УМКД

Әдебиет теориясының методологиясы

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Филологиясы факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы

«Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы үшін
«Әдебиет теориясы» пәні бойынша

студенттерге арналған оқу - әдістемелік кешені

Семей - 2013

Құрастырушы: ф.ғ.к.
А.С.Ақтанова

Қазақ әдебиеті кафедрасының отырысында бекітілген.
/ «___» ____________ 2013 ж. № 1 хаттама./

Кафедра меңгерушісі ф.ғ.к.: А.С.Ақтанова

Қазақ филологиясы факультетінің Оқу-әдістемелік кеңесінде талқыланған.

№ __ хаттама « ___»_______________ 2013 ж.

Қазақ филологиясы факультетінің Ғылыми кеңесінде бекітілді.

№ __ хаттама « ___»_______________ 2013 ж.

Факультет деканы ф.ғ.к.:
Қадыров А.Қ.

Мазмұны

1.Глоссари_______________________________________________4-бет
2. Дәрістердің қысқаша мазмұны____________________________ 8-бет
3. Тәжірибелік сабаќтардың мазмұны_________________________36-б
4. Студенттердің оқытушының басшылығымен орындайтын өздік жұмыстарының
тақырыптары_______________________________ 47-б
5. Студенттерге өздігінен оќуға берілетін таќырыптар__________48-б
6. Әдістемелік нұсқаулық___________________________________50-б
7.Қолданылатын әдебиеттер_________________________________52-б

ГЛОСАРИИ

АЗАМАТТЫҚ ЛИРИКА – лирикалық поэзияның заман жайын, әлеуметтік
мәселелерді қозғайтын үлкен бір саласы.Өмір жөнінде, халықтың тағдыры
туралы ой-толғамдар ақынның өз көңіл күйімен терең ұштасып, өзінің өмірге
қатынасын суреттеу арқылы көрінеді. Адамның белгілі бір дәуірге байланысты
ой-арманын, мақсатын жырлайды, жалпы әлеуметтік мәселелерді толғайды.

АҚ ӨЛЕҢ (ағылшын. Blank verse – ақ өлең) – силлабикалық және силлабо-
тоникалық өлең жүйесіндегі ұйқассыз Эуропа халықтарының поэтикалық жадында
«ақ» сөзінің «белгісіз, аяқталмаған, толықтырылмаған» деген ұғымдардың
семантикалық эквиваленті ретінде қолданылуына байланысты. (Бұл ретте қазақ
тіліне калькалау арқылы енген «ақ таңдақ» тіркесін еске алыңыз). Яғни
тармақтардың соңындағы сөздердің дыбыстық тұрғыда үйлеспеуі, қабыспауы
(ұйқастың белгісіз қалыпта, «ақ» күйінде қалуы) бұл өлең үлгісін «ақ өлең»
атауға себеп болған.

АЛЛИТЕРАЦИЯ (латын. Аd-littera – дыбыстас) – шығармаларда бірыңғай
дыбыстардың үндестігі, дәлірек айтқанда дауыссыз дыбыстардың қайталануы.
Бүкіл әлем поэзиясында ертеден қалыптасып келе жатқан стилистикалық айшық
(фигура).Әдеби тілді ажарлап, сөздің реңін келтіре түсетін көркемдік тәсіл.

АМФИБРАХИЙ (грекше amphi – айнала,brachys – қысқа) – Көне дүние
поэзиясында туып-қалыптасқан өлшем; орыс поэзиясында силлабо-тоникалық өлең
жұйесіне тән ұшбуынды ырғақтық өрнек: бірінші буын мен үшінші буын
екпінсіз, ортаңғы буын екпінді болып келеді. Өлең тармағында осы өрнек
бірнеше рет қайталанады.

АНАГРАММА (грекше апа – қайта, gramma - әріп ) – Атау сөз ішіндегі әріп
орнын алмастыру арқылы бүркеншік ат жасау. Мәселен, орыс жазушысы Харитон
Макентиннің Антиох Кантемир деген псевдонимі болған. Сол сияқты қазақ
ақындары Мұзафар Әлімбаевтің – «Мәлім», Әлімқұлов Нұрсұлтанның – «Ән»,
Мырзалиев Қадырдың «Мырза Әли» деген лақап аттары бар.

АНЕПЕСТ (грекше anapasitos – соңы сәулелі) – Көне дүние метрикасында
қалыптасқан, орыс поэзиясында силлабо- тоникалық өлең жүйесінде
қолданылатын өлшемнің бірі, үшбуынды ырғақтық өрнек. Екі екпінсіз буыннан
соң үшінші буын екпінді болып келеді. (- ).Өлең тармағында осы өрнек
бірнеше рет қайталанады.

АЛОГИЗМ (грекше а – жоққа шығару жұрнағы, (logismos – ақыл ) – біріне
бірі логикалық қисыны жағынан кереғар, қарама- қайшы ұғымдарды әдейі
жақындатып, жалғастыру арқылы ойды айрықша әсерлі етіп жеткізетін стильдік
тәсіл.
ӘДЕБИ ҚАҺАРМАН - әдебиеттің идеялық-эстетикалық роліне сай бейнеленетін
тұлға. Ол қатардағы кейіпкерлерге, персонаждарға қарағанда бас кейіпкер,
жан-жақты сомдалған толыққанды образ саналады, эпостық және әдеби эпикалық
шығармаларда негізгі қаһарман ретінде жағымды түрде бейнеленеді.

ӘДЕБИ ПРОЦЕСС – бұл белгілі бір дәуірде, сонымен қатар, ұлттар мен
елдердің, аймақтардың, әлемнің күллі тарихи кезеңдерінде өмір сүріп келе
жатқан әдебиеттің тарихи – заңды қозғалысы.

ӘДЕБИ СЫН – көркем шығармаларды талдап, баға беріп, олардың идеялық-
көркемдік мәнін, әдеби процестегі алатын орнын анықтайтын әдебиеттану
ғылымының негізгі бір саласы. Сын - әдебиеттің тарихымен және теориясымен
тығыз байланысты.

ӘДЕБИЕТ ТЕОРИЯСЫ - әдеби творчестваның табиғаты мен қоғамдық функциясын
зерттейтін және оны талдаудың методологиясы мен методикасын айқындайтын
әдебиет жөніндегі ғылымның негізгі салаларының бірі. Әдебиет теориясы
зерттейтін мәселелер негізінен 3 циклдан тұрады: Жазушының өмір шындығын
образды түрде бейнелеу ерекшеліктері жөнінде ілім; шығарманың әдеби
көркемдік құрылымы жөніндегі ілім; әдеби процесс жөніндегі ілім.

ӘДЕБИЕТТІҢ КӨРКЕМДІК МӘНІ –сөз өнерінің бейнелілік, суреттілік
қасиетінен туындайтын, адамның эстетикалық ой-сезімін қалыптастыруға үлкен
әсер ететін ең басты сипатының бірі. Әдебиеттің қоғамдық маңыздылығы оның
танымдық, тәрбиелік және көркемдік мәніне негізделеді.

ӘҢГІМЕ – оқиғаны баяндап айтуға негізделетін, қара сөзбен жазылған шағын
көркем шығарма. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері алдымен оқиғаны баяндау
тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, кейіпкер жүйесі арқылы
айқындалады. Әңгімеде әдетте бас-аяғы жинақы, тиянақты бір оқиға айтылады.

БАЛЛАДА (француз., ballada – би әні) – поэзия жанры, оқиғаға құрылған,
лирикалық сарындағы ұзақ өлең. Орта ғасырлардағы француз поэзиясының би
үстінде айтылатын махаббат тақырыбын жырлайтын оқиғалы жыры ретінде пайда
болған баллада кейінірек ағылшын, шотланд поэзиясына сіңісіп, халық
әдебиетінің лиро- эпикалық әмбебап, шағын жанры болады.

БАРОККО (итальян тілінде әшекейлі, астарлы деген мағынада) – еуропа
мәдениетінде Қайта өрлеу дәуірінен кейін ХҮІ ғасырдың аяқ кезінен бастап
дамыған көркемдік стиль. Барокко – көпсырлы, көтеріңкі стиль. Бұған
театрлық қасиет те, бұлдыр сағым мен фантастика да, ақиқат та тән. Барокко
әсірелеу, астарлау тәсілдерін қолданып, сирек кездесетін тосын жағдайларға
ұмтылғыш келеді.

ГЕРМЕНЕВТИКА – (грекше,hermenlike – hermecno – түсіндіремін, түсінік
беремін, ұғындырамын) текстерді ұғындыру және оның принциптерін түсіндіру
жөніндегі ілім.

ГРАДАЦИЯ (лат. Gradation – біртіндеп көтеру), яғни дамыту – айшықтаудың
бір түрі: алдыңғы сөзден соңғы сөзді, алдыңғы ойдан соңғы ойды асыра,
асқақтата түсу. Поэзияда, прозада да қолданылады.

ДӘЙЕКТЕМЕ (цитата) – баспасөз материалдарында, ғылыми еңбектерде,
кітаптар мен түрлі қолжазбаларда, баяндамалар мен сөйлеген сөздерде
келтірілетін, белгілі бір мәселе жөнінде айтылған немесе жазылған ой-
тұжырымдардан сөзбе-сөз алынған үзінділер.

ДРАМА (грекше drama – қимыл-әрекет) – сахнаға арналған, уақиғаны, оған
қатысушы кейіпкерлердің іс-әрекетін, көңіл-күйін көрсету арқылы баяндайтын
әдеби шығармалар. Драмаға уақиғаны қызу тартысқа құрып, мейлінше
шиеленістіріп, шарықтау шегіне әбден жеткізіп барып тану – айрықша тән
қасиет.

КАЛЬКА – бір тілдегі сөзді, не сөз тіркесін басқа тілге құрылыс қалпын
сақтап, дәлме-дәл аудару.

КЕЙІПТЕУ (олицетворение) - әр түрлі табиғат құбылыстарын, жансыз
нәрселерді адам кейпіне келтіріп немесе қалайда жан бітіргендей етіп
суреттейтін көркемдік тәсіл.

КОМПОЗИЦИЯ -әдеби шығарманың құрылысы, оның үлкен-кішілі бөлім-
бөлшектерінің бір-бірімен қисынды түрде қиюластырылып, әр түрлі тәсілмен
байланыстырылған тұтастық бірлігі. Шығарманың құрылысы шымыр болуы, бас-
аяғы, жеке тараулары жинақы келуі жекеленген бөлім-бөлшектердің орынды
жалғасуна байланысты.

МЕТАФОРА, АУЫСТЫРУ – екі нәрсені, құбылысты салыстыру және жанастырып –
жақындату негізінде астарлы тың мағына беретінбейнелі сөз немесе сөз
тіркесі.

ӨЛЕҢ ҚҰРЫЛЫСЫ - өлең сөзде қолданылатын өлшем-өрнектердің жасалу жүйесі,
оның ырғағына, дыбысүндестігіне тән ерекшеліктерді белгілейтін негізгі
шарттар мен заңдылықтар.

ПАРАЛЛЕЛИЗМ – екі нәрсені қатарластыра, жанастыра алыпбейнелеу тәсілі.
Екі түрлі ұғымды білдіретін тіл элементтері бір-біріне әсер етіп, тұтас
поэтикалық бейнені тудырады.

Дәрістердің қысқаша мазмұны

1 – дәріс. Әдебиет теориясы – ғылым. Қазақ ұлттық әдебиет теориясы ғылымы
туралы.

Дәрістің мақсаты: Әдебиет теориясы ғылымы туралы мағлұмат беру. Қазақ
ұлттық әдебиет теориясы ғылымы туралы.

Тірек сөздер: Әдебиет теориясы. Өмір шындығы. Сұлулық, әсемдік.

Дәрістің жоспары:
Әдебиет теориясы – ғылым.
1.Өнер табиғаты туралы.Әдебиет – сөз өнері.Өнер ғылымы туралы.
2. Әдебиеттің теориялық мәселелерінің дамуы.
3. Қазақ ұлттық әдебиет теориясы ғылымы туралы

Зерттеуге тиіс ғылыми аялар мен проблемалар. Әдебиет қағидаларының
басқа әдебиеттану ғылымдарының нақты зерттеу жұмыстарына әдіснамалық
тұрғыдан жетекшілігі. Фольклортану мен әдебиеттану арасындағы ортақ
әдістемелер мен дара ұстанымдар. Әдебиет теориясының эстетикамен тығыз
байланысы. Әдебиет пен өнер - өмір шындығын тану, игеру, жемісі, сұлулық
пен әсемдік мұраттарын орнықтырушы. Әдебиет теориясы қарастыратын нысанның
молдығы, кеңдігі, ғылыми зерттеу тәсілдерінің жан-жақтылығы.
Әдебиеттану ғылымы – көркем әдебиет туралы ғылым. Бұл негізінде үш саладан
құралады: әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, әдебиет сыны. Бұлар қашан да
болсын бір-бірімен нық байланысты.
Әдебиет тарихы белгілі бір халықтың әдебиеті қай кезден басталады,
шығармасымен қоса авторлық аты сақталған ең алғашқы ақыны кімдер, олардан
қандай мұралар қалды, олардың өзара байланысы қандай, бірі себебі, екіншісі
нәтижесі бола алды ма, қандай жүйеде дамыды, қандай тарихи кезеңде туды,
онда қандай таптардың көзқарасы, тартыстары суреттеледі, міне, осы
мәселелерді зерттейді.
Әдебиет теориясы көркем әдебиеттің әлеуметтік мәнін, өзіне тән
ерекшеліктерін, әдеби құбылыстардың қоғамдық негізін, әдебиеттің даму
заңдарын, әдебиеттік метод, бағыт, олардың себебін, әдебиет тектері (жанр),
оның түрлері, көркем шығарманың композицясы, тілі, өзіне тән ерекшеліктері,
өлең құрылысы тәрізді мәселелерді қамтиды.
Әдебиет сыны өз кезіндегі әдебиеттің даму жолдарын бақылайды. Оның
жетістіктерін жұртшылыққа түсіндіреді, жақсыларын үлгі етеді, кемшілігін
сынға алады. Қысқасы, шын мәніндегі сын өз тұсындағы көркем әдебиеттің
дұрыс бағытта ілгерілеуіне жөн ілтеп, жол көрсетеді. /Әдебиет теориясы Қ.
Жұмалиев/
Әдебиет теориясы көркем әдебиеттің болмысы мен бітімін, әдеби
шығарманың сыры мен сипатын, әдеби дамудың мағынасым мен мәнін байыптайды.
Әдебиеттің өзіне тән ерекшелігін, оның қоғамдық қызметін, көркем шығарманы
талдаудың принциптері мен методикасын, әдеби жанрлар мен оның түрлерін,
өлең жүйелерін, тіл мен стиль, әдеби ағым мен көркемдік әдіс мәселелерін
түп-түгел тек әдебиет теориясынан ғана танып білуге болады.
Әдебиет теориясын білмей, қандай да болса әдеби құбылысты нәзік
түсіну, шынайы сөз өнерінің шындық өмірге қарым-қтысын білу, әдебиеттің
өсіп-өрбуіндегі заңдылықты ұғу, керек десеңіз, бүкіл ілгерішіл адам
баласының жалпы көркемдік дамуындағы сыр-сипатын тану мүмкін емес. /Сөз
өнері З. Қабдолов/

Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Әдебиет теориясының эстетикамен тығыз байланыстылығы
2. Әдебиет теориясының зерттеу объектісі
3. Көркем әдебиеттің әлеуметтік мәні

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы.-А.,1973.
2. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі.-А.,1996
3. Байтұрсынов А.Әдебиет танытқыш // кітапта:А.Байтұрсынов.Шығармалары.-А.,
1989 ж.
4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы.-А.,1964
5. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері:Оқу құралы.-А., 1970
6. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы.-А., 2003
7. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы.-А., 2003

2 – дәріс. Эстетикалық ойдың даму кезеңдері. Әдебиет теориясы мен
эстетикалық ерте кезеңі

Дәрістің мақсаты: Әдебиет теориясы жайлы алғашқы ұғымдарды түсіндіру және
көне дәуір эстетикасындағы өмірге деген көзқарасты айқындау.

Тірек сөздер: Антикалық дәуір. Классика дәуірі. Аристотель эстетикасы.

Дәрістің жоспары:
Эстетикалық ойдың даму кезеңдері.
1. Әдебиет теориясы мен эстетиканың ерте кезеңдері
2. Көне үнді және шумер елдерінің мәдени ескерткіштері
3. Антикалық дәуір эстетикасындағы бағыттар

Әдебиет теориясы жайлы алғашқы ұғымдар. Көне үнді, шумер елдерінің
мәдени ескерткіштері. «Махабхарата», «Ригведа», «Рамаяна» эпостарындағы
сұлулыққа қатысты сезім, пайымдар, өлең түзу ережелері. «Гильгамеш»
жырындағы ерлік, достық, махаббат идеялары. Энкиду бейнесінің көшпенділер
эстетикасымен тамырластығы. Антикалық дәуір эстетикасындағы екі бағдар.
Өмірге материалистік көзқарас және объективті, субъективті идеализм.
Дүниетанымның тарихи, әлеуметтік, философиялық алғышарттары. Соңғы
классика дәуірі және Аристотель. Поэзияның табиғатқа еліктеуіштік қызметі.
Өнерде нанымды құбылыстарды бейнелеу. Қиял, өмірлік материалды іріктеудің
маңызы. Көркемдік танымның ғылыми танымнан өзгешелігі. Рухани тазару,
«катарсис» теориясы және шығарманы қабылдау мәселелері. Гораций Флакк.
Пизондарға арнау атты өлеңмен жазылған трактат. Шығармадан қарапайымдылықты
талап ету. Көлемдік шектеу. Шынайылыққа және нанымдылыққа айрықша мән беру.
Әдебиет теориясы туралы ой-пікір, көзқарастар ерте заманнан бері
айтылып келеді. Көркем әдебиеттің өзіне тән ерекшеліктеріне, оның даму
заңдарына біздің жыл санауымызға дейінгі замнның ойшыл ғалымдары да көңіл
аударып, кейбіреулері терең ғылыми пікірлер айтты. Әдебиеттің теориясы
туралы ең алғашқы үздік еңбек ескі грек елінің философы Аристотельдің
«Поэтика» атты кітабы болды. (біздің жыл санауымыздағын бұрынғы ІҮ
ғасырда). Аристотель өзінен бұрынғы философ, теоретиктерден әдебиет
мәселелеріне басқаша қарады. Әдебиеттің қоғам тіршілігіне керектілігін
жоққа шығарып, оны «мәңгілік идеяның» көлеңкесі деп түсіндіретін идеалистік
көзқарастарға қарсы, әдебиет нақтылы өмір шындығының сәулесі, әдебиеттің
басты мәселесі – адам және ол өмірді таныту, тәлім-тәрбие беруді енгізгі
нысанасы етеді деген тәрізді материалистік пікірді ұсынушы бірінші адам
Аристотель болды. Сонымен қатар искусствоның бір түрі поэзияның
ерекшеліктерін көрсетуші де, оның ғылымнан айырмашылығын бірінші рет
түсіндіруші де Аритотель. Ол поэзияның тегі: эпос, лирика, драмаға жалпылап
болса да сипаттамалар берді. Драмалық жанрдың бір түрі трагедия, оның
суреттеу үшін алған өмір құбылысы, қаһармандары және алға қоятын мақсат-
міндеттері жөнінде айтқан терең пікірлерінің мәні зор. Әрине, Аристотельдің
көзқарасында материализмді идеализммен шатастырып ала берушілік сықылды
өзіне тән қайшылықтар да бар. Әйтсе де оның «Поэтика» атты кітабы - өз
дәуірінде әдебиетке теориялық негіз, әдебиетті зертеу үшін болашаққа жол
салған еңбек.
Көп уақыттар бойы Аристотельдің «Поэтикасы» әдеби-теориялық ой-
пікірдің ең биігі саналады. Оның себебі Аристотельдің бұл еңбегі ескі грек
елінің Гомер, Эсхил, Софокл, Эврипид, Аристофан тәрізді ұлы ақын,
драматургтарының жазушылық тәжірибесіне негізделгендігінен, өзінің
тероиялық көзқарасын, талдауларын сол құнды әдеби материалдарға
сүйгендігінен еді. Ол жазушылардан қалған қымбат мұралар кейінгі ғасырларда
да өзінің мәнін жоғалтпады. Бұл Аристотельдің әдебиет теориясы жөніндегі
еңбегін өте құнды еткен ең негізі жайттың бірі болды.
Әдеби-теориялық мәселелердің екіншібір дами түскен кезеңі ХҮІІІ ғасыр
болды. Әрине, бұл сөзден сонау Аристотельден бері қарай, ХҮІІІ ғасырға
дейін, әдебиет теориясы жөнінде мүлде еш нәрсе болмады деген ұғым тумасқа
керек. Әдебиеттің теориялық мәселелерін көтерушілер де болды. Бірақ олар
сонау ескі замандағы Аристотельдің айтқан пікірлерінен артық ештеңе айта
алмады.Тіпті кейбір мәселелерде одан ғылымдық дәрежесі көп төмен жатты.
Сөз өнері жайлы топшылаулардың тарихын, жалпы өнерге тән қасиет
(әдемілік)
Хақындағы қағидалардың қалыптасу тарихын әдебиет пен өнер зерттеуші
ғалымдар б. э. б.ҮІ ғ., яғни Пифагор тұсынан бері қарай тұтастыра жүйелеп
жүр. Дұрысында адам баласының көркемдік талғамының алғашқы белгілері грек
цивилизациясынан ондаған ғасыр бұрын, Ніл мен Нигер, Хуанхэ мен Янцзы, Инд
пен Ганг, Тигр мен Ефрат жағалауларын мекендеген көне халықтардың рухани
өмірі мен өнерінен пайда болған.
Байырға вавилон жұртының «Көрмегені жоқ кісі туралы» дастаны немесе
көне үнді халқының «Ригведа», «Махабхарата», «Рамаяна» жырлар тәрізді
еңбекші бұқараның жер бетінде тұңғыш туғызған әдеби ескерткіштерге бақсақ,
адам баласының сөз өнері, соған сабақтас көркемдік пен көріксіздік, ерлік
пен ездік, жақсылық пен жамандық, білімджарлық пен надандық туралы
талаптары мен талғамдары тіпті б.э.б. 3-2 мыңыншы жылдарда туып, тұрлаулы
ұғымға айнала бастағанын аңғарамыз.
«Көрмегені жоқ кісі туралы» дастан бірінші - вавилон династиясы
тұсында , яғни б.э.б. 2 мыңыншы жылдар шамасында туған батырлық поэма.
Мұнда Урук қаласының патшасы Гильгамеш оның досы Энкиду, олдардың ерлік
істері жырланады. «Көрмегені жоқ кісі туралы» дастан – адам жайлы, адамның
сұлулығы мен ұлылығы, асылдығы мен батырлығы хақындағы гимн:
Зұлымдық көзін жоқ қылмай келсем – маған сын,
Жауыңмен өзің айқасып өлсең – Адамсың.
Осынау екі жолдың өзінен бұдан төрт мың жыл бұрын өмір сүрген
адамдардың абзал һәм асқақ мінезін, адамға тән асыл қасиет, сұлу сипат -
ерлік, өрлік, қайсарлық туралы түсінігін, моральдық-этикалық идеясын,
эстетикалық идеалын байқау қиын емес.ХҮІІ ғасырдың орта тұсында Баумгартен
«Эстетика» деп ат беріп, айдар таққан әдемілік туралы ілімнің түп тамыры
жалпы өнер тарихының тұңғиық тереңінде жатыр дейтінім сондықтан.
Тигр мен Ефрат маңында Гильгамеш батыр жырға айналған сол б.э.б. ХХ
ғ. шамасында Инд пен Ганг жағалауындағы көне үнді жұрты жалпы көлемі
«Иллиада» мен «Одиссеяға» барабар бір мың жиырма сегіз гимн шығарып, оларды
«Ригведа» атанған он кітапқа топтастырып жатты. Гимндердің классикалық
қопармалы тіліндегі әсем айшық-өрнектерге, лирикалық толғаныстарға, көркем
образдарға қарағанда үнді халқында тіпті «Ригведаға» дейін де ғасырлар бойы
дамып, жетіліп келген сөз өнері болғанға ұқсайды.
«Ригведа» гимндері арқылы қалыптасқан әдеби дәстүр, эстетикалық
талғам тағы бір мың жыл өткен соң үнді халқының әлемге әйгілі ұлы
дастандары «Махабхаратаға», одан келе «Рамаянаға» ұласады.
«Махабхарата» - керемет көркем ескерткіш; дастанның 19 кітабындағы
өлең көлемі – 214 мың жол, яки «Илиада» мен «Одиссеядан» 8 есе артық.
«Махабхаратаның» бір алуан («Наль туралы») аңызын кезінде В. А.
Жуковский аударып, оның көркемдік құнын В. Г. Белинский жоғары бағалағаны
мәлім. Осы фактінің өзі-ақ көне үнді поэтикасында әжептәуір эстетикалық
талап және талғам болғанын аңғартады.Екі поэмадағы бас кейіпкелер –
«Махабхаратадағы» Кришна, «Рамаянадағы» Рама мифтік
нанымдар тұтқынында бұлыңдап, құдайға баланған қалпында қалып қоймайды,
жерге түседі, кәдімгі жер басып жүрген адам бейнесінде суреттеледі. Әсіресе
«Рамаянаның» 2, 6 кітаптарындағы суреттеулер мен баяндаулар шынайы, әрі
шыншыл. Осыған қарағанда, я болмаса поэманың көркемдік ерекшеліктеріне
(лиризмге, символға, суреттілікке т.б.) қарағанда көне үнді поэтикасында
әжептәуір эстетикалық принцип және жүйе болғаны кәміл.
Қысқасы, эллада эстетикасынан жүздеген жылдар бұрын көне үндінің
көркемдік көзқарасы туып, қалыптасқан; сол арқылы үнді поэтикасының өзгеше
заңы, ережелері белгіленген. Ол заң ереже бойынша, үнді жазушылары
өздерінің көркем шығармаларын әрқашан тек «Ригведа» гимндеріндегі,
«Махабхарата» және «Рамаяна» дастарындағы сюжеттер мен образдар негізінде
ғана жазуы шарт болған. Мысалы, аты шулы Калидаса өзінің «Шакунтала»
драмасын «Махабхаратаның» бір эпизодына құрса, одан 1108 жылдан кейін Тулси
Дас (ХҮІ ғ.) «Рамаяна» сюжетін негізге алып, «Рамаяна, яки
Рамачаритаманаса» деген поэма жазған.

Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Көне үнді, шумер елдерінің мәдени ескерткіштері
2. Классика дәуірі және Аристотель
3. Көркемдік танымның ғылыми танымнан өзгешелігі
4. Шығармадан қарапайымдылықты талап ету

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – А.,1973.
2. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – А.,1996
3. Байтұрсынов А.Әдебиет танытқыш // кітапта:А.Байтұрсынов.Шығармалары –А.,
1989 ж.
4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – А.,1964
5. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері:Оқу құралы. – А., 1970
6. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – А., 2003
7. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. – А., 2003
Қосымша әдебиетттер:
1.Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение.-М.,1970
2. Ахметов З.Казахское стихосложение.-А.,1964
3. Бахтин М.М.Эстетика словесного творчество.-М.,1979
4. Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М., 1975
5. Веселовский А.Н.Историческая поэтика.Л.,1989
6. Выготский Л.С. Психология искусства. – М., 1968
7. Поспелов Г.Н. Проблемы литературного стиля. – М., 1970
8. Потебня А.А. Эстетика и поэтика. – М., 1976
9. Теория литературы. М., Академия, 2004, под редакцией Н.Д. Тамарченко
10. Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино. – М., 1977
11. Хализев В.Е. Теория литературы. М., 2004
12. Халезев В.Е. Драма как род литературы. М., 1986

3-дәріс. Орта дәуір және қайта өрлеу дәуірінің эстетикасы

Дәрістің мақсаты: Орта дәуір және қайта өрлеу дәуірінің эстетикалық ой-
толғамдарын түсіндіру, қазақ ұлттық эстетикалық дүниетанымының қалыптасуы.

Тірек сөздер: Сұлулық, тұтастық, үйлесім, айқындық, абсолюттік, игілік.

Дәрістің жоспары:
Орта дәуір және қайта өрлеу дәуірінің эстетикасы
1. Орта ғасыр эстетикасындағы діни сарындар. Абсалютті сұлулық туралы.
2. Ұлттық эстетиканың қайнар бұлағы
3. Қайта дәуір дәуіріндегі адам тұлғасының асқақтығы.

Орта ғасыр эстетикасындағы діни, құдайшылық сарындардың жетекші сипат
алуы. Ерте орта ғасырда өмір сүрген Аврелий Августиннің абсолютті сұлулық
туралы пікірлері. Кейінгі орта ғасыр эстетикасының өкілі – Фома Аквинский.
Әсемдіктің объективтілік сипатын мойындау. Сұлулықты анықтау үшін қойылатын
үш шарт: тұтастық, үйлесім, айқындық. Құдай – абсолютті сұлулық әрі
абсолютті игілік. Ұлттық эстетиканың қайнар бұлағы. Андрон, Беғазы-
Дәндібай мәдениеттерінің бірі. Қаңлы жазуы. Сақ-скиф бейнелеу өнері. VI-IX
ғасырлардағы ортақ түркі әдеби мұралары саналатын «Күлтегін», «Тоныкөк»
жырларында, X-XII ғасырлар әдебиетіндегі М.Қашқаридің «Диуани лұғат ат-
түрік», Ж.Баласағұнның «Құтадғу біліг», А.Яссауидің «Диуани хикматында»
ұшырасатын жалпыадамдық асқақ сезім, әсем ой, биік әсер көріністері.
Әбунасыр әл-Фарабидің өнер саларының теориясына қосқан үлесі. Музыканың ұлы
кітабы. Әуеннің үш түрі. Музыкалық қабілет. Дарын. Ұстаздық. Батыс
Еуропадағы ояну дәуірінің (ренессанс) әдебиет пен өнердегі іргелі
жаңалықтарға бастауы. Қоғам өміріндегі алғышарттар. Адам тұлғасының асқақ
орны. Ізгілік пафосы.
Сырдария бойында – ертедегі түркі халықтарының кіндік қаласы Отырарда
(Фарабта) туып-өскен ұлы ойшыл, ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл-Фарабидің (870-
950) бүкіл дүниежүзілік білім мен мәдениет аспанында жарық жұлдыздай
жарқырап, Аристотельден кейінгі екінші ұстаз дәрежесіне көтерілуі – адам
таң қалғандай ғажайып құбылыс.
Әл-Фараби – дана философ қана емес, майталман математик, үлкен
дәрігер, дарынды музыкант, мықты әдебиетші болған адам. Әдебиет пен өнерге
байланысты данышпан ғалымның бүкіл әлем эстетикасына айтулы үлес болып
қосылған «Музыканың ұлы кітабы» атты көлемді күрделі зерттеуін, «Музыка
ғылымына кіріспе», «Музыка жайлы талдау», «Ырғақтарды топ-топқа бөлу» т.б.
әр алуан ғылыми еңбектерін атауға болады. Бұлардың қай-қайсысы болсын, әл-
Фарабидің ірі эстетик, іргелі теоретик екеніне айғақ. Ал оның «Поэзия
өнерінің канондары туралы трактаты» мен «Поэзия өнері туралы» еңбегі өлең
жайлы, жалпы ақындық өнер хақындағы аса бағалы байыптаулар болып табылады.
Әл-Фараби «Поэзия өнерінің канондары туралы трактатта» Аристотельдің
«Поэтикасын» талдап-түсіндіруді мақсат ете тұра оны рет-ретімен және егжей-
тегжейіне дейін түгел тексеріп жатпайды, поэзияны трагедия, комедия, драма,
эпос, риторика, сатира, поэма т.б. осылдар тәрізді бірнеше түрге бөледі
де, әрқайсысына жеке-жеке жанрлық сипаттама береді. Айталық, «комедия -
деп түсіндіреді әл-Фараби, - арнаулы өлшемі бар поэтикалық жанр. Комедияда
әр алуан әрсіз әрекеттер баяндалады, келеңсіз кісілер, олардың кесірлі
қылықтары мен кеспірсіз мінездері сықақ етіледі». Бұл – кәдімгідей
қалыптасқан, көп ретте дәл және тұрлаулы теориялық тұжырым.
Әл-Фараби өлең жазатындарды 3 топқа бөледі: бірі – тумысынан ақпа-
төкпе, ағыл-тегіл дарындар; екіншісі – туғаннан соң жетілген, өлең өнерінің
барлық құпиясымен жете таныс, «ойлампаз» таланттар; үшіншісі – тума
қабілеті де, табиғи таным-дарыны да жоқ, жоғарғы екеуіне еліктеумен ғана
жүретіндер. Бұлардың біріншісі – ауыз әдебиетіндегі суырып салма –
импровизатор жырауларға, екіншісі – жазба әдебиетіндегі профессионал
ақындарға, үшіншісі - әр тұста да бола беретін әшейін әуесқойларға берлген
мінездемелер секілді.
Әл-Фарабидің «Поэзия өнері туралы» трактаты түгелімен өлең құрылысына
- өлең өлшемдерін талдауға, өлеңдегі ырғақ пен буын мәселелерін тексеруге
арналған.
Осы трактаттарының қай-қайсысында болсын, ұлы ғалым өнер атаулының
ақиқат өмірден ғана туатынын терең білгірлікпен тап басып, дәл айтқан.
Бұдан мың жылдан астам бұрынғы «соқтықпалы, соқпасыз» бұлыңғыр дәуірде
мұншалық сара ой-сана иесі болу адам баласының парасат тарихында дара туған
даналардың ғана үлесіне тиген. Демек, Әбу Райхан Бируни (973-1050), Әбу Әли
Ибн-Сина (980-1037), Омар Һәйям (1048-1130), Роджер Бэкон (1214-1294),
Әбдірахман Жәми (1414-1492) секілді әлемге әйгілі ойшыл-ғұламалардың Әл-
Фараби еңбектерін ғұмыр бойы үлгі, өнеге тұтып өтулері тегіннен-тегін емес.

Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Абсалютті сұлулық туралы пікір
2. Сұлулықты анықтау үшін қойылатын үш шарт
3. Әдебиет пен өнердегі жаңалықтар
4. Адам тұлғасының асқақ орны

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – А.,1973.
2. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – А.,1996
3. Байтұрсынов А.Әдебиет танытқыш / кітапта:А.Байтұрсынов.Шығармалары –А.,
1989 ж.
4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – А.,1964
5. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері:Оқу құралы. – А., 1970
6. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – А., 2003
7. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. – А., 2003
4-дәріс. Әдебиет теориясының ғылым ретінде қалыптасуы.

Дәрістің мақсаты: Әдебиет теориясы ғылымының қалыптасу тарихына шолу жасай
отырып, көркем шығарманың теориялық талдамасын жасауға үйрету.

Тірек сөздер: Классицизм эстетикасы, романтизм, субъективтілік ақиқат.

Дәрістің жоспары:
Әдебиет теориясының ғылым ретінде қалыптасуы
1. Классицизм эстетикасы
2. Романтизм және ағартушылық идея.
3. Көркем шығарманы қарастырудың тарихи және логикалық бірлігі.

Классицизм эстетикасының көне дәуір және қайта өрлеу кезеңінің
эстетикасымен байланысы. Көркем шығармаға тұрақты шарттар ұсыну. Лессингтің
Гамбург драматургиясының, лаокоон немесе бейнелеу өнері мен поэзияның
көкжиегі атты еңбектері. И.Г.Гердердің ағартушылық эстетикасындағы идеяның
басымдығына наразылық. И.Кант. Табиғат әлемі мен адамзаттық әлемі.
Мәдениеттің ең жоғары көрінісі – эстетикалық көрініс. Романтиктер –
ағартушылық идеяны жалғастырушылар. Шығармашылық қызметтегі жекелік
фактордың орны. Лиризм. Г.В.Гегель - эстетикалық ойдың алыбы, ғылымдағы
диалектикалық ойлау принциптерін қалыптастырушы. Абсолюттік идея теориясы.
Абсолюттік рух. Эстетикалық қызметпен айналысудың себептері.
Шығармашылықтың ескіні қиратпай-ақ, жаңаны тудыруы. Антикалық өнерді
ардақтау. Дүниеге тарихи көзқарас. Көркем шығарманы қарастырудың тарихи
және логикалық тәсілдерінің бірлігі. Артур Шопенгауэр. Өмір философиясы.
Интеллектінің ерекше бағыныштылығы. Еріктен асу арқылы қасіреттен айығу.
Суреткердің қабылдау әсеріне билігі. Объективті сулулықтың субъектімен
сабақтастығы. Музыканың ерекшелігі. Серен Кьеркегор. Қорқыныш философиясы.
Құдайға баратын жол іздеу. Субъективтіліктің ақиқаттығы. Экзистенция.
Ф.Ницше. Әлем және құдіретке еріктілік. Мәдениет тілі. Өмір формаларын
сақтауға тырыса отырып, өзгерту. В.Дильтей. Герменевтикалық зерттеудің
бастауы. О.Шпенглер. Мәдениеттердің шектеулі ғұмыры. Мәдени полицентризм
туралы.
Батыс Европадағы әдеби-эстетикалық ілімнің даму тарихына көз салсақ, Ояну
(ренессанс) дәуірін айрықша атау керек. Өйткені бұл – ғылым мен
техниканың, әдебиет пен өнердің дүр сілкініп, дүрілдей дамыған дәуірі.
Өйткені бұл – «адам баласы бұрын-соңды басынан кешірмеген прогрессшіл ұлы
төңкеріс дәуірі; алыптарға зәру болған дәуір және өздерінің ой қуаты,
құштарлығы мен мінезі, жан-жақтылығы мен оқымыстылығы жөнінен сол алыптарды
туғызған дәуір» (Ф. Энгельс)
Ояну дәуірі – бір ғана Итальяның өзінде данышпан суретші Леонарда да
Винчиді (1452-1519), кемеңгер ақын Торквато Тассоны (1544-1595), дана
философ Джордано Бруноны (1548-1600), ұлы физик Галилео Галилейді (1564-
1642) туғызған дәуір. Бұлардың қай-қайсысы болсын, шын ғалым, шыншыл өнер,
сайып келгенде, шынайы өмір жолында орта ғасырлық идеализмге, мистика мен
схоластикаға қарсы шынында нағыз алыптарша алысқан өнерлілер мен
білімділер.
Ояну дәуірінің ой-санасынан, күллі ғылымы мен тәжірибесінен туған
теориялық түйін - атақты Декарт философиясы. Рене Декарт (1596-1650)
өзінің дүниетанымы жағынан философиядағы рационализмнің негізін салушы
екені мәлім: «Ойлаймын екен, ендеше тірімін» (Декарт). Француз ғалымы
өзінің осы ережесін табиғаттану мен қоғамтануда ғана емес, өнертану мен
әдебиеттану үшін де методологиялық бағыт етіп ұсынды. Әдебиет пен өнер
туындыларындағы әсемдікті Декарт олардың бүкілд мазмұн-пішініндегі
түтіндік пен бірлікте, симметрия мен гармонияда деп білді.
Декарттың өзінен кейінгі эстетиктерге ықпалы үлкен болды. Мәселен,
француз классицизмінің ірі теоретигі Никола Буало (1636-1711) Декарт
рационализмін өзінің эстетикасы мен поэтикасына философиялық негіз етіп
алды.
Буалогың «Поэтикалық өнер» атты эстетикалық трактатын кезінде
мәдени жұртшылық классицизмнің әдеби манифесі ретінде танылды. Мұнда Буало
суреткер атаулының бәрін «саналы ойға», «сарабдал ақылға», алдын-ала
пішілген үлгіден шықпауға, алдын-ала белгіленген тәртіпті бұзбауға
шақырды.Сөйтіп, ол өнер туындысын абсолютизм дәуірінің білікті
дворяндарынан шыққан сарай ақсүйектерінің саясикөркемдік талап тілегін
қанағатт андыру мақсатына пайдаланбақ болды. Бұл, әрине, классицизмнің
әлемге аян қасаң қағидаларының «әдеби манифестегі» көріністеріболатын.
Сөйтсе де, Буалоның «шындықтан асқан сұлу жоқ деп, суреткерден тек
шындықты талап етуі, бұл ретте «сөз аяғын ұйқастырғандардың бәрі ақын емес»
деп, өлең өнеріне өз тұсының көркемдік талғамын белгілеуі – жалпы
эстетиканың даму тарихындағы үлкен жетістік.
Ағарту дәуірінің эстетикасын буржуазиялық революция қарсаңындағы француз
энциклопедистерінің басы – аса ірі философ-материалист Дени Дидроның (1713-
1784) еңбектерінен көріп-білеміз. Оның теориялық толғамдары демократиялық
сипатта болды. Дидро Буалоға керісінше, сарай аристократиясының сұлулық
талғамы мен талабын аяусыз сынға алды, қалың бұқара рухын жақтады. Ол шын
суреткерге тұп-тура «сен әрбір қимыл-қарекеттегі ұлылық пен сұлулықты
мәңгіге дәріптеуің керек, мейірімсіз жуандардың зәресін ұшыруың шарт» деп,
ашық күрес талабын қойды; суреткер еңбегіндегі шыншылдықты уағыздады;
эстетикаға реализм ұғымын енгізді; реализмнің қиялға, ойдан ишығару мен
көркем жинақтауға арақатынасын белгіледі.
Классицизм эстетикасын қатал сынға алып, абсолюттік идеологияға ашық
күрес ашқандардың бірі – немістің ұлы ағартушысы Готхольд Лессинг (1729-
1781). Оның дүниетанымы дін мен теологияға қарсы тартыс үстінде
қалыптасты. Ол да Дидро секілді «ақынның өнер обьетісі – сарай емес» деп
үзілді-кесілді байлау жасап, әдебиет пен өнерді ақсүйектер әулетінің ат
төбеліндей аз ортасынан кең алаңға – қалың бұқара арасына алып шығып,
реализм рельсіне түсіруге күш салды. Лессингтің өнер туралы ой-толғамдары
(«Лаокоон», «Гамбург драматургиясы») – Дидро туындылары секілді,
буржуазиялық ағарту эстетикасының шыңы және өзінен кейінгі ағартушылар үшін
өнегелі мектеп: немістің белгілі ойшыл-жазушысы Иоганн Гердердің (1744-
1803) айталық «жекелеген жұпыны жертөлелердегі салтанатты сарайдағылардан
әлдеқайда әсем талғам бар» деген тамаша тұжырымы тек қана Лессингтің
әсерінен туғандығын эстетика тарихын зерттеушілер әлдеқашан дәлелдеді. Н.
Г. Чернышевскийше айтқанда «неміс халқының жаңа әдебиетіне ата болған»
Лессинг еңбектерін жоғары бағалады.
Иммануил Канттың (1724-1804) эстетикасы – субьетивті-идеалистік
эстетика. Кант эстетикасының зиялы жұртқа кеңінен таныс басты-басты
философиялық тұжырымдары оның күрделі зерттеулерінде («Байыптау қабілетіне
сын», «Таза санаға сын») жүйеленді.
Канттың бүкіл дүниені «өзіндік затқа» және «өзіміздік затқа» бөлгені,
ал «өзіндік зат» дегенді тірі пенде біліп болмайды деп түйгені мәлім.
Сөйтіп, ол әдебиет пен өнерді де «өзіндік затқа» сайып, бұлардың құпия
сырын әшейін долбар (априори) арқылы ғана аздап жобаламаса, кез келген
кісі дәл түсіне алмайды деп қорытты. Өйткені, Канттың ойынша, ақын-жазушы –
«артық жаратылған» айрықша тұлға. Ал өмір мен өнердегі сұлулық – мазмұнға
мүлде қатысы жоқ, тек пішінге ғана тән сыртқы сипат; оны суреткер «ешқандай
мақсатсыз жасайды, жұрт ешқандай мақсатсыз ұнатады». Неге десеңіз, «Сұлулық
– жалпы жұрттың ешқандай ұғым-түсініксіз рақатына айналған нәрсе» Кант
эстетикасының негізгі арналары – субьективті идеализм, формализм және
агностицизм. Демек, Канттың эстетикасы «өнер - өнер үшін», «таза өнер»
деген қисық, қиғаш теориялар мен күллі декаденттер тәжірибесіне ту болғаны
кездейсоқ құбылыс емес.
Дүниенің түп діңгегі – абсолюттік идея, абсолюттік рух деп білген
немістің атақты идеалист-философы Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-
1831) эстетика мәселелерін де дәл осы сипатта, өзі жүйелеген аты шулы
триада (тезис – антитезис – синтез ) тұрғысынан байыптады.
Гегельдің «Эстетика» атты арнаулы трактаты философтың өз ұғымындағы
және өз пайымдауындағы «идея» мен «құбылыстың» яки мазмұн мен пішіннің ара-
қатысына талдау жасаудан туған. Оның эстетикалық жүйесі бойынша бұл
арақатынастар диалектиаксы өнердің үш сатысына, яғни үш (символикалық,
классикалық, романтикалық) түріне сай келеді. Сонымен қатар, жалпы адам
баласының көркемдік даму тарихында өнер туындылары арқылы белгіленген
кезең-кезеңдер де осынау үш сатыға, яки үш бағытқа сай. Мәселен, ежелгі
үнді мазарлары, байырғы египет пирамидалары секілді Көне Шығыс
цивилизациясының архитектуралық мұралары, Гегельдің дәлелдеуінше, өнердің
символикалық түрі болып табылады. Өйткені бұл тұста «идеал» анық емес,
бұлдыр, көмескі; ал «құбылыс» «идеаның» образға айналу мүмкіндігін
танытады. Ежелгі Греция мен Римде мейлінше өріс алып, өркен жайған мүсін
өнері Көне дүние өнерінің классикалық түрі болып табылады. Өйткені бұл
тұста «идеал» анық, ал «идея» «құбылысқа», яки көзбен көріп, қолмен ұстар
нақты да затты тұлғаға айналған.

Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Классицизм эстетикасының зерттелуі.
2. Романтизм және ағартушылық идеяның көріністері.
3. Көркем шығарманы қарастырудың тарихи және логикалық бірлігі.

5-дәріс. Әдебиет теориясының методологиясы. Халықшылдық эстетиканың
тағылым, талаптары.
Дәрістің мақсаты: Әдебиет теориясы ғылымының қалыптасу тарихына шолу жасай
отырып, көркем шығарманың теориялық талдамасын жасауға үйрету.

Тірек сөздер: Классицизм эстетикасы, романтизм, субъективтілік ақиқат,
методология

Дәрістің жоспары:
Әдебиет теориясы методологиясының ғылым ретінде қалыптасуы
1. Халықшылдық эстетиканың тағылым, талаптары.
2. Ғылыми-сын мұрасы. Ағартушы-демократтардың ғылыми көзқарастары.

Уақытқа диалектикалық көзқарас. Марксшілдік, маркстік-лениндік деп
аталған әдебиеттану мен өнертану қағидаларын, басым пафосына қарап, шартты
түрде халықшылдық эстетика деп таңбалау. Маркстік, материалистік
дүниетанымның адамзат дамуында елеулі роль атқарғанын біржақты жоққа
шығармай, тарихи факт ретінде түсіну. А.Герцен, В.Белинский,
Н.Чернышевский,Н.Добролюбов, Д.Писарев. Орыс революционер-демократтарының
ғылыми-сын мұрасы.В.Плеханов: әсемдіктің объективті мәнін ашу. Оның адам
тіршілігімен тамырластығы. Өнердің шығу тегін, даму жолын қоғамдық сананың
өсу жолымен тығыз қарастыру. А.В. Луначарский. «Жылжымалы эстетика» туралы.
Формалистік, тұрпайы социологиялық бағдарлармен арадағы тартыс.
Россия топырағындағы эстетикалық байыптаулардың басын сөз өнерін
зерттеушілер сонау Х ғ. библиографиялық жазбалардан іздеп, кейінгі
«риторикалар» мен «пиитикаларға» көшіп жүр. Бірақ біз бұл жерде осы
мәселені мұншалық егжей-тегжейлі тексеріп жатпай-ақ, әдебиет пен өнерді
шын мәніндегі материалистік тұрғыдан түсініп, сыншыл реализмнің эстетикалық
принциптерін теориялық жағынан айта қалғандай жарқырата ашқан орыс
революционерлерін ғана атап өтпекпіз. Өйткені олардың эстетикалық ой-
пікірлері тек орыс қоғамында ғана емес, Маркске дейінгі бүкіл дүниежүзілік
парасат әлемінде теңдесі жоқ биік болып табылады.
Данышпан, сыншы, даңқты философ Виссарион Григорьевич Белинский (1811-
1848) самодержавиелік-крепостниктік правоның қатал айыптаушысы, езілген
шаруалардың мұң-мүддесі мен ой-арманының жалынды жаршысы болды. Оның «Әдеби
арманнан» басталып, «Александр Пушкин шығармаларына» дейін өрлеп келетін,
одан саф таза саяси өсиеті «Гогольге хатқа» шалқып шығатын барлық «қимыл-
қозғалыс үстіндегі эстетикасының» өткен ғасырдағы орыс әдебиетінің
тарихынан алатын орасан зор орны негізделген. Идеологиялық қарсыластары оны
«алаңда орын болмағандықтан журналда бүлік шығарып жүрген әдебиет сойқаны»
(Вяземский) десе, бұл «қайсар Виссарионның» күрескерлік кейпін танытса
керек. Орыстың әдеби – көркем сыны мен әдебиеттану ғылымында бүтін бір
дәуір болып қалған баға жетпес бай эстетикалық әрі философиялық
туындыларында Белинский сөз өнерінің шыншылдық, халықтық қасиетін, қоғамдық-
өзгертушілік маңызын ту ғып көтерді; ғасырдың ұлы мақсаттарына қызмет
етуін, адамды құлдық бұғаудан босатар, күрес пен бостандыққа шақырар
құдіретті күш болуын талап етті. Әрбір жаңа шығарманы «орыс өмірі үшін
қажет мәніне қарай бағалады. Бұл идея оның бүкіл әдеби қызметіндегі пафос
болатын. Белинскийдің өзіне тән ғажайып күшінің сыры да сол пафоста жатыр»
(Чернышевский)
Александр Иванович Герценнің (1812-1870) эстетикасындағы ең өзекті
нәрсе Белинский секілді, суреткер атаулыны өз дәуірінің үні, өз заманындағы
озат идеялардың жаршысы болуға шақыруы. Ол үшін, Герценнің ойынша, суреткер
өзі өмір сүріп жатқан мезгілдің мұң-шеріне, көкейкесті мәселелеріне терең
бойлап, жанымен тебірене, толғана білуі шарт. Шын мәніндегі көркем шығарма,
Герценнің пікірінше, қилы-қилы халық тағдырынан ғана тумақ, «ақын мен
суреткер өздерінің шын мәніндегі көркем шығармаларында әрқашан халықтық
болып қалмақ» («Өткендер мен ойлар»)Бұл ретте Герценнің «Россияда
революциялық идеалардың дамуы туралы» деген кітабында ұлы талант тек
өзінің ұлттық топырағында ғана туатынын айта келіп, «жан түкпіріне дейін
тап-таза ағылшын Байрон мен жан түкпіріне дейін түп-түгел орыс Пушкинге»
әрқайсысының келешекке көзқарасы тұрғысынан творчестволық мінездеме беруі –
оның терең және білгір эстетик екеніне куә.
Кемеңгер жазушы-философ, ғалым-сыншы Николай Гаврилович Чернышевский
(1828-1889) өткен ғасырдың екінші жартысындағы орыс революционерлер-
демократтардың көсемі болды.Ол әдебиет пен өнердің қоғамдық қызметі туралы
Белинский пікірлерін одан әрі өрістетіп, өзінің тамаша эстетикалық ілімін
ұсынды. Чернышевский жауынгер материалистік философияның программалық
документі ретінде танылған «Өнердің болмысқа эстетикалық қарым-қатысы» атты
тамаша диссертациялық еңбегіеде көркем әдебиеттің өмірдегі орнын, мақсаты
мен міндетін белгілеп берді. Оның пікірінше, суреткер өмірдің тек күнгей
бетін, жақсылық жағын ғана суреттеп тынбау керек. Өмірдің өзі қандай жан-
жақты болса, өнер де сондай жан-жақты болуы керек. Өнер адамға керек
нәрселерді, адамды қызықтырар құбылыстарды толық қамтуға және дұрыс
көрсетуге міндетті. Шындықты адамдарға ғылым қандай дәрежеде түсіндіріп
танытса, өнер де солай етуі керек. Өнер «өмірдің оқулығы» болуы шарт. Ол
үшін Чернышевсийше, өмірдегі кез-келген ұсақ-түйекті жіпке тізе бермей,
жинақтау тәсілі қолданылуға тиіс. Бұл арада сыншының тип туралы ұғымы
жатыр.
Адам өмірді танып-білумен тынбай, оны өз мүддесіне сай өзгерткісі келеді.
Демек, суреткер өз творчествосы арқылы адамның осы мақсатына ат салысуы
қажет; ол үшін өз шығармасында «суреттеліп отырған өмір құбылыстарына үкім
шығаруы қажет».
Чернышевский эстетикасы бойынша, жазушының көркемдік әдісі – реализм.
Ал өмірді шыншылдықпен суреттеу – сұлулыққа барар жол. Бұл арада сыншының
әлеуметтік идеал туралы ұғымы жатыр.
Чернышевскийдің эстетикалық принциптері мұнымен бітпейді. Басқасын
айтпағанда, оның әдемілікке берген анықтамасының өзі – Гегелдің идеализмін
төңкеріп түсірген терең материалистік түсінік: «әдемілік – адам, адамдағы
әдемілік - өмір; адамның бақыты, адам өмірінің рақаты не болса», соның бәрі
– адам үшін әдемі. Демек, әдемілікті көктен емес, жерден іздеу керек.

Дәрісті бекіту сұрақтары:
Әдебиет теориясы методологиясының ғылым ретінде қалыптасуы
1. Халықшылдық эстетиканың тағылым, талаптары.
2. Ғылыми-сын мұрасы. Ағартушы-демократтардың ғылыми көзқарастары.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов З. Казахское стихосложение. –А.,1969.
2. Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. –М.,1975.
3. Барт Р. Избранные работы. Семиотика. Поэтика. –М.,1989.
4. Гегель В.Г. Эстетика. В.4 т. –М.,1968.
5. Жирмунский В. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. –М.,1977.
6. Мақпал Оразбек. Автор және шығармашылық процесс. –А.,2006.
7. Нұрғалиев Р. Сөз өнерінің эстетикасы. –А.,2003.
8. Поспелов Г. Теория литературы. – М.,1978.
9. Соколов А.Теория стиля. – М.,1968.
10. Тимофеев Л. Основы теории литературы. – М.,1976.

6- дәріс. Әдебиеттану ғылымындағы методологиялық мектептер.

Дәрістің мақсаты: Әдебиеттану ғылымындағы методологиялық мектептердің
мақсаттары мен міндеттері,ірі өкілдері, ұстанған бағыттары туралы
студенттер білетін білімдерін толықтыру.Жаңа мәліметтер беру және ғылыми
тұжырымдамалармен толықтыру.
Тірек сөздер: психоаналитика, архетип, философиялық позитивизм,өнертану,
жаратылыстану.
Дәрістің жоспары:
1.XIX ғасырдың екінші жартысында Батыс Еуропа капиталистік қарым-
қатынастардың өрістеуі. Философиядағы позитивизм бағыты.
2. Мифологиялық мектеп. Психологиялық мектеп. Адам психикасындағы
архетип жайлы идея
3. Салыстырмалы-тарихи (компаративизм) мектеп.
4. Әдеби дамудың ортақ кезеңдері. Ұқсас сарындардың туу себебі.
Әдеби дәстүрдің маңызы.
XIX ғасырдың екінші жартысында Батыс Еуропа капиталистік қарым-
қатынастардың өрістеуі. Философиядағы позитивизм бағыты. Әдебиеттанудағы
ірге тасын ағайынды Якоб Гримм мен Вильгелм Гримм қалаған мифологиялық
мектеп. XX ғасырда бұл мектептің қайта жаңғыруы. Швейцар психолгы
К.Н.Юнгтің адам психикасындағы архетип жайлы идеясы. Ж.Лакан. Адам
психикасындағы реалды, қиялдағы символдық қабаттар. Тарихи-мәдени мектеп.
Француз тарихшысы әрі өнер зерттеушісі XIX ғасырдың екінші жартысында Батыс
Еуропа капиталистік қарым-қатынастардың өрістеуі. Философиядағы позитивизм
бағыты. Әдебиеттанудағы ірге тасын ағайынды Якоб Гримм мен Вильгелм Гримм
қалаған мифологиялық мектеп. XX ғасырда бұл мектептің қайта жаңғыруы.
Швейцар психолгы К.Н.Юнгтің адам психикасындағы архетип жайлы идеясы.
Ж.Лакан. Адам психикасындағы реалды, қиялдағы символдық қабаттар. Тарихи-
мәдени мектеп. Француз тарихшысы әрі өнер зерттеушісі Ипполит Тэн. Әдебиет
пен өнер мәселелерін жаратылыстану ғылымдарындағы салқынқандылық бағдармен
сараптауды ұсыну. Теодор Бенфэй. Салыстырмалы-тарихи (компаративизм)
мектеп. Шығыс пен Батыс арасындағы сюжет алмасу теориясы.
А.Н.Веселовскийдің көшпелі сюжет ілімі. Әдеби дамудың ортақ кезеңдері.
Ұқсас сарындардың туу себебі. Әдеби дәстүрдің маңызы. В.Жирмунский,
Н.Конрад. Қазіргі салыстырмалы әдебиеттану. Клод Пишуа мен Андре Мишель
Руссо (Салыстырмалы әдебиеттану принциптерін, 1972), Д.Дюришин (Әдебиетті
салыстырмалы зерттеудің теориясы, 1979) т.б. Психологиялық мектеп және
А.Потебня. Сана мен тілдің байланысы. Тіл мен әдебиет. Адамның рухани
өмірі. Көркем туындыны қабылдау процесі. Анри Бергсон, Бенедетто Кроче
есімдерімен тығыз байланысты ағым-интуитивизм. Әр заттың дара қасиетін
интуция арқылы ғана ашу. XX ғасырдағы дүние жүзі эстетикасына психиатр-
дәрігер Зигмунд Фрейд енгізген жаңалық. «Психоанализге кірспе», «Тотем мен
табу», «Мен» және «Ол» еңбектері, сондай-ақ Ф.Достаевский шығармашылығына
қатысты мақалалардағы тұтас толымды өзгеше батыл тұғырнама.

Дәрісті бекіту сұрақтары:
1.Философиядағы позитивизм бағыты.
2. Мифологиялық мектеп. Психологиялық мектеп. Адам психикасындағы
архетип жайлы идея
3. Салыстырмалы-тарихи (компаративизм) мектеп.
4. Әдеби дамудың ортақ кезеңдері. Ұқсас сарындардың туу себебі.
Әдеби дәстүрдің маңызы.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1.Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. –М.,1975.
2.Барт Р. Избранные работы. Семиотика. Поэтика. –М.,1989.
3. Гегель В.Г. Эстетика. В.4 т. –М.,1968.
4.Жирмунский В. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. –М.,1977.
5.Мақпал Оразбек. Автор және шығармашылық процесс. –А.,2006.
6.Нұрғалиев Р. Сөз өнерінің эстетикасы. –А.,2003.
7.Поспелов Г. Теория литературы. – М.,1978.
8.Соколов А.Теория стиля. – М.,1968.
9.Тимофеев Л. Основы теории литературы. – М.,1976.

7- дәріс. Қазіргі әдебиет теориясындағы ғылыми ағымдар.

Дәрістің мақсаты: Қазіргі әдебиет теориясындағы ғылыми ағымдар
және олардың ірі өкілдері мен негізгі еңбектері туралы түсіндіру. Белгілі
теориялық ағымдардың қалыптасу даму тарихтары туралы мәлімет беру.

Тірек сөздер: теориялық ағымдар, жаңа сын, структурализм, формализм,
антропологиялық теориялар, тұйықталу процесі, семантикалық-символикалық
сын, ағартушы- демократтық ағым.
Дәрістің жоспары:
1.XX ғасырдың басындағы белгілі теориялық ағымдар
2. Структурализм, формализм ағымдары.
3. Қазіргі миф, символ, метафора жайлы жайлы теориялар.
4. Қазақ әдебиеттануындағы ағымдар.

Формализм – XX ғасырдың басындағы белгілі теориялық ағымдардың бірі. 1920
жылдарындағы орыс зерттеушілері құрған ғылыми ұйымның аты – ОПОЯЗ. Іргелі
өкілдері: В.Шкловский, Б.Эйхенбаум, Ю.Тынянов, Р.Якобсон, В.Томашевский.
Тұрпайы социологизм. В.Фриче, В.Шулятников, В.Переверзев т.б. Әлеуметтік
ортаны, қоғам сипатын артық қою, тұрақталмаған әркелкі көзқарас.
Э.Кассирер. «Символикалық формалардың философиясы» атты зерттеуі. Дж.
К.Рэнсомның 1941 жылы жарық көрген –«Жаңа сын» атты еңбегі. Америка
әдебиеттанудағы және батыс елдеріндегі соны ғылыми мектептің қалыптасуы.
Структурализм – формализмнің бір тармағы. Француз мәдениеттанушылары
Р.Барт, Кл.Леви – Стросстың 1950 жылдардан бергі ізденістері. Р.Барттың
бәрінен бұрын мәтінге көңіл аударуы. Ю.Кристеваның лингвистикалық
структурализм шеңберінен шығуы. Роман тексі (1970), «Поэтикалық тілдің
революциясы» (1974) атты кітаптары. «Текст өнімділігі», «Семиотикалық
ырғақ» туралы. Шетел әдебиеттанудағы антропологиялық теориялар. А.
Шопенгауэрдің өзгермес дүние туралы пікірлеріне сүйену. А.Кестлердің
К.Г.Юнгтің архетип терминін пайдалануы. Орыс әдебиеттанудағы М.Бахтин
еңбектерінің философиялық, теориялық мәні. Ю.Лотманның «Поэтикалық тексті
талдау», «Көркем текст құрылымы» атты кітаптары. Математикалық, статикалық
зерттеу тәсілдері. Әдебиеттанудағы АҚШ-та серпін алып отырған семантикалық-
символикалық сын. Қазіргі миф, символ, метафора жайлы жайлы теориялар.
Символдық формалар дербестігі. Көркем шығарманың біртіндеп тұйықталу
процесі. Табиғат, адам және қоғам қарым-қатынасы. Әдебиет пен өнерге
қатысты синэнергетика жетістіктерін пайдалану (Г.Хакен, И.Пригожин,
И.Стенгерс, И.Евин). Тәртіп параметрінің, тұрақтылық пен тұрақсыздық
ұстанымы. Құпия символы, апат, секірмелі, сапалық өзгерістер, ырғақ пен
синхрондылық, керемет, бедел ұғымдары.Қазақ әдебиеттануындағы ағымдар мен
бағыттар. Ағартушы- демократтық ағым.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1.XX ғасырдың басындағы белгілі теориялық ағымдар
2. Структурализм, формализм ағымдары.
3. Қазіргі миф, символ, метафора жайлы жайлы теориялар.
4. Қазақ әдебиеттануындағы ағымдар.

8- дәріс. Қазақ әдебиеттануы ғылымындағы эстетика мен теория мәселесі.
Дәрістің мақсаты: Қазақ әдебиеттануы ғылымындағы эстетика мен теория
мәселесі. Әсемдік туралы талғам, пайымдардың ұлттық фольклордан бергі
үзілмес арнасы. XIX ғасырдағы поэзия өнеріне қатысты арнайы пікір,
толғамдар. Коммуникативтік поэтика мәселелері. Қазақ әдебиеттануының
әдебиет тарихы, фольклористика саласындағы табыстары. Салыстырмалы
әдебиеттану туралы түсіндіру.

Тірек сөздер: ұлттық фольклор, әдеби-эстетикалық талап, стиль, әдеби әдіс,
өлең құрылысы мен поэтикалық тіл табиғаты.

Дәрістің жоспары:
1. Әсемдік туралы талғам, пайымдардың ұлттық фольклордан бергі үзілмес
арнасы.
2. XIX ғасырдағы поэзия өнеріне қатысты арнайы пікір, толғамдар.
3. Абай шығармаларындағы поэзияның әлеуметтік, эстетикалық сипатына
байланысты пайымдаулар.
4. А.Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы» (1926) – қазақ әдебиеттанудағы
алғашқы теориялық кітап.
Коммуникативтік поэтика мәселелері. Салыстырмалы әдебиеттану.

Әсемдік туралы талғам, пайымдардың ұлттық фольклордан бергі үзілмес
арнасы. XIX ғасырдағы поэзия өнеріне қатысты арнайы пікір, толғамдар.
Ш.Уәлихановтың «Манас» жырын, «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» лиро-эпосын жазып
алып, насихаттауы. Ы.Алтынсаринның ауыз әдебиеті үлгілерін жинау,
жариялаудағы еңбегі. Абай шығармаларындағы поэзияның әлеуметтік,
эстетикалық сипатына байланысты пйымдаулар. «Түркістан уалаятының газеті»,
«Дала уалятының газетінде», «Қазақ», «Алаш», «Сарыарқа» газеттерінде,
«Айқап» журналында әдеби-эстетикалық талап –тілектердің өсіп-толысуы үшін
атқарған рөлі. М.Жұмабавтың Ақан сері, Базар жырау, Ә.Диваев туралы
мақалалары. Ж.Аймауытовтың М.Жұмабаев шығармашылығын талдайтын еңбегінде
стиль, әдеби әдіске қатысты пікірлер. А.Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы»
(1926) – қазақ әдебиеттанудағы алғашқы теориялық кітап. 1920-30 жылдардағы
әдеби сын. Зерттеу және айтыс-дау сарындағы мақалалар. Прокультшілер.
Тұрпайы социологизм. Ғ.Тоғжановтың Абай, Мағжан шығармашылығы жайлы
кітаптарының мәні. М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Ә.Нұрпейісов,
Т.Ахтанов сияқты көрнекті қаламгерлер айтқан ой-тұжырымдардың шығармашылық
әлемімен тығыз байланысы. Е.Смайловтың, Қ.Жұмалиевтің «Әдебиет теориясы»
пәні бойынша дайындаған оқулықтарының әдебиеттану ғылымдарының негіздерін
танып-білудегі орны. З.Қабдоловтың «Сөз өнері» атты жоғары оқу орындары
филология факультеттерінің студенттеріне арналған оқулығындағы жаңалықтар.
Өлең құрылысы мен поэтикалық тіл табиғатын зерттейтін З.Ахметовтың
еңбектері. Поэзия және проза, драма поэтикасын, жанрлар сырын сарапқа
салатын зерттеулер. М.Қаратаевтың реализм, эстетика табиғатына байланысты
мақала зерттеулері. Лирика, поэма жанрларын таразылайтын С.Қирабаев,
М.Базарбаев, М.Дүйсенов, Ә.Нарымбетов, Қ.Мәшһүр-Жүсіптің еңбектеріндегі ой-
толғамдар, Т.Кәкішевтің әдеби-сын, Р.Нұрғалиевтің драмадағы поэтика, мазмұн
мен пішін байланысына орай жазылған кітаптарындағы, Р.Бердібаев,
Ш.Елеукенов, Н.Ғабдуллин, Ж.Дәдебаев, Т.Есембеков, А.Жақсылықов сияқты
ғалымдардың проза, роман болмысы жайлы еңбектеріндегі ғылыми-эстетикалық
тұғырнама. Т.Қожекевтің сатира жанрларын берген анықтама, талдаулары.
Салыстырмалы әдебиеттану. Ш.Сәтбаева, Л.Әуезова, Н.Жуанышпеков, Б.Мамыраев,
М.Маданова т.б. еңбектері. Коммуникативтік поэтика мәселелері. Қазақ
әдебиеттануының әдебиет тарихы, фольклористика саласындағы табыстары.
Салыстырмалы әдебиеттану.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1.Әсемдік туралы талғам, пайымдардың ұлттық фольклордан бергі үзілмес
арнасы.
2.XIX ғасырдағы поэзия өнеріне қатысты арнайы пікір, толғамдар.
3.Абай шығармаларындағы поэзияның әлеуметтік, эстетикалық сипатына
байланысты пайымдаулар.
4.А.Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы» (1926) – қазақ әдебиеттанудағы
алғашқы теориялық кітап.
5.Коммуникативтік поэтика мәселелері. Салыстырмалы әдебиеттану.

9-дәріс. Көркем әдебиеттің табиғаты. Әдебиет және өнер түрлерінің шығу
тегі.
Әдебиет және эстетикалық категориялар.
Тірек сөздер: Өнер түрлері, көне жәдігерлер, әсемдік, эстетикалық таным,
әрекет сұлулығы, ой әсемдігі.
Дәрістің жоспары:
1. Өнер түрлерінің пайда болуындағы сатылық даму.
2. Көне жәдігерлер. Әсемдік-эстетикалық қасиет ұғымның баламасы.
3. Әсемдік нысандары мен қабылдау сезімдері. Қазақ фольклоры мен
әдебиетіндегі әсемдік талғам. Табиғат, жыл мезгілдері, көш суреті,
қаһармандық.

Өнер түрлерінің пайда болуындағы сатылық даму. Табиғи тұрмыс-кәсіптік
өмірдің алғышарт ретіндегі орны. Рулық қауым. Өнердің синкреттілік болмысы.
Кәсіптік өзгешеліктерідің уақыт алмасу үрдісімен сабақтастығы. Көне
деректердегі Дионис туралы миф. Қоғамдық құрылымдағы ірілену. Құдайларға
табыну. Көркем би, әуен, сөздік лириканың тууы. Көне түркі заманы.
Отырықшылық пен көшпенділік. Көне жәдігерлер. «Түймекент», «Тас-ақыр қамал»
аңыздарындағы тарихи өзек. Соңғы палеолит, сақ-сармат өнеріндегі қиялдың
ролі, табиғатпен бірлікке ұмтылыс. Неолит заманындағы миф. Бұғы суретіндегі
көне таным. Ай мен күнге табыну. Әсемдік-эстетикалық қасиет ұғымның
баламасы. Ажарлылық пен әсемдіктің айырмасы. Түр, көлем, түс, ырғақ,
симметрия, үйлесім туралы сезімдердің тарихы. Әсемдік нысандары мен
қабылдау сезімдері. Әр дәуірдің, әр ғұламаның сұлулыққа байланысты өз
ұғымдары. Әсемдік- объективті құбылыс. Өмірге эстетикалық көзқарас.
Эстетикалық таным. Қазақ фольклоры мен әдебиетіндегі әсемдік талғам.
Табиғат, жыл мезгілдері, көш суреті, қаһармандық. Тіршілік сәні, әрекет
сұлулығы, ой әсемдігі. Қаһармандықтың эстетикалық табиғаты. Әсерлілік.
Отан, туған жерге сүйіспеншілік. Қозғаушы күш. Халықтық мүдде. Батырлар
және қарапайым адамдардың ерлігі. Трагедиялық сезімнің терең қуаты. Туу
және бейнелеу түрлері. Асқақтықтың қаһармандықпен байланысы. Келеңсіздіктің
табиғи, әлеуметтік алғышарттары. Жағымсыз әсер және күлкі табы.
Сұрқиялықтың эстетикалық болмысы.
Дәрісті бекіту сұрақтары:

1.Өнер түрлерінің пайда болуындағы сатылық даму.
2.Көне жәдігерлер. Әсемдік-эстетикалық қасиет ұғымның баламасы.
3.Әсемдік нысандары мен қабылдау сезімдері.
4.Қазақ фольклоры мен әдебиетіндегі әсемдік талғам.
5.Табиғат, жыл мезгілдері, көш суреті, қаһармандық.

10-дәріс. Көркем әдебиеттің ерекшелігі.

Дәрістің мақсаты: Әдебиеттің образдық табиғаты және образ түрлері. Уақыт
пен кеңістікті игерудегі әдебиет туындыларының артықшылығы. Шығармадағы
көркемдік кеңістіктің композициялық амал-тәсілдер арқылы берілу ерекшелігін
түсіндіру.
Тірек сөздер: Ғылым және әдебиет, көрнекілік, дәлдік, эмоция, шарттылық,
шынайылылық, қиял, композициялық амал-тәсілдер.
Дәрістің жоспары:
1. Әдебиеттің образдық, әсерлілік табиғаты.
2. Образ түрлері.Дәлдік пен эмоция. Деректік бейнелер.
3. Көркем бейнеге тән типтендіру әдісі, өмір құбылыстарын қайта сомдау.
4. Уақыт пен кеңістіктің әдеби шығармаларда берілуі.

Ғылым және әдебиет. Әдебиеттің образдық табиғаты. Әсерлілік. Дүние
тану тәсілдері. Образ түрлері. Көрнекілік бейнелердің ғылым мен көркем
публицистикадағы орны. Дәлдік пен эмоция. Деректік бейнелер. Көркем бейнеге
тән типтендіру әдісі, өмір құбылыстарын қайта сомдау. Көркем образ және
таңба. Қиялдау. Шарттылық пен шынайылылық. Әдебиеттегі көркем бейнелердің
заттық сипаттан адалығы мен бейзаттығы. Сөздің бейнелік қызметі. Сөздік
бейнелердің көзге көрінбеуі. Елес. Сезім. Қиял. Әдебиет пен басқа өнер
түрлерінің байланысы және өзгешеліктері. Уақыт пен кеңістікті игерудегі
әдебиет туындыларының артықшылығы. Шығармадағы көркемдік кеңістіктің
композициялық амал-тәсілдер арқылы берілу ерекшелігі. Өмір құбылыстарын
қамту тәсілдері мен қарымдылық. Абай және Пушкин өлеңдеріндегі тіршілік,
табиғаттың мол тынысын дәл де әсерлі бедерлеу шеберлігі.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1.Образ түрлері.Дәлдік пен эмоция. Деректік бейнелер.
2.Көркем бейнеге тән типтендіру әдісі, өмір құбылыстарын қайта сомдау.
3. Уақыт пен кеңістіктің әдеби шығармаларда берілуі.

11 –дәріс. Көркем әдебиеттің әлеуметтік сипаты. Әдебиет пен өнердің
танымдық мәні
Дәрістің мақсаты: Көркем әдебиеттің объективті болмысындағы ұлттық пен
жалпыадамдық қасиеттер диалектикасы. Ұлттық және жалпыхалықтықтың түбірлес
табиғаты. . Қаламгер тұлғасының ерекшелігі. «Тақырып» ұғымының екі түрлі
мағынасы туралы ұғымды қалыптастыру.
Тірек сөздер: Ұлт ұғымы мәңгілік тақырыптар, тұрмыс-салт, дағды-машық
өнердің халықтығы, детальдар.
Дәрістің жоспары:
1. Әдебиет пен өнердің халықтығы мәселесінің тарихи, эстетикалық ролі.
2. Көркем әдебиеттің ұлттық пен жалпыадамдық қасиеттер диалектикасы.
3. Көркем шығармадағы ұлттық сипат.
4. Автор категориясы. Оның өмірбаяндық тәжірибесі.

Әдебиет пен өнердің объективті сипаты. Авторлық субъектінің қатысы.
Социализм заманындағы көркем творчество. Әдебиет пен өнердің халықтығы
мәселесінің тарихи, эстетикалық ролі. Көркем әдебиеттің объективті
болмысындағы ұлттық пен жалпыадамдық қасиеттер диалектикасы. Ұлттық және
жалпыхалықтықтың түбірлес табиғаты. Ұлт ұғымын құрайтын шарттар. Тілдік,
антропологиялық, территориялық, экономикалық факторлар. Тұрмыс-салт, дағды-
машық туралы. Ұлттық психика ерекшеліктері. Көркем шығармадағы ұлттық
сипат. Тақырып, объект таңдау, эстетикалық талғамдағы тың өрнектер.
Бейнелеу жүйесіндегі өмірмен сабақтас детальдар. Қаламгер тұлғасының
ерекшелігі. «Тақырып» ұғымының екі түрлі мағынасы. В.Жирмунский мен
Б.Томашевскийдің пікірлері. Тақырыптың үш түрлі бастауы. М.Гришманның
көзқарасы. Мәңгілік тақырыптар. Тақырыптың антропологиялық сипаттары. Автор
категориясы. Оның өмірбаяндық тәжірибесі. Таңбалар әлемі. Таңбалар
қызметі. Таңбадағы мән. Таңбалар жүйесі. Ф.де Соссюр. Сөз-таңба. Шартты
таңба. Ч.Пирс және семиотика. Көркем образдың өзгермелігі мен көп
мәнділігі. Жалпы және жекенің бірлігі. Эмоционалдық пен
рационалдық. Объективтілік пен субъективтіліктің бірлігі. Сана және
ырықсыздық туралы К.Юнгтің ілімі. Ырықсыздықтың адам психикасындағы
объективті сипаты. Ұжымдық ырықсыздық. Архаикалық тәжірибе. Архетип және
жеке психиканың даралығы. Архетип түрлері. Сарын ұғымы. А.Веселовский,
В.Пропп, Е.Мелетинский пікірлері. XIX-XX ғғ. Романдарындағы инициация
(шыңдалу) рәсімінің көріністері, мифтік желілер, образдық ой салыстырулары.
Шығарманы пайымдау. Шығарманы қабылдау. Автор және
шығарма.Коммуникативтік поэтиканың маңызы. Герменевтика- гумантитарлық
ғылымдардың методологиялық негізі. Түсіну ұғымы. Сөз, өнер сөзі. Түсінудің
кісіаралық сипаты. Интуитивті тану және интерпретация. Түсінудің
шарттылығы. Интерпретацияның (зерделу) таңдамалы және шығармашылық қуаты.
Оқырман және автор. Шығарманы зерделеу. Оқырманның дербестігі мен авторға
тәуелділігі. Рецептивті эстетика. Оқырманның шығарма болмысына қатыстылығы.
Оқырман бейнесі. Қиялдағы оқырман, адресат тұжырымдамасы. Әдеби сынның
ролі. Бұқаралық оқырман. Әдеби классика. Бұқаралық әдебиеттің мағыналары.
Беллетристика аталымы туралы. Эпигондықтың салдары. Автор мәртебесі: 1)
реалды тұлға; 2) автор образы; көркемдік қызмет субъектісі. Шығармашылық
субъективтілік көріністері. Дара авторлық бастау және дәстүршілдік сана.
Өнердегі артистизм, ойын элементтері. Ойынның нәтижесі, рахат сезімі.
Автордың жоғалуы – немесе Автор және Скриптор. (Р. Барт). Оқырман
белсенділігі

Дәрісті бекіту сұрақтары:
1.Әдебиет пен өнердің халықтығы мәселесінің тарихи, эстетикалық ролі.
2.Көркем әдебиеттің ұлттық пен жалпыадамдық қасиеттер диалектикасы.
3.Көркем шығармадағы ұлттық сипат.
4.Автор категориясы. Оның өмірбаяндық тәжірибесі.

12-дәріс. Әдеби туынды. Теориялық поэтика ұғымы. Шығарма әлемі. Әлем
және шығарма
Дәрістің мақсаты: Әдебиеттегі теориялық поэтика ұғымы туралы айтылған
ғылыми ой-тұжырымдар. Жанр сипатымен сабақтастық. Мәселенің тарихи,
эстетикалық сипаты.
Тірек сөздер: поэтика, фрагмент, мәтін, психологизм, пейзаж, сюжеттік
жүйеде.
Дәрістің жоспары:
1.Әдеби туынды. Теориялық поэтика ұғымы. Шығарма әлемі.
2. Шығарманың көркемдік әлемі қамтитын аялар.
3. Сюжет түрлері. Композиция.

Нормативті және жалпы поэтика. Теориялық поэтиканың міндеттері. Тарихи
поэтика. Көркем шығармашылық әлемінің дискреттілігі (үзілмелігі). Өлең
дестелері (цикл). Прозадағы іліктес туындылар. Фрагмент немесе бөліктің
дербес сипаты. Музыкадағы сөз мәтіндері, поэма, өлең, әдеби сындағы
эпизодтар. Жарияланымдар, ішінара өзгерістер. Форманың үш қыры. Антикалық
риторика мен формалистер көзқарасындағы үндестік. Көркем мазмұнға лайық
жаңа терминдер, оның синтездік қасиеті. Шығарманың көркемдік әлемі қамтитын
аялар: предметтік бейнелеу жүйесі, кейіпкер іс-әрекеті, кейіптемесі,
психика құбылыстары, қоршаған болмыс фактілері (заттар, интерьер, табиғат
суреттері т.б). Психологизм. Адамның ішкі өмірін кестелеу. Қаһарман
пішіндемесінің көркемдік қызметі. Тұрақты кескін белгілері. Дәріптей
кестелеу. Жанр сипатымен сабақтастық. Статикалық, динамикалық келбет
нышандары. Кейіпкер сөздері. Диалог пен монологтың эстетикалық тұрғыдан
қажеттілігі. Әр түрлі функционалдық мағыналары. Көркем туындыдағы заттар
әлемі. Олардың психологиялық жағдай тудырудағы ролі. Дүние, мүлік, жиһаздың
поэтикалық астары, мінез, өмір салтын танытудағы маңызы. Табиғат
көріністері. Әдебиеттегі пейзаждың жан-жақты қызметі. Мәселенің тарихи,
эстетикалық сипаты. Әлем және шығарма: уақыт пен кеңістік. Сөз
бейнелілігінің уақытпен сабақтасуы. Физикалық уақыт, перцептуалдық уақыт,
концептуалдық уақыт. Фольклор мен әдебиеттегі уақыт пен кеңістік. Автор
уақыты, кейіпкер уақыты, сюжеттік уақыты. Сюжет пен тартыс. Сюжет туралы
А.Веселовскиий, В.Шкловский, Б.Томашевский пікірлері. Фабула ұғымы.
Сюжеттің XIX ғасырдағы анықтамасы. Сюжет оқиғаларының өмір құбылыстарымен
байланысы. Сюжет табу жолдары. Сюжет түрлері. Композиция. Композицияның
шығармадағы реттілік үйлесім тудырушы қызметі. Эстетикалық әсері.
Айшықтылығы. Қайталаулар. Өзгерте қайталау. Сарын ұғымының сюжеттік
жүйедегі ролі. Сөздік сарындар. Бейнелеудің детальдық түрі. Жасыру тәсілі.
Тану тәсілі. Ой астары. Ишара. Монтаж немесе ой арқылы алыстан қиыстыру.
Қосымша әңгіме, логикалық шегініс, уақыт барысындағы алмастырулар.Көркем
сөз бен мәтін
Стилистика. Лингвисикалық поэтика мен стилистиканың айырмашылығы.
В.Виноградов: лингвистикалық және әдебиеттанушылық стилистика терминдері.
Көркем сөз қабаттары: лексико-фразеологиялық амалдар, сөздік семантика,
фонетикалық деңгей. Сөз әуені. Дыбыс мәні. Интонация. Дауыс ырғағы. Өлең
сөз бен қара сөз. Даму жолдары. Құрылымдық, эмоционалдық ерекшеліктері.
Мәтін. Текст ұғымының әр алуан мағыналары. Лингвистика мен әдебиеттану
аяларындағы мәтін туралы түсініктер. Текстология ғылымы. Мәтінді семиотика
және мәдениеттану тұрғысынан бағалау. Сөзсіз мәтіндер. Текс-толғамдар.
М.Бахтин және Ю.Лотман пікірлері. Мәтіндегі диалогтық қатынас. Текстегі
әртілділік. Мәтіннің мәдени әрі қарым-қатынас субъектісі ретіндегі маңызы.
Мәтін шексіздігі (Ж.Деррида,Р.Барт) жайлы постмодернистік
тұжырым.Шығармашылық әлем және әдеби болмыс. Жазу кезеңдері.
Қаламгердің еңбек тәртібіне тән еркіндік. Белгілі бір схема,
ереженінің болмауы. Шығармашылық процестегі ой өзегінің ролі. Оның пайда
болу, қызмет ету түрлері. Кездейсоқтық факторы. Мақсатты ізденіс.
Шығармашылқ үшін жазушы өмірбаянның елеулі маңызы. Өмір материалын іздеу,
табу, қоршаған ортаны, адамдарды зерттеу. Жоспар құру. Қосымша деректер
жинастыру, фактілерді анықтау. Түптұлғаны таңдау, іріктеу. Әр суреткердің
күй таңдау, жұмысты жүргізу, аяқтау ерекшеліктері.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1.Әдеби туынды. Теориялық поэтика ұғымы. Шығарма әлемі.
2. Шығарманың көркемдік әлемі қамтитын аялар.
3. Сюжет түрлері. Композиция.
4. Мәтіндегі диалогтық қатынас.
5. Лингвистика мен әдебиеттану аяларындағы мәтін туралы түсініктер.

13-дәріс. Әдеби тек. Эпос, лирика, драма.
Дәрістің мақсаты: Эпос, лирика, драманың шығу тегі. Тұрмыс-салт жырлары,
өнердегі синкретизм. Автор сөзі. Кейіпкер сөздері мен монологтар. Уақыт
межесі. Театр шарттары. Сахна талаптарының бейімделу. Актер ойыны, режиссер
шешімдері. Лирика. Жекелік сана мен сезім көріністері. Көңіл күй ахуалы.
Лирикалық әсер. Лирикадағы сыртқы әлем.
Тірек сөздер: Лирикалық әсер, эпос, лирика, драма, монолог, әдеби жанрлар,
роман, повесть, поэма, әңгіме және новелла, лирикалық жанрлар, баллада,
трагедия, драма.
Дәрістің жоспары:
1. Эпос, лирика, драманың шығу тегі.
2. Драма түрлдері.
3. Жанр жіктемесінің күрделілігі.
4. Лирика жанрлары.
Бұл ұғымының күрделі болмысы. Тарихи сипаты. Терминді анықтаудағы
шартты пікірлер. Эпос, лирика, драманың шығу тегі. Тұрмыс-салт жырлары,
өнердегі синкретизм. Эпос. Өткенді баяндау. Уақыт алшақтығы. Авторлық
толғам. Адамның ішкі өмірі. Баяндауыш тұлғасы. Баяндауыш монолог. Драма.
Эпоспен қарайластық. Әрекет құдіреті. Автор сөзі. Кейіпкер сөздері мен
монологтар. Уақыт межесі. Театр шарттары. Сахна талаптарының бейімделу.
Актер ойыны, режиссер шешімдері. Лирика. Жекелік сана мен сезім
көріністері. Көңіл күй ахуалы. Лирикалық әсер. Лирикадағы сыртқы әлем.
Шағын формалардың ұтымдылығы. Ықшамдылық. Толғану сәттері. Лирикалық
экспрессияның синтаксистік-ырғақтық құрылымы. Әсер тұтастығы. Әнге
ыңғайлас сипат. Шартты түрдегі қосымша әдеби тектер. Очерктер,
жолжазбаларындағы шынайылылық пен автор толғаныстары. «Сана тасқынының»
әдебиеті. Ой мен әсер хаосы.
Әдеби жанрлар. Роман. Повесть. Поэма. Әңгіме және новелла. Лирикалық
жанрлар. Баллада. Трагедия. Драма.
Жанр жіктемесінің күрделі сипаты. Жанрды анықтайтын сапалардың
неғұрлым тұрақтылығы. Жанрлық канондар. Жанрлық дәстүрлер және уақыт. Жанр
мен композицияның төркіндестігі. Роман. Кең тыныстылық. «Жүрек поэзиясы»
мен «тұрпайы тіршілік» (Гегель) арасындағы тартыс. Қаһарманның жан-
жақтылығы (Белинский). Романдағы адам мен тағдырдың «сәйкессіздігі»
(Бахтин). Повесть- аралық жанр. Повестің тарихы. Тақырыбы. Баяндау ауқымы.
Мазмұн тереңдігіне мән арту. Повесть пен поэманың ұқсастығы һәм
айырмашылығы. Әңгіме және новелла. Алғашқы мағыналары мен қазіргі сипаты.
Әңгімедегі көлем және айтар ойдың жарасымды өрімі. Лирика жанрлары.
Баллада. Баллада мен өлең сөзге құрылған мысалдың лиро-эпикалық жанрларға
тән сипаты. Сюжеттегі жаңалықты тыныс пен қуатты ширығыс. Қазақ өлеңінің
ұлттық болмысы. Арнау лирика, толғау лирика, баяндау лирика. Трагедиядағы
жеке мүдде мен сыртқы күштердің арасындағы шешілмес қайшылық. Көне дәуір
шығармаларындағы тағдыр үкімімен күрес сарыны. Кейінгі дүниелерде
мистикалық сипаттың жоғалуы. Драмадағы қайшылықты тұрмыстық, қарапайым
тілек-мұрат ыңғайындағы мағына алуы. Қаһарманның әлеуметтік белсенділігі.
Өз дәуірінің рухани-адамгершілік мәселелерін көтеру. Шектеулі дәрежедегі,
ымыраға келетін қақтығыстар. М.Әуезов, Ж.Аймауытов, Т.Ахтанов т.б.
туындылары. Комедияның дүниеге келуіндегі тарихи алғы шарттар. Сахна өнері,
сайқымазақшылармен тығыз байланыс.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1.Эпос, лирика, драманың шығу тегі.
2.Драма түрлдері.
3.Жанр жіктемесінің күрделілігі.
4.Лирика жанрлары.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1.Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. –М.,1975.
2.Барт Р. Избранные работы. Семиотика. Поэтика. –М.,1989.
3. Гегель В.Г. Эстетика. В.4 т. –М.,1968.
4.Жирмунский В. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. –М.,1977.
5.Мақпал Оразбек. Автор және шығармашылық процесс. –А.,2006.
6.Нұрғалиев Р. Сөз өнерінің эстетикасы. –А.,2003.
7.Поспелов Г. Теория литературы. – М.,1978.
8.Соколов А.Теория стиля. – М.,1968.
9.Тимофеев Л. Основы теории литературы. – М.,1976

14-дәріс. Әдеби процесс. Көркемдік бағыт. Көркемдік әдіс. Стиль.
Дәрістің мақсаты: Әдеби процесс. Бұл ұғымның әлемдік ауқымы. Көркемдік даму
заңдылықтары. Көркемдік бағыт. Әдіс пен бағытты тудыратын объективті және
субъективті факторлар. Көркемдік бағыттардың уақыт жағынан еркіндігі,
әртүрлі деңгейде қайталанып отыруы. Көркемдік әдіс.
Тірек сөздер: Көркемдік әдіс, бағыт, жазушы дүниетанымы, стильдік
принциптер, тарихи көзқарас.
Дәрістің жоспары:
1. Әдеби процесс.
2. Көркемдік бағы
3. Көркемдік бағы
4. Стильдік принциптер.

Әдеби процесс. Бұл ұғымның әлемдік ауқымы. Көркемдік даму
заңдылықтары. Көркемдік бағыт. Әдіс пен бағытты тудыратын объективті және
субъективті факторлар. Көркемдік бағыттардың уақыт жағынан еркіндігі,
әртүрлі деңгейде қайталанып отыруы. Көркемдік әдіс. Көркмдік әдісті
анықтаудағы өмір шындығы, жазушы дүниетанымы, көркемдік ойлау жүйесінің
маңызы. Негізгі шарт- идеялық-эстетикалық мәселелер бірлігі. Көркемдік
әдістің ойлау типі тұрғысынан жіктелісі: реализм және романтизм. Стиль.
Суреткер талантының даралығына хас белгілер. Стиль – көркем форманың
қасиеті. Стильдік принциптер.Көркемдік тәжірибе. Дәстүр және жаңашылдық
Алғашқы өнер туындыларындағы шынайылықтың өзгеше бітімі. Гуманистік
реализм. Көне дәуір өнеріндегі мифологияның басым қызметі. Антикалық
реализм. Орта ғасыр. Қоғам мен салт-санадағы шектелушілік. Қасіретті адам.
Бойкүйездік. Орта ғасырлық символизм. Ояну дәуірінде әлеуметтік және рухани
өмірдегі батыл серпілістердің ізгілік мұраттарын қалыптастырудағы мәні.
Дара тұлға. Мінез бен әрекет. Тарихи көзқарас. Қайта өрлеу дәуірінің
реализмі. Баракко, ояну дәуірінің дағдарысын жинақтау. XII ғ. абсолюттік
монархия тәртіптері. Классицизм қағидалары: әсіре асқақтық, үш бірлік
ұстанымдары. Шынайы өмірден алшақтау. XVIII ғасырда іргесі қалана бастаған
ағартушылық реализм. Білім, парасатты дәріптеу. Тәрбиелік рухтағы романдар.
Сентиментализмнің осы бағытпен байланысы. Романтизм -әрі әдеби бағыт, әрі
көркемдік әдіс. Феодалдық дүниетанымға қарсылық. Айрықша жағдай, мінездер.
Сезімшілдік. Сыншыл реализмнің өмір шындығын қамтудағы мүмкіндіктері.
Талдау рухы. Әлеуметтік ұстанымдарының беріктігі. «Кішкене адам» мәселесі.
Бейнелеу объектісінің кеңдігі. Ұлттық әдебиетіміздің даму, қалыптасу
ерекшеліктері. Батыс еуропа әдебиеті мен қазақ әдебиеті тарихындағы ортақ
жағдаяттар мен өзгешеліктер. Социалистік реализм аталатын тұтас әдеби
дәуірге шынайы көзқарас. Арзан ұраншылдық пен талантты дүниелердегі
айырмашылық. Қазіргі кезеңдегі мифологиялық реализм аталатын бағыттың қыр-
сыры. Г.Маркес, А.Карпентьер, М. Астуриас, М.Льоса, т.б. Қазіргі
терминология бойынша реализмге жатпайтын әдеби бағыт, бағдарлар.
Натурализмнің философиялық негізі – позитивизм. Тәжірибе, ғылыми
дәлелділікті ұнатудың себептері. Э.Золяның «Тәжірибелік роман» теориясы.
Модернизм ұғымындағы әдебиетке жататын экспрессионизм, символизм, футуризм,
сюррерализм, абстракционизм, т.б. тенденциялар. Символизмнің үздік
өкілдері: Дж. Джойс, Ф.Кафка, А.Камю, Ж-П-Сартр, А.Сент-Экзюпери сияқты
дара талант иелерінің көркемдік ізденістеріндегі ой ағымын жеткізу, адамның
жан дүниесін бедерлеудегі, уақыт пен кеңістік диалектикасын игерудегі
табыстары. Модернистік дүниетанымы. Ағайынды Гонкурлер мен Э.Золяның
импрессионистік қиялдары. Көру, сезіну , оны жеткізудегі қаламгердің өз
табиғатына адалдығы. Тек қана суреттеу, бірақ баға бермеу идеясы. Поль
Верлен әуезділік туралы. Рене Гильдің еркін өлеңді қолдауы. Символизммен
туыстық. Ішкі монологтың (Э.Дюжарден), «сана тасқынының» (М.Пруст)
имперессионизм эстетикасының өрбуі. Жан тарихы. Даралық сапалар,
көріністерді іздеу. Естілік, әсерлер толқыны. Субъективтілікті дәріптеуші
кубизммен (Г.Апполинер) үндестік. Интуитивизм мен фрейдизм және романтизм
мен символизм эстетикасынан өріс алған сюрреализм. Өмір шындығы емес, оны
көру шындығының маңызы. 1924 жылғы «Сюрреализм» журналындағы манифест.
П.Элюар үшін «сапырылыс пен ойсыздықтың» «ақиқаттығы» (А.Бретон). Екінші
манифест (1929). Революциялар мен «ғажайыптарға» ғашықтық аңсары. Лирика-
негізгі жанр. Антироман өкілдерінің (Ф.Соллерс) сюрреализммен тамырластығы
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Әдеби процесс. Бұл ұғымның әлемдік ауқымы.
2.Стильдік принциптер.Көркемдік тәжірибе.
3. Ояну дәуірінде әлеуметтік және рухани өмірдегі батыл
серпілістердің ізгілік мұраттарын қалыптастырудағы мәні. Дара тұлға. Мінез
бен әрекет.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1.Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. –М.,1975.
2.Барт Р. Избранные работы. Семиотика. Поэтика. –М.,1989.
3. Гегель В.Г. Эстетика. В.4 т. –М.,1968.
4.Жирмунский В. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. –М.,1977.
5.Мақпал Оразбек. Автор және шығармашылық процесс. –А.,2006.
6.Нұрғалиев Р. Сөз өнерінің эстетикасы. –А.,2003.
7.Поспелов Г. Теория литературы. – М.,1978.
8.Соколов А.Теория стиля. – М.,1968.
9.Тимофеев Л. Основы теории литературы. – М.,1976

15-дәріс. . Көркемдік тәжірибе. Дәстүр және жаңашылдық
Дәрістің мақсаты: Дәстүр мен жаңашылдық ажырамас бірлігі. Дәстүр жалғастығы
– аралық буын. Жаңашылдық-талант пен шеберліктің жемісі.
Тірек сөздер: реализм, экспрессионизм, символизм, футуризм, сюррерализм,
абстракционизм.
Дәрістің жоспары:
1. Гуманистік реализм. Антикалық реализм.
2. Қайта өрлеу дәуірінің реализмі. Баракко, ояну дәуірі.
3. Модернистік дүниетанымы.
4. Дәстүр мен жаңашылдық ажырамас бірлігі.
Гуманистік реализм. Антикалық реализм.Орта ғасырлық символизм. Қайта өрлеу
дәуірінің реализмі. Баракко, ояну дәуірі. Классицизм қағидалары.
Ағартушылық реализм, сентиментализммен байланысы. Романтизм. Сыншыл
реализм. Ұлттық әдебиетіміздің даму, қалыптасу ерекшеліктері. Натурализм,
позитивизм. Модернизм, экспрессионизм, символизм, футуризм, сюррерализм,
абстракционизм, т.б. тенденциялар. Модернистік дүниетанымы. Дәстүр мен
жаңашылдық ажырамас бірлігі. Дәстүр жалғастығы – аралық буын. Жаңашылдық-
талант пен шеберліктің жемісі. М.Әуезовтың «Абай жолы» роман-эпопеясы мен
Р.Тоқтаровтың «Абайдың жұмбағы» романындағы дәстүр мен жаңашылдық.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1.Гуманистік реализм. Антикалық реализм.
2.Қайта өрлеу дәуірінің реализмі. Баракко, ояну дәуірі.
3.Модернистік дүниетанымы.
4.Дәстүр мен жаңашылдық ажырамас бірлігі.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1.Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. –М.,1975.
2.Барт Р. Избранные работы. Семиотика. Поэтика. –М.,1989.
3. Гегель В.Г. Эстетика. В.4 т. –М.,1968.
4.Жирмунский В. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. –М.,1977.
5.Мақпал Оразбек. Автор және шығармашылық процесс. –А.,2006.
6.Нұрғалиев Р. Сөз өнерінің эстетикасы. –А.,2003.
7.Поспелов Г. Теория литературы. – М.,1978.
8.Соколов А.Теория стиля. – М.,1968.
9.Тимофеев Л. Основы теории литературы. – М.,1976

Тәжірибелік сабаќтардың мазмұны

1-семинар жоспары:
Әдебиет теориясы – ғылым.
1.Өнер табиғаты туралы.Әдебиет – сөз өнері.Өнер ғылымы туралы.
2. Әдебиеттің теориялық мәселелерінің дамуы.
3. Қазақ ұлттық әдебиет теориясы ғылымы туралы

Кіріспе. Әдебиет теориясының пән ретіндегі болмыс, табиғаты.
Әдебиет теориясының зерттеу аялары мен проблемалары. Әдебиет
теориясы және фольклортану. Әдебиет теориясы және эстетика. Әдебиет
ғылымының салалары. Әдебиет теориясы және мәдениеттану. Әдебиет теориясы
және тарих. Әдебиеттану мен өнертану ұстанымдары. Тіл білімі және
әдебиеттану. Әдебиеттану және стилистика.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы.-А.,1973.
2. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі.-А.,1996
3. Байтұрсынов А.Әдебиет танытқыш // кітапта:А.Байтұрсынов.Шығармалары.-А.,
1989 ж.
4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы.-А.,1964
5. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері:Оқу құралы.-А., 1970
6. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы.-А., 2003
7. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы.-А., 2003

2- семинар жоспары:
Эстетикалық ойдың даму кезеңдері.
1.Әдебиет теориясы мен эстетиканың ерте кезеңдері
2.Көне үнді және шумер елдерінің мәдени ескерткіштері
3.Антикалық дәуір эстетикасындағы бағыттар

Эстетикалық ойдың даму кезеңдері. Әдебиет теориясы мен эстетикалық ерте
кезеңі.
Әдебиет теориясы жайлы алғашқы ұғымдар. Көне үнді, шумер елдерінің
мәдени ескерткіштері. Пифогоршылардың эстетикасы. Гераклит және қарама-
қарсылықтардың бірлігі. Демокрит мәңгілік қозғалыс туралы. Сократ сұлулық
пен сана туралы. Платонның эстетикасы. Аристотель және табиғатқа еліктеу
ілімі. Гораций Флакк эстетикасының ерекшелігі.

3- семинар жоспары:
Орта дәуір және қайта өрлеу дәуірінің эстетикасы
1.Орта ғасыр эстетикасындағы діни сарындар. Абсалютті сұлулық туралы.
2.Ұлттық эстетиканың қайнар бұлағы
3.Қайта дәуір дәуіріндегі адам тұлғасының асқақтығы.
4.Орта дәуір және қайта өрлеу дәуірінің эстетикасы

Аврелий Августин және абсолюттік сұлулық. Фома Аквинский және
әсемдіктің объективті сипаты. Ұлттық эстетиканың көне дәуірдегі және орта
ғасырдағы белгілер. әл-Фараби және өнер түрлері. Ояну дәуірінің
эстетикалық мұраты. Ояну дәуіріндегі поэтика ұғымы.

4- семинар. Әдебиет теориясының ғылым ретінде қалыптасуы.

Классицизм эстетикасы. Дидро мен Лессингтің идеялары. И.Гердердің
эстетикасындағы бағалау өлшемдері. Дауыл мен қысым эстетикасы. И.Кант
эстетикалық талғам туралы Романтиктер және ағартушылық идея. Г.В.Гегельдің
диалектикасы. Г.В.Гегель және абсолюттік идея. Г.В.Гегель және өнердің
даму кезеңдері. А.Шопенгауэрдің өмір философиясы. С.Къеркегор және
эстетикалық экзистенция. Ф.Нище және құдіретке еріктілік эстетикасы.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – А.,1973.
2. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – А.,1996
3. Байтұрсынов А.Әдебиет танытқыш // кітапта:А.Байтұрсынов.Шығармалары –А.,
1989 ж.
4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – А.,1964
5. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері:Оқу құралы. – А., 1970
6. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – А., 2003
7. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. – А., 2003
Қосымша әдебиетттер:
1.Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение.-М.,1970
2. Ахметов З.Казахское стихосложение.-А.,1964
3. Бахтин М.М.Эстетика словесного творчество.-М.,1979
4. Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М., 1975
5. Веселовский А.Н.Историческая поэтика.Л.,1989
6. Выготский Л.С. Психология искусства. – М., 1968
7. Поспелов Г.Н. Проблемы литературного стиля. – М., 1970
8. Потебня А.А. Эстетика и поэтика. – М., 1976
9. Теория литературы. М., Академия, 2004, под редакцией Н.Д. Тамарченко
10. Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино. – М., 1977
11. Хализев В.Е. Теория литературы. М., 2004
12. Халезев В.Е. Драма как род литературы. М., 1986

5- семинар. Халықшылдық эстетикасы.
Материалистік эстетика ұстанымдары. Орыс ойшыл-демократтарының
эстетикалық көзқарасы. В.Плеханов пен А.Луначарскийдің өнер, әдебиеттің
мәні туралы.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – А.,1973.
2. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – А.,1996
3. Байтұрсынов А.Әдебиет танытқыш // кітапта:А.Байтұрсынов.Шығармалары –А.,
1989 ж.
4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – А.,1964
5. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері:Оқу құралы. – А., 1970
6. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – А., 2003
7. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. – А., 2003
Қосымша әдебиетттер:
1.Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение.-М.,1970
2. Ахметов З.Казахское стихосложение.-А.,1964
3. Бахтин М.М.Эстетика словесного творчество.-М.,1979
4. Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М., 1975
5. Веселовский А.Н.Историческая поэтика.Л.,1989
6. Выготский Л.С. Психология искусства. – М., 1968
7. Поспелов Г.Н. Проблемы литературного стиля. – М., 1970
8. Потебня А.А. Эстетика и поэтика. – М., 1976

6- семинар. Әдебиеттану ғылымындағы методологиялық мектептер.
Әдебиеттанудағы мифологиялық мектеп. Тарихи-мәдени мектеп.
Компративизм мектебі. Әдебиеттанудағы психологиялық мектеп. Интуитивизм
мектебі. Әдебиеттану және фрейдизм.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – А.,1973.
2. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – А.,1996
3. Байтұрсынов А.Әдебиет танытқыш // кітапта:А.Байтұрсынов.Шығармалары –А.,
1989 ж.
4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – А.,1964
5. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері:Оқу құралы. – А., 1970
6. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – А., 2003
7. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. – А., 2003
Қосымша әдебиетттер:
1.Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение.-М.,1970
2. Ахметов З.Казахское стихосложение.-А.,1964
3. Бахтин М.М.Эстетика словесного творчество.-М.,1979
4. Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М., 1975
5. Веселовский А.Н.Историческая поэтика.Л.,1989
6. Выготский Л.С. Психология искусства. – М., 1968
7. Поспелов Г.Н. Проблемы литературного стиля. – М., 1970
8. Потебня А.А. Эстетика и поэтика. – М., 1976
9. Теория литературы. М., Академия, 2004, под редакцией Н.Д. Тамарченко
10. Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино. – М., 1977
11. Хализев В.Е. Теория литературы. М., 2004
12. Халезев В.Е. Драма как род литературы. М., 1986

7- семинар. Қазіргі әдебиет теориясындағы ғылыми ағымдар.
Формализмнің теориялық ұстанымы. Тұрпайы социологизм ағымы.
Структурализм эстетикасы. М.Бахтин еңбектерінің ғылыми маңызы. К.Юнгтың
еңбектері.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – А.,1973.
2. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – А.,1996
3. Байтұрсынов А.Әдебиет танытқыш // кітапта:А.Байтұрсынов.Шығармалары –А.,
1989 ж.
4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – А.,1964
5. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері:Оқу құралы. – А., 1970
6. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – А., 2003
7. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. – А., 2003
Қосымша әдебиетттер:
1.Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение.-М.,1970
2. Ахметов З.Казахское стихосложение.-А.,1964
3. Бахтин М.М.Эстетика словесного творчество.-М.,1979
4. Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М., 1975
5. Веселовский А.Н.Историческая поэтика.Л.,1989
6. Выготский Л.С. Психология искусства. – М., 1968
7. Поспелов Г.Н. Проблемы литературного стиля. – М., 1970
8. Потебня А.А. Эстетика и поэтика. – М., 1976
9. Теория литературы. М., Академия, 2004, под редакцией Н.Д. Тамарченко
10. Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино. – М., 1977
11. Хализев В.Е. Теория литературы. М., 2004
12. Халезев В.Е. Драма как род литературы. М., 1986

8- семинар. Қазақ әдебиеттануы ғылымындағы эстетика мен теория мәселесі.
Фольклор және әсемдік. Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, Абайдың эстетикалық
көзқарасы. Әдебиет теориясы туралы оқу құралдары.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – А.,1973.
2. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – А.,1996
3. Байтұрсынов А.Әдебиет танытқыш // кітапта:А.Байтұрсынов.Шығармалары –А.,
1989 ж.
4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – А.,1964
5. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері:Оқу құралы. – А., 1970
6. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – А., 2003
7. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. – А., 2003
Қосымша әдебиетттер:
1.Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение.-М.,1970
2. Ахметов З.Казахское стихосложение.-А.,1964
3. Бахтин М.М.Эстетика словесного творчество.-М.,1979
4. Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М., 1975
5. Веселовский А.Н.Историческая поэтика.Л.,1989
6. Выготский Л.С. Психология искусства. – М., 1968
7. Поспелов Г.Н. Проблемы литературного стиля. – М., 1970
8. Потебня А.А. Эстетика и поэтика. – М., 1976
9. Теория литературы. М., Академия, 2004, под редакцией Н.Д. Тамарченко
10. Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино. – М., 1977
11. Хализев В.Е. Теория литературы. М., 2004
12. Халезев В.Е. Драма как род литературы. М., 1986

9- семинар. Көркем әдебиеттің табиғаты. Әдебиет және өнер түрлерінің шығу
тегі. Әдебиет және эстетикалық категориялар
Әсемдік пен ажарлылық. Асқақтық сезім сипаты. Қаһарман туралы ұғым.
Трагедиялық сезім мазмұны. Келеңсіздіктің табиғи, әлеуметтік шарттары.
Күлкі және сұрқайлық
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – А.,1973.
2. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – А.,1996
3. Байтұрсынов А.Әдебиет танытқыш // кітапта:А.Байтұрсынов.Шығармалары –А.,
1989 ж.
4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – А.,1964
5. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері:Оқу құралы. – А., 1970
6. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – А., 2003
7. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. – А., 2003
Қосымша әдебиетттер:
1.Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение.-М.,1970
2. Ахметов З.Казахское стихосложение.-А.,1964
3. Бахтин М.М.Эстетика словесного творчество.-М.,1979
4. Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М., 1975
5. Веселовский А.Н.Историческая поэтика.Л.,1989
6. Выготский Л.С. Психология искусства. – М., 1968
7. Поспелов Г.Н. Проблемы литературного стиля. – М., 1970
8. Потебня А.А. Эстетика и поэтика. – М., 1976
9. Теория литературы. М., Академия, 2004, под редакцией Н.Д. Тамарченко
10. Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино. – М., 1977
11. Хализев В.Е. Теория литературы. М., 2004
12. Халезев В.Е. Драма как род литературы. М., 1986

10- семинар
Көркем әдебиеттің ерекшелігі.
Ғылым және әдебиет. Сөздің бейнелік қасиеті. Өнер және әдебиет.
Шығармадағы көркемдік кеңістіктің композициялық амал-тәсілдер арқылы берілу
ерекшелігі.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – А.,1973.
2. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – А.,1996
3. Байтұрсынов А.Әдебиет танытқыш // кітапта:А.Байтұрсынов.Шығармалары –А.,
1989 ж.
4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – А.,1964
5. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері:Оқу құралы. – А., 1970
6. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – А., 2003
7. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. – А., 2003
Қосымша әдебиетттер:
1.Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение.-М.,1970
2. Ахметов З.Казахское стихосложение.-А.,1964
3. Бахтин М.М.Эстетика словесного творчество.-М.,1979
4. Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М., 1975
5. Веселовский А.Н.Историческая поэтика.Л.,1989
6. Выготский Л.С. Психология искусства. – М., 1968
7. Поспелов Г.Н. Проблемы литературного стиля. – М., 1970
8. Потебня А.А. Эстетика и поэтика. – М., 1976
9. Теория литературы. М., Академия, 2004, под редакцией Н.Д. Тамарченко
10. Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино. – М., 1977
11. Хализев В.Е. Теория литературы. М., 2004
12. Халезев В.Е. Драма как род литературы. М., 1986

11- семинар. Көркем әдебиеттің әлеуметтік сипаты. Әдебиет пен өнердің
танымдық мәні.
Әдебиет пен өнердің халықтығы мәселесінің тарихи, эстетикалық ролі.
Ұлттық психика ерекшеліктері мен көркем шығармадағы ұлттық сипат. Қаламгер
тұлғасы. В.Жирмунский мен Б.Томашевскийдің еңбектеріндегі әдебиет пен
өнердің танымдық, әлеуметтік сипаты туралы ой- пікірлері. Тақырыптың үш
түрлі бастауы. Мәңгілік тақырыптар. Тақырыптың антропологиялық сипаттары.
Ә.Кекілбаев, Ш.Мұртаза, Қ.Жұмаділов романдарындағы ұлттық, халықтық
мәселелер.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – А.,1973.
2. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – А.,1996
3. Байтұрсынов А.Әдебиет танытқыш // кітапта:А.Байтұрсынов.Шығармалары –А.,
1989 ж.
4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – А.,1964
5. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері:Оқу құралы. – А., 1970
6. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – А., 2003
7. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. – А., 2003
Қосымша әдебиетттер:
1.Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение.-М.,1970
2. Ахметов З.Казахское стихосложение.-А.,1964
3. Бахтин М.М.Эстетика словесного творчество.-М.,1979
4. Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М., 1975
5. Веселовский А.Н.Историческая поэтика.Л.,1989
6. Выготский Л.С. Психология искусства. – М., 1968
7. Поспелов Г.Н. Проблемы литературного стиля. – М., 1970
8. Потебня А.А. Эстетика и поэтика. – М., 1976
9. Теория литературы. М., Академия, 2004, под редакцией Н.Д. Тамарченко
10. Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино. – М., 1977
11. Хализев В.Е. Теория литературы. М., 2004
12. Халезев В.Е. Драма как род литературы. М., 1986

12- семинар Әдеби тұлға, орта, автор. Кейіпкер және көркем образ. Образ
және архетип.
Таңба және көркем образ. Қаһарман типтері. Архетип және образ.
К.Юнгтің сана және ырықсыздық туралы ілімі. Архетип және жеке психиканың
даралығы. Архетип түрлері. Сарын ұғымы. А.Веселовский, В.Пропп,
Е.Мелетинский еңбектеріндегі кейіпкер және көркем образ туралы. М.Әуезовтың
«Көксерек», О.Бөкеевтің «Кербұғы», М.Мағауиннің «Шақан шері», А.Алтайдың
«Алтайдың алқызыл модағайы», К.Сегізбаевтың «Аюдың өті» шығармаларындағы
образ.
Шығарманы пайымдау. Шығарманы қабылдау. Автор және шығарма.
Шығарманы зерделеу. Шығарманы қабылдау. Автор және шығарма.
М.Жұмабаевтың «Шолпанның күнәсі», М.Әуезовтың «Қаралы сұлу» әңгімесіндегі
автор позициясы.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – А.,1973.
2. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – А.,1996
3. Байтұрсынов А.Әдебиет танытқыш // кітапта:А.Байтұрсынов.Шығармалары –А.,
1989 ж.
4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – А.,1964
5. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері:Оқу құралы. – А., 1970
6. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – А., 2003
7. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. – А., 2003
Қосымша әдебиетттер:
1.Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение.-М.,1970
2. Ахметов З.Казахское стихосложение.-А.,1964
3. Бахтин М.М.Эстетика словесного творчество.-М.,1979
4. Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М., 1975
5. Веселовский А.Н.Историческая поэтика.Л.,1989
6. Выготский Л.С. Психология искусства. – М., 1968
7. Поспелов Г.Н. Проблемы литературного стиля. – М., 1970
8. Потебня А.А. Эстетика и поэтика. – М., 1976
9. Теория литературы. М., Академия, 2004, под редакцией Н.Д. Тамарченко
10. Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино. – М., 1977
11. Хализев В.Е. Теория литературы. М., 2004
12. Халезев В.Е. Драма как род литературы. М., 1986

13-семинар. Әдеби туынды. Теориялық поэтика ұғымы. Шығарма әлемі. Әлем
және шығарма.
Шығарманың көркемдік әлемі. Көркемдік психологизм. Уақыт пен
кеңістік. Сюжет пен тартыс. Сюжет элементтері. Композиция түрлері.
М.Әуезовтің «Қилы заман » романы, О,Бөкейдің «Атаукере» романының сюжеттік-
композициялық ерекшеліктері. Қазақ романдарындағы уақыт пен кеңістік Көркем
сөз бен мәтін.Лингвистикалық поэтика мен стилистика. Мәтін және диалогтық
қатынас. Мәтін құрамы. Мәтін туралы пікірлер (М.Бахтин, Ю.Лотман,
Ж.Деррида, Р.Барт).Шығармашылық әлем және әдеби болмыс. Жазу кезеңдері.
Шығармашылық процестегі ой өзегі. Мақсатты ізденіс. Жазушы өмірбаяны.
Жоспар құру, қосымша деректер жинастыру, фактілерді анықтау. Түптұлғаны
таңдау, іріктеу. Әр суреткердің шығармашылық процесі.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – А.,1973.
2. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – А.,1996
3. Байтұрсынов А.Әдебиет танытқыш // кітапта:А.Байтұрсынов.Шығармалары –А.,
1989 ж.
4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – А.,1964
5. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері:Оқу құралы. – А., 1970
6. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – А., 2003
7. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. – А., 2003
Қосымша әдебиетттер:
1.Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение.-М.,1970
2. Ахметов З.Казахское стихосложение.-А.,1964
3. Бахтин М.М.Эстетика словесного творчество.-М.,1979
4. Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М., 1975
5. Веселовский А.Н.Историческая поэтика.Л.,1989
6. Выготский Л.С. Психология искусства. – М., 1968
7. Поспелов Г.Н. Проблемы литературного стиля. – М., 1970
8. Потебня А.А. Эстетика и поэтика. – М., 1976
9. Теория литературы. М., Академия, 2004, под редакцией Н.Д. Тамарченко
10. Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино. – М., 1977
11. Хализев В.Е. Теория литературы. М., 2004
12. Халезев В.Е. Драма как род литературы. М., 1986

14семинар. Әдеби тек. Эпос, лирика, драма
Әдеби тек туралы пікірлер. Эпос, лирика, драманың шыгу тегі. Драма.
Эпоспен қарайластық. Әрекет құдіреті. Автор сөзі. Кейіпкер сөздері мен
монологтар. Лирика. Көңіл күй ахуалы. Лирикалық әсер. Лирикадағы сыртқы
әлем. Лирикалық экспрессияның синтаксистік-ырғақтық құрылымы. Шартты
түрдегі қосымша әдеби тектер» әдебиеті.Әдеби жанрлар. Роман. Повесть.
Поэма. Әңгіме және новелла.
Лирикалық жанрлар. Баллада. Трагедия. Драма.
Жанр жіктемесінің күрделі сипаты. Жанрлық канондар. Жанрлық дәстүрлер
және уақыт Жанр мен композицияның төркіндестігі. Роман. Романдағы адам мен
тағдырдың «сәйкессіздігі» (Бахтин). Повестің тарихы. Тақырыбы. Баяндау
ауқымы. Мазмұн тереңдігіне мән арту. Повесть пен поэма сюжеттік-
композициялық құрылымы. Әңгіме және новелла. Әңгімедегі көлем және айтар
ойдың жарасымды өрімі. Лирика жанрлары. Баллада. Баллада мен өлең сөзге
құрылған мысалдың лиро-эпикалық жанрларға тән сипаты. Қазақ өлеңінің
ұлттық болмысы. Арнау лирика, толғау лирика, баяндау лирика. Трагедиядағы
жеке мүдде мен сыртқы күштердің арасындағы шешілмес қайшылықӘдеби процесс.
Көркемдік бағыт. Көркемдік әдіс. Стиль
Әдеби процесс. Көркемдік даму заңдылықтары. Көркемдік бағыт. Көркемдік
әдіс. Көркемдік әдістің ойлау типі тұрғысынан жіктелісі: реализм және
романтизм. Стиль. Ж.Аймауытов, М.Әуезов стилі.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:
1. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – А.,1973.
2. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – А.,1996
3. Байтұрсынов А.Әдебиет танытқыш // кітапта:А.Байтұрсынов.Шығармалары –А.,
1989 ж.
4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – А.,1964
5. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері:Оқу құралы. – А., 1970
6. Нұрғали Р. Әдебиет теориясы. – А., 2003
7. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. – А., 2003
Қосымша әдебиетттер:
1.Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение.-М.,1970
2. Ахметов З.Казахское стихосложение.-А.,1964
3. Бахтин М.М.Эстетика словесного творчество.-М.,1979
4. Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М., 1975
5. Веселовский А.Н.Историческая поэтика.Л.,1989
6. Выготский Л.С. Психология искусства. – М., 1968
7. Поспелов Г.Н. Проблемы литературного стиля. – М., 1970
8. Потебня А.А. Эстетика и поэтика. – М., 1976
9. Теория литературы. М., Академия, 2004, под редакцией Н.Д. Тамарченко
10. Тынянов Ю.Н. Поэтика. История литературы. Кино. – М., 1977
11. Хализев В.Е. Теория литературы. М., 2004
12. Халезев В.Е. Драма как род литературы. М., 1986

15-семинар.
Көркемдік тәжірибе. Дәстүр және жаңашылдық.
Гуманистік реализм. Антикалық реализм. Орта ғасырлық символизм. Қайта
өрлеу дәуірінің реализмі. Баракко, ояну дәуірі. Классицизм қағидалары.
Ағартушылық реализм, сентиментализммен байланысы. Романтизм. Сыншыл
реализм. Ұлттық әдебиетіміздің даму, қалыптасу ерекшеліктері. Натурализм,
позитивизм. Модернизм, экспрессионизм, символизм, футуризм, сюррерализм,
абстракционизм, т.б. тенденциялар. Модернистік дүниетанымы. Дәстүр мен
жаңашылдық ажырамас бірлігі. Дәстүр жалғастығы – аралық буын. Жаңашылдық-
талант пен шеберліктің жемісі. М.Әуезовтың «Абай жолы» роман-эпопеясы мен
Р.Тоқтаровтың «Абайдың жұмбағы» романындағы дәстүр мен жаңашылдық.

Студенттердің оқытушының басшылығымен орындайтын өздік жұмыстарының
тақырыптары_

|№ |Тақырыптар |Жұмыс түрі |Тапсыру |Балл |
| | | |мерзімі | |
|1 |Шәкәрім шығармаларындағы «Ажал» |Картотека |I |4 |
| |категоиясы | | | |
|2 |Шәкәрім шығармаларындағы «Ынсап» |Талдау |II |5 |
| |категориясы | | | |
|3 |«Абай жолы» роман-эпопеясы «Қайтқанда»,|Талдау |III |4 |
| |«Қат-қабатта» тараула-рындағы | | | |
| |көркемдеуіш құралдар | | | |
|4 |«Абай жолы» роман-эпопеясы «Жолда», |Талдау |IV |5 |
| |«Шытырманда» тарауларындағы көркемдеуіш| | | |
| |құралдар | | | |
|5 |«Абай жолы» роман-эпопеясы |Картотека |V |4 |
| |«Бел-белесте», «Өрде», «Қияда» | | | |
| |тарауларындағы көркемдеуіш құралдар | | | |
|6 |«Абай жолы» роман-эпопеясы «Қайтқанда»,|Талдау |VI |5 |
| |«Қат-қабатта» тарау-ларындағы | | | |
| |бейнелеуіш құралдар | | | |
|7 |«Абай жолы» роман-эпопеясы «Тайғақта», |Талдау |VII |5 |
| |«Жайлауда» тараула-рындағы бейнелеуіш | | | |
| |құралдар | | | |
|8 |«Абай жолы» роман-эпопеясы «Еңісте», |Талдау |VIII |4 |
| |«Оқапта» тарауларын-дағы бейнелеуіш | | | |
| |құралдар | | | |
|9 |«Абай жолы» роман-эпопеясы «Абай аға», |Талдау |IX |4 |
| |«Кек жолында» тарауларындағы бейнелеуіш| | | |
| |құралдар | | | |
|10 |«Абай жолы» роман-эпопеясы «Қарашығын»,|Картотека |X |4 |
| |«Өкініште» тараула-рындағы бейнелеуіш | | | |
| |құралдар | | | |
|11 |«Абай жолы» роман-эпопеясы |Талдау |XI |5 |
| |«Қақтығыста», «Қоршауда» | | | |
| |тараула-рындағы бейнелеуіш құралдар | | | |
|12 |«Абай жолы» роман-эпопеясы |Талдау |XII |5 |
| |«Түн-түнекте», «Құз-қияда» | | | |
| |тарауларындағы бейнелеуіш құралдар | | | |
|13 |«Абай жолы» роман-эпопеясы «Қапада», |Картотека |XIII |5 |
| |«Қастықта» тарауларындағы бейнелеуіш | | | |
| |құралдар | | | |
|14 |«Абай жолы» роман-эпопеясы «Шайқаста», |Картотека |XIV |5 |
| |«Жұтта» тарауларындағы бейнелеуіш | | | |
| |құралдар | | | |
|15 |«Көксерек» повесіндегі көркемдік |Картотека |XV |4 |
| |категориясы | | | |

Студенттерге өздігінен оќуға берілетін таќырыптар

1. Әдебиет теориясы және эстетика. Әдебиет пен өнердегі сұлулық пен әсемдік
мұраттары. Әдебиеттің көркемдік мәні. Әдебиеттің қоғамдық мәні. Әдебиеттің
тәрбиелік мәні.
Ұсынылатын әдебиет: [2], бет, [7],беттер, [12], беттер, [32], беттер.
2. Әдебиет теориясы мен эстетиканың ерте кезеңі. Көне үнді, шумер елдерінің
мәдени ескерткіштер және эстетика. Антикалық дәуір эстетикасы. Платонның
өнер мен әдебиет теориясына қатысты тұжырымдары. Соңғы классика дәуірі және
Аристотель. «Поэтика» еңбегінің құндылығы.
Ұсынылатын әдебиет: [3], бет, [12],беттер, [24]беттер, [26],беттер,
[29]беттер.
3. Орта дәуір және қайта өрлеу дәуірінің эстетикасы. Ерте орта ғасыр және
Аврелий Августиннің абсолютті сұлулық туралы пікірлері. Кейінгі орта ғасыр
эстетикасының өкілі – Фома Аквинскийдің әсемдік туралы тұжырымдары. Ұлттық
эстетиканың алғашқы көздері. Қаңлы жазуы. Сақ-скиф бейнелеу өнері. VI-IX
ғасырлардағы ортақ түркі әдеби мұралар және эстетика туралы ой-тұжырымдар.
X-XII ғасырлар әдебиетінің құндылығы. Әбунасыр әл-Фараби және әдебиет
әлемі.
Ұсынылатын әдебиет: [12], 3-50 бет, [30], 5-40 беттер, [32], 3-30
беттер.
4. Әдебиет теориясының қалыптасу кезеңі. Классицизм эстетикасы. Дидро мен
Лессинг, И.Гердердің эстетикасы. И.Кант және эстетикалық талғам.
Г.В.Гегельдің өнер туралы қағидалары. Орыс ойшыл-демократтары және сұлулық,
әдемілік туралы ой-тұжырымдары.
Ұсынылатын әдебиет: [12], 3-30 бет, [24], 3-50 беттер, [28], 3-17
беттер.
5. Шығармашылық тұлға категориясының эстетикалық мәні және теориялық
негіздері. Автор-көркем шығармадағы авторитет тұлға. Көркем шығарманы
тудырудағы автордың бірегей болмысы.
Ұсынылатын әдебиет: [5], 3-25 бет, [9], 5-100 беттер, [19], 5-56
беттер, [28],17-73 беттер.
6. Шығармашылық процестегі ойлау табиғаты мен «бейсаналық». Суреткер
санасындағы эстетикалық дарашылдық..
Ұсынылатын әдебиет: [1], 5-50 бет, [6], 3-60 беттер, [20], 3-135
беттер, [22], 5-25 беттер, [28], 73-86 беттер.
7. Авторлық субъективизм және қаһарман болмысы. Тип және әлеуметтік
характердің ашылуы. Талдауға: С.Мұратбековтың «Жусан исі» повесі.
Ж.Қорғасбектің «Өлі көл», «Қасқыр адам» повесі, «Жансебіл», «Үрей»
әңгімелері. Р.Мұқанова «Тұл», «Мәңгілік бала бейнесі», «Мұқағали»
әңгімелері.
Ұсынылатын әдебиет: [11], 5-100 бет, [13], 5-80 беттер, [28], 87-237
беттер.
8. Эстетикалық әлемдегі авторлық позиция. Астарлы позиция және оның жүзеге
асу жолдары. Көпқырлы позицияның көркем мазмұнға ықпалы. Талдауға:
С.Сматаев «Елім-ай» дилогиясы, Ә.Кекілбаев «Үркер» романы.
Ұсынылатын әдебиет: [10],100-150 бет, [22], 5-70 беттер,
[28], 299-466 беттер.
9. Жанр табиғаты. Әдебиет теориясы ғылымында жанр туралы ғалымдардың
көзқарастары. Роман. Қазақ әдебиетінде роман жанрының ттуу, қалыптасуы.
Повестің романнан айырмашылығы. Әңгіме мен новелланың ұқсастығы мен
айырмашылығы. С.Ерубаев новеллары. Поэма. Сюжетті, сюжеттсіз поэмалардың
жанрлық сипаты. Лирика жанрлары. Баллада жазу дәстүрі. Драма: трагедия,
комедия, трагикомедия.
Ұсынылатын әдебиет: [4], 3-70 бет, [14], 3-100 беттер, [15],
3-50 беттер, [16], 3-96 беттер, [18], 5-120 беттер, [21], 3-135 беттер,
[23], 5-100 беттер.
8. Әдеби қозғалыс. Көркемдік әдіс және бейнелілік. Стиль және бейнелілік.
Сөз және стиль.
Ұсынылатын әдебиет: [8], 3-20 бет, [17],3-376 беттер, [25],
5-35 беттер, [27], 5- 100 беттер, [31], 3-120 беттер.

Қолданылатын әдебиеттер
Негізгі:
11. Атымов М. Идея және композиция. –А., 1970.
12. Базарбаев М. Әдебиет және дәуір. –А., 1986.
13. Байтұрсынов А. Шығармалары. –А.,1989.
14. Ғабдуллин Н. Ғабит Мүсірепов- драматург. –А.,1982.
15. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. –А.,1991.
16. Дүйсенов М. Әдебиеттегі мазмұн мен форманың бірлігі. –А., 1997.
17. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. –А.,1964.
18. Жұмалиев Қ. Стиль- өнер ерекшелігі. –А., 1996.
19. Ысмайлов Е. Ақындар. –А.,1956.
20. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. –А.,1994.
21. Кенжебаев Б. Шындық пен шеберлік. –А.,1986.
22. Қабдолов З. Сөз өнері. –А., 1992.
23. Қаратаев М.Эпостан эпопеяға.- А.,1969.
24. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. –А.,1984.
25. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. –А.,1996.
26. Мәшһүр-Жүсіп Қ. Өлең-сөздің патшасы. –А.,1992.
27. Мәшһүр-Жүсіп Қ. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік.
28. Нұрғалиев Р. Айдын. –А.,1985.
29. Нұрқатов А. Идея және образ. –А.,1962.
30. Нұртазин Т. Шеберлік туралы ойлар.- А.,1968.
31. Негімов С. Өлең өрімі. –А.,1981.
32. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы. –А.,1996.

Ќосымша әдебиеттер:
33. Ахметов З. Казахское стихосложение. –А.,1969.
34. Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. –М.,1975.
35. Барт Р. Избранные работы. Семиотика. Поэтика. –М.,1989.
36. Гегель В.Г. Эстетика. В.4 т. –М.,1968.
37. Жирмунский В. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. –М.,1977.
38. Мақпал Оразбек. Автор және шығармашылық процесс. –А.,2006.
39. Нұрғалиев Р. Сөз өнерінің эстетикасы. –А.,2003.
40. Поспелов Г. Теория литературы. – М.,1978.
41. Соколов А.Теория стиля. – М.,1968.
42. Тимофеев Л. Основы теории литературы. – М.,1976.

Әдістемелік нұсқаулық

Өздік жұмыстардың орындалуы барысындағы әдіс-тәсілдер:
- берілген тақырыпты терең талдауға қажет көркем шығармалар мен
әдеби-сын еңбектерді іздеу, дайындау;
- жинап алған шығармалар мен еңбектерді оқу, зерттеу, жүйелеу,
міндет-мақсаттарды айқындау;
- жоспар жасау;
- өздік жұмысты тиянақты орындау үшін пән оқытушысынан кеңес алуы
қажет;
- өздік жұмысты жазу, орындау.
- Рефераттың көлемі А-4 форматында 8-10 бетті қамтуы тиіс және
компьютерде теріліп жазылуы керек.
- Конспект жұмыс дәптеріне жазылады. Оның көлемі шектелмеген.

Әдебиетті іздеу, іріктеу

Әрбір өздік жұмыстың тақырыбына байланысты оқылатын, зерттелетін
негізгі көркем шығармалар мен әдеби-сын еңбектер көрсетіледі. Ал тақырыпты
терең зерттеп, жаңа бір қырын көрсету үшін қажет әдебиет көп болады. Таңдап
алған тақырыпқа байланысты көркем шығармалар мен зерттеу кітаптарды, сын
мақалаларды студенттің өзі іздеп тауып, тізімін жасап шығуға міндетті. Бұл
істі орындау барысында студент кітапханалардың каталогтарын, газет-журнал
мақалаларының көрсеткішін пайдалануды үйренеді. Ғылыми мекемелер, кітап
шығаратын арнаулы библиографиялық көрсеткіштерді де пайдаланудың жәрдемі
зор.
Реферат тақырыптары:
1. Лирикадағы сюжет мәселесі
2. Лирикадағы композиция мәселесі
3. Көркем шығарманың тіл байлығын игерту
4. Ақындық тұлғаның зерттелуі
5. Авторлық позицияның зерттелуі
6. Көркемдік әдіс, әдеби ағымның зерттелуі
7. Стиль және бейнелілік
8. Қазіргі өлең құрылысы (жас ақындардың поэзиясы бойынша)
9. Жазушы шеберлігі
10. Әдебиет және дәуір
11. Өмір шындығы және көркемдік шешім
12. Идея және образ
14. Автор және шығармашылық процесс.
15. Поэтика және стилистика
Жиналған материалды мұқият зерттегеннен кейін өздік жұмыстың бағыт –
бағдары, негізгі мазмұны айқындалады. Бақылау жұмысында қарастырылатын
негізгі мәселелер, өзекті ойлар тармақтала түскені дұрыс болады.

Қолданылатын әдебиеттер
Негізгі:
1Атымов М. Идея және композиция. –А., 1970.
2. Базарбаев М. Әдебиет және дәуір. –А., 1986.
3. Байтұрсынов А. Шығармалары. –А.,1989.
4. Ғабдуллин Н. Ғабит Мүсірепов- драматург. –А.,1982.
5. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. –А.,1991.
6. Дүйсенов М. Әдебиеттегі мазмұн мен форманың бірлігі. –А., 1997.
7. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. –А.,1964.
8. Жұмалиев Қ. Стиль- өнер ерекшелігі. –А., 1996.
9. Ысмайлов Е. Ақындар. –А.,1956.
10. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. –А.,1994.
11. Кенжебаев Б. Шындық пен шеберлік. –А.,1986.
12. Қабдолов З. Сөз өнері. –А., 1992.
13. Қаратаев М.Эпостан эпопеяға.- А.,1969.
14. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. –А.,1984.
15. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. –А.,1996.
16. Мәшһүр-Жүсіп Қ. Өлең-сөздің патшасы. –А.,1992.
17. Мәшһүр-Жүсіп Қ. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік.
18. Нұрғалиев Р. Айдын. –А.,1985.
19. Нұрқатов А. Идея және образ. –А.,1962.
20. Нұртазин Т. Шеберлік туралы ойлар.- А.,1968.
21. Негімов С. Өлең өрімі. –А.,1981.
22. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы. –А.,1996.

Ќосымша єдебиеттер:
23. Ахметов З. Казахское стихосложение. –А.,1969.
24. Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. –М.,1975.
25. Барт Р. Избранные работы. Семиотика. Поэтика. –М.,1989.
26. Гегель В.Г. Эстетика. В.4 т. –М.,1968.
27. Жирмунский В. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. –М.,1977.
28. Мақпал Оразбек. Автор және шығармашылық процесс. –А.,2006.
29. Нұрғалиев Р. Сөз өнерінің эстетикасы. –А.,2003.
30. Поспелов Г. Теория литературы. – М.,1978.
31. Соколов А.Теория стиля. – М.,1968.
32. Тимофеев Л. Основы теории литературы. – М.,1976.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы