КЛЕТКА ОРГАНОИДТАРЫ

      1 БӨЛІМ.

      ГЛОССАРИЙ

   Автотрофный — автотрофты — тек органикалык  емес  заттармен  қоректенетін
организмдер. Олардын, қатарына  жасыл  өсімдіктер  және  кейбір  бактериялар
жатады.
   Альбумин — альбуминдер —  суда  еритін  жай  белок.  Жұмыртканың  ағында,
қанда, сүтте болады.
   Анатомия — анатомия — тірі организмнің  кұрылысы,  сондай-ақ  оның  дамуы
жөніндегі  ғылым;  ол  адамнын  анатомиясы,  жануарлардың  анатомиясы  және
өсімдіктер анатомиясы болып бөлінеді.
   Анафаза — анафаза — клетканың  митозды  бөлінуінің  бір  кезеңі.  (үшінші
кезең)    Анафаза    кезеңінде    хромосомдар    қарама-карсы    полюстерге
айрылады.
   Амитоз — амитоз — клетканың  тура  бөлінуі;  амитоз  кезінде  ядро  екіге
немесе  бірнеше  бөлікке  бөлінеді     (хромосом     ерекшеленбейді)  содан
соң бірнеше жаңа клетка пайда болады.
   Ассимиляция  —  ассимиляция  —  организмнің  сыртқы  ортадағы   заттарды
пайдалану,  сіңіру  процесі.  Ол  диссимиляциямен   (заттардың   организмде
ыдырауы)  бір тұтастықта организмде зат алмасуын камтамасыз етеді.
   Атрофия —  атрофия  —  жануарлар  организмі  мүшесінің  немесе  тканінің
 кішіреюі. Бұл кұбылыс мүше  мен  тканьге  каннын  келіп  құйылуы  азайғанда
 немесе мүше ұзак, уакыт бойы қимыл — әрекетсіз жағдайда болғанда, мүше  мен
 тканьнің  орталык  нерв  жүйесімен  байланысы     бұзылғанда     кездеседі.
 Атрофияга   ұшыраған   мүшенін қызметі бәсенсиді.
   Базофилы — базофилдер — лейкоциттердің,  клетка  цптоплазмасының  бояғыш
 заттармен боялатын түйіршіктері бар бір түрі.
    Бластомера   —   бластомерлер   —   жануарлар   жұмырткасы   клеткасынын
 майдаланғанында пайда болатын бөлектер.
    Бластопор  —  бластопор  —  көп  клеткалы  жануарлар  ұрығының  гаструла
 дәуіріндегі қуысы, ұрық осы куыс арқылы сырткы ортамен байланыс жасайды.
    Бластоцель — бластоцель — жануарлар ұрығынын бластула кезеңіндегі куысы.

    Бластула — бластула — көп клеткалы жануарлар ұрығының даму  кезендерінің
 бірі (әдетте, ол морула кезеңінен кейін келеді). Бұл кезенде организм  бір
 қабатты үлдіреуіктеп түрады.

    Вакуоли — Вакуольдар —  жануарлар  мен  өсімдіктер  клеткасындағы  түрлі
 формалы, көлемі әр түрлі куыстар. Олар ас корытуға, ас қорыту  нәтижесінде
 пайда болатын қалдык заттарды тысқа шығаруға катысады.
    Гаструла— гаструла — көп клеткалы жануарлар организмінің   дамуының  бір
 кезеңі (бластуладан кейінгі); бұл кезенде ұрыктың екі кабат кабырғасы  және
 қуысы (гастроцель) болады. Қуыс тыс ортамен тесік арқылы байланысады.
    Гелиотаксис — гелиотаксис — жануар организмінін  қайсыбір  клеткаларынын
 сәуле түсіретін тітіркендіргіштін  әсерінен  қозғалыска  келуі.  Фототаксис
 дегеніміз да осы.
   Гемоглобин —гемоглобин — қаннын белогы және бояғыш заты. Ол қанның кызыл
 түйіршігінде (эритроциттерде)  болады.  Кан  дем  алу  органдарынан  (өкпе,
 желбезек) өткенде  от  тітімек  оңай  косылады.  От  тегін  тканьге  тасушы
 кызметін аткарады.
   Гемоцитобласт — гемоцитобласт—омыртқалы жануарлардын  және  адамның  қан
 жасайтын  органдарының  клеткасы,   бұл   клеткалардан   қанның   клеткалық
 элементтері (эритроциттер және лейкоциттердің барлық түрлері) дамиды.
   Гетеретрофный — гетеротрофты — әзір органикалық  заттармен  коректенетін
 организмдер.   Олардың   катарына   барлық   жануарлар   мен   адам    және
 микроорганизмдердің басым көпшілігі, жоғары  сатыдағы  паразит  өсімдіктер,
 саңырауқұлақтар жатады.
   Гистология — гистология — көп клеткалы жануарлар  мен  адамдардың  ткані
 жөніндегі ғылым. Оның негізгі міндеті тканьдердің  құрылымын,  дамуын  және
 кызметін зерттейді.
   Глобулин — глобулин — табиғатта көп таралған өсімдік текті белок.
   Глюкоза — глюкоза  —  жүзім  канты,  моносахарндтер  тобындағы  углевод.
Жануарлар мен өсімдіктер организмінде болады. Дәмі тәтті.
   Дисперсный — дисперсті — бір заттың  өте  ұсақ  бөлшектер  күйінде  баска
затка  араласып,  онымен  бірге  болуы,  мысалы  тұман,  түтін,   каллоидты
ерітінді (дисперсті фаза, дисперсті жүйе, дисперсті орта).
   Зигота — зигота — жануарлар мен есімдіктер организмінде екі
ұрықтың (гаметтердің) қосылуы арқылы пайда болған  клетка,  зиготадан  жаңа
особь дамиды.
   Липоиды — липоидтар — жануарлар   және  өсімдік  текті   органикалық  май
тектес заттар  тобы.  Суда   ерімейді,   бірақ   органикалық  ерітінділерде
ериді.
   Макрофаг — макрофаг — жануарлар және адам организміндегі  организмге  тән
емес бөлшектерді, соның ішінде,  микробтарды  тұтып  алатын  және  қорытып,
сіңіретін дәнекер тканьнің  клеткалары.  И.  И.  Мечников  бұл  клетқаларды
микрофагтардан айыру үшін макрофагтар деп атады.
   Метафаза — метафаза — клетканың митозды бөлінуінің кезені (екінші кезең).
Метафазада  хромосомдар  клетканың  орталык  аймағында  орналасып,  орталық
пластинка түзеді.
   Миозин — миозин — бұлшык ет тканін жиырылдырғыш заттар  кұрамына  кіретін
белок. Бұлшык еттің баска бір белогы актинмен қосылып жиырылдырғыш белок  —
актиномиозинді кұрайды.
   Миофибриллы — миофибрилдер — жиырылдырғыш заттын жінішке  талшықтары,  ол
тегіс және көлденең салалы бұлшык ет  цитоплазмасының  өне  бойына  созылып
жатады
   Митоз —  митоз  —  клетканың  тікелей  емес  бөлінуі,  баскаша  айтқанда,
кариокинез, жануар мен өсімдік клеткасы бөліну әдістерінің бірі.
   Мицелла — мицелла — электрмен   зарядталған    коллоидты   бөлшектер.
   Митохондрий — митохондрий— клетка органоидтарының бір түрі. Ол хондриосом
деп те аталады.
   Миэлоциты — миэлоциттер  —  сүйек  миының  клеткасы,  олардан  қанның  ақ
түйіршікті заттарының барлық түрлері дамиды.
   Моноцит   —   моноцит   —    қанның    түйіршіксіз    ак    клеткаларының
(агранулоциттердіқ)   бір түрі. Олар магрофогтық қызмет   атқаруға  бейімді
келеді.
   Нейрофибриллы  —  нейрофибрильдер  —  нерв   клеткасындағы   және   оның
сабақтарындағы жіңішке талшықтар;  нерв  жүйесі  бойьшен  импульс  өткізуге
катысады
   Нуклеопротеиды —  нуклеопротеидтер  —  нуклеин  қышқылдарының  қарапайым
 белоктармен қосылуы  арқылы  алынған  күрделі  белоктар.  Қлетка  ядросының
 негізгі бөліктерінің бірі.
   Овогенез — овогенез — аналық  жыныс  клеткасының  даму   процесі.
   Овуляция — овуляция —  аналық     жыныс     клеткасының    аналық  жыныс
   безінен
шығуы.
    Органоиды  —  органоидтар  —  жануарлар   жэне   өсімдік   клеткаларының
 тіршілігінде белгілі бір қызмет атқаратын тұрақты  бөлегі.  (хондриосомдар,
 центросомдар, пластидтер).
    Партеногенез — партеногенез — жыныстық көбеюдің бір  түрі.  Партеногенез
 жағдайында аналық жыныс клеткасы ұрықтанбастан дамиды. Табиғи партеногенез
 көптеген омыртқасыз жәндіктердің дамуына тән.
    Пигменты — пигменттер — жануарлар мен өсімдіктер тканьдерінде болатын
бояғыш заттар.
    Протеиды — протеидтер — белокты заттардың (протеиндердің)  белокты  емес
 заттармен, мысалы углеводпен, липоидпен  қосылуы  аркылы  алынған  күрделі
 белоктар.
    Реактивная функция — реактивті  функция  —  организмнің  сыртқы  ортанық
 әсеріне берген жауап әрекеті.
    Секреты — секреттер — жануар  мен  адам  организмінің  сыртқы  секреция
 бездері жасайтын және бөліп шығаратын заты (қарын сөлі, түкірік, шек  сөлі
 т. б.)
    Синцитий — синцитий — жануарлар мен  өсімдіктер  тканьдері  құрылымының
  бір типі.  Бұл  типте  клеткалардың  шек  арасы  жойылады,  протоплазманың
  оңашаланған бөлігі ядромен протоплазмалық қосқыш арқылы байланыста болады.
    Суспензия — суспензия — екі немесе бірнеше заттың өзара араласуы,  оның
  біреуі (қатты зат) екіншісінде өте ұсақ бөлшектер күйінде жүзіп жүреді.
    Телофаза — телофаза — клетканың митозды бөлінуінің бір  кезеңі  (соңғы,
  төртінші кезен).  Бұл  кезеңде  жаңа  ядролар  пайда  болады,  хромосомдар
  жойылып кетеді, клетка денесі бөлініп, екі клетка пайда болады.
    Тонофибриллы — тонофибрилдер — жануарлардың  кейбір  клеткасының  белок
  текті жіңішке тіреуіш талшығы. Ол клетка формасынын  сақталуын  қамтамасыз
  етеді
   Тромбокиназа —тромбокнназа—  ткань  сөлінде  және  қан  пластинкаларында
кездесетін зат, ол каңнын үюын тездетеді.
   Тромбоциты — тромбоциттер — омырткалы жануарлар (сүт коректілерден баска)
 канының элементі, ол каннын ұюына қатысады.
   Трофика — трофика —  нерв  жүйсінің  организмдер  тканіндегі  зат  алмасу
процесіне тікелей әсер етуі.
   Тургор — тургор — ішіне зат толу (ісіну).
   Фагоциты — фагоциттер  —  организмге  түскен  тыс  заттарды  жутып  алып,
сіңіріп жіберетін клеткалар (қанның ак туйіршіктерінің және  дәнекер  ткань
клеткаларының кейбір түрлері).
   Ферменты — ферменттер — жануар және өсімдік  организміндегі  белок  текті
күрделі  органикалық  заттар.  Олар   организмдегі   химиялық   процестерді
миллиондаған есе жылдамдатады. Ас корытуда өте маңызды роль аткарады.
   Фибриллы — фибрилдер — жануарлар организмінің  клеткасы  ішіндегі  немесе
клетка   аралық   заттағы   жіңішке   талшыктар,   мысалы   неврофибрилдер,
миофибрилдер.
   Фотосинтез —  фотосинтез—жасыл  өсімдіктердің  сәулелі  жарық  энергияның
көмегімен  органикалық  емес  заттардан   (көмір   кышкылы,   су)   күрделі
органикалық заттарды түзу процесі.
   Хемотаксис—  хемотаксис   —   организмдердің   негізінен   бір   клеткалы
организмдердің  және  қалқып  жүретін   клеткалардың   (сперматозоидтардың,
лейкоциттердің) химиялық тітіркендіргіштердің әсерінен қозғалыска келуі.
   Холестерин — холестерин —  органикалық  қосынды,  жануарлар  тканьдерінде
болатын стериндер тобындағы зат.
   Хондриосомы — хондриосомдар — барлық жануарлар мен өсімдіктер клеткасының
органоидтары, хондриосом белокты-липоидты  комплекстер,  клеткада  белоктың
синтезделу процесіне катысады.
   Хлорофилл — хлорофилл — бояғыш зат.
   Целлюлоза — целлюлоза — өсімдіктер  клеткасы  қабығының  негізгі  құрамды
бөлегі.
   Центриоли — центриоли — клетканың  орталығы,  барлык,  жануарлардың  және
кейбір өсімдіктер клеткасының тұрақты органоиды; клетканын митозды  бөлінуі
процесіне қатысады.
   Цитология — цитология — жануарлар мен өсімдіктер  клеткасының  құрылымын,
дамуын және қызметін зерттейтін ғылым.
   Цитоплазма— цитоплазма — жануарлар мен  өсімдіктер  клеткасының  ядросына
кірмейтін протоплазманың бір бөлегі.
   Шизогония — шизогония —  кейбір  карапайым  организмдердің  (споровиктер,
тамыр аяқтылар) жыныссыз жолмен көбеюі; шизогония кезінде ядро  бірнеше  рет
бөлінеді, содан сон организм  ядролардың  санына  қарай  особьтарға  бөлініп
кетеді.
   Экскреты — экскреттер — организмнің тыска шығарып отыратын  ас  қорытудың
калдык заттары


2 БӨЛІМ.
Дәрістердің қысқаша конспектісі:
№1 -2 Дәрістер. Кіріспе. Цитологияның әдістері.
Дәрістің  мақсаты:  Цитология  –  биологиялық  ғылым   есебінде.   Цитология
ғылымына  жалпы түсінік беру. Цитология әдістерімен танысу.
Негізгі сұрақтар:
   1. Клетка жөніндегі ілім. Цитология – клетканың жалпы морфологиялық
      құрылысын, ішіндегі болатын зат алмасу процесін, сыртқы ортамен қарым
      қатынасын зерттейтін ғылым.
   2.  Клетка теория (Шванн, Шлейден, 1878). Вольф, Вер, Вирхов клеткалық
      теорияны одан әрі дамытуға үлестері.
   3. Прокариоттар эукариоттар клеткасы деп болуі, олардың бір-бірінен
      айырмашылығы. Негізгі зерттеу әдістері.
   Клетканың құрылысын, қызметін зерттейтін ғылым цитология деп аталады.
   Клетка жөніңдегі ілім XVII ғасырдан  басталып,  оның  тарихы  үш  ғасырды
камтиды. Цитология жеке ғылым ретінде өткен ғасырдын соңғы  ширегінде  пайда
болған.  Организмнің  клеткалық  құрылысының  ашылуы  микроскоптың   шығуына
байланысты. Микроскоптың шығу тарихы осы  күнге  дейін  толық  анықталмаған.
Бірақ микроскопты жасап  шыгаруда  көзілдірік  өндірісінің  кейбір  әсерінің
болғаны кумәнсіз, ал көзілдірік 1285 жылы Италияда шыққан. Кейбір  аңыздарга
қарағанда  алгашқы  микроскопты  голландиялык  оптиктер  Ганс  пен  Захариас
Янсендер  1590  жылы  жасап  шыгарған.  1612  жылы   Галилео   Галлилей   де
микроскопты құрастырған Алғашкы микроскоп ғылыми  зерттеу  кұралы  болмаған,
оған ойыншык ретівде  қараған.  Ағылшын  математигі,  физигі  және  механигі
Роберг Гук 1665  жылы  өзі  жасаган  микроскоп  аркылы  тығыннын,  құрылысын
қарап, оның ұяшықтардан  тұратынын  аныктаған.  Осы  ұяшықгарды  клетка  деп
атаған. Сонымен Р.  Гук  "клетка"  деген  терминді  калдырган.  Бұл  казіргі
түсініктегі клетканың ашылуы  емес.  Кейінірек,  осы  XVII  ғасырда  ағылшын
ботанигі Н. Грю мен италиялық биолог Марчелло Мальпиги  микроскопты  қолдана
отырып өсімдіктердің кұрылысын зертгеген.  1671  жылы  Мальпиги  "Өсімдіктер
анатомиясы жөніндегі түсініктер" деген еңбегін, 1672-1675 жылдарда  "Өсімдік
анатомиясы"   атты   кітабын   жариялаган.   1671   жылы   Грю   "Өсімдіктер
анатомиясының  бастамасы"  деген   еңбегін   Лондон   Королевалык   қогамына
тапсырған. Мальпиги,  әсіресе  Грю  өсімдіктердің  микроскопиялык  кұрылысын
зертгей отырып. осімдіктердің әр түрлі  бөліктерінін  кткімыида  ұяшыктардың
болатынын анықгапін. XVII ғасырдын. ұлы микрокопшілерінің бірі  голландиялық
Антони  ван  Левенгук,   алайда   ол   осімдіктердін   клеткалық   құрылысын
көргенімен,  өз  жаналыктарының  маңызьніа  тусіне  алмаган.   А.   Левенгук
жануарлардың клеткаларында эритроциттерді, спермотозоидтарды,  бір  клеткалы
жануарларды  бірінші  болып  көрген.  Сонымен  XVII  ғасырда   өсімдікгердің
"клеткалық құрылысы" ашылған. Бірак шын мағынасындагы  клетка  осы  ғасырдың
ғалымдарына белгісіз күйде қалған.
   XVII ғасырда микроскоптын құрылысы жабайы күйінде калган. Ал XVIП ғасырда
да микроскоптың қүрылысына елеулі жаналықгар енбеген, тек кана  ишпиві  іпна
жаңарған. Бүның  себебі  XVIII  гасырдыц  ғалымдары  микроскопқа  аса  көңіл
бөлмеді. XIX  гасырдың  бас  кезіңде  еткен  гасырдагы  мәліметгерге  елеулі
жанялыкгар  енгізілді.  XVII  және  XVIII  гасырларда  өсімдік   клеткасының
кабьпфіасы ғана белгілі балды. XIX гасырдын  басында  зерттеушілер  өздфінің
назарын клетеаның ішкі бөлікггріне аудара  басгайды.  XIX  ғасырдың  бірінші
кезізегіңңе клеткада ядро (І825) бяйкалгаң. Оны тауык  жұмыргкасынан  тауып,
ұрық көпіршігі деп атаган.  Кейін  1831  жьиы  есімлік  клеткясының  ядросын
атылшын бстгаиип Роберг Броун ашкан. Осыдан соң клетканың  калган  қүрылымын
атау үшін  чех  гисгологі  Иоганн  Пуркинье  протоплазма  (1839-1840)  деген
терминді енгізген. Сонымен. XIX ғасырдың бірінші үш  он  жылында  өсімдіктер
анатомиясында  елеулі  жаңалықгар  ашылган.  Егер   XIX   ғасырдың   басында
клетканың  не  екенін  және  өсімдіктердін  клеткалық   кұрылысыныц   маңызы
жөніндеп мәселе әлі толық анықгалмаса да, өткен  ғасырдың  екінші  ширегінің
бас кезінде  жагдай  мүлде  өзгерді.  Клетканы  барлық  өсімдіктер  әлемінің
күрылымдық элементі деп санады.
   XIX ғасырдың басыңда микроскогіиялъгқ зерттеулердің кең таралуы клеткалық
қүрылыс  өсімдікгерге  гана  емес  жануарлар  организміне  де   тән   екенін
көрсетгі. Бүл бағытта Я. Пуркинье мен И.  Мюллердің  мектегтгері  көп  енбек
сіңірді  Ян  Эвангелиста  Пуркинье  өзінің  шәкіртгерімен   бірге   (әсіресе
Валентинмен) адам мен жануарлардың әр түрлі үлпаларын зертгеген.
   Пуркинье микроскопиялык анатомияның негізін гана  калаушы  емес,  сонымен
бірге  микроскопиялық  техкиканың   да   негізін   салушыньщ   бірі.   Неміс
физиологы   Иоганнес   Мюллер    мектебіиін.    еңбектері    тарихта  ерекше
орын алады. Оның шәкіртгерінің  -  Теодор  Шваннын,  Яков  Геиленің,  Роберт
Ремактын, гистологияның негізін салушылардын бірі  Альберт  Келликердің,  Э.
Дюбуа-Реймонның, Рудольф Вирховтың,  Эрнест  Геккельдің,  И.  М.  Сеченовтың
еңбектері бүкіл әлемге мәлім. 1838 және 1839 жылдары  немістің  екі  ғалымы,
ботаник  Матаас  Шлейден  мен   зоолог   Теодор   Шванн   кептеген   деректі
материаддарға сүйеніп. клеткалық  теорияны  кұрастырды.  Т.  Шванн  клетканы
өсімдіктер  мен  жануарлардың   универсалдық   құрылымдық   компоненті   деп
карасгырды.  М.  Шлейден  мен  Т.  Шванн  организмдегі   клеткалар   алғашкы
клеткалық кұрылысы жоқ затган пайда  болады  деп  қатс  түсінген.  Клеткалық
теория барлық  тірі  табигатгың  біртұгас  екенінің  дәлелдемесі.  Клеткалық
теорияның биологияның дамуына  ғана  емес,  философияның  дамуына  да  үлкен
прогресситік әсері таді. Ф. Энгельс клеткалык,  теорияны  XIX  гасырдағы  үш
ұлы жаңалықгың (энергия түрактылық заңы, клеткалық теория және Ч.  Дарвиннің
эволюциялық ілімі) бірі деп  жогары  бағалады.  Клеткалық  теория  шыкқаннан
кейін 20 жылдан соң немістің  ұлы  дәрігері  Рудольф  Вирхов  (1859)  клетка
клеткадан пша пайда болады деген қорытынды жасап,  клеткалық  теорияны  одан
әрі дамыпы.
  Крзіргі кездегі клетшлык, теорияның негізгі кщидалары мыналар:
1. Клетка тіршіліктің ең кішкене бірлігі.
2. Түрлі организмнің клеткалары кұрылысы жағынан ұқсас.
3. Клеткалар бөліну аркылы көбейеді.
4. Көп клеткалы организмцер клеткалар мен олардың туындыларының
  жиынтыгы.
    XIX ғасырдың соңгы  ширегінде  цитология  өз  алдына  жеке  гыдым  бопып
калыгггасты.   Бүган   себеп   балган   микроскогтгың    жакрартылуы    мен
микроскопиялық техниканың дамуы. Агап  айгкаңда  микросшгпың  ішативі  жак-
саріылық микрометрлк винг пен  кремальерамен  жабдықгалыңды.  Осымен  катар
микроскопгың опшкасы жакрартылды. Көрсету дәрежесі жогары окулярлар жасалып
шыгарылды. Иммерсиялық  объекгивгің  іщкросшпиялык  пракгикага  енуі  үлкен
жаіщлык бадцы. Иммхиялық іринциті 1850 жылы  италияндық  Д.  Амичи  үсыніан
болалын. Алаңпа иммерсиялық орталық регін-де үсынылтан өсімдікгер майы  мен
су ойлағыдай ноггиже б^жіеді.
  Микроскоп оптакасы конструкциясының одан эрі даліуы неміс  физигі  Эрнест
Аббенің есімімен  тығыз  байланысты.  1878  жылы  Э.  Аб-бенің  басшылығымен
иммерсияга  арналган  объсктив  жасалынып  шы-гарылдьі.  Иммерсиялъгқ   орта
ретінде самырсын майы пайдаланыдды. 1873 жьшы  Э.  Аббе  микроскоптың  жарық
жинайтын аппаратьгн жасап шытарды. Бүл апгарат осы күнге  дейін  Э.  Аббенің
атымен  аплады  Микроскоігіын,  жакраруымен  бірге  микроскопиялық   зерттеу
тсхникасы да дамыды. Фиксаторлардың жанд турлері белгілі болды. 1840 жылы  А
Ганновер фиксатор ретінде хром кңшіфілын үсыиды,  ал  1859  жылы  Г.  Мюллер
"Мюллердің крспасы" деп ш>ілшн фиксаторды практикага  енгізді.  Алі  іысыншы
жыддың аяқ кезівде франиуз гистологы Рг.чві-й пикрин  кьшікьшыи,  1878  жылы
Ланг сулеманы фиксатор рстііщс қолдана бастады. Формалинді осы мякрша  алгаш
рет 1893 жылы Блум қолдшщы. Сөйтіп, XIX  гасырдың  аяқ  кезінде  фиксаторлар
арсеналы анағурлым артгы.
  Жүкэ кесінділер дайындайтын микротом деп аталатын қүралдың  жабайы  түрін
Я. Пуркиньенің  шәкірті  А.  Ошац  жасап  шьпирған.  Микро-томның  шығуымен
байланысты үлпаны тығыздау жөне кртыру  әдістері  кажет  болды.  1869  жылы
неміс ботанигі Е. Клебс үлпаларды тығыздау  үшЫ  парафинді,  ал  А  Бетххер
желатинді үсынды. 1879 жылы неміс гис-гологы П. Шиффердеккер  осы  максаткд
целлоидинді пайдаланды. Откен гасырдың  орта  кезінде  бояу  әдістері  шыга
басідцы. Боягаш ретінде карминді 1849 жылы неміс физиологгары  Гепперт  пен
Кон қолдадды. 1865 жылы Бемер гематоксили>щі микроскопията  енгізді.  Өткен
гасыр-дьщ сощы ширегінде аналин бояғыштары да пайдаланыла басталды.
  Микроскопиялық техникяньщ дамуы XIX  гасырдың  соңш  ши-регінде  көптеген
цитологиялық жаңалықтардың ашылуына жол ашты.  Солардың  бірі  -  кариокинез
бен  клетка  органоидтарыньщ  аіиылуы.  Клетканың   тікелей   емес   бөлінуі
жөніндегі алғашк^і  малімдемені  1873  жьиіы  неміс  тоологы  Антон  Шнейдер
жасаган. Шнейдердің бұл жаңн-льпы кезінде тиісті бага  ала  алмады.  Сонымен
бірге автордыіі. өзі үшін де жаңалығьгның универсалдық маңызы күмән  болған.
Кейінгі жылдары да клетка бөлінуінін жаңа  әдісі  туралы  көптеген  жұмыстар
жарияланды. 1894 жылы орыс  ботанигі  Н.  Д.  Чистяков  митоздых.  болінудің
бірнеше фазаларьгн жазды. Н. Д. Чистяков жаңадан гтайда болган  клеткалардын
ядросы аналық клеткалар ядросының  бөлінуінің  нәтижесінде  пайда  болатынын
түсіне білді. Бірақ та Н. Д. Чистяков бөліну 4»заларьшың  тәртібін  толықтай
біле алмады. 1875 жылы  клетка  бөлінуінің  жаңа  ашылған  әдісіне  арналған
көптеген  еңбектер  шықгы.  Польша  ботанигі  Эдуард   Страсбургер   бірнеше
өсімдіктер митозын баяндауга арналғаіі  "Клетканың  бөлінуі  және  клетканың
пайда   болуы"   деген   моногра-фиясын   жарыкка   шьвіірды.    Страсбургер
өсімдіктермен   бірге   шеміршек   клеткатірыньщ,   асцидий    жүмырткэсыиын
бөлінулерін де карасгырды. Түрлі оргсшизмдердің тікелей емес  бөлінуі  ортақ
заңдылыкден жүретінін Страсбургер дүрыс  тусіне  білді.  Бірак  та  митоздың
жеке деталадарына бад-а  берген  кезде  ол  еңбегінде  көптеген  кемшіліктер
жіберді. 1878-1879 жылдар кариокинсз ашылуының кульминадиялық  дәуірі  болып
сана-лады. 1878 жылы Страсбургердің "Клетканың болінуі және ұрықтануы
Бақылау сұрақтар:
   1. Цитология - клетка туралы ілім.
   2. Клетка  тарихы.
   3. Клеткалық теория.
   4. Клеткаларды зерттеу әдістері.
   5. Микроскопты шығарған ғалымдар.

Ұсынылған әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.



№ 3-4  Дәріс. Клетканың құрылысы және функциясы.
Дәрістің мақсаты: Клетканың құрылысына және функциясына жалпы түсінік  беру.

Негізгі сұрақтар:
   1. Клетка – тірі заттың ең кішкене бірлігі.
   2. Клеткалардың құрылысы: су, белоктар,  липидтер,  көмірсу,  органикалық
      және неорганикалық иондар, АТФ, нуклеин қышқылдары.
   3. Клетканынң морфологиясы. Клетка және организм:  барлық  организмдердің
      онтогенезінің негізі – көбею, өсу және клеткалардың жіктелуі.

Протоплазманың  құрылысы  өте  күрделі,  оның  құрамында  көптеген  химиялық
элементтер кездеседі. Сутегі, оттегі, азот, кальций, қалий, натрий,  магний,
хлор, күкірт.
фосфор, алюминий, темір және тағы басқалар. Олар
клеткалар  мен  клеткааралық  заттардың  зат  алмасуға  қабілетті,  тіршілік
әрекеті  мен  құрылысын  сипаттайтын  күрделі  қосылыстар  қүрамына  кіреді.
Мүндай қосылыстарға
белоктар,  углеводтар  және  липоидтар  жатады.  Оларға  коса  протоплазмада
органикалық емес түздар, еріген су болады.
Белоктар—протоплазманың  негізгі  құрамы.  Олар  клеткадан  және   клеткасыз
заттардан  кұралатын  әрбір   тірі   заттардың   функциясы   мен   құрылысын
белгілейді. Тірі заттардың ерекше белгісі — үнемі зат  алмасу  процесі.  Зат
алмасудың нәтижесінде тірі заттың химиялық құрамы жаңартылып отырады.
   Өзінің  химиялық  қүрамы  жағынан  белоктар  азот,  оттегі  және   сутегі
қосылыстарынан тұрады. Оларға тәң  қасиет азоттың  болуы,  осының  арқасында
белок қосылыстары  углеводтардан  және  майлардан  ажыратылады,  Көрсетілген
элементтерден  басқа  белоктардың  қүрамында,  ал,  кейбіреулерінде   фосфор
болады. Белоктың  затында 50 процент  көміртегі,  21,5—23,5  процент   16—17
процент азот, 6,5—7,3  процент  сутегі,  және  ,5'  процент  күкірт  болады.
Белоктар жай протеин күрделі протеидтерге бөлінеді.
Жай  протеиндерге  —  альбумин  (қанның  сары  суындағы  глобумин,  жұмыртқа
альбумині, әр түрлі ферленттер), улин (қан белогы), миозин  (ет  белогы)  тг
б. жатады. Кейбір күрделі белоктардың  құрамына  гистон   және  протоаминдер
кіреді.  Қүрделі протеиндерге — әр   түрлі   протеин  мен   белоксыз  заттар
қосындысы (нуклеопротеидтер липротейдтер және_глиқопротеидтер) кіреді.
  Нуклеопротеидтер ядро  қүрамына  кіреді,  липопротеид  хондриосомда,  ішкі
торлы аппаратта байқалған.  Протеин  мен  углевод  қосылысы  —  гликойротеид
шырын затттарда кездеседі. Құрамына  темір  кіретін  күрделі  белоктың  бірі
гемоцин   эритроцит   қүрамында   болады.   Жай   белоктардан     ферменттер
протоплазманың  белогыяда  елеулі  байқалады.  Ал   қорыту   ферменттерінін,
әсерінен және  арқылы белоктар жай қосылыс — амин қышқылына жеңіл  ыдырайды.
Ыдыраудың нәтижесінде   амин  қышқылдары  жаңа  белокты  қүрауға  жүмсалады.
Белоктың молекуласы мицелла  деп  аталады.  Белоктың  .молекулалық  құрамына
көптеген  амин  қышқыл  кіреді.  Сондықтан  мицелла  түрліше  болып  келеді.
Академик  Зелинский  және  Гавриловтың   мәліметі   бойынша   молекуласынын,
негізіне жататын 2—3 амин  қалдығы бар, қысқа  пептинді,  шумақ  циклді  мен
кезектесіп келіп отырады. Оның  көп  болуы  мүмкін.  Солардың  санына  белок
молекуласының  молекулалық  салмағы  —  мыңнан  миллиондап  өзгерін   отыруы
мүмкін. Ең ірі белоктардың молекулалық салмағы  4000.  Эритроциттің  негізгі
бөлігі—гемоглобиннің барлық салмағы 63000. Ерітінді  белоктардық  (альбулин)
молекуласынын  салмағы  да  немесе  соған  жақын.  Фибрилярлы  құрылысы  бар
молекулалардың үзынша таяқша  немесе  жіп  тәрізді.  Протоплазмада  белоқтаң
басқа  майлар,  углеводтар  баркөбі  доға  тәрізді  иіледі.  Иілген  жерінен
үршыкка бекіпіп, иіндері клетка  шетіне  қарап  жатады.  Клетканың  бір  по-
люсінен карағанда  хромосомдардың  осылай  орналасуы-на  байланысты  олардың
жүлдыз тәрізді өрпек тузетіні байқалады. Бүл кезеңді  аналық  жұлдыз  сатысы
деп атайды. Метофазада хромосомдар тігінен жарылып, екіге бөлінеді.
     Липоидтар (майлы заттар). Клетканың тіршілік етуі үшін протоплазманың
құрамында көптеген   майлы   заттар — липоидтар болады.  Липоидтың  құрамына
көміртегі және оттегі кіреді. Олардың кейбіреулерінде  фосфор  қышқылы  және
азотты негіздер болады. Липоидтар төрт  .  топқа:  майларға,  фосфатидтерге,
стеариндерге, церебро-зидтерге бөлінеді. Олардың  барлығы  эфир,  хлороформ,
спирт, бензол және басқа май сріткіштерде жеңіл ериді.  Майлар  клеткалардың
бәріндс де болады. Өйткені, олар клетканың тіршілік әрекеті үшін өтс  қажет.
Майлардың құрамына:  пальмитин,   олеин,   стеарин   қышқылдары  да  кіреді.
Қышқылдар    глицеринмен    қосылып    пальмитин,  олеин,  стеарин  құрайды.
Протоплазмадағы майлар кебі-несе  энергиялық  материал  есебінде  жұмсалады.
Фосфа-тидтер  әр  түрлі  қасиеттерге  ие  болған  қосылыс.  Оларға  лецитин,
цефалин, сфингомиэлин жатады. Бұлар күрделі липоидты    қосылыстар    болып,
 фосфор   қышқылы   мен азотты негіздерге ие болады.
Фосфатид және  цереброзидтер  едәуір  мелшерде  нерв  жүйесі  элементтерінен
табылады. Организмнің барлық клеткаларында кездесетін маңызды  стеариндердің
бірі — холестерин.  Стеариндер  барлық  тканьдердің  клеткалық  'зат  алмасу
процесінде аса зор роль атқарады.
Углеводтар  —  организмде  энергетикалық  материал  есебінде  маңызды   роль
атқаратындардың бірі.  Фермент-тердің  әсерінен  углеводтар  ыдырайды,  яғни
тотығады. Мүның нәтижесінде бөлінетін  энергия  клеткалық  про-топлазмаларды
қайта    құрайтын    синтезді    процестерде    пайдаланылады.    Углеводтар
моносахаридтер және поли-сахаридтер тобына бөлінеді.
   Организмде ерекше роль  атқаратын  жай  углевод  —  монасахаридтің  өкілі
глюкоза. Глюкоза көбінесе қан мен  ткань  шырындарында  кездеседі.  Күрделі
углевод поли-сахаридтер крахмал түрінде  өсімдік  клеткаларында,  гли-коген
түрінде жануарлар тканьдерінде болады.
   Көптеген мөлшерде бүл углевод  бауыр  және  еттерден  табылады.  Өсімдік
клеткаларынын кабығын түзетін күр-делі полисахарид — целлюлоза деп аталады.
Протоплазманың 80—95  прсшенті  орғаникалық  емес  және  органикалық  тұздар
еріген судан тұрады.  Клетка-ның  тіршілік  әрекетіндс  клеткадағы  су  және
басқа  зат-тардың  мөлшері,  унемі  өзгеріп   отырады.   Соған   байланыс-ты
клеткадағы гидролиз процесі  тоқталмай  етеді.  Зат  алмасуда  маңызды  орын
алатын калий, натрий, кальций, магний, темір катиондары және сол сияқты фос-
фат, сульфат, хлор аниондары болады. Иондар белок  жә-не  майлармен  қосылып
зат алмасу процесінде (олардың езгеруінде) маңызды роль атқарады.
Протоплазманың физикалык күйі. Тірі  заттың  қүрамында  едәуір  мөлшерде  су
болады. Протоплазма мен ядроның кұрамында су 90 процент және  онан  да  көп.
Тірі заттың қозғалыска кслуі көбінесе  өзінің  қүрамындағы  судың  мөлшеріне
байланысты.
  Протоплазманы қатты затқа да, сүйық затқа да  жат-қызуға  болмайды.  Онда
осы екеуінің де қасиеті бар.  Ті-рі  протоплазманы  зерттеу,  оның  күрделі
коллоидты  екен-дігін  көрсетті.  Протоплазманың  күйі  ортаның  өзгерісіне
байланысты тірі заттарға тән әр түрлі структураларға ауысып отырады.
   Протоплазманың негізгі касиеттерін түсіну үшін  кол-лоидты  системалардың
 ерекшеліктерімен танысу қажет.
   Коллоидты система деи аталынатын ерітінділер на-ғыз  немесе  молекулярлы
ерітіндіге және  коллоидты  ері-тіндіге  бөлінеді.  Ерітінділердің  қасиеті
олардың түзетін  заттарының  ерекшелігімен  емес,  еріткіште  болатын  бел-
шектердің мелшерімен белгіленеді.
   Молекулярлы ерітінділерде еритін заттар ультрамик-роскопта да көрінбейтін
 үсақ молекулалар  немесе  ион-дар  күйінде  болады.  Сондықтан  молекулярлы
 ерітінділер біркелкі болып көрінеді.
Коллоидты системада   еріген    заттардың    бөлшектері  ірілеу  болып,  екі
фазалы жүйе қүрайды. Қалқып жүретін бөлшектер дисперсті фазаны,  ад,  сұйығы
дисперсті ортаны түзеді. Коллоидты күйдегі заттардың  жалпы  қасиеттеріне  —
біріншіден,    жартылай    өткізгіш    мембранадан  өте  алмауы,  екіншіден,
коллоидты   бөлшектердің   сәулені    Шашыратып,     анық     көрінетіндігі.
Молекулярлы    ерітінділер    бұған    керісіншс,    жартылай      өткізетін
мембранадан  '  толық  өтіп,  сәулені  шашыратпайды  және  көрсетпейтін   де
қасиетті бар.
     Бөлшектердің күйіне байланысты эмульсия және суспензия  деп  аталынатын
екі  коллоидты  жүйе  ажыратылады.  Дисперсті  фаза  эмульсияда  сұйық,   ал
суспеңзияда  Катты  белшектерден  түрады.  Коллоидты   ерітіндідегі   калқып
жүретін  бөлшектер  мицеллалар  деп  аталынады.  Олар         формасы  түрлі
болып, 0,001 микроннан  0,1  микронға  дейін  жетеді.  Мицеллалар  ертіндіде
біркелкі  орна-ласады.  Өйткені,  олардың  электр  заряды   аттас    келеді.
Коллоидты ерітінділердің тұрақтылығы да осыған  байла-нысты.  Бірақ  ортаның
әр  турлі  жеріне  байланысты,  бөл-шектердің   электр   заряды   әр   аттас
болғандықтан, олар бір-бірімен байланысып, тунбаға  тусетін  үлкен  түйірлер
тузеді. Бул қубылыс коагуляция (туну емес ую) деп аталынады.
 Коллоидты жуйеде қалқып журетін бөлшектер нейтралданумен қатар  тығыздалады
да. Басқа сөзбен айт-қанда, сұйықтық (золь) қатты күйге (гель) ауысады.  Бул
процесті желімдену деп атайды.  Желімденудің  коагуля-циядан    айырмашылығы
сол, оның   коллоидты   ерітінді тузетін   заттарьгада   кушті    езгерістер
  болмайды. Гель  зольға  оңай  ауысып  отырады.  Желімденудің  қайталай-тын
процесін   тиксотропия   деп   атайды.   Ерітінділердің   же-лімдену    және
коагуляциялану   қубылыстары   клетканың   негізгі   тіршілік    процестерін
қамтамасыз етеді.
   Протоплазманьщ  физикалық  қасиетінің  өзгеруі,   оның   амеба   тәрізді
 қозғалысында, көбеюінде, зат алмасуында  тітіркену  кубылысында  байқалады.
 Клетканың  тіршілік  қызметіне  байланысты   прогоплазманың   қурылысындағы
 өзгерістерді  рентген  сәулесі  және  электрон  микроскобы   арқылы   толық
 зерттеуге  болады.  Протоплазманың  мицел-лалары  белгілі  тәртіппен  турлі
 бағытта орналасып, оның коллоидты болуын қамтамасыз етеді. Бірақ мицеллалар-
 дың  қурылысы  мен  орналасуы   протоплазманың   қоюлану   және   суйықтану
 қасиеттерін толық  бейнелей  алмайды. Протоплазманы зерттей  келгенде  оньщ
 қасиеттеріне әсер  тигізетін  суйықтықтың  тутқырлығы  екендігі  анықталды.
 Протоплазманьщ тутқырлығы біркелкі суйықтықтардың тутқырлығынан     айрықша
    клетканың     физиологиялық  жағдайда  және   ортаның  әсеріне   тәуелді
 унемі өзгеріп отырады. Мысалы, протоплазманьщ тұтқырлығы клетка-ның   амеба
   тәрізді   қозғалысында   көрінеді- Бөлінетін  клеткалардың  бөлшектерінде
 түтқырлық  әр  түрлі  бола-ды-  Клетканың    бөлінуінде    уршықтың    және
 бунақтың пайда болуы осыған байланысты.
 Тутқырлық  мицелла  араларындағы  бөлшектердің  уй-келуінен  пайда  болады.
Мицелла арасьшдағы үйкелу не-ғурлым аз болса,  протоплазма  солғурлым  суйық
болады. Желімдену жағдайьшда, керісінше,  мицеллалар  кушті  уйкеліп,  тығыз
массалар   тузеді.    Тутқырлық    протоплазманын    әр    түрлі    жағдайын
түсіндіргенмен   сүйықтылык пен қоюлықтың  бір-біріне  ауысу  себебін  толық
шеше ал-майды. Протоплазманың нәзік құрылысын зерттей  кел-генде   тутқырлық
тек   бөлшектердің   үйкелуінен    пайда  болмайтындығы  керінді.  Клеткалық
протоплазма қара-' пайым коллоидты   жүйеден    айрықша    болады.  Өйткені,
оНын мицеллаларын құрайтын белоктар мен липойдтар өзара  белгілі  байланыста
болып,  клетканың  күрделі  қу-рылысының  негізін   қурайды.   Мицеллалардың
байланы-сы және  протоплазманың   күйі    әр    түрлі,    протоплазма  судың
азаюы   және   көбеюі   кезінде,    температураның,    суте-гі    иондарының
концентрациясының  қүбылысында  және  басқа  жағдайларда  өзгеріп   отырады.
Мысалы, протоплаз-маны су  басқанда    немесе    температурасы  көтерілгенде
мицельді  байланыстар  бұзылып,  протоплазма    сүйықта--лады.   Протоплазма
тығыздалғанда    белокті    мицельдер  жаңадан  түзіліп,  қайтадан   қалпына
келеді. Мұндай қа-сиет тірі заттың ерекшелігін көрсетеді.
   Протоплазманың мицельді құрылысы  клетканың  зат  алмасу  және  тіршілік
 әрекетін қамтамасыз етеді.  Зат  аямасудың  негізіне  белок  жатады.  Белок
 арқылы про-тонлазманың нәзік қурылыстары  мен  күрделі  әрекеттері  езгеріп
 отырады.

Бақылау сұрақтар:
   1. Клетка – тірі заттың ең кішкене бірлігі.
   2. Клеткалардың құрылысы: су, белоктар,  липидтер,  көмірсу,  органикалық
      және неорганикалық иондар, АТФ, нуклеин қышқылдары.
   3. Клетканынң морфологиясы. Клетка және организм:  барлық  организмдердің
      онтогенезінің негізі – көбею, өсу және клеткалардың жіктелуі.
Ұсынылған әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.




№  5 -6  Дәрістер. Клетканың структуралық компоненттері.
Дәрістің  мақсаты:  Клетканың  структуралық  компоненттеріне  жалпы  түсінік
беру.
Негізгі сұрақтар:
   1. Цитоплазма. Цитоплазманың негізгі заты – гиалоплазма -  клетканың ішкі
      ортасы.
   2.   Цитоплазманың  негізгі  компоненті   –   органеллалар,   қосылыстар,
      гиалоплазма (матриксі).
   3. Органоидтар – жалпы сипаттамасы, классификациясы

Цитоплазма

      Чех ғалымы Пуркинье 1840 жылы клетканын  ішкі  құрамын  6елгілеу  үшін
«протоплазма» деген   терминді  үсынған болатын.    Протоплазма  -  клетканы
құрайтын тірі з;іт -   кариоплазма (ядро деген  мағынада)  мен  цитопллзмаға
бөлілінеді. Бұл  екі  терминді     польша  ботанигі  Страсбургер  1882  жылы
ғылымға енгізді.
      Цитоплазма клетканын метаболизмдік  жұмысты  аппараты.  Мұнда  негізгі
метаболизмдік процестер жүреді.
      Эукариондык клеткаллрдын цитоплазмасы  гиалоплазмадан,  органоидтардан
және     кірінділерден     құралады.     Клеткада     білгілі   фуикцияларды
аткаратын    цитоплазманың    еерекше    жіктелген     бөлігін   органоидтар
(органелла) деп атайды. Аудармасы "кішкене орган".
      Органеллелеарды мембраналы және мембранасыз жалпы маны   және  арнаулы
органеллалар деп ажыратады.  Мембраналы  органеллаларға  эндоплазмалық  тор,
Гольджи кешені,  митохондриялар, лизосомалар, пероесомалар,  ал  мембранасыз
органеллаларға       рибосомалар,       центриольдер,       микротүтікшелер,
микрофибриллалар, микрофилменттер,, кірпікшелер мен талшықтар жатады.

Гиалоплазма.

      Гиалоплазма негізгі плазма немесе  цитоплазманың  матриксі,  клетканың
манызды бөлігі, оның шын мағынасындағы ішкі ортасы. Электрондык  микроскопта
цитоплазманың матриксі  гомогенді  немесе  электрондық  тығызды  төмен  ұсақ
дәнді зат болып байқалады.
      Гиалоплазманың құрамында түрлі глобүлалық белоктар мен цитоплазмалалық
митркистің ферменттері  болады.  Бұлар  эукариондық  клеткадағы  белоктардың
жалпы санының 20-25% күрайды. Маткрстің  маңызды  ферменттеріне  гликолиздің
ферменттері,   қанттардың,    азоттық    негіздерің,    аминқышқылдарынының,
липидтердің және басқа  маңызды  қосылыстардың  метаболизмнінің  ферменттері
жатады. Матриксте РНК мен белоктың  синтезделеуі  кезінде  аминқышқылдарының
белсенділігін арттыратын ферменттер орналасқан.
КЛЕТКА ОРГАНОИДТАРЫ
Органоидтар деп — клетканың жалпы функцияларын — ішкі клеткалық зат  алмасу,
секреторлы және басқа түрлі  әрекеттерді  орындайтын  протоплазманың  жоғары
ерекшеленген, үнемі болатын  түзілісін  атайды.  Органоидтарға:  митохондрий
немесе хондриосомдар, ішкі торлы аппарат, клетка  орталығы  және  сондай-ақ,
эргастоплазма жатады.

Бақылау сұрақтар:
   1. Цитоплазма. Цитоплазманың негізгі заты – гиалоплазма -  клетканың ішкі
      ортасы.
   2.  Цитоплазманың негізгі компоненті – органеллалар, қосылыстар,
      гиалоплазма (матриксі).
   3. Органоидтар – жалпы сипаттамасы, классификациясы
Ұсынылған әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.

№ 7 -8  Дәрістер. Клетканың органоидтары.
Дәрістің мақсаты: Клетканың органоидтарына жалпы сипаттама беру.
Негізгі сұрақтар:
   1. Эндоплазмалық тор – құрылысы, қызметі, тегіс және кедір бұдырлы
      эндоплазмалық тор.
   2.  Гольджи аппараты – құрылысы, қызметі.
   3. Диктиосомалар. Лизосома – құрылыс, химиялық құрамы. Алғашқы, екінші
      лизосомалар.
   4. Рибосомалар – құрылысы, және отқаратын қызметі. Полирибосомалар.
      Рибосомалардың белок биосинтез процесіне қатысу.
   5. Митохондриялар – жалпы құрылысы, сыртқы және ішкі мембраналары,
      кристалардың құрылысы, матриксі: ДНК,РНК рибосомалар.
   6. Пластидтер өсімдіктер клеткаларында ғана кездесетіндігі. Хлоропласт,
      хромопласт, лейкопласт, протопластидтер. Фотосинтез процесі, оның
      негізгі процесі.
   Хондриосом. Өткен ғасырдың аяқ шенінде көптеген ғалым биологтар әр  түрлі
ткань клеткаларының протоплазмасында түйіршікті құрылыстардың бар  екендігін
анықтады. Алдымен  ол  құрылыстар  өсіп  келе  жатқан  жыныс  клеткаларында,
кейіннен барлық жануарлар  мен  өсімдіктердің  тірі  клеткаларында  табылды.
Митохондрии (mitos — жіп, chondras —  түйіршік)  —  клеткалардың  түйіршікті
немесе жіп тәрізді ұсақ түзілісі; кейбір клеткаларда олар ұсақ  түйіршіктер,
таяқшалар турінде жекеленіп  орналасады.  Бұл  органоидтын  осындай  түрдегі
жинағын хондриосом деп атайды.
      Митохондриялардың ұзындығы 7   микроннан    аспаса  да,  диаметрі  0,2
микроннан 2 микронның арасында болып отырады. Бұл ішкі және  сыртқы  ортаның
үнемі  өзгеріп  және  отыратындығынан,  клетканың   ауыспалы   физиологиялық
жағдайы  болатындығынан.  Егер  клетканың  қысымы  аз  ортаға  салсақ,  онда
митохондриялар ісініп, үлкейеді.  Ал,  керісінше,  қысым  мол  ертінділерде,
олар бүрісіп қалады. Әсіресе хондриосомдар саны өте кушті  өзгеріп  отырады.
Сондықтаң олар әр түрлі болып келеді. Мысалы, жоғары  активті  жұлын  миының
қозғалтқыш клеткасында, құстың төс етінің талшығында  хондриосомдардың  саны
өте  көп  болады.  Бұл  органоидтардың  цитоплазмада   таралуы     клетканың
атқаратын   кызметіне  тығыз  байланысты.  Мысалы,  қорлы  заттарды  соратын
шектің эпителийінде хондриосомдар клетка протоплазмасының  бас  жиегіне,  ал
ет талшықтарында жиырылатын элементтердің айналасына орналасады.
Митохондриялардың формасы мен санының  өзгергіштігі  клетканың  сыртқы  және
ішкі жағдайға сезімталдығын көрсетеді.
   Ғылымның жаңа әдістерін қолдану  және  электронды  микроскопты  пайдалану
арқылы  митохондриялардың  күрделі   құрылысы   айқындалды.   Митохондриялар
негізінен   ішкі   мембрана   жүйесінен   немесе   қырлардан   және   сыртқы
мембраналардан тұрады. Электронды  микроскоппен  қарағанда  мембрананың  екі
қабаты-күнгірт қабаты, жарық қабаты көрініп тұрады. Болжау  бойынша  күңгірт
қабаттары  протеин  молекулаларынан,  ал  жарық  қабаты  липоидтардан  тұруы
мүмкін. Митохондриялардың ішкі мембрана саны, оның тығыздығы, жуандығы  және
орналасуы сыртқы мембранамен салыстырғанда әр түрлі болып келеді.
   Митохондрияларды  микрохимиялық  анализден  өткізгенде   оның   құрамында
күрделі  белоктар,  липоидтар,   дезоксирибонуклеин   қышқылы,   рибонуклеин
қышқылы және тотықтыру  ферменттері:  цитохромоксидаза,  сукциноксидаза  бар
екендігі анықталды. Бұлардың арақатынасы клетканың қызметіне  және  клеткада
болып тұратын түрлі өзгерістерге байлйнысты.
   Клетканың  тіршілік  әрекетіне  хондриосомның  тигізетін   әсері   туралы
көптеген     пікір     айтылды.   Алғашқыда   хондриосом   клеткада    түрлі
құрылымдарды түзуге қатысады, кейіннен олар  арқылы  безді  клеткада  секрет
жиналады  деп  есептелді.  Хондриосомның  қызметі  осы  кезге  дейін   толық
анықталмаған. Болжаумен айтқанда оның маңызы  зат  алмасуға  катысуда  болса
керек. Бұған дәлел ретінде оның құрамындағы тотықтыру ферменттерінің  болуын
айтуға болады. Өйткені,  зат  алмасу  күшейгенде  ферменттер  саны  көбейіп,
бәсеңдегенде азаятындығы анықталған. Клеткада хондриосом мөлшерінің  өзгеруі
оның клетка протоплазмасында қайта түзілетіндігін көрсетеді.
   Ішкі  торлы   аппарат.   Ішкі   торлы   аппарат   жануарлар   клеткасының
протоплазмасындағы тұрақты түзіліс. Оны алғашқы рет 1898 жылы.Италия  ғалымы
Гольджи жануардың нерв  клеткасынан  тапты.  Ал  өсімдік  клеткаларында  тек
Гольджи аппаратына ұқсас түзілістер  бар  екені  баяндалған.  Соңғы  уақытқа
дейін бұл   органоидтың болатындығы күмән  туғызып  келді.  Кейбір  ғалымдар
оны клеткаға химиялық заттармен әсер еткенде  жасанды  түрде  пайда  болатын
құбылыстар болуы мүмкін деді.  Совег  ғалымдары  А.  А.  Заварзиннің  Н.  Г.
Хлопиннің, В. П. Карповтың зерттеулері нәтижесінде  тірі клеткаларда    іщкі
торлы аппараттың болатындығы толық анықталып  отыр.  Ішкі  торлы  аппараттың
формасы  да көп.   Ол  цитоплазмада әр түрлі орналасады, бірақ  дұрыс  торлы
түрі жиі кездеседі. Омыртқалы  жануарларда  шырматылған  жуандығы  әр  түрлі
жіпшелер ядроның айналасында ұя тәрізді тор құрайды. Омыртқалы  жануарлардың
клеткасында Гольджи аппараты бөлек түйіршіктер түрінде кездеседі.
   Ішкі торлы аппараттың құрылысы  өте  күрделі.  Оның  құрамында  қатарласа
орналасқан пластинкалар жүйесін түзейтін мембраналарды, күңгірт бөлшектер  —
түйіршіктерді және шырындарды байқауға болады. Шырындар  мен  түйіршіктердің
саны өзгеріп отырады. Сонымен бұл аппараттың негізгі құрылымы —  мембраналар
жүйесі. Ішкі торлы аппараттын хондриосомдардан айырмашылығы,  оның  клеткада
тұрақты орны  болады.  Нерв  клеткаларында  ол  ядроның  айналасында,  айқын
ерекшеленген  шек  клеткасының  эпителийінде  ядроның  үстінде,   ал   безді
эпителийде клетканың саңылау бөліміне орналасады.
   Ішкі  торлы  аппараттың  құрамына   ферменттер,   нуклеопротеиндер   және
липоидтар   кіреді.   Бұл   заттардың   мөлшері   әр   түрлі    клеткалардың
аппараттарында түрліше болады. Ішкі торлы аппараттың функциясы  көпке  дейін
даулы болып келді, қазіргі кезде секреторлық  маңызы  бар  делінуде.  Кейбір
безді  клеткалардағы  аппараттың  торында  секреттік  түйіршіктердің   пайда
болатындығы және олардың жетілген кезінде клетканың безді  саңылаулы  жағына
ауысатындығы  анықталды.  Клетка   бөлінер   алдында   ішкі   торы   аппарат
бөлшектенеді, кейіннен сол белшектерден жас клеткаларда бастапқыдай  формасы
бар ішкі торлы аппарат түзіледі.
   Эргастоплазма немесе эндоплазмалық тор. Клеткадағы цитоплазманың  негізгі
затының  құрылысын  тек  электронды  микроскоп  арқылы  көруге  болады.  Жай
микроскоппен  қараганда  олар  клетканың  негізгі  затымен  біртекті   болып
көрінеді. Эргастоплазма күнгірт  түйіршіктермен  тығыз  байланысып  көлденең
орналасқан  пластинкалардан  тұрады.   Түйіршіктер   цитоплазманың   негізгі
затының құрамына еніп, зерттелген клеткалардың эритроциттерден  басқаларының
бәрінде кездеседі. Цитоплазманың негізгі  затының  құрылысы  және  клетканың
өзінде де біркелкі бола бермейді. Түйіршіктердің орналасуы мен түрінде  және
санында айырмашылық кездеседі. Түйіршіктер  пластинка  бойында  немесе  оның
үстінде біртекті қатар түзеді. Түйіршіктер  жетілмеген  клеткаларда,  ересек
организмде және кейбір без клеткаларында өте көп болады.
   Сонымен қатар эргастоплазманың құрамына белоктардың синтезі мен бұзылуына
қатысатын  протеаза  ферменттері  мен   нуклеопротеидтер   кіреді.   Күрделі
пластинкалар мен каналшалары бар, гранулаларға бай эргастоплазма  базофильді
клеткаларда өте жақсы  дамыған.  Клетканың  базофильдігі  сол  түйіршектерге
байланысты  болуы  мүмкін.  Цитоплазманың  құрамының   күрделі   болуы   зат
алмасудағы химиялық реакцияларды және клеткадагы  молекулалардың  қозғалысын
тездетуге себін тигізеді. Сондықтан митохондрияның, ішкі  торлы  аппараттың,
эргастоплазманың маңызы өте зор.
   Клетка орталығы. Клетка орталығы өткен ғасырдың 80-інші жылдарында  теңіз
кірпісі жұмыртқасының майдалану процесін зерттеудің барысында ашылды.  Мұнан
кейін аз уақыт өтісімен ол көптеген жануарлардың клеткаларында табылды.  Осы
кезде клетка орталығы барлық жануарлар мен төменгі  сатыдағы  организмдердің
клеткасында бар екендігі анық болып отыр.
   Клетка орталығы бір немесе екі ұсақ түйіршіктен  тұрады.  Ол  түйіршіктер
центриоли  деп  аталады.  Түйіршіктердің  диаметрі  0,2—1  микронға   дейін.
Центриолидің түйіршікті түрлерінен басқа таяқша  тәрізділері  де  кездеседі.
Центриолилер  бос  жатпайды,  олар  өзара  протоплазмадан  тығыздалып  пайда
болған қосқыштар арқылы байланысады. Бұл қосқыштар центриолилерге  қарағанда
әлсіздеу   боялып,   центродесмоз   деп   аталынады.    Центриолилер    және
центродесмоздар протоплазманың ашық түсті бөліктеріне орналасады.  Сондықтан
 протоплазманың ашық түсті бөліктері центросфера деп аталады.  Сонымен  ашық
түсті  центросферадағы  центродесмоз  арқылы  қосылған  центриолилер  клетка
орталығын құрайды. Қлетка орталығын мысалы, шек эпителийінің  клеткаларында,
ет клеткаларында және көптеген басқа  да  клеткаларда  кездестіруге  болады.
Клетка  орталығының  түрі  күрделі  болуы   да   мүмкін.   Мұндай   жағдайда
протоплазмада жіпше тәрізді радиальді  бағытталған  центросфера  айналысында
сәулелі сфера пайда болады.
   Экскреттер — тіршілік процесінде роль атқармайтын, организмнен зиянды зат
есебінде шығарылуға тиісті зат алмасу  процесіндегі  продукты.  Секреттер  —
безді клеткалар әрекетінің продуктысы, организм үшін қажетті. Олар  клеткада
жиналып, кейіннен тысқа  шығарылып  отырады.  Қлеткалық  продуктылардың  бұл
категориясына ферменттерді де жатқызуға болады.
   Пигментті қосындылар — олар клеткаға түс береді.  Пйгменттердің  көптеген
түрі бар. Қара меланин деп аталатын  пигменттің  маңызы  зор.  Ол  адам  мен
жануарлардың терісіне қоңыр түс беріп тұрады. Бояулы зат гем мен қан  белогы
— глобиннің қосындысы — гемоглобин деп  аталады. Гемоглобин құрамында  темір
болуына байланысты оттегімен оңай және тұрақсыз  қосылыс  түзіп,  организмде
оттегін тасушы ролін атқарады.
   Сөйтіп, бұл қосылыстар  протоплазмадағы  тұрақсыз  түзілістер  болғанымен
клетканың тіршілік әрекеті үшін
Бақылау сұрақтар:
   1. Эндоплазмалық тор – құрылысы, қызметі, тегіс және кедір бұдырлы
      эндоплазмалық тор.
   2.  Гольджи аппараты – құрылысы, қызметі.
   3. Диктиосомалар. Лизосома – құрылыс, химиялық құрамы. Алғашқы, екінші
      лизосомалар.
   4. Рибосомалар – құрылысы, және отқаратын қызметі. Полирибосомалар.
      Рибосомалардың белок биосинтез процесіне қатысу.
   5. Митохондриялар – жалпы құрылысы, сыртқы және ішкі мембраналары,
      кристалардың құрылысы, матриксі: ДНК,РНК рибосомалар.
   6. Пластидтер өсімдіктер клеткаларында ғана кездесетіндігі. Хлоропласт,
      хромопласт, лейкопласт, протопластидтер. Фотосинтез процесі, оның
      негізгі процесі.
Ұсынылған әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.

№  9-10 Дәрістер. Клеткалардың қимыл органеллалары.
Дәрістің мақсаты:  Клеткалардың  қимыл  органеллалаларына   жалпы  сипаттама
беру.
Негізгі сұрақтар:
   1. Микротүтікшілер. Кірпікшелер. Талшықтар. Базальды денешік.
   2. Клетка орталығының қызметі, құрылысы. Центриольдер, ультрастурктуралық
      құрылысы, репликациясы.

   Кірпікшелер  мен  жіпшелер.  Кірпікшелер  мен  жіпшелер  арқылы   қозғалу
протоплазманың арнаулы ерекше бөлімдерінің катысы арқылы  жүзеге  асырылады.
Қозғалыстың бұл түрі қарапайым организмдерде кең таралған. Жоғарғы  сатыдағы
жануарларда жіпшелер арқы-лы аталық жыныс клеткалары ғана қозғалады Бүл жіп-
ше  протоплазманың  үстіңгі  қабатындағы  базальды  денешік   деп   аталатын
тузілістерден басталады Клетканың  қозғалуы  жіпшелердің  толқынды  қозғалуы
арқылы  болады.  Қарапаиым  орғанизмділерде   ол   алғы   жақта,   сондықтан
қозғалганда  клетканы  алға  жетелсйді.  Аталык   жыныс   клеткаларында   ол
керісінше, артқы жаққа орна-ласкан. Толқынды  қозғалу  нәтижесінде  клетканы
алға жылжытады. Кейбір жағдайда мұндай қозғалыстың жіп-ше бойында  түзілетін
мембрана арқылы жеңілдей түсе-тіні белгілі.
   Жіпше  қозғалысына  ұқсас  толқынды  қозғалыс  кір-пікшелер   арқылы   да
орындалады. Айырмашылығы қозғалыстың алғашқы жағдайда бір жіпше  арқылы,  ал
соңғысында   бір   топ   кірпікшелер   арқылы   жүзеге   асырыла-тындығында.
Кірпікшелер клеткада түзіледі, протоплаз-мадағы  әрбір  кірпікшенің  астында
базальды шағын  дене-шік  жатады.  Көптеген  қарапайым  инфузорияларда  кір-
пікшелер клетканың  сыртын  қоршап,  инфузорияларды  ке-ңістікте  қозғалысқа
келтіріп отырады. Омыртқалыларда кірпікшелер орналаскан эпителий  клеткалары
ғана бола-ды. Мысалы, түтікті органдарда осы сияқты  кірпікшелі  эпителийлер
төселген. Сперматозоид әлсіз сілтілі  ортада  жақсы  қозғалады,  ал,  кышқыл
ортада оның активті қоз-ғалысы бәсеңдейді. Мұны  білудің  малды  ұрықтандыру
ісінде айтарлықтай маңызы бар.
  Ет  қозғалысы  —  қозғалыстың  ең  жетілген  түрі,  ол  кейде  клеткадағы
қысқарып, кейде ұзарып отыратын  ар-наулы  түзіліс  —  миофибрильдер  аркылы
орындалады.  Осының  нәтижесінде  бүлшық  еттер  бекітулі   орыннан   бір-де
жақындап, бірде алыстап организмді  кеңістікте  қоз-ғалтады.  Ет  қозғалысын
тудыратын  жиырылғыш  заттар  протоплазманың  арнаулы  түзілісі  болып,   ет
клеткасының  ішіне   орналасады.   Қарапайым   элителийлі   етті   клеткалар
шекқуыстыларда  және   төменгі   сатыдағы   құрттарда   кез-деседі.   Кейбір
инфузорияларда да ерекшеленген мио-фибрильдер болады.
  Тітіркенгіштік. Әрбір организм қаншама қарапайым немесе күрделі болса да,
олар  өзін  қоршаған  сыртқы  ор-тамен  тығыз  байланыста   болып,   ортаның
өзгерістеріне қарай тиісті әрекет жасап отырады. Организмнің сырткы  ортаның
өзгеруіне  қарай  әрекет   жасауының   бір   керіні-сі   —   тітіркенгіштік.
Тітіркенгіштікті тудыратын фактор-лар тітіркендіргіштер деп аталады.  Оларға
әр түрлі хи-миялық, сәулелік, электр кұбылыстар және басқа түрлі  энергиялар
жатады. Тітіркенгіштіктің көрінісі әр  түрлі.  Олар  организмнің  күрылысына
және әсер етудің сипаты-на  тәуелді  Жануарлар  организмі  неғұрлым  жоғарьі
сатыда бо-лып, нерв жүйесінің күрылысы жоғары жетілген болса,  онда  олардың
сыртқы ортаның  әсеріне  беретін  жауабы  да  соғұрлым  күрделене  түсетінін
жүргізілген көптеген зерттеулер көрсетті.
   Өсімдіктер мен  қарапайым  және  жоғарғы  сатыдағы  жануарлардын,  кейбір
клеткаларыньщ  тітіркендіргішке  қарай  керісінше  қозғалыс  жасау   арқылы
беретін жауап  реакциясы:  жануарларда  таксис,  өсімдіктерде  тропизм  Деп
аталынады. Қозғалыстың тітіркендіргішке кері бо-луына байланысты таксис  оң
және теріс болуы мүмкін. Тітіркендіргіштер түрінің көп  болуына  байланысты
так-систерде әр түрлі болады. Химиялық заттардың әсеріне организмнің  жауап
беруі хемотаксис  сәуле  әсеріне  —  гелиотаксис,  электр  тогі  әсеріне  —
гальванотаксис, қат-ты заттардың әсеріне — тигмотаксис  және  сұйық  заттың
әсеріне — реотаксис қозғалыс реакциялары   жиі   кездесіп отырады.
   Тигмотаксис—механикалық тітіркендірулер  кезінде  байқалады.  Реакцияньщ
 күштілігі тітіркендіргіштің кү-шіне  тәуелді.  Амебаның  денесіне,  мысалы,
 инемен қатты әсер етсек, псевдоподиясын  жиырып,  қозғалмай  қалады.  Күшті
 механикалық тітіркендіргішпен үзақ әсер етсек,  амеба  қарама-қарсы  жағына
 ауысады. Ал, әлсіз тітіркен-діргіштің әсерінен амеба тітіркендіргішке қарай
 қозға-лады.  Мүндай  реакция  инфузорияларда  да  байқалады.  Аталық  жыныс
 клеткасының  аналық  клеткаға  қарсы  қозғалуы  оң  тигмотаксиске   жатады.
 Тигмотаксиске басқа да мысалдар келтіруге болады.
    Реотаксис — механикалық әсерге  организм  жауабы-нын.  екінші  түрі.  Ол
 клетканың сүйық  заттың  ағысына  қарсы,  қысымы  басым  жағына  қозғалуы.
 Реотаксис қа-рапайым организмдерде байқалады. Оң реотаксис  ата-лық  жыныс
 клеткаларында болады. Сүт қоректілерде  аталық  жыныс  клеткалары  жатынға
 ағатын шырыштың ағысына қарсы жүмыртқа жолымен  жоғары  өрлеп  қозға-лады.
 Таксистіқ жоғарыда баяндалған  түрлері  организм-нің  тіршілік  әрекетінде
 олардың маңызды роль атқара-тындығын көрсетеді.
Жылылық тітіркендіргіш  —  клетканың  тіршілік  әрекетін  езгертіп  отырады.
Температураның  жоғарылауы   клетканың   тіршілік   әрекеттерін   күшейтеді,
төмендеуі,  ке-рісінше,  тежейді.  Бірақ  температураның  көтерілуі  белгілі
шекке дейін ғана қолайлы,  бүдан  соң  ол  керісіниіс  көрсетеді.  Клетканың
тіршілігіне колайлы температура оптймальды температура деп аталынады.   |
      Жылы қанды жануарларда  температураның  45  градусқа  дейін  көтерілуі
белокты үйытып, клетканы бірнеші минутта өлтіреді.  Бірақ,  кейбір  жағдайда
клетка  едәуіі  жоғары  температураға  бейімделе   алады.   Мысалы,   кейбі|
микробтардың споралары 100 градус жылылықта, тіт одан  жоғары  температурада
бірнеше сағат  бойы  тіршілі;  ете  алады.  Клетка  төмен  температураға  да
бейімделгііі келеді.  Бақаның  аталык  жыныс  клеткалары  нольден  тө  менгі
температурада  көп  уақытка  дейін  тірі  қалады.  Мал  дың   аталық   жыныс
клеткаларынын да төменгі темпера тураға шыдамды  келетініне  байланысты  оны
үзақ  сақ-тауға  және  алыс     жерге     тасуға     болады.     Глицеринмеч
тоназытылған қанның қызыл түйіршіктері  тіршілік  қа-і  сиетін  көпке  дейін
жоймайды. Дегенмен, клетканың тір-5 шілік етуі үшін  температураның  ауытқуы
сәл ғана болуы керек.
Химиялық  тітіркендіргіштер.  Ортаның  жағдайын  өзгерту   арқылы   клеткаға
тікелей әсер етеді. Қлетканы коршаған сұйыққа кандайма  болмасын  бір  затты
қоссақ, ол сүйықтықтың физикалық (осмос қысымын,  меншікті  салмағы  т.  б.)
қасиетін өзгертеді. Химиялық тітіркендіргіштер  белгілі  бір  концентрацияда
клетканың  тіршілік  әрекетін  күшейтеді.   Мысалға   жүмыртқа   клеткасының
үрыктанбай көбеюін  (партеногенез)    алуға    болады.    Кейбір  түздардың,
май кышқылдарының және көптеген басқа!
заттардьщ белгілі концентрациясымен әсер  ету  арқылы  партеногенез  жасауға
болады. Ал осы  заттардың  басқа  мелшердегі    концентрациясы    жұмыртқаны
дамытудың,   орнына,   оның   тіршілігін    жояды.       Сонымен    химиялық
тітіркендіргіштер  клетканың  тіршілік   әрекетін   күшейтумен   қатар   оны
бәсеңдетеді   де. КейбІр химиялық заттардың  болмашы  концентрациясының  өзі
клетканың құрылысын өзгертіп, тіршілік  әрекетін  мықтап  бүзады.  Олар  улы
заттар тобына жатады. Мысал ретінде хлороформ, эфир, морфий т.  б.  заттарды
айтуға болады. Егер амеба  немесе  инфузория  бар  суға  эфир  қоссақ,  олар
қозғалысын тоқтатады. Наркозды заттарға нерв клеткасы өте  сезімтал  келеді.
Олардың әсерінен нерв  клеткасының  тіршілік  әрекетінің  тежелетіндігі  аян
болып отыр.
  Осмос қысымы. Бүл  —клетканың  күйіие  күшті  әсер  ететін  жәйттін  бірі.
Протоплазманын ерітіндісінен  қысы-мы  күшті  (гипертониялық)  ерітінділерде
клетка  суынан  айрылып,  бүрісіп  қалады.  Ал,  керісінше   жағдайда   (ги-
потониялык  ерітіндіде)  клетка  суды  өзіне  тартып,   ісіне-ді   Омыртқалы
жануарлар қанының қызыл түйіршіктері осмос  кысымына  өте  сезімтал  келеді.
Олар гипертония-лық ерітіндіде бүрісіп, тұт жемісіне үқсайды.
 Сәулелі энергия — протоплазманы тітіркендіргіш. Бүған мысал ретінде  жасыл
өсімдіктердің күн сәулесінің әсерімен ауадан көмір кышқыл газын  кабылдайтьш
асси-миляция құбылысын  алуға  болады.  Қүн  сәулесінің  әсері-не,  әсіресе,
карапайым организмдер сезімтал келеді. Кей-бір амсбалар қарацғыда  қозғалып,
кездейсоқ жарықта токтап қалады.
 Рентген сәулесі — оның клеткаға әсер етуі мөлшері-не байланысты. Аз мөлшері
клетканың  әрекетіне  зиян  гигізбейді.  Мөлшері  көп  болса  ядроның  түрін
өзгертіп, клетканың белінуін бүзады, тіршілігіне  қауіп  төндіреді.  Рентген
сәулесіне жыныс клеткалары өте сезімтал келе-ді. Жыныс  бездері  тканьдеріне
зиянсыз мөлшерінің өзі де жүмыртқа клеткасы  мен  аталық  жыныс  клеткаларын
өлтіреді.
 Қатерлі ісікті рентген сәулесімен емдеу оның талға-малық әсер ету қасиетіне
негізделген.   Рентген   сәулесінің   белгілі   мелиіері   қатерлі   ісіктің
клеткаларын  бүзып,  жай  гканьдерге  зиянын  тигізбейді.   Радий   сәулесін
пайдалану да осыған үқсас.
 Ультра күлгін сәуле протоплазманың коллоидты жү-йесіне  күшті  әсер  етеді.
Бүл күбылысты терінің үстіңгі қабаттары клеткаларынан көруге болады
Бақылау сұрақтар:
   1. Микротүтікшілер. Кірпікшелер. Талшықтар. Базальды денешік.
   2. Клетка орталығының қызметі, құрылысы. Центриольдер, ультрастурктуралық
      құрылысы, репликациясы.

Ұсынылған әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.

№ 11-12  Дәрістер. Клетканың тұрақсыз қосылыстары.
Дәрістің мақсаты: Клетканың тұрақсыз қосылыстарына жалпы түсінік беру.
Негізгі сұрақтар:
   1. Клетканың тұрақсыз қосылыстары.
   2. Клетканың тұрақсыз қосылыстарының классификациясы.

КЛЕТКАНЫҢ ТҮРАҚСЫЗ ҚОСЫНДЫЛАРЫ

   Клетканың  тіршілік  әрекеті  үздіксіз  жүретін  зат  ал-масу  процесімен
сипатталады. Осыған байланысты клет-када әр түрлі  ыдырау  өнімдері  жиналып
және  жойылып.   кетіп   отырады.   Сондықтан   клетканың   протоплазмасында
органоидтардан басқа тұрақсыз  қосындылар  да  болады.  Тұрақсыз  қосындылар
протоплазманың жетілмеген  белі-гі.  Сондыктан  клетка  белінгенде  жойылып,
жаңа  түзілген  клеткада  жиналып  отырады.   Түрақсыз   заттар   —   шырын,
түйіршіктер, секреттер, экскреттер, пигменттер.
   Трофикалық қосындылар — белокты,  майлы  және  уг-леводты  болуы  мүмкін.
Жүмыртқа клеткаларында таяқ-ша, яғни  түйрішік  тәрізді  белокты  қосындылар
кеп бола-ды. Олар үрықтың дамуы үшін қажетті материал.  §  Майлы  қосындылар
кейбір  клеткаларда  аз  мелшерде  болса  да   кездеседі.   Бұл   түзілістер
энергиялық қор есе-бінде жұмсалады.
   Май көп мелшерде болса, ядроны  шетке  ығыстырып,  үлкен  шырын  қүрайды.
Қейбір клеткалар май жинауға арналмаған болса да оны жинауға  бейім  келеді.
Ондай клеткалар дәнекер және ретикулярлы тканьдерде кезде-сіп, майлы  клетка
деп  аталады.  Протоплазмада  майдың  жиналуы   клетканы   өлтірмейді.   Оны
пайдаланған соң клетка бүрынғы қалпына келеді.
   Углеводты қосындылар — жануарлар  клеткасында  гликоген  түрінде  болады.
Боялған клеткаларда келемі әр түрлі  тығыз  кесек  туйіршіктер,  кейде  ұсақ
түйіршіктер  түрінде  көрінеді.  Мал  азық  жегеннен   кейін   бауыр   клет-
каларындағы гликогенді оңай байқауға болады. Ет тал-шықтарында гликоген  көп
кездеседі. Еттегі гликогеннің мөлшері  азыққа,  жүмысқа  байланысты  өзгеріп
отырады. Нерв клеткаларында гликоген глюкоза түрінде тікелей  пайдаланылады
   Экскреттер — тіршілік процесінде роль аткармайтын, опганизмнен зиянды зат
есебінде шыгарылуға  тиісті  зат  Лмяс"процесіндеғі  продукты.  Сскреттер  -
безді  клетка-п?п  әрекетініи  продүктысы,  организм  үшін   кажстті.   Олар
кіеткада   жиналып,   кеіііннен   тыска   шығарылып    отырады.    Клеткалық
продуктылардын бүл категориясына фер-менттерді де жатқызчта болады.
   Пигментгі қосындылар - олар клеткаға түс оереді.  ПигменттердіЦ  көптеген
түрі бар. Қара меланин деп ата-латын пигменттің  маңызы  зор.  Ол  адам  мен
жануарлар-дың терісіне коңыр түс  беріп  түрады.  Бояулы  зат  гем  мен  кан
белогы — глобиннің қосындысы — гемоглобин деп аталады. Гемоглобин  қүрамында
темір болуына байла-нысты оттегімен оңай және  түрақсыз  косылыс  түзш,  ор-
ганизмде оттегін тасушы ролін атқарады.
   Сөйтіп, бұл косылыстар протоплазмадағы  түрақсыз  түзілістер  болғағіымен
клетканың тіршілік әрекеті үшін қажет.

Бақылау сұрақтар:
   1. Клетканың тұрақсыз қосылыстары.
   2. Клетканың тұрақсыз қосылыстарының классификациясы.
   3. Углеводты қосындылар.
   4. Қоректік, секреттік және экскреттік қосындылар.
   5. Пигменттік қосындылар.
Ұсынылған әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.




№ 13-15  Дәрістер. Ядро.
Дәрістің мақсаты: Ядроға жалпы түсінік беру.
Негізгі сұрақтар:
   1. Клетканың тіршілігінедгі ядроның маңызы, гендік информация. Ядроның
      пішіні, көлемі, клеткадағы саны және орналасуы.
   2. Ядроның химиялық құрамы. Ядро қабықшасы. Құрылысы. Ядро шырыны
      (кариоплазма) құрылысы, қызметі.
   3. Хромосомалар.
   4. Ядрошық.
   5. Клеткалық цикл.
   6. Клетканың бөлінуі. Митоз, амитоз, мейоз.


  Мөлшері және формасы. Ядро клетканың  қүрамында  болады,  Ядро  көк  жасыл
балдырдан_ басқа, өсімдіктер мен жануарлар клёткалары"нда""кез"дёсёді. Ядро
прото-плазмасыз тіршілік ете алмайды. Көбінесе клеткада  бір  ядро,  кейбір
жағдайда екі немесе одан кеп ядро  (бауыр,  бүйрек  клеткаларында)  боЛады.
Клеткаңың көбінде ядро орталыққа орналасады. Бірақ  кейбір  клеткаларда  ол
шетке қарай ығысзды.
   Ядроның пішіні клетканың_пішініңе сәйкес келеді.  Ол  көбінесе  жүмыртқа,
таяқша тәрізді_және _бөлшекті ядролар  жануарлар  клеткаларында  кездеседі.
Мысалы, дөңгелек, жұмыртқа және сандықша тәрізді клеткалардың ядросы да осы
тектес      ал ұршық тәрізді клеткалардың ядросы созылыңқы келеді.
   Кейбір клеткаларда ортада жатқан ядроны клетка  орталығы  қысып„_  бүршақ
тәрізді турге айналдырады. Ядроның түрі механикалық  себептерге  байланысты
да өзгеруі мүмкін.  Мысалы  қанцағы  қозғалмалы  ақ  түйіршіктердің  ядросы
деңгелек немесе жұмыртқа тәрізді болып отырады.
Омыртқалы  жануарлар  қанындағы  ақ  түйіршіктер  ядролары  бөлшекті   болып
келеді, өйткені олар  протоплазмада  еркін  орналасып,  механикалық  кысымға
ұшырамайды. Ядроның мөлшері иротоплазманьщ көлеміне  белгілі  бір  қатынаста
болады.
   Құрылысы және физикалық-химиялық қасиеті.  Ядро—  қабықтан,  тордан  және
 шырыннан кұралады.  Қабық  яд-роны  протоплазмадан  бөЛіп  тұрады.  Кейбір
 клеткаларда қабық айқын керінеді.
   Ядро торы — боялатын  зат  хроматин  және  боялмайтын  зат  ахроматиннен
 тұрады. Ахроматин ядро торының негізін түзеді, ал  хроматин  тордың  ұшында
 түйіршікті, кесекті,  әр  түрлі  мөлшерлі  болып  орналасады.  Олар  жақ-сы
 боялады.  Хроматинді  бояу  үшін  жануарлар  денесінен   алынатын   кармин,
 өсімдіктерден алынатын гемотоксилин бояулары  пайдаланылады.  Хроматин  кеп
 болса — жақсы, аз болса — нашар боялады.
   Әрбір ядроның '  дөңгелек  денешіктері  (ядрышкосы)  бар-  Ядродағы  бұл
 денешіктердің жалпы  саны  біреу-екеу,  ал  кейбір  клеткаларда  одан  көп.
 Мысалы,  сүйекті  балықтардың  уылдырығында  сары  уыз  түзілетін   кезінде
 денешіктердің саны  онға  жетеді.  Боялған  клеткада  хро-матин  аз  болса,
 денешіктёрді айқын көруге болады
   Денешіктердің құрамында протоплазмада кез-десетін  рибонуклеин  қыш-шылы
бар.  Денешіктердің  клеткадағы  маңызы   жөніндегі   мәселе   көпке   дейін
түсініксіз және даулы болып келді.
      Клетка бөлінгенде денешіктің  жойылып  кетуі  кейіннен  кеп  мөлшерде
пайда болуы және  белок-ты  заттарды  синтездеуі  оның  клетка  тіршілігінде
үлкен  роль  атқаратынды-ғын  дәлелдейді.  Рибонуклеин  қышқылының   болуына
байланысты денешіктер белокты зат алмасуға да қатысуы мүмкін.

  Ядро шырыны - деп ядроның торындағы  негізгі  сұйгі  массаны  айтады.  Ол
белокты  заттан  тұрады  және  бояамайды.   Бөлінбейтін   клетканың   ядросы
протоплазмадан  белок  болғандыктан  онымен  араласпайды.  Өйткені,   ядроны
күратын  мицелла  протоплазманың  шетіне  тығыз  орнатасып  жогаргы  кабатты
түзеді.  Сондықтан  оның  ара-ласпауы  үстіңгі  кабаттын   өзгеріп   тұратын
қасиетше бай-ланысты.  Осы  үстіңгі  қабатты  тірі  клеткаларда  бүзу  оңай.
Мысалы,  инемси  шаиышсак  ол  кабат  ыдырайды.  Бірак   мұндай   осалдығына
карамастан тығыздалған мицелла қабатында кабыктың  барлық  касиеті  бар.  Ол
бояулар-ды  өткізбейді.  Бояулар   ядроға   мицелла   қабатының   тү-тастыгы
жойылғанда ғана енеді.
 Химиялық анализ жасап ядроның кұрылысын зертте-гснде, оның негізгі  бөлігі
қышқылдық  қасист  көрсетеііш-күрделі  белок   қосылыстарынан   тұратындығы
анықталды. Бұл белоктардың аты—нуклеотидтер. Қышқылдық  құра-мында  фосфоры
бар нуклеин қышқылының әсерінен пай-да болады. Белокты зат нуклеопротеидтер
ыдырағанда нуклеин қышқылынан босап шығады. Белоктар мен  нук-леин  қышқылы
мелшерінің  арақатысы  түрақсыз   және   ол   ортаның   жағдайына   тәуелді
болатындықтан оңай өзгеріп отырады.
  Нуклеин қышқылдары  күрделі  қосылысты  болып,  клетканьщ  ядродан  баска
бөлігінің де құрамына кіреді. Осы кезде бұл  қышқылдың  екі  түрі  белгілі,
бірі — ядро-да,  екіншісі  —  протоплазмада  кездеседі.  Біріншісі,  дезок-
сирибонуклеинді яғни тимонуклеинді, екіншісі, рибонуклеинді  қышқылдар  деп
аталынады. Олар әр түрлі боялады.

  Клетканың тіршілік әрексттерінде  ядроның   атқаратын маңызын  көрсететін
көптеген фактілер келтіруге болады. Оларға клетканың тіршілігінде  ядро  мен
протоплазманың өзара әрекеті арқылы жүзеге  асатын  клетка-лық  зат  алмасу,
бөліну, өсу және клетканың  кайтадан  қалпына  келу  процестері  мысал  бола
алатындығы анықталып отыр.

           КЛЕТКАЛАРДЫҢ ҚӨБЕЮІ
  Тірі организмге тән негізгі   қасиеттердің   бірі  -  көбею.  Осы  қасиеті
арқасында өлгсн клетканың орнына  бөліну  арқылы  көбею,  толық  зерттелген.
Клетканың клеткасыз тірі  зат  түзілуі  және  көбею  жолдары  әлі  де  болса
зерттеуді талап  етеді.  Бұл  процестты  клетканың  бөлінуі  кезінде  ядрода
болатын күрделі езгерістер арқылы анықталады. Клетка көбінесе  екіге  бөліну
аркылы көбейеді. Ал  қарапаиым  организмдерде  клетканың   көпке  бөлінуі  -
шизогония  кездеседі.  Қөп  клеткалы  жануарлар  клеткасы  негізінен.   Оның
біріншісі, күрделі бөліну — митоз, екіншісі,  яки  анайы  бөліну  —  амитоз.
Күрделі бөліну кезінде ядролық зат  тең  бөлінеді.  Өйткені  бөліну  кезінде
ядрода  жіп  тәрізді  кұрылыстар  —  хромосомдар  пайда  болады  және   олар
клетканыц екі шетіне оряаласады. Соидықтан бұл  түтас;  процесті  кариокинез
(кагіоп — ядро, кіпезіз — өзгеруі, қозғалыс) деп атайды.  Қлетка  бөлінуінің
алғашқы кёзін-де  ядрода  хроматин  жіпшелері  пайда  болатындықтан  күрделі
бөлінуді митоз (гпйоз) деп те атайды.
 Анайы  бөліну  немесе  амитоз.  Қлетканың  осылай  бөлінуі  кезінде  ядрода
 хромосомдар пайда болмайды, ядро екіге бөлінгеннен кейін клетканың  өзі  де
 екіге бөлінеді. Митоз немесе кариокинез кезінде ядродағы өзгерістер  сияқты
 протоплазмада да жүйелі өзгерістер болады. Бө-лінетін клетка  терт  сатыдан
 өтеді. Олар ядро мен протоплазмадағы езгерістерге қарай профаза, метофаза,'
 анафаза және телофаза деп аталады.
   Профаза. Бүл сатыдағы өзгерістер  ядроның  ісінуінен  басталады.  Ядрода
 хроматин саны көбейеді. Оның жеке кесек түйірлері ирелеңдеген  жіңішке  жіп
 тәрізді болып орналасады. Жіптер шумақ тәрізді  болып,  күрделі  өрнек  (8-
 сурет) түзеді. Хроматин жіпшелері біртіндеп жуандап,  кысқарып  бір-бірінен
 алшақ орналасады. Бұл бөлінудің бірінші кезеңі.
   Профазаның соңынан олар анық байқалатын жеке түзілістер  қүрап,  хромосом
деп аталынады (сһгота — бояу, зота—дене). Ядро қабығы  ойылып,  хромосомдар
протоплазманың ішіне енеді. Профазаның езі  екі  кезең-нен  өтеді.  Бірінші
кезеңде хроматин жіпшелері жіңішке және бір-бірімен күшті  шырмалған  күйде
болады.
   Екінші  кезеңде  хроматин  жіпшелері  жуандайды  және  қыскарады,   шумақ
босаңсиды.
   Хроматин жіпшелерінің езгеруімен қатар ядрышко азайып, профазаның соңында
мулде жойылады.
   Бүл кезде клетка орталығы да  бірсыпыра  езгерістер-ге  үшырайды.  Клетка
орталығының қатысуымен бөліну үршығы қалыптасады. Хроматиннің ұршық тәрізді
түрін ахроматин өрнегі деп атайды.

  [pic]

  8-сурет.—  Пияз  түбірінің  шеткі  ұшынан   түсіріп   алынған   клет-каның
         кариокинезді көбеюінің көрінісі.
/ _ клетканың бөлінер кезеңі аралығындагы ядросы. 2—? профаза; 4—
метофазаға   ауысар   кезі;    5  —  6—метофаза;    7--  аиафазаға    ауысар
кезі;
8 — 9^ анафаза;   10—11 — телофаза;   12 - - тұзілген   клеткалар.

Профазаның бастапқы кезеңінен-ақ центриолилер клетканың  полюстарына  тарай
бастайды.  Кейбір  жағдайда  центродесмоза  күшті  таралып,  ісініп,  үршық
тәрізді  турге  айналады.  Цетриолилердің  айналасына   тарайтын   сәулелер
уршықтың  үстіне  орналасады.  Басқа  жағдай-ларда  үршық  центродесмозаның
өзгеруіне байланыссыз түзіледі. Өйткені, ол ядро қабығы  жойылғаннан  кейін
протоплазма ядро шырынымен  араласып,  желімдесуінің  нәтижесінде  түзіліп,
ядроныц орнында пайда болады. Бүл жағдайда центролилер айналасындағы  сәуле
өте жақсы дамиды. Бүл сәуле ахроматиннің  түзілуінен  бұ-рын  пайда  болып,
оның үршық тәрізді түрін белгілейді.  Сонымен  бірінші  жағдайда  ахроматин
ядро қабығының еруінен бурын,  ал  екінші  жағдайда  —  сонан  кейін  пайда
болады.
   Қлетка орталығы жоқ жоғарғы  сатыдағы  өсімдіктер-дің  ядро  полюстерінде
тығыздалған  протоплазмадан  тү-зілетін"  қақпақшалар  пайда  болады.  Ядро
қабығынын сруі, ахроматин үршығының  түзілуімен  митоздың  бірін-ші  кезеңі
профаза аяқталады да бөлінудің екінші кезеңі іле-шала басталады.
Метофаза.  Метофаза  сатысында  хромосомдар   клетка   орталығына   ауысады,
үршықтың  орталығына  орналасып   экваториальды   пластинка   түзеді.   Ұзын
хромосомдардың
   баркөбі доға тәрізді иіледі.  Иілген  жерінен  үршыкка  бекіпіп,  иіндері
 клетка  шетіне   қарап   жатады.   Клетканың   бір   по-люсінен   карағанда
 хромосомдардың осылай орналасуы-на байланысты олардың жүлдыз тәрізді  өрпек
 тузетіні байқалады. Бүл кезеңді аналық жұлдыз сатысы деп атайды. Метофазада
 хромосомдар тігінен жарылып, екі-ғе бөлінеді.
   Анафаза. Осы сатыда бүған дейін бөлінген хромосом-дар  клетканың  қарама-
қарсы полюстарына қарай тарты-лады. Олардыц ажырасуы лілгеи немссе  үршыққа
бекін-ген  орталықта  немеее  бір   шеткс   ыгысыикы   болуы   мүмкіи   әрі
экваториальды пластинканы екігс тен бөліп түрады.
   Телофаза — бөлінудің соңғы сатысы. Бұл сатыда хро-мосомдар полюскс жетіп,
хроматин  жіпшелерінің  ауысуы  кайтадағі  басталады.  Хромосомдар  үзарып,
жіңішкеріп, тағы шумақ өрнек түзеді.  Шумақ  алғашкыда  босац  бо-лады  да,
ксйіннен тығыздалады. Хроматии ядроның  ты-ныштық  күйіне  тән  кесек  және
түйіршікті .түрге ыдырай-ды. Ахроматин өрнегі жойылып, ядроньщ қабығы жаңа-
дан тузіліп, ядрышколар  пайда  болады.  Аналық  клетка  екі  жас  клеткаға
бөлінсді. Әр клетка бөліну процесіне қа-тысқан центриолнлердіц  мөлшеріндей
клетка орталығы-на ие болады.
   Түзілген клеткаларға хондриосом және ішкі торлы ап-парат  те-ң  бөлінеді.
Егер торлы аппарат күрделі болса, ол бөлінер алдында бөлшектсніп,  кейіннен
түзілгсн клетка-ларда қайтадан қалпына келеді.
   Жоғарыда айтылып өткендсй, күрделі бөліну кезінде протоплазмада бірсыпыра
өзгерістер  пайда  болады.  Клет-каның  тармақтары  жойылып,  дөңгелектеніп,
қүрылысы  қарапайымдалады.  Бөлінетін  клетканың  зат   алмасуы   баяулайды.
Мысалы, профаза кезінде қосындылар және фибрильдер жойылады.
Клетканың белінуі негізінде  протоплазманың  бір  физикалық  күйден  екінші
физнкалық куйге ауысу қабілсті  жатады.  Протоплазма  екі  коллоидты  фаза.
Үстіңгі қаба-ты гель, ішкі  кабаты  золь  күйінде  болады.  Бөліну  кезінде
үстіңгі қабаты, әсіресе, клетканыц  ортасы  күшті  тығыз-далады.  Тығыздалу
нәтижесіндс бслдеме сақина  түзіліп,  ол  плазманың  ішкі  сүііығына  қысым
жасайды. Плазма-ның ішкі сұйығы полюстергс ауысып, шсткі сүйықпеи араласып,
оны  сұйылта  түседі.  Осыған   байланысты   про-топлазманың   серпімділігі
төмендсп, сакинаның кысымыкушейе түседі. Сакина жымкырылып,  ақыр  со-нында
клетканы екіге бөледі.
  Шеткі  протоплазма-ның  желімденуі  клетканың   дөңгелектену   кезеңі-нен
басталады. Анафаза-да, әсіресе, телофазада клетка мықты  созылып,  үзарады.
Клетканың орта-сында паііда болган желі клетканы екіге бөледі.
   Бүл кезең өсіыдік 'және жануар клеткаларыпда ұқсас   өтеді.  Кейбір  жаг-
дайда кездесетін сәл ай-ырмашылықтар клетка-ның жеке белімдеріне ғана  әсер
етіп, бөлінудің жалпы тәртібін бүзбайды.
   Амитоз—  анайы     бөлінуде   —   хромосом    және   ахроматин__ұршықтары
түзілмейді. Ядроның ортасында тартылу пайда болып, ол барған саиын тереңдеп
ядроның бөледі, Мүнда ешқандай морфологиялық  өзгеріс  байкалмайды.  Кейбір
жағдайларда ядронын, амитоздьіқ _бөлінуі протоплазма  бөлінбей  де  болады.
Мұндай кездерде екі ядролы, ал қайталап белінсе, көп ядролы клеткалар пайда
болады.
   Амитоздың биологиялык, маңызы жөніндегі мәселе көпке дейін  даулы  болып
 келді. Митозды беліну  ашыл-ғаннан  кейін  амнтозды  жоқка  шығарды.  Бірақ
 күрделі белінумен қатар анайы бөліну де кең  таралған.  Кейбір  тканьдердің
 дамуы кезінде (сіңір, шеміршек, ет, т. б.) және клеткалардың регенерациялық
 процестерінде амитоз өте жиі кездеседі.
   Клетканың  беліну  процесінің  өсуде,   жбриогенсзде   (үрықтық   даму),
регенерацняда, жыныс клеткалары тү-зілудс  және  т.  б.  жағдайларда  ерекшс
маңызы бар.
[pic]



















Сурет. Алты аналық адам ұрығының хорион клеткаларының кариокинезді көбеюі:
1-2-3-  профаза;  4-5-  метафаза;  6-7-  анафаза;  8-  телофаза;  9-түзілген
клеткалар.





Бақылау сұрақтар:
   1. Клетканың тіршілігінедгі ядроның маңызы, гендік информация. Ядроның
      пішіні, көлемі, клеткадағы саны және орналасуы.
   2. Ядроның химиялық құрамы. Ядро қабықшасы. Құрылысы. Ядро шырыны
      (кариоплазма) құрылысы, қызметі.
   3. Хромосомалар.
   4. Ядрошық.
   5. Клеткалық цикл.
   6. Клетканың бөлінуі. Митоз, амитоз, мейоз.
Ұсынылған әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.












   3.БӨЛІМ.
      СОӨЖ дайындау методикалық нұсқаулар.

№1 -2 Тақырыптар. Клетканың құрылысы және функциясы.
    Мақсаты.  Организмнің  негізгі  құрылымдары  -  клетка  және  клеткасыз
құрылымдармен  танысу.   Оларды   микроскопиен   зерделегенде   бір-бірінен
ажыратып,  таба  алу.  Клетканың  қабығың,  цитоплазмасың,   ядросын,   әрі
микроқылшықтарын   кірпікшелерін   және   т.б.   жарық   және    электроңды
микроскоптардағы құрылым айырмашылыкдарына сай, анықтай  алу.  Клеткааралық
байланыстар түрін біліп, олардың қажеттілігің баяндау. Торша қабыгы  арқылы
қабылданатын заттарды  —  пиноцитоз  көпіршектерін  (сүйық),  фагосомаларды
(қатты)  идентификациялауды  үйрену  және  оның  құрылысына  қарап,   торша
қызметін сипаттап, куйін анықтай білу.
    Тапсырмалар:

    1-ші тапсырма. Клеткалар сызбасынан әртүрлі клеткаларды табу кесрек  те,
әр клетканың ядросы бар екендігіне, олар көк түске боялатынына көз  жеткізу
керек. Ядронын айналасында  қызғылт  түсті,  сырты  цитолеммамен  қоршалған
цитоплазма орналасқан. Клеткалар арасындағы цитолемма  әр  клетканың  шегін
көрсете бір-бірімен тығыз байланысып жатады. Осындай екі клетканың  суретін
салып, мыналарды белгілендер: I
 - цитолемма; II - цитоплазма: 1 — Гольджи аппараты, 2  —  центросома,  3  —
митохондрий, 4 - протеин түйіршіктері, 5 -  торша  көпіршіктері,  6  —  май
түйіршіктері; III — ядро: 7 — кариолемма (ядроның қабығы), 8 —  кариоплазма
(ядроның шырыны), 9 — хроматиниматин     түйіршіктері     (гетерохроматин),
    11     —     домалақ  денешіктер (ядрышко). Екінші сызбада: 1 -  призма
тәрізді клеткалар, 2 — текше клетка,   3  —  жайпақ  клетка,  4  -  домалақ
клеткалар: а - сегментті ядролы, б — дөңгелек ядролы,  5  -  ұршык  тәрізді
клетка, 6 - өсінділі клетка, 7 - құты тәрізді клетка, 8 — кірпікше  клетка,
9 - тарамыстағы  клетка,  10  —  сперматозоид,  11  —  мегакариоцит,  12  —
эритроцит.
    2-ші  тапсырма.  Қанқа  колденең   жолақты  бұлшық  ет    талшықтарының
кесінділерін  кіші,  үлкен  ұлғайтқыштарда  карап,  олар  симпластқа  мысал
екенің түсініп, көптеген ядролары барын көріп, ұзына бойында және көолденең
кесіндідегі  бейнелерін  суретке  салып  алып,   атластың    49   суретімен
танысып, мыналарды белгілеу қажет: 1 - сарколемма, 2 - саркоплазма, 3 ядро,
4 — ұзына бойдагы кесінділер, 5 -олардың арасындағы дәнекер ұлпалар.

     3-ші тапсырма. Клетка және клеткасыз  құрылымдарга  мысал  бола  алатын
жалпы  студенттерге  көрсетілетін  көрініс  препараттарды  қарап,   олардың
суретін салмай-ақ, еске сақтау кажет.
    4-ші тапсырма.  Клетканың  субмикроскоптық  (электронды  микроскоптағы)
кұрылысының кестесін салып ,  мыңаларды  дұрыс  белгілеп  алу  керек:  1  -
цитолемма; 2 - пиноцитоз көпіршіктері; 3 - центросома; 4 - гиалоплазма; 5 -
эндоплазмалық тор: а — жарғақ, б — рибосомалар: 6 - клетканың ядросы;  7  —
байланыс түрлері, 8 - ядро саңлауы; 9 - ядрышко; 10 - Гольджи аппараты;  11
- көпіршіктер: 12 -  митохондрийлер;  13  —  лизосомалар;  14  -  фагоцитоз
түрлері; 15 - цитолемманын жаргақпен байланысы


    Бақылау сұрақтар:
    1. Клетка дегеніміз не?
    2. Эукариотты клеткалардың құрылысы қандай?
    3. Тұнғыш рет клеткаға кім, қай жылы, қандай аңықтама берді?
    4. Қандай клеткасыз құрылымдарды білесіз (сипаттамасын беру керек).
    5. Қандай клеткааралық байланыстарды білесіз. Оның қажеті неде?
    6. Клетканың электронды микроскоптағы құрылысы қандай?

Бақылау формасы: зертханалық жұмысты тапсыру, қорғау. Альбомға сурет салу.
Методикалық нұсқаулар:

     Тірі организм күрылысының ең үсак. қүрылым, кызмет бірлігі және  басты
негізі — торша. Ол прокариотты (ядросы айкындалмаған), эукариогты  (ядролы)
және өртүрлі (қарапайым домалақтан таңқаларлыққа дейін) болады. Атластыц 1-
2 суретін қара. Торшаға түңғыік рет 1861 жылы аиыктама берген неміс  ғалымы
Макс Шультце, Организмде  дене  және  жыішс  торш-алары  бар.  Олар  сыртқы
қабығынан,  цитоплазмасынан,  ядросъшан  түрады.  Организмдегі  қандай   да
болмасын өзгеріс,  ауытқу  торшадан  басталатывдықтан,  орі  ауруды  айкьиг
анықтау үпіін, казір цитологиялык зердслеу  ғылым,  тәжрибс  мекемелсрі-нде
ксң  қолданыла  бастағандықтан  келешек  мамандар   торша   және   торшасыз
күрылымдарды жетік білуі шарт.
     Торшасыз қүрылымдарда торша туывдылары болып  есспт-елінеді.  Оларға  -
симпластар (остеокластар, трофобластың  сыртқы  қабаты,  қаңқалық  бүлшықет
талшықтары),  синдитийлер  (даму   жолындағы   аталык   жыныс   торшалары),
торпіааралык  за-ттар  (  коллаген,  эластин,  аргарофильді  талшықтар  мен
аморфты зат) және өз қызметііі атқарып, енді оиы  жалғастыра  алмай,  басқа
кызметкс   бейімдслс   бастаған   горша   туындылары   (эритроциттер,   қан
табақшалары, эішдермисі ің мүйізді қабаты, піаш және тырнақтар) жатады.

Қажетті құрал  жабдықтар:  Микроскоптар,  дайын  микропрепараттар,  препарат
жасауға керекті материалдар.
Әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.
   6. Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та,  1978.
   7. Алмазов И.В. Сутулов Л.С.  Атлас  по  гистологии  и  эмбриологии.  М.,
      Медицина, 1998.
   8. Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии.  –  М.,
      Просвещение, 1995.



№ 3-4 Тақырыптар. Клетканың структуралық компоненттері.
Мақсаты: Арнайы дайындалған  препараттан  клетка  құрылысын  зерделеп,  оның
атауларын білу. Цитоплазмада тұракты,  түрақсыз  қосындылар  барын,  олардаң
жіктелетінін  біліп,  атауларын  еске  сақтап,  препараттан  оларды   тауып,
цитохимиялық ерекшеліктеріне  сай  бір-бірінен  ажырата  білу,  әрі  олардын
клетка тіршілік әрекетіндегі рөлін анықтау. Клетка кабығының құрылысын,  зат
алмасуына қатысуың меіңгеру.
Тапсырмалар:

1-ші тапсырма. Аксолотль бауыры  препаратынан   ірі  клетканы   іздеп,  оны
үлкен үлғайтқышта қарап, оның  құрылысымен  танысу.  Мұңдай  1-2  клетканың
бейнесін сурет дәптеріне  салу керек. Бұл тапсырманы  меңгеру үшін атластың
 суреттерін пайдалану керек.

2-ші тапсырма.  Препараттан  кіші  үлғайткышта клеткаларды  байкап,  оларды
үлкен  үлғайтқышқа  ауыстырып.  Хондриосомаларды  қарап,   олар     әртүрлі
екеніне   көз   жеткізіп,
бірнеше клетаның бейнесін салып алып,  белгілерін қою керек.
3--_ші_тапсырма.  Мысық.  жұлын-ми  түйіндегі   Гольджи   аппараты    жуйке
клеткаларының цитоплазмасында клеткаралық  тор  ретінде.  азоткышқыл  күміс
тұзы аркылы айқындалган.  Кіші  үлғайтқышта  ірі,  домалак,  немесе  алмурт
тәрізді клеткаларды тауып алып, оның ядро айналасын бір-бірімен тор тәрізді
айкасыл жатқан қара жінішке талшықтар коршап жатканын  байкау  керек.  Олар
Гольджи аппараты. Оны микроскоптын  көз  алдына  қойып,  үлксн  улғайткышқа
карап, бір-екі клетка суретін салып  алып,  мыналарды  белгілеу  керек:  1-
плазмалемма, 2 – цитоплазма: а- Гольджи аппараты тағы  басқа  органоидтарды
байкау кажет.
4-ші тапсырма. Тұрақты қосындыларға мысала бола алатын  жалпы  студенттерге
көрсетілетін    көрініс    препараттарынан     центросоманы,     нейро-мио-
тонофибриллдерді қарау шарт.

Бақылау сұрақтар:
   1. Клетканың тұрақты косьндыларын, олардың түрлерін,  атқаратын  қызметін
      сипаттаңыз.
   2. Гиалоплазма дегеніміз не?
   3. Клектаның негізгі структуралық компоненттерің атаныз.
Бақылау формасы: зертханалық жұмысты тапсыру, қорғау. Альбомға  сурет  салу.
Тест тапсыру.
Методикалық нұсқаулар:

     Цитоплазма, оны қоршап түрған  ортадан,  клетка  қабығы  (плазмалемма)
 аркылы иіектелген, ал өзінде тұрақты (органеллалар, органоидтар),  тұрақсыз
 қосындылар және гиалоплазма орын алады.
     Гиалоплазма  (клетка  шырыны,  цитозоль,  торша  матриксі),  клеткадағы
барлык қүрамдарды біріктіріп түратын, оларды бір-бірімен химиялык қатынасын
қамтамасыз ететін күрделі шала ертінді (коллоид) жүйесі,  ішкі  тіреп.  Зат
алмасуында зор рөл аткарады. Ол сырткы  орта  әссрініе  орай,  қажет  болса
ыдырапта те алады.
     Клетка қабыгы арқылы екінші клетканы, клшеткааралық  затты  таниды  да,
олармен  байланысқа  түседі,  цитоплазмаға  заттарды  тасымалдап,   қайтадан
шығарады,  әрі  қабық  сыртында   арнайы   рецепторлар   орналасуына   орай,
гормондармен,   медиаторлармен,    цитокиңдермен    және    т.б.    сигналды
молекулалармен   озара   іс-қимыл   жасайды   және    цитоқаңқа    жиырылғыш
элементтерімен  торша  қабығының  байланысы  болғандықтан  торшаның  жылжуын
қамтамасыз етеді
Қажетті құрал жабдықтар:  Микроскоптар,  дайын  микропрепараттар,  кестелер,
таблицалар.
Әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.
   6. Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та,  1978.
   7. Алмазов И.В. Сутулов Л.С.  Атлас  по  гистологии  и  эмбриологии.  М.,
      Медицина, 1998.
   8. Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии.  –  М.,
      Просвещение, 1995.





№ 5-6 Тақырыптар. Клетканың мембраналы және мембранасыз органоидтары.
Мақсаты. Цитоплазмада мембраналы және  мембранасыз  органоидтарымен  танысу,
олардын клетка тіршілік әрекетіндегі рөлін анықтау.
Тапсырмалар:

1-ші тапсырма. Аксолотль бауыры  препаратынан   ірі  клетканы   іздеп,  оны
үлкен үлғайтқышта қарап, оның  құрылысымен  танысу.  Мұңдай  1-2  клетканың
бейнесін сурет дәптеріне  салу керек. Бұл тапсырманы  меңгеру үшін атластың
 суреттерін пайдалану керек.

2-ші тапсырма.  Препараттан  кіші  үлғайткышта клеткаларды  байкап,  оларды
үлкен  үлғайтқышқа   ауыстырып   мембраналы   органоидтарды:   митохондрий,
эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, лизосома, периоксисома   суретін  салу
керек.
Бақылау сұрақтар:
   1.  Клетканың  мембраналы  органоидтары,  олардың   түрлерін,   атқаратын
      қызметін сипаттаңыз.
   2.  Клетканың  мембранасыз  органоидтары,  олардың  түрлерін,   атқаратын
      қызметін сипаттаңыз.

Бақылау формасы: зертханалық жұмысты тапсыру, қорғау. Альбомға  сурет  салу.
Тест тапсыру.
Методикалық нұсқаулар:
     Тұрақты қосындылар жалпы және арнайы болып бөлінеді, Жалпы түрі  барлық
клеткада кездсседі, олардың тіршілік  әрекетің  қамтамасыз  етеді.  Бұларға
митохондрий,  рибосома,  эндоплазмалық  тор,  Гольджи  аппараты,  лизосома,
периоксисома,  торша  орталыгы,  цитоқаңқаның  кұрамдас  бөліктері  жатады.
Арнайы түрі кейбір клеткаларда  ғана  кездеседі,  олардың  арнайы  қызметі:
атқаруға қатысады.  Оларға  кірнікше,  қылша  (жіпше),  микротүк  (қьшиық),
миофибрилдер (бүлшықет талшықтары), акросома   (аталық  жыныс  клеткасында)
жатады.
     Тұрақты  қосындылардың  бірталайы  биологияліык  жарғақтардап   түрады.
сондықтан  оларды  жарғакты  және  жарғаксыз  деп   бөледі.   Жарғақтыларға
митохондрий, эндоплазмалық  тор, Гольджи аппараты, лизосома,  периоксисома,
ал  жарғаксыздарға  -   рибосома,   торша   орталығы,    микротүк,   қылша,
цитокаңканың кұрамдас бөлігі кіреді.
Қажетті құрал жабдықтар:  Микроскоптар,  дайын  микропрепараттар,  кестелер,
таблицалар.
Әдебиеттер:
   3. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   4. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   5. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   6.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   7. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.
   8. Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та,  1978.
   9. Алмазов И.В. Сутулов Л.С.  Атлас  по  гистологии  и  эмбриологии.  М.,
      Медицина, 1998.
  10. Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии.  –  М.,
      Просвещение, 1995.






№ 7-8 Тақырыптар. Клетканың қимыл органеллалары.
     Мақсаты. Клетканың қимыл органеллаларымен таынсу.
Тапсырмалар:
1-ші тапсырма. Препараттан   ірі  клетканы   іздеп,  оны  үлкен  үлғайтқышта
қарап, оның қимыл органеллаларымен  танысу. Мұңдай 1-2  клетканың   бейнесін
сурет  дәптеріне   салу  керек.  Бұл  тапсырманы   меңгеру   үшін   атластың
суреттерін пайдалану керек.
2--_ші_тапсырма. Препараттан  кіші  үлғайткышта клеткаларды байкап,  оларды
үлкен   үлғайтқышқа   ауыстырып    мембранасыз    қимыл    органеллаларының
органоидтарды: кірпікше, микротүк, қылша,  талшықтар,  базальды  денешіктің
суретін салу керек.
Бақылау сұрақтар:
   3. Микротүтікшілер. Кірпікшелер. Талшықтар. Базальды денешік.
   4. Клетка орталығының қызметі, құрылысы. Центриольдер, ультрастурктуралық
      құрылысы, репликациясы.
Бақылау формасы: зертханалық жұмысты тапсыру, қорғау. Альбомға сурет салу.
Методикалық нұсқаулар: Кірпікшелер мен жіпшелер.  Кірпікшелер  мен  жіпшелер
арқылы қозғалу протоплазманың  арнаулы  ерекше  бөлімдерінің  катысы  арқылы
жүзеге  асырылады.  Қозғалыстың  бұл  түрі   қарапайым   организмдерде   кең
таралған.  Жоғарғы  сатыдағы  жануарларда  жіпшелер  арқы-лы  аталық   жыныс
клеткалары ғана қозғалады  Бүл  жіп-ше  протоплазманың  үстіңгі  қабатындағы
базальды денешік деп аталатын  тузілістерден  басталады  Клетканың  қозғалуы
жіпшелердің толқынды қозғалуы арқылы болады.  Қарапаиым  орғанизмділерде  ол
алғы жақта, сондықтан қозғалганда  клетканы  алға  жетелсйді.  Аталык  жыныс
клеткаларында  ол  керісінше,  артқы  жаққа  орна-ласкан.  Толқынды  қозғалу
нәтижесінде клетканы алға жылжытады. Кейбір жағдайда мұндай қозғалыстың жіп-
ше бойында түзілетін мембрана арқылы жеңілдей түсе-тіні белгілі.
   Жіпше  қозғалысына  ұқсас  толқынды  қозғалыс  кір-пікшелер   арқылы   да
орындалады. Айырмашылығы қозғалыстың алғашқы жағдайда бір жіпше  арқылы,  ал
соңғысында   бір   топ   кірпікшелер   арқылы   жүзеге   асырыла-тындығында.
Кірпікшелер клеткада түзіледі, протоплаз-мадағы  әрбір  кірпікшенің  астында
базальды шағын  дене-шік  жатады.  Көптеген  қарапайым  инфузорияларда  кір-
пікшелер клетканың  сыртын  қоршап,  инфузорияларды  ке-ңістікте  қозғалысқа
келтіріп отырады. Омыртқалыларда кірпікшелер орналаскан эпителий  клеткалары
ғана бола-ды. Мысалы, түтікті органдарда осы сияқты  кірпікшелі  эпителийлер
төселген. Сперматозоид әлсіз сілтілі  ортада  жақсы  қозғалады,  ал,  кышқыл
ортада оның активті қоз-ғалысы бәсеңдейді. Мұны  білудің  малды  ұрықтандыру
ісінде айтарлықтай маңызы бар.
  Ет  қозғалысы  —  қозғалыстың  ең  жетілген  түрі,  ол  кейде  клеткадағы
қысқарып, кейде ұзарып отыратын  ар-наулы  түзіліс  —  миофибрильдер  аркылы
орындалады.  Осының  нәтижесінде  бүлшық  еттер  бекітулі   орыннан   бір-де
жақындап, бірде алыстап организмді  кеңістікте  қоз-ғалтады.  Ет  қозғалысын
тудыратын  жиырылғыш  заттар  протоплазманың  арнаулы  түзілісі  болып,   ет
клеткасының  ішіне   орналасады.   Қарапайым   элителийлі   етті   клеткалар
шекқуыстыларда  және   төменгі   сатыдағы   құрттарда   кез-деседі.   Кейбір
инфузорияларда да ерекшеленген мио-фибрильдер болады.
  Тітіркенгіштік. Әрбір организм қаншама қарапайым немесе күрделі болса да,
олар  өзін  қоршаған  сыртқы  ор-тамен  тығыз  байланыста   болып,   ортаның
өзгерістеріне қарай тиісті әрекет жасап отырады. Организмнің сырткы  ортаның
өзгеруіне  қарай  әрекет   жасауының   бір   керіні-сі   —   тітіркенгіштік.
Тітіркенгіштікті тудыратын фактор-лар тітіркендіргіштер деп аталады.  Оларға
әр түрлі хи-миялық, сәулелік, электр кұбылыстар және басқа түрлі  энергиялар
жатады. Тітіркенгіштіктің көрінісі әр  түрлі.  Олар  организмнің  күрылысына
және әсер етудің сипаты-на  тәуелді  Жануарлар  организмі  неғұрлым  жоғарьі
сатыда бо-лып, нерв жүйесінің күрылысы жоғары жетілген болса,  онда  олардың
сыртқы ортаның  әсеріне  беретін  жауабы  да  соғұрлым  күрделене  түсетінін
жүргізілген көптеген зерттеулер көрсетті.
   Өсімдіктер мен  қарапайым  және  жоғарғы  сатыдағы  жануарлардын,  кейбір
клеткаларыньщ  тітіркендіргішке  қарай  керісінше  қозғалыс  жасау   арқылы
беретін жауап  реакциясы:  жануарларда  таксис,  өсімдіктерде  тропизм  Деп
аталынады. Қозғалыстың тітіркендіргішке кері бо-луына байланысты таксис  оң
және теріс болуы мүмкін. Тітіркендіргіштер түрінің көп  болуына  байланысты
так-систерде әр түрлі болады. Химиялық заттардың әсеріне организмнің  жауап
беруі хемотаксис  сәуле  әсеріне  —  гелиотаксис,  электр  тогі  әсеріне  —
гальванотаксис, қат-ты заттардың әсеріне — тигмотаксис  және  сұйық  заттың
әсеріне — реотаксис қозғалыс реакциялары   жиі   кездесіп отырады.
Қажетті құрал жабдықтар:  Микроскоптар,  дайын  микропрепараттар,  клетканың
атласы, кестелер.
Әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.
   6. Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та,  1978.
   7. Алмазов И.В. Сутулов Л.С.  Атлас  по  гистологии  и  эмбриологии.  М.,
      Медицина, 1998.
   8. Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии.  –  М.,
      Просвещение, 1995.



   № 9-10 Тақырыптар. Клетканың тұрақсыз қосылыстары.

  Мақсаты. Клектаның тұракты қосындыларының тұраксыз  түрінен  айырмашылығы
неде екенін біліп, тұрақсыз косындылар қалаи жіктелстінін білу. Олардың  әр
түрінің ерекшелігін  түсініп,  анықтамасын   айтып,    препаратта  тұрақсыз
қосындыларлы  бір-бірінен  ажырату  керек,   әрі   олар  қандай   ұлпаларда
болатының түсіндіріп, оларды аныктау тәсілін білу.
Тапсырмалар:
1-ші  тапсырма.   Өздеріңізге   таныс   бауыр    препаратынан    әдейі   май
қосындыларын анықтауға өнделген бірнеше клтекаларды кіші ұлғайтқышта  тауып,
олар клетканың  бойында мөлшері әртүрлі  қара  домалақ  түйіршіктер  түріңде
орналасқанын  көріп,  үлкен  үлғайтқыштағы  1-2  клетканың  бейнесің   сурет
дәптеріне салып: 1 — елтка шетін; 2 — цитоплазманы: а- май  қосыпдыларын;  3
- ядроны белгілеу керек.
2-ші тапсырма. Бауыр  препаратынан  гепатоцит  цитоплазмасында  қызыл  түске
боялған, көлемі әрқилы түйіршіктерді  көріп,  ол  гликоген  екенің  түсініп,
үлкен ұлғайтқышта бірнеше клетканың бейнесін  дәптерге  салып  алып,  ондағы
ядроны және гликогенді (көмірсу қосындысы ретінде) белгілеу керек.
3-ші тапсырма. Көздің торлы қабыгынан арнайы әдіспен  боялмаған  препараттан
коңыр түсті байкап, ондагы клеткалардың ортасында көпіршік тәрізді   ядросын
көріп, оның төңірегінде және өсінділерінде жаңагы  коңыр  түстер  пигменттік
қосындылар  екенін  түсініп,  олардың  бейнесін  дәптерге   салып,   аталған
қосындыны корсету қажет. Оған  анық  көз  жеткізу  үшін  атластың   суретіне
назар аударған жөн.
4-ші тапсырма. Тұраксыз қосындыларға мысал ретінде  жалпы студенттер  көруге
арналған  пренаратгардан,  әрі  атластағы     суреттен,     әртүрлі     ұлпа
елткаларындағы    қосындыларды,  олардың  бейнелерін  көріп,  тұжырым  жасау
керек.
Бақылау сұрақтар:
   1. Тұрақсыз қосындылар дегеніміз не?
   2. Олардың қандай түрлерін білесіз?
   3. Тұрақсыз        косындыларды        қалай ажыратады?
   4. Тұрақсыз қосындылардың бәрі бір клтекада, немесе ұлпада кездесеме?
Оларды анықтаудың қандай тәсілдерін білесіз?
Бақылау формасы: зертханалық жұмысты тапсыру, қорғау. Альбомға сурет салу.
Методикалық нұсқаулар:  Клетканың  тіршілік  әрекеті  үздіксіз  жүретін  зат
алмасу үдерісімен сипатталады. Осыған  байланысты  клеткада  әртүрлі  ыдырау
өнімдері жиналып  және  жойылып  отырады.  Оларды  тұрақсыз  қосындылар  деп
атайды.  Оларға  қоректік,  секреттік,  экскерттік,  пигменттік   қосындылар
жатады.
Қажетті құрал  жабдықтар:  Микроскоптар,  дайын  микропрепараттар,  препарат
жасауға керекті материалдар.
Әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.
   6. Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та,  1978.
   7. Алмазов И.В. Сутулов Л.С.  Атлас  по  гистологии  и  эмбриологии.  М.,
      Медицина, 1998.
   8. Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии.  –  М.,
      Просвещение, 1995.



   № 11-15 Тақырыптар. Ядро. Клетканың бөлінуі.
    Мақсаты. Арнайы дайындалған препараттан ядро құрылысын  зерделеп,  оның
атауларын (қабыгы, хроматин, ахроматин, ядрошығы) білу.
    Клектаның циклін суреттеу, оның әр кезеңін () митоз соңы, синтез  алды,
митоз
     Аттарын еске  сақтау,  сипаттау,  клетканың  бөліну  түрлерін  (митоз,
амитоз, мейоз, эндомитоз), ерекшеліктерін, байқалатын өзгерестерін білу.
    Митоздың  негізгі  сатыларын  (анафаза,  метафаза,  анафаза,  телофаза)
анықтай, зерделей білу
Тапсырмалар:
1-ші тапсырма. Аксолотль  бауыры  препаратынан   ірі  клетканы   іздеп,  оны
үлкен үлғайтқышта қарап,  ядрошығын,  ахроматин  барын,  хроматин  үйіндісін
және ядро қабығын тауып алу керек.  Мұңдай  1-2   клетканың  бейнесін  сурет
дәптеріне салып алып, аталған ядро құрылымын белгілеу керек. Бұл  тапсырманы
 меңгеру үшін атластың  суреттерін пайдаланған жөн.

2-ші тапсырма. Ұзақтылығы 11 сағат болатын клеткалық циклді суретке  салып,
оңдағы митоздық, синтез алды, синтездік  және  синтез  соңы  кезеңдерінінің
ұзақтығын дұрыс белгілеу керек.

3-ші тапсырма.  Кішкене ұлғайтқышпен  препараттан  клетклар  митозың  қарау
керек.  Үлкен  ұлғайтқышпен   тік   бұрыш   формалы   бөлінбеген   клетканы
(интерфазадағы) және митоздың:  профаза (опың   тығыз  түйін  секілді  және
копсый  бастаған  сатыларын),   метафаза,   анафаза  және   телофазасындагы
клеткаларды  тауып  алу  керек.    Олардың    әркайсысының   суретін   алып
мыналарды     белгілеу     керек:      1      —      болінбеген      клетка
(интерфаза):  а -  цитолемма,  б -  цитоплазма.   в    -    ядро;    2   --
профаза (тығыз түйін сатысы): а - цитоплазма, б - ядро, в  -оралым  тәрізді
   хромосомалар,    г    —    кариоплазма;    3    —    профаза   (түйіннің
қопсый    бастаған    кезі):     а    -    цитолемма,    б миксоплазма, в —
оралым тәрізді хромосомалар; 4 –  метафаза:  а-  аналық  жұлдыз  (клетканың
экваториалды жазықтығындағы хромосомалардың екі еселенген саны); 5-анафаза:
а-  бөлініп  шыққан  клетканың   ортасына   қарай   орын   ауыстырған   қос
хромосомалар; 6- телофаза: а-абөлініп  шыққан  клетканың  түзіліс  бастаған
ядросы, б-бөлініп шыққан клетканың қабығы.
4-ші  тапсырма.  Арнайы  әзірлеген  препараттарды  қарау  керек:  1  —   мал
клетканың митозы, 2 — мал клетканың амитозы.  Клетканың  бөлінуіне,  әсіресе
митоз  кезіндегі  телофазаның  санына  және  амитоз  кезіндегі  цитотомияның
аяқталуына назар аудару керек. Екеуінде де жас  клеткалар  түзіле  бастайды.
Митоз кезінде хромосомалар жақсы көрінсе, амитоз кезі кәдімгі ядро  көрінсе,
хромосомалар байқалмайды.
5-ші  тапсырма.  Жалпы  студенттерге  арналған   көрініс,   гтрепаратарынан
клеткада байқалатын    қасиетсіздер өзгерістерімен танысу керек.

Бақылау сұрақтар:
1. Ядроның    құрылысы    және    атқаратын    қызметтері қандай?
2. Хроматин (хромосома) құрылысы, қызметі неде?
3. Клеткалық цикл дегеніміз не?
4. Клеткалық цикл қандай кезендерден түрады?
5. Клеткалық циклдің кай кезеңінде ДНҚ екі еселсніліп белок  синтезі  жүреді
және АТФ жиналады?
6. Интерфазаның әр кезеңіне не тән?
7. Митозда түрақты қосындылар қалай өзгсреді?
8. Митоз    кезінде    ядрошыкпен    ядро    кабығы    неге ұшырайды?
9. Митоздың амитоздан айырмашылығы неде?
  10. Эндомитоз және полиплоидия дегеніміз не?

Бақылау формасы: зертханалық жұмысты тапсыру, қорғау. Альбомға сурет салу.

         Методикалық нұсқаулар:
     Клетка негізінен екі түрлі әдіспен бөлініп, көбейеді.  Оның  біріншісі,
күрделі бөліну - митоз, екіншісі , тікелей бөліну -  амитоз.  Амитоздың  үш
түрі  болады.  Бұлардан  басқа,  клетканың  бөліну  түрлеріне  мейоз   және
эндомитоз жатады.
     Клетканың  бір  бөлінуінен  екінші  бөлінуіне  дейінгі  кезенді  немесе
клетканың бөлінгенінен өлгеніне дейінгі уақытын - клетканың тіршілік циклі,
немесе  клеткалык  цикл  деп  атайды.  Оның  төрт  кезеңі  болады.  Митозка
дайындық,  аралық,  немесе  интерфазада  басталып,  онда  мына   өзгерістер
байқалады: 1 - хромосомалар  екі  еселенелі,  2  -  цитоплазмадағы  тұрақты
қосындылар  саны  артады,  3  —  АТФ  қуаты  (энергиясы)  клетка  бөлінуіне
пайдаланылады, 4 —  белоктар,  хромосомалар,  центросома  бөліну  үдерісіне
қатысады.
Қажетті құрал жабдықтар: Микроскоптар, дайын микропрепараттар, кестелер.
Әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.
   6. Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та,  1978.
   7. Алмазов И.В. Сутулов Л.С.  Атлас  по  гистологии  и  эмбриологии.  М.,
      Медицина, 1998.
   8. Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии.  –  М.,
      Просвещение, 1995.


   4.БӨЛІМ.

СӨЖ дайындау методикалық нұсқаулар

№1 Тақырып. Кіріспе. Цитологияның әдістері.
Мақсаты: Гистология, эмбриология ғылымдарға жалпы түсінік беру.
Тапсырмалар:
   1. Клетка жөніндегі ілім.
   2. Цитология – клетканың жалпы морфологиялық құрылысын, ішіндегі  болатын
      зат алмасу процесін, сыртқы ортамен қарым қатынасын зерттейтін ғылым.
   3. Негізгі зерттеу әдістері.салыстырмалы сипаттамасы.
Бақылау формасы: жазба жұмыс.
Методикалық нұсқаулар:
1.Эмбриология урықтың дамуын зерттейтін ғылымына жалпы түсінік беру.
2.Онтогенез фазаларына жалпы сипаттама беру.
3.Филогенез дамуына жалпы түсінік беру.
4.Хордалы жануарлардың  эмбриондық     дамуының алғашкы кезендерініне  жалпы
сипаттама беру.
Әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.
   6. Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та,  1978.
   7. Алмазов И.В. Сутулов Л.С.  Атлас  по  гистологии  и  эмбриологии.  М.,
      Медицина, 1998.
   8. Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии.  –  М.,
      Просвещение, 1995.



№2 Тақырып. Клетка теориясы.
Мақсаты: Клекта теориясына жалпы сипаттама беру.
Тапсырмалар:
   1. Клетка теория (Шванн, Шлейден, 1878).
   2. Вольф, Вер, Вирхов клеткалық теорияны одан әрі дамытуға үлестері.
   3. Прокариоттар  эукариоттар  клеткасы  деп  болуі,  олардың  бір-бірінен
      айырмашылығы

Бақылау формасы: жазба жұмыс.
Методикалық нұсқаулар:
   1. Клетка теориясына (Шванн, Шлейден, 1878) жалпы түсінік беру.
   2. Вольф, Вер, Вирхов клеткалық  теорияны  одан  әрі  дамытуға  үлестерін
      оқып, білу.
   3. Прокариоттар  эукариоттар  клеткасы  деп  болуі,  олардың  бір-бірінен
      айырмашылығына жалпы сипаттама беру.


Әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.
   6. Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та,  1978.
   7. Алмазов И.В. Сутулов Л.С.  Атлас  по  гистологии  и  эмбриологии.  М.,
      Медицина, 1998.
   8. Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии.  –  М.,
      Просвещение, 1995.



№3 Тақырып. Өсімдіктер мен жануарлар клеткасының ұқсастығы, айырмашылығы.
Мақсаты: Өсімдіктер мен жануарлар  клеткасының  ұқсастығына,  айырмашылығына
жалпы сипаттамасын беру.
Тапсырмалар:
        1. Өсімдік клеткасының құрылысы.
        2. Жануар клеткасының құрылысы.
Бақылау формасы: ауызша.
Методикалық нұсқаулар:
        1. Өсімдік клеткасының құрылысың білу.
        2. Жануар клеткасының құрылысы білу.
        3. Өсімдіктер мен жануарлар клеткасының ұқсастығына, айырмашылығына
           жалпы түсінік беру.
Әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.
   6. Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та,  1978.
   7. Алмазов И.В. Сутулов Л.С.  Атлас  по  гистологии  и  эмбриологии.  М.,
      Медицина, 1998.
   8. Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии.  –  М.,
      Просвещение, 1995.



№4 Тақырып. Клетканың құрылысы және функциясы.
Мақсаты: Клетканың құрылысы және функциясына жалпы түсінік беру.
Тапсырмалар:
   1. Клетка – тірі заттың ең кішкене бірлігі.
   2. Клеткалардың құрылысы: су, белоктар,  липидтер,  көмірсу,  органикалық
      және неорганикалық иондар, АТФ, нуклеин қышқылдары.
   3. Клетканың атқаратын қызметі.
Бақылау формасы: тест.
Методикалық нұсқаулар:
   1. Клетка – тірі заттың ең кішкене бірлігіне жалпы түсінік беру.
   2. Клеткалардың құрылысы: су, белоктар,  липидтер,  көмірсу,  органикалық
      және неорганикалық иондар, АТФ, нуклеин қышқылдары.
   3. Клетканың атқаратын қызметіне жалпы сипаттамасын беру.

Әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.
   6. Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та,  1978.
   7. Алмазов И.В. Сутулов Л.С.  Атлас  по  гистологии  и  эмбриологии.  М.,
      Медицина, 1998.
   8. Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии.  –  М.,
      Просвещение, 1995.


№5 Тақырып. Клетканың структуралық компоненттері.
Мақсаты: Клетканың структуралық компоненттеріне  жалпы түсінік беру.
Тапсырмалар:
   1. Цитоплазма. Цитоплазманың негізгі заты – гиалоплазма -  клетканың ішкі
      ортасы.
   2.  Цитоплазманың  негізгі   компоненті   –   органеллалар,   қосылыстар,
      гиалоплазма (матриксі).
Бақылау формасы: жазба жұмыс.
Методикалық нұсқаулар:
   1. Цитоплазма. Цитоплазманың негізгі заты – гиалоплазма -  клетканың ішкі
      ортасы.
   2.  Цитоплазманың  негізгі   компоненті   –   органеллалар,   қосылыстар,
      гиалоплазма (матриксі).
Әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.
   6. Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та,  1978.
   7. Алмазов И.В. Сутулов Л.С.  Атлас  по  гистологии  и  эмбриологии.  М.,
      Медицина, 1998.
   8. Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии.  –  М.,
      Просвещение, 1995.

№6 Тақырып. Клетканың органоидтары
Мақсаты: Клектаның органоидтарына жалпы түсінік беру.
Тапсырмалар:
   1. Эндоплазмалық тор  –  құрылысы,  қызметі,  тегіс  және  кедір  бұдырлы
      эндоплазмалық тор.
   2. Диктиосомалар.
   3. Лизосома – құрылыс, химиялық құрамы. Алғашқы, екінші лизосомалар..
Бақылау формасы: тест тапырмалары.
Методикалық нұсқаулар:
   1. Эндоплазмалық тор – құрылысына, қызметіне, тегіс  және  кедір  бұдырлы
      эндоплазмалық торға жалпы сипаттама беру.
   2. Диктиосомаларға жалпы сипаттама беру.
   3.  Лизосома  –  құрылысына,  химиялық  құрамына  жалпы  сипаттама  беру.
      Алғашқы, екінші лизосомалар,а жалпы түсінік беру.
Әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.
   6. Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та,  1978.
   7. Алмазов И.В. Сутулов Л.С.  Атлас  по  гистологии  и  эмбриологии.  М.,
      Медицина, 1998.
   8. Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии.  –  М.,
      Просвещение, 1995.



№7 Тақырып. Гольджи аппаратының атқаратың қызметі.
Мақсаты: Гольджи аппаратының атқаратың қызметіне жалпы түсінік беру.
Тапсырмалар:
   1. Гольджи аппараты – құрылысы.
   2. Гольджи аппаратының қызметі.
Бақылау формасы: жазба жұмыс.
Методикалық нұсқаулар:
   1. 1. Гольджи аппараты – құрылысын білу.
   2. Гольджи аппаратының қызметін білу.

Әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.
   6. Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та,  1978.
   7. Алмазов И.В. Сутулов Л.С.  Атлас  по  гистологии  и  эмбриологии.  М.,
      Медицина, 1998.
   8. Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии.  –  М.,
      Просвещение, 1995.


№8 Тақырып.  Клетканың мембраналы, мембранасыз органоидтары.
Мақсаты: Клетканың мембраналы,  мембранасыз  органоидтарына   жалпы  түсінік
беру.
Тапсырмалар:
   1. Клетканың мембраналы органоидтары.
   2. Клетканың  мембранасыз органоидтары.
Бақылау формасы: жазба жұмыс.
Методикалық нұсқаулар:
   1. Клетканың мембраналы органоидтарына жалпы сипаттамасын беру.
   2. Клетканың  мембранасыз органоидтарына жалпы сипаттамасын беру.
Әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.
   6. Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та,  1978.
   7. Алмазов И.В. Сутулов Л.С.  Атлас  по  гистологии  и  эмбриологии.  М.,
      Медицина, 1998.
   8. Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии.  –  М.,
      Просвещение, 1995.


№9 Тақырып.  Клетканың тұрақсыз қосылыстары..
Мақсаты: Клетканың мембраналы,  мембранасыз  органоидтарына   жалпы  түсінік
беру.
Тапсырмалар:
   1. Тұрақсыз қосындылар дегеніміз.
   2. Тұрақсыз қосындылардың  түрлері.
   3. Тұрақсыз        косындыларды        қалай ажыратады?
   4. Тұрақсыз қосындылардың бәрі бір клтекада, немесе ұлпада кездесеме?


Бақылау формасы: жазба жұмыс.
Методикалық нұсқаулар:
   3. Клетканың мембраналы органоидтарына жалпы сипаттамасын беру.
   4. Клетканың  мембранасыз органоидтарына жалпы сипаттамасын беру.
Әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.
   6. Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та,  1978.
   7. Алмазов И.В. Сутулов Л.С.  Атлас  по  гистологии  и  эмбриологии.  М.,
      Медицина, 1998.
   8. Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии.  –  М.,
      Просвещение, 1995.





№10 Тақырып.  Клетканың бөлінуі.
Мақсаты: Клетканың бөлінуіне  жалпы түсінік беру.
Тапсырмалар:
   1. Клетканың болінуі.
   2. Пияз тамырының клеткаларындағы митоз.
   3. Тері эпителиінің  клеткаларындагы  немесе  жас  аксолотлдың  бауырының
      жиектік зоналарындағы клеткаларындағы митоз.
   4. Аскариданың  бөлшектену  кезіндегі  жұмыртқаларындағы  центросома  мен
      бөліну ұршығы.
   5.  Тышқан бауырының немесе қуықтың эпитиалдық клеткаларындагы амитоз.
Бақылау формасы: аузша.
Методикалық нұсқаулар:
   1. Клетканың болінуіне жалпы түсінік беру.
   2. Пияз тамырының  клеткаларындағы  митоз  процесіне  жалпы  сипаттамасын
      беру.
   3. Тері эпителиінің  клеткаларындагы  немесе  жас  аксолотлдың  бауырының
      жиектік зоналарындағы клеткаларындағы митоз процесін оқып білу.
   4. Аскариданың  бөлшектену  кезіндегі  жұмыртқаларындағы  центросома  мен
      бөліну ұршығына жалпы түсінік беру.
   5. Тышқан бауырының  немесе  қуықтың  эпитиалдық  клеткаларындагы  амитоз
      процесіне жалпы түсінік беру.
Әдебиеттер:
   1. М. Нұрышев. Клетка: құрылысы мен қызметі. Алматы, «Ғылым», 2001.
   2. Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері.  А-
      ата, Қайнар, 1969.
   3. З.Қ. Тоқаев. Гистология, эмбриология және цитология практикумы. Семей,
      2001.
   4.  О.В.  Александровская,  Т.Н.  Радостина,  Н.А.   Козлов.   Цитология,
      гистология и эмбриология. М., 1987.
   5. Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и  эмбриология.
      М., 1999.
   6. Ченцов Ю.С. Общая цитология —М.: Изд. Москов. Ун.та,  1978.
   7. Алмазов И.В. Сутулов Л.С.  Атлас  по  гистологии  и  эмбриологии.  М.,
      Медицина, 1998.
   8. Кухтина Ж.М. Руководство к практическим занятиям по цитологии.  –  М.,
      Просвещение, 1995.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс