ұлы хартиясына” қол қоюға  мәжбүр  болды.  1215–жылдың  Хартиясы  63  баптан
тұрған аса ірі саяси құжаттардың бірі болды. Құжатта негізінен барондар  мен
дінбасыларының  мүдделері  қорғалды.  “Әдет  ғұрыпқа  сәйкес”  барондар  мен
рыцарлардың феоды  мұралықпен  қалдырылды,  вассалдық  төлемдері  азайтылды.
Олардың істері айрықша “теңдестер  сотында”  ғана  қаралатын  болды  (пэрлер
соты). Еркіндіктің ұлы хартиясында елде бірде бір еркін адам  сотсыз  немесе
пэрлер үкімінсіз тұтқынға алынбайтын,  елден  қуылмайтын  және  дүние  мүлкі
тәркіленбейтін болды. Хартияда Ұлы король кеңесі құрылып – ол  барондар  мен
рыцарлардан тұрды. Барондардың рұқсатымен ғана король қосымша алым  салықтар
енгізді. Бұдан бөлек 25  бароннан  тұратын  айрықша  комитет  құрылды,  егер
король хартия баптарынан аутқитын немесе орындамаған жағдайда  олардың  елді
көтеріліске шақыра алатын құқы болды.
   Хартияның баптарында  қалаларға  қатысты  пунктерде  болды.  Қалалықтарға
еркін ішкі және  сыртқы  сауда  құқы  берілді.  Қалалық  өзін  өзі  басқару,
ешқандай  кедергісіз  ел  ішінде  жүріп  тұру,  өлшем  мен  салмақ   бірлігі
қамтамасыз етілді. Ағылшын халқының негізгі бөлігі  –  вилландарға  ешқандай
құқ берілген  жоқ.  Соған  қарамастан  Ұлы  Хартияның  прогрессивтік  маңызы
болды. Ол король өкіметін шектеді. Қалалықтардың мүдделерін қорғауы  айрықша
маңызды еді. Өйткені, ағылшын қалаларының  үшінші  сословие  ретінде  тұңғыш
рет саяси күшке айналғаны белгілі болды.  Еркіндіктің  Ұлы  хартиясы  өмірде
жүзеге асқан жоқ. Рим папасының қолдауына ие болған корль  Иоан,  барондарды
бүлікші деп жариялап талаптарын орындаудан бас тартты, сөйтіп  оларға  қарсы
соғысқа дайындалуға кірісті.  Алайда,  соғыстың  қызған  шағында  ол  қайтыс
болып, оның кәмелетке толмаған ұлы Генрих ІІІ  –  ні  барондар  король  етіп
сайлады (1216  –  1272).  Елде  уақытша  барондар  олигархиясының  үстемдігі
орнады.
   Генрих ІІІ кәмелетке толғаннан кейін де  дербес  саясат  жүргізе  алмады.
Тұрақсыз, әрі жігерсіз король барондарға  қарсы  тосқауыл  ретінде,  папалар
мен епископтармен жақындасты. Франциядан  әйелінің  туыстарын  шақыртып  жер
мен қызмет үлестірді. Алым – салық көбейтілді.  Бұл  ағылшын  барондары  мен
қалалықтарының  наразылығын  туғызды.  1258  жылдың  көктемінде  Генрих  ІІІ
папаның итермелеуімен Сицилияға жорыққа  шығып,  оған  барондардың  қатысуын
талап еткенде, елде көтеріліс бұрқ ете қалды.
   Қарулы барондар  тобы  король  сарайына  басып  кіріп,  саяси  реформалар
жүргізуді талап етті. Король шегінуге мәжбүр  болды.  1258-  жылы  Оксфордта
ірі барондардың кеңесі жиналып,  кейіннен  ол  “құтырған  парламент”  аталып
кетті.  Парламентте  айрықша  конституция  –  “Оксфорд  провизиясы”  (“емі,”
дәрісі”)  қабылданып,  ол   бойынша   корольдар   тұрақты   түрде   барондар
бақылауында болатын  болды  (“барондар  олигархиясы”).  Алайда,  барондардың
бақылаусыз  үстемдігі  рыцарьлар  мен   қалалықтардың  наразылығын  туғызды.
Корольге қарсы оппозицияның арасында жік пайда болды. 1259 жылы барон  Симон
де Монфор басқарған оппозиция өкілдері рыцарлар  мен  қалалықтарды,  ауқатты
шаруаларды қорғап саяси талаптар қойды. Бұл талаптар жинағы  “Вестминистрлер
провизиясы” деп аталды.
   Оппозиция лагерьінде пайда болған жікті пайдаланып, Генрих  ІІІ  “Оксфорд
провизияларының” талаптарын орындаудан бас тартты, сөйтіп 1263- жылы  азамат
соғысы басталды. Симон де Монфорды тек барондардың  бір  бөлігі  ғана  емес,
қалалықтар мен рыцарлар, шаруалардың  бір  бөлігі  қолдады.  Лондондықтардың
өзі Монфорға көмек ретінде 15 мың адамнан тұратын жасақ жіберді. 1264-  Льюс
түбінде болған шайқаста король әскері талқандалып,  король  Генрих  ІІІ  мен
оның үлкен  ұлы  Эдуард  қолға  түсті.  Монфор  елдің  билеушісіне  айналды.
Барондарға сенбей ол рыцарлармен, сенімді  қалаларға  арқа  сүйеді.  1265  –
жылдың қаңтарында Монфор үлкен жиналыс шақырып, оған аса ірі  прелаттар  мен
барондардан бөлік, әрбір графтықтан екі  рыцарь,  әрбір  үлкен  қаладан  екі
қалалықтан шақырды. Бұл ағылшын парламентінің басы еді.
   Әдебиеттер:
   1. Басовская Н.И. Столетняя война 1337 – 1453 гг. М., 1985.
   2. Гизо Ф. История цивилизации во Франции М., 1980 ІҮ т.
   3. Левандовский А.П. Жанна д Арк. 2 е. Изд. М., 1982.
   4. Перну Р., Клэн М.В. Жанна д Арк. М., 1992.
   5. Хачатурян Н.А. Возникновение Генеральных штатов во Франции. М., 1976.
   6. Хачатурян Н.А. Сословная Монархия во Франции ХІІІ – ХҮ вв. М., 1989.
   7.  Гутнова  Е.В.  Возникновение  английского  парламента   (Из   истории
английского общества и государства ХІІІ в.) М., 1960.
   8. Петрушевский Д.М. Восстание Уот Тайлера. 3 изд. М., 1994.
   9. Репина Л.П. Сословие горожан и феодальное государство в Англии  ХІҮ  –
века. М., 1979.
   10. Шервуд Е.А. От англосаксов к англичанам. М., 1988.
      21 – Лекция. ХҮІ-ХҮІІ ғасырдың бірінші жартысындағы Германия мен
                                  Швейцария


   1. ХҮ-ХҮІ ғасырдың басындағы Германия неміс  Гуманизмі. М. Лютер және
       неміс  реформациясының басталуы.
   2. Реформацияның борышы. Княздық реформация
   3. Швейцариядағы реформациялық қозғалыс
   4. Реформацияның Европа елдеріне таралуы. Католиктік  контрреволюция.


   1.  ХҮІ  -ғасырдың  басында  Германияда   таптық    қатынастар    айрықша
күрделігімен көзге түсті. Нарықтық қатынастар  феодалдар  табының   арасында
әлеуметтік  алшақтықты  күшейте  түсті.  Феодалдардың  ішіндегі  үстем  тобы
империялық княздар:  архиепископ,  епископтар  және  неғұрлым  ірі  аббаттар
болды.  Императорлық биліктің  құлдырауымен,  олар   тәуелсіз  мемлекеттерді
құрады. Бұларға  қарама –  қарсы,  ұсақ   феодалдар,   әсіресе,  рыцарлардың
жағдайы өте ауыр болды.  Атылатын  оқтың  ойлап  табылуы  және   жаяу  әскер
ролінің өсуімен рыцарлардың орны  төмендей  бастады.   Қалалықтардағы  үстем
топ:  қала аристократиясы, патрициат қала билігін өз  қолына  алса,  қалалық
орта  топты   қала   бюргерлері   құрады.   Қаланың   көпшілік    тұрғындары
плебейлерден тұрды. Неміс   қоғамындағы   сан  жағынан  ең   көбі  феодалдық
езгіге  көп  ұшырағаны  шаруалар  болды.  ХҮ  ғасырдың  аяғы  ХҮІ-  ғасырдың
басындағы неміс  тарихы шаруалардың әлеуметтік  қозғалысына  толы.  Шаруалар
өздерінің   қозғалысына  ұйымдасқан  сипат  бергісі  келіп,   ұйымдар    мен
одақтар  құрды,   бағдармалар  қабылдады.  Солардың    ірілері   шаруалардың
“Башмақ одағы” және “Кедей Конрад” одақтары.
   ХҮ ғасырдың аяғы ХҮІ ғасырдың басындағы Германияның ең ауыр  проблемасы –
елдің бұрынғысынша бытыраңқы күйде сақталуы  еді.  Император  Максимилиан  І
Габсбург (1493-1519) өзінің көне иелігін едәуір кеңейтті,  соған  қарамастан
орталықтанған билік құру мүмкін болмады. Жаңа император Максимилиан  І  –нің
немересі   Карл   Ү   (1519-1555)   –нің    империядағы   жағдайы    өзіндік
ерекшеліктермен қалыптасты. Біруақытта  Испанияның  королі  (шешесі  жағынан
Фердинанд пен Изабелланың немересі ретінде) болғандықтан Карл  Ү  Европадағы
ең құдыретті  монархтардың бірі болды.
   Бірақ,  оның  бірнеше  елдін  корольі   болғандығы  жағдайының  (Испания,
Германия,  Нидерланды,   Италия   т.б.)    Германияның   орталықтануы   үшін
пайдасынан  гөрі  зияны  көп  болды.  Көбіне  ұлы  державалық   жоспарлардың
жетегінде  кетіп  және  Француз  корольі  Францискі  І-мен   күрестен   қолы
босамаған Карл Ү- нің, ішкі герман істерімен айналысуға  уақыты  да  қалмай,
мұршасы  да  жетпеді.  Ол  императорлық  билікті  нығайтпақ  түгілі,   билік
құруының соңында императорлық биліктің беделін онан сайын түсірді.
   Орта ғасырлардың соңына  қарай  Германияда  католик  шіркеуі  де  айрықша
артықшылық жағдайларда болды. Басқа Европа елдерінің бірде  бірінде  католик
шіркеуі Германиядағыдай, өзін нық және еркін  сезінген  жоқ.  ХҮІ-  ғасырдың
басында  20  дан  астам  Герман  прелаттары   (Архиепископ,   епископ,   ірі
аббаттықтар)  біруақытта  территориялық  империялық  князьдар  болды.  Күшті
орталықтанған   король   өкіметі   болмағандықтан,   императорлық   биліктің
құлдырауымен  рим  тайпалары  елді  шексіз  тонау  мүмкіндігіне  ие   болды.
Осылайша, неміс қоғамында шіркеу мәселесі жалпы халықтық  ұлттық  проблемаға
айналды. Сондықтан, неміс бюргерлік оппозициясының  өкілдері  өздерінің  сын
садақтарын ең бірінші кезікте католик шіркеуіне қарсы бағыттады.
   ХҮ-ғасырдың аяғы  ХҮІ-ғасырдың  басында  Германияда  гуманизмді  жақтаған
жазушылар мен ғалымдардың саны көп  болып,  үлкен  қоғамдық  күшке  айналды.
Барлық университеттерде дерлік гуманисттердің азды- көпті жақтастары  болды.
ХҮІ-  ғасырдың   басында   гуманизмнің   айрықша   күшті   орталығы   Эрфурт
университетіндегі үйірме болды. Гуманисттік  үйірме  жетекшісі  ұзақ  жылдар
Италияда өмір сүрген Муциан Руф (1471- 1526) болды.  М.  Руфтың  үйірмесінен
тегі рыцарь Ульрих Фон Гуттен (1488- 1523) шықты. Алайда  ең  танымал  неміс
гуманистері “Германияның екі көзі” (Гуттен сөзі) екі ғалым филолог  –  Эразм
Роттердамский (1467- 1536) мен Иоганн Рейхлин (1455- 1522) болды.
   Э.Роттердамский Голландияның   Роттердам  қаласынан  шыққан  грек–  латын
тілдерінің  тамаша  білгірі  ең   бірінші   кезекте,   гуманистер   әлемінде
филологиялық еңбектерімен  танымал  еді.  Алайда  қалың  көпшілік  үшін  оны
танымал еткен оның атақты “Ақымақтықты  мадақтау”  (1509)  еңбегі  еді.  Бұл
еңбегіндегі   негізгі   кейіпкерлер    папалар,   кардиналдар,   епископтар,
монахтар,  ғалым  богослов–схоластар  –   ақымақты   дәріптеушілер   ретінде
беріледі. Олар надан, ырымшыл,  қомағай,  қырғи  қабақ  және  азғын.  Келесі
“Бейбітшілік  шағымы” атты еңбегінде  сол  уақыттағы   халықаралық  жағдайға
қатысты ойын білдіреді.
   Аса көрнекті ғалым филолог, көне грек және еврей тілдерінің маманы, Иоган
Рейхлинде аса ірі  гуманистердің бірі  болды.  Көне  еврей  әдебиетін  жақсы
білетін ол 1509- 1510 жылдары еврей кітаптарын жою  науқанына  қарсы  шықты.
Еврей  кітаптарын  өртеуді   ұйымдастырушылар   Кельн   қаласының    схоласт
профессорлары  еді.  Рейхлинді  Эрфурт  үиірмесінің   мүшелері–   гуманистер
қолдады.  Көп  ұзамай  еврей  кітаптарының  тағдыры  туралы  дау-жанжал   ой
еркіндігіне  қатысты дау-жанжалға ұласты .  “Рейхлиншілдердің”  обскурант  –
схоластарға қарсы күресінің  тамаша  ескерткіші  “Қараңғы  адамдар  хаттары”
(1515-1517) жинағы  болды. Екі  томнан  тұратын “хаттардың” бірінші  томының
авторы  Крот  Рубиан,  екінші  томының  авторы   Ульрих  фон   Гуттен   еді.
“Хаттарда” схоластардың жалған  ғылымсымағы,  дырдулығы,  әшкереленді.
   Гуманистердің кіші  ұрпағының өкілі Ультрих  фон   Гуттен    котолицизмді
сынауда  Э.Роттердамский  мен   Иоганн   Рейхлинненде  асып   түсті.  Лютерь
күреске шыққан кезде, ең бірінші  болып  оны  қолдаған  У.Гуттен  болды.Тегі
рыцарь  И.Гуттен   рыцарлар   сословиесін    дәріптеді.    Ол   Германиядағы
әлеуметтік  топтардың  ішіндегі  ең   қабілеттісі,  реформацияға   бейімдісі
осы   рыцарлар  деп  жариялады.  Германиядағы   саяси-жүйені     өзгерту   –
рыцарлардың, қалалықтардың, шаруалардың ынтымағы  нәтижесінде  жүзеге  асады
деп  есептеді.  Алайда,  рыцарьлық   көтерілістер   жеңіліске   ұшырап,   ол
Швейцарияға қашып кетуге мәжбүр болды.
   ХҮІ-ғасырдың  басындағы  әлеуметтік   гуманисттік   қозғалыстар,   ақырғы
соңында,  католик  шіркеуіне  қарсы  бағытталған  кең  қоғамдық  қозғалысқа-
Реформацияға  ұласты.  Герман  реформациясының  басталуы   Мартин   Лютердің
есімімен байланысты (1483- 1546).
   2. Германиядағы реформациялық қозғалысты  үш  кезеңге  бөлуге  болады:  1
кезеңі  1517-  1521  жылдар  аралығын  қамтиды.  Бұл  кезеңде  М.  Лютерьдің
антикатоликтік сөздері қысқа  мерзімге  болса  да  католик  шіркеуіне  қарсы
неміс қоғамының барлық өкілдерін  біріктірді.  Олардың  әрқайсысы  Лютерьдің
ұрандарын өзінше түсінді, реформацияны  да  солай  қабылдады.  М.  Лютерьдің
алғашқы көпшілік алдындағы  реформациялық  сөзі  Виттенберг  университетінде
1517- жылы басталып, 95 тезистен тұрды  және  индулгенциямен  сауда  жасауға
қарсы бағытталды. өзінің тезистерін жұртшылыққа ұсына отырып Лютерь  папамен
қарым қатынасын  үзілді  –  кесілді  бұзғысы  келген  жоқ.  Бірақ  Лютерьдің
әртүрлі  богословияның  профессорлары  мен  айтыс  тартысы  барыншы   өткір,
шиеленіскен сипат ала түсті. Айтыс–тартыстың барысында Лютерь  бірте-  бірте
ортадоксальды католиктік позициялардан алыстай  берді.  1519-  жылы  Лейпциг
қаласындағы диспутта ол шіркеу папасыз да өмір  сүре  алады  деп  жариялады.
1520-  жылы  папа  Лев  Х  (Медич)  Лютерьді  шіркеуден  аластаған  булласын
шығарған  кезде,  Лютерь  оған  ешқандай  мән  берген  жоқ.  Лютерь  папаның
булласын Виттенберг университетінің ауласында студенттер алдында  салтанатты
түрде отқа жағып жіберді. Көп ұзамай Лютерь оған қарсы жауап  памфлет  жазып
оны “Антихристің булласына қарсы” деп атады. Лютерь папаның  өзін  антихрист
деп  жариялап,  көзсіз  батылдыққа  барды.  Лютерьдің  танымалдылығы  шырқау
шыңына жетті. Плебейлерден феодалдарға дейін неміс қоғамының барлық  топтары
оның маңайына топтасты. К. Маркстың  айтуынша  “Лютерь  лақтырған  жәй  тасы
нысанаға дөп түсті. Бүкіл неміс халқы қозғалысқа келді”.
   Істің насырға шапқаны сондай неміс князьдарының тілегімен КарлҮ  Лютерьді
рейхстагқа шақырып  қуғын-  сүргінге  алудың  алдында,  оны  тыңдап  көргісі
келді.  Қауіпсіздік  грамотасын  алып,  Лютерь   1521-   жылдың   қаңтарында
Вормстағы рейхстагқа келді. Одан өзінің көз  қарастарынан  бас  тарту  талап
етілді. Алайда, Лютерь айрықша табандылық көрсетіп, аңыз  бойынша  “Мен  осы
көзқарастарымда  тұрамын,  басқаша  тұра  алмаймын”  деген  көрінеді.   Айта
кететін  жәйт,  рейхстаг  мүшелерінің  көпшілігі  Лютерьді   қолдағандықтан,
император оны  тұтқындауға  батылы  бармады.  Тек,  1521-  жылдың  мамырында
рейхстат мүшелерінің көпшілігі тарағаннан  кейін Карл Ү  Лютерьді  тұтқындау
туралы  Эдиктіге  қол  қойды.  Бірақ,  Саксон  курфюрі  Фридрих  оны  өзінің
Вартбург замогында жасырып, Лютерь онда 1522- жылдың наурызына дейін  болды.
Бұл  уақытта  папаға  қарсы,  құрамы  жағынан   күрделі   оппозиция   ыдырап
кетті(1521-  1522).  Лютерь  өзінің  реформаларын  “бейбіт”  жолмен  жүргізу
жағында болды.
   Сабырлы лютерьлік реформациялық лагерьге қарама- қарсы, екі  қияс  лагерь
қалыптасты, бірі- басында император тұрған реакцияшыл феодалдың-  католиктік
лагерь,  екіншісі  Т.   Мюнцерь   (1490-   1525)   басқарған   революцияшыл,
плебейлік–шаруалар реформациялық лагері.
   Реформацияның  2-  кезеңі  басталып,  ол  1521-  1525  жылдарды  қамтиды.
Реформацияның шырқау  шыңы  1525-  жылғы  шаруалар  соғысы  болды.  Шаруалар
соғысы ең бірінші кезекте Саксония – Тюрингия ауданында күшті  қарқын  алып,
Германиның  оңтүстік-  батыс  және  орталық  аудандарында  қамтиды  (Швеция,
Франкония). Лютерьдің шіркеуге қарсы үндеуі екі саяси  көтерілісті  туғызды,
біріншісі – Франц фон Зиккинген бастаған төменгі  феодалдардық  рыцарьлардың
көтерілісі  (1523),  екіншісі-  1525-  жылғы   шаруалар   соғысы.   Жоғарыда
айтқандай рыцарьлардың көтерілісі  жеңіліске  ұшырап,  осы  уақыттан  бастап
рыцарьлар қандай да бір болмасын саяси дербестігінен айрылды.
   1525-  жылдың  6-  7  наурызында  Миммингем  қаласында  Швабия  шаруалары
жасақтарының жиналысы шақырылып, шаруалар талаптарының жиынтығы  –  “он  екі
баб”  бағдарламасы  қабылданды.  Бағдарламада  шаруалар   тартылып   алынған
қауымдық жерлерді  қайтаруды  барщинаны,  оброкты  және  айыптарды  шектеуді
талап етті.  Бұл  бағдарлама  айқын  сабырлылығымен  көзге  түсті.  Шаруалар
помещиктердің жерлерін тәркілеуді талап еткен жоқ, сөйтіп  кейбір  феодалдық
міндеткерліктердің сақталуына  қарсылық  білдірмеді.  Осы  уақытта  неғұрлым
радикальды  шаруалар  бағдарламасы  –  “Баптық  хаттар”  дайындалып   жатты.
Бағдарлама тікелей  Томас  Мюнцердің  басшылығымен  дайындалды.  Т.  Мюнцерь
қандайда  бір   болмасын   феодалдармен   келісімге   келуге   бас   тартты.
Князьдардың,  рыцарьлардың,  дін  иелерінің  жерлері   түгелдей   қауымдарға
қайтарылуы  тиіс.  “Баптық  хаттарда”   барщинамен   оброк   туралы   ештеңе
айтылмады.   Шаруалардың   “христиандық    одағына”    бағынғысы    келмеген
феодалдардың барлығы халық жауы ретінде  қуғын-  сүргінге  ұшырайтын  болды.
Т.Мюнцерь жеке меншікті де  мойындаған  жоқ.  Ф.  Энгльстің  айтуынша  Томас
Мюнцерьдің  әлеуметтік-  саяси   бағдарламасы   коммунизмге   жақын   келді.
Т.Мюнцерьдің трагедиясы  сонда,  оның  бұлыңғыр  абстракциялы  бағдарламасын
шаруалар бұқарасының түсінуі  өте  қиын  болды.  Оған  қарағанда  шаруаларға
Лютерьдің  ілімі, оның неміс  тіліне  аударған   библиясы  түсінікті  болды.
Алайда,  күрестің барысында  М.Лютерь  ашықтан ашық князьдар  жағына  шығып,
шаруалар мүддесінен  қашықтап кетті.   Оның  шаруалар  мүддесінен   кетуінің
ескерткіші  “Шаруалардың  ұры  –  қарылар  тобына  қарсы”   памфлеті  болды.
Лютерь  көзқарастарының  эволюциясы-  бүкіл    бюргерліктің  эволюциясы  мен
әлсіздігі болды.
   Франкония  шаруалары  да  өздерінің  талап   тілектерін   –   “Гейльбронн
бағдарламасында” (қаланың атымен)  білдірді. Оның негізгі редакторы  Вендель
  Гиплер  болды.   Оның   мазмұны   франкониядағы     қозғалысының   әртүрлі
әлеуметтік құрамынан хабардар  береді.   Швабиядағы  қозғалыстан  ерекшілігі
Франкониядағы  әлеуметтік қозғалыста шаруалардан бөлек рыцарьлар көп  болды.
Бағдарламада секуляризацияланған шіркеу жерлерінің есебінен рыцарлар  жермен
қамтамасыз  етілетін болды. Бюргерлер үшін ішкі кедендік шекараларды  жоюға,
   монеталар,  өлшем  мен  салмақ   бірлігін,    қамтамасыз   етуге,   сауда
монополиясын жоюға уәде берілді.   Бағдарламаның   өн  бойынан  императорлық
билікті нығайту идеясы айқын  сезіліп  тұрды.  Сонымен,   бағдарлама  Герман
мемлекетін орталықтандыруға бағытталған кешенді іс-шаралар  белгіленді.  Бұл
бағдарлама авторы Вендель Гиплердің  қалыптасқан жағдайды ең жақсы  түсінген
адамдардың бірі екендігін білдіреді.
   1525-жылы шаруалар  соғысы  Солтүстік  Франкония  мен   Тюрингия–Саксония
ауданында (орта Германия) өрби түсті. Көтерілістің орталығы империялық  қала
Мюльхаузен,  ал   басшысы  Т.Мюнцердің  өзі  болды.  Мұнда  1525  жыдың   17
наурызынан  –  16  мамырға   дейін   өмір   сүрген   Мюньхаузен    коммунасы
ұйымдастырылды.  Бағдарламаға  сәйкес  көптеген  шаралар  жүзеге   асырылды,
алайда неміс қоғамының  консерватизмі  табысты өрбітуге  мүмкіндік  бермеді.
1515 жылы 16 мамырда  Мюнцерьдің   жасақтары  Франкенхаузен  қаласына  жақын
жерде талқандалды. Т.Мюнцерь қолға түсіп,  азапталып өлтірілді.
   Тирольдегі шаруалар көтерілісін  өз   заманының   көрнекті   ойшылы,  әрі
күрескері   Михаэль   Гейсмайер   басқарды.   Оның   “земстволық    құрылым”
бағдарламасы түбірлі саяси өзгерістерді талап еткен аса маңызды  құжаттардың
бірі еді.  Ерен   қолбасшылық   қабілеті  болған  М.Гейсмайер  өзінің  шағын
отрядымен 1532- жылға дейін қарсыласты. Ол Габсбургтер  жіберген   жалдамалы
жендеттің қолынан қаза тапты.
   Реформацияның  ең ұзаққа созылғаны – 1526 жылдан 1555 жылға дейін- үшінші
кезеңі болды. Ұлы шаруалар соғысының талқандалуы  –  халықтық  реформацияның
ғана емес, бюргерлік реформацияның жеңілісі еді.  Феодалдық  бытыраңқылықтың
күшейе түсуі тұрғысынан алып қарағанда  ұтқан  ірі  феодалдар  мен  князьдар
болды. Сондықтан үшінші кезеңді – князьдің  реформация  кезеңі  деп  атайды.
Шаруалар  соғысының  бастапқы  кезінде  Лютерь  екі   жақты   шаруалар   мен
феодалдарды   сабырға,   өзара   жеңілдіктерге   шақырды.   Өз    әрекетінің
нәтижесіздігіне көзі жеткен Лютерь князьдар лагерьіне біржолата шықты.  1525
жылдан кейін феодалдық-  католиктік  лагерь  Германияда  католик  шіркеуінің
үстемдігін толығымен қалпына келтіруге  ұмтылды.  Бірақ  бұл  уақытқа  дейін
шіркеу мүлкін секуляризациялаудың  есебінен  әбден  байып  алған  империялық
князьдар – кері секуляризациялау жүргізуге қарсы шықты. Сөйтіп  бір  жағынан
император мен оны қолдаған католиктік  князьдар  және  екінші  жағынан  жаңа
Лютерьлік дінді қолдаған князьдардың арасында соғыс болды.
   3. Реформация тек Геманиямен шектелген жоқ. ХҮІ ғасырдың 20-  30  жылдары
лютерлік діни ілім Скандинавия елдеріне- швеция,  норвегия,  дания-  тарады,
Англия,  Франция,  Польша,  Венгрияда  да  жақтастары  көп  болды.   Алайда,
реформация үшін қолайлы жағдай көрші Швейцарияда жақсы  еді.  Нақ  осы  елде
буржуазиялық   реформация  идеологиялық  жағынан  болсын,  ұйымдық   жағынан
болсын алға  қарай  бір  қадам  ілгеріледі  (Германиядан  кейін).  Осы  елде
протестантизмнің  жаңа  жүйелері  жасалынып  жаңа  реформациялық   шіркеулік
ұйымдар құрылды. Саяси жағынан ХҮІ-  ғасырда  Швейцария  өте  ала-  құла  ел
болды. Қалалық және деревнялық кантондардың Швейцария  одағы  ХІІІ  ғасырдың
соңында – ақ  пайда  болған  еді.  Қалалық  кантондар  экономикалық  жағынан
дамыған кантондар болса (Берн, Цюрих т.б.),деревнялық-  “орманды”  кантондар
экономикалық жағынан артта қалды. Бай  қалалық  кантондар  өздеріне  тәуелді
“орманды” кантондарды экономикалық  жағынан  біржолаға  бағындырғысы  келді.
Бұл кантондар арасындағы алауыздықты күшейтіп жиі-жиі  қақтығыстар  туғызды,
конфедерацияның ішкі бірлігіне нұқсан  келтірді.  Швейцария  қоғамының  ішкі
кеселдерінің бірі –  азаматтардың  шетел  армиясында  жалданып  қызмет  етуі
болды. Швейцария  үкіметі бұл тенденцияны қолдап, өз  азаматтарының  қанымен
саудаласты.
   Швейцария федерациясының әлсіз, болбыр сипатта  болуы,  оны  көрші  елдер
саясатының қолжаулығына айналдырды. Француз корольдары,  герман  императоры,
рим папалары  Швейцария  шаруаларын  жалдамалы  солдат  ретінде  пайдаланды.
Швейцария қоғамының неғұрлым  алдыңғы  қатарлы  топтары  жалдамалылықтың  ел
үшін қаншалықты зиян келтіріп отырғанын түсіне  бастады.  Олар  кантондардың
анағұрлым орталықтанған   Швейцария  мемлекетіне  бірігуін  армандады.  Жаңа
протестанттық  дінді  олар  Швейцарияны  саяси  өрлетудің   құралы   ретінде
қабылдады.  Оның  үстіне  өсіп  келе  жатқан  европа   буржуазиясы   дәйекті
реформациялық  ілімге  және  шіркеуді  ұйымдық  жағынан  неғұрлым  түбегейлі
өзгертуге мұқтаж болды. Оның барлығы Европа реформациясының жаңа  бағыттарын
дүниеге  келтірді.  Ондай  бағыттар  Швейцарияда  Цвингли   мен   Кальвиннің
ілімдерінен көрінді.
   Германиядағыдай сияқты Швейцарияда Реформация тек діни мәселелерді  емес,
сондай-ақ  әлеуметтік–саяси  қайшылықтарды  шешуге   тиіс   еді.   Швейцария
реформациясының көсемі Ульрих Цвингли (1484- 1531) ауқатты  шаруа  отбасында
дүниеге  келіп  Берндегі  латын  мектебін  бітірді.  Цвингли  мен  Лютерьдің
ілімдерін  салыстыра  отырып,  олардың  бір  догматтан  қаншалықты   әртүрлі
практикалық  тұжырымдар  жасағанын  байқауға   болады.   Цвингли   Лютерьдің
догматтарын  неғұрлым  рационалисттік  тұрғыда  түсіндірді:   ол   Лютерьдің
құдаймен тілдесу – причастие шарасын түсіндірумен  келіспеді.  Цвингли  үшін
Иса пайғамбардың қаны мен тәні  деп  түсіндірілетін  шарап  пен  нанның  тек
символдық  қана  мәні  бар.  Діни  шара  ретінде  оның  ешқандай  мәні  жоқ.
осылайша, Цвингли діни шараларды мистикадан тазартты.
   Діни ақиқаттың көзі ретінде қасиетті жазулар туралы догматтардан  Цвингли
неғұрлым  дәйекті  тұжырымдар  жасады.  Лютерь   “қасиетті   аңыздардан”   ,
“қасиетті жазуларға” қайшы келетін тұстары ғана алынап  тасталуы  керек  деп
есептесе,  Цвингли  көне  және  жаңа  өсиеттен  басқаның  барлығын   теріске
шығарды.  Оның  шіркеуінің   құрылымы   да   неғұрлым   демократиялы   келіп
буржуазиялық “арзан шіркеу” өмірде жүзеге асырылды (Цюрихте). Бұл  шіркеулік
иерархияның жойылып, дін басыларды сайлау  принципінің  жүзеге  асқандығынан
ғана емес, шіркеулік жиһаздардың, безендірулер мен діни жоралардың онан  әрі
қарапайымдандырылып, арзандатылуынан көрінді иконалар ғана  емес,  алтарлар,
мүсіндер, исаның дарға асылған бейнелері т.б. безендірулер алынып  тасталды,
хормен өлең айтуға, органда ойнауға, салтанатты мессаға тиым  салынды,  діни
уағыздарды пасторлар  ана  тілінде  оқитын  болды.  Цвинглидің  көзқарастары
Лютерь  мен   Кальвин   позицияларының   арасындағы   аралық   көзқарастарға
жақындады: оның теологиясы Лютерьге, шіркеулік  ұйымы-  Кальвиндікіне  жақын
болды.
   Цвинглидің реформациясын қалалық кантондар  (Берн,  Базель,  Сен-  таллен
т.б.) қабылдап, жүзеге асыруға ілешала кірісіп кетті. Бірақ ескі  деревнялық
“орманды”  кантондар  жаңа  нанымды  қабылдаудан  батыл  түрде  бас  тартты.
Кантондардың арасында діни негізде соғыс басталып,  оның  барысында  Цвингли
қаза тапты.
   Реформациялық идеялар келесі бір  Швейцария  реформаторы  Жан  Кальвиннің
(1519- 1564) ілімінде одан  әрі  дамытылды.  Жан  Кальвин  ілімінің  негізін
абсолюттік  жазмыш  туралы  догмат  құрайды.  Кальвинге  дейін  де   әртүрлі
діндерде жалпы жазмыш идеясына үлкен мән  беріледі.  Мысалы,  жазмыш  туралы
ілімге ислам діні де айрықша мән берген. Алайда, Кальвин  бұл  ілімге  айқын
буржуазиялық мазмұн берді. Оның мәнісі, әрбір адамның бұл  дүниедегі  өмірін
құдай о бастан белгілеп қойған дейтін догмат. Құдай дүниені  жаратқан  кезде
онда мекендейтін адамдарды екі топқа бөлген- “құдай қалағандар” және  “құдай
қаламағандар”.  Бұл  біржолата  орнатылған  тәртіпті,  енді  ешкім   өзгерте
алмайды (тіпті құдай да). Демек, діни жораларға толы қымбат шіркеулік  ұйымы
бар католик шіркеуінің адамның жанын сақтауда ешқандай рөлі жоқ.
   4. ХҮІ ғасырдың  30-40  жылдары  протестантизм  Европада   кеңінен  тарай
түсті. Бұл өз кезегінде дәстүрлі католик шіркеуіне  қарсы   реформацияны   -
контрревормацияны, яғни  католиктік реакцияны тудырмай қоймады. Оның   басты
себебі, феодализм өзінің ыдырау сатысына енгенімен барлық  салалардағы   күш
құдіретін  әлі  сол  қалпында  сақтап  тұрған   еді.   Католицизмнің   үлкен
басымдығы, оның  әлі бытыраңқы, ұйымдық  деңгейі  төмен  жаңа  протестанттық
шіркеуге  қарағанда,  қатаң  орталықтандырылғаны  еді.  Европаның   аса  ірі
мемлекеттері – Франция, Испания, Австрияда  жеңіске  жетіп  салтанат  құрған
абсолютизм  католицизмнің идеологиялық және саяси  қолдауына  мұқтаж  болды.
Католиктік епископат,  приходтық  дін иелері, әртүрлі монахтық ордендер  бір
орталықтан  римнен  бақарылып,  нұсқаулар  алып   отырды.   Алайда,   өзінің
үстемдігін қалпына келтіру  үшін,  католик   шіркеуі  өз   тарапынан  кейбір
өзгерістер жасауға мәжбүр еді.
   Реформацияға қатысты біртұтас   тактика  ұстанып,  күресте  жаңа  әдістер
қолданып,  оны жетілдіру  үшін  католик  шіркеуі  Тридент  соборын,  әртүрлі
үзілістермен жиырма жыл бойы  шақырып  отырды  (1545-1563).  Тридент  Соборы
папаның шешімдері кіршіксіз,  ал  папаның  өзі  әлемдік  соборлардан  жоғары
деген  қаулылар қабылдап  отырды.  Дін  иелерінің  жалпы   деңгейін  көтеріп
отыру  үшін  священниктерге  арналған  арнайы  діни   семинариялар  құрылды.
Папалар католик жазушылардың   шығаратын  әдебиеттерін  бақылауға  алу  үшін
цензуралар  орнатты.  Римде   діндар   католиктер   үшін    “тиым   салынған
кітаптардың индексі” (тізімі) жасалынды.
   Католиктік реакцияда жаңадан құрылған  “Иезуиттер  ордені”  (Иса  қауымы)
үлкен рол атқарды. Орденнің негізін қалаған  испан  дворяны  Игнатий  Лайола
(1491-1556)  болды.  Уставтың  орденін  1540-  жылы  Рим   папасы   бекітті.
Католицизмнің  сән   салтанат   құруы   үшін   Иезуиттер   Ордені   ешқандай
құралдардан  тайсалған, жиіркенген жоқ.  Олардың негізгі девизі “кез  келген
құралды – қойылған  мақсат  ақтап  алады”  болды.  Бұкіл  Европада,  өмірдің
барлық салаларында бақылау жүргізу,  “басқаша ойланатындарды”  тұқырту  үшін
бұрын  соңды  болмаған  тыңшылық  жүйе  орнатылды.  Ондаған  мың   қарапайым
адамдар   Орденнің   құрбандары   болды.   Иезуиттер   –   сарай   маңындағы
священниктер,   корольдар  мен  королевалардың  діни   нұсқаушылары  ретінде
үлкен саяси роль  атқарды.  Абсолюттік  әкімшілік  аппараттарында  иезуиттер
жауапты қызметтер атқарды. Көптеген иезуиттер  миссионерлер ретінде  жаңадан
ашылған  отарларда   –   Оңтүстік   Америкада,   Үндістанда,   Үнді-қытайда,
Индонезияда, Қытайда, Японияда белсенділік  танытты.  Иезуиттердің   қызметі
Европадағы   қоғамдық  саяси  реакцияның   құрамдас  бөлімі  болды.   ХҮІІІ-
ғасырдың  соңында,  ұлы   Француз   революциясының   қарсаңында    иезуиттер
зиялылар, ағартушылар тарапынан өткір  сынға ұшырады.
   Әдебиеттер:
   1. Лютерь М. Время молчание прошло. Избранные произведения  152-1526  гг.
Харьков, 1994
   2. Макхиш С.П. Знакомство с  Эразмом из Роттердама. М., 1971
   3. Немилов А.Н. Немецкие гуманисты ХҮ в. Л., 1979
   4. Смирин М.М. Германия эпохи Реформации и  Великой  крестьянской  войны.
М., 1982
   5. Фаусель Г. Мартин Лютерь, жизнь и дело. Т.1,2. М., 1995, 1996
   6. Э. Роттердамский и его время. М., 1989
   7. Кальвин Ж. О христианской жизни. М., 1989
   8. Ревуненкова Н.В. Ренессансное свободомыслие  и  идеология  Реформации.
М., 1989
   9. История немецкой литературы. Т.1. М., 1962
   10. Некрасов Ю.К. Реформация и крестьянская война в германских землех ХҮІ
в. Как  реннебуржуазная  революция  (Историография,  причины  и  предпосилки
революции) Вологда, 1984.

22 – Лекция.                 ХІ- ХҮғғ Италия.  ХҮІ-ХҮІІ ғғ. Испания мен
Нидерланды.
                    Нидерланды буржуазиялық революциясы.
      1. ХІ- ХҮғғ Италия.
   1. Карл Ү тұсындағы Испания. Испан абсолютизмінің ерекшеліктері.
   2. Филипп ІІ тұсындағы Испанияның әлеуметтік –экономикалық саяси жағдайы
   3. ХҮІ ғасырдағы Нидерланды – Карл Ү империясының құрамында
   4. Нидерланды буржуазиялық  революциясы және оның маңызы.


      1. ХҮІ ғасырдың басында  Фердинанд  пен   Изабелланың   біріктірушілік
саясатының нәтижесінде Испания Европадағы ең ірі мемлекеттердің  бірі  болып
алды. Оның шекарасы тек Пиреней  түбегімен шектелген жоқ,  Италияның  едәуір
бөлігін (Сицилия, Сардиния,  Неополитан королдығы)  қамтыды.  Фердинанд  пен
Изабелла қайтыс болғаннан кейін, олардың  немересі  –  жиені  Карл  Габсбург
бұған  Нидерландыны, Люксембург герцогтығын қосты. Ол Испания үшін  Карл  І,
ал Герман императоры ретінде Карл Ү-і болды. Француз   корольі  Францискі  І
мен   соғыстың  барысында   ол  Милан  мен   Солтүстік  Италиядағы  бірқатар
иеліктерді өзіне қосты. 1535- жылы Тунис жауланып алынды. ХҮІ  ғасырдың  20-
30 жылдары  испандықтар Америкадағы Мексика, Перу, Чили,  Колумбияны  жаулап
алды.
      ХҮІ ғасырдың екінші жартысында Испания филиппин аралдарын жаулап алды,
сөйтіп ол екі  жарты  шарда  орналасқан  әлемдік  державаға  айналды.  Испан
корольінің  иелігінде  “ешқашан  күн  сөнбеді”.   Орасан   зор   Габсбургтар
империясының көлемі Ұлы Карл  империясының көлеміненде асып  түсті.  Алайда,
Габсбургтердің ұлы державалық “әлемдік саясатының” Испания мен   Германияның
ұлттық  мүдделеріне пайдасынан гөрі  зияны көп болды.
      Карл Ү-нің корольдық етуінің алғашқы  жылдарында  Испанияда коммунерос
деп   аталынып  кеткен  қалалықтардың  көтерілісі   болды.   Фердинанд   пен
Изобелланың  елді біріктіргеніне қарамастан  ХҮІ  ғасырдың  басында  Испания
сот және   әкімшілік  жағынан  ала  –  құлалығын  сақтап   қалды.  Феодалдық
еркіндіктер  күшінде  еді.  Бұрынғысынша   сословиялық   кортестердің   саны
төртеу болып қала  берді.  Жергілікті  феодалдардың  өкілетті  органдары   -
кортестер  Кастилияда,   Арагонда,  Валенсияда,  Каталонияда  тұрақты  жұмыс
жасап, алым-салықтарды  белгіледі. Әрбір  кортестің  (төрт)  алдында  король
ант берді. Кастилия  кортестері 1519- жылы Карл Ү-ге:  “Тақсыр,  король  тек
жалақы алып отырған ұлттың  қызметшісі  ғана  екенін   білуіңіз  керек”  деп
ескертті. Алайда,   Карл Ү бұл  ескертулерден қорытынды  жасаған  жоқ,  оның
маңайындағы қызметшілердің  көпшілігінің   фламандықтардан  болуы  да,  елде
наразылықтар  туғызды.  Мысалы,  король  елде  жоқ  кезде  мемлекетті   оның
наместнигі Утрехт архиепископы кардинал Адриан басқарды. Биліктің  озбырлығы
ең  бірінші кезекте қалалықтар үшін  ауыр  болды.  1520  жылдың   көктемінде
кастилия кортестері мен  қалалықтары Карл Ү-ге  өздерінің үш талабын  қойды:
біріншіден, Костилиядан кетпей елді басқару, екіншіден,  -  алтынды   сыртқа
шығармау және үшіншіден, жоғарғы  мемлекеттік   лауазымдардан  шетелдіктерді
қуу. Карл Ү бұл  талаптарды  орындаудан  бас  тартты,  сөйтіп,  1520  жылдың
мамырында  Испанияны тастап кетіп қалды. Елді  басқару  наместник   Адрианға
қалдырылды.  Бұған  жауап  ретінде  1520-  жылы   маусым    айында   Сеговия
қаласында көтеріліс  бұрқ ете қалды. Оны басқада Кастилия қалалары  қолдады.
1520- жылдың 29 шілдесінде Кастилияның он  бір  қаласының  “Қасиетті  хунта”
деп аталынған  одағы  құрылды.  Хунтаның   орталығы   Авила   қаласы  болды.
Қалалықтарға дворяндармен дін басыларының бір бөлігі қосылды.   Көтерілістің
басында Толедо  қаласымен байланыста болған  дворянин Хуан де Падилья,  ақын
Педро Лесо және  епископ Хуан де Акунья тұрды.
       Бірақ  көтерілістің  негізгі  қозғаушы  күші   Кастилияның   қала   –
коммуналары  болды,   сондықтан  көтеріліс   коммунерос,   яғни   коммуналар
көтерілісі  деген   атпен    тарихта   қалды.   Қалалықтар   дәстүрлі   қала
еркіндіктері үшін күресті. Алғашында  үкімет көтерілістің кең құлаш  алғанын
ескермей, оны  тез  басып тастаймыз деп есептеді, сөйтіп қатты қателесті.
      Адриан Сеговия қаласын күшпен  алғысы келіп,  бірақ   ол   сәтсіздікке
ұшырады.  Көтерілісшілер үкімет  әскерлеріне тойтарыс  берді.  1520-  жылдың
соңына  қарай  қозғалыс бүкіл  Кастилия қалаларын  қамтыды.   Біршама  уақыт
кастилия король өкіметінің бақылауынан  шығып  кетті.  Алайда,   қозғалыстың
әлеуметтік  құрамының   ала   құлалығы,    ұйымшылдығының   әлі   де   болса
жеткіліксіздігі айқын сезіліп тұрды.  Грандтардың  (испан  шонжарлары)   бір
бөлігі қозғалыстан іргесін аулақ сала  бастады.  1521-  жылдан  бастап  орта
дворяндар да (кабальерос) қозғалыстан кете  бастады.  Ірі  аристократия  мен
орта дворяндарды өз жағына шығарып  алған   үкімет  көтерілісшілердің  шағын
отрядтарын  талқандады.  1520  жылдың  23  сәуірінде  Вильялоре    қаласының
маңында   шешуші   шайқас   болып,көтерілісшілер    талқандалды.Көтерілістің
басшылары тұтқынға түсіріліп, азапталып өлтірілді. Бірақ жекеленген  қалалар
 әлі ұзақ   қарсыласты.  Хуан  де  Падильяның  әйелі   Мария  Пачеко  Толедо
қаласын қорғауға қатысып,  қала  1521  жылдың  25  қазанына  дейін  беріспей
қорғанды.
      Коммунарос қозғалысы жеңілуінің ең  басты  себептерінің  бірі   Кастия
қалаларының қозғалысын Испан корольдығының басқа  бөліктеріндегі  қалалардың
қолдамауы болды. Ол олма  ,Севилья  бастаған  Андалузия  қалалары   Кастилия
қалаларын қолдамайтындығын ресми түрде король өкіметіне білдірді.
      1522 жылдың жазында Испанияға 4 мың неміс  ландскнехтымен келген  Карл
Ү  көтерілістің  қалдықтарын  басып  жаншып,  290  адамды  жазалап  өлтірді.
Коммунерос қозғалысын басып жаншудың елдің  саяси   өмірінде  ұзаққа  кеткен
кері салдарлары болды. Бір кездері өзінің күш қуатының толысуына орасан  зор
  жәрдем  көрсеткен  қалалықтарды  Испанияның  король  өкіметі  өз   қолымен
тұншықтырып, өзінің табиғи одақтасынан айрылды.
   Карл Ү-і қалалықтармен  қарым-  қатынасты  үзіп,  аттөбеліндей  феодалдық
топтармен одақ құруды қолға алды.  Бұл испан абсолютизміне бірден өрісі  тар
  аристократиялық,  реакциялық  сипат   берді.   Коммунерос    көтерілісінің
жеңіліске  ұшырауы  кортестердің  де  жағдайын  нашарлатты.  Дворяндар   мен
қалалықтардың  арасында  өшпенділікті  пайдаланып  Карл  Ү-і   кортестердегі
қалалықтардың   санын  бірде   азайтып,   бірде   көбейтіп   отырды.   Кейде
қалалықтарды,  дворяндардан  бөлек  шақыртып   оның    жұмысының   берекесін
қашырды. Оның  патшалық   құруының  соңында  Кастилия  кортестерінің  маңызы
біржолата төмендей түсті.
            Испан абсолютизмін Европаның  басқа  елдерінің   абсолюютизмімен
салыстыра отырып К.Маркс испан абсолютизміне  төмендегідей сипаттама  берді.
“Өзара   жауласқан  феодалдық  таптар:   аристократия   мен    қалалықтардың
әлсіреуіне сәйкес   ХҮІ  ғасыр  ірі  монархиялардың  құрылып  жатқан  дәуірі
болды.  Басқа  ірі  Европа   елдерінде   абсолюттік   монархия   өркениеттің
орталығы, қоғамды біріктіруші бастама ретінде көрінді.   Мұнда  ол  қоғамның
әртүрлі элементтері мидай араласып,  өңделіп  жатқан  от  жалын  болды.  Бұл
қалалардың ортағасырлық өзін - өзі басқаруына  ,буржуазияның  үстемдігі  мен
азаматтық қоғамның көпшілік билігіне айналуына  мүмкіндік  берді.  Испанияда
керісінше, өзінің  ең  жаман  артықшылықтарын  сақтай  отырып,  аристократия
құлдырады, ал қалалар  қазіргі заманға тән  маңызға ие  бола   алмай  өзінің
орта ғасырлық билігінен  айрылды””.
      2. 1556 жылы Карл Ү-ні Испан тағында оның мұрагері  Филипп  ІІ  (1555-
1598 жж) алмастырды. Өзінің  әкесінен айырмашылығы Филипп  ІІ  елді   отырып
басқарды, сыртқа  шыққан жоқ. Филипп ІІ-де әкесі сияқты  көптеген   соғыстар
жүргізді, бірақ оны көбіне өзінің генеральдарына   тапсырды.  Филипп  ІІ-нің
кезінде оның  иелігі біршама  шағындалды. Себебі, Германияның  өз  билеушісі
Кар Ү-нің інісі Фердинанд І болды. Филиппте  елді  орталықтандыру  бағытында
кейбір қадамдар  жасады.  Мысалы, ол  Испанияның  жаңа  астанасын  –  Мадрид
қаласына  көшірді.  Филипп  ІІ,  Арагонның  автономиясын  жойып,    Сарагоса
қаласын алды және   арагон дворяндарының  артықшылықтарын  жойды.1580-  жылы
Филипп ІІ  Португалияны  өзінің  иелігіне  бағындырды,  ендігі  жерде  бүкіл
Пиреней  түбегі оның  қарамағына  өтті.  Филипп  ІІ-нің  ең   қаһарлы  қаруы
иннвизиция болды, ол елдің ең жоғарғы   саяси   сотына  айналды.  Филипп  ІІ
мемлекетті  басқару ісімен де жеке басы көп айналысты.  Орталықтағы  жоғарғы
чиновниктерді, жергілікті  жерлердегі  губернаторларды  (коррехидорлар)  өзі
таңдап  тағайындады. Филипп ІІ-нің  тұсында  мемлекеттік  салықтың  көлеміде
орасан зор көлемге жетті. Соған  қарамастан, испан  абсолютизмі  Карл  Ү-нің
кезіндегідей, Филипп ІІ тұсында да прогрессивті  бола   алмады.  ФилиппІІ-ні
елдің  буржуазиялық жолмен  дамуы  қызықтырмады және ол  Испан  саудасы  мен
қолөнерінің дамуы үшін ешқандай нақты  шаралар қолданбады.  ХҮІ  ғасырда  да
Испанияда ірі  светтік және шіркеу жер  иелігі  өзінің  қатаң  артықшылықты,
тұйық – касталық сипатын сақтап қалды.
      Майорот, қорықтық жерлер, айрықша жеңілдіктегі шіркеу  жерлері  туралы
және т.б. құжаттар  бойынша Испанияда  жер  сатылмады,  басқаға   берілмеді,
сөйтіп,  қоғамның   алдыңғы  қатарлы   буржуазиялық   элементтерінің,   ұсақ
дворяндар мен  шаруалардың жер  алуына мүмкіндік бермеді.
      Филипп ІІ-нің жүргізген  соғыстарда ашықтан  ашық  династиялық,  өрісі
тар  дворяндық, идеологиялық  жағынан реакциялық –  католиктік  сипат  алды.
Оның  мақсаты Испан королінің иелігін кеңейту, оны   Европаның   халықаралық
саясатында гегемон  ету  болды.  Алайда,  уақыт   көрсеткеніндей  Испанияның
сыртқы саясаты сәтсіздікке толы болды. Әсіресе, Англия мен  болған  соғыстар
Испанияны халықаралық аренада масқаралады.
      ХҮІ  ғасырдың  басында  Испания  аграрлы  ел  болып,   өнеркәсібі  мен
саудасы  әлсіз  болды.Нидерланды  мен  Италияны  айтпағанда  ,  Англия   мен
Франциядан да артта қалды. Ұлы  географиялық ашулар Испания үшін орасан  зор
Америка отарларын берді. Алғашқы уақыттарда отарлар   Испан   шаруашылығының
дамуы  үшін өте қолайлы жағдайлар туғызды. Америкадан  Испанияға  алтын  мен
күміс ағылды. Мұның барлығы  елде қызу әлеуметтік шаруашылық  жанданушылықты
тудырды. Испанияда да мануфактуралар дамыды.  Алайда  Испаниядағы  өнеркәсіп
пен сауданың  өрлеуі қысқа мерзімдік сипатта болды. ХҮІ ғасырдың   ортасында
да испан  өнеркәсібі Нидерланды, Англия  және  Франция  өнеркәсібінен  артта
қалды. Оның  үстіне  оның  онан  әрі  дамуына   қажетті  жағдайлар  нашарлап
кетті. Оның себебі,  басталған  бағадағы  революцияның   испан   шаруашылығы
үшін ауыр  салдарлары еді. Алтын мен күмістің Испанияға  ағылуы  бұл  елдегі
бағадағы революцияның басқа елдерге қарағанда ерте  басталуына  алып  келді.
Тарихшы   экономистердің   айтуынша   Испаниядағы  баға   төрт   есе   өссе,
Англияда екі есе  ғана өсті.
      Испан  экономикасының   құлдырауында   ауылшаруашылығындағы   дағдарыс
әсер етті. Англия мен Нидерландыда  фермерлік  шаруашылық  барынша  өркендеп
жатқанда, Испанияда  феодалдық  крепостниктік   поместьелік  шаруашылық  сол
күйінде тұрды. Дамып келе жатқан  отандық   өнеркәсіпке  қамқорлық  жасаудың
орнына  испан үкіметті, испан өнеркәсібіне жаны ашымаған өрісітар  дворяндық
саясат жүргізді. Өзінің салық саясаты арқылы  үкімет  өркендеп  келе  жатқан
өнеркәсіпті   тұншықтырды.   Дворяндардың    мүддесіне   бола     жергілікті
өнімдермен  бәсекелескен   шетел  тауарларына   елде  жол   ашылды.   Ақырғы
соңында, мән  мағынасыз  тоқтаусыз жүргізілген соғыстар, елдің  экономикасын
тұқыртты. Ел  саяси және экономикалық  апатқа ұшырады.
       Филипп  ІІ-нің  жүргізген  соғыстарының  бірен-сараны   ғана    сәтті
аяқталды. Оған ХҮІ ғасырдың 60-70-  жылдары  түріктермен  жүргізген  соғысты
және 1580- жылы Португалияны  жаулап алуды жатқызуға болады. Әсіресе,  1571-
жылы Лепанто түбіндегі (Морейге жақын) теңіс щайқасында  түріктерді  жеңудің
маңызы зор болды. Бұл  осман түрік империясы  құлдырауының басы еді.  Орасан
зор 264 кемеден  тұратын түрік флотилиясы  талқандалып,  онда  80  мың  адам
болды.
      Алайда, қалған соғыстардың барлығында Филипп ІІ-і   жеңіліске  ұшырап,
ақырғы соңында Испания ұлы  держава болудан қалды. Ең  бірінші  кезекте  ХҮІ
ғасырдың екінші жартысында  Нидерланды  буржуазиялық  революциясынан  бастау
алған  голланд-  испан   соғыстарында  Испанияның  жеңілгенін  айту   қажет.
Испанияның келесі бір үлкен жеңілісі Филипп ІІ-нің Англиямен  болған  сәтсіз
соғысы еді. Ағылшын пираттары Дрэйк,  Рэли  және  т.б.Америкадан  алтын  мен
күміс тиеп келе  жатқан  испан  кемелеріне  шабуыл  жасап   тонауына   жауап
ретінде ,Филипп ІІ 1588 жылы шілде айында Англияны тізе  бүктіру  үшін  оған
қарсы орасан зор теңіз флотын  жіберді.  Өзінің   жеңетіне  күмәні  болмаған
Филипп ІІ оны “Жеңілмейтін Армада” деп атады. Оның  құрамы  130  кеме,  7500
адам   теңіз  экипажынан  және  17 000  жауынгерден  тұрды.   Теңіз  шайқасы
толығымен  ағылшындардың  жеңісімен  аяқталып,  ол    тарихта   “Жеңілмейтін
армаданың жеңілуі”   деген  атпен  қалды.  Осы  уақыттан  бастап  Испанияның
теңіздегі үстемдігі келмеске кетті.


       3.   ХҮІ-   ғасырда   Нидерландыға   (“төмендегі   жерлер”)   қазіргі
Нидерландыдан бөлек, Бельгия, Люксембург және Францияның   кейбір  иеліктері
кірді. Ел 17 провинциядан тұрды.  Өлкеге тән  ерекшеліктердің  бірі  –  оның
ерте  өнеркәсіптік   дамуы   болды.   ХҮІ   ғасырдың    бірінші   жартысында
Нидерландыда  феодалдық    қатынастардың   ерте    ыдырауы,     капиталистік
шаруашылық  формасының тууы, капиталдың алғашқы  қорлануы процесстері  жүріп
жатты.  Мейлінше шағын  өлкеде 300-ге  жуық  қалалар болды.   Халықтың  саны
3 млн-ға жетті. Орта  ғасырлар  үшін  бұл   мейлінше  көп   көрсеткіш  болып
табылады. Нидерланды   сол замандарда “қалалар елі” атанды.  Алайда,  барлық
 провинциялар  бірдей   дамыған  аудандар  деген  пікір  қалыптаспауы  тиіс,
өйткені артта  қалған  провинцияларда болды.
      1516- жылдан бастап Нидерланды Карл Ү Габсбург  империясының  құрамына
кірді. Бұған  дейін Нидерланды   Бургундия  герцогтығының  құрамында  болған
еді.  Карл Ү(І) Гент қаласында дүниеге келді және фламанд тілі оның   ана  –
тілі болды. Карл Ү  –нің   тұсында  Нидерландының  саяси   құрылымы  өзіндік
өтпелі   сипатта   еді.   Нидерланды   да   габсбургтер   үйі    король    –
императорларының   жоғарғы  билігі  мен   өзін  -  өзі  басқару  элементтері
сақталынды. Нидерландының  әрбір 17 провинциясының өз   провинциялық   штаты
(кеңесі),   айрықша  соттары,  жергілікті  сословиялық  жеңілдіктері,   атап
айтқанда,  қалалық көп еркіндіктері болды. 1464- жылдан бастап  Нидерландыда
провинциялық  штаттардан тұратын Бас  штаттар  шақырыла  бастады.  Бургундия
герцогтығы  дәуіріндегідей,  Габсбургтер   тұсында  да  Бас  штаттар    алым
салықтарды белгілеп  дауысқа салды.  Екінші   жағынан  Карл  Ү-і  жекеленген
провинциялар  мен   қалалардың  артықшылықтарына  жүйелі  түрде   қол  сұғып
отырды.  Нидерландыдан алынатын алым-салықтар орасан зор  мөлшерге  жетіп  2
миллион алтын ақшаны  құрады,  ал  Карл  Ү-і  қазынасының  жалпы   көлемі  5
миллион еді. Карл Ү-нің тұсында Нидерланды  шын мәнісінде Испанияға  тәуелді
провинцияға    айналды.   Нидерландыдан   жиналған    орасан   зор     ақша,
алым–салықтар  –  Нидерландының   мүддесі   үшін   қажеті   жоқ   соғыстарға
жұмсалды.  Капитализм  дамуының   феодалдық  және    жат   жерлік    езгімен
ұштасуы, халық бұқарасына шексіз бақытсыздықтар  алып келді.
      Стратегиялық жағынан  өте  маңызды,  аса  бай  елде  өзінің  бақылауын
күшейту үшін Карл Нидерланддағы   католик  шіркеуіне  қамқорлықты  күшейтті.
Алайда,   алдыңғы  қатарлы,  экономикалық   жағынан   дамыған   ел   ретінде
Нидерландының  халқы  протестантизмге  іш  тартты.  Ірі  дворяндар  Лютерлік
ағымға,  уақ   және  орта  дворяндар  мен   қалалықтар,   ауқатты   шаруалар
Кальвинизм жағында болды. ХҮІ ғасырдың І жартысында Нидерландыда  әлеуметтік
– саяси  қайшылықтар шиеленісе  түсті.  Оның  айқын  көрінісі  реформациялық
қозғалыстың   өсуі   болды.   Карл   Ү-нің    “плакаттарымен”     (указдары)
реформациялық  идеяларды жоқтағандардың барлығы   күпірлер  деп  жарияланды.
Карл Ү-нің  мұрагері  Филипп  ІІ-нің   тұсында  нидерланды  буржуазиясы  мен
абсолютизмнің    арасындағы   қарама-қайшылық   күшейді.    Шын    мәнісінде
Нидерландыны испан  әскерлері  окупациялап  алды.  Филипп  ІІ-і   нидерланды
буржуазиясы пайдаланған азғантай экономикалық   құқтарды  да   алып  тастады
(испан   отарларымен   сауда    жүргізуге   тиым    салды,   испан   жүнінің
Нидерландыға апарылуына салықты өсірді т.б.),   күпірлерге  қуғын   сүргінді
күшейтті.  Бұл   Нидерланды  экономикасының    берекесін   кетіріп,   елдегі
эмиграция  толқынын  күшейтті.   Мыңдаған   шеберханалармен   мануфактуралар
жабылып жатты.
      Елде революциялық ситуауация қалыптасты. Нидерланды   қоғамында,  оның
ішінде  дворяндық  аристократиялық  ортада  да  испан  абсолютизміне   қарсы
наразылықтар күшейді. Алдыңғы қатарлы дворяндардың өнімдері  ұлттық  мүддені
көтере алды.  Филипп  ІІ-нің   мемлекеттік  аппарат  пен  әскери   қызметтен
нидерланды дворяндарының көпшілігін қууы  да   жағдайды  ұшықтырып  жіберді.
Дворяндар  шіркеу  жерлерін  секулеризациялап,  өзара   тәркілеп  алудан   -
өздерінің іргесі сөгіле бастаған  әлеуметтік  жағдайын   жақсартудың  бірден
бір жолын көрді. Сондықтан, дворяндардың да  бір бөлігі  кальвинизм  жағында
болды.
      4. Нидерландыдағы революциялық  оқиғаларды төрт кезеңге бөлуге болады.
Олардың  алғашқысы  1566-  жылы   жаз   айындағы   Фландрия   қалалары   мен
деревняларындағы халық бұқарасының  иконаға қарсы   қозғалысынан  басталады.
Дегенмен, алғаш рет Испан  үкіметіне қарсы  шыққан  Нидерландының   аса  ірі
аристократтары Вильгельм Оранский, граф  Эгмонт пен  адмирал  Гоорн   екенін
айту қажет. Олардың  талаптарында кейбір  жалпы  ұлттық   мәселелер  көрініс
беріп,  буржуазиялық ортада кең  қолдауға  ие  болды.  В.Оранский  мен  оның
жақтастары   Нидерландыдағы   епископтар  санының  көбеюіне,   инквизициялық
биліктің  озбырлығына қарсы  шықты. Аристократтардың  үлгісі   неғұрлым  кең
дворяндық топтардың  арасында да абсолютизмге  қарсы   қозғалыстар  тудырды.
1565 жылы В.Оранскийдің  басшылығымен “Дворяндар  келісімі”  атты  дворяндар
одағы құрылды.
      1566- жылдың  5  сәуірінде  дворяндардың  біріккен  делегациясы  испан
үкіметінің  Нидерландыдағы    наместнигі   Маргарита   Пармскаяға   петииция
тапсырды.  Құжатта бір жағынан “ұлы мәртебелі испан короліне деген  адалдық”
 білдірілсе, екінші жағынан – инквизицияны  жойып тез арада  Бас   штаттарды
шақыру талап  етілді. Қабылдау бөлмесінде отырған Нидерланды   дворяндарының
  киімдері   жұпыны   көрінгендіктен   билеушінің   маңайындағылар,   оларды
қайыршылар, яғни гездар деп атайды. Кейіннен бұл  атау  тәуелсіздік  жолында
күрескен Нидерланды  революционерлеріне  таңылып кетті.  Маргарита  Пармская
дворяндардың талаптарын орындаудан бас тартты.
      Жағдай онан сайын ұшыға  түсіп, абсолютизмге қарсы   қозғалыс   кеңейе
берді.  Дворяндардың    үлгісінде   “Саудагерлер   келісімі”   деген   атпен
кальвинистік   буржуазияның  одағы  құрылды.  Кальвинизм  халықтың  арасында
кеңінен    танымал   бола   түсті.   Кальвинистік     уағызшылар    “иконаға
табынушылықты”  өткір  сынға   алды.  1566   жылы   тамыз   айында   төменгі
Фландриядан   бастау  алған   иконаға  қарсы  қозғалыс,  бүкіл   Фландрияға,
Брабантқа, сондай-ақ,  солтүстікт голландияға,   Зеландия  мен  Фрисландияға
тарады.  Қозғалыс   17  провинцияның   12сін  қамтып,  ,   айқын   байқалған
революциялық сипат алды. Көтеріліске шыққандар монастырлар мен   шіркеулерді
талқандап, католик  діні  иелерін  жазалаумен  шектелген жоқ,  олар   елдегі
бүкіл   саяси   тәртіптерді  жойғысы  келді.  Қозғалыстың  кең  құлаш   жаюы
испандықтарды ғана  емес,  жергілікті  дворяндарды  да  қатты  үрейлендірді.
Испан  әскерлері мен  нидерланды  дворяндарының  біріккен   күштерімен  ғана
стихиялық  қозғалысты басып тастаудың сәті түсті. 1567- жылдың 23  тамызында
 Маргарита   Пармскаяның  орнына   Нидерландыны   басқаруға   герцог   Альба
жіберілді. Елде герцог  Альбаның  террористік   диктатурасы  орнады.  Тіпті,
аристократиялық  оппозицияның  жұмсақ – сабырлы  өкілдері  граф  Эгмонт  пен
адмирал Гоорн өлтірілді. Бұрыннан басталған   экономикалық   құлдырау,  енді
апатты  сипат  алды.   Барлық  сауда  келісімдеріне  дейін  алым    салықтар
салынып,  шаруашылық пен экономика  тұншықтырылды.
      1571- жылы  айрықша қорлықты  а л ь к а б а л а  салығы енгізілді.  Ол
бойынша әрбір өткен  тауардан – он  пайыздық алым салық алынды.  Бұл   сауда
мен  кәсіпкерлікті   толығымен  күйрету  деген  сөз  еді.  Шынында  да  елде
дүкендер  мен    мануфактуралар  жабылып,   экономикалық  жағынан   белсенді
тұрғындардың эмиграциясы  күшейе  түсті.  1566  жылғы   көтеріліс  жеңіліске
ұшырағаннан кейін революциялық күрес партизандық күрес формасына ие   болған
еді (орман және теңіз гездары) жағдайдың ушыққаны сондай, жаңа  кезең  1572-
1576 жылдарды әлеуметтік жарылыстың  бұрқ  ете  қалуы  үшін  болмашы  сылтау
жеткілікті еді.
      Екінші кезең 1572-1576  жылдарды  қамтиды.  Бұл  кезеңнің   ерекшелігі
революцияның солтүстіккеде тарауы болды. Мұнда  күрес   испандықтармен  ғана
жүрген   жоқ,    католиктік   дін    басыларымен   және    реакцияшыл   қала
магистратурасыменде  жүрді. 1572  жылдың   1  сәуірінде  ұсақ   дворян  Люмэ
басқарған теңіз  гездерінің   отрядтары  зеладияның  шағын  қаласы   Брильді
басып  алды.  Көтеріліске   шыққандарды   негізінен   шаруалар   мен    қала
кедейлері  құрады.  Отрядтарды   басқарған  революцияға  қосылған  дворяндар
болды. Бұл   кезеңнің  негізгі  қорытындысы  Солтүстік  провинциялардың  шын
мәнісінде тәуелсіздік алуы еді. (заң  жүзінде  мойындалған  жоқ).  Солтүстік
провинциялардың  басшысы етіп дворяндар мен буржуазия 1572-  жылдың  жазында
В.Оранскийді сайлады.
       Революцияның  үшінші  кезеңінде  (1576-1579)  революциялық   күрестің
орталығы Оңтүстік провинцияларға алмасты. Мұнда революция үшін   қалыптасқан
жағдай өте  күрделі еді, өйткені мұнда  дворяндар  мен   католик  шіркеуінің
позициясы нық болды, әлеуметтік жағынан  белсенді топтар  Солтүстікке  қашып
кетті, ал қалған тұрғындар керітартпа  келіп   Испаниямен  қарым   қатынасты
біржолата үзуден сескенді. Қозғалыстың  басталуына  түрткі  болған  бүлікшіл
испан  солдаттарының  жүгенсіздігі еді.  Көп  айлардан бері  жалақы  алмаған
солдаттар,  жергілікті   халықтарды  тонаумен,    қарақшылықпен   күн   көре
бастады. Жекеленген  тонаушылықтар бүтіндей бір қалаларды тонау   ойрандауға
 ұласты.  Қозғалыс  басшыларының испан абсолютизміне  қарсы   оңтүстік  және
солтүстік провинциялардың  күштерін біріктіру  әрекетінен  (8  қараша  1576,
“Гент  бітімі”)  ештеңе   шықпады.  Келісім  бойынша  оңтүстікте  католицизм
сақталынатын болды, сонымен бірге Кальвинистік нанымға  еркіндік берілді.
   Алайда солтүстік буржуазия мен оңтүстік провинциялардың сауда  топтарының
арасындағы бәсекелестік көрініс берді. Тіпті белгілі бір дәрежеде  Солтүстік
провинцияның сауда топтары, оңтүстік провинциялардың еркіндік  алуына  қарсы
болды. Бас штат әскерлерінің дворян қолбасшылары Испания әскерімен  соғысуға
ұмтылмады. Шын мәнісінде  қарсылықты  басқарған  Брюссельдегі  қолөнершілер,
саудагерлер, буржуазиядан тұрған “он сегіздің комитеті” болды.  Оңтүстіктегі
әлеуметтік саяси күрес өте күрделі болып, буржуазияның қозғалысын  басқаруға
деген әлсіздігі айқын байқалды. Мұндай жағдайда реакцияшыл дворяндық  топтар
Испан үкіметімен келісімге баруды жағдайдан шығудың бірден –  бір  жолы  деп
білді. Революцияның үшінші кезеңінің қорытындысы бойынша екі  уния  құрылды.
1579- жылдың 6- қаңтарында екі оңтүстік провинцияның – Артуа  және  Геннегау
-  реакцияшыл  дворяндары  күштерін   біріктіріп   “бүлікшіл”   солтүстіктен
бүлінгендігін білдірді. Бұған  жауап  ретінде  1579-  жылдың  23  қаңтарында
солтүстік провинциялар  күштерін  біріктіріп,  болашақ  тұңғыш  буржуазиялық
мемлекеттің негізін қалады. (Утрехт униясы)
   Утрехт  униясы  Солтүстік  провинциялардың  “мәңгілік”  бұлжымас   одағын
жариялады.  Шын  мәнісінде,  арнайы  жарияланбаса  да  Солтүстік  Нидерланды
республикаға  айналды.  Испан   үкіметі   Солтүстік   провинцияларға   қарсы
әрекеттерін  тоқтатпады.  1584-  жылы  В.Оранский  Испан  үкіметі   жіберген
жалдамалы агенттің қолынан қаза  тапты.  В.Оранскийдің  өлімі  жас  мемлекет
үшін үлкен соққы еді. Алайда, В.Оранскийдің ұлы Мориц Оранский аса  жігерлі,
талантты  қолбасшы  болып  шықты.  Ол  көп  ұзамай  қарсы   шабуылға   шығып
жеңістерге жетті. 1588-  жылғы  “Жеңілмейтін  Армаданың  жеңіліске  ұшырауы”
объективті түрде голландықтар үшін үлкен көмек болды.  Англиямен  Францияның
дипломатиялық қолдауына ие болған бас штаттар 1609 жылы  Испаниямен  он  екі
жылға бітім  жасады.  1648-  жылы  Вестфаль  конгресінде  Испания  Солтүстік
провинциялардың (Голландия) тәуелсіздігін біржолата мойындады.
   ХҮІ- ғасырдағы Нидерланды буржуазиялық революциясының үлкен тарихи маңызы
болды. Ең бірінші кезекте,   бұл  бірінші  жеңімпаз  буржуазиялық  революция
болды.   Ревалюциядан   кейінгі   екі   провинциялардың   тағдырынан   үлкен
айырмашылықты байқау қиын  емес.  Оңтүстік  провинцияларда  феодалдық  түнек
орнап, экономика құлдыраса, солтүстік провинциялар  гүлденді.  “Голландия  –
К.Маркстің айтуынша, ХҮІІ ғасырдағы  үлгілі  капиталистік  ел”  болды.  ХҮІІ
ғасырда Голландия, нақ сауда елі ретінде орасан зор  маңызға  ие  болды,  ол
дүние жүзілік сауда да делдалдық  рөл  атқарды.  Тіпті  ағылшын  отарларынан
тауарлар Голландия кемелері арқылы Англияға  жеткізіліп  отырды.  Амстердам,
Роттердам, Заандам кеме жасау ісінің басты  орталықтары  болып,  жылына  мың
кемеге дейін жасалынды.
   1609- жылы негізі қаланған Амстердам ұлттық  банкі  капиталистік  типтегі
тұңғыш Европалық банкі болды. Ұзақ уақыт бойы ол  Европадағы  бірден  –  бір
банкі болды. Лондондағы  1694-  жылы  негізі  қаланған  ағылшын  банкі,  осы
Амстердам банкісі үлгісінде  жасалынды.  ХҮІІ-  ғасырда  Голландия  аса  ірі
отарлық держава болды.1602- жылы ағылшын “Ост  –  Индия  компаниясымен”  бір
уақытта голландия “Ост – Индия” компаниясы құрылды.(1621)
   Әдебиеттер:
   1. Альтамира и Кревеа Р. История Испании М.1951г.т.2
   2.  Ведюшкин В.А. Идальго и Кабальеро: Испанское  дворянство   в  ХҮІІ  –
      ХҮІІ вв. М.1997г.
   3. Люди эпохи завоеваний. В.Оранский,  Фернандо  Альба.  Ростов  на  Дону
      1998г.
   4. Чистозвонов А.Н. Нидерланская буржуазная революция. М.1984г.
   5.  Чистозвонов  А.Н.  Реформационное  движение  и  классовая  борьба   в
      Нидерландах в первой половине ХҮІ века М.1964г.
   6. Литаврина Э.Э. К проблеме экономического упадка Испаний ХҮІ- века
   7. История средних веков Под редакция., С.П.Карпова . М.2003г
   8. История средних веков Под редакция З.В.Удальцева. М. 1990г.
   9. Державин К.Н.Сервантес: Жизнь и творчество. М. 1958г.

   23 -  Лекция.        Ү – ХҮ ғасырлардағы батыс Европа мәдениеті


   1. ҮІ – ХҮ ғасырлардағы христиан дінінің рольі
   2. Орта ғасырлардағы ағарту ісі, ғылым мен білім.
   3. ХІҮ – ХҮ ғасырлардағы Италиядағы ерте қайта өрлеу мәдениеті.
   4. Кітап басудың басталуы.


   1. Орта ғасырлық мәдениет шіркеулік – діни идеологиямен тығыз  байланыста
болды.  Орта  ғасыр  мәдениетінің  барлық  салаларында:  ғылымда,  мектепте,
әдебиет пен өнерде шіркеудің ықпалы  айқын  сезілді.  Шіркеу  барлық  европа
елдерінде ірі жер иеленуші болды. Барлық корольдықтардағы жердің  үштен  бір
бөлігі, осы шіркеу иелерінікіне тиесілі еді. Шіркеу сондай–ақ,  үлкен  саяси
күште болды. Король кеңесшілері, какнцлерлер, мемлекеттік хатшылар,  орталық
мекеменің  чиновниктері  және  т.б.  дін  иелерінің  кеңесімен  тағайындалып
отырды. Орта ғасырлық сословиялық жиналыстарда да (Бас  штаттар,  парламент,
кортестер т.б.) дін басыларының үлес салмағы, өкілеттілігі де  қомақты  еді.
Әсіресе, шіркеудің идеологиялық саладағы рольі өте зор  болды.  Шіркеу  орта
ғасырлық феодалдық қоғамның рухани жетекшісіне айналды.
   Орта  ғасырлық  дүние  танымның  сипатты  ерекшеліктерінің  бірі  –  діни
тақуалық (аскетизм) болды. Тақуалыққа сәйкес, әлем, адамның тәндік  табиғаты
күнә мен зұлымдыққа толы. Діндәр адамның міндеті жанын  бірте  бірте  жерлік
бұғаулардан босату,  “құмарлықтармен”  күресу,  сөйтіп,  о  дүниедегі  жақсы
өмірге дайындалу болып табылды. Ол үшін  шіркеу  діни  жораларды:  постылар,
дұға оқу, жалбарыну, тәнін тылсымдау  т.б.  сақтауды  ұсынды.  Бұл  дүниеден
монастырға кету ең жоғарғы ерлік болып есептелді.
   Алайда, нақты өмірде діни – тақуалық өмір салты  үнемі  басшылыққа  алына
берген жоқ. Жаугершіліктен қолдары босамаған феодалдар тақуа болуды  ойлаған
жоқ.  Діни  басшылардың  өзі,  тақуалық  нұсқауларды  көп   жағдайда   қатал
ұстанбады, шын мәнісінде светтік өмір салтын  таңдап  алды.  Қалалықтар  мен
шаруалар  шама–  шарқының  келгенінше  діни  ұстанымдарды  басшылыққа  алуға
тырысты, алайда, орта ғасырлық қоғамды  тек  діндәрлар  қоғамы,  монастырлар
әлемі деп түсінуге болмайды. Айта  кететін  жәйіт,  аскетизм  –  тақуалылық,
шіркеу  трибунасынан  жарияланған  ресми  ілім  болды.   Аскетизм   –   орта
ғасырлардағы дін үстемдігінің жарқын көрінісі,  өйткені  бұл  кезде,  дәл  –
нақты  ғылымдар   әлі   дамымаған,   адамның   табиғат   күштері   алдындағы
дәрменсіздігінің қаймағы бұзылмаған шағы еді. Оның үстіне шаруалар  бұқарасы
қатаң крепостниктік езгі жағдайында болды.
   Шіркеудің үстемдігі орта ғасырлар заманының барлық кезеңінде бірдей күшті
болған емес.  Әсіресе,  ерте  орта  ғасырлар  дәуіріндегі  шіркеудің  ықпалы
айрықша зор болды. Шамамен ХІ – ғасырдың жартысына дейін, яғни  ортағасырлық
қалалар пайда болғанға дейін шіркеу  беделімен  ешкім  таласа  алмайтын.  Ал
ХІІ–ХІІІ ғасырдан бастап  ортағасырлық  мәдениетте  шіркеу  үстемдігі  ресми
сақталғанымен, мәдениет шіркеуден  тыс  светтік  бағытта  да  дами  бастады.
Қалалық мәдениеттің пайда болуы, светтік  әдебиет  пен  өнердің  қалыптасуы,
шіркеуге қарсы балама мәдениеттің дүниеге келгенін көрсетті.  Орта  ғасырлық
мәдениет шіркеу езгісінен азат бола бастады.
   Әдетте, ерте орта ғасырларға қараңғы “түнек” ғасырлар деп  қарау  үрдіске
енген. Алайда, нақ осы ерте орта ғасырларда болашақ Европаның  бет  бейнесін
айқындаған түбегейлі міндеттер шешімін тапты. Ең  бірінші  кезекте,  болашақ
христиандық  Европа  өркениетінің  ірге  тасы  қаланды.  Христиандық  Европа
барлық    жағынан:    -    этникалық,    саяси,    экономикалық,     мәдени,
әлеуметтік,құрылымдық–    қалыптасып    жатты.    Христиандық    өркениеттің
қалыптасуына шешуші үлес  қосқан  грек,  рим,  кельт,  герман,  славян  т.б.
этникалық топтар болды. Айта кету қажет, ерте орта ғасырларда  римнің  саяси
институттары мүлде жойылып кеткен жоқ, ұзақ уақыт  германдықтардың  рулық  –
тайпалық   институттарымен   қатар   жүріп   болашақ   Европа   өркениетінің
қалыптасуына әсер етті.
   Ү–ҮІІ ғасырларда варварлық тайпалардың антикалық мұраларды “талқандаумен”
ғана айналыспай, игеруге  тырысқандығын  көрсететін  дәйектер  мен  дәлелдер
көптеп кездеседі. Остгот корольі  Теодорихтың  магистр  –  оффициі  (бірінші
министрі)  Северин  Боэций  (480  –  525)  орта  ғасырлардағы   ең   танымал
авторлардың бірі болды. Оның арифметика  мен  музыка,  логика  мен  теология
саласындағы трактаттары, Арисстотельдің логикалық  шығармаларының  аудармасы
– орта ғасырлық білім беру жүйесі мен философиясының іргетасы болды.
   Вестготтық  Испаниядан  шыққан  көрнекті   оқымыстылардың   бірі   Исидор
Севильский  (570  –  636)  орта  ғасырлардағы  бірінші  энциклопедист  ғалым
ретінде танымал болды. Оның негізгі еңбегі “Этимология” 20 кітаптан тұрды.
   Ерте орта ғасырлар варварлыр  тайпалардың  этникалық  сана  сезімінің  де
дамыған  кезеңі.  Нақ  осы  уақытта  римдіктердің  емес,   варварлардың   іс
-әрекетін, қызметін баяндаған еңбектер  пайда  болды:  Иорданның  “Гетикасы”
(ҮІ  ғ.),  Григорий   Турскийдің   “Франктар   тарихы”   (ҮІ   ғ.),   Исидор
Севильскийдің (ҮІІғ) “Гот, вандалдар мен свев корольдарының тарихы  туралы);
Павел Диаконның “Лангобардтар тарихы” (ҮІІІ ғ.) т.б.
   Ерте орта ғасырлық мәдениет–кейінгі  антик,  христиандық  және  варварлық
үрдістердің  синтезінен  қалыптасқан,  күрделі  құбылыс.  Нақ  осы   уақытта
болашақ Европа өркениетінің архетипін анықтаған процесстер жүрді.  ХІ  –  ХҮ
ғасырларда  орта  ғасырлық  батыс  европа   мәдениеті   өзінің   классикалық
формаларына йе болды.XIV-XV ғасырларда европада жаңа  құбылыс   Қайта  Өрлеу
мен Гуманизм жоғарғы сатыға жетті.
   2. Орта ғасырларда  мектептің  үш  түрі  болды:  төменгі  мектептерде   ,
бастауыш сауатын ашқан діни қызметшілер – клириктер даярланды.  Мұнда  латын
тілін білуге басты назар аударылды, өйткені діни рәсімдер мен дұғалар  латын
тілінде оқылып,  атқарылды.  Епископаттық  кафедралардағы  орта  мектептерде
жеті  “еркін  өнер”  (грамматика,  риторика,   диалектика   немесе   логика,
арифметика,  геометрия,  астрономия,  музыка)  оқылды.  Алғашқы   үш   ғылым
жинақталып тривиум, соңғы төртеуі – квадривиум деп  аталды.  Жоғарғы  мектеп
studia generalia (дәлме дәл: жалпы ғылымдар),  кейіннен  университеттер  деп
аталды  (Латынның  Universitas  –  профессорлар   мен   студенттер   қауымы,
корпорациясы).
   Алғашқы университеттер ХІІ –  ғасырда  епископаттық  мектептер  негізінде
пайда болды. ХІІІ – ғасырда ондай жоғарғы мектептер  Балонияда,  Монпельеде,
Палермода, Парижде,  Оксфордта,  Салернода  болды.  ХҮ  –  ғасырдың  басында
Европада 60 – қа  жуық  университет  қызмет  етті.  Көптеген  университеттер
Париж университеті үлгісінде құрылды. Париж университетінде төрт:  артистік,
медицина,  заң  және  дінтану  факультеттері  ашылды.  Европаның   ең   көне
университеттерінің   қатарында   Кембридж,   Неополитан,   Прага,    Краков,
Гейдельберг, Эрфурт, Кельн т.б. университеттер  айрықша  орын  алады.  1500-
жылы бүкіл Европада  65  университет  болды.  Университеттердің  заңнамалық,
әкімшілік, финанстық автономиясы рим папаларының немесе корольдардың  арнайы
құжаттарымен беріліп отырды. ХІІ – ғасырға дейін кітаптар  негізінен  шіркеу
кітапханаларында  шоғырландырылса,  ХІІІ  –  ХҮ  ғасырларда   университеттер
жанында, король сарайында, ірі  феодалдардың  үйінде,  ауқатты  қалалықтарда
бай кітап-ханалар пайда болды.
   Орта ғасырлардағы университеттердегі сабақ  латын  тілінде  жүрді.  Сабақ
берудің  негізгі  методы  профессорлардың  лекциялары  болды.  Ғылыми  пікір
алысудың  танымал  әдістерінің  бірі  пікір  таласулар,  көпшілік  алдындағы
диспуттар  еді.  Негізгі  тақырыптары  діни  –  философиялық   сипат   алды.
Диспуттарға негізінен университет профессорлары қатысып,  студенттер  тыңдап
отырды. Кейіннен мұндай диспуттар студенттер арасында да ұйымдастырылды.
   Орта  ғасырлық  архитектура.  ІХ–ХІІ  ғасырларда  Европада  екі   негізгі
архитектураның стиль  –  романдық  және  готикалық  –  алмасты.  Королингтер
дәуірінде бастау алған романдық стиль – ежелгі рим  архитектурасына  електеу
болды.  Шын  мәнісінде,  романдық  архитектуралық  стиль  –  антикалық,  рим
стильіне  қарағанда  өте  дөрекі  де,  тұрпайы  болды.   Қалың   қабырғалар,
салыстырмалы түрде аласа күмбездер, қалың  әрі  тапал  калонналар,  тар  әрі
шағын терезелер сол дәуірдегі әлі  әлсіз  құрылыс  техникасынан  және  саяси
жағдайдан (бытыраңқылық) мол хабардар береді.
   Техникалық жағынан  алып  қарағанда  неғұрлым  жетілген  және  әсерлі  де
тиімдісі готикалық архитектуралық  стиль  ХІІ  –  ХІІІ  ғасырларда  Оңтүстік
Франциядан   бастау   алып,   бүкіл   Европаға    тарады.    Оның    сипатты
ерекшеліктерінің бірі архитектордың  неғұрлым  ғимаратты  биік  етіп  салуға
ұмтылуы.  Жартылай  шеңберлі  күмбез  тәрізді  арканың   орнын   көкке   тік
бағытталған сүйрік арка алды. “Готика”  атауын  айналымға  енгізген  кейінгі
гуманистер еді. Олар орта ғасырға жататын нәрселердің  барлығын  готика  деп
атаған. Готикалық Соборлардың ішінде биік  те  әсем  колонналар  көп  болды.
Терезелері үлкен келіп, әртүрлі, түрлі түсті шынылармен көмкерілді.  Дөңесте
шығыңқы - мүсіндер, барельефтер,  аспалы  аркалар,  ғажайып  тасты  сызбалар
ғимараттың ішімен сыртына керемет әр беріп тұрды. Бірнеше  заңғар  мұнаралар
мен биік порталдар (есік) Гот  ғимараттарына  айрықша  сән  салтанат  берді.
Готикалық ғимараттар орта ғасырлық қаланың өзіндік  архитектуралық  орталығы
болды.
   Роман және Готтың стильдерден бөлек орта ғасырларда Италияда: Византиялық
және Испанияда араб (Мавританиялық) стильдері болды.
   Роман архитектураларының ескерткіштері болып Францияның Пуатье және Арле,
Германияның Шпейер, Вормс, Майнц, Аахен қалаларындағы, ал Готикалық  өнердің
тамаша ескерткіштері  Париждегі  құдай  ана  саборы  және  Францияның  Руан,
Реймс, Шартр қалаларындағы саборлар болып табылады.  Италиядағы  Византиялық
стильдегі  салынған  Венеция  қалаларындағы  Әулие  Марктің  саборы   болды.
Испанияның  Севилье  аласындағы  Алькасар,  Гренададағы,  Альгамбра  мешіті-
сарайлары араб стильінде салынды.
   Рыцарлық мәдениет. Орта ғасырлардағы романтикаға толы мәдениеттердің бірі
рыцарлық мәдениет болды.  ХІ  –  ХҮ  ғасырларда  рыцарлық  мәдени  гүлденді.
Сееньорға деген адалдық рыцарлық этостың (мінез –  құлық  нормалары)  ядросы
болды. Сатқындық пен опасыздық рыцарь үшін ауыр күнә болып есептеліп,  ондай
жағдайда рыцарлық корпарациядан шығу  қаупі  төнді.  Соғыс  рыцардың  кәсібі
болды,  алайда  уақыттың  өтуімен  рыцарлық  әділетті  жақтаушылар   ретінде
қабылдана бастады. Рыцарлық ар– ождан кодексі  –  рыцарлардан  көп  қасиетті
талап етті. “Рыцарьдің ісі бекзатты болып,  ізгілікті  өмір  салтын  ұстануы
қажет”  болды.Сарай   маңындағы   бекзадалық   мәдениеттің   қалыптасуы   да
рыцарлықпен байланысты (айрықша мінез  желісі,  тұрмыс  ерекшелігі,  сезімін
білдірудегі асқақтық). Әйелге табыну, аса құрметтеу  бекзадалық  мәдениеттің
маңызды  элементі  болды.   Жүрек   қалауы   болған   әйел,   құдай   анадай
құрметтелді,  ерлік  оның  құрметіне  жасалды  ,ол  әнге  қосылып  жырланды.
Рыцарьлар даңқты сүйді, олардың есімін  бүкіл  христиан  әлемі  білуге  тиіс
болды.  Рыцарлық  мәдениеттің  маңызды  элементтерінің   бірі   –   рыцарлық
турнирлер ХІІІ – ХІҮ  ғасырларда  айрықша  танымал  болды.  Рыцарлық  ортада
“Ролланд туралы жыр” (ХІ), “Менің  Сидім  туралы  жыр”  (ХІІ),  “Нибелунгтер
туралы жыр” (ХІІІ ғ.) – т.б. эпостары дүниеге келді.
   Қалалық  әдебиеттің  танымал  жанрлары  -  өлеңмен  жазылған  новеллалар,
мысалдар, әзіл – оспақ (Францияда фаблио,  Германияда  шванктар)  т.б.  Діни
уағызға қарағанда бұларға сатиралық рух, тұрпайы қалжың,  жарқын  бейнелілік
тән болды. Фаблио мен шванктарда  кейіпкерлердің  жаңа  типі  –  шаршамайтын
шалдықпайтын,  сары  уайымға  салынбайтын,  ақылды  да   тапқыр,   ең   қиын
жағдайлардан жол тауып кететін – пайда болды.
   3.  ХІҮ  –  ХҮ  ғасырларда  басқа  Европа  елдеріне  қарағанда   Италияда
қалалардың  дамуы  қатты  қарқын  алды.  Қалаларда   өнеркәсіп   шоғырланып,
ұйымдасқан мануфактуралық формаға ие  болды,  басқа  елдермен  әсіресе  Таяу
Шығыс елдерімен сауда қарым қатынасын жолға қойған ірі сауда орталықтары  да
Италияда еді. Сауда операциялары кең халықаралық сипат  алған  ірі  банкілер
де  осында  орналасты.  Осы  қалалардың  өнеркәсіп,  сауда  және  өсімқорлық
буржуазиясы  орасан  зор  байлыққа  кенелді.  Европаның  басқа  елдері   ірі
феодалдарының байлығы итальян қала байларының  байлығымен  таласа  алмайтын.
Нәтижесінде, буржуазияның мәдениет, өнер мен білімнің дамуын  қаржыландыруға
мүмкіндіктері болды. Буржуазия дәл, жаратылыстану,  математика  ғылымдарының
дамуына мүдделі болды.  Күрделене  түскен  шаруашылық  қызметі  үшін  ғылыми
жетістіктерді  пайдалану  ауадай  қажет  еді.   Мануфактуралық   техниканың,
навигация ісінің дамуы, күрделі  коммерциялық  және  банкілік  есеп–қисап  –
мұның барлығы жаратылыстану мен математиканы зерттеуді қажет етті.  Нақ  осы
коммерциялық және бухгалтерлік есеп – қисап, итальяндықтардың  рим  цифрынан
араб цифрына көшуіне  мәжбүр  етті.  Әбден  байып  алған  қалалықтар,  кейде
светтік  және  діни  феодалдар  жақсы   жабдықталған,   үпіленген   үйлерде,
коттеджбен  виллаларда  тұрып,  оны  барынша  безендіру  үшін  көркем   өнер
туындыларын молынан сатып алып  отырды.  Өнер  шығармаларына  деген  сұраныс
артты.
   Бай  қалыптасып  келе  жатқан  буржуазиямен  қатар,  ақыл  ой   еңбегімен
айналысатын зиялылардың тобы: жазушылар,  ақындар,  суретшілер,  сәулетшілер
мен  инжерлер,  мүсіншілер,   дәрігерлер,   музыканттар,   мұғалімдер   т.б.
қалыптасты. Қалыптасып келе жатқан жаңа  әлеуметтік  топ–  зиялылар  болашақ
жаңа мәдениет: Қайта өрлеу мәдениетінің негізгі тұлғалары болды.
   Ерте  Итальян  қайта  өрлеуі.  Қайта  өрлеу  (фр.  “Ренессанс”)  –   жаңа
мәдениеттің антикалық  мәдениетпен  байланысын  білдіреді.  Крест  жорықтары
кезінде  шығыспен,  Византиямен  танысқан  итальяндықтар   –   ежелгі   грек
қолжазбаларын, антикалық ескерткіштерді зерттеу  мүмкіндіктеріне  ие  болды.
Италияның өзінде  де  антикалық  мәдениет  ескерткіштері  көптеп  саналатын.
Алғашқы, итальян зиялылары көненің көзін зерттеуге  бар  ықыласымен  кірісіп
кетті. Классикалық көне тілдерге, ежелгі философияға,  тарих  пен  әдебиетке
деген  қызығушылық  артты.  Бұл  бағыттағы  қозғалыста,  әсіресе   Флоренция
қаласының рольі зор болды. Жаңа мәдениеттің аса  көрнекті  өкілдері  де  осы
қаладан көбірек шықты.
   Жаңа   мәдениеттің   өкілдері   антикалық   құндылықтарды,    идеологияны
шығармашылықпен  игеріп,  орта  ғасырлық  христиандық  мәдениетке,  өмір   –
салтына қарсы қойды.  Антикалық  светтік  мәдениет  жаңа  жағдайларда,  жаңа
зиялылар үшін озық бағдар болды. Жаңа итальян мәдениетінің  екінші  атауы  –
гуманизм деп аталды. Гуманистік мәдениет - өз  дүниетанымының  ортасына  дін
мен құдайды, о дүниедегі өмірді емес, адамның өзін  қойды  (homo  –  “адам”,
humanus – “адами”). Гуманистік дүниетанымда –  аскетизмге,  тақуалыққа  орын
қалмады. Гуманистер үшін адамның тәні, оның құмарлықтары мен қажеттері  күнә
емес, қайта керісінше өмірдің  ең  басты  құндылықтарының  бірі.  Оны  басып
жаншып,  жасанды  түрде  тұншықтырудың  қажеті  жоқ.  Гуманистер  бір   ғана
өмірдің, осы дүниедегі өмірді мойындады.  Ғылымның  негізгі  мәні  адам  мен
табиғатты тану деп жарияланды. Орта ғасырлық схоластар мен мистиктерге  сары
уайымшылдық, пессимистік сарын тән болса, Гуманистерге оптимизм тән болды.
   Осы бір ұлы интеллектуальдық жаңа қозғалысқа өз  заманының  аса  көрнекті
жазушылары, ғалымдары, суретшілері  мен сәулетшілері т.б. мәдениет  өкілдері
қатысты.  Орта  ғасыр  мен  жаңа  заманның  шебінде  өмір  сүрген  аса   ірі
ақындардың бірі, флоренциялық Данте  Алигьери  (1265  –  1321)  болды.  Оның
“Құдіретті комедиясы” орта ғасырлық діни идеологияның барлық қыры мен  сырын
жақсы бейнеледі.  Поэма  “Тозақ”,  “Арылу”  және  “Жұмақ”  атты  бөлімдерден
тұрды. Ф.Энгельстің айтуынша  Данте  “орта  ғасырдың  соңғы,  жаңа  заманның
бірінші ақыны” болды. Айта кететін жәйіт “Құдіретті комедия”  латын  тілінде
емес, итальян тілінде жазылды.
   Қайта өрлеу дәуірінің ұлы жазушылары: Франческо Петрарка  (1304  –  1374)
мен Джованни Бокаччо (1313  –  1375)  жаңа  итальян  жазба  тілінің  негізін
қалаушылар  болды.   Петрарканың-   ғашығы   Лаураға   арналған   сонеттері,
Бокаччоның “Декамероны” гуманистік рухта жазылған ең алғашқы романдар еді.
   Гуманистік мәдениеттің көрнекті өкілі Леонардо Бруни (1369 –  1444)  жаңа
гуманистік педагогиканы жүйеге  келтірушілердің  бірі  болды.  Оның  он  екі
томдық “Флоренция қаласының тарихында” ХІІ – ХҮ  ғасырлардағы  әлеуметтік  –
саяси қозғалысқа айрықша орын берілді.
   Ерте қайта өрлеу мәдениетінің аса ірі суретшілері мен мүсіншілері: Джотто
(1266 – 1337), Мозаччо  (1401  –  1428),  Донателло  (1386  –  1466)  болса,
сәулетшілері Филиппо Брунеллески (1377 – 1446) мен Баттиста  Альберти  (1404
– 1472) болды. ХҮ – тғасырдың  екінші  жартысына  қарай  гуманизм  Европаның
барлық елдеріне тарай бастады. Гуманист жазушылар, суретшілер  мен  ғалымдар
сол  замандағы  халықаралық  тіл  -  латын   тілінде  жазды.  Латын   тіліде
“қайтадан жаңарды”.  Гуманистер  Европада  бір  бірімен  хабарласып,  хат  –
жазысып өзіндік  ынтымақтастық,  бауырластықтар  құрғандай  болды.  Әсіресе,
Италиямен көршілес Германияда гуманистердің саны өте көп болды. ХҮІ  ғасырда
ерте қайта  өрлеу  “жоғарғы  қайта”  өрлеу  сатысына  өтіп  біржолата  жалпы
европалық  мәдени  қозғалысқа  айналды.  Орта  ғасырлық  схоластикаға   ауыр
соққылар беріліп жатты.
   4. Жаңа қайта өрлеу немесе капиталистік мәдениеттің дамуында кітап  басып
шығарудың пайда болуы орасан зор роль  атқарды.  ХҮ–  ғасырдың  басында–  ақ
батыс Европада  көпшілік–шіркеулік  әдебиетті  тарату  (дұғалар  т.б.)  үшін
айрықша  ксилографиялық  әдіспен  кітапшалар   шығарылатын.   Ағаш   тақтаға
суреттер  мен  жазулар  ойылып   жазылып,   олар   қағазға   мөр   басқандай
бастырылатын (жазу парақтары Европада ХІҮ  ғасырдан  пайдаланылатын).  Басып
шығарудың ксилографиялық әдісі кітап таратылуы мәселесін  шеше  алмады.  Бұл
бағыттағы жұмыстар, техникалық жетілдірулер өте баяу жүрді.
   Кітап басып шығаруды ойлап  тапқан  неміс  өнертапқышы  Иоган  Гуттенберг
болды (1445). Майнц қаласында дүниеге келген Иоган Гуттенберг (1400 –  1468)
көп ұзамай Страсбург қаласына қоныс аударды. Гуттенбергтің еңбегі  сонда  ол
жылжымалы әріптерді ойлап тапты, яғни бұрын  бір  пайдаланылған  тақтайша  -
әріптер қайта пайдаланылмайтын. Енді бір әріпті  үнемі  пайдалануға  болатын
болды. Көп ұзамай ағаш әріптер металл әріптермен алмастырылды.  И.Гутенберг,
ақырғы соңында, парақтың екі жағында пайдалануға мүмкіндік  беретін  айрықша
пресс – станок ойлап тапты. Сөйтіп, кітап басып шығару  мүмкіндігін  барынша
жақындатты. Алғашқыда И.Гутенбергтің жаңалығы аса құпия ұсталды. Алайда,  15
жыл өткен соң Европа үшін кітап басып шығару құпия болудан қалды.
   ХҮ – ғасырдың соңында кітап басып шығару ісінен Европада айрықша  танымал
болған Венеция баспагер – гуманисі Альд Мануций  (1448  –  1515)  еді.  1490
жылы  ол  өзінің  жеке  баспаханасын  құрып   көптеген   антик   авторлардың
шығармаларын, сондай – ақ аса ірі  гуманист  жазушылар  –  Данте,  Петрарка,
Боккаччоның еңбектерін басып шығара бастады. ХҮ – ғасырдың  соңында  танымал
болған Париждегі Этьен баспахана фирмасы  болды.  Фирманың  негізін  қалаған
Анри Этьен (1460 – 1520) философия, математика мен  астрономия  бойынша  120
еңбекті басып шығарды. Кітаптардың жартысы латын,  жартысы  француз  тілінде
жарыққа шықты.  Кітап  басып  шығарудың  орасан  зор  маңызы  болды.  Европа
өркениеті жаңа көкжиектерге шығу үшін өте  үздік  техникалық  мүмкіндіктерге
ие болды.
   Әдебиеттер:
   1. Право в средневековом мире. М., 1996.
 1. Документы по истори университетов Европы ХІІ – ХҮ вв. Воронеж, 1973.
 2. Заподно европейский эпос. Л., 1977.
 3. Баткин Л. М. Данте и его время. Поэт и Политика. М., 1965.
 4. Гуревич А.Я. Категорий средневековой культуры. 2 – изд. Е. М., 1984.
 5. Гуревич А.Я. Проблемы средневековой народной культуры. М., 1981.
 6. Гуревич А.Я. Средневековый мир: культура безмольствующего  большинства.
    М., 1990.
 7. Карсавин Л.П. Культура средних веков. Киев. 1995.
 8. Университеты Западной Европы. Средние века.  Возрождение.  Просвещение.
    Иванова, 1990.
 9. Хейзинга И. Осень средневековья. М., 1998.

     24 – Лекция.         ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы Англия, Франция, Италия

   1. ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы І жартысындағы  Англияның әлеуметтік-
      экономикалық және саяси дамуы
   2. Ағылшын реформациясының ерекшеліктері
   3. ХҮІ-ХҮІІ ғасырдың І жартысындағы Франция
   4. ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы Италия

      1. ХҮІ- ғасырда Англия территориялық  жағынан  басқа  Европа  елдеріне
қарағанда шағын болды. Шотландия әлі Британия корольдығына кірген  жоқ  еді.
Салыстырмалы түрде  алғанда  Англияның  халық  саны  да  аз  болды.  Мысалы,
Германияның халқы – 20 млн., Францияның халқы – 15 млн., Испанияның халқы  –
10 млн.  болғанда   ағылшын  халқының  саны  ХҮІІ-  ғасырдың    басында  бар
болғаны 4 млн.-нан зорға асты. ХҮІ ғасырдағы Англияны,  тіпті,  қалалар  елі
деп атауға келмейтін. Бірақ осы бір  Европаның  шетінде  орналасқан  аралдық
елде шаруашылықтың капиталистік формаларының дамуы интенсивті түрде жүрді.
       Англия  үшін  ХҮІ-  ғасыр  капиталистік   мануфактураның   гүлденген,
аграрлық төңкерісінің басталған,   ағылшын  көпестерінің  мұхиттарға  шығып,
тұңғыш  отарлардың  негізі  қаланған   ғасыр.   Шаруашылықтың   өрлеп   оның
капиталистік негізде қайта құрылуына екі тарихи  фактор айрықша әсер етті:
1. Ұлы   географиялық  ашулардың  нәтижесінде  Англия  Ескі  әлем  мен  Жаңа
әлемнің орталығына  айналды.  Өзінің   қолайлы  географиялық  орнын   Англия
ұтымды пайдалана білді. 2-ден,  кейінгі орта ғасырларға дейін-ақ  Англиядағы
феодализмнің  терең  ыдырай  бастағандығы,   крепостниктік   правоның   ерте
жойылуы,  кенеп  тоқу   өнеркәсібінің   ерте   дамуы,    елдің   тез   саяси
орталықтануы  және  бұрынырақтан   басталған  дворяндардың  төменгі  тобының
(рыцарь,  джентри) буржуазиямен жақындауы.
      ХҮІ ғасырда кенеп жасау  өнеркәсібі  Англияның  “ұлттық  өнеркәсібіне”
айналды. ХҮІ ғасырдағы Англияның  әлеуметтік – экономикалық тарихының  нақты
материалдары негізінде одан   капиталдың  алғашқы  қорлануы  процесінің   ал
оның  саяси    тарихынан   –   абсолюттік    монархияның    қалыптасуы   мен
гүлденуінің үлгісін көруге  болады.   Сондай-ақ,  абсолютизмнің  ең  алғашқы
дағдарысның    белгілерін,   оның    реакцияшыл   күшке   айнала   бастауын,
абсолюттік монархия мен буржуазияның  арасындағы   жанжалдың  туа   бастауын
да, оның ақырғы соңында  буржуазиялық революцияға  ұласқанын да осы  ағылшын
тарихынан көруге болады.
      Англиядағы  капиталдың  алғашқы  қорлануы  процессі   батыс  европаның
басқа елдеріне қарағанда  интенсивті  түрде  жүрді.  ХҮІ-  ғасырда  Англияда
крепостниктік құқық  біржолата жойылды. Кенеп  жасаудың   табыстары,   жүнге
деген сұраныстың Нидерланды мен  Англияда өсуі, оған  деген  бағаны  өсірді.
Қой шаруашылығы егіншілікке  қарағанда  тиімді  болып,    лордтар  өздерінің
жерлерін  жайылымға айналдырды.  Осы мақсатта  лордтар  ең  бірінші  кезекте
қауымдық жерлерді жаулап  ала  бастады:  ормандар,  жайылымдар,  бос  жатқан
жерлер,  дөң-дөңестер,   батпақты  жерлер  т.б.  Жер  иелері  ,басып   алған
қауымдық жерлерді  –  орлар,  дуалдар,  шарбақтармен  т.б.  қоршай  бастады.
Сондықтан, ағылшын шаруаларының жерсізденуі техникалық терминмен  –  “қоршап
алу”   деп    аталынды.     Шын    мәнісінде    қоршап    алу     дегеніміз-
әлеуметтік–экономикалық құбылыс, еңбекші  шаруалар бұқарасын ірі жер  иелері
лордтардың  экспроприяциялауы,  шаруаларды  негізгі  өндіріс  құралы  жерден
айыруды білдіреді.  Қоршап  алу  –  капиталдың  алғашқы   қорлануының  басты
әдістерінің бірі болды. Бірақ лордтар тек қауымдық  жерлерді  тартып  алумен
шектелген жоқ.  Олар  шаруалардың егістікке  жарамды жерлерінде  басып   ала
бастады.  Ақырғы  соңында,  лордтар   шаруаларды  олардың  мұралық   үлестік
участоктарынан да қуа бастады.  Қоршап алулардың  нәтижесінде  бүтіндей  бір
елді    мекендер   жойылып,   тұрғындары   қаңғып   қайыршылыққа     ұшырап,
мануфактуралар үшін жалдамалы жұмыс  күшінің резервіне айналды.
      ХҮІ ғасырдағы ағылшын  экономикасының  спецификалық   ерекшеліктерінің
бірі – капиталистік қатынастардың  өнеркәсіпте  де,   ауылшаруашылығында  да
бір уақытта дамуы болып табылады. Ол олма, басқа елдерден  ерекшелігі  мұнда
дәстүрлі  қатынастардың  сынуы  –   деревняда   капиталистік   мануфактураға
қарағанда жылдам  жүрді.  Жаппай   пауперизм,   қайыршылық  пен  қаңғыбастық
әлеуметтік проблемалардың  айрықша   өткір  болуына  алып  келді:  өнеркәсіп
-деревнялардан қуылған,  экспроприацияланған  шаруалар   бұқарасын   “жұтып”
үлгіре алмай жатты.
      Тюдорлар   династиясы  (1485-1603)   қайыршы  шаруаларға  қарсы  қатаң
заңдар шығарды. Ол бойынша  тек еңбекке жарамсыздар мен  еңкейген  қарттарға
ғана қайыр сұрауға рұқсат етілді.  “Дені  сау”  қайыршыларға  дүре  соғылып,
түрмелерге жабылды.  Билік қайыршыларды олардың  бастапқы  мекеніне  жіберіп
отыруға  тырысты.  Сондай-ақ,  үкімет   лордтардың  қоршап  алуларына  қарсы
шаралар да  қолданып,  заңдар  қабылдады.  Өйткені,  қайыршыланған  шаруалар
нашар  алым-салық төлеушілер болды. Шаруалар   санының  азаюы  елдің  әскери
жасақтарының жағдайына да  кері әсер етті. Үкімет бір жарым ғасыр  бойы  (ХҮ
ғ. соңы - ХҮІІ ғасыр ортасына  дейін) қоршап  алуға  қарсы  ордононстар  мен
үкімдер шығарумен болды. Алайда, олардың барлығы  нәтижесіз аяқталды.
      Ағылшын шаруалары феодалдық езгімен,  қоршап  алуға  қарсы  әлеуметтік
күреске шықты. Олардың ішіндегі  ең ірісі Норфольк графтығындың Роберт   Кэт
бастаған шаруалар  көтерілісі болды (1549). Үкімет  көтерілісті   басу  үшін
негізінен неміс және Итальян жалдамаларынан тұрған 15  мын.  әскер  жіберді.
Көтеріліс 1549- жылдың 27 тамызында басып жаншылды.
      Алғашқы Тюдорлар  (Генрих  ІІ  мен  Генрих  ІІІ)  кезінде  қалыптасқан
ағылшын абсолютизмінің өзіндік   ерекшеліктері  болды:  1.  Мұнда  парламент
ешуақытта    қызметін   тоқтатқан   емес,   керісінше   төменгі    палатаның
белсенділігі өсті. Оның себебі  ағылшын   жаңа  дворяндары  мен   өсіп  келе
жатқан  буржуазияның  мүдделері  үнемі  тоғысып   отырды.   Бұл    топтардың
экономикалық позициялары едәуір  нығайды.  Оның  үстіне  олар   бір  палатда
мәжіліс құрды және ХҮІ- ғасырдың  соңына  дейін  король  өкіметінің  саясаты
олардың талап тілектеріне сәйкес  келді.  Өз  кезегінде  буржуазияда  король
үкіметін қолдап отырды.
       Екіншіден,  Англияда  бюрократиялық  аппарат  тек   орталық   басқару
сферасында  ғана  пайда  болды.   Графтықтардағы   басқару   –   жергілікті,
негізінен  төменгі  дворяндардан   тұрған    бітімгерлік    соттары   арқылы
жүргізілді.   Франциядағы   интенданттарға    қарағанда,   олар    корольдік
чиновниктер емес еді және  жалақы  алмай  жұмыс  істеді.  Жаңа  дворяндардың
күшті король өкіметіне  деген  мүдделілігі  сондай,  олар   корольге  ақысыз
көмектесуге де  даяр тұрды.
      Үшіншіден, аралдық жағдайына  байланысты   Англияға  тұрақты  әскердің
қажеті болған жоқ.  Қарулы күштердің  негізін  ауқатты  шаруалардан   тұрған
жасақтар құрады. ХҮІ- ғасырда әскери  флот айрықша  күшейтіліп  “Жеңілмейтін
армаданың  жеңілуінде” аз роль атқарған жоқ (1588).
       2.  Тюдорлардың  абсолюттік   монархиясының   нығаюына   Реформацияда
септігін тигізді. Англиядағы  реформацияның ерекшелігі ол  жоғарыдан  король
өкіметінің  инициативасымен  жүргізілгендіктен  кең    қоғамдық   қозғалысқа
ұласқан жоқ. Ағылшын  шаруалары  Реформациялық   ағымдар  мен  қозғалыстарға
дұшпандықпен қарады. Оның себебі:  шіркеу  жерлерін  секулеризациялау-қоршап
алу  мен  шаруаларды  экспроприяциялаудың  жаңа  толқынын  тудырды.  Ағылшын
үкіметі алғашында реформацияға  теріс  қарады.  Король  Генрих  ІІІ,  тіпті,
Лютерьге қарсы айтыс – тартыстарға қатысты. Алайда, Генрих  ҮІІІ-нің  (1509-
1547) бірінші әйелі Екатерина Арагонскаямен   ажырасу  процесінің  барысында
Рим   папасымен   жанжалы  басталды.  Екатерина  Карл  І-ің  немере   әпкесі
болғандықтан, рим  папасы  ажырасуға  рұқсат беруге  батылы  бармады.  Бұған
жауап ретінде  Генрих  ҮІІІ  папаның  рұқсатынсыз  ағылшын   қалыңдығы  Анна
Болейнге  үйленді (1533),  сөйтіп,  өзін  ағылшын   шіркеуінің  басшысы  деп
жариялады (“Супрематия туралы акт”). Айта  кететін  жәйіт,  акті  де  барлық
ескі   католиктік  догматтар  мен    жораларға  қол  сұғылмайтындығы  туралы
айтылды.  Тек  шіркеуді   басқару,  онда  да  жоғарғы   инстанциялары   ғана
өзгертілді.  Папаның  орнын  король  алды,  бірақ  епископат   сол  қалпында
қалдырылды.  Сонымен,  жаңа  ағылшын  (англикан)   шіркеуі   католицизм  мен
протестантизмнің  арасындағы  аралық позицияны ұстанды.
      Өзінің ұйымдық құрылымы жағынан ол арзан  католиктік  шіркеуден  аулақ
болды. Ол   мынандай  белгілерімен  ерекшеленді:  1.  Шіркеудің  мемлекеттік
аппараттық бөліміне айналуы және оның светтік  билікке  бағынуы.  2.  Кейбір
протестанттық  және  католиктік  догмалардың    біріктірілуі.   3.   Иконаға
табынушылықты  жоққа  шығару,  бірақ  кейбір  жораларды  мойындау.  4.  Діни
рәсімдердің сән салтанатты өтуі,  сондай-ақ, шіркеу пайдасына алынатын  алым
 салықтар сақталынды. Салық енді корольдің  қазынасына жиналатын  болды.  5.
Монахтық жойылды, бірақ епископат сақталынды.
      Шіркеу жерлерін секулеризациялаудың орасан зор  әлеуметтік  салдарлары
болды.  Олар  шұғыл  сатылып  жіберілді  немесе   корольдің    сүйіктілеріне
(фавориттеріне) бөлініп берілді. Осыншалықты дәулетке ие  болған  орта  және
ұсақ  дворяндардан  шыққан  жаңа  меншік   иелері   буржуазиялық   топтардың
қатарын  көбейтті.  Нақ   Генрих  ҮІІІ  тұсындағы   реформация   нәтижесінде
буржуазиямен жақындасқан  жаңа дворяндар  тобы  (джентри)  қалыптасты.  Жаңа
дворяндар болашақ ХҮІІ- ғасырдың  ортасында   болған  ағылшын  буржуазиядлық
революциясында  буржуазияның сенімді одақтасы болды.
      Генрих ҮІІІ  қайтыс  болғаннан  кейін  оның   кәмелетке  толмаған  ұлы
Эдуард   (1547-1553)   королдық   етті.   Оның   тұсында   ағылшын   шіркеуі
протестантизмге  біршама   жақындады  (жазмыш  туралы  догматты   мойындау),
алайда 1553 жылдан бастап, Генрих ҮІІІ  мен  Екатерина   Арагонскаяның  қызы
Мария Тюдордың  билікке келуімен  елде   католиктік   реакция  орнады.  Оның
үстіне Мария  Тюдор испан королі  Филипп  ІІ  –нің   әйелі  еді.  Испанияның
жәрдеміне сүйенген Мария Англияда  католицизмді  қалпына  келтіруді,  сөйтіп
протестантарға қарсы  қатаң   қуғын-сүргін  ұйымдастырды  (“Қанқұйлы  Мария”
атанды). Бірақ Мария Тюдор өмірі ұзақ болмады. 1558- жылы   кенеттен  қайтыс
болды.  Жағдайды  пайдаланып  және  ағылшын  парламентінің  қолдауына   арқа
сүйеген ағылшын шонжарлары король етіп – Генрих  ҮІІІ-нің   Анна   Болейннен
туған   қызы  Елизавета  І-ні   сайлады  (1558-1603).  ХҮІ  ғасырдың  екінші
жартысында  толық   билік  құрғандықтан   бұл  кезеңді  кейде  “Елизаветаның
алтын ғасыры” деп те атайды.
     Елизавета І-нің  табысты ішкі және сыртқы саясаты   оның   буржуазиялық
топтар   алдындағы   беделін   айрықша   көтерді.  Парламент    Елизаветаның
үкіметіне қаражаттарын үлкен  ықыласпен беріп отырды. Алайда,  Елизавета  І-
ң    басқаруының   соңғы   жылдарында   абсолютизмге   деген    буржуазиялық
наразылықтың алғашқы   нышандары сезіле бастады. Діни – саяси   форма  алған
оппозициялық көңіл күй  өсе  түсті.  Королдық  жұмсақ  реформация,  Англияда
айрықша  белсенділігі мен  ерекшеленген  радикальды  өнеркәсіп  буржуазиясын
қанағаттандырмады. Ағылшын буржуазиялық   топтарының  арасында  аса  танымал
болған Кальвиннің жақтастары, өздерін пуритандар (лат. “адал”,  “таза”)  деп
атады  .  Пуританизм   Англияда   ХҮІ-ғасырдың   70-жылдары   пайда   болды.
Кальвинизмнің  радикальды идеялық  ағымдық қанаты ретінде  бұл   қозғалыста:
екі  бағыт  көзге  түсті  –  пресвитериандар  мен  индепенденттер.   Болашақ
ағылшындық  буржуазиялық негізгі екі  партияның   қалыптасуында  олар  үлкен
роль атқарды.
            Елизавета Тюдордың  басқарған  жылдарында  Англияның  шаруашылық
өмірі интенсивті түрде дамып  отырды. Нақ  оның   басқарған  жылдарында  сан
жағынан өте  көп   сауда  компаниялары  құрылды,   мұхиттың  арғы  жағындағы
ағылшын  отарларының  негізі   қаланды,   ағылшын   флоты   қарқынды   өсті,
капиталистік фермерлік  тамырын тереңге жайды  –  мұның  барлығы  “Елизавета
ғасыры” дейтіннің   неғұрлым  жарқын  сипаттарын  құрайды.   Протестантизмді
қалпына келтіре отырып, Елизавета жаңа  дворяндар  мен   буржуазияның  талап
тілектеріне  қолдау  көрсетті.   Генрих  ІІІ-нің    тұсындағыдай   парламент
ханшайымға  үнемі  қол ұшын беріп  отырды,  феодалдық   католиктік  топтарға
қарсы  күресте   жәрдемін  аямады.   Католиктер   үміт   артқан    Шотландия
королевасы  Мария   Стюарт  (олда  Тюдорлардан)  тақтан  тайдырылып    елден
қуады.  Ол Елизавета  агенттерінің қолынан 1587- жылы өлтірілді.

      3.    ХҮІ ғасырдың ортасында   басталған  тауарлы-ақша  қатынастарының
дамуы, “бағадағы революция” шаруалардың   жіктелуін  тездеткенімен,  олардың
жаппай экспроприациялануы туралы айту әлі ерте  еді.   Англияға   қарағанда,
француз  дворяндарының  шаруалардың  жерлерін  жаппай  тартып  алуға  елеулі
себептері де  болған  жоқ.  Өйткені,  мұнда  ірі   тауарлы  ауылшаруашылығын
ұйымдастыруға  іштей де,  сырттай да  импульстар жоқ еді. Сондықтан  француз
  шаруаларына  жерінен    айырылу   қаупі    төнген   жоқ.   Бірақ   француз
шаруаларының өз  ауыртпалықтары болды, атап айтқанда,  шаруалардан  алынатын
алым салықтар өте жоғары  еді. Феодалдық  рентадан  (чинш)  бөлек,  шаруалар
үлкен мөлшерде мемлекеттік салықтар төледі. Өсіп  келе   жатқан  мемлекеттік
аппаратты  ұстаудың негізгі көзі  осы шаруалардан  алынатын  алым   салықтар
болды.  Шын мәнісінде,  француз шаруалары  помещиктерге   феодалдық  рентаны
екі рет төледі, бұған қоса  католик  шіркеуінің  пайдасына   десетина  төлеу
сақталынды. Бұлардан да бөлек француз шаруалары өсімқорларға да  жем  болды.

      Француз буржуазиясының  әлеуметтік  –  экономикалық  белсенділігі  де,
ағылшындық әріптестерінен төмен еді.  Едәуір   қаражаттарын  жинап  алғаннан
кейін, олар мемлекеттік аппаратта қолайлы қызметтер  тауып   алуға  тырысты.
Мемлекеттік   лауазымдарды  сату   практикаланды.  Мемлекет  –  лауазымдарды
сатуға  өзіндік  ішкі    заем   ретінде   қарады.   Францияның    әлеуметтік
құрылымының ерекшеліктеріде  осында. Лауазымды қызметті   сатып  алушылар  –
мемлекетке берген  ақшасын  бірнеше  есе  шығарып  алуға  тырысты.  Осылайша
буржуазияның дәулеті,  өндірістен тыс саладан   құралды.  Француз   капиталы
өнеркәсіптік  іс әрекетінде ,  саясатта   да   тым  болбыр  болды.  Әсіресе,
отарлық саясатта  белсенділігі кемшін түсті.
       Жоғарғы  мемлекеттік   лауазымдар   мен    поместьелерді,   дворяндық
титульдарды     сатып     ала    отырып,     буржуазияның     бір     бөлігі
дворянданды.Осылайша, “мантияның  адамдары”  дейтін\дер  пайда  болды.  Егер
Англияда  дворяндардың   буржуазиялануы  процессі  жүрсе,  мұнда   керісінше
буржуазияның дворяндануы жүрді. Мұндай “мантияның  адамдары”  кәсіпкерліктен
қол  үзумен шектелмей, өздерінің “тектерінде”  ұмытуға  тырысты.  Қызметтегі
дворяндар  мен   буржуазияның   король  өкіметіне   тәуелділігі   абсолюттік
монархия   үшін  кең   әлеуметтік  негіз   болды.   Француз   абсолюттімінің
ерекшелігі  басқарудың  бюрократиялық  аппараты  мен   тұрақты      армияның
болуы:
      Францияда  реформацияның  дамуы  үшін  Германия  мен  Швейцариядағыдай
қолайлы жағдай болған  жоқ.  Францияда   реформациялық   идеялар  гуманистік
топтардың арасында пайда болды. Алғашқы  реформациялық   идеяларды  таратушы
Лефеврь де  Этапль  болды.  1512-  жылы  оның   “Апостол  Павелдің  жолдауы”
жарыққа шығып, Лютерьдің “наныммен  құтқарылу”  идеясы  қызу  қолдау  тапты.
Алайда, халық  бұқарасы  оның  ішінде  буржуазия  да,  Париж  тұрғындары  да
католицизм позицияларында  нық тұрды. Өйткені,   король   сияқты  католизмде
ұлттық  бірліктің символы  болды. Францияда католик шіркеуі  Германиядағыдай
папаға бағынышты  жағдайда   болған  жоқ.  Ол   түгелдей  корольге  бағынды.
Ақырғы  соңында,   француз    дворяндарының   көпшілігі   Италияда   соғысып
жатқандықтан, оларда алғашында реформацияға қызығушылық таныта қойған жоқ.
       Соған  қарамастан  реформациялық   идеяларда  францияда  дами  түсті.
Әсіресе, дворяндар  мен  елдің  оңтүстік  батыс  облыстарындағы  қол  өнерші
тұрғындардың  арасында   реформациялық   идеялар   танымал   болды.   Италия
соғыстары кезіндегі сәтсіздіктер король  үкіметіне қарсы оппозициялық  көңіл
күйлерді   күшейтті.     Наразылық     формаларының    бірі    католицизмнен
кальвинистік   нанымға   қарай   ауысу   болды.   Калвинистер   (гугеноттар)
әсіресе, елдің  оңтүстігінде 30-40 – жылдары өте көп  болды.
      ХҮІ- ғасырдың 50-60-жылдары  француз  монархиясы  ауыр   дағдарыстарды
бастан кешті. Италиян  соғыстары  сәтсіз  аяқталды.  Француз   феодалдарының
Италиядан  дәметкен әскери  олжаға, жер мен қызметке  кенелеміз деген  үміті
ақталмады.  Дворяндар  оның  ішінде  жоғарғы  аристократияда   бұған  наразы
болып, король мен оның  маңайындағыларға барлық кінәні арта   бастады.  Оның
үстіне басталған “бағадағы  революция” француз дворяндары  үшін  ауыр  тиді.
Ендігі  жерде  шіркеу  жерлерін  секуляризациялау  мәселесі  дворяндар  үшін
өзектілене түсті.
      ХҮІ-- ғасырдың ортасында дворяндардың бір бөлігінің кальвинизмге  өтуі
“гугеноттық партияның” құрылуына алып келді. (Гугенот – неміс  тіл  “бірігіп
ант бергендер”). Онда үстемдік еткен Бурбондар басқарған феодалдық топтар  –
билікке айқын  ұмтылды. Өйткені  билік   құрып  отырған  Валуалар  әулетінен
ұрпақ қалмай  бара жатты. Католиктік  күштерді  герцог Гиз әулеті  басқарды.
Гиздердің  де   саяси   мақсатының   Бурбандордан  айырмашылығы  аз   болды.
Гугеноттар  –  елдің   оңтүстігі  мен  оңтүстік   батысына   арқа    сүйеді.
Католиктік лагерьді елдің  солтүстігі  мен   орталығы  қолдады.  Франциядағы
азамат соғысын кейде  гугенот  соғыстары немесе  діни соғыстар  деп  атайды.
Алайда,  мәселеге  байыптап  қарасақ,  бұл   католиктер  мен   гугеноттардың
қақтығысынан көрі,  абсолюттік монархия  мен   феодалдық  тәртіпсіздіклердің
арасындағы  соғыс  болды.  Абсолютизмнің   жаулары    алғашында   гугеноттар
партиясы жағында соғысса,  ал кейінірек католиктік лагерь  жағында  соғысты.

      Гугенот соғыстары 36 жылға (1562-1598) созылып,  үш  кезеңнен  тұрады.
Бірінші  кезеңде  (1562-1572)  негізгі  абсолютизмге   қарсы   күш   ретінде
гугеноттар   көрінді.    Валуалардың   король    өкіметі   гугеноттар    мен
католиктердің арасында  тепе-теңдік   ұстауға  ұмтылды.  Осындай  тактиканың
нәтижесінде  1570-  жылы  бітім  жасалынып,  гугеноттардың  діни    нанымына
еркіндік берілді. Кепілдік ретінде  гугеноттарға   елдің  оңтүстігінен  төрт
бекініс берілді.
       Екінші  кезең  1572  жылдың  24  тамызындағы   “Варфоломей   түнінен”
басталады. Бұл кезең 1576- жылға дейін созылды. Оның  барысында   гугеноттар
өздерінің   конфедеренциясын   құрды,   сөйтіп,   шын    мәнісінде,    елдің
оңтүстігінде дербес республика құрды. Орталықтанған  ел  ретінде  Францияның
бөлініп   кету  қаупі  төнді.   Бұған  жауап  ретінде  католиктер  өздерінің
ұйымдарын- Гиздар басқарған  “католик лигасын” құрды. Гиздар  “еркіндік  пен
бостандықтың    көне    құқтары    артықшылықтарына”,    яғни,     феодалдық
бытыраңқылыққа ашықтан – ашық шақырды. Генрих ІІІ өзін   католик   лигасының
басшысымын деп жариялауға мәжбүр болды,  сөйтіп  күштердің  арасындағы   теп
теңдікті зорға ұстап тұрды. 1576-  жылғы  Блуа  қаласындағы   бітім  бойынша
гугеноттардың құқтары кеңейтілді, елдің оңтүстігі – солтүстіктен бір  жолата
бөлініп кетті.
      Ең ұзақ күрделісі  -  үшінші  кезең  болды  (1576-1594).  1576-  жылғы
бітімнен кейін он жылға   созылған  тыныштық  орнады.  Ол  нақ  осы  жылдары
айрықша күшті қарқынмен  жүрген   төменгі   әлеуметтік  топтардың  күресімен
түсіндіріледі. Азамат соғысының  шырқау  шыңы  1585-1589  жылдарға   келеді.
(“Үш  Генрихтің   соғыстары”).  Анти  абсолюттік   қозғалыс   оған     Париж
бастаған католиктік  қалалардың  қатысуымен   күшейе  түсті.   Қалалықтардың
ұйымы, 1585-  жылдан   жұмыс  істеп  келе  жатқан   -  Париж  лигасы  болды.
Осылайша,  астана  мен  басқада   католиктік  қалалардың    қолдауы   Генрих
Гиздардің  тобына үлкен көмек пен  абырой берді. Өздерін  сенімді   сезінген
католиктік лига  басшылары король  Генрих ІІІ-ні гугеноттарға   қарсы  соғыс
жариялауға мәжбүр етті.  Корольдің  қалалар  лигасын  тарату  әрекеті  1588-
жылдың 12  мамырындағы   Париждегі  көтеріліске  алып  келді  (“баррикадалар
күні”). Елдің  астанасы, 1589-  жылдан  бастап  басқа  қалалардың  көпшілігі
(бүкіл  солтүстік,  оңтүстіктің  бір  бөлігі)  лигистердің    қолына   өтті.
Өздерінің   позициясын  нығайту  үшін  лигстер  ұлттық   мүдделерді  тікелей
сатуға дейін барудан  тайынған  жоқ,   атап  айтқанда,  олар  көмекке  испан
әскерлерін шақыртып жағдайды одан әрі шиеленістірді.
      Оңтүстікте де және солтүстікте де елдің одан  әрі   бөлшектенуі  қаупі
төнді. Ұрыстардың бірінде   католиктік  лиганың  басшысы  Генрих  Гиз   қаза
тапты. Король Генрих ІІІ өзінің жағдайын  ірі феодал  Генрих   Наваррскиймен
(бұлда  Бурбон) одақ құру арқылы сақтап қалуға тырысты, сөйтіп,  оны  өзінің
мұрагері  етіп  жариялады.  Алайда,  бұдан  кейін   Генрих  ІІІ-і  Доминикан
орденінің монахы Жак Клемонның  қолынан қаза  тапты (1 тамыз  1589).  Генрих
ІІІ-нің өлімімен Валуалар династиясы тоқтатылды.
      Генрих Бурбон Наварский – Генрих ІҮ-і  деген  атпен  корольдық   таққа
отырып,   жаңа  Бурбондар   династиясының  негізін  қалады.  Алайда,  ол  өз
династиясының өміршеңдігін көрсету үшін бес жыл тоқтаусыз   күрес  жүргізуге
мәжбүр болды.
      Гугенот соғыстары 1589- жылы Нант эдиктісімен  аяқталды.  Генрих  ІҮ-і
бұл  құжат арқылы гугеноттармен   католиктерді  біріктіруге  тырысты.  Эдикт
католицизмді   Францияның  мемлекеттік  діні  деп    жариялады.   Біруақытты
гугеноттарда өздерінің дінін  уағыздауға мүмкіндік  алды.  Нант  эдиктісі  –
діниымыраға келуді орнатқан тұңғыш европалық үлгі  болды.  Азамат  соғысының
нәтижесінде Оңтүстік Францияның  гугеноттары едәуір дербестік алды.  Алайда,
гугенот соғыстары кезіндегі анархия Франция үшін  өте ауыр болды  (құлдырау,
 шаруашылық дағдарыс,  финанстық берекесіздік т.б.). Мұндай жағдайда   күшті
король өкіметін қалпына келтіру кезек  күттірмес еді.
      Генрих ІҮ өзінің  маңайына   жігерлі  де  қабілетті   адамдарды  жинай
білді. Солардың  бірі  оның   финанс   министрі   Сюлли  (1560-1651)  болды.
Үкімет  салық  жинауды  ретке келтірді, тіпті,   шаруалардан  алынатын  алым
салық азайтылды. Генрих ІҮ-нің  үкіметі мануфактураның  дамуына үлкен    мән
берді, әсіресе,  жібек мата ,өрнек тоқу,   гобелендер   даярлау  т.б.  жолға
қойылды. Жол  қатынасы жақсартылып, тұңғыш рет елді мекендер арасында   -  о
м н и б  у  с  т  а  р  қатынай  бастады.  1604-  жылы   француз   Ост-Индия
компаниясының негізі  қаланды. Шамамен  осы  уақытта  Солтүстік  Америкадағы
Француз иелігі – Канада  отарлана басталды.
      4. ХҮІ- ғасырдан бастап Италияның   экономикалық  құлдырауы  басталды.
ХҮ  ғасырдың  соңында-ақ  италиян  өнеркәсібінде   құлдыраушылық  элементтер
байқалған еді. Тіпті,  Италияның өзінде флоренция  шұғасы (мауыты)   ағылшын
  шұғасымен   алмастырыла   бастады.   Ағылшындардан   бөлек   Франция   мен
Германияда да өнеркәсіп өрледі. Нидерланды ХҮІ  ғасырдың  өн  бойында  сауда
жағынан ғана емес, өнеркәсіптік жағынан дамып отырды.
      Ұлы географиялық ашулар Италия  қала-республикаларының   экономикасына
үлкен  нұқсан келтірді.  Венеция аса бай   көпестік  республика  болып  қала
берді, бірақ оның  мұхиттық  саудадағы  ролі   жоқтың  қасы  болды.  Италиян
қалаларының  саудасы  Таяу  Шығыспен   шектелді.  Сауда  мен    өнеркәсіптен
ығыстырыла бастаған италиян буржуазиясы көбіне көп   банкілік  -  өсімқорлық
операцияларға назар аудара бастады. Капиталды жұмсаудың  басқа  формасы  жер
сатып  алу болды. Буржуазия жерлерді сатып алып дворяндарға айнала  бастады.
Өнеркәсіптің құлдырауы мануфактура  жұмысшыларына  да   әсер  етті.  Олардың
көпшілігі қайтадан қаладан деревньяларға қоныс аударды.   Ірі  жер  иелеріне
айналған Италияның  буржуазиясы өндірісті дамытуды  қолға  алған  жоқ.  Олар
да, дворяндар  сияқты жерді ұсақ  шаруаларға  і  шартпен  пайдалануға  берді
(испольщина). Осылайша,   дамудың   белгілі  бір  кезеңіңде   Италияда  кері
процесстер, яғни феодалдық қатынастардың орнығуы жүрді.
      ХҮІ- ғасырда Италия саяси  жағынан  бұрынғысынша  бытыраңқы  ел  болып
қала берді. Солтүстіктегі   ең  ірі   мемлекеттер:  Венеция,  Генуя,  Милан,
Савойя  және   Пьемонт   герцогтықтары;   Орталық   Италияда   –   Флоренция
республикасы (1531 жылдан Тоскана герцогтығына айналды) мен папа  мемлекеті;
 Оңтүстіктегі  неаполитан  корольдығы (Сицилия  құрамында)  болды.  Бұлардан
бөлек ондаған ұсақ   тәуелсіз  иеліктер   сақталынды.  Барлық  республикалық
құрылыстар монархиялық институттармен алмасып жатты.
      Бытыраңқы Италия тоқтаусыз  айла–шарғылардың,  дипломатиялық  астыртын
күрестің, үлкенді–кішілі ұсақ ұрыс–керістердің ошағы  болды.  Мұның  барлығы
ірі мемлекеттердің Итальян істеріне  араласуына  түрткі  болды.  1494-  жылы
Француз королі Карл ҮІІ дің Италияға басып кіруімен әртүрлі үзілістермен  60
жылға созылған  “Италян  соғыстары”  кезеңі  басталды.  (1494-1559)  Соғысқа
түрткі  болған  “Анжуй  мұрасы”  үшін  күрес  болды.  Италияның   Неопалитон
корольдығы   ХІІІ-   ғасырдың   екінші   жартысынан   “Анжуи”   династиясына
қарайтын(фр). Ал 1442- жылдан Арагон  (Испан)  әулетіне  өткен  еді.   1494-
жылы Неаполитан королі Ферранте І  Арагон қайтыс болғаннан кейін, оның  орны
босап қалды. Француз королі өзінің “Анжуй мұрасын”  қайтарып  алғысы  келді.
Италян соғыстары, тек  1559  жылы  “Като  –  Комбрези”  бітімімен  аяқталды.
Француздардан бөлек Италияға Испандар және герман феодалдары ұмтылды.
      “Като–Комбрези”  бітімі  бойынша  Италияның  көпшілік  территориясында
испанияның  үстемдігі  сақталынды.  Италия  экономикалық   және   шаруашылық
жағынан әбден күйзелді. Милан герцогтығы, Неополитон королдығы (Сицилия  мен
Сардиния) Испанияға өтті. Ірі  мемлекеттердің  ішінде  дербестігін  сақтаған
Савойя герцогтығы, Генуя республикасы, Венеция,  Тоскана  және  Папа  облысы
ғана болды. Ұсақ мемлекеттерде:
Парма   герцогтығы   мен   Пьяченца,   Модена,   Мантуя,   Феррара,   Урбино
герцогтықтары, Монферрат маркграфтығы, Лукка және Сан Марино  республикалары
– тәуелсіздігін сақтады.
       Италиядағы  реформация  қарсаңындағы   діни   идеялық   қозғалыс   Д.
Савонаролланың (1452–1498)  қызметімен  байланысты.  Бұл  моральдың  тазалық
жолындағы күрес болды. Реформациялық қозғалыстың ошақтары Лукка,  Флоренция,
Венеция, Ферраре, және т.б. қалаларда  орналасты.  Италиядағы  реформациялық
қозғалыс   интеллектуалдық    қозғалыс   деңгейінде   қалып   қойды.   Елдің
бытыраңқылығы,  реформациялық  қозғалыс  бытыраңқылығы  ,католык  шіркеуінің
жеңісін қамтамасыз етті.

Әдебиеттер:
1. Гусарова Г.П. Город и деревня в италии на рубеже  позднего  средневековья
М., 1983г.
2. История Италий. В 3т., М., 1970г. 1т.
3. Дживелегов А.К.Творцы  итальянского Возрождения. В 2 кн., М., 1998г.
4. Искуство и культура Италии эпохи Возрождния и Просвещения.,М.,1997г.
5. Чиколини Л.С. Социяльная утопия в Италии ХҮІ начало ХҮІІ в., М.,1980г.
6. Культура и общество Италии накануне нового времени. М.,1993г.
7. Рутенбург В.И. Народные движения в Италии в ХІҮ – ХҮ вв. Л.,1958г.
8. История средних веков. С.П. Карпова. М.,2003г.

    25 – Лекция.   ХҮІ ғ – ХҮІІ- ғасырдың бірінші жартысындағы Европадағы
                           халықаралық қатынастар.


   1. ХҮІ ғасырдағы Европадағы халықаралық қатынастардың дамуы.
   2. ХҮІ – ХҮІІ ғасырдың бірінші жартысындағы Европа мен Осман империясы.
   3. Европа отыз жылдық соғыс жылдарында.
   4. Вестфаль бітімі қорытындылары.


   1. ХҮ – ғасырдың соңынан бастап  Европа  халықаралық  қатынастардың  жаңа
сатысына  көтеріліп,   ол   негізінен   ұлттық   мемлекеттердің   қалыптасуы
ерекшеліктерімен   айқындалады.   Халықаралық   экономикалық   қатынастардың
әлемдік жүйесі қалыптаса бастады. Европа мемлекеттері  мүдделерінің  Азияда,
Африкада және Америкада  қақтығысуы  –  Европа  саясатына  ықпал  етті.  Ұлы
географиялық  ашулар  халықаралық  байланыстарды  кеңейтті,   рынокты   жаңа
өнімдермен толықтырып, Европадағы өндірістің дамуын ынталандырды.
   Европаның саяси картасы да  үнемі  өзгеріс  үстінде  болды.  ХҮІ–ғасырдың
басында Англия,  Франция,  Испания,  Португалия,  Дания  мен  Швеция  ұлттық
мемлекеттік біртұтастығы түрғысынан алып  қарағанда  елеулі  табыстарға  қол
жеткізді.  ХҮІ–  ғасырдың   екінші   жартысында   ұлт–азаттық   қозғалысының
нәтижесінде Нидерландыда – Құрама провинциялардың республикасы пайда  болды.
Мұнымен бір уақытта нақ осы ХҮІ – ғасырда классикалық орта ғасырлық  империя
– Карл Ү-  ің  Габсбургтердің  державасы  пайда  болды  және  ыдырады.  Орта
ғасырлық саяси мәдениеттің, саяси түсініктер күнінің өткендігін  бұл  фактор
көз жеткізе көрсетті. Карл Ү өзін католиктік әлемнің ең  жоғарғы  діни  және
светтік императорымын деген түсініктің  жетегінде  кетіп,  ұлы  гегемониялық
түсініктің  тұтқынында  қалып  қойды.  Қалған  Европа  мемлекеттері   ұлттық
мемлекеттік нақты саясат жүргізуге көшкен кезде,  Габсбургтар  мән–мағынасыз
гегемониялық саясатын жалғастыра берді.  Ақырғы  соңында,  бұл  саясат  елді
апатқа ұшыратты.
   ХҮІ – ғасырда сыртқы саясатта конфессиялық фактор екінші кезекке  ығысты.
Саяси негізде  коалициялардың  құрылуы  Европа  саясатын  секулеризациялауды
дайындады.  1648  жылғы  Вестфаль  бітімінен   кейін   европа   дипломатиясы
біржолата  секулеризацияланып,   Жаңа   заманның   дипломатиясына   айналды.
Дипломатиялық қызмет саласы, тұрақты елшілік институты қалыптасты. Бұл  жүйе
ХҮ – ғасырдың 60 – 70 жылдары Италияда пайда болды. ХҮІ–  ғасырдың  ортасына
қарай бұл жүйеге Европа елдерінің көпшілігі тартылды.
   ХҮІ–ғасырдың екінші жартысынан  бастап  халықаралық  құқықтық  қатынастар
қалыптаса бастады. 1582- жылы жарыққа шыққан Бальтазар Айаланың “Соғыс  және
әскери  істер  құқы  туралы”  еңбегінде   елшілік   құқыққа   ешкімнің   қол
сұқпайтындығы туралы  ілім  дамытылды.  Ал  Альберико  Джентилидің  “Елшілер
туралы” (1585) еңбегінде дипломатиялық практика мен  оның  нормалары  жүйеге
келтірілді.
   ХҮІ – ғасырдағы саяси  және  әскери  жанжалдардың  негізгі  себебі,  жаңа
мемлекеттер “ұлттық мүдде” тұрғысынан  саясат  жүргізіп,  ол  орта  ғасырлық
династиялық принцип дәстүрлеріне  қайшы  келді.  Орта  ғасырлық  династиялыұ
принцип бойынша, некелік  немесе  мұралық  жолмен  бір  мемлекеттің  иелігі,
этникалық және  территориялық  алшақтығына  қарамай  екінші  мемлекетке  өте
беретін. Жаңа жағдайларда – жас ұлттық  мемлекеттер  бұған  көнгісі  келмей,
үлкен  саяси  -  әскери  жанжалдар  тудырып  отырды.  (Мұны  Карл  Ү  –  нің
империясынан көруге болады).
   Ең бірінші кезекте  үлкен  мемлекеттердің  арасындағы  қарама–қайшылықтар
алға шығып, оған  ұсақ  және  орта  мемлекеттер  объективті  түрде  тартылып
отырды.  Ірі  мемлекеттердің  арасындағы  қақтығыстар  асқына  келіп,  жалпы
европалық жанжалдарға ұласып отырды. Олардың қай қайсысы болсада  басқа  бір
мемлекеттің үстемдік етуіне  жол  бергісі  келмеді.  Бір  монархиялық  елдің
басқа біреудің есебінен күшейіп кетуі, қалған  мемлекеттер  тарапынан  қарсы
қозғалысты  туғызды.  Осылайша  күштердің  орналасуының   бастапқы   жағдайы
қалпына  келтірілді.  Бұл  үрдіске  ене  бастап  бірте   бірте   халықаралық
қатынастардың басты принципі – саяси тепе теңдіктер  жүйесін  қалыптастырды.
ХҮІ  ғасырда  Европада  үлкен  соғыстарды  туғызуға  қабілетті   халықаралық
қайшылықтардың үш негізгі түйіні  қалыптасты:  1.  бір  жағынан  Испанияның,
екінші жағынан Франция мен  Англия  мемлекеттерінің  арасындағы  сауда  және
отарлық мүдделердің қақтығысуы. Бұл ХҮ– ғасырдың соңы мен  ХҮІ–  ғ.  бірінші
жартысында  “Итальян  соғыстарына”  алып   келсе,   ХҮІ–   ғасырдың   екінші
жартысында Испания–Англия соғыстарын туғызды. 2.  Европа  елдері  мен  Осман
империясының арасындағы қарым  қатынастар.  3.  Солтүстік  Европа  елдерінің
арасындағы Балтық теңізіндегі үстемдік үшін күрестері.
   Франко–габсбург және англо– испан қарама  қайшылықтарының  негізінде  бір
жағынан, Карл Ү нің Европалық үстемдікке ұмтылуы жатса,  бұл  саясат  екінші
жағынан Франция мен Англияның ұлттық мемлекеттік  мүдделеріне  қайшы  келді.
Италиян соғыстарына Габсбургтар мен Франциядан бөлек  барлық  дерлік  европа
елдері қатысты: Италияның өз мемлекеттері, Рим  папасы,  Англия  мен  Дания,
сондай–ақ Осман империясы т.б.  Соғыстың  барысында  көптеген  бітімдер  мен
одақтар жасалынып, олар саяси тепе теңдікті сақтауды реттеп отырды.  Италиян
соғыстары Францияны үлкен халықаралық абыройсыздықтарға душар етті.  Италиян
жерлерін қосып алуға деген оның дәмесі ақталмады.  Кото  –  Камбрези  бітімі
(1559ж )бойынша Франция  үш  Лотарингия  епископтығын  (Мец,  Туль,  Верден)
өзіне қосып алды.
   Европа  елдерінің  көпшілігі  “Италиян  соғыстарынан”   қолдары   босамай
жатқанда  Пиреней  түбегінде  Испания  мен  Португалияның  арасында  отарлық
иеліктер төңірегінде қызу күрес жүріп жатты.
   Ағылшын–испан  қарама  қайшылықтарының  негізінде   Атлантикадағы   сауда
монополиясы  жолындағы  тартыстар  жатты.  Бұл  қайшылық  1588-  жылы  үлкен
соғысқа алып келіп “Жеңілмейтін армаданың жеңілісімен”аяқталды, яғни  Англия
жеңіске жетті.” Англияның континенттегі  саясатының  негізінде  Франция  мен
Габсбургтардың арасындағы тепе теңдікті сақтау жатты. Ол  үнемі  екі  жақтың
қайсысы  әлсіз  болса,  соған  жәрдем   беріп   отырды.   Англия,   Британия
аралдарында да мән  мағынаға  толы,  мақсатты  саясат  ұстанып,  өз  ықпалын
еселеп өсіріп отырды.
   Европа  елдерінің  арасындағы   сауда   бәсекелестігі   түптеп   келгенде
әлеуметтік– экономикалық даму деңгейімен анықталды. Англияның жеңіске  жетуі
күш алып келе жатқан ерте капиталистік қатынастардың салтанат құруының  басы
еді. ХҮІ – ғасырдың соңына қарай батыс европадағы  халықаралық  қатынастарда
күштердің  жаңаша   орналасуы   айқын   көрінді.Италиян   мемлекеттері   мен
Испанияның рольі төмендеп екінші  кезекке  ығыстырылды.  Ұлттық  мемлекеттер
мен ыдыраған Габсбургтер державасының  арасындағы  жаңа  қарама  қайшылықтар
ХҮІІ – ғасырда жаңа қақтығыстарды туғызды.
   Халықаралық қайшылықтардың  үшінші  түйіні  Солтүстік  батыс  Европада  –
Балтық теңізіндегі сауда үстемдігі үшін жүрді. Алғашында Скандинавия  елдері
“ганза” - неміс  қалаларының  сауда  одағына   қарсы  бірігіп  күресті.  Бұл
күресте Скандинавия елдері Дания мен Швеция  жеңіске  жетті.  Алайда,  бұдан
кейін екі ел арасында Балтық теңізі үшін күрес шиеленісіп отырды.  Саудадағы
бәсекелестік Дания мен Швецияның арасында үлкен соғысқа әкеліп тіреді (1563-
1570). Оның барысында саяси аренаға жаңа күштер –Поляк – Литва  және  Москва
мемлекеттері шықты. Европа саясатының субъектілері кеңейе түсті.
   2. ХҮІ – ғасырдың басында Осман империясы аса күшті әлемдік державалардың
бірі болды. ХҮІІ – ғасырдың ортасына дейін  Порта  (Осман  имп-сы)  Европаға
жаулаушылық соғыстар жүргізіп отырды. Осман  империясы  Европа  мемлекеттері
өміріндегі  маңызды  фактор  болды.  Европа  саяси  фразеологиясында   Осман
мемлекеті Европа елдерінің  “табиғи  жауы”  ретінде  қаралды.  Соғыстар  мен
бірге дипломатиялық қарым қатынастарда жүріп отырды. ХҮІ –  ғасырдың  соңына
дейін Стамбулда неғұрлым  дамыған  Европа  елдерінің  тұрақты  дипломатиялық
миссиялары пайда болды.
   Европа мен Порта дипломатиясының қалыпты қызмет  етуіне  кедергі  жасаған
тағы бір нәрсе, түріктер  өздеріне  бітім  сұрап  келген  елдердің  барлығын
бағынғандық, мойынсұнғандық деп білді, сөйтіп тұрақты алым салықтарды  талап
етті. Бұл көптеген келіссөздердің шырқын бұзып  отырды.  Осман  дипломатиясы
бір елмен келіссөз жүргізіп жатқан кезде үшінші  бір  елдің  кепіл  болуында
қаламады.  Тек  Сүлеймен   І   Кануни   (1520-1566)   тұсында   ғана   түрік
дипломатиясында уақытша ілгерілеушілік болды. Стамбулдағы шетел  елшілерінің
қауіпсіздігіне де ешқандай  кепілдік  берілмеді.  Ал  бұл  уақытта  Европада
елшілердің жеке басының қауіпсіздігі үрдісі барынша қалыптасып  жатқан  еді.
Сондықтан Европа елдері түрік сұлтандарына да,  дипломатиясына  да  ешқандай
сенімі болған емес. Европаның христиандық елдерінде бүгінгі тілмен  айтқанда
түрік әлемінің имиджі төмен болды.
   ХҮІ–  ХҮІІ  –  ғасырларда  түріктерге  қарсы  көптеген  іс  –  шаралардың
ұйымдастырушысы Габсбургтер мен Рим папалары болды. Бірақ  Европа  елдерінің
арасындағы  қарама  қайшылықтардың   күшті   болғаны   сондай,   олар   арғы
замандардағыдай  түріктерге  қарсы  біріккен  крест  жорықтарын  ұйымдастыра
алмады. Бұл әсіресе,  Италиян  соғыстары  кезінде  айқын  көрінді.  Ол  олма
европа корольдықтары түрік  сұлтандарын  басқа  бір  Европа  елдеріне  қарсы
соғысу үшін көмекке шақырып одақ құрып отырды. Мысалы, 1510- жылы  император
Максимилиан І Венецияға қарсы соғысу үшін түрік сұлтаны  Селим  І  ұсыныстар
жасаумен болды. Ал, 1513-1514 жылдары Венеция  Европалықтарға  қарсы  күресу
үшін түрік сұлтанынан көмек сұрады. Сонымен ХҮІ –  ғасырдың  басынан  бастап
түріктер Европалықтар үшін табиғи  жау  ғана  емес,  европадағы  жанжалдарда
потенциальды одақтасы болды.
   Фердинанд І Габсбург түріктерге қарсы бірігіп күресу үшін,  тіпті  бауыры
император Карл Ү көндіре алмады. 1529-  жылы  түріктер  Венаны  қоршады,  ал
1541- жылы Венгрияны жаулап алды. Бұл  оқиғалар  Европалықтарға  қатты  әсер
еткенімен,  олардың  ішкі  қайшылығы  бірігіп  күресуге  мүмкіндік  бермеді.
Фердинанд І-і 1547- жылы  сұлтанмен  келісім  жасап  оған  Венгрияны  беруге
мәжбүр болды. Мұнымен қоса Фердинанд жыл сайын 30 мың алтын  флорин  төледі.
1547-  жылғы  бітім  Сүлеймен  Кануни  мен  Карл  Ү-нің  арасындағы  соғысты
тоқтатып  европалық  маңызға  ие   болды.   Император   бұл   бітімді   ішкі
Шмалькельден соғыстары үшін пайдаланды. 1568- жылы Габсбургтар мен  Портаның
арасында бітім жасалынды, алайда бұл түрік агрессиясын тоқтата алмады. 1570-
1572 жылдары және 1593-1604 жылдары түріктер  мен  европалықтардың  арасында
ірі  соғыстар  жүрді.  Папа  Пи  Ү-нің  инициативасымен   түріктерге   қарсы
халықаралық  одақ  –  “Қасиетті  Лигасы”  құрылып,  оның  негізін   Венеция,
Испания,  Папа,  Мальта  ордені  және  Италиян  қалалары  құрады.  Дон  Хуан
Австрийский басқарған одақтастар әскері Коринф шығанағындағы  Лепанто  деген
жерде  (1571)  түрік  флотын  талқандады.   Алайда,   европалықтар   жеңісін
пайдалана алмай, олардың арасында жік пайда болып “Лига” ыдырап кетті.  Кипр
аралы Түріктердің қарамағына өтті.
   1593- жылы түріктер Габсбургтерге  қарсы  жаңадан  соғыс  ашты.  “он  бес
жылдық”  соғыстың  барысында  (1593-1606)  европа  елдерінің  Портаға  қарсы
коалиция құру мәселесі қайтадан көтерілді. Папа Климент  ҮІІІ-нің  “Қасиетті
Лиганы” қайтадан жандандыру  әрекетінен  ештеңе  шықпады.  Алайда,  жеңімпаз
соғыстар жүргізуге европа елдерінің  ішкі  қайшылықтары  мүмкіндік  бермеді.
1604-  жылы  Венгрияда  Иштван  Бочкай  басқарған  антигабсбургтік  қозғалыс
басталды.  Венгрияның  бөлініп  кетуінен  сескенген  император  Рудольф   ІІ
Түркиямен келісімге келуге мәжбүр болды. (1606. Вена  бітімі).  1606-  жылғы
Житваторок бітімі  он  бес  жылдық  соғысты  қорытындылады.Европа  елдерімен
Осман империясының арасында кезекті үзіліс орнады. ХҮІІ –  ғасырдың  басында
Түркия Иранмен күресте көптеген жеңілістерге ұшырады. Иран шахы  Аббас  І  –
Азербайжанды, Арменияны,  шығыс  Грузияны,  Қурдстанды,  Месопотамияның  бір
бөлігін жаулап алды. ХҮІ– ғасырдың екінші жартысында Осман  империясы  алғаш
рет Ресеймен де қақтығысты. Азов  теңізі  жағалауын  жаулап  алған  түріктер
1568 жылы Астраханға жорық жасады, жорық сәтсіздікке  ұшырады.  Келесі  орыс
казак – түрік қақтығыстары ХҮІІ – ғасырдың 30-40 жылдары болды.
   ХҮІІ – ғасырдың екінші жартысында Түркияның  Европа  елдерінен,  Ресейден
жеңіліске ұшырауы, оның құлдырауын Осман әскери  –  казармалық  империясының
артта қалғандығын білдірді. Тек, Европа елдері  арасындағы  қарама  қайшылық
Осман империясының уақытша орасан  зор  территорияда  орналасуын  қамтамасыз
етті.
   3. Ұлы географиялық ашылулар мен  сауда  жолдарының  өзгеруі  Германияның
экономикалық дамуына қолайсыз әсер етті.  ХҮІ  –ғасырдың  екінші  жартысында
бұл неміс саудасының құлдырауынан көрінді.  Неміс  қалаларының  Ганза  одағы
Нидерланды мен ағылшын өнеркәсібі мен саудасының бәсекесіне  шыдамай  ыдырап
кетті. Гамбург, Любек, Бремен сияқты неміс қалалары  өздерінің  экономикалық
ролін  сақтағанымен  –  Амстердам  және  Лондонмен  салыстыруға   келмейтін.
Германия негізінен аграрлық елге айналып, оның өнімдері экономикасы  дамыған
елдерге шығарылып отырылды. Англия, Франция, Нидерланды сияқты  елдерде  ХҮІ
– ғасырда крепостниктік біржолата жойылса, Германияда сол қалпында  мызғымай
тұрды, үстем өндіріс тәсілі болды.
   ХҮІ – ғасырдың өн бойында Германияның саяси бытыраңқылығы  сақталып  қана
қойған жоқ, сонымен  бірге  күшейе  түсті.  Саяси  бытыраңқылық  князьдардың
арасында бітпейтін территориялық жанжалдарды  ушықтырып  отырды.  Жергілікті
шіркеулердің жергілікті князьдарға бағындырылуымен  (“кімнің  билігі  -соның
нанымы”) олардың билігі бұрынғыдан  да  күшейе  түсті.  Реформациядан  кейін
князьдардың  арасындағы  күрес  қолайлы  идеологиялық  формаға   ие   болды.
Князьдардың протестанттар мен  католиктерге  бөлінуі  қақтығыстарға  сырттай
“идеялық” сипат беріп, елдің территориялық бытыраңқылығын  тереңдете  түсті.
Князьдардың  императормен  күресі  де  діни   алауыздықтармен   бүркемеленіп
отырды. Император бұрынғысынша  елдегі  католиктік  партияны  басқарды  және
папамен  нығыз  байланыста  болды.  Неғұрлым   ірі   князьдардың   көпшілігі
протестанттар – лютерандар, қалған бөлігі кальвинистер болды.
   Шын мәнісінде тәуелсіз князьдық абсолютизмнің орнауына дейін алып  келген
князь өкіметінің күшейгендігіне қарамастан, императордың  билігі  әлі  күшті
еді. Олар Германияны басқарған жоқ, бірақ олардың күші  орасан  зор  мұралық
жерлерде еді. Габсбургтар германияда ғана емес, онан тыс жерлерде  де  билік
құрды.  Испан  габсбургтары  –  австро–герман  габсбургтарына  үнемі  қолдау
көрсетіп отырды. Карл Ү – нің әлемдік гегемония туралы армандары  мұралықпен
Филип ІІ-ге өтті. Филипп ІІ-нің тұсында Испания әлсіреді,  соған  қарамастан
Габсбургтар қажет болған жағдайда күштерін біріктіре алатын  еді.  Император
католик  шіркеуінің  де  мол  қолдауына  ие  болды.  Император   осыншалықты
қолдауға ие болғанымен князьдардың  қарсылығын  басып,  елді  бір  орталыққа
бағындыра алмады. Өйткені, оның күрес әдістерімен тәсілдері түпкілікті  қате
еді.
   Отыз жылдық соғыс  көптеген  жанжалдардың  қатты  асқынуының  нәтижесінде
басталды және оған европа  елдерінің  барлығы  дерлік  тартылды.  Габсбуртер
әулетінің орталықтандыру саясаты ірі княздар мен кейбір көрші  елдердің,  ең
бірінші кезекте  Францияның  мүдделеріне  қайшы  келді;  Чех  жерінде  соғыс
ұлттық тәуелсіздік мәселелерімен байланысты болды;  Испания  мен  Францияның
Батыс  Европада  гегемондығы  жолындағы  бәсекелестігі  де  жалғасып  жатты.
Халықаралық жағдайдың шиеленісуінде испан-голландия күресі, Швеция,  Польша,
Дания  мен  Ресейдің  Балтық  теңізіндегі  бәсекелестігі,   Ресейдің   поляк
интервенциясына  қарсы  текетіресулері  де  елеулі  үлес  қосты.  Қарама   -
қайшылықтардың, оқиғалар мен есімдердің күрделі түйінін тарқатудың  өзі  өте
қиын. Атап өтетін жәйіт, аталған қарама  қайшылықтардың  көпшілігі,  олардың
табиғатының қандай болғанына  қарамастан  Германия  территориясында  шешіліп
жатты.  Соғысқа  қатысушы  барлық  елдер  өздерінің  тонаушылық  мақсаттарын
көздей  отырып,  оны  жасырып  отырды.  Олар  біресе  “жапа  шеккен”   неміс
протестанттарына көмекті желеу етсе, екінші  жағдайда  католиктерге  беретін
жәрдемді  желеу  етті.  Сондықтан  отыз  жылдық  соғысты  Германия  тарихына
байланысты қарастырған дұрыс. Әсіресе, нақ Германиядағы күштердің  орналасуы
мен   қарама   қайшылықтар   сипатын   түсіну   айрықша   маңызды.    Қарама
қайшылықтардың әбден асқынуы – отыз жылдық соғысқа алып келді.
   1618-1623 жылдары отыз жылдық соғыстың чех немесе  чех  –  пфальц  кезеңі
жүрді.  Ол  Габсбургтерге  қарсы  Чехия,   Венгрия,   Австрия   жерлеріндегі
көтерілістерден басталады. Көтерілісшілерге неміс протестанттық  княздарының
униясы,  Трансильвания,  Голландия,  Англия  мен  Савойя  көмектесті.  Неміс
княздары  католиктік  Лигасының,  Испанияның,  Рим   папасының,   Польшаның,
Таскананың және Генуяның көмегімен Габсбургтер көтерілістерді басып  жаншып,
неміс протестанттарын талқандады. Неміс протестанттық  княздарының  ұйымы  –
“Евангелия  униясы”  (1608)  мен  Чех  феодалдарының  арасындағы   үйлесімді
қимылдың болмауы осындай нәтижеге алып келді. Евангелия  униясы  мүшелерінің
ішінде  де  бірлік  жоқ  еді.  Олардың  көпшілігі  уния  жетекшісі   Фридрих
Пфальцкйдің күшейіп кетуінен секем алды.
   Протестанттардың арасындағы алауыздықты, өзара сенімсіздігін  пайдаланып,
Католик лигасының қолбасшысы Тилли тез шабуылға шығып, 1620-  жылы  Праганың
түбінде чех және пфальц әскерлерін  талқандады.  Чех  королі  неміс  курфюрі
Фридрих Пфальц әуелі Чехиядан,сонан соң  Германиядан  қашып  кетті.  Чехияда
қатаң реакция басталды. 1621 жылдың 21 маусымында  Прагада  көтерілістің  27
басшысы  көпшілік  алдында  өлтірілді.  Чехияда  католик  шіркеуі  толығымен
қалпына келтірілді.
   Габсбургтердің  жеңісі,  алайда  императорды  емес,  Чех  жерлерін  өзара
бөлісіп  алған  князь  католиктерді  күшейтті.  Императордың  жеңіске  жетуі
Францияны да қатты мазалады. Нидерланды 1621 жылдан бастап Испаниямен  соғыс
жағдайында болды. Күйеу баласы Фридрих Пфальцкйдің  тағдыры  ағылшын  королі
Яковты да  толғандыра  бастады.  Осылайша,  ішкі  Герман  мәселелері   үлкен
халықаралық үндестік алды. Ришельенің бастамасымен 1625  жылы  австрия  және
испан Габсбургтеріне қарсы Үштік Одақ құрылды  (Англия,  Голландия,  Дания).
Соғыстың барлық материалдық шығынын Англия мен  Голландия  көтеретін  болса,
соғысты жүргізетін Дания корольі  Кристиан  ІҮ  –  болды.  Сөйтіп,  соғыстың
екінші дат кезеңі (1625-1629) басталды. “Үштік  Одақ”  елдері  протестанттық
князьдар жағында соғысып, оған Трансильвания мен Швецияда  қосылды.  Алайда,
бұл  жолы  да  протестанттық  лагерь  жеңіліске  ұшырады.  Ол   “Валленштейн
феноменімен” түсіндіріледі.
   4. Келіссөздер Вестфалияның  екі  қаласында  –  Оснабрюке  мен  Мюнстерде
жүрді.   Оснабрюкеде   императордың   елшілері   швед    елшілерімен    және
протестанттық  князьдармен  келіссөздер  жүргізсе,  Мюнстерде   императордың
елшілері француз үкіметімен келіссөздер жүргізді.
Вестфаль бітімі бойынша жеңімпаздарға  жаңа  территориялар  қосылды.  Швеция
Батыс Померанияны және Шығыс Померанияның бір  бөлігін  –  Штеттин  қаласын,
Рюген аралын, Портты қала Висмарды, Бремен архиепископтығын (Бремен  қаласын
емес) және Верден епископтығын алды. Швецияға  сондай  –  ақ  5  млн.  талер
көлемінде  үлкен  контрибуция  төленді.  Франция  Эльзасты  алды  (Страсбург
қаласынсыз) және оның жоғарғы Лотарингияға деген  құқы  біржолата  бекітілді
(Мец, Туль және Верден қалалары). Германияның ішінде Бранденбург  курфюрлығы
өз иеліктерін өсіріп – Шығыс Померанияны,  Магдебург  архиепископтығын  және
бірнеше облыстарды алды. Лужицкі жерлері Саксонияға өтті. Баварияға  жоғарғы
Пфальц беріліп, оған 8-і курфюрлік құқ берілді.  Вестфаль  конгресі  бойынша
империялық  княздардың  дербес  сыртқы  саясат   жүргізуіне   құқ   берілді.
Осылайша, европа дипломатиясының жол беруімен  Германия  саяси  бөлшектенді.
Вестфаль конгресінің маңызды дипломатиялық  актілерінің  бірі  бұрыннан  бар
екі мемлекеттің ресми түрде  мойындалуы  болды.  Олар  Швейцария  одағы  мен
Голландия  болды.  Вестфаль  бітімінен  кейінде   Франция   мен   Испанияның
арасындағы соғыс жалғаса берді. Ол 1659- жылғы Пиреней  бітімімен  аяқталып,
Испания Францияның пайдасына бірқатар шағын  территорияларды  беруге  мәжбүр
болды, атап  айтқанда,  оңтүстікте  –  Руссильона;  Испан  Нидерландысындағы
шекаралық аудандар және шығыста – Лотарингияның бір бөлігі.
   Отыз жылдық соғыстан көп ұтқан Франция  мен  Швеция  болып  шықты.  ХҮІІ-
ғасырдың екінші жартысы мен ХҮІІІ – ғасырдың басында бұл екі ел  халықаралық
дипломатияда  жетекші  роль  атқарды.  Ең  ұтылған  және  зардап  шеккен  ел
Германия болды. Германия едәуір территориясынан айырылып қана қойған  жоқ  –
ұзаққа созылған соғыстан елдің экономикасы, шаруашылығы күйзелді.  Солтүстік
Шығыс және Оңтүстік  Батыс  Германияның  тұрғындары  екі  есе,  кейбір  елді
мекендерде он есе азайды. 1618- жылы Чехияның  халқы  2,5  млн.  болса,  осы
ғасырдың ортасында 700 мыңға кеміді. Ел қаңырап бос қалды. Жүздеген  селолар
мен елді мекендер жермен жексен етілді. Ғасырлық өндірістік  дәстүрлері  бар
Саксония  мен  Чехияның  кен  орындары  істен  шықты.  Соғыс  жылдары  неміс
қалаларының саудасы мен өнеркәсібі онан сайын құлдырады. Вестфаль  бітімінен
кейін Герман мемлекеттері европалық халықаралық қатынастар жүйесінде  екінші
қатардағы елдердің санын көбейтті. Бұрынғысынша  елде  феодалдық  өндірістік
тәсілі сол қалпынша сақталынып қалды. Германия басқа батыс  европа  елдеріне
қарағанда – мемлекеттіліктің дамуы тұрғысынан алғанда көш кейін қалды.
   Әдебиеттер:
   1. Алексеев В.М. Тридцатилетняя война. Л., 1961
   2. Достян И.С. Борьба Сербского народа против турецкого ига. ХҮ –  начало
      ХІХ вв. М., 1958
   3. Ивонин Ю.Е.  Становление  европейской  системы  государств.  Англия  и
      Габсбурги на рубеже двух эпох. Минск, 1989
   4. Его же. У истоков европейской дипломатии нового времени. Минск, 1984
   5. Малов В.Н. Великие географические  открытия.  Международные  отношения
      конца ХҮ – ХҮІ вв. в заподной Европе. История Европы. Т.3 М., 1993
   6. Османская империя и страны Центральной, Восточной и  Юго  –  Восточной
      Европы в ХҮІ в. Ч.1. М., 1998
   7. Османская империя: система государственного управления,  социальные  и
      этнорелигиозные проблемы М., 1986
   8. Поршнев  Б.Ф.  Тридцатилетняя  война  и  вступления  в  нее  Швеции  и
      Московского государства. М., 1976
   9. Тодоров Н. Балканский город ХҮ – ХІХ вв. Социально –  экономическое  и
      демографическое развитие. М., 1976
  10. Фрейденберг М.М., Дубровник и Османская империя. М., 1989


                          Аралық бақылау сұрақтары
                         1-аралық бақылау сұрақтары
1. «Орта ғасырлар» ұғымы мен «феодализм» ұғымдарының мәні.
2. Феодалдық өндіріс тәсілінің үстемдігі.
3.  Орта  ғасырлардың  хронологиялық   шеңбері.   Дәуірлерге   бөлу.   Шығыс
феодализмі.
4. Батыстағы орта ғасырлық қоғамның пайда болу проблемасы. Колонат.
5. Варварлық корольдіктердің құрылуы.
6. Германдықтардың қоғамдық құрылысы.
7. Франктердің Галлияны жаулап алуы.
8. Каролингтер тұсындағы Франк мемлекетінің империяға айналуы.
9. Верден бөлісі (843ж).
10. Византия империясының құрылуы.
11. Юстиниан тұсындағы Византия. Ішкі және сыртқы саясаты.
12.  Испан-христиан  мемлекеттерінің  пайда  болуы   және   Рекон   Кистаның
басталуы.
13. Ерте орта ғасырлардағы қалалардың пайда болуы.
14. Крест жорықтарының барысы және маңызы.
15. ХІ-ХІІ ғғ. Францияның саяси бытыраңқылығы.
16. Француз  корольдарының  папамен  қақтығысы  және  Бас  штаттардың  пайда
болуы.
17. Жүз жылдық соғыстың барысы және соғысушы елдер үшін маңызы.
18. 1356-1358 жж. Париждегі көтеріліс.
19. Франциядағы халықтық қозғалыстар. Жакерия.
20. ХҮ ғасырдың соңында Францияның саяси бірігуі.
21. Англияны норман жаулап алушылығы.
22. «Зәрлі сот» кітабы. Феодализация процесінің аяқталуы.
23. ХІ-ХІІ ғғ. Англияның әлеуметтік дамуы.
24. Англияның Ирландия және Шотландия ны жаулап алу әрекеті.
25. «Еркіндіктің ұлы хартиясы» 1263-1267 жж. Азамат соғыстары.
26. ХІІІ-ХІҮ ғғ. Ағылшын парламенті.
27. ХІҮ-ХҮ ғғ. Англия. «Қара ажал» оның салдары.
28. Англиядағы Ақ және Алқызыл раушан соғыстары оның маңызы.
29. У. Тайлер бастаған шаруалар қозғалысы.
30. Фридрих І Барбаросса және оның Италияға жорықтары.
31. «Инвеститура» үшін күрес. Ворм конкордаты.
32. Неміс феодалдарының «Шығысқа шабуыл» науқаны.
33.  ХІІІ-ХҮ  ғғ.  Германияның  саяси   дамуы.   Габсбургтер   династиясының
басқаруы.
34. ХІІ-ХҮ ғғ. Чехия. Гүсшілер қозғалысы.
35. ХІІІ-ХҮ ғғ. Италия және папалық қала- республикалар.
36. Италиядағы, Флоренциядағы Чомпи көтерілісі.
37. Христиан шіркеуінің екіге бөлінуі (1054ж).
38.Испан реконкистасының мәні.
39. Константинопольдің құлауы. Византия империясының соңы.
40. Орта ғасырлық мәдениет пен шіркеу.
41. Діни-тақуалық дүние танымдар үстемдігі ( аскетизм,  схоластика,  мистика
т.б.).
42. Шіркеудің күпірлікпен күресі.
43. Орта ғасырлық сәулет өнері.
44. ХІ-ХІІ ғғ. Италия. Қала коммуналарының қалыптасуы.
45. ХІҮ-ХҮ ғғ. Испания мен Португалия.
46. ХІ-ХҮ ғғ. Орыс княздықтары.
47. Русьтің моңғол-татар шапқыншылығына қарсы күресі.
48. Куликова шайқасы. Мәскеумен Ұлы ұлыс.
49. Василий ІІІ тұсында Москваның өрлеуі.
50. Виклеф Д. және лордтар қозғалысы.

                         2-аралық бақылау сұрақтары

1. Италиядағы  ерте  қайта  өрлеу.   Гуманистік  идеялардың  Европада  тарай
бастауы.
2. Феодализмнің ыдырауы және капитализм генезисі.
3. Капиталдың алғашқы қорлануы.
4. Капиталистік  мануфактура және Мануфактуралық кезеңнің техникасы.
5. Ауыл шаруашылығында капитализмнің дамуы.
6. Буржуазия мен пролетариат. Феодалдық мемлекеттің жаңа формасы.
7. Ұлы географиялық ашулардың себебі.
8. Португалдықтырдың Үндістанға баратын теңіз жолын ашу.
9. Христофор Колумбтың  Американы ашуы. Магелан.
10.  Америкадағы испан отарлауы.
11. ХҮІ-ХҮІІ ғғ І ж. географиялық ашулар.
12. Ұлы географиялық ашулардың экономикалық салдары. «Бағадағы революция».
13. ХҮІ ғ. Италияның экономикалық, саяси құлдырауы.
14. Савоноролланың қызметі.
15. Италиядағы кейінгі қайта өрлеу.
16. Неміс реформациясының басталуы. М.Лютер.
17. Варм рейхстагы және біртұтас антикатоликтік майданның ыдырауы.
18. Халықтық реформация Т.Мюнцер.
19.Шаруалар соғысынан кейінгі реформацияның дамуы. Аугусбург діни бітімі.
20. ХҮІ ғ. Іж. неміс мәдениетінің өрлеуі. Альберт Дюрер.
21. Реформацияның Европада таралуы. ХҮІ ғ. Швейцария.
22. Ульрих Цвингли және оның реформациясы
23. Жан Кальвин және оның  ілімі.
24. Котоликтік контрреформация. Тридент соборы.
25.Карл І испан иеліктері. Коммунерос қозғалысы.
26. Испан абсолютизмнің ерекшеліктері.
27. Филипп ІІ тұсындағы Испания.
28. Нидерланды революцияның басталуы. В.Оранский.
29. ХҮІ-ХҮІІ ғғ Испан мәдениеті. Сервантес.
30. Гездар қозғалысы.
31. Аррас және Утрехт униялары.
32. ХҮІІ  ғасыр—Голландия ғасыры.
33. Англиядағы аграрлық төнкеріс. «Қоршап алу».
34.  «Қоршап  алуға»  қарсы  халық  көтерілістері.   Роберт   Кет   бастаған
көтеріліс.
35. Ағылшын реформациясы.
36. Елизавета І тұсындағы Англия.
37.  Франциск  І  тұсындағы   француз   абсолютизмнің   табыстары.   Итальян
соғыстары.
38. Франциядағы Гугенот соғыстары. Нант эдиктісі.
39. Ришелье тұсындағы абсолютизмінің нығаюы.
40. ХҮІ-ХҮІІ ғғ Іж. француз мәдениеті.
41. ХҮІ ғ. Москва князьдықтардың өрлеуі. Иван ІҮ. Ливан соғыстары.
42. ХҮІ  ғ.  аяғы  -  ХҮІІ  ғ  басындағы  Ресейдегі  саяси  дағдарыс.  Поляк
интервенциясы.
43. ХҮІ ғ.  Германияның  саяси   бытыраңқылығы  тереңдеуі.  Католиктік  және
протестанттік лагерьлердің пайда болуы.
44.Отыз жылдық соғыстың басталуы.
45. Соғыстың Дат кезеңі. Валленштейн
46. Соғыстың Швед кезеңі.
47. Соғыстың Франко-швед кезеңі. Вестфальд бітімі.
48. Мануфактуралық кезеңдегі техникалық дамуы.
49. Жаңа жаратылыстану. Жаңа философия.
50.  Жаңа ғылымдардың шіркеумен күресі.
           Бақылау жұмысы мен рефераттарға пайдаланылатын әдебиеттер тізімі

1.История средних веков. Под ред. З.В. Удальцовой и С.П. Карпова.
2. История средних веков. Под ред. Н.Ф. Колесницкого, М., 1986
3. Всемирная история. Учебник  для  ВУЗов.  Под  ред.  Г.В.  Полякова,  А.Н.
Марковой.
4.Дьяконов И.М. Пути истории. От древнего человека до наших дней. М., 1994
5.Из истории мировой цивилизации. Под ред. Ш.М. Мунчаева, М., 1993
6.История средних веков. М., Просвещение, 1986
7.Р.Ю. Виппер. История средних веков. Курс лекции, Киев 1996
8.История Европы. Написано 12 историками европейских  стран  Москва,  Минск,
1996
9.Гунтова Е.В. Историография истории средних веков. М., 1985
10.Курбатов Г.Л. История Византии Л., 1975
11.Буданова В.П. Готы в эпоху Великого переселения народов. М., 1990
12.Корсунский А.Р., Гютнер Р. Упадок и гибель Западной Римской  империи,   и
возникновение германских королевств. М., 1984
13. .Корсунский А.Р. История Испании IX-XIII вв. М., 1976
14Рутенбург В.И. Итальянский город от раннего средневековья до  Возрождения.
Л., 1987
15. Сванидзе А.А. Генезис феодального города в раннее средневековой  Европе:
проблемы и типология. М., 1987
16.Заборов М.А. История крестовых походов  в  докуметах  и  материалах.  М.,
1977
17.Гизо Ф. История цивилизации во Франции М., 1980, 4Т
18.Левондовский А.П. Жанна дАрк: факты, легенды, гипотезы. Л., 1979
19.Хачатурян Н.А. Сословная монархия во Франции XIII-XV вв. М., 1989
20.Левицкий Я.А. Город в Англии. М., 1987
21.Майер В.Е. Деревня и город Германии в XIV-XVII вв. Л., 1979
 22.Немилов  А.Н. Немецкие гуманисты XV века. Л., 1979
23.Гусарова Т.П. Город и деревня Италии  на  рубеже  позднего  средневековья
М., 1983
24.Карпов С.П. Итальянские морские республики и Южное Причерноморье в  XIII-
XV вв. Проблемы торговли. М., 1987
25.Котельникова Л.А. Феодализм и город в Италии в  VIII-XV вв. М., 1987
26.Ргищева  Г.А. Сицилийский город под властью норманнов. Горький, 1985
27.Крсунский А.Р. История Испании IX-XIII вв. М., 1976
28.Гуревич А.Я. Походы викингов. М., 1966
29.Литаврин Г.Г. Как жили византийцы. М., 1974
30 Сванидзе А.А. Деревенские ремесла в средневековой Европе. М., 1985
31.Ястребицкая А.Л. Западная Европа XI-XIII вв. Эпоха. Быт. Костюм. М.,1978
32 Керов В.Л. Народные восстания и еретические движения вр Франции  в  конце
XIII- начало XIV вв. М., 1986
33.Алексеев М.П. Литература средневековой Англии и Шотландии. М., 1984
34.Гуревич А.Я. Категория средневековой культуры,2-е издание М., 1984
35.Его же. Культура и общество средневековой  Европы  глазами  современников
М., 1989.
                             Қосымша әдебиеттер

1. Гизо Ф. История цивилизации во Франции М., 1980, 4Т
2. 18.Левондовский А.П. Жанна дАрк: факты, легенды, гипотезы. Л., 1979
3.Хачатурян Н.А. Сословная монархия во Франции XIII-XV вв. М., 1989
4.Левицкий Я.А. Город в Англии. М., 1987
5.Майер В.Е. Деревня и город Германии в XIV-XVII вв. Л., 1979
6.Немилов  А.Н. Немецкие гуманисты XV века. Л., 1979
7.Гусарова Т.П. Город и деревня Италии на рубеже позднего средневековья  М.,
1983
8.Карпов С.П. Итальянские морские республики и Южное Причерноморье  в  XIII-
XV вв. Проблемы торговли. М., 1987
9.Котельникова Л.А. Феодализм и город в Италии в  VIII-XV вв. М., 1987
10.Ргищева  Г.А. Сицилийский город под властью норманнов. Горький, 1985
11.Крсунский А.Р. История Испании IX-XIII вв. М., 1976
12.Гуревич А.Я. Походы викингов. М., 1966
13.Литаврин Г.Г. Как жили византийцы. М., 1974
14Сванидзе А.А. Деревенские ремесла в средневековой Европе. М., 1985
15.Ястребицкая А.Л. Западная Европа XI-XIII вв. Эпоха. Быт. Костюм. М.,1978
16.Керов В.Л. Народные восстания и еретические движения вр Франции  в  конце
XIII- начало XIV вв. М., 1986
17.Алексеев М.П. Литература средневековой Англии и Шотландии. М., 1984
18.Гуревич А.Я. Категория средневековой культуры,2-е издание М., 1984
19.Его же. Культура и общество средневековой  Европы  глазами  современников
М., 1989.

                                            Арнаулы әдебиеттер

1. История средних веков. Под ред. З.В. Удальцовой и С.П. Карповой
2. История средних веков. Под ред. Н.Ф. Колесницкого, М., 1986
3. Всемирная история. Учебник  для  ВУЗов.  Под  ред.  Г.В.  Полякова,  А.Н.
   Марковой.
4. Дьяконов И.М. Пути истории. От древнего человека до наших дней. М., 1994
5. Из истории мировой цивилизации. Под ред. Ш.М. Мунчаева, М., 1993
6. История средних веков. М., Просвещение, 1986
7. Р.Ю. Виппер. История средних веков. Курс лекции, Киев 1996
8. История Европы. Написано 12 историками европейских стран  Москва,  Минск,
 1996
 9. Гунтова Е.В. Историография истории средних веков. М., 1985
10. Курбатов Г.Л. История Византии Л., 1975
11. Буданова В.П. Готы в эпоху Великого переселения народов. М., 1990
12. Корсунский А.Р., Гютнер Р. Упадок и гибель Западной Римской империи,   и
    возникновение германских королевств. М., 1984
13. Корсунский А.Р. История Испании IX-XIII вв. М., 1976
14.  Рутенбург  В.И.  Итальянский  город   от   раннего   средневековья   до
   Возрождения. Л., 1987
15. Сванидзе А.А. Генезис феодального города в раннее средневековой  Европе:
   проблемы и типология. М., 1987
16. Заборов М.А. История крестовых походов в  докуметах  и  материалах.  М.,
   1977
17. Гизо Ф. История цивилизации во Франции М., 1980, 4Т
18. Левондовский А.П. Жанна дАрк: факты, легенды, гипотезы. Л., 1979
19. Хачатурян Н.А. Сословная монархия во Франции XIII-XV вв. М., 1989
20. Левицкий Я.А. Город в Англии. М., 1987
21. Майер В.Е. Деревня и город Германии в XIV-XVII вв. Л., 1979
22. Немилов  А.Н. Немецкие гуманисты XV века. Л., 1979
23. Гусарова Т.П. Город и деревня Италии на  рубеже  позднего  средневековья
   М., 1983
24. Карпов С.П. Итальянские морские республики и Южное Причерноморье в XIII-
   XV вв. Проблемы торговли. М., 1987
25. Котельникова Л.А. Феодализм и город в Италии в  VIII-XV вв. М., 1987
26. Ргищева  Г.А. Сицилийский город под властью норманнов. Горький, 1985
27. Крсунский А.Р. История Испании IX-XIII вв. М., 1976
28. Гуревич А.Я. Походы викингов. М., 1966
29. Литаврин Г.Г. Как жили византийцы. М., 1974
30 Сванидзе А.А. Деревенские ремесла в средневековой Европе. М., 1985

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс