Файл қосу
Аспан денелерін космостық ақпараттармен зерттеу
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Семей мемлекеттік педагогикалық институты
Физика және информатика кафедрасы
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
«АСТРОНОМИЯ» пәні бойынша
050110 «Физика» мамандығы бойынша оқитын
3-курс студенттеріне арналған
Семей 2010ж.
Оқу-әдістемелік бағдарламаны құрастыған, аға оқытушы:
Мешетова Ж.С..
Кафедра отырысында бекітілді
Хаттама №11, 25.06.2010 ж.
Кафедра меңгерушісі_______________п.ғ.д., профессор Маусымбаев С.С.
Физика-математика факультетінің оқу-әдістемелік кеңесі мақұлдаған
Хаттама № 6, 29.06.2010 жыл .
ФМФ оқу-әдістемелік кеңесіеің төрайымы: Қасымханова
К.А.
Физика-математика факультетінің мәжілісінде бекітілді
Хаттама №.10 29.06.2010.
Физика-математика факультетінің
деканы, физика-матем.ғ.к., доцент: Берикханова Г.Е.
МАЗМҰНЫ
1.Глоссарий
2.Дәріс конспектілірі
3.Пәнді оқуға арналған әдістемелік нұсқаулар
- Лабораториялық сабақтардың нұсқаулары
- СОӨЖ ның әдістемелік нұсқаулары
- СӨЖ ның әдістемелік нұсқаулары
4.Білімдерді бақылау-өлшеу құралдары
1 Глоссарий
Астрономия-аспан денелерін қарастыратын ғылым
Аспан сферасы- центрінде бақылаушы орналасқан радиусы қалауымызша алынған
дөңгелек
Астрономиялық координаталар- аспан сферасындағы жұлдыздардың орны
анықталатын координаталар
Географиялық бойлық – Гринвич меридианынан шығысқа қарай пункт меридианына
дейінгі экватор доғасына тең бұрыш
Географиялық ендік – жер экватор жазықтығынан есептелетін пунктке дейінгі
меридиан доғасының бұрышы
N –солтүстік бағыт
S – оңтүстік бағыт
E-- шығыс бағыт
W – батыс бағыт
ZZ – тік сызық
A - азимут
Астронономиялық обсерваториялар – аспан денелерін бақылап зерттеуге
арналған мекеме
Эклиптика – Күннің аспан сферасындағы дүние осін айналғандағы жүрген жолы
Тоқырау күндері – эклиптика дөңгелегі мен аспан меридианы дөңгелегінің
қиылысу нүктелері
Теңелу күндері – эклиптика дөңгелегінің аспан экваторы жазықтығымен қиылысу
нүктелері
Радиоастрономия- аспан денелерінен келетің радиосәулелерді зерттейтін
астрономия бөлімі
Құсжолы-оңтүстіктен солтүстікке қарай созылып жатқан қылаң жолақ
2 ДӘРІС КОНСПЕКТІЛЕРІ
1 .Тақырып:Сфералық астрономия элементтері
1. Аспан сферасы, оның негізгі нүктелері мен дөңгелектері
2. Астрономиялық координаталар жүйелері
3. Экваторлық координат жүйелері
Аспан сферасы деп радиусы қалауымызша алынған центрінде
бақылаушының көзі орналасқан сфераны айтады.
Аспан сфрасы деген ұғым аспан сферасының орнын анықтау үшін және бұрыштық
өлшеулер жүргізу үшін керек.
Аспан сферасының негізгі элементтері:
ZZ - тік сызық
QQ- аспан экваторы жазықтығы
PP- дүние осі
Тік сызыққа перпендикуляр жазықтық математикалық горизонт жазықтығы деп
аталады.Математикалық горизонт жазықтығы аспан сферасымен N –солтүстік
бағыт және S – оңтүстік бағыт нүктелерінде, ал дүние осі аспан экваторы
жазықтығымен E-- шығыс бағыт және W – батыс бағыт нүктелерінде қилысады.
Тік сызық пен дүние осі арқылы өтетін жазықтық аспан меридианы деп аталады.
Жер бетіндегі әрбір қаланың немесе пункттің орны екі географиялық
координаталармен анықталатыны белгілі.Сол сияқты аспан сферасындағы
жұлдыздардың орны да екі координатамен анықталады.Мұны астрономиялық
координаталар деп аталады.Координаталар жүйесін таңдап алғанда негізгі
жазықтық және негізгі бағыт сызығы көрсетілуі қажет,себебі оларға қатысты
материялдық нүктенің орыны анықталады.
Алдымен географиялық координаталарды еске түсірейік.Географиялық
координаталар жүйесінде пунктін орны жер экватор жазықтығынан және жер
осіне қатысты анықталады.Сөйтіп негізгі жазықтық ретінде жер экватор
жазықтығы,ал негізгі бағыт ретінде жерь осі алынады.
N және S нүктелерін қосатын дөңгелектерді жер медиан дөңгелектері деп
атайды. Суретті Гривич меридиан дөңгелегі және М пункт үстінен өтетін
меридиан дөңгелегі көрсетілген. ‹МОD=υDM=φ – географиялық ендік.
Анықтама: Географиялық ендік – жер экватор жазықтығынан бастап
есептелетін пункт үстіне өтетін меридиан доғасымен өлшенеді.
φ= 00± 900
(+) таңбасы жер экватор жазықтығынан жоғары. Ал (-) таңбасы төмен жатқан
кезде есептелінеді.
ОЕД- ‹ЕОД =λ пунктінің геогграфиялық бойлығы.
Анықтама: Географиялық бойлық - Гринвич меридианнан бастап шығсқа қарай
пункт меридианына дейінгі жер экватор доғасымен өлшенеді. Оны доғалық
бірлікпен көрсетуге болады: λ 00 – тан 3600- қа дейін, әдетте уақыттық
бірліктермен өлшенеді: λ 0һ – 24һ сағатқа дейін. Сөйтіп М(φ,λ) пункт орны
екі географиялық координатамен анықталады.
Астрономиялық координаталар ж.үйесі екі түрлі болады:
1. Горизанталь координат жүйесі
2. Экваторлық координат жүйесі.
Мұндай координаталар жүйесінде аспандағы шырақтың орны горизонталь
жазықтыққа қатысты анықталады. Негізгі бағыт ретінде тік сызық алынады.
Біреуі һ-пен белгіленеді. Ол шырақтың горизон үстінен биіктігі деп
аталады. Екіншісі А1 шырақтың азимуты деп аталады.
Ескерту: кейде Һ – орнына шырақтың зенит аралығы деп аталытын
координата жиі қолданылады, оны Z - әріпімен белгілейді.
NESWN – матем/ горизонт жазықтығы
N – горизонттың солтүстігі
S – горизонттың оңтүстігі
E – горизонттың шығысы
W – горизонттың батысы
ZZ - тік сызық
δ – аспандағы шырақтың орны
ZδZ - шырақтың тік доғасы деп аталынады.
υDδ=‹DOδ = һ – шырақтың биіктігі, ол математикалық горизонт
жазықтығынан бастап шыраққа дейінгі тік дөңгелек доғамен өлшенеді.
Шырақ горизонттар боғанда Һ = 00, ал полюста болғанда Һ = + 900, сөйтіп
Һ-00- тан ± 900- қа дейін өлшенеді, мұнда (+) таңбасы шырақ горизонт
үстінде болғанда,ал() танбасы шырақ горизонттың астыңғы жағында
болғандығы көрсетіледі.
υZδ=Z- шырақтың зенит аралығы.
Егер шырақ зенитте болса(Z), онда Z=00 ,ал егер шырақ горизонтта болса
Z=900 ,ал егер шырақ надирде (Z),болса.Z=1800 .Шырақтың горизонтал
координаталары(h,A3)немесе (Z,A3)азимуталды әдіспен орнатылатын құралдар
арқылы тікелей өлшенеді,ондай құралдар ретінде тік дөңгелек,геодолит т.б
болады.Сөйтіп шырақты бақылау арқылы анықталатын горизонтал координаталары
сол бақылау жургізген уақытта ғана дурыс болады,ал уақыт откен сайын әрі
қарай өзгеріп отырады.
1.3 Экваторлық координаталар жүйесі
Мұндай жүйеде шырақтың орны аспан экватор жазықтығына қатысты
анықталады.Экваторлық координаталар жүйесінде негізгі бағыт ретінде дүние
осі РР1 алынады,ал негізгі жазықтық ретінде аспан экватор жазықтығы QQ1
алынады.
Суреттегі δ-шырақтың аспан сферасындағы орны,QQ1-аспан экваторы
жазықтығы,РР1-дүние осі,uРδР1-шырақтың үстінен өтетін аспан меридиан
дөңгелегі.Суреттегі uDδ= VA
Кеплердің үшінші заңы.
Планеталардың сидерлік периодтарының квадраттарының қатынасы олардың
орбиталарының үлкен жарты осьтерінің кубтарының қатынасындай болады:
T12 a13
T22 a23
Ал егер T2=T=1 жыл
а2 = a=1a.б. болса, онда (3)-тен
T2 = a3
Индекстерін әдейі жазбай отырмыз, оны жазбағанда Т, а , кез келген планета
деп алып (4) өрнектен Т табамыз:
T=√a3=a√a,
T=a√ a
Мұндағы а-1а.б. өлшенеді, сонда Т-жылмен есептеледі.
(4) өрнектен а табалық.
а =3√Т2
Бұл өрнек арқылы планета орбитасының үлкен жарты осін есептеуге болады.
Ж.С.С. қатысты Кеплер заңдарының айтылымы мынандай болады:
1. Ж.С.С. эллипс бойымен қозғалады, оның 1 фокусында Жердің массасының
центрі болады.
2. Серіктің радиус векторы тең уақыт аралығын бірдей аудандар сызады.
3. Серіктердің айналу периодтарының квадраттарының қатынасы, олардың
орбиталарының үлкен жарты осьтерінің кубтерінің қатынасындай болады.
3. Тұңғыш рет Қазақстанда 1991 жылы 2–10 қазанда Тоқтао Әубәкіров
орбиталдық Мир станциясымен космосқа ұшты. Қазақстанның екінші космонавты
Талғат Мұсабаев 1994 жылы 1 –ші шілдеде орбиталдық Мир станциясының
ботринженері болып Байқоңырдан 176 тәулікке ұшырылды.Қазақстан
Республикасы Талғат Мұсабаев сияқты ұлдарын мадақтап, қуанады, өйткені
оның аты дүниежүзіне белгілі болды. Т.Мұсабаев екінші рет 1998 жылы 29-шы
қаңтарда Мир орбиталдық станциясының экипаж командирі болып Николай
Бударин бортинженері болды, ал Франция космонавты Леопольд Эйард
зерттеуші қызметін атқарды. Мұсабаев пен Бурадин 194 тәуліктен кейін
жерге қайтып оралды. Талғаттың екінші рет ұшуы Қазақстан
космонавтикасының зерттеу бағдарламасына үлкен үлес қосты. Талғаттың
келесі космосқа ұшуы 2001 жылы мамыр айында белгіленген еді, бірақ ақпан
айында орбиталдық Мир станциясы Тынық мұхитынатүсірілді де, Талғат
космосқа ұшпай қалды. Совет космонавтикасының дамуы Ю.А.Гагаринның
космоқа ұшуынан басталады. Гагариннен кейін Космоста 18 тәулік Герман
Титов болды, ол жер бетін алғаш рет космостан суретке түсірді. 1965
жылдың наурыз айында космонавт А.А.Леонов тұңғыш рет корабльден космос
кеңістігіне шықты. 1966 жылы Луна-10 автоматты станциясы Айдың жасанды
серігіне айналды. Луна-9 және Луна-13 автоматты станциялары Ай бетіне
жайлап қондырылды. Одан кейін космонавтар Попович пен Николаев топтасып
ұшты, содан соң тұңғыш космонавт әйел В.Терешкова Восток-5 кораблімен
ұшып қонды. Содан кейін дүниежүзінде бірінші болып көпорынды корабль
ұшырылды (Комаров, Феоктистов,Егоров). Бұлар жерге дұрыс қона алмай,
апатқа ұшырады. Луна-14 және Луна-15 автоматты станциялары Айға жол
салды. Луна-16 автоматты станциясы алғашқы рет бір уыс топырақты қыраттау
жерден жеткізді. 1969 жылдың 24-ші шілдесінде адам баласының табаны Айға
тиді. АҚШ астронавтары Армстронг, Олдинг- Аполлон-11 автоматты станциясы
арқылы Ай бетінде болды. Бұлар түсерде Айдың айнала астронавт Коолинск
ұшып жүріп одан екі астронавт отырған кабина бөлініп түсті. Осы кезде
Венера планетасында қарай Венера-1, Венера-16 автоматты станциялары
ұшырылды. Венера-7 және Венера-8 автоматты станциялары жерге Венера
планетасы туралы бұрын белгісіз мәліметтер жеткізді. Венера планетасының
температурасы 500°С, ал қысымы 90 атм., жерге қарағанда 100 еседей артық.
Сол сияқты осы кезеңге Марс планетасына қондырылып, одан алынған құнды
мәліметтер жерге жіберілді, сөйтіп бұл кезеңде жүргізілген дәрігерлік-
биологиялық зерттеулер адам баласының тек қана тапсырмаларды орындау үшін
жұмыс қабілеттері жеткілікті екенін көрсетеді.
1971 жылдан 2002 жыл аралығында кісілі космос корабльдерінің ұзақ
қақыт ұшумен байланысты космонавтардың жұмыс істейтін тұрақты орнының
көлемінің жеке кабинадан көп орынды кабинаға ауысуы болды. Бұл орбиталық
станцияда әртүрлі зерттеу құралдарын орналастыру мүмкіншілігі тудырады.
Сектрограф, арнаулы жарық филтрлері қолданылады. Егер спектроскоп
арқылы спиртовканның жалынына тұз қараса, тұтас спектрдің сары жолағында
анық сары сызық көрінеді.
1858 жылы неміс физигі Кирхгов атом өзі кандай спектр шығарса, сондай
түсті жұтатындығын ашты. Егер де жарық көзінен шыққан сәуле тұтас спектр
беретін суық газ немесе бу арқылы өтсе, онда газ не бу өзі қызған кезде
шығаратын сызықтарды жұтады. Мысалы, натрийдің салқын буы сары сызыкты
жұтады да, оның орнына қара сызық пайда болады. Сөйтіп, жұтылу спектрлері
өте кызған қатты және сұйық заттардың немесе өте қатты сығылған газдар
спектрлар Күннің спектрі жұтылу спектрі болады. Күн температурасы өте
жоғары плазмадан тұрады және оны қоршаған газ кабаты атмосферасы болады.
Сол газ қабатынан (атмосферасынның) күн жарығы өткенде ондағы бар
элементтері өзіне тән сызыктарды жұтады да тұтас спектр беттерінде
көптеген қара сызықтар пайда болады. Қазіргі кезде күн атмосферасының
құрамында жерде кездесетін 70-астам элементтер бар екендігі анықталған.
Допплер-Белопольский принципі
1847 жылы прага математигі Допплер аспан шырақтарыны сәулелік
жылдамдығын анықтайтын формула шығарды:
V = ^я/я с
Мұндағы дя = л, - л,у, = — с,
с- жарық жылдамдығы (вакуумдегі).
Допплер принципінің мағынасы мынада: егер шырақ сөзге жақындай
қозғалса, оның шығарған толқын ұзындығы спектрдің қыска толқын жағына қарай
ығысады, ал шырақ сөзге қатысты алыстай қозғалса, онда оның шығарған толқын
ұзындығы спектрдің ұзын толқын жағына қарай ығысады.Бұл принципті орыс
астрономы, академик Белопольский тәжірибе кезінде дәлелдеді (1900 жыл).
Сондыктан бұл принцип екеуінің атымен Допплер-Белопольский принципі деп
аталады.
Допплер принципін түсіну үшін мына суретке көз салыңдар.
*1 және *2 жұлдыз бақылаушыға қатысты қозғалмайтын монохроматты жарық
шығаратын жұлдыздар дейік, сонда олардың спектрі былай болады:
8.Тақырып: Жұлдыздарға дейінгі арақашықтықты анықтау.
8.1 Жұлдыздарға дейінгі арақашықтықты анықтаудың тригонометриялық әдісі
8.2 Астроспектроскопия. Спекторлық анализ әдісі және оның маңызы.
8.3 Герцшпрунг-Рессель диаграммасы
Аспан денелерінің химиялық құрамын және физикалық жағдайларын блі
үшін телескоптар жеткіліксіз, сондықтан көп уақытқа дейін аспан денелерінің
бұл қасиеттері анықталмай қалады. 1842 жылы француз филолософы Кант аспан
денелерінің химиялық құармын ешуақытта білуге болмайды деп жазды. Осыдан 20
жыл өткеннен соң спектрлік анализ әдісінің ашылуына байланысты бұл мәселе
шешілді. Спектрлік анализ әдістерінің жетістіктері ерекше деп айтуға
болады, бұл әдіс арқылы бұдан 100 жыл бұрын қиялдай да алмайтын мәселелер
шешілді. Спектрлік анализ әдісі арқылы аспан денелерінің тек химиялық
құрамы ғана анықталып қоймай, сонымен қатар аспан денелерінің, жұлдыздардың
температурасы, қозғалыс жылдамдығы, ара қашықтықтары, магнит өрістері т.б.
қасиеттері анықталады.
Сөйтіп спектрлік анализ әдісі арқылы әлемнің материалдық бірлігіне көз
жеткізілді. Біздің көзіміз қабылдайтын жарық түрлі – түсті, олар бір –
бірінен толқын ұзындығы аоқылы немесе жиіліктері арқылы айырылады.
Олардың арасында мынандай байланыс бар
Физикадан белгілі спектр түрлерін:
- тұтас спектр – қыздырылған қатты және сұйық денелер шығарады;
- Сызықтық спектр – сиретілген, қызған газлар шығарады;
- Жолақ спектр – көп атомды қызған газдар шығарады;
Жұтылуы спектр – қара сызықтармен айғыздалған тұтас спектр.
Күн мен жұлдыздардың спектрлері жұтылу спектрлеріне мысал бола алады.
Спектрлік анализ әдісі бойынша толқын ұзындығын
өлшеу арқылы белгісіз элементердің атомын анықтауға
болады.
Сөйтіп күрделі жарықты бір түсті (монохроматты) жарықтарға жіктеу
арқылы оның құрамын тексеруді спектрлік анализ дейді. Астроспектроскопия-
аспан денелерін спектр арқылы зерттейтін әдіс.
Спектрлік анализ әдісі үшін спектроскоп және спектрограф
яғни олардың шығаратын жарығының толқын ұзындықтарының сызығы бір-
бірімен беттеседі.
Ал, егер екінші жұлдыз бақылаушыға қарай қозгалса, онда сурет мынандай
болады:
Мұндағы, V2-жұлдыздың сәулелік жылдамдығы. 2-ші жүлдыздың шығаратын
толқын ұзындығының сызығы спектрдің күлгін жағына карай ығысады. Сонда
толқын ұзындығының айырмасы:
ал егер 2-ші жұлдыз бақылаушыдан әрі қарай қозғалса, онда сурет
мынандай болады:
Сонда спектрден 2-ші жұлдыздың толқын ұзындығы спектрдің қызыл жағына
карай ығысады.
Сөйтіп мына формула бойынша жұлдыздардың сәулелік жылдамдығы
анықталады.
UС=С ^я/я
мұндағы с-жарық жылдамдығы.
Аспан денелерінің магнит өрісін физикадан белгілі Зееман эффектісі
арқылы анықтайды.
Термоэлемент арқылы аспан денелерінің спектріндегі температурасын
анықтауға болады.
Радиоастрономия. Радиотелескоптар.
Әлемнің әртүрлі объектілерінен жерге келетін әртүрлі ұзындықтардағы
электромагниттік толқындар: жарык толқындары, инфрақызыл, ультракүлгін
сәулелері, рентген жэне гамма сәулелер, ұзын толқынды радиотолқындар.Бұл
электромагниттік толқындар жер бетіне келіп жетуіне қалыңдығы 3000 км-дей
Жерді қоршаған атмосфера кедергі жасайды. Жер атмосферасының
әсерінен спектрлерде сапалық өзгерістер болады. Мысалы теллуриялық сызықтар
пайда болады. Жер атмосферасынан бөгетсіз өтетін толкын ұзындықтары: 10-5
және 3x10 см бұл жарық, инфрақызыл сәулелеріне жақын сәулелер. Бұл әлемге
қарайғы «Оптикалық терезе». Бұдан басқа жер атмосферасының 0,5 метрінен 30
метрге дейін бөгетсіз өтетін қысқа радиотолқындар. Бұл әлемге қарайғы
«радиотерезе».
Аспан денелерінен келетін радиосәулелерді зерттейтін асрономияның
бөлімі- радиоастрономия тұңғыш рет 1931 жылы пайда болды. Бұл жылы америка
радиоинженері Карл Янский 1905-1950жж Құсжолынан радиотолкындарды
қабылдаған болатын. Радиоастрономия- радиоэлектроника деген жаңа ғылымға
негізделген. Космостык радиотолқындар радиотелескоптар арқылы қабылданады.
Радиотелескоптар екі типті болады, бірақ екеуінің де негізгі бөліктері
антенна мен қабылдағыштан тұрады.
Тек біреуінде антенна ретінде ойыс айна болады да оның фокусында
қабылдағыш орнатылады, ол күшейткішке қосылады, әрі қарай жазып алатын
аппараттармен қосылады. Айнаны металл торкөзде ретінде жасауға болады, айна
остен керекті бағытқа қарай айналып қозғалады.
Антеннаның екінші типінде цемент тиянаққа бекітілген қаз-қатар металл
стержіндер зор кергіш түрінде болады. Космостық радиотолқындар антеннаның
бір-біріне параллель орналасқан стержіндерінде (дипольдерінде) тербелмелі
процесс қоздырады, сөйтіп параллель стержіндердің бір жазықтыктарында
қоздырылған толқындар қосылады, сонда антеннаның қуаты осы стержіндер
орналасқан жазықтықтардың ауданына тәуелді болады.
Радиотелескоптың айнасының диаметрі 10-даған метр, ал козғалмайтын
радиотелескопта 100-деген метр болып келеді. Мысалы, Москва жанындағы ССРО
Ғылым Академиясында жасалған радиотелескоптың диметрі 1000 метр. Ең үлкен
параболалық радиотелескоп көп жылдар бойы Англияда Джодрелл Бэнк
обсерваториясында болды. Оның айнасының диаметрі 76 метр, салмағы
750 тонна, оның ең аз дегенде қабылдайтын радиотолқынының ұзындығы 50 см,
тек ортаңғы бөлігі ғана 21 см қабылдайды.
Екінші орында Австралияда Сидий обсерваториясында орналасқан диаметрі
65 метрлік радиотелескоп тұр. ФРГ-да диаметрі 100 метр радиотелескоп бар.
Осы сияқты телескоп Швецияда да бар. Қозғалмалы параболалық диаметрі
метрлік радиотелескоп АҚШ-та бар. Қозгалмайтын параболалық
радиотелескоп АКШ-та Пуэрто-Рико аралында (сөнген вулкан атқылаған
шұңқырда) орнатылған, оның айнасының диаметрі 305 метр, ауданы 7.4
гектар, айнасыны фокус аралығы 135 метр биіктікте.
ССРО-ның Ғылым Академиясының жанында солтүстік Кавказда Зеленчук
станциясында жақын жерде 1700 мет|р биіктікте РАТАН-600 деп аталатын
радиотелескоп 1975 жыи іске қосылған. Ол 895 бөлек-бөлек айнадан тұрады,
айнаның әрбіреуінің мөлшері 2м х 7.5м. Қабылдайтын айнаның
радиусы 600 метрлік дөңгелек (10000 шаршы метр ауданды алып жатыр).
Радиотелескоп электрондык есептеу машинасы арқылы басқарылады,
қабылдайтын радиотолқында ұзындығының шекарасы 8мм-ден 30 см-
ге дейін болып келеді. Қырымда диаметрі 22 метрлік қозғалмал
радиотелескоп орнатылған. Мұндай радиотелескопты ажыратқыш қабілеті 1
доғалық минуттан артпайды.Радиотелескоптардың ажыратқыш
қабілеті бірнеше радиотелескопты өзара біріктіріп жұмыс істету
аркылы жүзеге асады, ондай құралды радиоинтерферометрлер деп атайды.
Айды космостық аппараттармсн зерттеу
Космостық аппараттармен айды зертгеу 14 жыл жүргізілді. Бұл
зерттеулерді екі мемлекет, ССРО мен АҚШ жүргізіліп келді. Бұл мемлекеттер
айға елуге таяу космостық аппараттар жіберді олардың 85 пайызы автоматты
аппараттар аркылы, 15 пайызы ұшқыштар арқылы жүргізілді. Айды космос
аппараттарымен зерттеу белгілі кезеңдермен жүргізіліп келді. Алдымен ай
маңындағы кеністік зерттелді, одан кейін Айға жакын ұшырылған аппаратгар,
содан кейін Айды айнала ұшатын аппараттар жіберілді. Осыдан кейін Айдың
бетіне қондыру мәселесі шешіліп, ақырында космостық аппараттарды жасанды
серіктерге айналдыру мәселесі қойылды. Осыған байланысты айдың бетіне
автоматты басқарумен козғалып жүретін Луноход-1 және Луноход-2
жеткізілді.Планетааралық кеңістікті зерттеуде маңызды орын алған 1959 жылы
2-ші қантарда Луна-1 автоматты станциясының екінші космостық жылдамдықпен
(11,2 км/с) ұшырылуы болды. Бұл станция Ай бетінде 6000 км қашықтықта ұшып,
дүние жүзіндегі ең тұнғыш жер сияқты күнді айналатын денеге айналды. Бұдан
кейін луна-3 автоматты станциясы тарихта бірінші рет айдың бізге
көрінбейтін жағын суретке түсірді. АҚШ-та ұшырылған пионер және рейнжер
автоматты аппараттары ұшырылғанда советтер одағында Луна-4 және луна-6
автоматты станциялары ұшырылды. 1965 жылы Советтер Одағында ұшырылған Зонд-
3 автоматгы станциясы Луна-3 суретке түсіргенде қамтымаған жерін толық
суретке түсірді. Міне, осымен айды зерттеудің бірінші кезеңі аяқталды. Бұл
кезең нәтижесінде ғылымдар Ай маңындағы кеңістіктің құрамы, ай бетінің
кұрылысы және оның бетіндегі әртүрлі түзілістердің пайда болу табиғатын
ашты.
Айды зерттеудің 2-кезеңі ракета ұшырумен басталды. Бұл ракета аппараты
тұңғыш рет Ай бетіне қондырды. Луна-2-ні ұшырғаннан 2,5
жылдан кейін ай бетіне АҚШ-тың Рейнджер-4 космос аппараты жеткізілді.
Бірақта, Рейнджер-4-тің ұшуы сәтсіз болып, ол Айдың бізге көрінбейтін
жағына құлап түсті. 1965 жылдың 1-ші жартысында Айға Рейнджер-8 және
рейнджер-9 космостық аппараттары қойылған міндеттерді
орындады, олар жерге Ай бетінен түсірілген суреттерді жіберді. Бұл
кезеңде Совет Одағында Айды әрі қарай зерттеу Луна-5, Луна-7 және
Луна-8 автоматты станциялары арқылы жүргізілді. Бұл станциялар ұшу жолын
зерттеумен бірге Ай бетіне жайлап қону мәселелерімен
шұғылданды. Айды зертеудің 2-кезеңі 1965 жылы аякталды. Айды зерттеуді
бастағаннан кейін 6 жыл өткен соң бұл кезеңде көптеген
ғылыми мәліметтер алынғанмен ғалымдардың алдына қойып
жүрген негізгі мәселесі бетінің қатты немесе жұмсақтығы, оның бетіне
автоматты станцияларды қондыруға бола ма?- деген сұрақтарға жауаі
берілмеді.
Бұл жоғарыдағы сұрақтарға Айды космостық аппараттармен
зерттеудің 3-кезеңі жауап береді. Ай бетінде жайлап қону мәселесін алғашқы
рет 1966 жылдың акпан айында советтік Луна-9 автоматы станциясы жүзеге
асырды, қонған жерінен Жерге түсірілген суреттер жіберілді. Сөйтіп ай
бетінен алғашқы радио байланыстың жеті сеанасы жасалды. Сол жылдың
маусым айында американың Сервейер-1 космостық аппараты Дауылдар
мұхитына қондырылды. Бұл Луна-9 мәліметтерін тиянақтап, ай бетінде
борпылдак шаң жоқ екендігін анықтады және оның бетінің қатты екен, белгілі
болды. Бұдан кейін Ай бетіне жайлап қондырылды. Луна-13 аппараты
көптеген мәліметтер берді, АҚШ - та ұшырылған Сервейер-2 құлап
түскендіктен, содан кейін ұшырылған Сервейер-3 жайлап қондырылды.
Сол сияқты Сервейер-4-ті ұшыру сәтсіздікке ұшырады, ал одан кейін ұшырылған
3 аппарат жайлап қондырылды.
Бұл кезеңге советтік автоматты станцияларының айды зертеулері
нәтижесінде Ай бетінің механикалық, физикалық химиялық сипаттамалары мен ай
бетінің жынысы Жердікі сияқты вулканды жыныстардан тұратындығы анықталды.
1966 жылы 3-сәуірде Луна-10 автоматты станциясы түңғыш рет айдың жасанды
серігіне айналды. Айды жасанды серіктер арқыл зерттеу Луна-11, Луна-12,
Луна-14, Луна-15 автоматты станциялары арқылы жүзеге асты. Айдың магниттік
құбылыстары, метеорлық заттардың тығыздығы және Ай маңындағы кеңістік
плазмасы туралы жаңа мәліметтер алынды. Осындай зерттеулердің нәтижесінде
айдың метеорлық жэне радиациялық жағдайлары болашақта кісілі корабльдер
ұшыруға қауіп туғызбайды деген маңызды қорытынды жасалды.
Айды зерттеулердің келесі төртінші кезең автоматты және кісілі
космостық аппараттар ұшырып және оны қайта жерге жеткізуден басталды. Бұл
жөніндегі үлкен жетістіктерге Зонд-5 және Зонд-6 советтік космостық
аппараттары арқылы жетті. Олар айды айнала ұшып, жерге екінші космостық
жылдамдқпен қайтып келді және ғылыми-зерттеу мәліметтерін жеткізді.
Сөйтіп космонавтика тарихында бірінші рет Жер-Ай-Жер трассасы ашылды.
Әрі қарай бұл кезеңге ғылыми-техникалық эксперименттерді советтік Зонд-7
және Зонд-8 автоматты станциялары жүргізді.
Айды зерттеудегі маңызды рольді айға қарай пилотты аппараттар
жіберіліп, олардың қайта қайтарылуы алды. Дүниежүзінде бірінші рет бұл
мәселені 1969 жылдың шілде айында Америка космонавтары Н. Армсторг, М.
Коллинз және Э. Олдрин Апполон-11 космос корабльінде жүзеге асырды. Ай
айналасында космонавт М. Коллинз ұшып жүргенде, И. Армстронг пен Э. Олдрин
отырған корабльдің бір бөлігі бөлініп кетіп, ай бетіне жайлап қонып, онда
ғылыми жүмыстар атқарғаннан кейін Ай бетінен қайта үшып шығып, корабльдің
негізгі бөлігімен жалғасып, қайта жерге ұшты. Сөйтіп адам баласының табаны
тұңғыш рет ай бетіне тиді. Бұл окиға Ай бетіне совет гербін (1959 жыл,
қыркүйек) түсіргеннен 10 жылдан соң жүзеге асырылды. Сөйтіп адам баласы өз
қолымен Ай топырағын жерге жеткізді. Бұдан кейін де АҚШ-та бірнеше
экспедициялар (Апполон-12, Апполон-14 жэне апполон-17) жіберілді.
Кеңестер елінде айға ұшырылған советтік Луна-16, Луна -17 автоматты
станциялары ерекше маңызды болды. 1970 жылы ұшырылған советтік Луна-16
автоматты станциясы өт қиын жэне күрделі мэселені шешті. Ол Ай бетінің оньа
топырағының 35 см тереңдікте қазып алып, оны қайта жег бетіне жеткізді. Бұл
автоматты станция жерден 1970 жылы 12-қыркүйекте ұшырылып, 17-қыркүйекте
центрлік орбитаға шығып, жасалған бірнеше маневрден кейін 20-қыркүйек «Моря
изобилия» ауданына жайлап қондырылды. Ай бетінде 26 сағат 25 минут
болғаннан соң, бұл станция ай бетінен 21- қыркүйекте көтеріліп, жерге 24-
кыркүйекте келіп жетті.
Жерге әкелінген топырактың құрамын зерттеп, онда химиялық элементтердің
бар екендігі аныкталды. Луна-16 және Аполлон-12 кораблінің әкелген ай
жыныстарыныз құрамын салыстыратын таблица жасалды. Олар базальттың
породалар қатарын құрайды, жер бетіндегі базальтты
жыныстарға аздап ұқсастығы бар. Луна-16 автоматты станциясы
арқылы жүргізілген зерттеу жұмыстары Луна-3 арқылы тағы қайталанды, бірқ ол
«Изобилия» теңізі мен «Кризис» теңізі аралығына 1972 жылдың
ақпан айында кондырылды.
Луна -17 автоматты станциясы ай бетінде өзі козғалатын Луноход-1
аппаратын жеткізді. Луноход-1 ай бетінде 10км артық жер жүріп, жалындар
теңізін зерттеді және Ай бетінде 10,5 Айдан артық уақыт жұмыс істеді. Осы
уақытта ол ай бетінің 80 мың шаршы метріне бақылау жүргізді. 500-ден
астапжерлердің физика-механикалық қасиеттерін және 25 пунктің
химиялық құрамына анализ жасады. Луноход ішіндегі телевизиялық
аппарат жерге 20-дан астам панорама және 20 мыңнан астам түсірілген
суреттер жіберді. Содан кейін ұшырылған Луноход-2 құнды зерттеулер
жүргізді.
1977 жылдың 29-қыркүйегінде ұшырылған Салют-6 автоматты станциясы 4,5
жыл жұмыс істеді. Бұл станция көптеген ғылыми-практикалық мәселелерді
шешті. Бұл станцияда 27 космонавтар болды, Салют-7 автоматгы станциясы 1982
жылы ұшырылды, оның бортында ең ұзақ ұшкан екі экспедиция болды (250
тэулік, 237 тэулік). 1986 жылдың 20-акпанында совет Одағында космос
корабльінің жаңа түрі Мир станциясы ұшырылды. Бұл жаңа орбиталдық станция 3
бөлімнен: өтетін, жұмыс істейтін және демалатын тұрады.
Тақырып:Галактика. Құсжолы.
10.1Галактика құрылымы
10.2Құсжолы
10.3 Галактиканың спиральды құрылымы
2.Құсжолы-Галактика
Құсжолы-күндізгі іңірде шайдай ашық аспанға қарасақ оңтүстіктен
солтүстікке қарай созылып, тас төбемізді баса өткен бозарған қылаң жолақты
көреміз. Ел мұны «Құсжол» не «Тырнажолы» дейді.
Ашык далада көп жүретін малшылар Құсжолын бақылап. оның орналасуының
күрделі сипатын пайымдап, оны жер тараптарын айыру үшін пайдаланылады.
Құсжолының керемет терең, зәулім ірі сырлары бар. Сол туралы баяндалады.
Қазақ халқының бақылауына қарағанда Құсжолы күзге карай іңірде калай болып
көрінсе. жазғытұрым таң алдында дәл сондай болып аспанда қак жарс қайтқан
(не келетін) жыл құстарының ұшатын жолымен созыла көрінеді. Құстың екі
ұшатын уақытында осылай орналасады. Ал кысты күні іңірде қиғаш тұрады, бір
басы батысқа, екінші басы шығысқа қарап тұрады. Күн кысқа қарай бұрылғанда
ол да бұрылады деп Құсжолының айналып тұратынын бақылаушылар тапжылтпай
айтып береді.
Жаратылыстың неше түрл: қызық кұбылыстарыньң ішінде, әсіресе адамды таң
калдыратындарының бірі- жыл құстарының қанша мың километр жер адаспай ұшып
мекендерін тауып алуы.
Мал баққан шаруа адамдары жылқышылар, бақташылар, түңгі мал күзететін
адамдар т.б. аспандағы жұлдыздар мен қабат Құсжолын да көп бакылап, оның
орналасуын жыл кұстарының келіп, қайтуымен байланыстырады. Құстарды
адастырмайтын аспанда жол бар, ол құсжолы мұнар тәріздес, тасжол мензелд
ес «кұс соқпағы» «жыл кұстары соны сабақтап адаспай ұшады
да отырады», -дейді казак малшылары.
Жыл құстары: коңыр қаз, аққу, қараша қаз, тырна, үйрек бәрі түнде
қайтады, келгенде де түнғатып келетін көрінеді. Бір сөзбен көл құстарының
кайсысы болса да қараңғы түнде, жауында да түнғатып қайтады. Тырна қиқу
салып, шулап түнде де қайтатын көрінеді, сондықтан құсжолының «Тырнажолы»
деп аталуы да содан көрінеді. Малшылардың айтуына қарағанда аққу құстың
төресі, аққу түнде ұшқанда оның басшысы анда-санда қиқу салады. Аққудың
дауысы қандай әйбәт: кеу-кеу дегені түйенің ботасының боздағанындай және
құс көктемде келгенде екі екіден жүреді, ал қайтарда топтасып ұшады. Үйрек
түнімен ұшады, ал кей құстар көз байланғанша ұшып, қонақтайды дейді оны
бақылаушылар. Көкшымшық пен сарышымшық тырнаның, қарлығаштың, дуадуақтың
аркасына мініп кайтады дейді елдің айтуына қарағанда.Бақылаушылардың
Құсжолын ағарған, бозарған, қылан, шаы ... жол деп түстеп, оны тас жолға,
аэропланның түтініне, бұлтқа ұқсатуы, бәрі де жобаға келеді.
Құсжолының құрылысы жайындағы малшылардын айтқаны негізінде ғылыми
деректермен үйлеседі. Қазақ халқы Құсжолы дейтін қыаң жол ғылым тілінде
Галактика деп аталады. Сөз түбірі грекше gа1а сүт деген. Ағарған жол сүт
түстес болғандықтан ертедегі аспанды бақылаушылар оған «Сүт дөңгелек» орыс
тілінде «Млечный путь» деп ат қойған. Құсжолының керемет терең, зәулім ірі
сырлары бар.
Құсжолы дегеніміз-әлемнің бір тұрған бөлігінің арқауы,Құсжолын зерттеу
астрономдар үшін ең ұлы, ең өрелі мәселенің бірі. Ғалымдар оның күрделі
құрылысын талай мың жылдар бойы тексеріп келеді. Біздің эрамызға дейінгі
бесінші ғасырда гректің кемеңгер ғалымы Демокрит аспандағы қылаң жол
тұтасып көрінетін көп жүлдыздыр деп топшалаған. Италия ғалымы Г.Галилей
1609 жылы өзі қолдан жасаған дүрбісін (телескоп) Құсжолына бағыттап,
шынында, оның жеке-жеке жұлдыздардан тұратынын айырып көріп, Демокриттің
жорамалынын дұрыстығына көз жеткізді. Осы кездегі алып телескоптар арқылы
түсірілген фотографиядан көк белдеулеген бозарған жолақ, қабаттасып
көрінетін алып жұлдыздардың жиынтығы екені анық көрінеді. VIII ғасырдың
аяғына, ағылшын астрономы Вильям Гершель өзі жасаған Обьективтің диаметрі
120 сантиметрлік айналы телескоп арқылы аспанда шаршылап, бөліп-
бөліп қарап, телескоп өрісінен әрбір 15 минут сайын көрінетін
жұлдыздарды есептеп бүкіл аспандағы жұлдыздардың дені осы құсжолы
болатындығына көз жеткізеді. Осындай жүргізілген бақылаулар
нәтижесінде В.Гершель мынадай қорытындыға келді: Құсжолы әрқайсысы
біздің Күн катарлас жүз миллиардтан аста керемет үлкен
жұлдыздыр жүйесі (системасы), оны Галактика деп атады,
көрінетіндігін тұңғыш рет дәлелдеп айтты. В.Гершельдің жұлдыздар есебі
бойынша, жұлдыздардың басым көпшілігі Галактиканың жалпақ
жазықтығына жиіленіп орналасады, жерден караған бақылаушыға бүкіл аспанды
қоршаған қылан жол (Құсжолы) ретінде алынады. В.Гершель біздің
галактиканын сырттан қарағандағы формасы орасан үлкен полюстері
жағынан сығылыңқы денеге ұқсас деп жорамалдады (үлкен дөңгелек сығылыңқы
нан формасы тәріздес). В.Гершель Галактикадағы
біздің Күннің орны оның центрінде деп жорамалдаған болды.
В.Гершель зерттеулерінен жүз жылдан соң, әріқарайғы астрономдардың
Галактика құрылысын, формасын зерттеу нәтижелері, Галактика
құрылысының шынында да Гершель көрсеткеннен гөрі күрделі екендігін көрсетті
және оның формасы да өзгешелеу болатындығы аныкталды. Қазіргі кездегі
көзқарас бойынша біз Галактика дегенде ішіне Күн кіретін
Құсжолының жүлдыздар жинтығын, онда жүз миллиардтан астам: дара, қос,
еселік жұлдыздар, айналасына планеталары бар және бұған қоса жұлдыздар
шоғырлары (бытыраңқы және шар тәрізді тұмандықтар (қоңыр және
қылаң) мен жұлдыздар арасындағы тығыздығы өте аз материалдық
ортадан тұрады. Ал формасына келетін болсақ, біздің Галактиканың
сырттай қырынан қарағанда қазақтың жібі толған ұршығына үқсайды. Жіп толған
дәл ортасында Галактика ядросы (центрі) бар, ол тек ғана жүлдыздардан
шоғырланған. Галактиканың сызықтық мөлшерін ұршыктың бір басы мен
екінші басының ақикатында сондай қарайған жерлер аржақтағы жұлдыздарды
перделеп тұратын, ересек қалың газ-тозан тұмандыктар болып шықты.
Галактикадағы мұндай қоңыр тұмандықтардың саны жүз миллион деуге болады.
Акқу шоқжұлдызынан бастап Құсжолы тармақталып, екі айырылып кетеді де
(міне осындай екі айыр тұмандықтар бар), оңтүстік аспандағы Центавр
шоқжұлдызына жеткенде қайта бірігеді. Құсжолының оңтүстік жак басы
(«таусылар аяғы») өте жарык. Мерген деп аталатын лек жүлдыздардын ішіндегі
осы жарығырақ жерде, астрономдардың анықтауы бойынша, Галактиканың кіндігі
(ядросы) бар. Совет ғалымдары инфракызыл сәуле арқылы ядроның фотосуретін
де түсіріп алды. Барлык жұлдыз жүйесі (Құсжолы) , оның ішінде біздің Күн де
Галактиканың ядросын айнала қозғалады. Бұл жұлдыздардың қозғалысын сараптап
есептеу жолымен дәйектелді. Біздің Күн Галактикамен бірге Галактика центрін
секундына 250 км жылдамдықпен айналады. Бір айналымды 200 миллион жылда
жасайды- бұл галактикалық жыл деп аталады. Мұнымен бірге Күн Геркулес
шоқжүлдызына қарай секундына 20 км/с жылдамдықпен қозғалады. Біздің
Галактиканың массасы былай анықталады. Мөлшермен (Күн сияқты жұлдыздар саны
100 миллиардтай деп есептегенде) 2* 1О33 грамм.х 100
млрд.=2*1044 грамм Галактика ядросы ылғи ғана жұлдыздардан тұрады. Мәнерлеп
айтқанда, күллі жұлдыздарды ыдыратпай тартып ұстап тұратын, сол ядроны
дүниенің «тұтқасы» деуге болар еді. Біздің шексіз әлемде осы біздің
Галактикадай дүниелер сансыз көп екен. Олардың әрқайсысында ядро бар.
Ұлы Әлем тек біздің Галактикамен түгесілмейді. Күздігүні іңірде, ауа
ашықта, айсыз қараңғыда аспанның шығыс жағына көз тастап, Андромеда
шоқжұлдызындағы бета жұлдызынын маңына анықтап сүзіп қарасақ, құстың мамығы
тәрізді титімдей бозғылт дақ байкалады. Астрономдар оны «Андромедадағы
тұмандык» дейді. Телескоппен үлкейтіп. фотосуреттерін түсіріп алып
қарағанда әлгі титімдей дак шамасы біздің Галактикадай, бізден (жерден)
сегіз жүз жарық жалындай қияндағы өз алдына галактика екен. Онда да
миллиардтаған жұлдыздар бар. Егжей-тегжейлі зерттеулер, бұл галактиканың
құрылысы біздің галактиканың құрылысына ұқсас екендігін көрсетеді, тек
сызықтык мөлшері жағынан бір жарым еседей үлкен.
Фотография тәсілімен мұқият зерттеп қарағанда Әлемдегі галактикалардың
саны қазір жүз миллионнан асты. Телескоптың куаты артқан сайын сұмдық
кашықтыктағы галактикалар ашылып келеді. Әлемдегі есепсіз көп
галактикалардың жинағын астрономдар Метагалактика дейтін болды. Басқа
сөзбен айтқанда Метагалактика қазіргі кездегі қуатты телескоптармен
бақыланып, зерттеліп отырған Әлемнің бір бөлігі. Ал жалпы Әлем кеңістікте
де, уақытта да шексіз. Адамзаттың Әлем тану саласындағы табыстары да
ғаламат. Соның бірін осы арада еске түсіре кету орынды. Құдды жарық сияқты
шапшаң тарайтын радиотолкындарын, адам аспаптар арқылы шығарып алып, оны
катынас (радиокатынас) үшін пайдаланатын болды. Енді бір қызық нәрсе мынау:
радиотолқындар бізге (жерге) Әлемдегі бағзыбір жұлдыздар мен тұмандықтардан
да келіп тұрады екен. Оларды адам радиотелескоптармен түтып,(ұстап), ақтара
тексеріп, Әлем туралы білімнің қорын молайтады. Дүниені танып білуде адам
баласының білімінде шек жоқ. Бұған дәлел соңғы жылдарда Әлем зерттеу
саласында ССРО-дағы істелген тамаша еңбектер толық айғак бола алады.
Енді неліктен құстардың Құсжолымен ұшатындығына тоқталайық. Онда қандай
ғылыми деректер бар?
Құстарды адастырмайтын олардын жолбасшысы жер магнитизмі. Күннің орны,
электр толқындары, деген әркім әртүрлі пікірлер үсынған. Бірақ кұстардың
бағдарлау қабілетінің себебі қалай екені әзірше толық анықталмаған.
Құстарды адастырмайтын, малшылар айтқандай, аспандағы Құсжолы шығар
деген пікірді жақтап, оның дәлелі есебінде мынадай жобаларды
келтіріп көруге болады. Құсжолынын бойындағы калың жұлдыздар
мен газ-тозаң материядан бізге радио сәулелері де, инфрақызыл,
ультракүлгін, рентген сәулелері де келеді. Ондай сәулелер Галактиканың
ядросы өте-мөте күшті шығарады. Құсжолының
бойындағы Капелла маңында, Аққу шоқжұлдызының ішінде
радиосәулелерді күшті тарата газ-тозаң шоғырлары бар екеніне
соңғы жылдары радиотелескоптар ашып беріп отыр. Көзге
көрінетін сәулелерден гөрі бұлар жүлдыздар арасындағы шашыранды газдардан
және жер бетіндегі бұлттан жаксы өтеді. Құстардың қазіргі
тор қабыршактарында жабысып тұратын сары және кызыл түсті май
түйіріктері бар көрінеді. Бұлардың не үшін керек екендігі
белгісіз. Мүмкін, әлгі түйіршіктер арқылы кұстар инфракызыл
сәулелер мен радиосәулелері қабылдайтын шығар. Сайып келгенде сөз
байламы былай. Кешкі кезден бастап әбден Күн көтерілгенше, яғни
жыл кұстарының деген кауырт ұшатын кездерінде Құс жолы шыңында
олардың (онтүстік терістік) жолына бейімделеді. Ендеше кұс жолының
осы атырабынан шығатын инфрақызыл сәулелер кұстарға компас сияқты жуық
бағдар бере алады. Осындай көктегі мен жердегіні септестіретін
жоруды жасауға болады.
Су ішінде жүргенде көзінің төменгі жағымен, су бетінде жүргенде көзінің
жоғарғы жағымен көретін балықтар бар екен. Ендеше құс көзінің ішінде де
күндіз күн көретін, түнде инфрақызыл сәулелер мен радиосәулелерді (адам
көзін көрінбейтін) тұтатын (ұстайтын) тетік бар шығар деп ойлауымыз
қисынсыз емес қой.
3. ПӘНДІ ОҚУҒА АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР
«Астрономия пәніенен зертханалық сабақтар өткізуге арналған әдістемелік
нұсқаулар
1. №1 лабор.жұмыс Аспан сферасы моделімен жұмыс (3 сағ.).
Жұмыс мақсаты: Аспан сферасы моделінің негізгі элементтерімен танысу.
Аспан сферасы моделінің негізгі сызықтары мен жазықтықтарының сызбасын
сызу, олармен жете танысу.
Бақылау сұрақтар:
1. Аспан сферасының моделі не үшін керек?
2. Математикалық горизонт жазықтығы дегеніміз не?
3. Зенит және надир нүктелері деп нені айтады?
4. Дүние полюсі дегеніміз не?
5. Аспан экваторы жазықтығы қандай жазықтыққа перпендикуляр?
№2 лабор. жұмыс Жұлдызды аспанның жылжымайтын картасымен жұмыс
(4 сағ)
Жұмыс мақсаты: Жұлдызды аспанның жылжымайтын картасымен жұмыс істеу,
жұлдыздармен танысу.
Бақылау сұрақтар:
1.Жұлдызды аспанның жылжымайтын картасы не үшін керек?
2. Жоғары кульминацияда болатын жұлдыздардың сағаттық бұрышы не?
3.Жұлдыздың жоғарғы және төменгі кульминациялары арасындағыуақыт неге тең?
4. Күзгі күнгі аспанда жоғары кульминацияда болу үшін оның тік шарықтауы
неге тең болуы керек?
.№3 лабор. жұмыс Жұлдызды аспанның жылжымалы картасымен жұмыс
(4 сағ)
Жұмыс мақсаты: Жұлдызды аспанның жылжымалы картасымен жұмыс істеу.Берілген
уақыттағы көрінетін, көрінбейтін , бататын, тумайтын жұлдыздарды табу.
Бақылау сұрақтар:
1.Жұлдызды аспанның жылжымалы картасы не үшін керек?
2. 22.03 жоғары кульминацияда болатын жұлдыздарды табыңыз.
3.22.12 күні төменгі кульминацияда болатын жұлдыздарды табыңыз.
№4 лабор. жұмыс Оптикалық телескоппен және көру трубасымен жұмыс
(4сағ).
Жұмыс мақсаты: Оптикалық телескоппен және көру трубасымен жұмыс істеу
принципімен танысу.
Бақылау сұрақтар:
1. Телескоптың жұмыс істеу принципі неге негізделген?
2. Телескоптардың қандай түрлерін білесіңдер?
3.Телескоптың үлкейтуі дегеніміз не?.
4. Радиотелескоптар туралы не білесің?
«Астрономия» пәні бойынша СОӨЖ өткізуге
арналған әдістемелік нұсқау
СОӨЖ жұмыстарын ұйымдастыру:
Студенттердің белгілі бір тақарыпта жасаған конспектісімен жұмыс
жүргізулері.Жұмыс барысында оқытушы тақырып материалына қысқа шолу
жасайды. Студентпен бірлесе отырып конспектіде жазылған формулалар,
анықтамалар мен олардың физикалық мағанасы айқындалады. Сипатталған
процестер мен құбылыстардың арасындағы логикалық байланыс нақтыланады.
- Студенттер орындаған лабораториялық жұмыстардың нәтижелерін,
өңдеу әдістерін талдау. Шамалардың физикалық мағанасын айқындау. Өлшеу
нәтижелерін график арқылы көрсету. Алынған графиктер арқылы басқа
физикуалық шамаларды өрнектеп, байланыстарын тағайындау.
- Студенттердің пәннің жеке тақырыптарды меңгеру нәтижелерін тексеру, яғни
білімдерді бағалау (тест бақылау, жазбаша жұмыс).
- Компьютерлік технологиялардың мүмкіндіктерін қолдану. Тақырыптарды
меңгеру виртуаль компьютерлік демострациялар арқылы көрсетілетін
электрондық оқулықтарды қолдану. Есептердің шығару жолдарын айқындайтын
электрондық жетекшілірдің көмегін қолдану, яғну үйрету – көмекші
программаларды пайдалану.
Студент СОӨЖ жұмыстарын орындау және өткізу графигіне сәйкес,
әдебиеттер мен әдістемелік нұсқауларды қолданып, курстың жеке тақырыптары
бойынша төмендегі тапсырмаларды орындайды:
1. Сфералық астрономия элемнттері. Астронмия пәні, қысқаша даму тарихы.
Астрономия тараулары.. Астрономияның теориялық және танымдық мәні.
Бақылаулар ролі.
2. . Уақытты өлшеу. Жұлдыздық және күндік уақыт. Орташа күн тәулігі, шын
күн тәулігі. Уақыт тендеуі. Жергілікті, дүниежүзілік, белдеулік, декретті
уақыттар. Уақыттың атомдық стандарты.
3.Күнтізбенің пайда болу және даму тарихы. Жаңа және ескі
күнтізбе.Универсальды құрал. Географиялық координаттарды және күннің талтүс
сызығының бағытталуын анықтаудың жуықтау әдістері.
4.Әлемнің құрылымы туралы көзқарастың дамуы. Күн жүйесінің
кинематикасы.Астрономияның пайда болуы.Астрономияның ежелгі Грецияда дамуы.
планеталар. Планеталардың көрнелік қозғалысы. Әлемнің Птолемей ұсынған
геоцентрлік жүйесі. Коперниктің гелиоцентрлік жүйесі.
5. Күн жүйесінің құрлысы,. Тәуліктік параллакс. Арақашықтықты анықтаудың
радиолокациялық әдістемесі.Күн жүйесіндегі айдың өлшемін анықтау
6. Оптикалық телескоптар және олардың негізгі сипаттамалары.телескоп
түрлері.Радиотелескоптар. Рогсон формуласы. Абсолютті жұлдыздық шамалар.
«Астрономия» пәні бойынша СӨЖ өткізуге арналған әдістемелік нұсқау
Студенттерге физикадан берілетін жеке үй тапсырмасы олардың осы пән
бойынша орындайтын өзіндік жұмысының бір түрі болып табылады. Студентердің
өзіндік жұмысы деп, олардың оқытушының тапсырмасымен және бақылауымен,
бірақ оның қатысуынсыз, ол үшін арнайы бөлінген уақыт ішінде орындайтын
жұмысын түсінеді. Мұнда студенттер ақыл-ой жігерін қолдана және ой мен
қимыл әрекеттерін қандай да бір формада (мысалы, есеп шығарғанда оның
мазмұнын талдау, мазмұнды қысқа ұтымды тәсілмен жазу, шешудің оңтайлы
әдісін таңдап алу және т.б.) білдіре отырып қойылған мақсатқа саналы жетуге
ұмтылады.
Студенттер шығарған жеке үй тапсырмасын бағалау өлшемінің
негізіне осы белгілердің бәрін алуға болады: физикалық құбылыстың негізгі
мәселесінің мазмұнын құрайтын физикалық шамалардың,
заңдардың молырақ қамтылуы; есептердің проблемалық (шығармашылық) деңгейі;
мәселенің тереңірек талданып зерттелуі; шешу тәсілдерінің ең оңтайлысын
таңдап алуы және т.б.
Әр студент орындайтын жеке үй тапсырмасына (бір жеке үй тапсырмасында
физиканың бір бөлімі бойынша берілген 3-5 есеп болуы мүмкін) қойылатын
максимал және миниамал баллдар силлабуста көрсетіледі. Әрбір жеке есептің
шығарылуы бір есепке қатысты осы баллдар аралығында және айтылған өлшемдер
(критерилер) бойынша бағаланады, сосын бүкіл тапсырмаға максимал және
минимал баллдардың аралығында тиісті балл беріледі.
Максимал балл мысалы, «5» балл қатесіз және кемшіліксіз немесе бір
ғана болымсыз кемшілікпен шығарылған есепке қойылады. Одан төменгі балл,
мысалы «4» балл толық шығарылған, бірақ бірден аспайтын дөрекі емес және
бір болымсыз қатемен немесе болымсыз қателер екіден аспаған жағдайда
қойылады.
Одан төменгі балл мысалы «3» балл студент есептің тең жартысынан
астамын дұрыс шығарғанда немесе дөрекі қатесі екіден (немесе дөрекі қатесі
бірден және дөрекі емес қатесі бірден, сондай-ақ болымсыз қатесі бірден)
аспаған жағдайда қойылады.
Тапсырма минимал баллдан төмен балмен бағаланған жағдайда ол
студентке қайта шығару мақсатында қайтарылып беріледі.
Егер кейбір есептерді студенттің өз бетімен шығарғандығы күдік
туғызса, онда одан оқытушы есепті қалай шығарғандығын түсіндіріп беруін
талап ете алады. Бағаға көңілі толмаған студент оған қатысты оқытушыға
тілегін білдіруіне болады. Студент СӨЖ тапсырмалары мен оларды орындау
графигіне сәйкес төмендегі тапсырмаларды орындап тексеруге беруге
міндетті:
1.Сфералық астрономия элементтері.
Астронмия пәні, қысқаша даму тарихы. Астрономия тараулары.. Астрономияның
теориялық және танымдық мәні. Бақылаулар ролі.
2. Астрономияның пайда болуы.Астрономияның ежелгі Грецияда дамуы.
планеталар. Планеталардың көрнелік қозғалысы. Әлемнің Птолемей ұсынған
геоцентрлік жүйесі. Коперниктің гелиоцентрлік жүйесі.
3. Күн жүйесінің құрлысы,. Тәуліктік параллакс. Арақашықтықты анықтаудың
радиолокациялық әдістемесі.Күн жүйесіндегі айдың өлшемін анықтау.
4. Айдың жұлдызға және Күнге қатысты көрінерлік қозғалысы., Ай фазалары.
Ай жердің табиғи серігі. Айдың айналуының синоттық периоды. Ай мен
Күннің тұтылулары, олардың жилігі және периоды
5. Оптикалық телескоптар және олардың негізгі сипаттамалары.телескоп
түрлері.Радиотелескоптар. Рогсон формуласы. Абсолютті жұлдыздық
шамалар.
6. Планеталардың жасанды серіктері және автоматты станциялар ұшыру.Айды
зерттеу. Планеталар және олардың серіктері. Планеталардың физикалық
қасиеттері, негізгі сипаттамалары. Кіші планеталар, кометалар. Сыртқы
түрі.
7. Галактикалар.Галактикалық жұлдыздар жүйесі.Галактикалардың түрлері
және негізгі ерекшеліктері.
8. Кұн жүйесінің космогониясы.Кант пен Лапластың космогониялық
гипотезалары.Жер мен планеталардың жасы. Кеңейтілген Ғалам
проблемасы.Жаңа Ғалам жәнеқалдықсәулелену жайында түсінік.
Білімдерді бақылау-өлшеу құралдары
1. Жер бетінен үшінші космостық жылдамдыкпен ұшырылған К.А. Жерге
катасты қандай траекториямен ұшады?
А. Жерге қатысты параболамен ұшып Жер өрісінен шығады
Б. Жерге катысты параболамен ұшып Күннің тартылу өрісінен шығады
В. Жерге қатысты гиперболамен ұшып Күннің тартылыс өрісінен шығады
Г. Жерге қатысты созылыңқы элллипс орбитасымен ұшып, Жер өрісінен
шығады
Д. Жерге қатысты шеңбер бойымен үшып, Жер өрісінен шығады
2. Телескоп объективінің міндеті қандай?
А. Аспан денелерінің үлкейген кескінін алу үшін
Б. Аспан денелерінің жарығын жинап, кескінді үлкейтілген бүрышпен көру
үшін
В. Аспан денелерінің шыгаратын жарығын жинап, кескін шығару үшін
Г. көру бұрышын үлкейту үшін
Д. А-Г жауаптарының арасында дұрысы жок
4. Жүлдызды аспанның оңтүстік жағынан неліктен әртүрлі жыл мезгілінде
әртүрлі шоқ жүлдыздыр көрінеді?
А. Жердің өз осінен айналу салдары
Б. Күннің өз осінен айналу салдары
В. Жердін жарық қозғалыс салдары
Г. Айдың жерді айналу салдары
Д. А-Г арасында дұрыс жауап жоқ
5. Күн жарығы жерге канша уақытта келіп жетеді?
А. 32"'20л Б. 57"' В. 10,5"' Г. 8"'18л Д.
15'"
6. Базис өзгермегенде шырактың көрінетін арақашықтығы алыстаған сайын,
оның параллакстық ығысу бүрышы қалай өзгереді?
А. Артады Б. Кемиді В. Өзгермейді
Г. Жарым есе ғана артады Д. Үштен біріне жетеді
7. Алтаир жүлдызының параллаксы к = 0", 20 Осы жүлдызға дейінгі
арақашықтықты жарық жылымен анықта?
А. 17,5 Б. 18 В. 16,3 Г. 19 Д. 20,5
8. Сириустың параллаксы л = 0", 37 Осыған дейінгі арақашыктықты
парсекпен аңықтаңдар?
А. 1,5 Б. 5,5 В. 6 Г.2,7 Д. 7,5
9. Күн Айға қарағанда Жерден неше есе алыс?
А. 400 Б. 350 В. 109 Г. 60 Д. 200
10. Төменде күнге дейінгі арақашықтық келтірілген, бірлік атауы
көрсетілмей «Жерден Күнге дейінгі емес» жалпы Күн жүйесіндегі: қандай
бірлікпен, оны көрсет:
А. 80 Б. 40 В. 4 Г. 1300 Д. 60
11. Төменде атауы көрсетілмей Айға дейінгі арақашықтықтар цифрлар
келтірілген, солардың қайсысы дүрыс және қандай бірлікпен өлшенеді?
А. 80 Б. 4 В. 100000 Г. 400000 Д. 30
11. Күн дақтары пайда болады:
А. Тәжде Б. Хромосферада В. Фотосферада
Г. Конвективті зонада Д. Сәуле шығару зонасында
13. Күнде протуберанецтер пайда болады:
А. Күн тәжінде Б. Хромосферада В. фотосферада Г. конвективті
зонада Д. Сәуле шығару зонасында
14. Жүлдыздарды төтенше алып, алып және ергежейлі деп бөлу олардың:
А. Тығыздығына қарай Б. Температурасына қарай В. жарқырауына қарай
Г. массасына қарай Д. Химиялық күрамына қарай
15. Күн сияқты жұлдыздар жататын тізбектер:
А. Төтенше алыптар Б. Алыптар В. ергежейлілер Г. субенганттар
Д. Қызыл ергежейлілер
16. Қандай айнымалы жұлдыздар «әлемнің маяктары» атанды?
А. Жаңа жұлдыздар Б. Төтенше алыптар В. «Цефеид» типтес
жұлдыздар Г. пульсарлар Д. Ақ ергежейлі тектес жұлдыздар
17. Жұлдыздырдың спектрлік кластарының температераларының кему ретіне
сәйкес «ыстықтан суыққа қарай» орналасуын көрсетеді?
А. В.О.А.Ғ.К.О.М. Б. О.А.В.Ғ.К.М.О. В. О.В.Ғ.А.М.К.О. Г.
О.В.А.Ғ.О.К.М. Д. А.В.О.О.К.М.Ғ.
18. Төмендегі көрсетілген спектрлік класс белгілерінің қайсысы күнге тән?
А.Ғ5 Б.К2 В .С2 Г.В9 Д.А5
19. Г-Г диаграммасында төтенше алып тізбегі сипатталады: А. Олар бас
тізбектегі жұлдыздар болады
Б. Күнге қарағанда жарқыраулары артық жұлдыздар В. бұлар ақ түсті
жұлдыздар
Г. олардың жарқыраулары өте көптігімен сипатталады Д. Олар сызықтық
мөлшерлерінің көптігімен сипатталады
20. Г-Р диаграммасында қыжыл алыптар тізбегі сипатталады:
А. оладағы жұлдыздардың сызықтық мөлшерлері күнге карағанда кіші
Б. ондағы жұлдыздардың бетінің температуралары 10000 к шамалас
В. ондағы жұлдыздардың сызықтық мөлшері өте көп
Г. ондағы жұлдыздардың температурасы тым жоғары
21. Жұлдыздардың физикалық сипаттамасының арасында бірнеше заңдылықтар
тағайындалған. Төмендегі келтірілген тұжырымдалардың қайсысы ондай
заңдылықтарға жатпайды?
А. Жұлдыздардың жарқыруы массасына тәуелді
Б. Жүлдыздардың жарқыруы температурасына тәуелді
В. Жұлдыздардың жарқыруы тығыздығына тәуелді
Г. Жүлдыздардың жарқыруы спектрлік класына тәуелді
22. Метагалактика деп:
А. Біздің галактика сиякты әртүрлі жүлдыздар жүйелері
Б. Қазіргі кездегі оптикалық және радиотелескоптармен бақыланып отырылған
әлемнің бөлігі
В. сондай галактикалар, олар оптикалық жарықпен бірге күшті
радиосәулелердің көзі
Г. біздің галактикадан тыс галактикалар өте куатты радиосәулелердің көзі
және оптикалық сәулелер жағынан күшті қызыл жылысу байқалатын
Д. Төтенше галактикалар тобы
23. Біздің галактика дэңгелегінде дисксінде жұлдыздың таралып орналасуы.
А. Бірқалыпты кеңістіктегі тығыздығы бірдей тек центріне карай тығыздығы
артып ядро құрайды
Б. барлық жерде кеңістіктегі тығыздықтары бірдей
В. бірқалыпты емес, жүлдыздар бүлты спирал құрайтындай ядро маңында Г.
жүлдыздар, ойдым,ойдым немесе шекім, шекім орналасқан
Д. Жұлдыздар центрге қарай азая беріп орналасады
24. Галактикадағы күннің орнын көрсетіндер?
А. галактика центрінде
Б. галактика ядросында
В. күн галактика жазықтығына жақын, бірақ центрде емес
Г. күн галактика шегіне жақын орналаскан
Д. күн галактика жазықтында
25. Күн біздің галактика қай жаққа қарай 20 км-с жылдамдықпен қозғалып
барады?
А. Айдахар шоқжүлдызына қарай Б.Арыстан шокжүлдызына қарай
В. Геркулес шоқжүлдызына қарай Г. Ормон шоқжүлдызына қарай
Д. Бүркіт шоқжұлдызына қарай
26 Жарық жүлдыз Фомальгаут қай шоқ жұлдызда?
А. Торпақ Б. Бикеш В. Оңтүстік крест Г. Арыстан
Д. Оңтүстік балыктар
27 Қай шоқжүлдыздың жүлдызы Спика?
А. Сиыршы Б. Жетекші В. Бүркіт Г. Бикеш Д. Аққу
28 Регуль қай шоқжүлдыздың жарық жұлдызы?
А. Егіздер Б. Аққу В. Арыстан Г. Орион Д. Бүркіт
29 Сіз бір жүлдызды бақылап тұрсыз. Ол жұлдыз жоғары көтеріліп барады.
Сонда бұл аспанның қай жағында болғаны?
А. Оңтүстік жағында Б. Батыс жағында В. Шығыс жағында Г.
Солтүстік жағында Д. Солтүстік шығыс жағында
30. Қазір ғана кульминацияланған жүлдыз төмен қарай қозғалып барады, сонда
ол аспанның қай жағында болғаны?
А. Шығыс жағында Б. Оңтүстік жағында В. Батыс жағында
Г. Солтүстік жағында Д. Солтүстік батыс жағында
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz