Файл қосу

Жүректі тексеру




|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ                   |
|ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ                           |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты          |ОӘК                 |ПОӘК 042-14-4-02. 01.|
|                               |                    |20.09/03- 2008       |
|ПОӘК «Ішкі жұқпалы емес        |200___ж.            |                     |
|аурулар және клиникалық        |«____»______        |                     |
|диагностика рентгенологиямен-1»|№ 1 басылымының     |                     |
|пәнінің  оқу әдістемелік       |орнына  200         |                     |
|материалы                      |ж. «                |                     |
|                               |»_____________      |                     |
|                               |№2 басылымы         |                     |
|                               |                    |                     |






         051201 «Ветеринариялық медицина»мамандығы студенттері  үшін
                  «Клиникалық және колданбалы диагностика»
                                 пәні бойынша

                      ПӘННІҢ  ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІНІҢ
                         ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛЫ






















                                               Семей 2013








                      Мазмұны

1.Глоссарий
2.Дәрістер
3.Тәжірибелік-практикалық сабақтар
4. Студенттердің оқытушылармен өздік  жұмысы
5.Студенттердің өздік жұмысы
































1.Глоссарий
- Семиотика – түрлі аурулардың белгілерін тексеру.
- Каротин(лат.carota- сәбіз) – каротин. Қызғылт-сарғыш пигмент.
- Скиология – көзбен зерттеу ғылымы.
- Диспепсия - жаңа туған төлдердің  асқорту және зат  алмасу  процестерінің
  өте жіті  түрде  бұзылуы  салдарынан  организмнің  сусызданып,  улануымен
  сипатталатын ауру.
- Аритмия – жүрек ырғағының бұзылуы.
- Сфигмограф – қозғалысты жазу үшін, сфигмотонограф – қысымды өлшеу.
- Фибография  (вена  пульсін  жазу)  –  флебограф  аспабы  арқылы  көк  қан
  тамырының соғуын жазу.
- Ауырғанда қызаруы - гиперемия немесе геморрагиялар атау ретінде алынады.
- Цианоз- көгеру атау ретінде алынады.
- Анемия - бозару атау ретінде алынады.
- Иктериялық - сарғаю атау ретінде алынады.
- Диспноэ - демігу–  тыныс  алудың  типі  мен  ырғағы,  тереңдігі,  жиілігі
  өзгеруімен жүретін қиындаған дем алумен сипатталады.
- Инспираторлы демігу – қиындаған дем алумен атау ретінде алынады
- Крепитация –  дем  алу  кезінде  естілетін  бір  текті  ұқсас  сытырлаған
  дыбыстар.
- Кеңірдекті нұқу - плегафония.
- Ринография- дем алу, дем шығару кезінде түзілетін ауа  ағының  қозғалысың
  жазу.
- Апатия(селқостық),немесе енжарлық, көніл- сіздік.
- Ступор (қатып қалу) мылқау ж/е мелшиіп қалуды айтады.
- Сопор- терең ұйқыға кету, ми қызметі бузылып, үнемі ұйқыға кету.
- Кома, немес талма.
                                 2.Дәрістер

                         Дәріс сабақтарының құрылымы

                                № 1- ші дәріс
                             Тақырыбы: Кіріспе.
Жоспары:
   1. Кіріспе
   2. Қысқаша тарихи шолу
   3. Жалпы сақтандыру және емдеу негізі


Негізгі әдібиет:
1. М.А. Молдағулов, А.Н. Ермаханов, Ө.К. Есқожаев, А.З. Дюсембаева т.б.
Жануарлар ауруларының  клиникалық диагностика.  оқу құрал – Алматы, 2007
2.А.М.  Смирнов  и  др.   Клиническая  диагностика   внутренних   незаразных
болезней с/х  животных.
3. А.М. Смирнов  и  др.  Практикум  по  клинической  диагностики  внутренних
незаразных болезней с/х животных.
Қосымша әдібиет:
1.   Васильев А.В. Диагностика  внутрениих болезней домашних  животных
2. Зайцев В.И.  и др. Клиническая диагностика внутренних  болезней  домашних
животных.



   1. К І Р І С П Е

       Ветеринария  ғылымының  аурутану   бөлімінде   олардың   пайда   болу
себептерін,  сатыларын анықтау әдістерін, емдеу әрекеттерін және  сақтандыру
шараларын   жетілдіре    қағидалайды.     Жалпы    биологиялық,    аурутану,
зооинженерлік, агрономиялық  және  қоғамдық-экономикалық  ғылым  салаларымен
пәнаралық тығыз  байланыста  бола  отырып  мамандықты  қалыптастыратын  пән.
Пәннің  негізін  жалпы   биология,   биологиялық   химия,   физиология   мен
патофизиология, азықтандыру, фармакология, аурутану және  экономика  пәндері
құрайды.
      Мал дәрігерлерінің жұмысында малды аурудан сақтандыру  шаралары  басты
орын  алуы  тиіс.  Оның  негізі  ретінде  жалпы  биологиялық  заңдылықты   –
организмнің  біртұтастығын  ескеру.  Қандай  дерт   болмасын,   патологиялық
процеске жалғыз ауырған ағза  ғана  емес,  белгілі  бір  дәрежеде  басқа  да
ағзалар мен жүйелер қоса қатысады.
       Ауру  малды  нәтижелі  емдеп,  ойдағыдай   сақтандыру   үшін   ауруды
белгіленген  нақтылы  жоспар  арқылы,  жүйелі  түрде,  егжей-тегжейіне  жете
зерттеу қажет. Ондай жоспар төмендегідей болғаны жөн:
      Аурудың белгілерін анықтау үшін малды клиникалық тексеруден өткізу;
      Организм қызметінің өзгергенін  нақтылы  анықтау  үшін  лабораториялық
         зерттеулер жүргізу;
      Ауруды тудырған себептерді анықтау (этиология);
      Аурудың даму процесіне көңіл аудару (патогенез);
      Тексеру   барысында   анықталынған   ауру    белгілерін    (семиотика,
         симптомотология, синдроматика) талдау;
      Алынған нәтижелерге сүйене отырып аурудың диагнозын анықтау;
      Аурудың өту барысына сүйене готырып оған болжам жасау (прогноз);
      Ауруға ем тағайындау (терапия);
      Аурудан сақтандыру шараларын ұйымдастыру (профилактика).
2. ҚЫСҚАША ТАРИХИ ШОЛУ.
      Мал  емдеуден  жазбаша  ескерткіш  қалдырған  ерте  заманғы  египеттің
папирусы – Кахунский (біздің эраға дейінгі 2000 жыл шамасында).
      Аристотель (біздің эрамызға дейінгі 384-322 жж.) мал тарихына арналған
УІІІ-ші кітабында  ірі  қара  малдың  өкпесінің  қабынуын,  жылқыда  болатын
шаншуларды, сондай-ақ шошқа, есек, ит ауруларын жазған.
      Гректің, ветеринария  Гиппократы  аталған  көрнекті  ғалымы,  гиппиатр
(жылқы маманы) Абсирт  (ІУ  ғасыр)  малдың  жұқпалы  емес  ішкі  ауруларының
негізін салушы деп есептелінеді. Ол бүйрек қабынуы,  өкпе  эмфиземасы,  өкпе
гангренасы, жылқы шаншуы туралы мәлметтерді жазған.
      ХУІІ және ХУІІІ ғасырларда Россияда  қолжазба  ретінде  және  баспадан
"Қаладағы және  ауылдағы  оташы",  "Жылқыға  арналған  дәрілер  кітабы"  деп
аталатын оқу нұсқаулары және малды емдеу туралы кітаптар басылып шықты.
      1806 жылы Вилен  университетінде  ветеринария  кафедрасы  жұмыс  істей
бастады.
      1808 жылы Петербургтегі медициналық-хирургиялық академияда, 1811  жылы
осы академияның Москвадағы бөлімінде ветеринария бөлімшелері ашылды.
      1851 жылы Харьковте, 1873  жылы  Қазанда,  1876  жылы  Дерпте  (Тарту)
ветеринария институттары ашылды. Әрқайсысы жыл сайын  25-30  -дан  ғана  мал
дәрігерлерін дайындады.
      Қазақстанда бірінші  өлкелік  малдәрігерлік-бактериологиялық  институт
1925 жылы ашылды. Ол институт 1935  жылдан  бастап  Қазақтың  ғылыми-зерттеу
малдәрігерлік институты болып аталады.  Онда  1948  жылы  Қазақстан  бойынша
бірінші аспирантура ашылды.
      1930 жылы Алматының  зоотехникалық-малдәрігерлік институты ашылды. Бұл
институтта негізгі ғылыми бағыт пен орталықтар  топтастырыла  бастады.  Атап
айтқанда:  академиктер   Б.А.Домбровский,   Ф.М.Мұхаметғалиевтар   басқарған
морфологтар;   академик   Н.У.Базанова   басқарған   физиологтар;   академик
Я.И.Клейнбок  басқарған  терапевтер;  профессор   Б.П.Всеволодов   басқарған
патоморфологтар;  профессор  М.П.Орлов  басқарған   паразитологтар   топтары
өздерінің ғылыми  еңбектерімен  Қазақстанда  ветеринария  ғылымының  дамуына
елеулі үлестерін қосты.
      Қазақстанда  малдәрігерлік  ұйымдарды  құруға   ат   салысып,   ерекше
еңбектері сіңген мал дәрігерлері: В.Я.Бенкин,  А.П.Петровский,  У.Б.Базанов,
Т.Есенкулов,  Ш.Көсепғалиев  және  басқалар.  Кейінгі  кезде   Қазақстандағы
ветеринария ғылымын  дамытуға  көп  еңбек  сіңірген  ғалымдар:  К.И.Скрябин,
М.И.Иванов,    Я.И.Клейнбок,    А.Р.Әбішев,    К.Н.Бучнев,    З.К.Қожабеков,
Т.С.Минкин,    Н.Ж.Жанузақов,  Т.С.Сайдулдин,  Е.Ф.Дымко,  К.Б.Биашев   және
т.б.жатады.
      Қазірде жекелеген аймақтардың  геобиохимиялық  көрсеткіштерін  зерттеу
арқылы, кейбір минеральды заттардың жетіспеушілігінен немесе артық  болуынан
пайда болатын  аурулардың  алдын  алу  бағытында  көптеген  ғылыми  жұмыстар
жүргізілуде.
      Мал дәрігерлері мен әр саладағы ферма қызметкерлерінің алдында  тұрған
негізгі мақсат – малдың денсаулығы мен  өнімділігіне  жағымсыз  әсер  ететін
факторларды дер кезінде жоюға әрекет жасап,  олардың  өнімділік  мүмкіндігін
толық пайдалану. Осы мәселелерді шешу үшін және аурудың алдын алу  шараларын
жүйелі  түрде  жүргізуді  дұрыс  ұйымдастыру  үшін   үлкенді-кішілі   барлық
шаруашылықтарда диспансеризация уақытында өткізіліп отырылуы қажет.


                                             № 2- ші дәріс
      Тақырыбы: Жүйке жүйесін зертеу. Жүйке ауруларының негізгі белгілері
      Жоспары:
1.Жануарлардың  мінез-құлқын,  бас  сүйегін,  омыртқа  жотасын  және   сезім
   мүшелерін тексеру.
2.Рефлекстерді және қимыл жүйесін тексеру.
3.Вегетативті жүйке жүйесін тексеру. Захарыш – хеда зоналары (бөліктері).
Негізгі әдібиет:
1. М.А. Молдағулов, А.Н. Ермаханов, Ө.К. Есқожаев, А.З. Дюсембаева т.б.
Жануарлар ауруларының  клиникалық диагностика.  оқу құрал – Алматы, 2007
2.А.М.  Смирнов  и  др.   Клиническая  диагностика   внутренних   незаразных
болезней с/х  животных.
3. А.М. Смирнов  и  др.  Практикум  по  клинической  диагностики  внутренних
незаразных болезней с/х животных.
Қосымша әдібиет:
1.   Васильев А.В. Диагностика  внутрениих болезней домашних  животных
2. Зайцев В.И.  и др. Клиническая диагностика внутренних  болезней  домашних
животных.


      Тексеру техникасы. Жануарлардың бассүйегі мен омыртқа жотасын тексеру.
 Қарау арқылы бассүйектің пішіні  мен  көлеміне,  бассүйектің  болуы  мүмкін
деформацияларына назар аударады.  Сипалау арқылы  жергілікті  температураның
өзгеруін (менингитте, инфекциялық энцефалитте жоғарлайды),  ауырсынуын  (қой
айналмасы, эхинококкоз, ми ісігі) және сүйек ұлпасының  жағдайын  анықтайды.
Нұқу арқылы перкуссиялық дыбыстың  өзгерістері  бар,  жоғын  анықтау  керек.
Омыртқа жотасын тура  жоғарыда  айтылған  әдістерімен  тексереді,  нәтижесін
жұмыс дәптеріне жазады.
Сезім мүшелерін тексеру.көру   аппаратын  тексеру.  Қабықты,  коньюнктиваны,
мүйізді  қабықты,  қарашықты  және  торлы  қабықты  қарау  арқылы  тексеріп,
қабақта  инфильтрациясының   қарашықтың   кішіреюінің,   мүйізді    қабықтың
қабынуының торлы қабықтың лайлануының бар, жоғын т.б.  анықтайды.  Жануардың
табиғи және жасанды бөгеттерден қалай өтетіндігін тексеру керек.
Есту аппаратын тексеру. Көру арқылы  жануардың  дыбысты  қабылдауына  (лақап
атын айтқанда, шапалақтағанда)  назар  аударады.  Сау  жануарларда  естуінің
белгісі-құлағын қозғалтуы,  тынышсыздану,  қозу,  шошыну  болып  есептеледі.
Тексеру  кезінде  гиперэстезия  мен   гипоэстезияның   бар-   жоғына,   есту
қабілетіне назар аудару керек.
Иіс сезу мүшесін тексеру.  Жануардың  көзін  орамалмен  байлау  арқылы  көру
аппаратының жұмысын тоқтатады.  Көру  арқылы  жануардың  әртүрлі  азықтардың
иісін сезуіне  және  мүсәтір  спиртінің  иісіне,  реакциясына  назар  аудару
керек. Жануарға азық пен мүсәтір спиртін, әртүрлі  қашықтықта  апару  керек.
Иіс  сезу  мүшесі  қалыпты  болса,  онда  жануар   бірінші   азықты    жеуге
ұмтылады, сол кезде мүсәтір спиртінің  иісін сезсе алшақтап кетеді.
Тері сезімталдығын тексеру. Ауруға сезімталдығын тексеру.  Жануар  денесінің
әртүрлі  бөлігіндегі  теріге   иненің   ұшын   пісу   арқылы   оның   ауруға
сезімталдығын тексереді. Бұл кезде рефлекстен босату үшін тексерілетін  тері
аймағының  үстіне  қолды   қойып  тұрады.  Сау   жануарлар   тынышсызданады,
бұлшықеттерін жиырады, құлағын қозғалтады.
Тактильді сезімталдықты тексеру. Орамалмен  жануардың  көзін  жауып,  шоқтың
аймағындағы жүнге  ауамен  немесе  жіңішке  қылқаламмен  әсер  еткенде,  сау
жануарлар  тері  асты  бұлшық  еттің  жиырылуымен,  тынышсызданып,   құлағын
қозғалтып, басын бұрып жауап береді.
Рефлекстерді тексеру.
Жануардың  рефлекстерін  тексергенде  оның  2  көзін  орамалмен  жауып  нұқу
балғашығының сабымен терісіне  тиіп,  оның  жауап  реакциясын  қарайды.  Сау
жануарларда тері асты бұлшық  еттің  жиырылуы,  құйрығын  артқы   аяқтарының
арасына кіргізуі, сыртқы сфинктердің  жиырылуы  т.б.  болады.  Рефлекстердің
әлсіреуі  немесе  жоғалуы,   күшеюі    немесе   қатуы,   оның   патологиялық
өзгерістері болып табылады. Осы әдістемені пайдаланып,  келесі  рефлекстерді
тексеріңіздер.
Беткейлі рефлекстер:
Шоқтық рефлекс.
Құрсақ рефлексі (алдыңғы, ортаңғы, артқы).
Құйрық рефлексі.
Аналь тесігінің рефлексі.
Тұяқтың рефлексі.
Кремастер рефлексі (еркек жануарларда).
Кілегей қабаттарының рефлекстері.
1. Кеңіредектің алдыңғы сақиналарын басқанда пайда болатын жөтелу  рефлексі.


2.  Мұрынның кілегей  қабатын  тітіркендіргенде  болатын  түшкіру  рефлексі.

3. Корнеалдық  рефлекс-көздің  мүйізді  қабатына  жұмсақ  затпен  тигізгенде
байқалады.
Тереңдік рефлекстер:
1. Тізе рефлексі -   тізе  ұршығының  тік  байланысынан  балғашықпен  ақырын
соққы жасағанда  байқалады.
2. Ахиллов рефлексі – ахиллов сіңірінен балғашықпен ақырын  ұрғанда  болады.

Қимыл жүйесін тексеру
1. Көру, сипалау  арқылы  дененің,  аяқтарының  және  бұлшық  ет  топтарының
бұлшық еттерінің напряжениесін аықтау.  Гипотония  мен  гипертонияның   бар,
жоқтығына назар аудару керек.
2.   Көру арқылы  жануардың жүрісіне, жүру кезінде  қатысатын  бұлшық  еттер
мен мүшелерге назар аудару қажет. Статситикалық және динамикалық  атаксияның
 бар-жоқтығына назар аудару.
3.  Жүректің  артқы  шекарасы,  бауыр,  қабырға  асты  және  омыртқа  жотасы
аймағын  нұқу арқылы  бұлшық  еттердің  жоғары  қозғалғыштығын  анықтау.  Ол
кезде ауырсыну, тынышсыздану,   ыңырсу байқалады.
4. Көру арқылы жануарда салдануының,  гиперкинез,  тремор,  тик,  мүшелердің
тартылуының            бар-жоқтығына             назар             аударады.

Вегативті жүйке жүйесін тексеру
Малдәрігерлік тәжірибеде вегативті жүйке  жүйесінің  жағдайын  анықтау  үшін
арнайы рефлекстер әдістемесі қолданылады.  Бұл мақсатта жануардың 30  секунд
ішінде жүрек соғуын санайды. Содан  соң  Шатала  аппаратын  қолданып  немесе
қолмен көз алмасына сынап бағанасы бойынша 20-30 мм қысым түсіру арқылы көз-
жүрек рефлексін түзеді. Құлақ – жүрек рефлексінде Шатала динамаметрін  құлақ
негізіне қойып немесе жылқылар үшін қозғыштық типті- 20  кг,  қозғалғыш  –25
кг, инертті –30 кг қысым  күшін  түзу  үшін  бұрау  салады,  сол  кезде  бір
уақытта 30 секунд  ішіндегі  жүрек  рефлексін  анықтағанда   үстіңгі  ерінге
бұрау салып,  жүрек  соғуын  санайды.  1  минутта  4  реттен  аз  соқса,  ол
жануардың   вегатоникалық  жағдайда  екенін,  ал  4  реттен  көп  соқса,  ол
жануардың симпатикотоникалық жағдайда екенін білдіреді.
Захарыш-Хеда зоналарын (бөліктерін) тексеру.
Захарыш-  Хеда  зонасы  –  ішкі  мүшелердің   аурулары   кезіндегі   терінің
сезімталдығы жоғарылаған  бөліктерін анықтау.
Сезімталдығы  жоғары  бөліктердің  клиникалық  сипаттамасы.  Сезімтал  бөлік
аймағын  ақырын  басқанда  немесе  нұқығанда  ауру  малда  терінің  ауырсыну
реакциясы  (гиперестезия)   болады.   Жоғары    сезімталдық   бұлшық   еттің
жиырылуымен,   тердің   көп   бөлінуімен,   ыңырсумен,   арқасын    бүгумен,
тексерушінің қолынан қашқалақтаумен сипатталады.

                                             № 3-4  ші дәріс

      Тақырыбы: Тыныс алу  жүйесінің  тексеру әдістері.
      Жоспары:

1. Тыныс алу жүйесін тексеру әдістері

      Студенттерге   түсіндіру және көрсету әдісімен жоғарғы тыныс  жолдарын
тексерудің әдістемесін келесі ретпен уйретеді:
      а) мұрын ақпасының және  шығарылатын ауаның түрін анықтау;
      б) мұрын қуысының кілегей қабатын тексеру;
      в) жылқы ауақабының  маңдай және  үстіңгі  жақ  қуыстарының  шекарасын
анықтау;
      г) қосалқы қуыстарды көру, сипалау, нұқу арқылы тексеру:
      д) жылқы ауақабын тексеру:
      е) көмекей мен кеңірдекті көру,  сипалау  және  риноскоп,  ларингоскоп
құралдары арқылы тексеру;
      ж) жөтел мен қақырықты тексеру;
      з) қалқанша безін (орнын, көлемінің,   тығыздығының,  қозғалғыштығының
өзгерісін) тексеру.
Негізгі әдібиет:
1. М.А. Молдағулов, А.Н. Ермаханов, Ө.К. Есқожаев, А.З. Дюсембаева т.б.
Жануарлар ауруларының  клиникалық диагностика.  оқу құрал – Алматы, 2007
2.А.М.  Смирнов  и  др.   Клиническая  диагностика   внутренних   незаразных
болезней с/х  животных.
3. А.М. Смирнов  и  др.  Практикум  по  клинической  диагностики  внутренних
незаразных болезней с/х животных.
Қосымша әдібиет:
1.   Васильев А.В. Диагностика  внутрениих болезней домашних  животных
2. Зайцев В.И.  и др. Клиническая диагностика внутренних  болезней  домашних
животных.


      Сау малдарда мұрын ақпасы білінбейді  (немесе  сірлі,  сірлі-кілегейлі
ағынды түрінде аздап ағады).
      Ринит, бронхит, пневмония,  қосалқы қуыстардың қабынуы,  өкпе  ісінуі,
ларинго-фарингит кезінде мұрын ақпасы үнемі  немесе   кезеңмен сірлі, сірлі-
іріңді немесе шірікті ағынды түрінде бөлінеді.
      Шығарылатын ауаны тексергенде оның күшін, температурасын, иісін ( өкпе
гангренасында жағымсыз  иіс,  кетоз  кезінде  ацетон  иісі,  уремия  кезінде
аммиак иісі) анықтайды.
      Мұрын қуысының кілегей қабатын көру арқылы немесе рефлектор  көмегімен
тексереді. Жылқыларда ол көкшіл-қызғылт, ірі  қара  малда-  қызғылт  болады.
Ауру кезінде  қызаруы,  көгеруі,  бозаруы,  сарғаюы,  ісінуі  мүмкін.  Кейде
кілегей қабатының  бүтіндігінің  бұзылуы-жара,  күлдіреуік,  тыртық,  бөртпе
кездеседі.
      Жылқылардың  маңдай  және  үстіңгі  жақ   қуыстарының    топографиялық
шекаралары:  маңдай  қуысының  алдыңғы  шекарасы-бет  қырларының    ортасына
дейін,  артқы  шекарасы- жақ буынына дейін,  бүйір шекарасы-  сыртқы  маңдай
қырына дейін жетеді. Үстіңгі  жақ  қуысының   жоғарғы  шекарасы-көздің  ішкі
бұрышынан жақ бұрышына дейін, төменгісі – бет  қыры  деңгейінде,  алдыңғысы-
орбита  ортасының деңгейінде болады.
      Ірі қара малда маңдай қуысының алдыңғы шекарасы- орбиталардың  алдыңғы
шеттерін қосатын сызық бойымен, артқысы-мүйіз аралық қырмен, бүйір шекарасы-
маңдай сүйегінің сыртқы қырымен өтеді. Үстіңгі  қуысының  жоғарғы  шекарасы-
орбитаның ішкі қырынан бірінші  премолярдың  алдыңғы  қырына  дейінгі  сызық
бойынша,  алдыңғысы-   көзасты   тесігінің   деңгейінде,   артқысы-   орбита
ортасының  деңгейінде,  төменгісі-  бет     төмпегінен   мұрынға   паралелль
жүргізілген сызық бойымен өтеді.
      Тақ  тұяқтылардың  ауа  қаптары  құлақ  қалқанынан  төменірек,  атлант
каналы  мен төменгі жақ бұтағының артқы   қырының арасында  орналасқан.  Ауа
қабын  көру,  сипалау,  нұқу  әдістерімен   және   қажет   болған   жағдайда
ренгеноскопия,  рентгенографияны қолданып тексереді.
      Өңеш пен кеңірдекті көру, сипалау және тыңдау  әдістерімен  тексереді.
Бірқатар аурулар (сақау,  жоғарғы  тыныс  алу  жолдарының  жұқпалы   катары,
ларингит   және   т.б.)    кезінде     ауырсыну,    қабынулар,    жергілікті
температураның жоғарылауы байқалады.
      Жөтелді зерттегенде оның күшіне,жиілілігіне, ұзақтығына және  жөтелдің
табиғатына (бронхит, трахеит кезінде- жаңғырған, пневмония кезінде  –глухой,
плеврит, өңеш қабынуы,  бронхит  және  плевропневмония  кезінде  ауырсынудың
байқалуы).
      Тыныс  алу  қозғалыстарын  зерттеуді   көкірек  қуысын   көру   арқылы
тексеруден  бастайды.    Мұнда   көкірек   қуысының    пішініне,   көлеміне,
қозғалғыштығына;  тыныс  алу  түріне,  жиілігіне,     симметриялығына   және
ырғағына назар аударады. Көкірек қуысының пішінін,  көлемін,  қозғалғыштығын
бүйірінен және артынан қарау арқылы анықтайды.
      Тыныс алу түрін кеуде және құрсақ  бұлшықеттерінің  қозғалысы  бойынша
анықтайды. Ауылшаруашылық малдарында тыныс  алудың  кеуде-құрсақтық  (косто-
абдалинальдық),иттер  мен  терісі  бағалы  аңдарда  –  кеуделік  тыныс  алу.
Ауылшаруашылық  малдарында  кеуделік тыныс  алу-  перитонит,  қарынның  жіті
үлкеюінде,  ішектердің  метеоризмінде,  мес  қарынның   тимпаниясында   т.б.
кездеседі.  Ал,   құрсақтық   тыныс   алу-плевритте,   өкпе   эмфиземасында,
пневмонияда байқалады.
      Тыныс алу жиілілігін көкірек қуысының, құрсақ   қабырғасының,  жылқыда
мұрын қанаттарының қозғалысы бойынша,  шығарылатын  ауа   ағындары  бойынша,
өкпе немесе кеңірдекті тыңдау арқылы анықтайды.
      Ауруларда    тыныс  алудың  жиілілеуі  (палипноэ)  және  тыныс  алудың
сиреуі (олигопноэ) байқалады.

Палипноэ – өкпе ауруларында, плевра  ауруларында, жүрек   жетіспеушілігінде,
анемияда, көптеген лихорадкалық  ауруларда кездеседі.

      Олигопноэ -  көмекей мен ірі бронхиттардың диаметрінің  кішіреюі,  бас
қысымының жоғарылауы, гастрит, кетоз т.б. ауруларда болады.
      Тыныс алу мүшелерін тексергенде тыныс алу   ырғағына  назар  аударады.
Тыныс алу  ырғағы дегеніміз- дем алу  және  дем  шығару   фазаларының  дұрыс
кезектесуі.
      Тыныс алу аритмияларына келесілер жатады:
      Саккадирлі немесе үздікті тыныс алу.
  Плеврит,  микробронхит,  өкпе   эмфиземасы,   менингит,   кетоз,   уремия
  ауруларында байқалады.
      Кусемаульдің үлкен тыныс алуы. Минутына  тыныс  алу  санының  азаюымен
және тыныс алу фазаларының ұзаруымен сипатталады. Бұзау сальмонеллезі  жылқы
  ИЭМ, кала кезінде байқалады.
      Биоттік тыныс  алу.  Бірдей  тыныс  алу   қозғалыстарынан  кейін  ұзақ
үзілістің   пайда   болуымен   сипатталады.    Энцефалит,    менингит,    ми
қабынуларында,  миға қан құйылғанда байқалады.
      Чейн-Стокс тыныс алуы. Ұзақ үзілістен кейін бірте-бірте күшейе беретін
тыныс алу қозғалыстарының  пайда  болып,  содан  кейін  қайтадан  тыныс  алу
қозғалыстары  әлсізденіп,   үзіліске   ауысуымен   сипатталады.   Миға   қан
құйылғанда, шаншуда, миокардитте, улануда байқалады.
      Грокктың  дислоцирленген  тыныс  алуы.  Тыныс   алу   координациясының
бұзылуы, тыныс алудың   көкірек  қуысының  бұлшықеттерінің  жұмысына  сәйкес
болмауымен сипатталады. Аутоинтоксикация және жылқы ПЭМ кезінде болады.
      Ентігу (диспноэ)- тыныс алудың  түрінің, ырғағының, тереңдігінің  және
жиілілігінің өзгеруі. Ентігу инсператорлық, эксператорлық және аралас  болып
бөлінеді.
      Инсператорлық  ентігу  –  дем  алудың  күшеюі  мен  ұзаруы  салдарынан
қиындауы.  Ол  жоғарғы  тыныс  алу  жолдарының   тарылуы  нәтижесінде  пайда
болады.  Мұрын кілегей қабығының қабынуында, сақау  кезінде,  жоғарғы  тыныс
алу жолдарының жұқпалы катарінде  және т.б. ауруларда болады.
      Экспираторлық ентігу.  Дем шығарудың   қиындауы,  шап  соғуын  түзеді.
өкпенің альбеолалық эмфиземасында байқалады.
      Аралас ентігу дем алу  мен  дем  шығарудың   қиындауымен  сипатталады.
Пневмония, пневмоторакс, плеврит, жүрек жетіспеушілігі,  лейкоз,  энцефалит,
анемия ауруларымен ауыратын  жануарларда кездеседі.
      Көкірек  қуысын сипалау арқылы  оның  сезімталдығын,  температурасының
өзгеруін, терісінің зақымдалуының бар-жоғын,  ісіктер,  эмфизема  және  т.б.
өзгерістерді анықтайды.
      Ірі қара малға  құрал арқылы  нұқу, ал ұсақ малдарға  дигитальді  нұқу
жүргізеді.  Көкірек қуысын нұқуды  қабырға   аралықтарын    жоғарыдан  төмен
қарай  жүргізеді.  Сау  жануарлардың   перкуссиялық   дыбысы   анық,   ұзақ,
атимпаникалық болу керек. Оны өкпенің анық перкуссиялық дыбысы деп атайды.
      Нұқу арқылы  өкпе  шекарасын  анық  өкпелік  дыбыстың    топас  немесе
тимпаникалық дыбысқа ауысуынан анықтайды.
      Өкпенің артқы перкуссиялық шекарасынның маңызды клиникалық  мәні  бар.
Ол ұш горизонтальді  сызықпен  анықталады:  а)  мықын  сызығы:  б)  шонданай
төмпегінің сызығы;  в)  иық буынының сызығы.
      Сау малдарда перкуссиялық  дыбыс   анық  өкпелік,  атимпаникалық  болу
керек. Бірақ, перкуссиялық дыбыстардың   өзгерістері де болуы мүмкін.
      Топастау (тері асты ісіктер, фиброзды плеврит, пневмония).
      2.Топас дыбыс (экссудатты  плеврит,  крупозды  пневмония,  контагиозды
плевропневмония).
      3. Тимпаникалық дыбыс (беткі  орналасқан    ауалық  қуыстар-  каверна,
бронхоэктази, пневмоторкас).
      4.     Металлдық     дыбыс      (каверна)      диафрагма      жарығы).

      5. Шытынаған құмыра дыбысы (каверна,  ашық пневмотораксте).
Күйіс қайыратын жануарларда мықын сызығы мен  шонданай  төмпешігінің  сызығы
сәйкес келеді, сондықтан  нұқуды  екі  сызық  бойынша  жүргізеді:  1)  мықын
сызығы: 2) иық буынының сызығы.
  Төменде жануарлар өкпесінің артқы шекарасының мәліметтері көрсетілген:
|Жануар түрі  |Мықын сызығы       |Шонданай төмпегі   |Иық буыны      |
|             |бойынша қабырға    |сызығы бойынша     |сызығы бойынша |
|             |аралықтары         |қабырға аралықтары |қабырға        |
|             |                   |                   |аралықтары     |
|Жылқы        |16, 17             |14, 15             |10, 11         |
|Ірі қара мал,|11                 |-                  |8              |
|қой, ешкі    |                   |                   |               |
|Шошқа        |11                 |9                  |7              |
|Түйе         |10                 |Сегіз көз          |8              |
|             |                   |төмпегінің сызығы  |               |
|             |                   |бойынша 12-ші      |               |
|             |                   |қабырға аралығында |               |


    [pic] [pic]
  [pic]
  Өкпенің артқы шекарасының үлкеюі эмфизема, пневмония,  өкпе  эхинококкозы
кезінде болады, ал кішіреюі  мес қарын типманиясы,  ішектердің   метеоризмі,
бауыр церрозы кезінде байқалады.
  Негізгі тыныс алу шулары.
1.  Везикулярлық  тыныс  алу-дем  алу  және  дем  шығару  кезінде   альвеола
қабырғаларының  тербелуі нәтижесінде  түзіледі.  Везикулярлық  тыныс  алудың
күшеюі және әлсізденуі мүмкін.
Везикулярлық  тыныс  алудың   күшеюі   ентігу,   постгеморрагиялық   анемия,
интоксикация, инфекция  кезінде   пайда  болады.  Катаральді  немесе  іріңді
пневмония, гангрена, өкпе ісінуі,  өкпе  туберкулезі  кезінде   везикулярлық
тыныс алудың жергілікті күшеюі болуы мүмкін.
Везикулярлық тыныс  алудың  әлсіреуі  өкпенің  альвеолалық    эмфиземасында,
обтурациялық  ателектазда,   ошақтық  пневмонияда,  экссудаттық   плевритте,
гидротораксте, өңештің ісінуінде болады.
2. Қалыпты бронхтық тыныс алу. Альвеолалардың қызметі кезінде  пайда  болған
дыбыстар мен шулардың тыныс алу жолдарынан өтуі кезінде түзіледі.
3.  Қосалқы  тыныс  алу  шулары:  бронхиалдық   және   амфорикалық   болады.
Патологиялық бронхиалдық тыныс алу өкпенң  инфильтрациясы кезінде  түзіледі,
өйтені,  тығыздалған өкпе ұлпасы ларинготрахеялық  шуларды  жақсы  өткізеді.
Патологиялық   бронхиальды  тыныс  алуды   қалыптыдан  ажырату  үшін,  басқа
өкпенің дәл сол бөлігіне салыстырмалы  тыңдау жүргізу қажет.
Амфорикалық  тыныс  алу.   Өкпе  сырылдары  құрғақ    және   ылғалды   (ұсақ
көпіршікті,  орташа  көпіршікті,  ірі  көпіршекті)  болады.  Сонымен   қатар
плевраның үйкелу шуын,  плеврадағы плеск  шуын  және  өкпелік  фистула  шуын
анықтайды. Ол өкпе  кавернасының плевра  қуысына ашылған кезде,  дем  алумен
сәйкес келетін шу.
                                             № 5-6  ші дәріс
      Тақырыбы: Жүрек тұсын зерттеу.Жүрек  саздары,  шулары  Қан  тамырларын
зерттеу. Жүрек-қан   тамыр  жүйесін   зерттеудің  қосымша   зертеулері.  Жас
төлдердің  жүрек-қантамыр  жүйесін  зерттеуінің  ерекшеліктері.  Ауруларының
негізгі белгілері.
      Жоспары:
        1. Жүрек-қан  тамыр жүйесін  зерттеу жоспары.
        2. Жүректі тексеру.
        3. Жүрек қан тамырлар жүйесін зерттеу.
        4. Қосымша зерттеу.


Негізгі әдібиет:
1. М.А. Молдағулов, А.Н. Ермаханов, Ө.К. Есқожаев, А.З. Дюсембаева т.б.
Жануарлар ауруларының  клиникалық диагностика.  оқу құрал – Алматы, 2007
2.А.М.  Смирнов  и  др.   Клиническая  диагностика   внутренних   незаразных
болезней с/х  животных.
3. А.М. Смирнов  и  др.  Практикум  по  клинической  диагностики  внутренних
незаразных болезней с/х животных.
Қосымша әдібиет:
1.   Васильев А.В. Диагностика  внутрениих болезней домашних  животных
2. Зайцев В.И.  и др. Клиническая диагностика внутренних  болезней  домашних
животных.


           Жүректі тексеру.
Жүректің тұсы (сезгіштігі, кызуы, сызданған шуы)
Жүрек дүрсілі (сол және оң жағы: ең жақсы байқалатын тұсы; ығысуы, күшеюі)
Жүрек шекараларын нұқу арқылы анықтау (сол және  оң   жағының  жоғарғы  және
артқы шекаралары, нұқу дыбысы)
Жүректің сазы (естілуі, күші, ырғағы, саздың бір-бірінен  ерекшелігі,  жүрек
қақпашалары дыбыстың нақты естілетін орны)
            Қан тамырларын зерттеу.
            Артерияны тексеру.
Артерияның соғысы  (жиілігі,  қанмен  толуы:  толық,  орташа,  бос;  кернеу:
жұмсақ, қатты, иілгіш; мөлшері: үлкен, орташа, кіші;  күші:  күшті,  орташа,
әлсіз; ырғақтылығы: ырғақты, ырғақсыз, жүйелі  емес,  біркелкі  емес;  жүрек
соғысының өзгешелігі: өзгерссіз, секірмелі, баяу )
Венаны тексеру(толуы: толық, орташа, аз  ғана;  венаның  соғуы:  өзгешелігін
анықтау)
            Қосымша зерттеу.
Жүректің функциональдық қабілетін тексеру(физикалық күш түсіру  және  тындау
пробасы)
Қанның қысымы (артериялы: шамадан тыс, орташа, төмен)
Электрокардиография
Фонокардиография
Рентген сәулесі мен тағы басқа әдістермен тексеру.
Жүрек және қан тамырлар жүйесін зерттегендегі байқалған ауру белгілері------
-----
Ауру белгілерін талдау-------------------
Қорытынды-------------------------------

                   Жүрек-қантамыр жүйесін тексеру әдістері
                   Жүрек дүрсілі аймағын көру және сипау.
Құралдар мен жануарлар. Нұқу балғашықтары, плессиметрлер. Жылқы, сиыр,  қой.
Жүрек   аймағын  малдың  алдыңғы   сол  жақ  аяғын  алдыға   жылжыту  арқылы
тексереді. Көкірек  қуысының  төменгі 1/3  бөлігін  3-6  қабырға  аралығында
көру және сипау арқылы көкірек қуысының   тербелмелі   қозғалыстарын  немесе
түктердің тербелісін байқайды.  Жүрек аймағын сипағанда  көкірек    қуысының
тербелісі сезіледі.
Сабақтың мақсаты: Студенттерге   жүрек-қантамыр  жүйесін  тексеру  әдістерін
үйрету. Көру және сипау арқылы  жүрек  шекарасын    анықтауды  үйрету.  Көру
және  сипау арқылы   жүрек  дүрсілін   анықтауды  және   нұқу  арқылы  жүрек
шекарасын анықтауды үйрету.
Жүрек  дүрсілі  –  қарынша  систоласымен  бір   уақытта   көкірек   қуысының
қабырғасының   қайталанып  шығып   отыруы.   Жүрек   дүрсілінің   ең   айқын
білінетін орны : ірі қара  малда  –  сол  жақтан  4-ші  қабырға  аралығында,
шынтақтан 2-3  см  жоғары,  ауданы  5-7  см2  ;  ұсақ  малдарда:   ірі  қара
малдардікі сияқты;   жылқыда – сол жақтан 5-ші қабырға аралығында, ауданы 4-
5 см2 ; шошқада- сол жақтан 4-ші қабырға аралығында, ауданы 2-4 см2 ;
Жүрек дүрсілін тексергенде келесілерді анықтайды:
1. Перикардитте, плевритте, пневиотораксте, гидротораксте  жүрек  дүрсілінің
ығысыуы болады.
2. Өкпе эмфиземасында, плевритте,  перикардитте жүрек дүрсілінің  әлсізденуі
болады.
3. Қызбада, перикардитте, инфекциялық ауруларда,  улануда  жүрек  дүрсілінің
кұшеюі                                                               болады.

4.  Плевритте,   перикардитте,   перноститте,   миозитте   жүрек   аймағының
ауырсынуы  болады.
Жүректі нұқу кезінде табады:
1. Салыстырмалы тұнық- бұл  жүректің  төске  тиіп,  өкпемен  жабысып  тұрған
бөлігі. Нұқу кезінде топастау дыбыс естіледі.
2. Абсолютті тұнық -  өкпенің  жүрек   сайында   орналасқан,  төске  жанасып
тұрған бөлігі. Нұқу кезінде    топас дыбыс естіледі.
Жүрек шекарасын  2 сызық бойынша табады:
Жауырынның артқы  бұрышынан шынтақ төмпешігіне дейін.
2. Шынтақ төмпегінен артқа қарай және жоғары 45°  бұрышты    мықынға  дейін.

Ірі  қара  малда  салыстырмалы   тұнықтың   жоғарға  шекарасы    иық   буыны
деңгейінде, ал артқысы –5-ші қабырғаға жетеді.
Қой мен ешкіде жоғарға шекарасы  иық буынынан төменірек, артқы  шекарасы  5-
ші қабырғаның алдыңғы шетіне  жетеді,  ал  алдыңғы  шекарасы  –3-ші  қабырға
аралығында орналасқан.
Жылқыда жоғарға шекарасы иық буыны сызығынан 2-3 см  төмен,  артқы  шекарасы
–6-шы қабырғаға жетеді.
Шошқада – жоғарғы  шекарасы –иық буынының үшбұрыш  пішінді  болады.  Алдыңғы
шекарасы анкомеус сызығы бойымен  жүреді,  артқы   шекарасы-  доға  тәріздес
жоғарыдан төмен қарай 3-ші қабырға аралықтан 6-шы қабырға шетіне жетеді,  ал
төменгі шекарасы  кеуде   сүйегінің  және  бұлшықетінің   тұнығына  ауысады.
Үшбұрыш биіктігі 3-ші қабырға аралықта 10-13 см болады.
Жұрек  және  өкпе  ауруларында  салыстырмалы   және    абсолютті    тұнықтың
шекаралары  ығысады.  Ол  жүректің  гипертрофиясында,  өкпе  ісінуінде  және
эмфиземасында, пневмонияда,  плевритте,  перикардитте,  пневмотораксте  және
гидротораксте т.б. байқалады.



                                             № 7- ші дәріс
      Тақырыбы: Ас қорту жүйесінің алдынғы  бөлігін  зерттеу.  Құрсақ  қуысы
мүшелерін зерттеу.
      Жоспары:
1. Асқорыту жүйесін тексеру әдістері. (Жануардың азық  пен  суды  қабылдауын
тексеру. Жануарлардың аузын, жұтқыншағын, өңешін тексеру.)
2. Ауыл шаруашылық малдарының азық және су қабылдауын тексеру.

Негізгі әдібиет:
1. М.А. Молдағулов, А.Н. Ермаханов, Ө.К. Есқожаев, А.З. Дюсембаева т.б.
Жануарлар ауруларының  клиникалық диагностика.  оқу құрал – Алматы, 2007
2.А.М.  Смирнов  и  др.   Клиническая  диагностика   внутренних   незаразных
болезней с/х  животных.
3. А.М. Смирнов  и  др.  Практикум  по  клинической  диагностики  внутренних
незаразных болезней с/х животных.
Қосымша әдібиет:
1.   Васильев А.В. Диагностика  внутрениих болезней домашних  животных
2. Зайцев В.И.  и др. Клиническая диагностика внутренних  болезней  домашних
животных.

      Асқорыту  аппаратын  клиникалық  тексеру  жануардың  азық   пен   суды
қабылдауын бақылаудан басталады. Жануарларға  әртүрлі  қатаң  азық  түрлерін
және  су  беру.  Жануардың  азықтануын  және  су  ішуін  тексергенде,   оның
тәбетіне, анорекцияның бар-жоқтығына, булимия,  арекция, парорекцияның  бар-
жоқтығына,  азықты  және  суды  қабылдау  әдісінің   бұзылуына,   шайнауына,
жұтуына, күйіс қайруына, кекіруіне  және  бұлардың  бұзылуына  назар  аудару
керек.
      2.  Жануарлардың  аузын,  жұтқыншағын,  өңешін  және  құстың  жемсауын
тексеру.
Ауыз қуысын тексерудің –негізгі әдістерін көру, сипалау. Ауыз  қуысын  қарау
кезінде оның дұрыс  жабылуына, еріннің еріксіз қозғалысына,  сілекей  ағуына
және т.б. өзгерістерге көңіл аудару керек.  Ауыз  қуысы  мүшелерін   тексеру
үшін жануардың ауызын  қолмен  тіссіз  бөлігінен  ұстап  ашып,   езулік  қою
керек. Бұл кезде назар аудару керек:
      1. Көру және сипалау арқылы  кілегей  қабықтарының  жағдайын   байқау.
Оның    түсіне,    жаралардың,    жарақаттың    бар-жоқтығына,    жергілікті
температурасына,  ауырсынуына,  кілегей  қабықтарының  кеуіп  кетуіне  назар
аударады.

      2.  Иісті,  жануар  сілекейіне,  малынған   тампонды   иіскеу   арқылы
анықтайды.
      3.  Тілді  тексергенде  ісінулердің,  дақтар   бар-жоқтығына,   тілдің
бүрлеріне                көңіл                 аудару                 керек.

      4.  Тісті  тексергенде,  оның  желінуіне,  қозғалғыштығына,   түсуіне,
ауысуына                           назар                           аударады.

      Жұтқыншақты тексеру. Көру, сипалау және ларингоскоп арқылы  жүргізеді.
Жұтқыншаққа сыртқы сипалауды төменгі жақтың  бұтағының  артынан  екі  қолдың
саусақтарымен  жасайды.  Бұның   арқасында   инфильтрацияның   бар,   жоғын,
ұлпалардың  ауырсынуын,  жергілікті  температураның  жоғарылауын   анықтауға
болады. Көру арқылы бас пен  мойынның орналасуына  назар  аударады,  өйткені
жұтқыншақ ауруларында жануардың бас пен мойнын кеңістікте  ұстауы  өзгереді.



                                             № 8- ші дәріс
      Тақырыбы:  Жануарлардың  құрсақ  қуысы  мүшелерінің  топографиясы.  Ас
қорту жүйесінің ауруларының  негізгі белгілері.
      Жоспары:
  1. Құрсақ қуысы мүшелерін тексеру
  2. Мес қарынды тексеру
Негізгі әдібиет:
1. М.А. Молдағулов, А.Н. Ермаханов, Ө.К. Есқожаев, А.З. Дюсембаева т.б.
Жануарлар ауруларының  клиникалық диагностика.  оқу құрал – Алматы, 2007
2.А.М.  Смирнов  и  др.   Клиническая  диагностика   внутренних   незаразных
болезней с/х  животных.
3. А.М. Смирнов  и  др.  Практикум  по  клинической  диагностики  внутренних
незаразных болезней с/х животных.
Қосымша әдібиет:
1.   Васильев А.В. Диагностика  внутрениих болезней домашних  животных
2. Зайцев В.И.  и др. Клиническая диагностика внутренних  болезней  домашних
животных.


  Сол жақ аштық  қуыспен сол жақ мықынды қарау  кезінде  іштің  көлемі  мен
пішінінің  өзгерісіне  көңіл  аударады.  Мес  қарынды  сипалау  арқылы  оның
сезімталдығын анықтайды. Мес қарынның 2 минут   ішіндегі жиырылуын  санайды.
Нұқу арқылы сау жануардың сол аштық қуыстың аймағында  тимпаниялық  дыбыстың
бар-жоғына және оның өзгерісіне назар аударады. Тыңдау арқылы  мес  қарынның
жиырылуымен сәйкес келетін тұйық шулардың  күшін,  жиілігін  және  ұзақтығын
анықтайды.
  2. Тақия қарынды тексеру
  Ірі қара малдың тақия қарынының негізгі  ауруы-травматикалық   радикулит.
Оны анықтау үшін келесі әдістер қолданылады:
  а) төс сүйектің семсер тәрізді өсіндісі аймағына қысым түсіру арқылы;
  б)  шоқтық аймағының терісін қатпар қылып бір орынға жинау арқылы;
  в) көкірек қуысының бүйір бетін басу арқылы;
  г) диафрагманың беку сызығы бойымен нұқу арқылы;
  д) жануарды еңіске түсіріп жүргізу арқылы;
  е)  пилокартин және т.б. заттарды тері астына егу арқылы.
  3. Кітапша қарынды тексеру
  Сипалау,  нұқу,  тыңдау  әдістері  қолданады.  Сипалау   кезінде  кітапша
аймағын жұдырықпен басу арқылы  ауырсынуды  анықтайды.  Ауырсынғанда  жануар
қыңсылайды, мөңірейді, қашуға ұмтылады.
  Нұқу кезінде сау жануарларда  топастау немесе  топас  дыбыстың  бар-жоғын
және кітапша бітеліп қалған жағдайда ауырсынуын анықтайды. Кітапшаны  тыңдау
арқылы сау  малдарда сықырлаған дыбыстың бар-жоғын және ол дыбыстың  кітапша
бітеліп қалғанда жоғалуын анықтайды.
  4. Ұлтабарды тексеру
  Сипалау  кезінде  ұлтабар  қабынуы,  жара,  улану  және  т.б.   ауруларда
ауырсынудың бар – жоғын анықтайды.



                                № 9- ші дәріс
      Тақырыбы: Несеп жүйесін  зерттеу.  Несеп  жүйесі  ауруларының  негізгі
белгілері
1. Жоспар.
      Зәр шығару жүйесінің тексеру жоспары.
      Зәр шығару ағзаларының анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктері.
      Бүйрек және  зәр шығару жолдарын зерттеу.
      Зәр шығару ағзаларының белгілерінің жиынтықтары – синдромдары.
Негізгі әдібиет:
1. М.А. Молдағулов, А.Н. Ермаханов, Ө.К. Есқожаев, А.З. Дюсембаева т.б.
Жануарлар ауруларының  клиникалық диагностика.  оқу құрал – Алматы, 2007
2.А.М.  Смирнов  и  др.   Клиническая  диагностика   внутренних   незаразных
болезней с/х  животных.
3. А.М. Смирнов  и  др.  Практикум  по  клинической  диагностики  внутренних
незаразных болезней с/х животных.
Қосымша әдібиет:
1.   Васильев А.В. Диагностика  внутрениих болезней домашних  животных
2. Зайцев В.И.  и др. Клиническая диагностика внутренних  болезней  домашних
животных.

      1.  Зәр шығару жүйесін тексеру.
Бүйрек  (бүйректердің  орналасқан  тұсы,  сезгіштігі,   ауырсынуы,   көмелі,
пішіні, жұмсақ-қаттылығы, қозғалғыштығы)
Несеп жолы (сезгіштігі, ішкі және сыртқы сипалағандағы қалындығы)
Қуық (сезгіштігі, орналасуы, толуы, бөгде заттардын болу-болмауы, ішкі  және
сыртқы сипалау)
Несеп  шығару  каналы  (өткізгіштігі,  сезгіштігі,  бөгде   заттардың   болу
болмауы)
Несеп шығару (жиілігі, малдың тұрысы, ауырсынуы, несептің мөлшері)
Несеп (мөлдірлігі, түсі, иісі, қоймалжың-сұйықтығы)
Қосымша  зерттеулер  (тік  ішек  арқылы,  несепті  талдау,  катетер  арқылы,
рентген сәулесі мен тағы  басқалар)
Несеп шығару жүйесін  зерттегенде  байқалған ауру  белгілірі:---------------
-----------------
Ауру белгілірін талдау:-----------------------------------
Қорытынды:---------------------------

  2. Зат алмасу процесіндегі пайда болатын метаболиттердің қалыптан тыс
  шоғырлануы организмді уландырып, торшалардың тіршілігін жояды. Сондықтан
  да ондай заттар жинақталмай уақытында организмнен шығарылып отырылуы
  қажет. Ондай бөлу ағзаларына бүйректер, тері бездері, өкпе және ішектер
  жатады. Солардың ішінде зәр шығару ағзаларының атқаратын қызметтері
  ерекше. Организмде зәрдің түзілуінде өзара тығыз байланыстағы 3 процесті
  байқауға болады:
      Бүйректердің шумақтарындағы ультра сүзілу процесі;
      Реабсорбция – қайта сорылу процесі;
      Проксималды, дисталды бөліктердегі секреция.
  Бүйректер арқылы жүректің минуттық қанының көлемінің 1/4-1/5 мөлшері
  өтеді.
      Зәрдің тәуліктік мөлшері: ірі қарада  –  6-12  л,  жылқыда  –  3-6  л,
шошқада – 2-4 л, түйеде – 8-15 л, қой мен ешкіде – 1,5-2 л, итте –  0,5-1  л
(адамда – 0,8 л).
      Зәрде қанға қарағанда  мочевина  70,  аммиак  40,  фосфаттар  30,  зәр
қышқылы 25 есе көп.
      Бүйректердің мальпиги шумақтарында су  мен  миерал  тұздар   сүзіледі.
Ирелеңдеген өзекті жолдарда мочевина,  зәр  қышқылы,  аммиак  сияқты  ерекше
заттар секрет ретінде бөлініп шығады.
      Зәрдің 96 –ы су, 4 –ы құрғақ заттар. Олар органикалық және органикалық
емес  заттардан  тұрады.  Органикалық  заттарға  жататындар:  мочевина,  зәр
қышқылдары, аммиак, аденин, гуанин, ксантин,  гипоксантин,  пурин  неіздері;
креатинин, гиппур қышқылы, эфир күкірт қышқылы.
      Органикалық емес заттар: хлорлы, күкірт және фосфор қышқылды тұздардан
құралған.
      Зәрдің  сарғыш  түсі   урохром,   уробилин,   уроэтрин   пигменттеріне
байланысты  болады.  Алғашқы  түзілген  зәр  1-ші  –  провизорлы  несеп,  ал
реабсобциядан кейінгі 2-ші - дефинитивті несеп деп аталады.
  Зәр шығару ағзаларының негізгі атқаратын қызметтері:
      осмостық қысымды реттейді;
      организмде судың тепе-теңдігін сақтайды;
      иондардың концентрациясын  бірқалыпта ұстап тұруға әсерін тигізеді;
      зат алмасуының ақырғы метаболиттерін организмнен шығарады;
      организмді улы заттардан тазалайды;
      организмдегі тұрақтылықты – гомеостазды сақтайды.
  Зәр шығару ағзаларына – бүйректер, бүйрек түбекшесі, несеп жолы, қуық
  және несеп шығаратын түтікшелер жатады. Олардың ішіндегі ең негізгісі –
  бүйректер.
      Қан бүйректерге  аортадан  бөлінген  бүйректердің  артериялары  арқылы
келеді. Бүйректерде қан айналуының өзіндік ерекшеліктері бар. Онда  қан  екі
капилляр торларынан өтеді:
      Мальпиги шумақтарындағы капиллярлар торы;
      1-ші және 2-ші  қатардағы  ирелеңдеген  өзектердегі  мен  Генле  тұйық
        тұзағының капиллярларының торы.
  Бүйректердің өздері екі қабаттан тұрады: сыртқы және ішкі. Сыртқы
  қабатында Боумен капсуласы мен нефрондар орналасқан.
      Ішкі қабатында ирелеңдеген өзектер мен  Генле  (Шумлян)  тұйық  тұзағы
орналасқан.
      Боумен капсуласында  1-ші  несеп,  ал  ирелеңдеген  өзектерде  бірінші
провизорлық зәрден  амин  қышқылдары,  глюкоза,су,  минералды  заттар  қанға
қайтадан  сорылу   арқылы   2-ші   несеп   түзіледі.   Жалпы   бүйректердегі
түтікшелердің ұзындығы 70-100 км, бетінің көлемі – 5-8 шаршы метр.
      Зәрдің түзілу процесі екі фазада жүреді:
      Сүзілу   фазасы.   Мұнда   капиллярлар   мен   капсуладағы    қысымның
         айырмашылығының салдарынан нефрондарда бірінші – провизорлы  несеп
         түзіледі.  Оның  қан  плазмасынан  айырмашылығы  құрамында   белок
         болмайды. Ал егерде  белок болса, онда осы жоғарғы жағының қызметі
         бұзылды деп қарау керек.
      Реабсорбция  фазасы.  Ирелеңдеген   түтікшелерге   түскен   провизорлы
несептің құрамындағы көптеген заттар қайта  сорылады  да,  бірінші  несептен
екінші – дефинитивті несеп түзіледі.

                                             № 10- ші дәріс
      Тақырыбы: Несептің   физикалық  қасиеттерінің,  құрамындағы  белоктың,
протеоздың, глюкозаның  диагностикалық маңызы.
       Жоспары:
      1  Несеп шығару жүйесінің  зерттеу жоспары және маңызы.
   2. Қуық зерттеу.
   3. Зәр шыгыу мөлшері және несеп шыгуы акті.
   4. Қуықтын  катетеризациясы және  цистоскопиясы.
   5. Несеп шығару жүйесінің   ауру белгілері жиынтығының сипаты.
Негізгі әдібиет:
1. М.А. Молдағулов, А.Н. Ермаханов, Ө.К. Есқожаев, А.З. Дюсембаева т.б.
Жануарлар ауруларының  клиникалық диагностика.  оқу құрал – Алматы, 2007
2.А.М.  Смирнов  и  др.   Клиническая  диагностика   внутренних   незаразных
болезней с/х  животных.
3. А.М. Смирнов  и  др.  Практикум  по  клинической  диагностики  внутренних
незаразных болезней с/х животных.
Қосымша әдібиет:
1.   Васильев А.В. Диагностика  внутрениих болезней домашних  животных
2. Зайцев В.И.  и др. Клиническая диагностика внутренних  болезней  домашних
животных.
      Несеп  шығару  органдары: бүйрек  /  жұп   орган/,  мочеточник-  несеп
түтігі /жұп орган/, қуық, несеп каналы/уретра/.Организмнен  органикалық,  у,
заттар  несеппен  шығады.  Несептін  бөліну  процессы  бүйректін  нефроныңда
болады. Нефрон-  мальпигий  денешігі мен  бүйрек  каналшаларынан  тұрады.
      Несеп шыгару процесс екі  бөлімнен түрады:  1.бүйректін  түйіндлерінде
қанның  плазмадан  ультра  түзілеу  бойынша  бірінші  несептің   шығуы.   2.
бүйректін жолдарыңда  екінші несептің қалыптасуы.
      Несеп  жүйесінің  органдары   үш  негізді  қызметтерді   орындайды   :
1.організмін ішкі  түрақтылығың қамтамасыз етеді.2  зат  алма  судың  ақырғы
заттарды жояды. 3. ішкі секрецияны қамтамасыз етеді.
      Жоспар.  Қуық - /vesica  urinaria/  Несеп   түтігі  арқылы   бүйректен
келіп   құйылған   несеп    жиналатын,    жамбас    құйысында    орналасқан,
кілегейлі, етті, сыртқы   қабықтардан  тұратын   қап   тәрізді  етті  орган.
Осыған орай:  тело М.П.-  қуық белі;   вершина  М.п.-   қуық  төбесі;  шейка
М.П.-  қуық  мойыны.  Қуықты  нұқу  арқылы  терсереді.  Ірі  қара  малдарда,
қоймен, ешкіде қуықты тік ішек  арқылы  зертейді.
      Қуықты  қөру,сипауы, нұқу, катетеризация, рентгенография,  цистоскопия
арқылы тексереміз.
      Топография.
      Жылқыда-  қуық   жамбас   құйысында   орналасқан,   несеппен  толғанда
қурсақ қуысына жылжыйды.
      Ірі  қара малда- қуықты несеппен  толғанда    қурсақ  қуысына   итеріп
шығарады
      Шошқада-қуық  зәрмен толғанда  шат құйысына жылжыйды.
      Иттерде-қуық    қурсақ қуысына орналасқан,  несеппен толғанда   кіндік
қуысына жылжыйды және қарыңды ұлкейтеді.
      4. Жоспар. Несеп шыгару. Рефлекторлық  акт.  Малдардың  зәр   шыгаруды
көру арқылы тексереміз. Мал қалай  зәр  шығарады,  шығу  уйақытына,  күшіне,
мезгіліне, узақтығына, ауырсынуына
      Несеп- /urina/ бұйректе түзіліп,  несеп  түтігі,  қуық,  несеп-  жыныс
каналы арқылы  сыртқы  шығарылып  тастайтын   сұйық  зат  /экскрет/.  Тәулік
бойы сыртқы  шығатын  несеп көлемі:   ірі  қарада-  6-12  л,  жылқыда  3-6л,
шошқада 2-4 л, түйеде 8-15 л.
      1. поллакизурия /поллакиурия/. Күшеніп  аз- аздан жиі-жиі  зәр шығару.
 Мыңадай клиникалық белгілер  уроциститте, қуықта  тас  боғанда,  вагинитта,
перитонитта, шаншуда болады.
       полиурия - Көп мөлшерде, жиі-жиі несеп шыгару.
      Олигурия- Аз мөлшерде несеп  шыгаруы
      Анурия- Несеп тоқтау
      2.  оликакизурия,  олигурия  -  бүйректен  шығатын  несеп   мөлшерінің
қалыптан азаюы. Нефрит, гломерулонефрит, жүрек  қызметінің   әлсреуі,   жиі-
жиі терсеу, құсу,іш өту, ісіну,  т,б,  себептерден болатын қасірет.
      3. странгурия  -  күшеніп,  тынышсызданып,  қынсылап   аз-аздан  несеп
шығарудуы.  Малдар  уроциститпен,  ісіп  боғанда,     простатитпен,   уретра
қабынғанда  болады.
      4. ИШУРИЯ Ischuria, грек.  ischo-бөгеймін, тоқтатамын    uron-  несеп.
Қуық байлану- ишурия.  Сыртқа  несеп   шығара   алмау   салдарынан   қуықтың
кернелуі. Несеп  жолының таспен, құммен  бітеліп  қалуынан  болатын,   малды
тыпыршытып,  қайта- қайта  күшентетін, оның жанын  кинайтын дерт.
      5. ЭНУРЕЗ дегеніміз - мал әдісіне  қарамай,  күшенбей   жиі-жиі  несеп
шығарады.  Малдар  бір  әдіспен  орналассып  несеп   шығарады.   Жұлын   мий
жарақаттанып қабынуы, інднтті аурулар /ит обасы, листериоз/.
      6. НИКТУРИЯ-  ұйқтағанда жиі-жиі  несеп шағаруды атайды.
5. Жоспар. Рентгенография- ұсақ  малдарда  женіл  орындалады.  Ірі  малдарда
жумсақ кассетаны  тік ішекке кіргізіп орындайды.
КАТЕТЕРИЗАЦИЯ- КАТЕТЕР ҚУЫҚА ЕНГІЗУ. Катетерлар металды,  резинке,  пласмасс
әртүрлі   малдарға    қолданылады.   Ұрғашы   малдарға-   металды    катетер
қолданылады, еркек малға- эластикалық /резинке, пласмасс/  катетермен  жүмыс
сітейді /қолданылады/.
      Малға катетризацияны  қолданады  -  Қуықты  кернеген  несепті   ағызып
жіберу үшін, несеп жолына дәрі енгізу, қынап, жатыр,  желін  үрпісі   сияқты
органдарды  ішін жуып-шаю үшін, т.б.  мақсаттармен қолданылытын амал.
      ЦИСТОСКОПИЯ- /   грек.  kystis-  қуық,  skopeo-қараймыз,  зерттейміз/.
Қуықтың ішін арнаулы аспап- цископпен зертеу. Ұрғашы   малдарда  цистоскопты
қолданылады. Еркек малда қолданбайды.
      Уретраны тексеру. Грек.  Urethra  -   несеп  каналы.   Қуықтан  шыққан
несеп  жүретін жол /түтік/. Уретраны қөру, сипау және  катетеризация  арқылы
тексереді.
       Қөру   арқылы   кілегей  қабықтарына  және   бөлудың  сипатына  көңіл
боледі. Қуық мойынан басталып, қасаның басында /еркек  малда/не   қынап  пен
қынап кіре  берісінде аяқталатын несеп жол көніл боледі.
      Несеп зертеу. 1. Мөлшерін.2.Цвет- түсі. 3. Түсін- Несеп мөлдір  түсті.
Прозрачность  мочи.  4.Қурамы-  Консистенция  мочи.  5.  Несептін  ісі.   6.
Относительная плотность мочи.7. Химиялық зертеу.- химические исследования.
   Жоспар.
1.нефрит- грек.  Nephritis- бүйрек ауруы.  Бүйрек  қабынуы,   әсіресе  тамыр
шумақтары  зақымдануы салдарынан  болған қабыну. Сақау,  аусыл,  лептоспироз
т.б. індеттер кезінде, улану, суық тию,  тәбет қашу, ыстық көтерілу,  бұйрек
тұсын басқан кезде қатты ауыртпалық шегу, іш  пен  әукенің,  сан  маңы   мен
қабақ  айналысынаң  ісінуі,  өз  несебімен  өзі  улану  сияқты   белгілермен
сипатталатын, жіті және созылмалы түрде өтетін дерт.
2.нефроз-грек-  nephrosis,  nephros-   бүйрек-   нефроз.   Бүйректің   тамыр
шумақтары капиллярларында  дистрофиялық  өзгерістер  тудыратын,   жіті  және
созылмалы түрде өтетін ауру. Індет және  паразит  аурулар,  улану,  гемолиз,
күйік салдарынан, сондай-ақ  созылмалы  бронхитке,  полиартритке  шалдығудан
болатын,  бастапқы сатысында  несеп  белок  араласу,  кейін,  ауру  асқынған
кезде,  тәбет қашу,  әлсіреу,  арықтау,  жүннің   табиғи   жылтырақ  түсінен
айырылап күңгірт тартыу,  кілегейлі қабықтардың   бозаруы,  несеп  көлемінің
азаюы, ондағы белок  мөлшерінің көбеюі, кейде уремияға  ұшрап  улану  сияқты
белгілермен сипатталатын, ал ауру ұзаққа  созылса  дененің  әр  жеріне  ісік
шыгу,  бөсір/шемен/ болу, көкірек қуысы мен  перикардтың суға  толуы  сияқты
қатерлі жағдайларға апарып соғатын қауіпті дерт.
2.альбуминурия-лат  albumen-   белок,  uron-  несеп.    Денедегі    белоктың
несепке  араласып  сыртқа   шыгуы.  Белокке   бай   жемшөп  жеуден,  зорығу-
шаршаудан,   тоңып  қалтыраудан  болатын  физиологиялық   құбылыс.   Нефрит,
нефроз,  кейбір жіті  және  созылмалы аурулар кезінде,  сондай-ақ  асқазанға
келіп түскен алмас, фосфор, күшәла, көгеріп  шіріген  азық   әсерінен  улану
салдарынан пайда болатын дерт. Бүйрек сау  болғанмен   несеп  түтігі,  қуық,
бүйрек түбегі зақымданса да мал  альбуминурияға ұшрайды.
3. гематурия- Несепке қан  араласуы.   Қан  аралас  несеп   шыгару.   Бүйрек
ұлпасында,  қуық  ішінде  қалаптасқан  тастардың    жарақаттауынаң,   кейбір
індеттердің /топалан, жамандат, қараталақ, шошқа  обасы,  т.б./   салдарынан
болатын дерт.
4.  Пиелонефрит-  Pyelonephritis-  Бүйрек  пен  бүйрек   түбегінің   іріндеп
қабынуы. Іріндеткіш микробтардың енуінен,  бүйрек арқылы сыртқа  шығарылатын
  улардың   әсерінен  т.б.   себептерден  болып,  кенеттен  ыстық  көтерілу,
протеинурияға/несеппен  бірге  көп  болып   белок  шығуы/    ұшырау   сияқты
белгілермен сипатталатын дерт.
5. пиелит- Pyelitis, pyelos- астау, тубек. Бүйрек  түбегінің қабынуы.  Несеп
жолының  қысып тарылуы, несеп  түтігі мен бүйрек   түбегіне  тас   байлануы,
бұған  қоса  стрептококк, стафилококк, ішек таяқшасы сияқты  микробтар  енуі
салдарынан  болып,  ыстық  көтерлуі,   тәбетінен  айырылу,   бүйрек  тұсының
басқан кезде ауыруы, поллакиурияға /аз-аздан жиі-жиі несеп  шығару/  ұшырау,
несепке белок, кілегей, ірін, т.б. араласу сияқты  белгілермен  сипатталатын
дерт.
6.цистит-cystitis. Қуық қабынуы. Қабынған бүйрек уретра арқылы  не  қан  мен
лимфа арқылы ішіне микроб енуден болатын, малдың тыпыршып, қайта-қайта   зәр
шығаруы, асқынған жағдайда- ыстық көтерілу, тәбеттен айрылу,  несепке  белок
кілегейі, лейкоцит, микроб,  эритроцит,  қуық  эпителийі,  кейде  ірің,  қан
араласуы сияқты  белгілермен  сипатталатын дерт.
7. пиурия- pyuria,  pyon-ірің, uron- несеп. Іріңңін несепке араласып  шыгуы.
Ірің  аралас несеп. Несеп  жолы  /қуық,  несеп  каналы,  бүйрек  пен  бүйрек
түбегі, т.б./ қабынғанда болатын құбылыс.
      Аурсыну боғанда, бүйректі тік ішек арқылы тексереді. Тік  ішік  арқылы
бүйректін  топографиясың,  көлемін,  ірғақтығың,  сезімін,  консистенциясың,
бүйректін істүнгі бетің тексереді.
      Бүйректін патологиясы.
      Бүйректін  кернеуі-  паранефроз.Ауырсынуы   нефритте,   гидронефрозда,
ісік боғанда болады.
      Кедір-  бұдырлы  бүйрек  –  индурацияға  қөрсетеді.  Индурация-  /лат.
Induratio-  нығыздау, induro-  қатайтамыз,  бекітемін/  - қатаю,  нығыздалу.
Дәнекер ткань   қаптағандықтан  /басқандықтан/   белгілі  бір  органның   не
тканьнің  нығыздалып  қатаюы./туберкулез, абцесс- сыздауық- бітеу жара/
      Флюктуация-  гидронефрозға,  пилонефритке  қөрсетеді.  Флюктуация-   /
fluctuatio- тербелу,  толқындау/-  флюктуация,  былқылдау.   Ішінде   сұйығы
бар  қуыстың қабырғасын басып  қалғанда  сезілетін тербеліс.
      Тік ішектен зәр шыгару жолын ңұқу  арқылы   тексереміз.  Зәр    шығару
жолдарын артериямен  тік  ішікте  тексергенде  екі  органды  ажырату  керек.
Артерияны тексергенде, тамыр соғысың  байқаймыз.  Зәр   шығару жолдарын


                               № 11- ші дәріс
      Тақырыбы: Бүйректі тексеру.
              Жоспары:  .
   1. Бүйректі  зерттеу.
   2. Бүйректің топографиясы.
      3. Бүйректердің аурулары.

 Негізгі әдібиет:
1. М.А. Молдағулов, А.Н. Ермаханов, Ө.К. Есқожаев, А.З. Дюсембаева т.б.
Жануарлар ауруларының  клиникалық диагностика.  оқу құрал – Алматы, 2007
2.А.М.  Смирнов  и  др.   Клиническая  диагностика   внутренних   незаразных
болезней с/х  животных.
3. А.М. Смирнов  и  др.  Практикум  по  клинической  диагностики  внутренних
незаразных болезней с/х животных.
Қосымша әдібиет:
1.   Васильев А.В. Диагностика  внутрениих болезней домашних  животных
2. Зайцев В.И.  и др. Клиническая диагностика внутренних  болезней  домашних
животных.
1. Жоспар.
  Бүйрек-  renes.  Құрсақ   қуысында   беломыртқа    қанаттарының    астында
орналасқан,  несеп түзілетің, пішіні бұршак тәрізді  жұптасқан  орган.Осыған
арай:  капсула-  бүйрек  қабы;  паренхима-  бүйрек  ұлпасы;  ворота-  бүйрек
қақпаса;  почечная  лоханка-  бүйрек  түбегі;  мочеточник-   несеп   түтігі;
корковая зона- үстінгі қабат; мозговая зона- астынғы қабат.
      Бүйректін топографиясы.
Жылқыда- он жақ бүйрек  15 қабырғадан 1 бел омыртқаға деин.
Сол жақ 18 қабырғадан 3-4 бел омыртқаға деин
Ірі қара малда он жақ бүйрек  12 қабырғадан 2-3 бел омартқаға деин.
Сол жақ  2- 3 бел  омыртқы,    5-6  бел  омыртқа  деин  екіші  аты  /кезеген
бүйрек/
Қойларда он жақ бүйрек  1 бел омыртқағадан 3 бел омыртқаға деин.
Сол жақ 4 бел омыртқадан 6 бел омыртқаға деин.
Итте он жақ бүйрек  1 бел  омыртқадан 3 бел омыртқаға деин.
Сол жақ 2 бел омыртқадан 4 бел омыртқаға деин.
Шошқада он сол жақ бүйрек  1 бел омыртқадан 4 бел омыртқаға деин.
      Бүйректі көру орқылы тексереді. Он  жақ  бүйрек  ауырғанда  мал,   сол
жаққа бүрлады. Бүйрек  ауырғанда   ісік  пайда  болады  /артқы  аяқтар,  жақ
аралығы, көздін астыңғы қабағы, ұма аймағы, күпек аймағы, құрсақтың  төменгі
 жағы, алдынғы аяқтар  /
      Жылқымен, ірі қарада  бүйрек аймағын соғып және құрсақ қабырғасың нұқу
арқылы тексереді.
      СОҒУ  әдісі. Бел аймағын бір неше  қолымен соғып ауырсынуды байқаймыз.
      НҰҚУ  эдісі.  Ірі  кара  малдарда   он  жақтан  3-ші   бел   омыртқаны
плессиметр балғамен нұқу аркылы бұйректі терсереміз.
      Аурсыну боғанда, бүйректі тік ішек арқылы тексереді. Тік  ішік  арқылы
бүйректін  топографиясың,  көлемін,  ірғақтығың,  сезімін,  консистенциясың,
бүйректін істүнгі бетің тексереді.
      Бүйректін патологиясы.
      Бүйректін  кернеуі-  паранефроз.Ауырсынуы   нефритте,   гидронефрозда,
ісік боғанда болады.
      Кедір-  бұдырлы  бүйрек  –  индурацияға  қөрсетеді.  Индурация-  /лат.
Induratio-  нығыздау, induro-  қатайтамыз,  бекітемін/  - қатаю,  нығыздалу.
Дәнекер ткань   қаптағандықтан  /басқандықтан/   белгілі  бір  органның   не
тканьнің  нығыздалып  қатаюы./туберкулез, абцесс- сыздауық- бітеу жара/
      Флюктуация-  гидронефрозға,  пилонефритке  қөрсетеді.  Флюктуация-   /
fluctuatio- тербелу,  толқындау/-  флюктуация,  былқылдау.   Ішінде   сұйығы
бар  қуыстың қабырғасын басып  қалғанда  сезілетін тербеліс.
      Тік ішектен зәр шыгару жолын ңұқу  арқылы   тексереміз.  Зәр    шығару
жолдарын артериямен  тік  ішікте  тексергенде  екі  органды  ажырату  керек.
Артерияны тексергенде, тамыр  соғысың   байқаймыз.   Зәр    шығару  жолдарын
тексергенде тамыр соғысы  болмайды.
      3. Жоспар.  Қуық - /vesica urinaria/ Несеп  түтігі  арқылы   бүйректен
келіп   құйылған   несеп    жиналатын,    жамбас    құйысында    орналасқан,
кілегейлі, етті, сыртқы   қабықтардан  тұратын   қап   тәрізді  етті  орган.
Осыған орай:  тело М.П.-  қуық белі;   вершина  М.п.-   қуық  төбесі;  шейка
М.П.-  қуық  мойыны.  Қуықты  нұқу  арқылы  терсереді.  Ірі  қара  малдарда,
қоймен, ешкіде қуықты тік ішек  арқылы  зертейді.
      Қуықты  қөру,сипауы, нұқу, катетеризация, рентгенография,  цистоскопия
арқылы тексереміз.
      Топография.
      Жылқыда-  қуық   жамбас   құйысында   орналасқан,   несеппен  толғанда
қурсақ қуысына жылжыйды.
      Ірі  қара малда- қуықты несеппен  толғанда    қурсақ  қуысына   итеріп
шығарады
      Шошқада-қуық  зәрмен толғанда  шат құйысына жылжыйды.
      Иттерде-қуық    қурсақ қуысына орналасқан,  несеппен толғанда   кіндік
қуысына жылжыйды және қарыңды ұлкейтеді.
      4. Жоспар. Несеп шыгару. Рефлекторлық  акт.  Малдардың  зәр   шыгаруды
көру арқылы тексереміз. Мал қалай  зәр  шығарады,  шығу  уйақытына,  күшіне,
мезгіліне, узақтығына, ауырсынуына
      Несеп- /urina/ бұйректе түзіліп,  несеп  түтігі,  қуық,  несеп-  жыныс
каналы арқылы  сыртқы  шығарылып  тастайтын   сұйық  зат  /экскрет/.  Тәулік
бойы сыртқы  шығатын  несеп көлемі:   ірі  қарада-  6-12  л,  жылқыда  3-6л,
шошқада 2-4 л, түйеде 8-15 л.
      1. поллакизурия /поллакиурия/. Күшеніп  аз- аздан жиі-жиі  зәр шығару.
 Мыңадай клиникалық белгілер  уроциститте, қуықта  тас  боғанда,  вагинитта,
перитонитта, шаншуда болады.
       полиурия - Көп мөлшерде, жиі-жиі несеп шыгару.
      Олигурия- Аз мөлшерде несеп  шыгаруы
      Анурия- Несеп тоқтау
      2.  оликакизурия,  олигурия  -  бүйректен  шығатын  несеп   мөлшерінің
қалыптан азаюы. Нефрит, гломерулонефрит, жүрек  қызметінің   әлсреуі,   жиі-
жиі терсеу, құсу,іш өту, ісіну,  т,б,  себептерден болатын қасірет.
      3. странгурия  -  күшеніп,  тынышсызданып,  қынсылап   аз-аздан  несеп
шығарудуы.  Малдар  уроциститпен,  ісіп  боғанда,     простатитпен,   уретра
қабынғанда  болады.
      4. ИШУРИЯ Ischuria, грек.  ischo-бөгеймін, тоқтатамын    uron-  несеп.
Қуық байлану- ишурия.  Сыртқа  несеп   шығара   алмау   салдарынан   қуықтың
кернелуі. Несеп  жолының таспен, құммен  бітеліп  қалуынан  болатын,   малды
тыпыршытып,  қайта- қайта  күшентетін, оның жанын  кинайтын дерт.
      5. ЭНУРЕЗ дегеніміз - мал әдісіне  қарамай,  күшенбей   жиі-жиі  несеп
шығарады.  Малдар  бір  әдіспен  орналассып  несеп   шығарады.   Жұлын   мий
жарақаттанып қабынуы, інднтті аурулар /ит обасы, листериоз/.
      6. НИКТУРИЯ-  ұйқтағанда жиі-жиі  несеп шағаруды атайды.
5. Жоспар. Рентгенография- ұсақ  малдарда  женіл  орындалады.  Ірі  малдарда
жумсақ кассетаны  тік ішекке кіргізіп орындайды.
КАТЕТЕРИЗАЦИЯ- КАТЕТЕР ҚУЫҚА ЕНГІЗУ. Катетерлар металды,  резинке,  пласмасс
әртүрлі   малдарға    қолданылады.   Ұрғашы   малдарға-   металды    катетер
қолданылады, еркек малға- эластикалық /резинке, пласмасс/  катетермен  жүмыс
сітейді /қолданылады/.
      Малға катетризацияны  қолданады  -  Қуықты  кернеген  несепті   ағызып
жіберу үшін, несеп жолына дәрі енгізу, қынап, жатыр,  желін  үрпісі   сияқты
органдарды  ішін жуып-шаю үшін, т.б.  мақсаттармен қолданылытын амал.
      ЦИСТОСКОПИЯ- /   грек.  kystis-  қуық,  skopeo-қараймыз,  зерттейміз/.
Қуықтың ішін арнаулы аспап- цископпен зертеу. Ұрғашы   малдарда  цистоскопты
қолданылады. Еркек малда қолданбайды.
      Уретраны тексеру. Грек.  Urethra  -   несеп  каналы.   Қуықтан  шыққан
несеп  жүретін жол /түтік/. Уретраны қөру, сипау және  катетеризация  арқылы
тексереді.
       Қөру   арқылы   кілегей  қабықтарына  және   бөлудың  сипатына  көңіл
боледі. Қуық мойынан басталып, қасаның басында /еркек  малда/не   қынап  пен
қынап кіре  берісінде аяқталатын несеп жол көніл боледі.
      Несеп зертеу. 1. Мөлшерін.2.Цвет- түсі. 3. Түсін- Несеп мөлдір  түсті.
Прозрачность  мочи.  4.Қурамы-  Консистенция  мочи.  5.  Несептін  ісі.   6.
Относительная плотность мочи.7. Химиялық зертеу.- химические исследования.
    • Жоспар.
1.нефрит- грек.  Nephritis- бүйрек ауруы.  Бүйрек  қабынуы,   әсіресе  тамыр
шумақтары  зақымдануы салдарынан  болған қабыну. Сақау,  аусыл,  лептоспироз
т.б. індеттер кезінде, улану, суық тию,  тәбет қашу, ыстық көтерілу,  бұйрек
тұсын басқан кезде қатты ауыртпалық шегу, іш  пен  әукенің,  сан  маңы   мен
қабақ  айналысынаң  ісінуі,  өз  несебімен  өзі  улану  сияқты   белгілермен
сипатталатын, жіті және созылмалы түрде өтетін дерт.
2.нефроз-грек-  nephrosis,  nephros-   бүйрек-   нефроз.   Бүйректің   тамыр
шумақтары капиллярларында  дистрофиялық  өзгерістер  тудыратын,   жіті  және
созылмалы түрде өтетін ауру. Індет және  паразит  аурулар,  улану,  гемолиз,
күйік салдарынан, сондай-ақ  созылмалы  бронхитке,  полиартритке  шалдығудан
болатын,  бастапқы сатысында  несеп  белок  араласу,  кейін,  ауру  асқынған
кезде,  тәбет қашу,  әлсіреу,  арықтау,  жүннің   табиғи   жылтырақ  түсінен
айырылап күңгірт тартыу,  кілегейлі қабықтардың   бозаруы,  несеп  көлемінің
азаюы, ондағы белок  мөлшерінің көбеюі, кейде уремияға  ұшрап  улану  сияқты
белгілермен сипатталатын, ал ауру ұзаққа  созылса  дененің  әр  жеріне  ісік
шыгу,  бөсір/шемен/ болу, көкірек қуысы мен  перикардтың суға  толуы  сияқты
қатерлі жағдайларға апарып соғатын қауіпті дерт.
2.альбуминурия-лат  albumen-   белок,  uron-  несеп.    Денедегі    белоктың
несепке  араласып  сыртқа   шыгуы.  Белокке   бай   жемшөп  жеуден,  зорығу-
шаршаудан,   тоңып  қалтыраудан  болатын  физиологиялық   құбылыс.   Нефрит,
нефроз,  кейбір жіті  және  созылмалы аурулар кезінде,  сондай-ақ  асқазанға
келіп түскен алмас, фосфор, күшәла, көгеріп  шіріген  азық   әсерінен  улану
салдарынан пайда болатын дерт. Бүйрек сау  болғанмен   несеп  түтігі,  қуық,
бүйрек түбегі зақымданса да мал  альбуминурияға ұшрайды.
3. гематурия- Несепке қан  араласуы.   Қан  аралас  несеп   шыгару.   Бүйрек
ұлпасында,  қуық  ішінде  қалаптасқан  тастардың    жарақаттауынаң,   кейбір
індеттердің /топалан, жамандат, қараталақ, шошқа  обасы,  т.б./   салдарынан
болатын дерт.
4.  Пиелонефрит-  Pyelonephritis-  Бүйрек  пен  бүйрек   түбегінің   іріндеп
қабынуы. Іріндеткіш микробтардың енуінен,  бүйрек арқылы сыртқа  шығарылатын
  улардың   әсерінен  т.б.   себептерден  болып,  кенеттен  ыстық  көтерілу,
протеинурияға/несеппен  бірге  көп  болып   белок  шығуы/    ұшырау   сияқты
белгілермен сипатталатын дерт.
5. пиелит- Pyelitis, pyelos- астау, тубек. Бүйрек  түбегінің қабынуы.  Несеп
жолының  қысып тарылуы, несеп  түтігі мен бүйрек   түбегіне  тас   байлануы,
бұған  қоса  стрептококк, стафилококк, ішек таяқшасы сияқты  микробтар  енуі
салдарынан  болып,  ыстық  көтерлуі,   тәбетінен  айырылу,   бүйрек  тұсының
басқан кезде ауыруы, поллакиурияға /аз-аздан жиі-жиі несеп  шығару/  ұшырау,
несепке белок, кілегей, ірін, т.б. араласу сияқты  белгілермен  сипатталатын
дерт.
6.цистит-cystitis. Қуық қабынуы. Қабынған бүйрек уретра арқылы  не  қан  мен
лимфа арқылы ішіне микроб енуден болатын, малдың тыпыршып, қайта-қайта   зәр
шығаруы, асқынған жағдайда- ыстық көтерілу, тәбеттен айрылу,  несепке  белок
кілегейі, лейкоцит, микроб,  эритроцит,  қуық  эпителийі,  кейде  ірің,  қан
араласуы сияқты  белгілермен  сипатталатын дерт.
7. пиурия- pyuria,  pyon-ірің, uron- несеп. Іріңңін несепке араласып  шыгуы.
Ірің  аралас несеп. Несеп  жолы  /қуық,  несеп  каналы,  бүйрек  пен  бүйрек
түбегі, т.б./ қабынғанда болатын құбылыс.


                               № 12- ші дәріс
        Тақырыбы:    Қан    элементтерінің    патологиялық    өзгерістерінің
диагностикалық маңызы.
      Жоспары:
   1. Қан алу.
   2. Қанның физикалық қасиеттерін анықтау.


Негізгі әдібиет:
1. М.А. Молдағулов, А.Н. Ермаханов, Ө.К. Есқожаев, А.З. Дюсембаева т.б.
Жануарлар ауруларының  клиникалық диагностика.  оқу құрал – Алматы, 2007
2.А.М.  Смирнов  и  др.   Клиническая  диагностика   внутренних   незаразных
болезней с/х  животных.
3. А.М. Смирнов  и  др.  Практикум  по  клинической  диагностики  внутренних
незаразных болезней с/х животных.
Қосымша әдібиет:
1.   Васильев А.В. Диагностика  внутрениих болезней домашних  животных
2. Зайцев В.И.  и др. Клиническая диагностика внутренних  болезней  домашних
животных.


    Аз мөлшердегі қанды құлақтың  ұсақ  тамырларынан  алуға  болады,  үрпек
жүнді  жануарлардан  құлақтың  ұшынан,  алақаннан,  үйректер  мен  қаздардың
жұмсақ табанынан, тышқандардан құйрығынан қан алады.
    Ірі қара мал, қой, ешкі,  жылқы,  түйе,  бұғының  мойындырық  тамырынан
алады. Шошқаларда құйрығынан, құлақтың ірі тамырынан, венозды көз  қуысынан,
иттерде сафен тамырынан немесе иық алды тері  асты  тамырларынан,  ақ  түлкі
мен  түлкілерде  плантарлық  венадан,  қояндарда  құлақ   тамырынан,   теңіз
шошқасында жүректен, тауықтарда қанаттың ішкі бөлігінің вена  қан  тамырынан
немесе жүректен алады.
    Қан алатын жердің жүнін қырқып,  терісін  спирт  немесе  эфир  спиртіне
малынған мақтамен сүртеді.
    Яремдік тамырдың қанын қан  жіберетін  инелер  арқылы  жоғары  мойынның
ортасына өту жерінен алады. Сол қолдың үлкен саусағымен, резеңкемен,  арнайы
қысқышпен немесе басқа құралдармен мойынның ортасындағы тамырды қысады.  Қан
алуды жеңілдету үшін түрлі құралдар пайдаланылады. Қан ұйып қалмас үшін  (10
мл қанға есептеп) оған 30мл натрий цитратын, 15 мл натрий оксалатын,  50  ЕД
гепарин немесе 10 пайызды трилон Б ерітіндісінің төрт тамшысын қосады.
    Қанның физикалық қасиеттерін анықтау.
    Қанның салыстырмалы тығыздығы мен ЭТЖ анықтаудың клиникалық маңызы  өте
зор.
    Қанның салыстырмалы тығыздығын анықтау. Қанның салыстырмалы  тығыздығын
әрі плазмамен сарысудың салыстырмалы тығыздығын Филлипс әдісімен  анықтайды.
Мыстың қанық сульфатын  дайындау  үшін  900гр  бес  сулы  сульфатын  ұнтаққа
айналдырып үгіп, 1250 мл дистильденген су құйып, әйнек таяқшасымен мұқият  5
мин араластырады. Ерітіндінің температурасын  0,5  С0  дейін  анықтап  сүзіп
алады.  Алынған  ерітіндіден  1,100  салыстырмалы  тығыздығы   бар   негізгі
ерітіндіні жасайды Бұл  үшін  негізгі  ерітіндінің  15гр  С0  529  мл  алып,
дистильденген сумен 1л жеткізеді. Ерітіндінің мөлшері  оның  температурасына
байланысты. Мысалы, 15,5 С гр 525 мл; 160 521; 190 496; 15,50    492гр;  200
488; 20,50 484; 210 480; 21,50  477; 220 473.
    Негізгі  қалыпты  ерітіндіден  тығыздығы  1,030  дан  0,075  дейін  мыс
сульфатының  жұмысшы  ерітіндісін  жасайды.  Өлшегіш  колбаға   дайындалатын
ерітіндінің  соңғы 2 сандарының тығыздығына сәйкес келетін қалыпты  ерітінді
құйып алады да, дистильденген сумен  100  мл  жеткізеді.  Мысалы,  тығыздығы
0,050 ерітіндіні дайындау үшін 49 мл негізгі қалыпты ерітіндіден  алып,  100
мл дейін су қосады. Ерітіндіні қақпағы жабылған қараңғы ыдыстарда  сақтайды.

    Анализ үшін  гепаринмен,   натрий  оксалатымен,  Б  трилонымен  қалыпқа
түскен  қанды  пайдалануға  болады,  центрифугаланған  қанды  зерттеу   үшін
жарамсыз.
    Пипеткаға зерттеуге алынған  қанды  алып,  пробиркаға  ауыстырады.  Бұл
пробиркада мыс сульфатының ерітіндісі  болуы  керек.  Сақтықпен   пипетканың
ұшын ерітінді деңгейінен 1см қойып, 1 тамшы қан жібереді. Тамшы қан  2-3  см
тереңдікке түсіп, одан  әрі  түбіне  шөге  бастайды  не  жоғары  көтеріледі.
Сөйтіп қан тамшыны,  түбіне  шөккен  ерітіндіні  табады.  Бұл  жағдайда  қан
тығыздығы ерітінді тығыздығына сәйкес келеді.
    Сау ірі қара мал қанының салыстырмалы тығыздығы мынадай  түрде  ауытқып
тұрады:
    ІҚМ –1,047 –1,055; қойда  1,042-  1,052;  ешкіде-1,044-1,053;  жылқыда-
1,045-1,055; шошқада-1,042-1,060; итте-1,044-1,056;  тауықтарда-1,039-1,057.

    Қанның  салыстырмалы  тығыздығының  ұлғаюы   оның   қоюлануы,   терлеу,
полиурия, қан ауруы, нефрит, жылқының миоглобинурисы кезінде болады.
    Қанның салыстырмалы тығыздығының азаюы, анемия, гемолитикалық сарыауру,
кахексия, гидремияда болады.
    Эритроциттердің тұну жылдамдығын анықтау(ЭТЖ). Панчеков әдісін  мынадай
жолмен   жүргізеді.  Капиллярға   «Р»  белгісіне  дейін  5  пайыздық  натрий
цитратының ерітіндісін алып оны сағат әйнегіне  үрлейді.  Осы  капилляр  мен
қанды 2 рет «К»  белгісіне  дейін   құйып  алады  да,  2  рет  қанды  натрий
цитратының ерітіндісімен араластыра отырып, сағат әйнегіне үрлейді.  Алынған
қоспаны капиллярға «К» белгісіне дейін  алып,  штативке  қояды.  ЭТЖ-  ны  1
сағаттан кейін есептейді.
    Сау малдарда ЭТЖ (мм/  с):  ІҚМ-0,5-0-1,5;  қойда-0,5-1;  ешкіде-0,3-1;
жылқыда-40-70; шошқада-2-9; итте-2-6; тауықта-2-3.
    Неводов әдісі:  Эритроседиометрге  скальпельдің  ұшымен  (0,02гр  жуық)
натрий оксалатын  кіргізеді  де  тамыр  қанын  «о»  белгісіне  дейін  алады,
резеңке қақпақпен жауып,  мұқият пробирканы 5- 10 рет төңкере отырып,  қанды
антикоагулянтпен араластырады.  Пробирканы  штативке  қояды.  ЭТЖ-ны  плазма
бағанының биіктігімен 15, 30, 45, 60 мин. кейін не 24 сағатта есептейді.
    ЭТЖ-ның бәсеңдеуі шаршағанда, қатты  терлегенде, полиурияда, іш  өтуде,
шаншуде   гастроэнтеритте,   механикалық   және   парехиматоздық   сарғаюда,
механикалық илеус,  инфекциялық  энцефаломиелит,  стахиботритоксикозде  және
т.б. болады.


     Қан сарысуынды анықтау.
    Сау малдардағы қан сарысуындағы сілті қорын Ван –Слайкс  әдісі  бойынша
анықтағанда былайша болады: ІҚМ-50-62;  қойда-45-54;  ешкіде-48-52;  жылқыда
50-65; шошқада-42-60; итте –40-60; тауықта-40-52.
    Қан сарысуындағы сілті қорын Кондрахин әдісі бойынша анықтағанда 0,5 мл
сарысу құяды, сұйықтықтың қалған мөлшерін пипеткамен үрлеуге  болмайды,  тек
бетін мықтап жауып қояды.
Қандағы   гемоглобин   мөлшерін,   түс   көрсеткішін   және    эритроциттегі
гемоглобинің орташа мөлшерін анықтау.
    Қандағы  гемоглобин мөлшерін анықтау.
    Гематинді және гемоглобинцианидті әдістер қолданылады.
    1.  Гематинді  әдіс   (Сали   әдісі).   Градуирленген          гемометр
пробиркасына (ГС-3) көз пипеткасымен «2» белгісіне дейін 0,1 н тұзды  қышқыл
ерітіндісін қосады. Капиллярлық пипеткамен  20  мкл  (0,  02мл)  қан  алады,
пипетканың ұшын мақтамен сүртіп, қанды мұқият түбіндегі қышқыл  ерітіндісіне
үрлейді, онымен 2-3 рет пипеткадағы жұққан қанды жуады. Араластырып, 5  мин.
қойып қояды (тауықтардың қанын зерттегенде –15  мин.).  Тұзқышқылды  гематин
(хлоргемин) пайда болуының нәтижесінде  пробиркадағы  ерітінді  қоңыр  түске
боялады. Тамшымен  дистильденген  су  қосып,  әйнек  таяқшамен  пробиркадағы
сұйықтық қалыпты пробиркалардың түсімен теңескенге шейін  араластырады.  100
мл.  қандағы   грамм   көлеміндегі   гемоглобиннің   мөлшерін   пробиркадағы
сұйықтықтың  деңгейімен  сәйкес  келетін  шкаланы  бөлу  бойынша  есептейді.
Гемометр шкаласындағы гемоглобиннің  мөлшерін  10  коэффициентіне  көбейтсе,
гемоглобиннің (г/л) концентрациясын анықтауға болады.
    Гемиглобинцианидті әдіс (М.  Л.  Пименова  мен  Г.  В.  Дервиз  әдісі).
Зерттеуге тәжірибелік және қалыпты сынама қолданылады.
    Сау жануарлардың қанындағы гемоглобиннің мөлшері (г/ 100 мл): ірі  қара
малда-9,9-12,9; қойда-9-13, 3; ешкіде-10-15;  жылқыда-8-14;  шошқада  –9-11;
итте-11-17; тауықта – 8-12.
    Гемоглобиннің (г/л) мөлшері мынадай  болады:  ірі  қара  малда-100-130;
қойда-90-135; ешкіде-100-150; жылқыда-80-140;  шошқада-90-110;  иттерде-110-
170; тауықтарда-80-120.


  2.Қандағы  жасушалардың  санын  есептеу.  Эритроциттер,  лейкоциттер  мен
  тромбоциттердің санын есептеу.
    Қанның аталған жасушаларының санын есептеу үшін  есептеу камералары мен
электронды   есептеу   құралдарын   пайдаланады.    Эритроциттердің    санын
эритрогемометр және фотоэлектроколориметрлердің көмегімен есептеуге болады.
  Есептеу камерасындағы эритроциттер, лейкоциттер мен тромбоциттердің санын
  есептеу.
    Қандағы жасушалардың санын есептеу үшін  әр  түрлі  есептеу  камералары
(Горяев, Предтеченский, Бюркер, Фукс- Розенталь және т.б.) пайдаланады.
  3. Билирубин, глюкоза және қандағы жалпы ақуызды (белок) анықтау.
    Қан сарысуындағы билирубиннің  мөлшерін  анықтау.  (Ендрашик,  Клеггорн
және Гроф бойынша) 3 пробиркаға 0,9 % хлорлы натриймен 2 рет  араластырылған
0,5 мл сарысу құяды. 1-інші пробиркаға 1,75 мл кофе  реактиві  мен  0,25  мл
0,9 % хлорлы натрий ерітіндісін қосып, колориметрлейді,   2-інші  пробиркаға
(тікелей билирубин) 1,75 мл 0,9 % хлорлы натрий ерітіндісін және  0,  25  мл
диазоқоспасын қосып, 5 мин. кейін колориметрлейд; үшінші  пробиркаға  (жалпы
билирубин) 1, 75 кофе ерітіндісін құйып, 0, 25 дизоқоспасын  қосып,  20  мин
кейін колориметрлейді. Колориметрлеуді жасыл жарық фильтрде  5  мм  кюветпен
қарсы дистильденген сумен жүргізеді.
    Қан сарысуындағы жалпы ақуызды рефрактометр әдісімен анықтау.
    Бұл үшін рефрактометрдің әртүрлі түрін қолданады (ИРФ-1,  ИРФ-22,  ИРФ-
23, РЛУ, РЛ және т. б. ).
    Рефрактометр РЛУ-мен жұмыс істеп тұрған кезінде алдымен нөлдік нүктесін
тексеру үшін 1, 2 тамшы дистильденген суды өлшеу призмасының бетіне  жағады;
лупа шкаласы мен көру  окулярының  тұтқасын  жөнге  келтіреді,  диспенсионды
компенсатордың  тұтқасын  айналдырып,  көру  окуляр  түтігінің  дисперсиясын
жоямыз;
    Шкала лупасындағы  сызықты  1,3333  ұзындығына,  кілт  арқылы  визирлық
сызықтың кесу нүктесін жарық кескіндеу шекарасын біріктіреді.
    Құралды  дайындағаннан  кейін  камерасын  ашып,  жоғарға  және  төменгі
призманы алдымен сорғыш қағазбен,  кейін  жұмсақ  салфеткамен  сүртеді.  1-2
тамшы  сарысуды  төменгі  призманың  бетіне  тамызады  да,  камераны  жауып,
айнамен жарықты оның терезесіне  бағыттайдыжәне  жарық  кескіндеу  шекарасын
визирлы сызық кесу нүктесіне қойылғанша, камераны  айналдырады  және  сарысу
бөліну көрсеткішін шкала бойынша есептейді.
    Сау малдардың сарысуындағы жалпы ақуыз мөлшері(г/100 мл):  ӘҚМ-7,2-8,6;
қойда-6-7,5; жылқыда-6,8-7,8;  шошқада-6,5-8,5,  итте-5,9-7,6;  тауықта-4,3-
5,9.


                                             № 13- ші дәріс
       Тақырыбы:  Зат  алмасу  патологиялық  өзгерістерінің   диагностикалық
маңызы.
      Жоспары:
 1. Зат алмасуың жалпы сипаттамасы.
2. Белок алмасу бұзылуы. Белковый обмен.
3. Қөмірсутегі алмасу бұзылуы.
4. Май алмасу бұзылуы.
5. Су элитролит алмасу бұзылуы
6. Минерал заттар алмасу бұзылуы.

Негізгі әдібиет:
1. М.А. Молдағулов, А.Н. Ермаханов, Ө.К. Есқожаев, А.З. Дюсембаева т.б.
Жануарлар ауруларының  клиникалық диагностика.  оқу құрал – Алматы, 2007
2.А.М.  Смирнов  и  др.   Клиническая  диагностика   внутренних   незаразных
болезней с/х  животных.
3. А.М. Смирнов  и  др.  Практикум  по  клинической  диагностики  внутренних
незаразных болезней с/х животных.
Қосымша әдібиет:
1.   Васильев А.В. Диагностика  внутрениих болезней домашних  животных
2. Зайцев В.И.  и др. Клиническая диагностика внутренних  болезней  домашних
животных.

      1. Зат алмасуы дегеніміз- организамінің өзіне тән тіршілігі мен  өсіп-
өнуін  қамтамасыз  етуін,  невр  жүйесімен   және    фермент    гормондармен
реттелетін аса  маңызды  қасиеті.  Сырттаан  келіп   түскен   және  клеткада
пайда болған  заттардың химиялық  жолмен құбылуы,  осыдан  туған  энергияның
/куаииың/сан қілы  сарылуы сияқты  процестердің  біртұтас   жиынтығы.  Мұның
негізі- қарама- қарсы, бірақ  өзара   жысдасқан  екі  реакция:  ассимиляция,
басқаша- анаболизм  /фементтік құбылу және  бұған жұмсалған  энергия  /қуат/
нәтіжесінде  клетка  құрамындағы  заттардың   түзілуі   /синтезделуі/,   сол
клетканың сырттан келіп  түскен  қосындыларды  бойына   сіңіруі,   қарапайым
/жай/ молекулалардың  күрделі   молекулаларға  айналуы/  мен   диссимиляция,
басқаша  –  катабализм  /сырттан  келіп   түскен  және  клетка   құрамындағы
қосындылардың   ыдырауы,  осыған  сәйкес  энергия   бөлініп   шығуы/.    Зат
алмасуының негізгі  аурулары:  авитаминоздар,  аллотрофагия/малдың  қоректік
қасиеті жоқ/, ацетонемия, диабет, остеомаляция т.б.
      Зат алмасуының  бұзылуынан болатын аурулар.
      Малдарда зат алмасудың  бұзылуынан  болатын  30-  дан   астам  аурулар
белгілі. Бұл аруларды  анықтаудың  ерекшеліктері бар:
1.  Қоректік   заттардың  /  белок,  көмірсутегі,  май,  витамин,  минералды
заттар және т.б./ организмге түскеннен  бастап   ақырғы   болатын   қалдыққа
дейінгі  алмасу  процесін  жете  білу керек;
2.Зат алмасу процессінде  организмге  зиянды   заттардың  қалай   түзлетінін
және олардың ары  қарай  қалай  ыдырайтының  білу керек;
3.Әрбір  заттың алмасуы  жеке  дара   жүрмейтінің,   олардың   бір-  бірімен
тыгыз  баланыста  болатының естен  шығармау керек;
4.  Заттардың  алмасуына   көптеген   ферментердің  әсер  ететіің,   олардың
нейроэндогринді жүйемен  реттелетінің  ескеру керек;
5. Заттардың алмасуының  қалыпты  деңгейде болып,  организмде   гомеостаздың
  сақталуы    малдардың    күтіміне,   рационына,    дұрыс    пайдаланылуына
байланысты  екенін ұмытпау керек;
6. Бірнеше топты  малдың ауратынына, оларды топтап емдеу әдісіне көніл  бөлу
керек;
7. Организмде зат алмасуының  бұзылуының алғашқы   сатысында   аңықтау  үшін
баолық  зерттеі әдістерін /әсіресе лабораториялық/  жан-жақты  қолдана  білу
керек.
      Заттардың алмасуының бұзылуынан  болатын ауруларды  олардың  себептері
мен  басымрақ клиникалық өзгерістеріне зәр  қоя  отырып  4  топқа   жіктеіге
болады:
1. Организмдегі негізгі  заттардың /көмірсутегі, май,  белок/  алмасуларының
бұзлуының   басымрақ  болуы  /  майлану,   алиментарлы   дистрофия,   кетоз,
миоглобинурия, гипогликемия/;
2.  Минералды  заттардың  асмасуының  бұзылуының   басымрақ   болуы   /сүйек
дистрофиясы,  гипомагнемия/;
3.  Микроэлементтердің   жеткіліксіздігінен   немесе   олардың    организмге
қалыптан тыс  артық  түсуінен  болатын  арулар.  Бұл  аурулар   белгілі  бір
биогеохимиялық  зоналарда  кездеседі  /гипокобальтоз,   гипокупороз,   еттің
ағарып  ауруы,  цинктің,  йодтың,  марганецтің    жеткіліксіздігі,   бордың,
селеннің, никельдің, молибденнің көп  болуы/:
4.  Гиповитаминодар/ретинолдың,   кальцийферолдың,  токоферолдың,   аскорбин
қышқылының,   тиаминнің,   цианкобаламиннің   және    т.б.     витаминдердің
жеткіліксіздіктері/.
       2.  Белок  алмасуы-  мал  денесіндегі  белоктың   ұдайы,   үзілместен
сапырылысы  құбылуы.  Белок,  протеин-  амин   қышқылдарынан   түзілген  көп
молекулалы  табиғи   қосындылар.  Тірі  денеде  қалыптастыратың,   құрамында
көміртегі /50-55%/, сутегі /6-7,5 процент/, өттегі /21-24  пр./,  азот  /15-
18,5 пр./, күкірт /0,3-2,5 пр./, фосфор /1-2 пр./,   сондай-ақ  аз  мөлшерде
темір, натрий, калий, кальций, магний, мыс, қалайы, марганец, йод,  кобальд,
бром  сияқты  элементтер  бар   органикалық  зат.   Белок  алмасуы   бірнеше
сатыдан түрады: 1/. Малдың асқазанына келіп түскен  азық  белогінің  ыдырап,
пептидтер мен  амин қышқылдарына айналуы,  бұлардың қанға сіңіп,  тканьдерге
ауысуы;  2/.  Амин   қышқылдары   мен  пептидтердің   тканьдерде   дәл   сол
организмге  тән белоктарға,  сондай-ақ  гормон,  кофермент,  пигмент  сияқты
биологиялық  заттарға  айналуы  /түзілуі/;  3/.  Денедегі  белоктардың  амин
қышқылдарына  дейін ыдырап, одан  әрі  тотығып,  аммиакқа,  көмір   тотығына
және суға айналуы; 4/. Белок алмасуының ақырғы  туындыларының  аммиак,  т.б.
бейтарапталып,  сыртқа  шығуы  сатыларынан тұрады.
       Белок  алмасуының  бірнеше  бұзылуынан   түрады:   1.гипопротеинемия-
белоктың  қанда  азаюі-  цироз,  кетоз,  нефроз,  нефрит,  абцесс  т.б.;  2.
гиперпротеинемиядан- белок кобеюі,  гепатит, сепсис, ірінді  эндометрит;  3.
Парапротеинемиядан- қанда анамольді белок  кобеюі;  4.  диспротеинемиядан  –
қанда белоктің  мөлшері бүзлу- індетті, паразиттік ауруларда.
      Белок алмасуы бүзлуында негізгі синдромдары:
Ацетонемиялық  синдром-  сүт  қышқыл,  ацетон  иісі   сезіледі,   гипотония,
   кілегей   қабықтары   бозарған,  сарғыш  түсті,   кетонемия,   кетонурия,
   кетолактия,  жүрек соғысы мен дем алысы жиі және т.б.
гепатотоксиқалық   синдром-    баурда    дистрофиялық   өзгерістер,   көлемі
   ұлғайған,  ауырсынғандық  байқалады,  ауру  мал  көбінесе  жата   береді,
   ынқылдайды,  жүрек-қан  тамырларының   қызметтерінің   жеткіліксіздігінің
   белгілірі байқалады.
Гастроэнтералды синдром- күйыс қайыруы аз,  кейде  жоқ,  месқарының  жиырлуы
   әлсіз, кейде  жоқ,  ішектерде  газ,  жиырылуы  әлсіз,нәжіс   кейде  қатып
   қалады, кейде  іш  өту  байқалады.  Нәжіс   жығымсыз  иісті,   қышқылдығы
   жоғары, жалқаяқ аралас. Бауыр ұлғайған,  агалактия, кетонемия, кетонурия,
   кетолактия.
Невротикалық синдром- бұлшық еттері тартылады, дірілдейді, мал алға  ұмтылып
     басымен   қабырғаға,  не  жем    қорға    тіреліп   тұрады,    тістерін
   шықырлатады, қалай болса  солай  қозғалады,  кейде   қозу  процесі  ессіз
   болады. Ауыр жағыдайда сиырлар  бастарын артына  қайырып жатады.
КЕТОЗ- организмде кетон заттарының  шоғырлануы  салдарынан   гипофиз-  бүрек
үсті безі жүйесінің,  қалқанша  безінің,  бауырдың,  жүректің,  бүйректердің
және т.б. ағызылар мен  жүйелердің   қызметтерінің  бұзылуымен  сипатталатың
көбінесе  созылмалы түрде  кездесетін ауру.
ГИПЕРКЕТОНЕМИЯ-  қан кетон заттарры көбеюы.
ГИПОГЛИКЕМИЯ- қанды қаныттын мөлшері азаюі.
ГИПЕРГЛИКЕМИЯ- қанда қаныттың мөлшері көбеюы
ГЛЮКОЗУРИЯ- несепте қантты көбеюі.
СҮЙЕК  ДИСТРОФИЯСЫ-  ірі   малдардың   организімде  кальцийдің,   фосфордың,
кальцийферолдың    асмасуларының     бұзылуы      салдарынын      сүйектерде
дистрофиялық өзгерістердің/остеомаляция, остеопороз,  остеофиброз/  болуымен
сипатталатын  созылмалы ауру.


                                             № 14-15 ші дәріс

                           Тақырыбы: Рентгенология
      Жоспары:
        1. Рентген ілімі, рентген сәулесі.  Рентген  сәулесімен  зерттеудің
           тәсілдері.
        2. Құрсақ қуысы, сүйек-буын ауруларының рентген диагностикасы.
Негізгі әдібиет:
1. М.А. Молдағулов, А.Н. Ермаханов, Ө.К. Есқожаев, А.З. Дюсембаева т.б.
Жануарлар ауруларының  клиникалық диагностика.  оқу құрал – Алматы, 2007
2.А.М.  Смирнов  и  др.   Клиническая  диагностика   внутренних   незаразных
болезней с/х  животных.
3. А.М. Смирнов  и  др.  Практикум  по  клинической  диагностики  внутренних
незаразных болезней с/х животных.
Қосымша әдібиет:
1.   Васильев А.В. Диагностика  внутрениих болезней домашних  животных
2. Зайцев В.И.  и др. Клиническая диагностика внутренних  болезней  домашних
животных.
1. Мал дәрігерлик рентгенология пәні және  жалпы сипаттамасы.
Рентгенология пәні дұрыс диагноз қою  үшін  арналған.  Ол  көбінесе  жұқпалы
емес, хирургия және акушерство деген пәндермен тығыз байланысы бар.
      Мысалы:    Травматический ретикулит
                 Сүйектердің ауырулары
                 Төлдің дұрыс жатпауы.
Рентген сәулелерін 1895 жылы неміс физик Вильгелем  Кондрад  Рентген  ашқан.
Соның  атымен рентген сәулелері  деп   аталып  кеткен.  Бұл   физик  рентген
сәулелерінің бір қасиетін байқап қалған.  1896  ж.  Попов  рентген   құралын
өйлап тапқан.1899 ж. Мальцев   ренгтен  сәулелерін   ветеринарияда   қолдана
бастады.  Кәзіргі  уаққыта   рентгенология   мал-дәргерлік   өқу   бөлімнеде
жақсы  дамыған.
        Рентген   сәулелері   электромагнит   толқылдарға     жатады.    Бұл
толқындарға: күн сәулелері, радиоантеннадан  шығатын  сәулелер  және  гамма-
сәулелер радиациясы  жатады.
Бір   бірінен   айырмашылығы   олардың    табиғатты    пайда   болуы    және
айналасындағы  орталығымен   байланысы   бар.  Бүл   ерекшелігі  сәулелердің
төлқындық  ұзындығына байланысты.
      Рентген сәулелерін күн  сәулелері сияқты  айналысындағы  орталығы  бір
рет  өзіне, сіңіреді бір рет  жайылады.
а/ рентген сәулелері  әртүрлі  заттардың  орталығынан  өтіп кетеді  /картон,
ағаш, малдың дене т.б./
б/ кейбір химиялық заттар рентген сәулелерін арқасында жарық береді.
в/ рентген сәулелері фотохимиялық әсер  береді.  Мысалы  рентген  пленкадағы
кұмыс  бромы үлкейткіш экраннан  шыққан   жарықты   қабылдап,   мал  денесін
сүретке  айналдырады.
г/ рентген сәулелері ионизация  тудырады.
      2.  Рентген трубканың  құрамы
   Іші  ваакум  шыныдан  жасалған баллон
   Катод
   Анод
Катод- вольфрам  спиралынан жасалған. Анод – мыстан жасалған. Оның бір  жағы
 /катодқа  қарайтын/   қиғаш   келген.  Сол  бетіне   фольфрамнан   жасалған
пластинка  жапсырылған. Оны  катодтың  айнасы  деп  атайды.  Рентген  трубка
жұмыс істеп тұрғанда,  катодтық  айнасы   қатты  қызады.  Кейде  еріп   кету
мүмкін. Сондықтан ерімеу үшін,  рентген  трубканың  екінші   жағына  /катод/
суытқыш  орнатылған. Суытқыштар әртурлі болады.
1/ радиатор арқылы ауамен  суықтандыру
2/ радиаторға суық су құйып  суықтандыру
3/трансформаторға май құйып, сол арқылы суықтандыраду.
      3. Автотрансформатор оның құрамы және пайдасы.
Автотрансформатор дегеніміз рентген құралдарын  электр  тоғымен   қамтамасыз
ететін  құрал. Ол  басқару  пультында   орналасқан.  Оның  пайдасы,   тоқтың
қүаттың не көбейтеді, не  төмендетеді. Осының арқасында рентген   құралдарын
120, 220, 380  вольты тоққа  қыстыруға болады.
      Бұл автотрансформатор екі  бөлімнен тұрады:
а/ үлкейтетін трансформатор
б/ кішірейтетін трансформатор
Үлкейтетін трансформатор тоқтың  қүаттын көбейтеді.
Кішірейтетін трансформатор- рентген трубкадағы  спиральді қыздырады.
   Рентген сәулелерінің пайда болуы.
Рентген  сәулелерін  алу  үшін,  бос   электрондарды  алуы  керек.  Ол  үшін
катодтың спиралын азайтатын  трансформаторға  қосуы керек.  Ол  10-16  вольт
береді. Электр  тоғы  спиральді   қыздырады   ағарғанға   дейін,  осы  кезде
спираль   электрондарды   шыгара   бастайды.  Бұл   электрондар   спиральдық
айналасына  бұлт сияқты  болып жиналады.
Егер   рентген   трубкасынның  екі   полюсына   көбейтетін   трансформаторды
жалғастырсақ, онда  трубканың ішінде  электр тоғының  полюсі  пайда  болады.
Электр полюсы бос  электронның  қозғалысын  азайтады.  Катодтық   спиралинан
шығып  жатқан   электрондар  /  теріс   электрондар  -  отр/  температураның
ыстықтығына  байланысты анодқа қарай  бағытайды, онда оң /пол/ немесе  дұрыс
 электрон арналасқан. Тұрақты  тоқтың әсерінен және   электрондардың  анодқа
тиуіне  байланысты, электрондар өзінің   жылдамдығың   азайтады,  осы  кезде
кинетикалық  энергия  рентген  сәулелер    энергиясына    айналады.   Осының
арқасында біз рентген сәулелерін аламыз.
   Рентген трубкадан  шағатын рентген сәулелерің  пайда  болуы?
Егер  біз  рентген  трубканы   басқару  пульты  арқылы  электр   системасына
қоссақ,  онда   алдымен   төмендейтін   трансформатор  арқылы  ток   катодқа
келеді. Онда  орналасқан спираль қыза  бастайды. Осы кезде   спиральдан  бос
электрондар шығып  катодтық маңайына жиналады. Осы кезде егер біз ток  күшін
  үлкейтетін   трансформаторды   жалғастырсақ,  онда   ток     анодқа   және
катодқа  беріледі.  Катодтық  маңайыңда  жиналған  электрондар анодқа  қарай
  бағытайды  да,  сол   маңайына    жиналады.   Электрондар   бір    бағытта
байланысты, олар кинетикалық энергиядан  -  жылу  энергиясына  және  рентген
сәулелеріне айналады. Сонда жылу энергия 90 процентқа дейін, ал  10  процент
рентген сәулелеріне  айналады.
   Рентген сәулелері қандай  түрлері бар, оларды  қалай  алуға  болады  және
      қайсысы  ең  пайдалы?
Рентген сәулелері тығыз және жұмсақ сәулелерге бөлінеді.
      Егер катод спиралына  тұрақты  температура  орнатсақ және р.  трубкаға
 ең  үлкен құатты  тоқты  жіберсек, онда  электрондың жылдамдығы тез,  бірақ
 кинетикалық энергиясы көп болады. Мұндай жағдайда  рентген сәулелері  қысқа
 толқын және  олардың  денеге кіру   мөлшері   көп  болады.  Мұндай  рентген
сәулелерің  тығыз сәулелер деп атайды.
      Егер спиральдың  температурасы түрақты  бола  тұра,  оған  аз   қуатты
тоқты рентген трубкаға  жіберсек, онда  электрондардың   жылдамдығы  азаяды.
Электрондардың жылдамдығы азайған сайын кинетикалық   энергияды  аз  болады.
Олай болса рентген сәулелері ұзан  толқын  болып,  денеге  кіру  мөлшері  аз
болады. Мұндай рентген сәулелерін жұмсақ сәулелер деп атайды.
      Ең пайдалысы екіншісі. Себебі  денеге аз зақым келеді.
   Рентгендиагностикаға  жататың  методтар.
   Рентгеноскопия
   рентгенография
   флюрография
   томография- тереңді жатқан  патөзгерістерді суретке  түсіріп алу.
   стереорентгенография- дене  мүшесін көзге үлкейтіп  көрсету.
   рентгенокимография- дене мүшелері қалай  жұмыс  түрғанын көру.








































            Қазақстан Республикасы білім және ғылым  министрлігі
              Шәкәрім  атындағы Семей мемлекеттік университеті
                             Аграрлық факультеті
                      Ветеринариялық медицина кафедрасы



















        051201- «Ветеринариялық медицина»  мамандына  бойынша малдын
   «Ішкі жұқпалы емес  аурулар және клиникалық диагностика рентгенологиямен
                                      »
       пәнінен  лабораториялық- тәжірибе сабақтарын жүргізуге арналған








                           Әдістемелік  нұскаулар






























                                Семей 2008 ж




                       № 1 ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У


1 Сабақтың тақырыбы: «Ауру малға жақындау   және   оны  ұстау» және  техника
қауіпсіздігі».

      Керекті құрал-жабдықтар:  бурау, жіп, мурын  қысқышы мен  шығыршығы.
      Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой, шошқа,  ит, қоян, мысық.
      Сабақтың мақсаты: Малға дұрыс  оң жағынан келуді  және  оларды   ұстау
      әдістерін үйрету.
Лабораторияда жұмыс істеу алдында оқытушы жалпы қауіпсіздік ережелері,  жеке
  құралдармен  дұрыс  жұмыс  істеу,  құрылғылар,  химиялық  реактивтер  және
өрттің  алдын-алу   шаралары  бойынша  нұсқаулар  жүргізеді.   Содан   кейін
студеттер нұсқауды   жүргізілген  күні  мен   оқутушының  аты-жөні  жазылған
арнайы  журналға қол қояды.
      Құралдар мен құрылғылар  жиналып,  химиялық  реактивтер  мен   сабақта
қолданылатын ыдыстар тексерілгеннен кейін  жұмыс істеуді  бастайды.
      Сабақтың соңыңда  жұмыс  орынын,  құралдарды,  құрылғыларды,  химиялық
ыдыстарды жинастырып лаборантқа өткізеді.
        Сабақтың   барысында   студенттер   қауіпсіздік    ережелерін   және
санитарлық- гигиеналық  нормаларды қатаң сақтаулары керек:
    •  Клиника   лабораториясында  жұмыс   істеудегі   техника   қауіпсіздік
      ережелеріне  және  еңбек  қорғауға  институттің  мүдірі  мен   кафедра
      меңгерушісі  жауапты;
    • Лабораторияда жұмыс  істегенде  міндетті түрде ақ  халат  пен   қалпақ
      кию керек;
    • Шыны ыдыстармен  абайлап жұмыс істеу керек;
    • Концентрациялы химиялық реактивтерді қолмен ұстайуға  болмайды;
    • Сынық , жарылған ыдыстарды жұмыс істеуге болмайды;
    • Лабораториялық жұмыстарды жүргізіп  болған  соң  барлық   құрылғыларды
      тоқтан ажырату керек;
    • Студенттер нәтижесі белгілі және оқытушы рұқсат  еткен  лабораториялық
      эксперименттерді жасау керек;
    • Студенттер лабораторияда жеке бас  тазалығы ережелерін сақтау керек;
    • Сабақ уақытында  тамақ ішуге,  темекі  тартуға, арнайы киімді   шешуге
      болмайды;
      Лабораторияға арнайы киімсіз кіруге, киім  аустыруға болмайды.
   Ауру малға жақындау  және  оны ұстау ережелері.
      Ауру малға  өте қарапайым  кішіпейілділікпен  жайлап  сипап,    ұрмай-
соқпай, үркітпей  және айқай – шусыз  жақындап ұстау керек.
      Малға жақындау  үшін  әр малдың   ерекшеліктерін білу қажет.
      Жылқыға  алдыңғы жағынан таяп  келіп,   жүгеннің   алқымынан  ұстайды.
Егер жылқы тыныш тұрмаса онда   жоғарғы  ерніне   немесе    құлақтың  түбіне
бұрау не қамшының  бауын салып бұраймыз,  сондай –  ақ   аттың  басын   және
алдыңғы  бір аяғын бір аяғын  жоғары көтеріп тұрамыз.
      Ірі қара  малына  мойнының   жанынан   келіп    екі  қолмен   мүйізден
ұстайды, егер мал  тынышсызданса   онда   мурын  қуысының   шеміршегінқолмен
немесе  мұрынға арналған  қысқышпен  қысылады.
      Түйеге алдыңғы аяғының тұсынан  өте сақтықпен   таяп   келіп  ноқталап
ұстау қажет.
      Түйені шегеріп, алдыңғы  және  артқы  аяқтарын  жіппен   буып   тастау
керек. Тынышсыз  түйелерге  мұрындық кигізеді.
      Қой мен ешкілерді артқы аяғынан   немесе  мойнынан ұстайды .
      Итті    тексерген кезде, қандай жуас  ит болмасын  оған томаға  кигізу
қажет, егер олар   жоқ  болса,   онда  иттің  жағын  жіңішке  жіппен   буып,
түйіннің  ұшын желкенің  мойнынан  байлау керек.
      Үй құстарын  тексеру үшін  бір қолмен  қанатынан, ал   екінші   қолмен
аяғынан  немесе   мойнынан  ұстау керек.
 Лабораториялық жануарлармен жұмыс істеудің негізгі ережелері
   Лабораториялық жануарларға  операция   жасағанда,  инъекция   енгізгенде,
қансыздандырғанда, фистулалар мен датчиктер   орнатқанда   ауырсыну   болмау
үшін,  жергілікті   жансыздандырғыш немесе  жалпы  есірткі заттар  пайдалану
керек.
Бекіту  әдістері. Ұсақ лабораториялық  жануарларды   бекіту  үшін   жәшіктер
пайдаланады. Оның үлкендігі жануардың  көлеміне сәйкес  болады.  Жануарларды
қолмен ұстауға да болады.  Қояндармен  теңіз  шошқаларын   көмекші  үстелдің
үстінде, тізесінде немесе  қолында жұмыс  істеуге ыңғайлы  қалыпта  ұстайды.
Итті    тексерген кезде, қандай  жуас   ит  болмасын   оған  томаға   кигізу
қажет, егер олар   жоқ  болса,   онда  иттің  жағын  жіңішке  жіппен   буып,
түйіннің  ұшын желкенің  мойнынан  байлау керек.
№_____________бақылау парағы
Қауіпсіздік ережелері бойынша студентерге нұсқау  жүргізу
Кафедра__________________________________________________
Курс_____________________________________________________
Нұсқауды  жүргішінің  аты-жөні мен лауазымы_______________

Нұсқауды жүргізген күн ________________________________________
Лабораторияда қауіпсіздік  ережелерін   сақтаудың нұсқау __________________

Нұсқауды меңгердік:

|реттік№  |      Студенттің аты-жөні            |қолы         |           |
|1        |                                     |             |           |
|2        |                                     |             |           |
|3        |                                     |             |           |
|4        |                                     |             |           |
|5        |                                     |             |           |
|6        |                                     |             |           |
|7        |                                     |             |           |

      Қауіпсіздік      ережесі      бойынша       жүргізілетін      нұсқауды
      тексердім:__________________
                       (қолы)


      «Ветеринариялық  медицина»
      кафедраның меңгерушісі
      профессор:

                       № 2 ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У

                              ЖАЛПЫ ДИАГНОСТИКА

ТАҚЫРЫБЫ: Клиникалық тексерудің жоспары. Тіркеу  және  анемнез.  Жануарларға
жақындау ережелері  және  бекіту әдістері.Термометрия

      Құрал-жабдықтар:  бұраулар,  арқан  жіптен  жасалған   ілгек,   тұмсық
қысқыштары және сақиналар.
      Жануарлар: жылқы, сиыр, қой.
      Сабақтың мақсаты:  жануарларды клиникалық тексерудің жоспарын  талдау.
Студенттерге жануарларды тіркеу ережелерін,   анамнез  жинауды,  жануарларға
жақындау және оларды бекіту ережелерін оқыту.
      Жұмысты орындау методикасы.
1- тапсырма.  Жануарлараға   тексеру   жүргізу  үшін  клиникалық  тексерудің
жоспарын міндетті түрде білу қажет.  Бұл  мақсатта  әрбір   студент  тексеру
жоспарын  жаттап, оны практика жүзінде қолдануы керек.
      Жануарларды клиникалық тексерудің жоспары төмендегідей:
     1. Ауру малмен алдын -ала  танысу.  а)  тіркеу, б) анамнез.
     2. Өзіндік тексеру.
А) Жалпы тексеру.
      Габитусты анықтау.
      Көрінетін кілегей қабықтарды тексеру.
      Тері және тері туындыларын тексеру.
      Лимфа түйіндерін тексеру.
      Дене температурасын өлшеу.
Б) Арнайы  тексеру
     1) Жүрек-қан тамыр жүйесін  тексеру.
     2) Тыныс алу жүйесін тексеру.
     3) Асқорыту жүйесін тексеру.
     4) Зәр шығару және жыныс  жүйелерін  тексеру.
     5) Жүйке жүйесін тексеру.
В) Ерекше тексеру
      Физико-химиялық тексеру.
      Микроскопиялық тексеру.
      Бактериологиялық тексеру.
      Серологиялық тексеру.
      Аллергиялық тексеру.
2 – тапсырма.  Клиникаға түскен жануарды  тіркеу.  Тіркеу  жұмыстары  жануар
иесінің немесе  күтушілердің айтқан  мағлұматтарына, көрсеткен  құжаттарына,
сонымен қатар өзіндік тексеруге негізделіп жүргізіледі.
        Жануарлары   тіркеу   кезінде    амблуаториялық   журналға    келесі
мәліметтерді жазады:
      жануарлардың  түскен күні
      жануардың иесі
      иесінің немесе шаруашылықтың мекен-жайы
      жануардың түрі
      тұқымы (порода)
      жынысы
      жасы
      түсі және ерекше белгілері
      таза салмағы немесе өлшемдері
      10) жануардың лақап аты
3- тапсырма.  Күтуші адамнан ауру жануар  туралы  мәлімет  жинау  (анамнез).
Анамнез екіге бөлінеді: 1) Anamnesis vitae, 2)  Anamnesis  morbi.  Ауру  мал
туралы мәлімет.
      Жануар ауырғанға дейінгі мәліметке келесі  сұрақтар  кіреді:  1)  шығу
тегі; 2) ұстау және күту жағдайы; 3) суару   және  азықтандыру  жағдайы;  4)
шарушылықтағы атқарылатын жұмысы.
      Жануар  ауырғаннан  кейін  мәліметтерге  келесі  сұрақтар  кіреді:  1)
жануар қашан және қандай жағдайда ауырды?
      2) аурудың қандай белгілері байқалды?
      3) жануарға кім және қандай емдік көмек көрсетті.
4-  тапсырма.  Жануарларға  жақындау   ережелері   және   бекіту   әдістері.
Жануарлармен жұмыс істегенде  айқайлауға  болмайды.  Баяу  қозғалып,  ақырын
дауыстап бару керек.
      Жылқыға алдынан және біраз бүйір жағынан жақындаған жөн.  Жылқы  малын
ағаш  бұрауды үстіңгі ерніне немесе құлақ қалқанына  салу  арқылы  бекітеді.
Сонымен қатар, алдыңғы аяғын тізесінен бүктіріп  ұстаған  немесе  артқы  екі
аяғына тұсау салып қойған дұрыс.
      Ірі  қара малға адам ұстап тұрған бүйір жағынан бару  керек.  Бекітуді
мүйіздің ұшын бас бармақпен басып ұстау арқылы және мұрын аралық  шеміршекті
саусақтармен немесе арнайы қышқыштармен (Гарис  қышқышы,  Кумсиев  қысқышы),
тұмсық сақинасы арқылы жасайды.
      Түйеге абайлап алдыңғы аяғының маңына шеттен  жақындаған  жөн.  Түйені
арқан    ілгектен  артқы  аяқтарын    тұсау  арқылы,  ерніне  немесе   құлақ
қалқанына бұрау салу арқылы, жағын жүгеннің ұшымен байлау арқылы бекітеді.
      Қой мен ешкілерді мүйізден немесе мойнынан ұстау арқылы бекітеді.
      Иттерді жақтарын бинтпен орау арқылы бекітеді.
      Үй құсын қалыпты жағдайда ұстайды  да,  бір  қолмен  аяқтарын,  екінші
қолмен қанаттарын бекітеді.
      Әрбір студент  оқытушының бақылауы мен  жануарларға  жақындап,  оларды
бекітеді.
5- тапсырма. Клиникалық тексерудің жалпы әдістермен танысу  (көру,  сипалау,
тыңдау, нұқу, термометрия).
      Көру әдісі – тексерудің жай әдісі.  Бұл әдісті күндіз қолданады.  Көру
арқылы жануардың басын, мойнын, көкірек клеткасын,  ішін,  аяқтарын  алдымен
оң жақтан және сол жақтан, содан соң алды-артынан тексереді.
      Сипалау әдісі –  жануар  денесінің  бөліктерін  қолдың  жұмсақ,  жеңіл
қозғалыстарымен сипау арқылы жүргізіледі. Сипалау  беткі  және  терең  болып
бөлінеді.
      Беткі сипалау –терінің тексерілетін  бөлігіне  алақанды  қатты  басып,
терінің қызуын, ылғалдылығын, ауырсынуын анықтау үшін қолданылады.
      Терең сипалау – құрсақ қуысының  ішкі  мүшелерінің  көлемін,  пішінін,
конститутциясын және ауырсынуын тексеру үшін қолданылады.
      Нұқу әдісі- дененің тексеру керек  бөлігіне  күші  мен  ырғалы  бірдей
соққылар жасап, сол  жерден естілетін дыбыстар арқылы тексерілетін  мүшенің,
 қуыстың жағдайын анықтау  үшін  қолданылады.  Нұқу   тікелей  және   жанама
болып екіге бөлінеді.
      Тікелей нұқуды дене   бетіне тікелей саусақпен соққылар жасайды.
      Жанама нұқуды дене бетіне  тікелей  емес,  соққыларды  қатты  басылған
саусаққа немесе плессиметрге жасайды. Нұқу  дигитальды  нұқу  және  құралдар
арқылы  нұқу болып бөлінеді.
      Аускультация – мүшелерде түзілетін   дыбыстарды  тыңдау.  Аускультация
тікелей және жанама болып келеді.
       Тікелей  аускультацияда  жануар   денесіне  таза  бұл  (дәке)  жауып,
құлақты төсеп тыңдайды.
      Жанама  аускультацияда фонендоскоп, статескоп арқылы тыңдайды.
      Термометрия –максимальді  термометрмен жануардың  дене  қызуын  өлшеу.
Барлық   жануарларда   дене  қызуы  термометрді  тік  ішекке   салу   арқылы
өлшенеді. Құстардың қанатының астына салып өлшейді.

Тексеру сұрақтары

   Жануардың клинкалық тексеру жоспарын айтыңыз.
   Ауру малды   тіркеуге не кіреді?
   Анамнез  түсінігіне анықтама беріңіз.
   Жануардың ауырған кезеңінде жиналатын анамнезге қандай  сұрақтар  кіреді?


   Жылқылар мен ірі қара малға қалай жақындау керек?
   Жылқыны, ірі қара малды, құстарды, иттерді  бекітудің  негізгі  әдістерін
      атаңыз.


                        № 3 ӘДІСТЕМЕЛІК   Н Ұ С Қ А У


ТАҚЫРЫБЫ: Габитусты анықтау.  Тері  және  тері  асты  клетчаткасын  тексеру.


      Құрал – жабдықтар: бұраулар, мұрын қысқыштары, арқан, ілгек.
      Жануарлар: жылқы, сиыр, қой.
      Сабақтың мақсаты:  Студенттерге  габитусты  анықтауды  үйрету.  Теріні
тексеру. Тері және тері асты  клетчаткасының  өзгерістерінің  диагностикалық
мәнін анықтау.

Габитусты анықтау

Габитус – малдың сыртқы түр тұлғасы. Оған  малдың  өзін  кеңістікте  ұстауы,
қоңдылығы, дене құрлысы, дене температурасы кіреді.
Дене  құрылымын  бағалағанда  оның  сүйектері   мен   бұлшықеттерінің   даму
дәрежесіне көңіл бөледі. Дене құрылымы мықты, әлсіз,  орташа  болуы  мүмкін.
Денсін кеңістікте ұстауы қалыпты және қалыпты емес (амалсыз) болуы мүмкін.
      Жылқы мен сиыр сау болса, көбінесе тұрып тұрады. Жылқы артқы  аяқтарын
кезек-кезек босатып, тек бір аяғымен тіреліп тұрады. Ірі  қара  малдар  төрт
аяғымен  бірдей  толық  тіреліп  тұрады.  Ал  азықтанған  соң  жатып   күйіс
қайырады. Қойлар да ірі қара мал сияқты жатып күйіс қайтарады.
      Ауру малдарда амалсыз тұру және жату мақсатсыз жүру байқалады. Амалсыз
тұру  плевритте, жіті эмфиземада, перикардитте байқалады. Амалсыз  жату  аяқ
ауруларында, төлдеуден кейінгі парезде, шошқалар температурасы  көтерілгенде
астына жайылған сабанға көміледі.
      Мақсатсыз  жүру,  қимылдау  мишық,  сопақша  ми   ауруларында,   құлақ
лабиринті ауырғанда байқалады.
      Дене қомақтылығы –  организмдегі  зат  алмасу  процессіне  және  дұрыс
уақытында қоректенуіне байланысты.  Қомақтылықты  жақсы,  орташа,  орташадан
төмен,  жаман немесе арық деп бөледі.
      Темперамент (мінез)  –  жануардың   сыртқы  орта  тітіркендіргіштеріне
жауап беру  жылдамдығы мен  дәрежесі.  Оны  жануардың  өзін  ұстауына  қарап
анықтайды. Жануардың көзіне, құлақ қозғалысына және  тітіркендіргішке  жауап
беру жылдамдығына байланысты сипаттайды. И.П. Павловтың  анықтағаны  бойынша
темперамент жоғарғы жүйке қызметіне байланысты төрт типке бөлінеді:
      Жоғарғы жүйке қызметінің күшті ұстамсыз қозғыш типі;
      Жоғарғы жүйке қызметінің күшті ұстамды, ширақ типі;
      Жоғарғы  жүйке қызметінің ұстамды баяу типі;
      Жоғарғы жүйке қызметінің  әлсіз типі.
      Конституция     -      организмнің      анатомиялық,     морфологиялық
ерекшеліктерінің    жиынтығы.   Н.П.   Кулешов,   Е.А.   Богданов    бойынша
конституцияның  төрт түрі  бар:  ірі,  нәзік,  тығыз  және  балбыр.  1)  Ірі
конституция – сүйектері ауыр, басы үлкен, терісі  қалың,  бұлшық  еті  жақсы
дамыған,  май ұлпасы нашар дамыған. Көп   қоректенеді, бірақ  өнімі  аз.  2)
Нәзік конституция- сүйектері жеңіл,  жіңішке,  басы  жеңіл,  мойны  жіңішке,
аяқтары жіңішке, ұзын болады. Терісі жұқа, сирек, қысқа, жіңішке   түктермен
жабылған. Бұлшық еті, май ұлпасы  нашар  дамыған.  Зат  алмасуы  интенсивті.
Темпераменті ширақ. 3)  Тығыз  конституция-  май  ұлпасының  жақсы  дамуымен
ерекшеленеді.  Басы  қалақты,  мойны  қысқа  денесі  қопақты,   дөңгеленген,
аяқтары қысқа болады. Қозғалысы баяу болып келеді.
      Таза конституция сирек кездеседі. Жиі олардың  қосындысы  болады.  Ірі
қара   малдарда  жұмысқа  бейімделген  болса,  ірі  конситутция  мен   тығыз
консититуцияның қосындысы, ет тұқымды  жануарларда нәзік  конституциялы  мен
болдыр    конситутцияның   қосындысы,   сүт   тұқымды   жануарларда    нәзік
конституциялы мен тығыз конситутциялы қосындысы болып келеді.
      1 тапсырма. Жылқы, сиыр, қойдың  өзіндік  тексеру  бойынша   габитусын
анықтау. Нәтижесін оқытушыға тексерту.

                   Тері және тері асты клетчатканы тексеру

Тері және тері астындағы клетчатканы көру және  сипалау   арқылы  тексереді.
Кейде   нұқуды    пайдаланады.   Паразиттік   және   инфекциялық   ауруларда
микроскоптық әдісті қолданады.  Алдымен  терінің  физикалық  жағдайын  (тері
қабының, құстың қауырсындарының жағдайын, тері түсін,    ылғалдығын,  иісін,
қызуын   және    иілгіштігін),   ал   содан   кейін   терінің   патологиялық
өзгерістерін (ісік, қабыну, эмфизема),  бүтіндігінің бұзылуын тексереді.

               Терідегі   болуы мүмкін патологиялық өзгерістер

Мұнда тері көлемінің ұлғаюы- қабынулар, тері асты клетчатканың   эмфиземасы,
элефантиазис жатады.  Тері  бөртпелері  біріншілік   болып  және   екіншілік
болып бөлінеді. Біріншілік бөртпелерге – дақ, төмпешік,   күлдіреуік  немесе
күлдіреу жатады. Екіншілік бөртпелерге – қабыршық,   қыртыс, эрозия  жатады.
Екіншілік бөртпелер біріншілік бөртпелерден  түзіледі.  Тері    бүтіндігінің
бұзылуына – сызат,  жарылу,  жарақат,  ойық  жара,  шіру,  тері  жарасы  мен
тыртықтар жатады.
      2- тапсырма. Осы тақырыпқа әр студент өзі   тәжірибелік  жұмыс  жасап,
оқытушыға  тексерту керек.

Тексеру сұрақтары

      1.Жануардың габитусы деген не және оның мағынасы қандай?
      2.Жануардың денесін кеңістікте ұстауы қандай болады?
      3.Жануарларда  конституцияның  қандай  түрлері  болады  және   олардың
        мағынасы қанадай?
      4.Біріншілік және екіншілік бөртпелер қандай ауруларда  болады?
      5.Терінің патологиялық өзгерістеріне не жатады?



                        № 4 ӘДІСТЕМЕЛІК   Н Ұ С Қ А У


ТАҚЫРЫБЫ: Көрінетін кілегей қабықтарды және беткі лимфа түйіндерін  тексеру.


      Құрал-жабдықтар:     Бұраулар,    қысқыштар,    вазелин,    термометр,
залалсыздандыру заттары.
      Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой, ауру жануарлар.
      Сабақтың мақсаты: Студенттерге көрінетін кілегей қабықтары  мен  беткі
лимфа  түйіндерін  тексеруді  үйрету.  Олардың  жұқпалы  емес    аурулардағы
өзгерістерін анықтауды  үйрету.  Студенттерге  қызбаның  түрлерін  ажыратуды
үйрету.

Жұмысты ажырату әдістемесі

  1. Жануарлардың (жылқы, сиыр, қой, қоян)  конъюнктивасының  және  кілегей
қабаттарының  түсіне,  ылғалдығына,  ісінулеріне  және  түзілістердің   бар-
жоқтығына назар аудару.
      Сау  малдарда  кілегей  қабаты  қызғылт  түсті,  қалыпты  ылғалданған,
ісінулер  мен   түзілістерсіз  болу   керек.   Жылқылардың    танау   аралық
пердесінің  кілегей   қабатының   түсі  көкшіл  болады.  Ауруларда   кілегей
қабаттар өзгереді. Қан кетуде кілегей қабаттары ақшыл  түсті  болып  кетеді.
Пневмонияда, жүрек мүкісі, қызба, қозу кезінде кілегей қабаттарының  қызаруы
байқалады. Сары ауру,  инфекциялық  анемияда  кілегей  қабаты  сарғыш  түсті
болады.  Кілегей  қабаттарының  домбығуы  қабынуларда  байқалады.   Үлкейген
конъюнктива көз  саңылауынан   қызыл  валик  тәрізді  қатпар  түрінде  шығып
тұрады. Ол инфлюэнца, жұғымтал ала өкпе, оба  ауруларында кездеседі.
      Кілегей қабаттарында ақ және сұр  түсті  түзілістер  болады.  Асқорыту
трактісінің ауруларында   ақшыл-сұр түсті   түзіліс  байқалады.  Жылқылардың
энфлюэнца ауруында конъюнктивада фиброзды түзілістер пайда болады.
      Кілегей  қабаттарының   секрециясының  көбеюі  қабынуларда  байқалады.
Конъюнктивалық  қап,  ауыз,  танау  және  қынап   ауруларымен   сипатталады.
Ағындылар сірлі, кілегейлі, іріңді т.б. болады.
      2. Дені сау жылқы, сиыр, қойдың лимфа түйіндерін және  ауру  малдардың
лимфа түйіндерін тексеру.
      Көру  және  сипалау  арқылы  лимфа  түйіндердің  көлеміне,   пішініне,
тығыздығына,  қозғалғыштығына  және  лимфа  түйінін  жауып  тұрған   терінің
қызуына назар аударады. Жылқыларда жақ асты, тізе  қатпары  және  шап  лимфа
түйіндерін  тексереді.
      Ірі қара малдарда және ұсақ малдарда  жақ  асты,   жаурын  алды,  тізе
қатпары және желін үсті лимфа түйіндерін  тексереді.   Түйелерде  жақ  асты,
жоғары және төменгі   мойын,  жаурын  алды,  тізе  қатпары  және  шап  лимфа
түйіндерін тексереді.шошқаларда лимфа түйіндерін сипап табу өте қиын,  бірақ
оларды  жұтқыншақ арты  безі  міндетті  түрде    тексеріледі,  өйткені  олар
туберкулез,  сібір  жарасы  кезінде  зақымдалады.  Иттерде,  мысықтарда  шап
бездерін, ал құстарда төменгі  мойын бездерін тексереді.
      Ауруларды (лейкоз, туберкулез, сақау  және  т.б.(  лимфа  түйіндерінің
ісінуі мен үлкеюі байқалады.
      3.  Әрбір  студент  жылқы,  қой,  сиырдың  дене   қызуын   максимальді
малдәрігерлік термометрді тік  ішекке,  ал  құстарда  клоакоға  салу  арқылы
өлшейді. Дене  қызуын   өлшегенге  дейін  термометр  дезинфекциялық  ертінді
құйылған сауытта тұрады. Дене  қызуын  өлшеу  алдында  термометрге   вазелин
жағады, түсіп қалмау үшін арнайы құрал арқылы құйрық түбіне қыстырып  қояды.
Дене қызуын жұмыс дәптеріне жазып алу керек.
      Қызба. Патологиялық тітіркендіргіштердің әсеріне ағзаның  жалпы  жақсы
жауап беруі, ал жылу  түзілудің бұзылуымен және дене  қызуының  көтерілуімен
және дене  қызуының көтерілуімен  сипатталады. Қызбалық  процесте  қалтырау,
асқорыту, тыныс алу, жүрек-қантамыр  жүйелері мүшелерінің,  жүйке  жүйесінің
өзгерістері байқалады.
      Дене  қызуының  көтерілу  дәрежесіне  байланысты  қызба   төмендегідей
бөлінеді:
      1) субфибрильді (1° жоғарылауы);
      2) Фибринді (2°  жоғарылауы);
      3) Перитикалық ( 3° жоғарылауы);
      4) Гипер перитикалық  (3°ары қарай жоғарылауы);
Қызба түрлері:
      Эфимерлік және өткінші:
      Тұрақты;
      Әлсіздендіргіш;
      Аралық;
      Қайталанбалы;
      Антиптік;
      Арықтандырғыш
Қызба ауруын емдеудің үш кезеңі:
      Дене қызуының  жоғарылау кезеңі;
      Дене қызуының ең қатты  жоғарылау кезеңі;
      3) Дене қызуының төмендеуі, ол литикалық және критикалық болады.
      4. Оқытушы берген мәлімен бойынша  студенттер  дене  қызуының  қисығын
құрады да, қызба түрін және ол қай ауруды кездесетінін анықтайды.

      Гипотермия – дене қызуының қалыпты жағдайдан төмендеуі. 1°  төмендеуді
субнормальді деп  атайды.  Дене  қызуының  ең  тез  төмендеуі  талу  кезінде
байқалады. Дененің қызуының  2°  төмендеуін  қалыпты  талу  дейді,  ал  3-4°
төмендеуін альгидтік талу деп атайды.

      Әрбір студент оқытушы берген мәлімет  бойынша  дене  қызуының  әртүрлі
төмендеуімен сипатталатын қызба қисығын салады.

Тексеру сұрақтары:

   1.Жануарлардың қандай кілегей қабаттары тексеріледі?
   2.Кілегей қабаттарын тексергенде неменеге көңіл  аударады?
   3.Жылқы, сиыр, түйе, шошқа, ит, мысық,  құстардың   қай  лимфа  түйіндері
      тексеріледі?
   4.Лимфа     түйіндерін     тексергенде     неге      көңіл      аударады?


   5.Қандай ауруларда лимфа түйіндердің өзгерістері байқалады?
   6.Жануарлардың дене қызуы қалай өлшенеді?
   7.Қызба дегеніміз не?  Оның түрлері қандай?
   8.Дене қызуының көтерілу  дәрежесіне  байланысты  қызбаны  қалай  бөледі?


   9.Қызба                        кезеңдерін                         атаңыз?


   10.Дене қызуының  литикалық  және  критикалық   төмендеуі  дегеніміз  не?


   11.Гипотермия дегеніміз не және ол қашан болады?
   12.Қалыпты және альгидтік талу дегеніміз не?



                        № 5 ӘДІСТЕМЕЛІК   Н Ұ С Қ А У


ТАҚЫРЫБЫ:  Жануарлардың мінез-құлқын,  бас  сүйегін,  омыртқа  жотасын  және
сезім мүшелерін тексеру.
      Құрал-жабдықтар: Плессиметр, перкуссиялық балғашық,  бұрау,  риноскоп,
шпатель, сферикалық айна, қысқыш, шам (фонарик).
      Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой.
Сабақтың  мақсаты:  Студенттерге  жануарлардың  мінез-құлқын,  бас  сүйегін,
омыртқа жотасын және сезім мүшелерін тексеру.
  Жануарлардың  мінез-құлқын,  бас  сүйегін,  омыртқа  жотасын  және  сезім
мүшелерін тексеру.
  Қажетті  құралдар   және   реактивтер.   И.П.   Шатала   аппараты,   шөп,
концентраттар және т.б. азықтар, маталар, мүсәтір спирті.
  Жануарлар. Жылқы, сиыр, қой.
  Сабақтың   мақсаты.   Студенттерге     бассүйекті,    омыртқа    жотасын,
анализаторларды және сезімталдықты жүйке жүйесінің  аурулары  кезінде  дұрыс
диагноз қою үшін қажет.
  Тексеру техникасы. Жануарлардың бассүйегі мен  омыртқа  жотасын  тексеру.
Қарау арқылы бассүйектің  пішіні  мен  көлеміне,  бассүйектің  болуы  мүмкін
деформацияларына назар аударады.  Сипалау арқылы  жергілікті  температураның
өзгеруін (менингитте, инфекциялық энцефалитте жоғарлайды),  ауырсынуын  (қой
айналмасы, эхинококкоз, ми ісігі) және сүйек ұлпасының  жағдайын  анықтайды.
Нұқу арқылы перкуссиялық дыбыстың  өзгерістері  бар,  жоғын  анықтау  керек.
Омыртқа жотасын тура  жоғарыда  айтылған  әдістерімен  тексереді,  нәтижесін
жұмыс дәптеріне жазады.
  Сезім мүшелерін тексеру.көру  аппаратын тексеру. Қабықты,  коньюнктиваны,
мүйізді  қабықты,  қарашықты  және  торлы  қабықты  қарау  арқылы  тексеріп,
қабақта  инфильтрациясының   қарашықтың   кішіреюінің,   мүйізді    қабықтың
қабынуының торлы қабықтың лайлануының бар, жоғын т.б.  анықтайды.  Жануардың
табиғи және жасанды бөгеттерден қалай өтетіндігін тексеру керек.
  Есту аппаратын тексеру. Көру арқылы жануардың дыбысты қабылдауына  (лақап
атын айтқанда, шапалақтағанда)  назар  аударады.  Сау  жануарларда  естуінің
белгісі-құлағын қозғалтуы,  тынышсыздану,  қозу,  шошыну  болып  есептеледі.
Тексеру  кезінде  гиперэстезия  мен   гипоэстезияның   бар-   жоғына,   есту
қабілетіне назар аудару керек.
  Иіс сезу мүшесін тексеру. Жануардың көзін орамалмен  байлау  арқылы  көру
аппаратының жұмысын тоқтатады.  Көру  арқылы  жануардың  әртүрлі  азықтардың
иісін сезуіне  және  мүсәтір  спиртінің  иісіне,  реакциясына  назар  аудару
керек. Жануарға азық пен мүсәтір спиртін, әртүрлі  қашықтықта  апару  керек.
Иіс  сезу  мүшесі  қалыпты  болса,  онда  жануар   бірінші   азықты    жеуге
ұмтылады, сол кезде мүсәтір спиртінің  иісін сезсе алшақтап кетеді.
  Тері  сезімталдығын  тексеру.  Ауруға   сезімталдығын   тексеру.   Жануар
денесінің әртүрлі бөлігіндегі теріге иненің ұшын  пісу  арқылы  оның  ауруға
сезімталдығын тексереді. Бұл кезде рефлекстен босату үшін тексерілетін  тері
аймағының  үстіне  қолды   қойып  тұрады.  Сау   жануарлар   тынышсызданады,
бұлшықеттерін жиырады, құлағын қозғалтады.
  Тактильді сезімталдықты тексеру. Орамалмен жануардың көзін жауып,  шоқтың
аймағындағы жүнге  ауамен  немесе  жіңішке  қылқаламмен  әсер  еткенде,  сау
жануарлар  тері  асты  бұлшық  еттің  жиырылуымен,  тынышсызданып,   құлағын
қозғалтып, басын бұрып жауап береді.
  Бақылау сұрақтары
  1. Қандай  ауруларда  бассүйек  пен  омыртқа  жотасының  қисаюы,  бүгілуі
байқалады?

  2. Ауыру және тактильді  қоздырғышқа сау жануарлар қалай жауап қайтарады?


  3. Жануарлардың есту қабілетін қалай анықтайды?

                       № 6  ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У


ТАҚЫРЫБЫ:  Жануарлардың мінез-құлқын,  бас  сүйегін,  омыртқа  жотасын  және
сезім мүшелерін тексеру.
Рефлекстерді және қимыл жүйесін тексеру.
  Қажетті құралдар: И.П. Шатала аппараты, мақта, қағаз.
  Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой.
  Сабақтың мақсаты: Студенттерге рефлекстерді және қимыл жүйесін тексерудің
  техникасын үйрету. Бұл нерв жүйесі ауруларында диагнозды дұрыс  қою  үшін
  қажет.
  Рефлекстерді тексеру.
  Жануардың рефлекстерін тексергенде оның  2  көзін  орамалмен  жауып  нұқу
  балғашығының сабымен терісіне тиіп, оның жауап  реакциясын  қарайды.  Сау
  жануарларда тері асты бұлшық еттің жиырылуы, құйрығын  артқы   аяқтарының
  арасына кіргізуі, сыртқы сфинктердің жиырылуы т.б. болады.  Рефлекстердің
  әлсіреуі  немесе  жоғалуы,  күшеюі   немесе  қатуы,   оның   патологиялық
  өзгерістері   болып   табылады.   Осы   әдістемені   пайдаланып,   келесі
  рефлекстерді тексеріңіздер.
  Беткейлі рефлекстер:
      Шоқтық рефлекс.
      Құрсақ рефлексі (алдыңғы, ортаңғы, артқы).
      Құйрық рефлексі.
      Аналь тесігінің рефлексі.
      Тұяқтың рефлексі.
      Кремастер рефлексі (еркек жануарларда).
      Кілегей қабаттарының рефлекстері.
1. Кеңіредектің алдыңғы сақиналарын басқанда пайда болатын жөтелу  рефлексі.


2.  Мұрынның кілегей  қабатын  тітіркендіргенде  болатын  түшкіру  рефлексі.

3. Корнеалдық  рефлекс-көздің  мүйізді  қабатына  жұмсақ  затпен  тигізгенде
байқалады.
Тереңдік рефлекстер:
1. Тізе рефлексі -   тізе  ұршығының  тік  байланысынан  балғашықпен  ақырын
соққы жасағанда  байқалады.
2. Ахиллов рефлексі – ахиллов сіңірінен балғашықпен ақырын  ұрғанда  болады.

Қимыл жүйесін тексеру
1. Көру, сипалау  арқылы  дененің,  аяқтарының  және  бұлшық  ет  топтарының
бұлшық еттерінің напряжениесін аықтау.  Гипотония  мен  гипертонияның   бар,
жоқтығына назар аудару керек.
2.   Көру арқылы  жануардың жүрісіне, жүру кезінде  қатысатын  бұлшық  еттер
мен мүшелерге назар аудару қажет. Статситикалық және динамикалық  атаксияның
 бар-жоқтығына назар аудару.
3.  Жүректің  артқы  шекарасы,  бауыр,  қабырға  асты  және  омыртқа  жотасы
аймағын  нұқу арқылы  бұлшық  еттердің  жоғары  қозғалғыштығын  анықтау.  Ол
кезде ауырсыну, тынышсыздану,   ыңырсу байқалады.
4. Көру арқылы жануарда салдануының,  гиперкинез,  тремор,  тик,  мүшелердің
тартылуының бар-жоқтығына назар аударады.

                     № 7     ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У


ТАҚЫРЫБЫ:  Қортынды сабақ

   Бақылау сұрақтары
   1.Рефлекс деген не?
   2.Рефлекторлық доға неден тұрады?
   3.Рефлекстердің клиникалық классикациясын беріңіз?
   4.Қандай  патологиялық  процесстер   беткейлі   рефлекстердің   күшеюімен
      сипатталады?


   5.Қандай ауруларда тереңдік рефлекстердің күшеюі байқалады?
   6.Қандай ауруларда рефлекстердің қажуы байқалады?
   7.Қимыл жүйесіне не жатады?
   8.Сау жануарлардың бұлшық ет тонусы  қандай  және  ол  қалай  анықталады?



   9.Парез           және            салдану            деген            не?


   10.Моноплегия     деген     не     және      ол      нені      көрсетеді?


   11.Тартылу               (судороги)               деген               не?


   12.Клиникалық  тартылу қандай ауруларда байқалады?
   13.Қандай  ауруларда  бассүйек  пен  омыртқа  жотасының  қисаюы,  бүгілуі
      байқалады?


   14.Ауыру және тактильді  қоздырғышқа сау жануарлар қалай жауап қайтарады?



    15.Жануарлардың есту қабілетін қалай анықтайды?
   16.Жануарлардың қандай кілегей қабаттары тексеріледі?
   17.Кілегей қабаттарын тексергенде неменеге көңіл  аударады?
   18.Жылқы, сиыр, түйе, шошқа, ит, мысық, құстардың   қай  лимфа  түйіндері
      тексеріледі?
   19.Лимфа     түйіндерін     тексергенде     неге     көңіл      аударады?


   20.Қандай ауруларда лимфа түйіндердің өзгерістері байқалады?
   21.Жануарлардың дене қызуы қалай өлшенеді?
   22.Қызба дегеніміз не?  Оның түрлері қандай?
   23.Дене қызуының көтерілу дәрежесіне  байланысты  қызбаны  қалай  бөледі?


   24.Қызба                        кезеңдерін                        атаңыз?


   25.Дене қызуының  литикалық  және  критикалық   төмендеуі  дегеніміз  не?


   26.Гипотермия дегеніміз не және ол қашан болады?
   27.Қалыпты және альгидтік талу дегеніміз не?
   28.Жануардың габитусы деген не және оның мағынасы қандай?
   29.Жануардың денесін кеңістікте ұстауы қандай болады?
   30.Жануарларда конституцияның қандай түрлері болады және олардың мағынасы
      қанадай?
   31.Біріншілік және екіншілік бөртпелер қандай ауруларда  болады?
   32.Терінің патологиялық өзгерістеріне не жатады?
   33.Жануардың клинкалық тексеру жоспарын айтыңыз.
   34.Ауру малды   тіркеуге не кіреді?
   35.Анамнез  түсінігіне анықтама беріңіз.
   36.Жануардың  ауырған  кезеңінде  жиналатын  анамнезге  қандай   сұрақтар
      кіреді?
   37.Жылқылар мен ірі қара малға қалай жақындау керек?
   38.Жылқыны, ірі қара малды, құстарды, иттерді бекітудің негізгі әдістерін
      атаңыз.



                      № 8-9 ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У



ТАҚЫРЫБЫ:  Жоғарғы тыныс жолдарын (мұрын қуысы,  қосалқы  қуыстар,  көмекей,
кеңірдек, қалқанша без) тексеру. Тыныс алу  қозғалыстарын тексеру.

      8-9 сабақ. Жоғарғы  тыныс  жолдарын  (мұрын  қуысы,  қосалқы  қуыстар,
көмекей,  кеңірдек,  қалқанша  без)  тексеру.   Риноскопия,   Ларингоскопия.

      Құрал-жабдықтар: Плессиметр, перкуссиялық балғашық,  бұрау,  риноскоп,
шпатель, сферикалық айна, қысқыш, шам (фонарик).
      Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой.
      Сабақтың мақсаты:  Студенттерге  жоғарғы  тыныс   жолдарын  тексерудің
әдісін және клиникалық   тексерудің нәтижесін өз бетімен бағалауды үйрету.
      Студенттерге   түсіндіру және көрсету әдісімен жоғарғы тыныс  жолдарын
тексерудің әдістемесін келесі ретпен уйретеді:
      а) мұрын ақпасының және  шығарылатын ауаның түрін анықтау;
      б) мұрын қуысының кілегей қабатын тексеру;
      в) жылқы ауақабының  маңдай және  үстіңгі  жақ  қуыстарының  шекарасын
анықтау;
      г) қосалқы қуыстарды көру, сипалау, нұқу арқылы тексеру:
      д) жылқы ауақабын тексеру:
      е) көмекей мен кеңірдекті көру,  сипалау  және  риноскоп,  ларингоскоп
құралдары арқылы тексеру;
      ж) жөтел мен қақырықты тексеру;
      з) қалқанша безін (орнын, көлемінің,   тығыздығының,  қозғалғыштығының
өзгерісін) тексеру.
      Сау малдарда мұрын ақпасы білінбейді  (немесе  сірлі,  сірлі-кілегейлі
ағынды түрінде аздап ағады).
      Ринит, бронхит, пневмония,  қосалқы қуыстардың қабынуы,  өкпе  ісінуі,
ларинго-фарингит кезінде мұрын ақпасы үнемі  немесе   кезеңмен сірлі, сірлі-
іріңді немесе шірікті ағынды түрінде бөлінеді.
      Шығарылатын ауаны тексергенде оның күшін, температурасын, иісін ( өкпе
гангренасында жағымсыз  иіс,  кетоз  кезінде  ацетон  иісі,  уремия  кезінде
аммиак иісі) анықтайды.
      Мұрын қуысының кілегей қабатын көру арқылы немесе рефлектор  көмегімен
тексереді. Жылқыларда ол көкшіл-қызғылт, ірі  қара  малда-  қызғылт  болады.
Ауру кезінде  қызаруы,  көгеруі,  бозаруы,  сарғаюы,  ісінуі  мүмкін.  Кейде
кілегей қабатының  бүтіндігінің  бұзылуы-жара,  күлдіреуік,  тыртық,  бөртпе
кездеседі.
      Жылқылардың  маңдай  және  үстіңгі  жақ   қуыстарының    топографиялық
шекаралары:  маңдай  қуысының  алдыңғы  шекарасы-бет  қырларының    ортасына
дейін,  артқы  шекарасы- жақ буынына дейін,  бүйір шекарасы-  сыртқы  маңдай
қырына дейін жетеді. Үстіңгі  жақ  қуысының   жоғарғы  шекарасы-көздің  ішкі
бұрышынан жақ бұрышына дейін, төменгісі – бет  қыры  деңгейінде,  алдыңғысы-
орбита  ортасының деңгейінде болады.
      Ірі қара малда маңдай қуысының алдыңғы шекарасы- орбиталардың  алдыңғы
шеттерін қосатын сызық бойымен, артқысы-мүйіз аралық қырмен, бүйір шекарасы-
маңдай сүйегінің сыртқы қырымен өтеді. Үстіңгі  қуысының  жоғарғы  шекарасы-
орбитаның ішкі қырынан бірінші  премолярдың  алдыңғы  қырына  дейінгі  сызық
бойынша,  алдыңғысы-   көзасты   тесігінің   деңгейінде,   артқысы-   орбита
ортасының  деңгейінде,  төменгісі-  бет     төмпегінен   мұрынға   паралелль
жүргізілген сызық бойымен өтеді.
      Тақ  тұяқтылардың  ауа  қаптары  құлақ  қалқанынан  төменірек,  атлант
каналы  мен төменгі жақ бұтағының артқы   қырының арасында  орналасқан.  Ауа
қабын  көру,  сипалау,  нұқу  әдістерімен   және   қажет   болған   жағдайда
ренгеноскопия,  рентгенографияны қолданып тексереді.
      Өңеш пен кеңірдекті көру, сипалау және тыңдау  әдістерімен  тексереді.
Бірқатар аурулар (сақау,  жоғарғы  тыныс  алу  жолдарының  жұқпалы   катары,
ларингит   және   т.б.)    кезінде     ауырсыну,    қабынулар,    жергілікті
температураның жоғарылауы байқалады.
      Жөтелді зерттегенде оның күшіне,жиілілігіне, ұзақтығына және  жөтелдің
табиғатына (бронхит, трахеит кезінде- жаңғырған, пневмония кезінде  –глухой,
плеврит, өңеш қабынуы,  бронхит  және  плевропневмония  кезінде  ауырсынудың
байқалуы).
      Тапсырма. Оқытушы  түсіндіріп, көрсеткеннен кейін студенттер өздігінен
жылқы, сиыр, қойдың жоғарғы тыныс алу  жолдарын  тексеріп,  клиникалық  баға
беру керек.
Тексеру сұрақтары.
      1). Малдардың ауа  қабын және қосымша қуыстарын тексеру әдістерін және
  олардың топографиясын айтыңыз.
   2.  2)  Әртүрлі  жануарлар  мен  құстардың  кеңірдегін  қалай  тексереді?


      3) Жоғарғы тыныс жолдары  ауруларының диагностикасында арнайы  тексеру
әдістері  (риноскопия,  ларингоскопия,   рентгенологиялық   тексеру)   қалай
қолданылады?
      4) Қалқанша безінің   топографиясы  мен  тексеру   әдістерін  айтыңыз?


   3. 5) Қандай ауруларда қалқанша безінің көлемі  мен  тығыздығы  өзгереді?


         6) Жылқы, сиыр, ит және басқа  жануарларда мұрын қуысының   кілегей
қабатын қалай тексереді?
         7) Қандай ауруларда  мұрын  қуысынан   бір  жақты  және  екі  жақты
ағындылар байқалады.

                       № 10 ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У


ТАҚЫРЫБЫ:         Жануарлардың         көкірек         қуысын          нұқу.




      10 сабақ.  Жануарлардың  көкірек  қуысын  нұқу.  Әртүрлі  жануарлардың
көкірек қуысын салыстырмалы нұқу.
      Құрал-жабдықтар: Плессиметрлер,  перкуссиялық балғашықтар.
      Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой.
      Сабақтың мақсаты: Студенттерге  әртүрлі жануарлардың  көкірек  қуысына
нұқу жүргізу техникасын  және  перкуссиялық  дыбыстарды  анықтап,  ажыратуды
үйрету.
      Көрсету және түсіндіру  әдісімен  студенттерге  әртүрлі   жануарлардың
көкірек қуысын нұқу әдістемесін үйрету.
      Ірі қара малға  құрал арқылы  нұқу, ал ұсақ малдарға  дигитальді  нұқу
жүргізеді.  Көкірек қуысын нұқуды  қабырға   аралықтарын    жоғарыдан  төмен
қарай  жүргізеді.  Сау  жануарлардың   перкуссиялық   дыбысы   анық,   ұзақ,
атимпаникалық болу керек. Оны өкпенің анық перкуссиялық дыбысы деп атайды.
      Нұқу арқылы  өкпе  шекарасын  анық  өкпелік  дыбыстың    топас  немесе
тимпаникалық дыбысқа ауысуынан анықтайды.
      Өкпенің артқы перкуссиялық шекарасынның маңызды клиникалық  мәні  бар.
Ол ұш горизонтальді  сызықпен  анықталады:  а)  мықын  сызығы:  б)  шонданай
төмпегінің сызығы;  в)  иық буынының сызығы.
      Сау малдарда перкуссиялық  дыбыс   анық  өкпелік,  атимпаникалық  болу
керек. Бірақ, перкуссиялық дыбыстардың   өзгерістері де болуы мүмкін.
     1. Топастау (тері асты ісіктер, фиброзды плеврит, пневмония).
      2.Топас дыбыс (экссудатты  плеврит,  крупозды  пневмония,  контагиозды
плевропневмония).
      3. Тимпаникалық дыбыс (беткі  орналасқан    ауалық  қуыстар-  каверна,
бронхоэктази, пневмоторкас).
      4.     Металлдық     дыбыс      (каверна)      диафрагма      жарығы).

      5. Шытынаған құмыра дыбысы (каверна,  ашық пневмотораксте).
Күйіс қайыратын жануарларда мықын сызығы мен  шонданай  төмпешігінің  сызығы
сәйкес келеді, сондықтан  нұқуды  екі  сызық  бойынша  жүргізеді:  1)  мықын
сызығы: 2) иық буынының сызығы.
  Төменде жануарлар өкпесінің артқы шекарасының мәліметтері көрсетілген:
|Жануар түрі  |Мықын сызығы       |Шонданай төмпегі   |Иық буыны сызығы   |
|             |бойынша қабырға    |сызығы бойынша     |бойынша қабырға    |
|             |аралықтары         |қабырға аралықтары |аралықтары         |
|Жылқы        |16, 17             |14, 15             |10, 11             |
|Ірі қара мал,|11                 |-                  |8                  |
|қой, ешкі    |                   |                   |                   |
|Шошқа        |11                 |9                  |7                  |
|Түйе         |10                 |Сегіз көз          |8                  |
|             |                   |төмпегінің сызығы  |                   |
|             |                   |бойынша 12-ші      |                   |
|             |                   |қабырға аралығында |                   |


Өкпенің артқы шекарасының үлкеюі  эмфизема,  пневмония,   өкпе  эхинококкозы
кезінде болады, ал кішіреюі  мес қарын типманиясы,  ішектердің   метеоризмі,
бауыр церрозы кезінде байқалады.
Тапсырма.  Оқытушының   қадағалауымен  әрбір  студент    өздігінен   әртүрлі
жануарларға  салыстырмалы нұқу  жүргізеді.  Нұқу  арқылы   жылқы,  ірі  қара
және   ұсақ   малдардың    өкпесінің     алдыңғы,   жоғарғы   және   төменгі
шекараларыын анықтайды.
  Тексеру сұрақтары
   1.Перкуссиялық дыбыстар қандай болады?   Олардың  клиникалық  мәні  неде?


   2.Перкуссия кезінде көкірек   қуысы    шартты  түрде  қандай   бөліктерге
      бөлінеді?
   3.Естілетін   дыбыстардың    интенсивтілігі    неге    әртүрлі    болады?


   4.Жануарлардың  перкуссия аумағының шекараларын айтыңыз.
   5.Қандай өкпе ауруларында және неліктен перкуссиялық  дыбыс өзгереді?
                      № 11   ӘДІСТЕМЕЛІК   Н Ұ С Қ А У

ТАҚЫРЫБЫ:  Тыныс алу  қозғалыстарын тексеру.

      Құрал-жабдықтар: фонендоскоп, стетофонендоскоп,  тікелей  тыңдау  үшін
қолданылатын бұл (материал), секунд өлшегіш.
      Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой. Пневмониямен ауыратын  жануарлар.
      Сабақтың мақсаты: Студенттерге тыныс алу  қозғалыстарының  жиілілігін,
ырғағын, бұзылуын,  тыныс алу түрін анықтауды, сонымен қатар көкірек  қуысын
сипалауды үйрету.
      Тыныс  алу  қозғалыстарын  зерттеуді   көкірек  қуысын   көру   арқылы
тексеруден  бастайды.    Мұнда   көкірек   қуысының    пішініне,   көлеміне,
қозғалғыштығына;  тыныс  алу  түріне,  жиілігіне,     симметриялығына   және
ырғағына назар аударады. Көкірек қуысының пішінін,  көлемін,  қозғалғыштығын
бүйірінен және артынан қарау арқылы анықтайды.
      Тыныс алу түрін кеуде және құрсақ  бұлшықеттерінің  қозғалысы  бойынша
анықтайды. Ауылшаруашылық малдарында тыныс  алудың  кеуде-құрсақтық  (косто-
абдалинальдық),иттер  мен  терісі  бағалы  аңдарда  –  кеуделік  тыныс  алу.
Ауылшаруашылық  малдарында  кеуделік тыныс  алу-  перитонит,  қарынның  жіті
үлкеюінде,  ішектердің  метеоризмінде,  мес  қарынның   тимпаниясында   т.б.
кездеседі.  Ал,   құрсақтық   тыныс   алу-плевритте,   өкпе   эмфиземасында,
пневмонияда байқалады.
      Тыныс алу жиілілігін көкірек қуысының, құрсақ   қабырғасының,  жылқыда
мұрын қанаттарының қозғалысы бойынша,  шығарылатын  ауа   ағындары  бойынша,
өкпе немесе кеңірдекті тыңдау арқылы анықтайды.
      Ауруларда    тыныс  алудың  жиілілеуі  (палипноэ)  және  тыныс  алудың
сиреуі (олигопноэ) байқалады.

Палипноэ – өкпе ауруларында, плевра  ауруларында, жүрек   жетіспеушілігінде,
анемияда, көптеген лихорадкалық  ауруларда кездеседі.

      Олигопноэ -  көмекей мен ірі бронхиттардың диаметрінің  кішіреюі,  бас
қысымының жоғарылауы, гастрит, кетоз т.б. ауруларда болады.
      Тыныс алу мүшелерін тексергенде тыныс алу   ырғағына  назар  аударады.
Тыныс алу  ырғағы дегеніміз- дем алу  және  дем  шығару   фазаларының  дұрыс
кезектесуі.
      Тыныс алу аритмияларына келесілер жатады:
      Саккадирлі немесе үздікті тыныс алу.
Плеврит,   микробронхит,   өкпе    эмфиземасы,   менингит,   кетоз,   уремия
ауруларында байқалады.
      Кусемаульдің үлкен тыныс алуы. Минутына  тыныс  алу  санының  азаюымен
және тыныс алу фазаларының ұзаруымен сипатталады. Бұзау сальмонеллезі  жылқы
  ИЭМ, кала кезінде байқалады.
      Биоттік тыныс  алу.  Бірдей  тыныс  алу   қозғалыстарынан  кейін  ұзақ
үзілістің   пайда   болуымен   сипатталады.    Энцефалит,    менингит,    ми
қабынуларында,  миға қан құйылғанда байқалады.
      Чейн-Стокс тыныс алуы. Ұзақ үзілістен кейін бірте-бірте күшейе беретін
тыныс алу қозғалыстарының  пайда  болып,  содан  кейін  қайтадан  тыныс  алу
қозғалыстары  әлсізденіп,   үзіліске   ауысуымен   сипатталады.   Миға   қан
құйылғанда, шаншуда, миокардитте, улануда байқалады.
      Грокктың  дислоцирленген  тыныс  алуы.  Тыныс   алу   координациясының
бұзылуы, тыныс алудың   көкірек  қуысының  бұлшықеттерінің  жұмысына  сәйкес
болмауымен сипатталады. Аутоинтоксикация және жылқы ПЭМ кезінде болады.
      Ентігу (диспноэ)- тыныс алудың  түрінің, ырғағының, тереңдігінің  және
жиілілігінің өзгеруі. Ентігу инсператорлық, эксператорлық және аралас  болып
бөлінеді.
      Инсператорлық  ентігу  –  дем  алудың  күшеюі  мен  ұзаруы  салдарынан
қиындауы.  Ол  жоғарғы  тыныс  алу  жолдарының   тарылуы  нәтижесінде  пайда
болады.  Мұрын кілегей қабығының қабынуында, сақау  кезінде,  жоғарғы  тыныс
алу жолдарының жұқпалы катарінде  және т.б. ауруларда болады.
      Экспираторлық ентігу.  Дем шығарудың   қиындауы,  шап  соғуын  түзеді.
өкпенің альбеолалық эмфиземасында байқалады.
      Аралас ентігу дем алу  мен  дем  шығарудың   қиындауымен  сипатталады.
Пневмония, пневмоторакс, плеврит, жүрек жетіспеушілігі,  лейкоз,  энцефалит,
анемия ауруларымен ауыратын  жануарларда кездеседі.
      Көкірек  қуысын сипалау арқылы  оның  сезімталдығын,  температурасының
өзгеруін, терісінің зақымдалуының бар-жоғын,  ісіктер,  эмфизема  және  т.б.
өзгерістерді анықтайды.
      Тапсырма. Оқытушының қадағалуымен әр  студент  өзі  жылқы,  сиыр  және
қойдың тыныс алу  қозғалыстарын  санайды,  тыныс  алу  түрін,  симметриясын,
температурасын,  ауырсынуын  анықтайды  және  шулардың  жоқтығын  анықтайды.
Жылқы,  сиыр  және  қойды   тексергенде   жинаған   мәліметтерін   оқытушыға
тексеруге тапсыру керек. Сабақтың  соңында жүргізілген тексерудің   нәтижесі
бойынша клиникалық баға беріледі.
Тексеру сұрақтары.
      1.  Жануарлар  мен  құстардың  тыныс  алу  қозғалысының  санын  қандай
әдістермен анықтайды?
      2.  Тыныс  алу   қозғалыстарының   артуы  мен  азаюы  қандай  аурулара
кездеседі?
      3. Жануарлардың  тыныс алу түрлерін атап,  олардың  өзгеру  себептерін
айтыңыз?
      4. Көкірек қуысын сипалау  қалай  жүргізіледі?  Оның  клиникалық  мәне
неде?

                       № 12 ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У


ТАҚЫРЫБЫ:  Плегофония.   Өкпенің функционалдық қабілетін тексеру.



  12- сабақ. Жануарлардың тыныс алу мүшелерін тыңдау. Плегофония.
Құрал-жабдықтар:  Бұлдар  (материал),  фонендоскоптар,  стетофонендоскоптар,
проиргрыватель, грамзаписи с придаточными шумами дыхания.
Жануарлар Жылқы, сиыр, қой және тыныс алу мүшелері ауыратын жануарлар.
Сабақтың  мақсаты:  Студенттерге  көкірек  қуысын  тыңдау  техникасын   және
әртүрлі жануарлардың кеңірдегін нұқуды үйрету.  Студенттерге  негізгі  тыныс
алу шулары мен қосалқы шуларды ажыратуды, тыныс алу  мүшелері ауру және  сау
малдарға  салыстырмалы  тыңдау  жүргізуді  үйрету.  Түсіндіру  және  көрсету
әдісімен студенттерге әртүрлі жануарлардың  көкірек   қуысына  тікелей  және
тікелей емес тыңдау жүргізу  техникасын үйрету.  Жануарлардың  түріне,  дене
бітіміне, көкірек  қуысының  құрылымына,  азықтануына,   жасына  және  тыным
алу  қозғалыстарының  интенсивтігіне  байланысты  везикулярлы  тыныс  алудың
күші мен  табиғатының  негізгі  айырмашылығын  түсіндіру  және   жануарларда
көрсету.
Негізгі тыныс алу шулары.
1.  Везикулярлық  тыныс  алу-дем  алу  және  дем  шығару  кезінде   альвеола
қабырғаларының  тербелуі нәтижесінде  түзіледі.  Везикулярлық  тыныс  алудың
күшеюі және әлсізденуі мүмкін.
Везикулярлық  тыныс  алудың   күшеюі   ентігу,   постгеморрагиялық   анемия,
интоксикация, инфекция  кезінде   пайда  болады.  Катаральді  немесе  іріңді
пневмония, гангрена, өкпе ісінуі,  өкпе  туберкулезі  кезінде   везикулярлық
тыныс алудың жергілікті күшеюі болуы мүмкін.
Везикулярлық тыныс  алудың  әлсіреуі  өкпенің  альвеолалық    эмфиземасында,
обтурациялық  ателектазда,   ошақтық  пневмонияда,  экссудаттық   плевритте,
гидротораксте, өңештің ісінуінде болады.
2. Қалыпты бронхтық тыныс алу. Альвеолалардың қызметі кезінде  пайда  болған
дыбыстар мен шулардың тыныс алу жолдарынан өтуі кезінде түзіледі.
3.  Қосалқы  тыныс  алу  шулары:  бронхиалдық   және   амфорикалық   болады.
Патологиялық бронхиалдық тыныс алу өкпенң  инфильтрациясы кезінде  түзіледі,
өйтені,  тығыздалған өкпе ұлпасы ларинготрахеялық  шуларды  жақсы  өткізеді.
Патологиялық   бронхиальды  тыныс  алуды   қалыптыдан  ажырату  үшін,  басқа
өкпенің дәл сол бөлігіне салыстырмалы  тыңдау жүргізу қажет.
Амфорикалық  тыныс  алу.    кпе  сырылдары  құрғақ    және   ылғалды   (ұсақ
көпіршікті,  орташа  көпіршікті,  ірі  көпіршекті)  болады.  Сонымен   қатар
плевраның үйкелу шуын,  плеврадағы плеск  шуын  және  өкпелік  фистула  шуын
анықтайды. Ол өкпе  кавернасының плевра  қуысына ашылған кезде,  дем  алумен
сәйкес келетін шу.
Тапсырма.  Оқытушының  қадағалауымен әрбір студент   өздігінен  әртүрлі  сау
және  тыныс  алу  мүшелері  ауру  малдарға   тікелей   және   тікелей   емес
салыстырмалы тыңдау және плегофония жүргізеді де оларға     клиникалық  баға
береді. Негізгі және қосалқы  тыныс алудың грамжазбалар тыңдау.
Тексеру сұрақтары
1. Жануарларда көкірек қуысына тыңдау жүргізуде қандай әдістер қолданылады?
2. Тыныс алудың негізгі шуларын  және  олардың  түзілуі  туралы  теорияларды
айтыңыз?

3. Везикулярлы тыныс алудың  түзілу механизмі және  оның  бұзылуын  тудырушы
себептері қандай?
4. Қандай ауруларда  тыныс  алудың  келесі  патологиялық  шулары  байқалады:
бронхиалдық,  амфорикалық, аралас, сырылдар,  құлаған   тамшы  шуы,  үйкеліс
шуы, шум плеска.
5. Плегофонияны қолданудың клиникалық мәнін айтыңыз?

                       № 13 ӘДІСТЕМЕЛІК   Н Ұ С Қ А У


  ТАҚЫРЫБЫ: Жүрек-қантамыр жүйесін тексеру әдістері. Жүрек дүрсілі  аймағын
  көру және сипау.
Құралдар мен жануарлар. Нұқу балғашықтары, плессиметрлер. Жылқы, сиыр,  қой.
Жүрек   аймағын  малдың  алдыңғы   сол  жақ  аяғын  алдыға   жылжыту  арқылы
тексереді. Көкірек  қуысының  төменгі 1/3  бөлігін  3-6  қабырға  аралығында
көру және сипау арқылы көкірек қуысының   тербелмелі   қозғалыстарын  немесе
түктердің тербелісін байқайды.  Жүрек аймағын сипағанда  көкірек    қуысының
тербелісі сезіледі.
Сабақтың мақсаты: Студенттерге   жүрек-қантамыр  жүйесін  тексеру  әдістерін
үйрету. Көру және сипау арқылы  жүрек  шекарасын    анықтауды  үйрету.  Көру
және  сипау арқылы   жүрек  дүрсілін   анықтауды  және   нұқу  арқылы  жүрек
шекарасын анықтауды үйрету.
Жүрек  дүрсілі  –  қарынша  систоласымен  бір   уақытта   көкірек   қуысының
қабырғасының   қайталанып  шығып   отыруы.   Жүрек   дүрсілінің   ең   айқын
білінетін орны : ірі қара  малда  –  сол  жақтан  4-ші  қабырға  аралығында,
шынтақтан 2-3  см  жоғары,  ауданы  5-7  см2  ;  ұсақ  малдарда:   ірі  қара
малдардікі сияқты;   жылқыда – сол жақтан 5-ші қабырға аралығында, ауданы 4-
5 см2 ; шошқада- сол жақтан 4-ші қабырға аралығында, ауданы 2-4 см2 ;
Жүрек дүрсілін тексергенде келесілерді анықтайды:
1. Перикардитте, плевритте, пневиотораксте, гидротораксте  жүрек  дүрсілінің
ығысыуы болады.
2. Өкпе эмфиземасында, плевритте,  перикардитте жүрек дүрсілінің  әлсізденуі
болады.
3. Қызбада, перикардитте, инфекциялық ауруларда,  улануда  жүрек  дүрсілінің
кұшеюі                                                               болады.

4.  Плевритте,   перикардитте,   перноститте,   миозитте   жүрек   аймағының
ауырсынуы  болады.
Жүректі нұқу кезінде табады:
1. Салыстырмалы тұнық- бұл  жүректің  төске  тиіп,  өкпемен  жабысып  тұрған
бөлігі. Нұқу кезінде топастау дыбыс естіледі.
2. Абсолютті тұнық -  өкпенің  жүрек   сайында   орналасқан,  төске  жанасып
тұрған бөлігі. Нұқу кезінде    топас дыбыс естіледі.
Жүрек шекарасын  2 сызық бойынша табады:
Жауырынның артқы  бұрышынан шынтақ төмпешігіне дейін.
2. Шынтақ төмпегінен артқа қарай және жоғары 45°  бұрышты    мықынға  дейін.

Ірі  қара  малда  салыстырмалы   тұнықтың   жоғарға  шекарасы    иық   буыны
деңгейінде, ал артқысы –5-ші қабырғаға жетеді.
Қой мен ешкіде жоғарға шекарасы  иық буынынан төменірек, артқы  шекарасы  5-
ші қабырғаның алдыңғы шетіне  жетеді,  ал  алдыңғы  шекарасы  –3-ші  қабырға
аарлығында орналасқан.
Жылқыда жоғарға шекарасы иық буыны сызығынан 2-3 см  төмен,  артқы  шекарасы
–6-шы қабырғаға жетеді.
Шошқада – жоғарғы  шекарасы –иық буынының үшбұрыш  пішінді  болады.  Алдыңғы
шекарасы анкомеус сызығы бойымен  жүреді,  артқы   шекарасы-  доға  тәріздес
жоғарыдан төмен қарай 3-ші қабырға аралықтан 6-шы қабырға шетіне жетеді,  ал
төменгі шекарасы  кеуде   сүйегінің  және  бұлшықетінің   тұнығына  ауысады.
Үшбұрыш биіктігі 3-ші қабырға аралықта 10-13 см болады.
Жұрек  және  өкпе  ауруларында  салыстырмалы   және    абсолютті    тұнықтың
шекаралары  ығысады.  Ол  жүректің  гипертрофиясында,  өкпе  ісінуінде  және
эмфиземасында, пневмонияда,  плевритте,  перикардитте,  пневмотораксте  және
гидротораксте т.б. байқалады.
Тапсырма.  Оқытушының қадағалауымен әрбір студент жүрек дүрсілін  тексереді,
жылқы, сиыр, қойдың  жүрегінің  шекарасын  анықтайды.  Тексерудің  нәтижесін
дәптерге жазып, оқытушыға тексеруге тапсырады.
Тексеру сұрақтары
1. Жүрек дүрсілі дегеніміз не?
2. Сау малдардың жүрек дүрсілінің күшіне не әсер етеді?
3. Қандай жануарларда  жүрек дүрсілі табиғаты бойынша   бүйірлік және  ұштық
болады?
4. Қандай ауруларда жүрек дүрсілі алдыға және артқа ығысады?
5. Қандай  ауруларда жүрек дүрсілінің күші күшейеді және әлсізденеді?
6. Сау  жылқылар  мен  ірі  қара   малдарда   жүректің  жоғарға  және  артқы
шекарасы қай жерден өтеді?
7. Қандай ауруларда абсолютті тұнықтың үлкеюі мен кішіреюі байқалады?


                       № 14 ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У


  ТАҚЫРЫБЫ: Жүректі  тыңдау.  Жүрек  тондары.  Жүрек  дүрсілінің  ең  айқын
  естілетін орны.
Қажетті құрал-жабдықтар:  фонендоскоп,  бұл  (материал).Суреттер:  а)  жүрек
дүрсілінің  ең  айқын  естілетін  орны;   б)    жануар  жүрегінің   көлденең
кесіндісі.
Жануарлар: жылқы,  сиыр,  қой.  Мүмкіндік  болса  жүрек  ақауы  бар  жануар.
Жүректі  тыңдау  2  әдіспен  жүргізіледі:  тікелей  және   жанама.   Жүректі
тыңдағанда оның ырғағын, күшін,  тондардың  тембрін,  шулардың   бар  немесе
жоқ екенін анықтайды.
Сабақтың  мақсаты:  Студенттерге  жануарларды   тыңдау   ережелерін,   жүрек
тондарын ажыратуды, жүрек дүрсілінің  ең  айқын    естілетін  орнын  табуды,
жүрек шуларын ажыратуды үйрету.
Жүрек тондары.  Жүректі  тыңдағанда  екі  түрлі  тон  байқалады.  Біріншісі,
систолалық тон – ол жүрекшелердің және қарыншалардың  жиырылуы, үш  жақтаулы
клапанды екі жақтаулы клапан жабуы, қарынша  систоласы кезінде   қалқа  және
өкпе артериясы  қабырғаларының  тербелуі кезінде пайда болады.
Екіншісі, диастолалық тон – ол қалқа және өкпе артериясының  жартылай  айшық
клапандарының  жабылуы,  сонымен  қатар  диастола  кезінде  қалқа  мен  өкпе
артериясы  қабырғаларының  тербелісі кезінде  пайда болады.
Жылқыларда:
-екі жақты клапан – сол жақта 4-ші қабырға аралықта;
- үш жақтаулы клапан – оң жақта 4-ші  қабырға  аралықта;  көкірек   қуысының
төменгі 1/3 бөлігінде;
- қалақаның жартылай айшық клапаны- сол жақта  3-ші  қабырға  аралықта,  иық
буыны сызығынан біраз төменірек;
-  өкпе  артериясының  жартылай  айшық  клапаны-  сол  жақта  3-ші   қабырға
аралықта, көкірек қуысының төменгі 1/3 бөлігінің ортасында.
Ірі қара малда және ұсақ малдарда:
-   екі    жақтаулы   клапан   –   сол   жақта   4-ші   қабырға    аралықта;

- үш  жақтаулы клапан – оң жақта 4-ші  қабырға  аралықта,  көкірек  қуысының
төменгі    1/3 бөлігінде;
- қалқаның  жартылай айшық клапаны – сол жақта  4-ші  қабырға  аралықта  иық
буынынан төменірек;
- өкпе  артериясының  жартылай  айшық  клапаны  –  сол  жақта  3-ші  қабырға
аралықта, көкірек қуысының төменгі 1/3 бөлігі деңгейінде;
Ит жүрегінің ең айқын естілетін орны жылқыныкі  сияқты.  Жүректі  тыңдағанда
жануар   жүректерінің   шуларын   анықтайды.   Олар   эндокардиальді    және
экзокардиальді болып екіге бөлінеді.
Эндокардиальді шулардың өздері органикалық және функционалдық деп  бөлінеді.
Ал     экзокардиальді,     шулар      перикардиальді,      плеврокардиальді,
кардиопульмональды болып бөлінеді.
Тапсырма. Әрбір  студент  өздігінен  жылқы,  сиыр,  қой  жүректерін  тыңдап,
жүрек тондарын анықтайды және жүрек  дүрсілінің  ең  айқын  естілетін  орнын
табады.
Тексеру сұрақтары.
   1.Жылқы, сиыр және қой жүректерін тыңдау әдістемесін айтыңыз.
   2.Жылқы, сиыр және қойдың жүрек тондарына сипаттама беріңіз.
   3.Жылқы, сиыр  қой және иттерде  жүрек дүрсілінің ең айқын естілетін орны
      қай жерде орналасқан?
   4.Эндокардиальді шулардың жіктелуін айтыңыз.
   5.Жүректің экстракардиальді шуларының жіктелуін айтыңыз.
   6.Жүректің  перикардиальді  шуларын   экстракардиальді   шулардан   қалай
      ажыратуға болады?
   7.Систолалық  және  диастолалық  шулармен   сипатталатын   жүректің   жай
      ақауларын атаңыз.

   8.Жүрек клапандарының  жетіспеушілігінде ненің нәтижесінде  шу  түзіледі?




                       № 15 ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У


ТАҚЫРЫБЫ:   Жануарларда   қызыл    және    көк    қан    қысымын    анықтау.


  Қантамырларды тексеру (қызыл тамыр соғуы,  көк  тамырдың  оң  және  теріс
  соғуы). Аритмияның түрлері.
Сабақтың  мақсаты:  Әрбір  студент  қызыл  және   көк   тамырды   тексерудің
әдістемесін, әртүрлі жануарларда қызыл және көк    қан тамырларының   соғуын
тексеруді үйрену керек және аритмияның түрлерімен танысуы керек.
Қажетті құралдар: Фоенендоскоптар,
Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой.
Қызыл қантамырларын тексеру. Тақ  тұяқты   жануарлардың  қызыл  қантамырының
соғуын: 1) сыртқы жақ: 2) көлденең бет; 3)  беткей  самай  және  4)  ортаңғы
құйрық қызыл қантамырларында тексереді.
Ірі қара   малда:  1)  бет;  2)  сафен;  3)  құйрық  қызыл   қантамырларында
тексереді.
Түйеде: ортаңғы құйрық қызыл қантамырында тексереді;
Итте: иық және жамбас қызыл қантамырларында тексереді;
Тамыр соғуының жиілеуі – тахикардия,  қызба,  улану,  жүрек  жетіспеушілігі,
жүрек ақаулары, анеми және т.б. кезде кездеседі.
Тамыр соғуының бәсеңдеуі – бродикардия, холемия, бас миының ісіктері,  улану
кезінде болады.
Тамыр соғуы: толық, жартылай, бос,  баяу,  қатты,  жай,  тамырдың   білінбей
соғуы болады.
Қантамыр  қабырғасының керілуіне байланысты тамыр  соғуы  әлсіз  және  қатты
болады.
Тамыр соғысы жүрек жетіспеушілігінде, коллапс, шок кезінде әлсіз, ал  бүйрек
ауруларында, улануда қатты болады.
Тапсырма. Әрбір студент көру арқылы   тамырлардың  толуы мен  соғуына  назар
аударады.  Сипалау  арқылы  тамыр   соғуының   жиілілігін,   көлемін,   соғу
толқынының түрін, ырғағын анықтайды.
Көк қантамырларды тексеру.   Көру  арқылы  перифериялық  көк  қантамырлардың
жағдайын (көк  тамырдың  көлемінің  ұлғаюын)  анықтау.  Көк  қантамырларының
қалыптан  тыс  толуы  оң  жақ   атриовентрикулярлық   тесіктің   стенозында,
перикардитте,   плевритте,   лейкозда,   өкпе    эмфиземасында    байқалады.
Көктамырдың соғуы оң және теріс болады.
Көктамырлардың теріс (физиологиялық) соғуы  жүрекше  систоласы  кезінде  көк
қанның  ағуының уақытша  тоқтауы нәтижесінде түзіледі.
Көк  қантамырларының  оң  (патологиялық)  соғуы   систола  кезінде  оң   жақ
қарыншадағы  қанның  қайтадан оң жақ  жүрекшеге  ағуының  нәтижесінде  пайда
болады. Көк қантамырының    оң соғуы оң жақ  атриовентрикулярлық   клапанның
жетіспеушілігінде  болады.  Мойындырақ   көк  тамырға  басып  күш   түсірсе,
перифериялық (шеткі) аймақтарда тамыр соғу  жоғалады, ал орталық  аймақтарда
–күшейеді.
Аритмия түрлерімен танысу
1. Автоматизм қызметінің бұзылуы нәтижесінде пайда болған аритмия  (минустық
 тахикардия және брадикардия).
2.  Қозғалыштық  қызметінің   бұзылуы  нәтижесінде  пайда  болатын   аритмия
(минустық, жүрекшелік, шекаралық, қарыншалық, экстрасистолия).
3.  Өткізгіштік  қызметінің  бұзылуы  нәтижесінде   пайда   болған   аритмия
(синосурикулярлық  бөгет, жүрекше ішілік  бөгет, қарынша ішілік бөгет).
4.  Жиырылғыштықтың  бұзылуынан  пайда  болатын  аритмия  (альтернациялайтын
тамыр соғысы).
Тапсырма.  Әрбір  студент  жылқы,  сиыр   және   қойдың   қызыл   және   көк
қантамырларының  соғуын   анықтап,  оқытушыға  тексертеді.  Мына   тақырыпқа
жазбаша үй  жұмысын   орындайды:  «Аритмия,    олардың   жіктелуі  және  өту
ерекшеліктері». Жүрек –қантамыр жүйесінің  қызметін анықтау әдістері.
Тексеру  сұрақтары
        1.Тамырдың соғуы дегеніміз не?
        2.Жылқы, сиыр және түйенің тамыр соғуын анықтау үшін  қандай  шеткі
           (перифериялық) қызыл қантамырлары тексеріледі?
        3.Көк қантамыр соғуы деген не?  Оның түрлері қандай?
        4.Жүрек ақауының қайсысында көк қантамырдың соғуы оң болады?
        5.Дені сау  жылқы, сиыр, қой, ешкі, түйе, иттерде тамыр  соғу  саны
           қанша?
               6.Қандай ауруларда  тахикардия мен брадикардия байқалады?
               7.Көк қантамыр ундуляциясы нені білдіреді?
               8.Патология кезінде тамыр соғуының саны қалай өзгереді?


                       № 16 ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У

ТАҚЫРЫБЫ:  Жүрек-қантамыр  жүйесіннің   функционалдық   қабілетін   тексеру.
Жануарларда қызыл және көк қан қысымын анықтау.

Сабақтың  мақсаты:  Студенттерге  жануарлардың  қызыл  және   көк   қантамыр
қысымдарын анықтауды үйрету.
Қажетті    құралдар:    Сфигмометрлер.    И.Г.    Шарабриннің     фибринінің
флебоосцилографы.
Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой.
Қызыл  қантамыр   қысымын  жылқы,  ірі  қара  мал,   түйеде   құйрық   қызыл
қантамырларында, қой, ит және т.б. ұсақ жануарларда жамбас немесе иық  қызыл
қантамырларында анықталады.
Қойларда қызыл қантамыр қысымын (Қ.Қ.Қ) өлшеу  үшін жамбас  аймағына  манжет
түтікшесін қызыл  қантамырының үстінде тұратындай етіп қойып,  оны  грушамен
қосады. Груша – манжеттің қысымы қызыл қантамыр қысымынан жоғары  болатындай
етіп манжетке ауа үрлеуге қажет. Содан кейін вентильапператиді  ашып,  сынап
бағанасының немесе пружиналық монометрдің тілшесінің тербелістерін  қарайды.
Бұл тербелістер максимальді  қысымды  көрсетеді.  Сынап  бағанасының  немесе
пружиналық   монометрдің   тілшесінің   минимальді     қысымын    көрсетеді.
Максимальді  және  минимальді   қысымның   айырмасы   тамыр  соғыс   қысымын
құрайды.  Қызыл  қантамыр   қысымы  азықтанғанда,  қозғанда,  физикалық  күш
салғанда,    артериолерозде,    бүйрек    ауруларында    жоғарылайды.     Ал
миокардистрофия, арықтау, коллапс, шаршау, лану кезінде  төмендейді.
Тапсырма. Оқытушының қадағалауымен әрбір студент жылқы, сиыр,  қойдың  қызыл
қантамыр қысымын  анықтауды жүргізеді.
Көк  қантамыр  қысымын  анықтау   (фиботонометрия).  Көк  қантамыр   қысымын
ффибооскимостр аспабымен тексереді. Көк қантамырының  қысымын  анықтау  үшін
стерильденген инені сулы моншалар түтікшесімен қосып, инені  мойындырақ  көк
 қантамырына  енгізеді. Манометр  көрсеткіші  мал  санында   тұрғанда  жүрек
негізінің  деңгейіне бекітіп, манометр көрсеткіштеріне назар аударады.
Көк қантамырының қысымы оң жақ атриовентрикулярлы клапанның  жетіспеушілігі,
оң жақ атриовентрикулярлы тесіктің  стенозы,  өкпе   эмфиземасы,  пневмония,
жарақаттар ретикулоперикардит, миокардиодистрофия кезінде жоғарылайды.
Тапсырма. Студенттер жылқы мен сиырдың көк қантамыр қысымын анықтайды.
Тексеру сұрақтары.
1. Қызыл қантамыр қысымы дегеніміз не?
2. Жылқы, сиыр,  қойдың  қызыл   қантамыр  қысымын  қай  тамырда  тексереді?

3.  Қызыл  және  көк  қантамыр   қысымдарын  қандай  аспаптармен  тексереді?

4.дені сау жылқы, ірі қара және ұсақ малдардың максимальді  және  минимальді
қан                   қысымы                    неге                    тең?

5. Қандай ауруларда қызыл  және  көк  қантамыр  қысымдары  жоғарылайды  және
төмендейді?

                                      «

                       № 17 ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У


ТАҚЫРЫБЫ:  Қортынды сабақ.

  Тексеру сұрақтары.
    1.Малдардың ауа  қабын және қосымша  қуыстарын  тексеру  әдістерін  және
      олардың топографиясын айтыңыз.
     2.Әртүрлі  жануарлар  мен   құстардың   кеңірдегін   қалай   тексереді?


    3.Жоғарғы тыныс жолдары   ауруларының  диагностикасында  арнайы  тексеру
      әдістері (риноскопия, ларингоскопия, рентгенологиялық  тексеру)  қалай
      қолданылады?
   4. Қалқанша безінің  топографиясы мен тексеру  әдістерін айтыңыз?
   5. Қандай ауруларда қалқанша безінің көлемі мен тығыздығы өзгереді?
   6. Жылқы, сиыр,  ит  және  басқа   жануарларда  мұрын  қуысының   кілегей
      қабатын қалай тексереді?
   7. Қандай ауруларда мұрын қуысынан  бір жақты және екі  жақты   ағындылар
      байқалады.
   8. Перкуссиялық дыбыстар қандай болады?  Олардың  клиникалық  мәні  неде?


   9.Перкуссия кезінде көкірек   қуысы    шартты  түрде  қандай   бөліктерге
      бөлінеді?  10.Естілетін  дыбыстардың   интенсивтілігі   неге   әртүрлі
      болады?
   11.Жануарлардың  перкуссия аумағының шекараларын айтыңыз.
   12. Қандай өкпе ауруларында және неліктен перкуссиялық   дыбыс  өзгереді?


   13.  Жануарларда  көкірек  қуысына  тыңдау   жүргізуде   қандай   әдістер
      қолданылады?
   14. Тыныс алудың негізгі шуларын және олардың түзілуі туралы  теорияларды
      айтыңыз?


   15.  Везикулярлы  тыныс  алудың   түзілу  механизмі  және  оның  бұзылуын
      тудырушы себептері қандай?
   16. Қандай ауруларда тыныс алудың келесі патологиялық  шулары  байқалады:
      бронхиалдық,  амфорикалық,  аралас,  сырылдар,   құлаған   тамшы  шуы,
      үйкеліс шуы, судың шуы.
   17. Плегофонияны қолданудың клиникалық мәнін айтыңыз?
   18. Қызыл қантамыр қысымы дегеніміз не?
   19. Жылқы, сиыр, қойдың қызыл  қантамыр қысымын  қай  тамырда  тексереді?


   20. Қызыл және көк қантамыр   қысымдарын  қандай  аспаптармен  тексереді?



   дені сау жылқы, ірі қара және ұсақ малдардың максимальді және  минимальді
      қан                 қысымы                  неге                  тең?


   21. Қандай ауруларда қызыл және көк қантамыр қысымдары  жоғарылайды  және
      төмендейді?
   22. Тамырдың соғуы дегеніміз не?
   23. Жылқы, сиыр және түйенің  тамыр  соғуын  анықтау  үшін  қандай  шеткі
      (перифериялық) қызыл қантамырлары тексеріледі?
   24. Көк қантамыр соғуы деген не?  Оның түрлері қандай?
   25. Жүрек ақауының қайсысында көк қантамырдың соғуы оң болады?
   26. Дені сау  жылқы, сиыр, қой,  ешкі,  түйе,  иттерде  тамыр  соғу  саны
      қанша?
   27. Қандай ауруларда  тахикардия мен брадикардия байқалады?
   28. Көк қантамыр ундуляциясы нені білдіреді?
   29. Патология кезінде тамыр соғуының саны қалай өзгереді?
   30. Жылқы, сиыр және қой жүректерін тыңдау әдістемесін айтыңыз.
   31. Жылқы, сиыр және қойдың жүрек тондарына сипаттама беріңіз.
   32. Жылқы, сиыр  қой және иттерде  жүрек дүрсілінің  ең  айқын  естілетін
      орны қай жерде орналасқан?
   33. Эндокардиальді шулардың жіктелуін айтыңыз.
   34. Жүректің экстракардиальді шуларының жіктелуін айтыңыз.
   35.  Жүректің  перикардиальді  шуларын  экстракардиальді  шулардан  қалай
      ажыратуға болады?
   36.  Систолалық  және  диастолалық  шулармен  сипатталатын  жүректің  жай
      ақауларын атаңыз.

   37.  Жүрек  қақпақшаларының   жетіспеушілігінде  ненің   нәтижесінде   шу
      түзіледі?


                     № 18 – 19 ӘДІСТЕМЕЛІК   Н Ұ С Қ А У


      ТАҚЫРЫБЫ: Жануардың азық пен  суды  қабылдауын  тексеру.  Жануарлардың
аузын, жұтқыншағын, өңешін тексеру.

Қажетті  құралдар:   Шам   (фонарик),   рефлектор,   риноларингоскоп,   шөп,
концентраттар, су.
      Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой, тауықтар.
      Жұмыс жүргізу техникасы.
      1. Ауыл шаруашылық малдарының азық және су қабылдауын тексеру.
      Асқорыту  аппаратын  клиникалық  тексеру  жануардың  азық   пен   суды
қабылдауын бақылаудан басталады. Жануарларға  әртүрлі  қатаң  азық  түрлерін
және  су  беру.  Жануардың  азықтануын  және  су  ішуін  тексергенде,   оның
тәбетіне, анорекцияның бар-жоқтығына, булимия,  арекция, парорекцияның  бар-
жоқтығына,  азықты  және  суды  қабылдау  әдісінің   бұзылуына,   шайнауына,
жұтуына, күйіс қайруына, кекіруіне  және  бұлардың  бұзылуына  назар  аудару
керек.
      2.  Жануарлардың  аузын,  жұтқыншағын,  өңешін  және  құстың  жемсауын
тексеру.
Ауыз қуысын тексерудің –негізгі әдістерін көру, сипалау. Ауыз  қуысын  қарау
кезінде оның дұрыс  жабылуына, еріннің еріксіз қозғалысына,  сілекей  ағуына
және т.б. өзгерістерге көңіл аудару керек.  Ауыз  қуысы  мүшелерін   тексеру
үшін жануардың ауызын  қолмен  тіссіз  бөлігінен  ұстап  ашып,   езулік  қою
керек. Бұл кезде назар аудару керек:
      1. Көру және сипалау арқылы  кілегей  қабықтарының  жағдайын   байқау.
Оның    түсіне,    жаралардың,    жарақаттың    бар-жоқтығына,    жергілікті
температурасына,  ауырсынуына,  кілегей  қабықтарының  кеуіп  кетуіне  назар
аударады.

      2.  Иісті,  жануар  сілекейіне,  малынған   тампонды   иіскеу   арқылы
анықтайды.
      3.  Тілді  тексергенде  ісінулердің,  дақтар   бар-жоқтығына,   тілдің
бүрлеріне                көңіл                 аудару                 керек.

      4.  Тісті  тексергенде,  оның  желінуіне,  қозғалғыштығына,   түсуіне,
ауысуына                           назар                           аударады.

      Жұтқыншақты тексеру. Көру, сипалау және ларингоскоп арқылы  жүргізеді.
Жұтқыншаққа сыртқы сипалауды төменгі жақтың  бұтағының  артынан  екі  қолдың
саусақтарымен  жасайды.  Бұның   арқасында   инфильтрацияның   бар,   жоғын,
ұлпалардың  ауырсынуын,  жергілікті  температураның  жоғарылауын   анықтауға
болады. Көру арқылы бас пен  мойынның орналасуына  назар  аударады,  өйткені
жұтқыншақ ауруларында жануардың бас пен мойнын кеңістікте  ұстауы  өзгереді.


Бақылау сұрақтары

   1.Тәбеттің өзгеруін тудыратын себептер?
   2.Әртүрлі жануарлардың азықтануы, су ішуі және жұту актісінің  өзгеруінің
      себептері                                                      қандай?


   3.Кекіру деген не? Күйіс қайыратын малдардың кекіруі қашан пайда болады?
   4.Ауыз қуысын, жұтқыншақты және өңешті тексерудің әдістемесі қандай?
   5. Құстардың жемсауын тексергенде неге көңіл аударады?





                       № 20 ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У


      ТАҚЫРЫБЫ: Құстардың жемсау безін тексеру.


      Қажетті  құралдар:  Жануар   муляждары,   құрсақ   қуысы   мүшелерінің
топографиясының                     көрсетілген                      плакат.

      Жануарлар: Жылқы, сиыр.
      Сабақтың мақсаты: Студенттерге құрсақ қуысы  мүшелерінің топографиялық
шекараларын анықтауды үйрету.


              Құстардың жемсауын тексеру. Жемсау - өңештің төменгі бөлігінің
қабырғасының кеңеюі. Ол  тек  астың  өнімдерін  жейтін  құстарда  кездеседі.
жемсауды көру, сипалау, нұқу әдістерімен тексереді.  Көру  арқылы  жемсаудың
көлемін,  сипалау  арқылы  –  жемсау  ішіндегі  заттардың  тығыздығын   және
сезімталдығын, нұқу арқылы-  газдардың  жинақталуы  немесе  жемсау  ішіндегі
заттардың тығыздалуы нәтижесінде болатын дыбыстардың өзгеруін тексереді.
      Тапсырма.  Әрбір студент жылқыны, сиырды, қойды және құсты  тақырыптың
барлық сұрақтары бойынша тексереді.  Алынған  мәліметтерді  жұмыс  дәптеріне
жазып, оқытушыға тексеруге өткізеді.

                       № 21 ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У


ТАҚЫРЫБЫ:  Жануарлардың құрсақ қуысы мүшелерінің топографиясы.

      Қажетті  құралдар:  Жануар   муляждары,   құрсақ   қуысы   мүшелерінің
топографиясының                     көрсетілген                      плакат.

      Жануарлар: Жылқы, сиыр.
      Сабақтың мақсаты: Студенттерге құрсақ қуысы  мүшелерінің топографиялық
шекараларын анықтауды үйрету.
      Тапсырма. Әрбір студент тірі жылқы  мен  сиырдағы  және  муляждар  мен
плакаттардағы құрсақ қуысы мүшелерінің топграфиясын зерттейді. Түйе,  шошқа,
иттің құрсақ қуысы мүшелерінің топографиясымен салыстырады.

               Жылқының құрсақ қуысы мүшелерінің топографиясы

Кеуде қуысы құрсақ қуысынан күмбезі 6-7-ші  қабырғаға  жететін  диафрагмамен
бөлінген. Диафрагмаға жақын  құрсақ    қуысының  алдыңғы  оң  жақ  бөлігінде
бауыр ораналасады. Оң жақ бөлігінің 3/5 бөлігі  7-15-ші  қабырға  аралығында
орналасып,  толығымен  жабылып  жатқандықтан,   қиын   тексеріледі.   Құрсақ
қуысының оң жақ бөлігін толығымен жуан ішектер алып  жатады:  а)  үлкен  тоқ
ішек және оның оң жақ вентральді және дорсальді орналасуы.(оң жақ мықын,  8-
17 қабырға асты, бел  аймағына дейін); б)  соқыр  ішек,  оның  басы  оң  жақ
айшық қуыста  орналасады. Соқыр ішектің денесі шап аймағын  толығымен  іштің
ортаңғы бөлігін алып жатады, ұшы семсер тәрізді шеміршекке дейін жетеді;  в)
Аш ішек бөлімі (мықын ішек) соқыр  ішектің  артында  мықын  аймағының  артқы
бөлігінде, іштің төменгі 1/3 бөлігінде жатады; г) он екі  елі  ішек;  д)  оң
жақ бүйрек 15-16 көкірек омыртқаларының  астында орналасады.
      Сол жақ бөлігі:  а)  Жуан  ішек  бөлімі  (үлкен  тоқ  ішектің  оң  жақ
бүгілісі) құрсақ қуысының  төменгі  бөлігін  толығымен  алады;  б)  Аш  ішек
бөлімі (ащы ішек) сол жақ аштық қуыстың аймағында орналасады.  в)  кіші  тоқ
ішек. д) құрсақ қуысының алдыңғы  бөлігінде  диафрагмаға  бауырдың  сол  жақ
бөлігі  жабысып  тұрады,  оның  2/5   бөлігі  7-17-ші   қабырға   аралығында
орналасқан. е) жоғарғы – ортаңғы  бөлігінде:  1)  9-14  қабырға  деңгейінде,
үстіңгі бөлігінде 15-ші қабырға дейін асқазан орналасады;  2)  көкбауыр  сол
жақ жартының 18-ші қабырға астынан бастап толығымен алып жатыр; 3)  сол  жақ
бүйрек соңғы кеуде омыртқасынан 3-ші бел омыртқасының астында орналасады.
            Ірі қара малдың құрсақ қуысы мүшелерінің топографиясы
Жылқыдағы сияқты көкірек қуысымен көкірек диафрагма бөліп тұрады.
1. Оң жағында бауыр диафрагмаға тікелей жабысып тұрады. Ол  7-12-ші  қабырға
аралығында қабырға астында орналасқан.
2.  Құрсақ  қабырғасына  жақын  нағыз  және  жалған  қабырғалардың  қосылған
аймағында 8-12-ші қабырға аралығында ұлтабар орналасқан.
3. Аш ішек бөлімі құрсақ қуысының төменгі  1/3  бөлігін  толық  алып  жатыр.


4. Аш ішек бөлімінің үстінде құрсақ қуысының ортаңғы 1/3  бөлігін  тоқ  ішек
алып                                                                  жатыр.

5.  Оның  жоғарғы  бөлігінен  мықын   деңгейінде   жамбас   аймағына   қарай
бағытталған соқыр ішек шығады.
6. Он екі  елі  ішек  ұлтабардан  11-ші  қабырға  деңгейінде  шығып,  жоғары
көтеріледі де, 13-ші қабырға астында иіліп ащщы ішекке өтеді.
7. Оң жақ бүйрек 1-3-ші  бел  омыртқаларының  көлденең  өсіндісінің  астында
орналасады.
      Сол жақта:
      1. Құрсақ қуысының бүкіл сол жақ  жартысын   мес  қарын  алып  жатады.


      2.   Мес  қарынның  үстінде  8-12-ші   қабырға   аралығында   көкбауыр
орналасады.

      3. Семсер тәрізді шеміршектің үстінде бірақ,  солға  қарай,  диафрагма
күш  безінде  7-8   –ші   қабырға   деңгейінде   тақия   қарын   орналасады.

      4. Сол жақ бүйрек 2-4-ші бел  омыртқаның  астында  мес  қарынмен  оңға
қарай ығыстырылып орналасады.

Ұсақ малдардың құрсақ қуысы мүшелерінің топографиясы

  Құрсақ қуысының барлық мүшелері ірі қара  малдардікі  сияқты  орналасқан.
  Тек қана  бауырында айырмашылығы бар. Оның жоғарғы артқы  шекарасы  13-ші
  қабырғаға дейін жетеді.

Түйенің құрсақ қуысы мүшелерінің  топографиясы

  1. Мес қарынның  вентральді  және  дорсальді  қаптары  қабырға  доғасының
  астынан іштің төменгі ⅓ бөлігінде шығады.
      2. Бауыр толығымен оң жақта орналасқан. Диафрагмаға төменгі жағынан 6-
шы  қабырға  деңгейінде  жабысып,  2-ші  бел   омыртқасына   дейін   жетеді.


      3. Тақия  қарын  иық-жауырын  деңгейінде  8-10-шы  қабырға  аралығында
орналасқан.                Кітапша                қарын                 жоқ.

      4.  Ұлтабар оң жақ  қабырға астында 12-ші қабырғаға дейін  орналасады.


      5. Аш ішек бөлімі  құрсақ  қуысының  оң  жақ  бөлігін  толығымен  алып
жатады.

      Сол жақта:
      Құрсақ қуысын толығымен мес қарын алып жатады.
      Ішектің төменгі бөлігінде тоқ ішек жатады.
  3. Көкбауыр аштық  қуыс  аймағында  соңғы  қабырға  мен  мықын  сүйегінің
  төмпешігінің аралығында ораналасқан.
  4. Бүйректің артқы шеті 6-шы бел омыртқасына дейін жетеді.
  Шошқаның құрсақ  қуысы мүшелерінің  топографиясы
  Оң жақта:
  1.      Диафрагма      7-ші      қабырға      деңгейінде      орналасқан.


  2. Бауыр диафрагмаға  жабысып тұрады, ал жоғарғы бөлігі  13-ші  қабырғаға
  дейін жетеді.
  3. Асқазанның бір бөлігі 11-ші қабырғадан  төменірек  құрсақ  қабырғасына
  тиіп                                                              тұрады.


  4.  Соқыр ішек спираль тәрізді болады, ол құрсақ қуысының  төменгі  артқы
  бөлігінде                                                     орналасады.


  5.  Оң  жақ  бүйрек  1-4-ші    бел   омыртқасы   деңгейінде   орналасқан.


  Сол жақта:
  1.     Диафрагма      7-ші       қабырға      деңгейінде      орналасады.


  2.  Асқазан  сол  жақ  10-12-ші  қабырға  астында  бауырға  тиіп  тұрады.


      Аш  ішек  бөлімінің  бір  бөлігі  іштің  төменгі  артқы   ⅓  бөлігінде
        орналасқан.
      Иттің құрсақ қуысы мүшелерінің топографиясы
      Сол жақта:
  1.  Диафрагма бауырдың төменгі бөлігі 7-ші  қабырғаға, ал жоғарғы  бөлігі
  12-ші          қабырғаға          дейін          жабысып          тұрады.


  2. Жуан  ішек  бөлімі  іштің  оң  жақ  жартысын  толығымен  алып  жатады.


  3.      Бүйрек      12-13-ші      қабырға      аймағында      орналасқан.


  Сол жақта:
  1.  Бауыр   диафрагмаға   7-11-ші   қабырға   аралығында   тиіп   тұрады.


  2.   Асқазан   сол    жақ    8-12-ші    қабырға    астында    орналасқан.


  3. Көкбауыр асқазанға   төмен  бағытталған  ұзын  жолақ  түрінде  жабысып
  тұрады.
  4. Аш  ішек   бөлімі  құрсақ   қуысының  сол  жағын  толық  алып  жатады.


  5. Тоқ ішек іштің жоғаарғы  артқы бөлігінде орналасады.
  6.  Сол  жақ  бүйрек  12-ші  қабырға  мен  3-ші  бел  омыртқа  аралығында
  орналасқан.
  Бақылау сұрақтары
  1. Жылқыда, шошқада, итте асқазан қай жерде орналасқан?
  2. Ірі қара мал мен қойдың ұлтабары қай жерде орналасқан?
  3. Күйіс қайыратын малдар мен жылқыларда аш ішек бөлімі қайда орналасқан?


  4. Түйенің көкбауыры қай жерде орналасқан?
  5.  Ірі қара мал мен жылқының бауыры қайда орналасқан?
  6. Күйес қайыратын   малдардың тоқ ішек бөлімі қайда орналасқан?
  7. Жылқының кіші тоқ ішегі қай жерде орналасқан?



                       № 22 ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У


ТАҚЫРЫБЫ: Жануарлардың құрсақ қуысы мүшелерінің топографиясы.

Құрсақ қуысы мүшелерін тексеру
Қажетті құралдар:  Фонендоскоп,   плессиметр,  балғашық,  руминограф,  мата.

Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой.
Сабақтың  мақсаты:  Студенттерге   аурулар  кезінде  диагнозды   дұрыс   қою
мақсатында құрсақ қуысы мүшелерін тексеруді дұрыс жүргізуді үйрету.
Мес қарынды тексеру
Сол жақ аштық  қуыспен сол  жақ  мықынды  қарау  кезінде  іштің  көлемі  мен
пішінінің  өзгерісіне  көңіл  аударады.  Мес  қарынды  сипалау  арқылы  оның
сезімталдығын анықтайды. Мес қарынның 2 минут   ішіндегі жиырылуын  санайды.
Нұқу арқылы сау жануардың сол аштық қуыстың аймағында  тимпаниялық  дыбыстың
бар-жоғына және оның өзгерісіне назар аударады. Тыңдау арқылы  мес  қарынның
жиырылуымен сәйкес келетін тұйық шулардың  күшін,  жиілігін  және  ұзақтығын
анықтайды.
Тақия қарынды тексеру
Ірі қара малдың тақия қарынының негізгі ауруы-травматикалық  радикулит.  Оны
анықтау үшін келесі әдістер қолданылады:
а) төс сүйектің  семсер  тәрізді  өсіндісі  аймағына  қысым  түсіру  арқылы;


б)   шоқтық  аймағының  терісін  қатпар  қылып  бір  орынға  жинау   арқылы;

в)      көкірек      қуысының      бүйір      бетін       басу       арқылы;

г) диафрагманың беку сызығы бойымен нұқу арқылы;
д)       жануарды        еңіске        түсіріп        жүргізу        арқылы;

е)  пилокартин және т.б. заттарды тері астына егу арқылы.
Кітапша қарынды тексеру
Сипалау, нұқу, тыңдау әдістері қолданады. Сипалау  кезінде  кітапша  аймағын
жұдырықпен   басу   арқылы   ауырсынуды   анықтайды.   Ауырсынғанда   жануар
қыңсылайды, мөңірейді, қашуға ұмтылады.
  Нұқу кезінде сау жануарларда  топастау  немесе  топас  дыбыстың  бар-жоғын
және кітапша бітеліп қалған жағдайда ауырсынуын анықтайды. Кітапшаны  тыңдау
арқылы сау  малдарда сықырлаған дыбыстың бар-жоғын және ол дыбыстың  кітапша
бітеліп қалғанда жоғалуын анықтайды.
Ұлтабарды тексеру
Сипалау  кезінде  ұлтабар  қабынуы,  жара,   улану   және   т.б.   ауруларда
ауырсынудың бар – жоғын анықтайды.
Жылқы асқазанын тексеру
Асқазанды тексерудің негізгі әдісі –зонд жіберу арқылы тексеру.
Аш ішек бөлімін тексеру
Сипалау   және   нұқу   арқылы   ауырсынуды,    сезімталдығын,    жергілікті
температурасын анықтайды. Тыңдау арқылы - өзіне тән дыбыстардың  бар  немесе
жоқтығын анықтау.
Жуан ішек бөлімін тексеру
Нұқу кезінде топастау, топас және тимпаникалық дыбыстардың естілуін,  тыңдау
кезінде өзіне тән дыбыстардың (шұрылдау, пырылдау) естілуін анықтау.
Ірі қара, ұсақ малдардың бауырын тексеру
Нұқу кезінде ірі қара малда бауырдың топас дыбысы оң жақта 10-12-ші  қабырға
аралығы аймағында, ал қой  мен  ешкіде  8-12-ші  қабырға  аралығы  аймағында
естіледі.
Көкбауырды тексеру
Нұқу арқылы сау жылқылардың  көкбауырының  топастау  дыбысын  15-ші  қабырға
аймағында маклок сызыығы деңгейінде естуге болады.
Тапсырма. Әрбір студент оқытушының қадағалауымен жылқы, сиыр, қойдың  құрсақ
қуысы  мүшелерін  тексеруді  осы  жоспар  бойынша  тексеруі  керек.  Тексеру
нәтижелерін жұмыс дәптеріне жазу керек.
Бақылау сұрақтары
   1.Жылқының асқазанын қандай әдістермен тексереді?
   2.Жылқы асқазанының ең жиі кездесетін ауруларын атаңыз?
   3.Жуан ішек және аш ішек бөлімдерінің  перстальтикалық  шуларының  күшеюі
      қандай                         ауруларға                          тән?


   4.Ішектердің перистальтикалық  шуларының күшеюі  қандай   ауруларға  тән?



   5.Бауыр мен көкбауырды нұқығанда қандай дыбыстар естіледі?

   6.Ректальді тексерудің диагностикалық мәні қандай?






                      № 23-24  ӘДІСТЕМЕЛІК  Н Ұ С Қ А У

ТАҚЫРЫБЫ: Зәр шығару жүйесін зерттеу.
Қажетті құралдар:  Фонендоскоп,   плессиметр,  балғашық,  руминограф,  мата.

Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой.
Сабақтың мақсаты: Студенттерге  аурулар кезінде диагнозды  дұрыс қою
мақсатында зәр шығару жүйесін тексеруін дұрыс жүргізуді үйрету
       Зәр шығару жүйесін тексеру.
Бүйрек  (бүйректердің  орналасқан  тұсы,  сезгіштігі,   ауырсынуы,   көмелі,
пішіні, жұмсақ-қаттылығы, қозғалғыштығы)
Несеп жолы (сезгіштігі, ішкі және сыртқы сипалағандағы қалындығы)
Қуық (сезгіштігі, орналасуы, толуы, бөгде заттардын болу-болмауы, ішкі  және
сыртқы сипалау)
Несеп  шығару  каналы  (өткізгіштігі,  сезгіштігі,  бөгде   заттардың   болу
болмауы)
Несеп шығару (жиілігі, малдың тұрысы, ауырсынуы, несептің мөлшері)
Несеп (мөлдірлігі, түсі, иісі, қоймалжың-сұйықтығы)
Қосымша  зерттеулер  (тік  ішек  арқылы,  несепті  талдау,  катетер  арқылы,
рентген сәулесі мен тағы  басқалар)
Несеп шығару жүйесін  зерттегенде  байқалған ауру  белгілірі:---------------
--------------
Ауру белгілірін талдау:-----------------------------------
Қорытынды:---------------------------

Жоспар. Бүйрек- renes. Құрсақ  қуысында  бел омыртқа  қанаттарының   астында
  орналасқан,    несеп   түзілетің,   пішіні   бұршак   тәрізді    жұптасқан
орган.Осыған арай: капсула- бүйрек қабы; паренхима- бүйрек  ұлпасы;  ворота-
бүйрек қақпаса; почечная лоханка- бүйрек түбегі; мочеточник-  несеп  түтігі;
корковая зона- үстінгі қабат; мозговая зона- астынғы қабат.
      Бүйректін топографиясы.
Жылқыда- он жақ бүйрек  15 қабырғадан 1 бел омыртқаға деин.
Сол жақ 18 қабырғадан 3-4 бел омыртқаға деин
Ірі қара малда он жақ бүйрек  12 қабырғадан 2-3 бел омыртқаға деин.
Сол жақ  2- 3 бел омыртқадан,   5-6 бел омыртқаға деин  екіші  аты  /кезеген
бүйрек/
Қойларда он жақ бүйрек  1 бел омыртқадан 3 бел омыртқаға деин.
Сол жақ 4 бел омыртқадан 6 бел омыртқаға деин.
Итте он жақ бүйрек  1 бел  омыртқадан 3 бел омыртқаға деин.
Сол жақ 2 бел омыртқадан 4 бел омыртқаға деин.
Шошқада он сол жақ бүйрек  1 бел омыртқадан 4 бел омыртқаға деин.
      Бүйректі көру орқылы тексереді. Он  жақ  бүйрек  ауырғанда  мал,   сол
жаққа бүрлады. Бүйрек  ауырғанда   ісік  пайда  болады  /артқы  аяқтар,  жақ
аралығы, көздін астыңғы қабағы, ұма аймағы, күпек аймағы, құрсақтың  төменгі
 жағы, алдынғы аяқтар  /
      Жылқымен, ірі қарада  бүйрек аймағын соғып және құрсақ омыртқасың нұқу
арқылы тексереді.
      СОҒУ  әдісі. Бел аймағын бір неше  қолымен соғып ауырсынуды байқаймыз.
      НҰҚУ  эдісі.  Ірі  кара  малдарда   он  жақтан  3-ші   бел   омыртқаны
плессиметр балғамен нұқу аркылы бұйректі терсереміз.
      Аурсыну боғанда, бүйректі тік ішек арқылы тексереді. Тік  ішік  арқылы
бүйректін  топографиясың,  көлемін,  ірғақтығың,  сезімін,  консистенциясың,
бүйректін істүнгі бетің тексереді.



                       № 25 ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У


ТАҚЫРЫБЫ:  Қандағы жасушалардың  санын  есептеу.  Эритроциттер,  лейкоциттер
мен тромбоциттердің санын есептеу.

Қажетті   құралдар:    Микроскоп,   Горяева   камерасы,   Сали    гемометры.

Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой.
Сабақтың мақсаты: Студенттерге  аурулар кезінде диагнозды  дұрыс қою
мақсатында қанды тексеруін дұрыс жүргізуді үйрету
  Қан алу.
Аз мөлшердегі қанды құлақтың ұсақ тамырларынан  алуға  болады,  үрпек  жүнді
жануарлардан құлақтың  ұшынан,  алақаннан,  үйректер  мен  қаздардың  жұмсақ
табанынан, тышқандардан құйрығынан қан алады.
    Ірі қара мал, қой, ешкі,  жылқы,  түйе,  бұғының  мойындырық  тамырынан
алады. Шошқаларда құйрығынан, құлақтың ірі тамырынан, венозды көз  қуысынан,
иттерде сафен тамырынан немесе иық алды тері  асты  тамырларынан,  ақ  түлкі
мен  түлкілерде  плантарлық  венадан,  қояндарда  құлақ   тамырынан,   теңіз
шошқасында жүректен, тауықтарда қанаттың ішкі бөлігінің вена  қан  тамырынан
немесе жүректен алады.
    Қан алатын жердің жүнін қырқып,  терісін  спирт  немесе  эфир  спиртіне
малынған мақтамен сүртеді.
    Капиллярлық қан алғанда теріні Франк инесімен немесе инъекциялық инемен
тесіп алады. Қанның бірінші тамшысын  мақтамен  сүртіп,  келесісін  анализге
алады.
    Яремдік тамырдың қанын қан  жіберетін  инелер  арқылы  жоғары  мойынның
ортасына өту жерінен алады. Сол қолдың үлкен саусағымен, резеңкемен,  арнайы
қысқышпен немесе басқа құралдармен мойынның ортасындағы тамырды қысады.  Қан
алуды жеңілдету үшін түрлі құралдар пайдаланылады. Қан ұйып қалмас үшін  (10
мл қанға есептеп) оған 30мл натрий цитратын, 15 мл натрий оксалатын,  50  ЕД
гепарин немесе 10 пайызды трилон Б ерітіндісінің төрт тамшысын қосады.
    Гематинді әдіс (Сали әдісі). Градуирленген        гемометр пробиркасына
(ГС-3) көз пипеткасымен «2» белгісіне дейін 0,1 н тұзды  қышқыл  ерітіндісін
қосады. Капиллярлық пипеткамен 20 мкл (0, 02мл) қан алады,  пипетканың  ұшын
мақтамен сүртіп, қанды мұқият түбіндегі қышқыл ерітіндісіне үрлейді,  онымен
2-3 рет пипеткадағы жұққан қанды жуады.  Араластырып,  5  мин.  қойып  қояды
(тауықтардың қанын зерттегенде –15 мин.).  Тұзқышқылды  гематин  (хлоргемин)
пайда  болуының  нәтижесінде  пробиркадағы  ерітінді  қоңыр  түске  боялады.
Тамшымен дистильденген  су  қосып,  әйнек  таяқшамен  пробиркадағы  сұйықтық
қалыпты  пробиркалардың  түсімен  теңескенге  шейін  араластырады.  100  мл.
қандағы грамм көлеміндегі гемоглобиннің  мөлшерін  пробиркадағы  сұйықтықтың
деңгейімен  сәйкес  келетін  шкаланы  бөлу   бойынша   есептейді.   Гемометр
шкаласындағы   гемоглобиннің   мөлшерін    10    коэффициентіне    көбейтсе,
гемоглобиннің (г/л) концентрациясын анықтауға болады


                      № 26  ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У



ТАҚЫРЫБЫ:   Қандағы  жасушалардың  санын   есептеу.   Лейкограмманың   санын
есептеу.

Қажетті  құралдар:   Микроскоп,  гемометр  Сали,  Горяева   камеры,    мата.

Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой.
Сабақтың мақсаты: Студенттерге  аурулар кезінде диагнозды  дұрыс қою
мақсатында қандағы  жасушалардың санын  тексеруін үйрету және
лейкограмманы шығару

    Қандағы   сілті   қорын   анықтау.   Қышқылды   сілті   тепе-теңдігінің
көрсеткіштерін анықтау үшін  Астрип  әдісін  (  1956),  Зиггард  Андерсеннің
(1963 ) модифицирлеуі бойынша РН мөлшерін,  СО2-нің  қысымын,  сілті  қорын,
нағыз бикарбонатты, қалыпты  бикарбонатты,  буферлік  негіздерді,  плазманың
жалпы  көміртегі  қышқылының  мөлшерін  анықтайды.  Қышқылды-  сілті   тепе-
теңдігін қан плазмасындағы сілті қорын Ван –Слайкс  әдісі  бойынша  анықтап,
соның нәтижесімен бағалайды. Немесе И. П. Кондрахин әдісі бойынша  сарысудың
мөлшерін белгілейді. Сарысуды вазелин майының астында сақтайды.
    Сау малдардағы қан сарысуындағы сілті қорын Ван –Слайкс  әдісі  бойынша
анықтағанда былайша болады: ІҚМ-50-62;  қойда-45-54;  ешкіде-48-52;  жылқыда
50-65; шошқада-42-60; итте –40-60; тауықта-40-52.




                       № 27 ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У


ТАҚЫРЫБЫ:  Билирубинды анықтау.

Қажетті құралдар:  Фонендоскоп,   плессиметр,  балғашық,  руминограф,  мата.

Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой.
Сабақтың мақсаты: Студенттерге  аурулар кезінде диагнозды  дұрыс қою
мақсатында зәр шығару жүйесін тексеруін дұрыс жүргізу.
    Қан сарысуындағы билирубиннің  мөлшерін  анықтау.  (Ендрашик,  Клеггорн
және Гроф бойынша) 3 пробиркаға 0,9 % хлорлы натриймен 2 рет  араластырылған
0,5 мл сарысу құяды. 1-інші пробиркаға 1,75 мл кофе  реактиві  мен  0,25  мл
0,9 % хлорлы натрий ерітіндісін қосып, колориметрлейді,   2-інші  пробиркаға
(тікелей билирубин) 1,75 мл 0,9 % хлорлы натрий ерітіндісін және  0,  25  мл
диазоқоспасын қосып, 5 мин. кейін колориметрлейд; үшінші  пробиркаға  (жалпы
билирубин) 1, 75 кофе ерітіндісін құйып, 0, 25 дизоқоспасын  қосып,  20  мин
кейін колориметрлейді. Колориметрлеуді жасыл жарық фильтрде  5  мм  кюветпен
қарсы дистильденген сумен жүргізеді.
    Тікелей  және  жалпы  билирубинді  зерттеу  кезінде  алынған  оптикалық
тығыздық көрсеткіштерінен бақылаудың оптикалық  тығыздығының  көрсеткіштерін
шығарып алады.
    Колибрлы кесте бойынша, жалпы және тікелей билирубиннің мөлшерін тауып,
(мг/ 100 мл немесе ммоль/ л) ал олардың  арасындағы  айырмашылықтан  тікелей
емес билирубиннің мөлшерін (мг/ 100мл немесе ммоль/л ) алады.


                      № 28  ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У



ТАҚЫРЫБЫ:  Глюкоза және қандағы жалпы ақуызды (белок) анықтау.

Қажетті   құралдар:    Спирт,   инелер,   микроскоп,   пробиркалар,    мата.

Жануарлар: Жылқы, сиыр, қой.
Сабақтың мақсаты: Студенттерге  аурулар кезінде диагнозды  дұрыс қою
мақсатында қан жүйесін тексеруін үйрету

    Тәжірибелік  сынамадағы  глюкозаның   құрамы   мына   формула   бойынша
есептеледі:
             Ccт Е оп
    С оп = --------------
              Е ст
    Мұндағы Сст-глюкозаның стандарттық  концентрациясы  (мг/100  мл  немесе
ммоль/л); Е оп- сынаманың оптикалық тығыздығы; Е ст-  стандарттың  оптикалық
тығыздығы.
    Сау ересек малдарда  қандағы  глюкоза  мөлшері  мынадай  болады  (  мг/
100мл): ІҚМ-40-70, қойда- 35-60, шошқада –45-75, жылқыда-55-75,  итте-60-80,
тауықта- 80-140.
    0,0555  мөлшерде  глюкоза  концентрациясының  көбеюі  СИ   (ммоль/   л)
бірліктегі концентрацияны алады. Глюкоза мөлшері мынадай  болады:  ІҚМ-2,22-
3,88, қойда-2,05-3,33, шошқада-2,5-4,16, жылқыда-3,05-5,27,  итте-3,33-4,44,
тауықта-4,44-7, 77.
    Қандағы глюкоза мөлшерінің көбеюі (гипергликемия) қант диабетінде,  В1С
гиповитаминозында, бүйрек жетімсіздігінде, нефритте және т. б. байқалады.
    Ал   қандағы   глюкозаның  азаюы  кетозда,  ашығуда,  диспепсияда,   А-
гиповитаминозында,  лейкозда,  қалқанша  бездің   қызметінің   төмендеуінде,
бүйректің қатты зақымдануы және т. б. болуы мүмкін.

                      ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У  № 29

         Рентгенология және рентгендік семиотика негіздері.
            Семиотика – түрлі аурулардың белгілерін тексеру.
          Қажетті      құралдар:       рентгеноскопия,       рентгенография.

     Жануарлар:  қой, мысық.
Сабақтың мақсаты: Студенттерге  аурулар кезінде диагнозды  дұрыс қою
мақсатында өкпе жүйесін тексерун дұрыс жүргізуді үйрету
Рентгендік кабинеттің орнығуы мен олардың ішіндегі жұмыс  тәртібі.Рентгендік
зерттеу     нәтижесі     диагноздың     нақтылығы      мен      сенімділігін
арттырады.Рентгенологияның кең мүмкіндігін тек  техникалық  әдістерде  дұрыс
сақтағанда ғана пайдаланамыз. Бұл зерттеулерде  рентгенолог  зерттеу  лердің
дұрчс,  нақты  тапсырмаларын  біле  отырып,  оған  қандай  өзгеріс,   қандай
қосымшалар  енгізу  керек   екенін   шешуі   керек   және   дұрыс   орындауы
қажет.Рентгенолог рентгенологиялық зерттеулердің қауіпсіздігін  сақтау  және
рентгендік кабинеттің журналына оны тіркеуі, есептеме беруі керек.
Рентгенограмманың жалпы сапасы пациенттің рентген сәулесінің  орталық  тоғын
орталыққа дұрыс бағыттаумымен анықталады(нақты  бейненің  болуы,  көленкенің
болмауы).
   Сапалы рентгенограмма алу үшін  жақсы  бейне  керек,  бірақ,  тым  айқын,
рентген сәулесінің өтіп кеткен қасиеті бар бейнесінің  қажеті  болмайды.Егер
не көп, не аз мөлшер қолданылса, онда рентгногрмма асып кеткен  немесе  жете
емес болып қалады.
   Аппараттың  жалпы  механикалық  құрылымы  болу  керек.  Түсіретін  штатив
бағаның  рельсі  көлденең  жазықтықта  қатаң  реттеуі,  түзелеуі  тиіс,   ал
түсіргені үстел орналасқан рельске қатаң параллель болуы тиіс. Үстел  бетіне
түскен, қиылысына  орналасқан  рентгендік  түтікше  жоғары  қалпында  өзінің
орналасу орталығын сақтайды. Түтіктің қиылысындағы шкаланың  нөлдік  белгісі
мен көлденең алмасуы сәйкес  келуі  керек.  Қорғаныс  қабықшасының  тегісіне
түтік фокусының дұрыс емес түссіздігіне байланысты  диагностиканың  нәтижесі
дұрыс болмайды.
   Рентгендік зерттеу кезінде техникалық жағдайлар мен  параметрлерді  қатаң
сақтау керек.
   Рентгенография кезінде артефактың пайда  болу  себебі:  кассета  арасында
және күшейткіш экранға бөгде заттардың түсіуі, және де сәуле шоғының  жүрісі
де,  күшейткіш  экркнның  сәулелік   бетініңконтрасты   заттармен   кірлеуі,
түссізденуі, бұрыс айқындау, жуу,  кептіру,  олардың  бұрыс  нәтижесі  болып
табылады.  Рентгенография  кезінде   суреттің   дұрыс   маркіленуі   маңызды
(нөмірленуі, берілген күні,  айы,  жылы,  суреттің  меншікті  заттары  т.б.)
Маркирлеу  үшін  қолайлы  трафаретімен  қоса  қағаз  жапсырғыш  және  металл
нумераторлар жиынтығы, сия таңбалар қажет.
   Рентгенодиагностикаға пайдаланатын контрастық заттарды 2 топқа  бөлінеді:
жоғары тығыздық бойынша (висмут, барий, йод,  бром)  және  төменгі  тығыздық
қатынасы бойынша (өттегі, гелий, ауа, азоттың  асқын  тотығы,  көмір  қышқыл
газы).
   Контрастық заттарды табиғи тесіктер арқылы қанға,  мүшелерге,  ұлпаларға,
қуыстарға енгізуге болады I- ші әдісін өңеш, қарын, ішекті  зерттеу  кезінде
барий,  күкірт  қышқылын  ауыз   қуысы   немесе   клизма   арқылы   жіберуге
қолданады.Осы тәсілмен жатырды да тексереді.
   II  –  ші  әдісте  контрастық  заттарды  тамырға  енгізеді   (вазография,
венаішілік, урография)
   III – ші әдісте контрастық затты көкірек немесе құрсақ  қуысына  енгізеді
(пневмоторанс,  пневмоперитонизм),  тамыр   қуысына,   бассүйектің   қосалқы
қуыстарына т.б.
               Рентгенологиялық зерттеудің қауіпсіздігі.
   Рентгендік  кабинеттегі  қазіргі  кездегі  техникалық  жабдық,   қорғаныш
аппаратураларының  құрылғылары  сәулелік   зақымданудан   қорғайды.   Ағзаға
сәуленің өзі мутациялық эффект тудыруы мүмкін.
   Сәуленің рентгенологиялық зерттеуде асқорыту, ангиография,  бронхография,
урография, пиолография мүшелеріне керекті  мөлшерден  көп  мөлшері  фокустың
жақын ара қашықтығына байланысты.
   Сәуленің көп мөлшерде өтіуін анықтаудың бірнеше  тәсілдері  бар:  ауадағы
мөлшер, тері, интегральді доза, гонаданы  сәулелендіру  дозасы,  қан  айналу
мүшелерге зерттеу. Кезінде гонадалық  мөлшер,  аяқ  саусақтарын  зерттегенде
тері мөлшері әсер еткен.  Дозаны  өсіру  физико  –  техникалық  параметрімен
анықталады, ол үшін жұмыс атқарушы адамның квалификациясы қажет.
   Пациенттің сәулені қабылдауы рентгеноскопия және  рентгенография  кезінде
рентгендік  түтікшедегі  тоқтың  кернеуіне,   сәулелендіру   фильтрациясына,
кернеудің қосылу уақытына түтікшіден  зерттелетін  объектінің  қашық  тұруы,
экран және рентгендік пленка сапасына байланысты.
   Бейненің сапасы түтіктегі тоқ  кернеуінің  жоғарылауына  байланысты,  бұл
экспозицияның төмендеуі кезіндегі бөлшектер санын  жоғарылатса  сәулелендіру
кезеңін төмендетеді. Түтіктегі ток кернеуі 100 – 120 кВ(мах)  рентгенография
кезінде 60 – 80 кВ- ң орнына қолданылса, онда пациенттің  сәулелену  мөлшері
30 – 45% -ке төмендейді.
   Рентген кабинетіне тек қана арнайы дайындықтан өткен  ,берілген  тәртіпті
білетін, техникалық документацияны меңгерген маман жұмысқа жіберіледі.

                      ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У  № 30



ТАҚЫРЫБЫ:  Қортынды сабақ.

 Бақылауға арналған сұрақтары:
   1. 1.Рентген түтікшесі және рентген сәулесінің пайда болу механизмі.
   2. Несептің бірікпейтін тұнбалары
   3. Мес қарын зақымданғандағы ауру белгілері
   4. Несептегі белокты нықтау
   5. 5.Қан сары суындағы билирубинді анықтау
   6. Несептегі кетон денелерін анықтау
   7. Рентгеноскопия
   8. 8.Зәр шығару мүшелерін қосымша тәсілдермен тексеру
   9. Рентген аспабымен жұмыс істеген кездегі техника қауіпсіздігі
  10. Рентген суретіндегі  сүйектер  мен  буындардың  малдың  жасына   қарай
      өзгеруі
  11. Несептегі билирубин және өт қышқылдарын тексеру
  12. Рентген зерттеулері арқылы бөгде заттарды анықтау
  13. Рентген сәулесінің қасиеті мен табиғаты
  14. Жұмыршақ қарын зақымданғандағы ауру белгілері
  15. Несептің біріккен тұнбалары
  16. Олгоцитемиялық ауру белгілері
  17. Бүйрек зақымданғандағы ауру белгілері
  18. Флюрография
  19. Тыныс алу мүшелері ауруларына рентген арқылы диагноз қою
  20. Ақ қан формуласы. Лейкопрофиль.
  21. Несептің физикалық қасиеттерінің маңызы
  22. Ішектерді зерттеу
  23. Ішек зақымданғандағы ауру белгілері
  24. Қарын қабынғандағы ауру белгілері
  25. Бүйректі зерттеу
  26. Қанның профилінің маңызы
  27. Рентген бөлмесі
  28. Рентгенография
  29. Сүйек пен буын зақымданғанын рентген әдісімен анықтау
  30. Полицитемиялық ауру белгілері
  31. Артерияның соғу жиілігін анықтау
  32. Қарын сөлін анықтау
  33. Азықты қорыту мүшлерін зондпен тексеру
  34. Қандағы гемоглобин мен түсті көрсеткішті анықтау
  35. Малдың ішін, қарнын зерттеу
  36. Ауыз қуысын, жұтқыншақты, өңешті тексеру
  37. Азық пен суды қабылдауды тексеру
  38. Бауырды тексеру
  39. Жұтқыншақ зақымданғандағы ауру белгілері
  40. Қан түйіршектерінің санын анықтау
  41. Несептегі қанды тексеру. Гематурия, гемоглобинурияның маңызы
  42.  Минералдар  жетіспегенін  анықтайтын  рентген  әдістері  мен  рентген
      белгілері
  43. Рентген аппаратының құрылысы

Негізгі әдебиеттер:

   1.М.А. Молдағулов, А.Н. Ермаханов, Ө.К. Есқожаев, А.З. Дюсембаева т.б.
      Жануарлар ауруларының  клиникалық диагностика.  оқу құрал – Алматы,
      2007
   2.А.М. Смирнов, П.Я. Конопелько, Р.П. Пушкарев, В.С. Постников, Н.А.
      Уразаев, И.М. Беляков, Г.Л. Дугин, В.С. Кондратьев  Клиническая
      диагностика внутренних незаразных болезней  животных. Москва ВО
      «Агропроминиздат»  1988



      4.Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары:


                                    СОЖӨЖ
|№     |Сабақ тақырыбтары  және   олардың  мазмұны               |Сағат  |
|п/п   |                                                         |       |
|1.    |                           2                             |   3   |
|1.    |Электрокардиография. Жануарлардың ЭКГ-сын жазу.          |2      |
|2.    |Электрокардиограммаларды оқу                             |2      |
| 3.   |Вегетативті жүйке жүйесін тексеру. Захарыш – хеда        |2      |
|      |зоналары (бөліктері).                                    |       |
| 4.   |Жылқы асқазанындағы заттардың физикалық және химиялық    |2      |
|      |қасиетін анықтау.                                        |       |
|5-6.  |Жылқы асқазанындағы заттардың тұз қышқылын және жалпы    |2      |
|      |қышқылдықты анықтау.                                     |       |
|7-8.  |Әртүрлі малдың қан алу және оның физикалық қасиеттерін   |2      |
|      |анықтау.                                                 |       |
| 9-10 |Қан сарысуындағы   сілті қоры мен каротинді анықтау.     |2      |
|11-12.|Тауқтың қандағы гемоглобин мөлшерін, түс көрсеткішін және|2      |
|      |эритроциттегі гемоглобинің орташа мөлшерін анықтау.      |       |
|13-14.|Тауқтың қандағы жасушалардың санын есептеу. Эритроциттер,|2      |
|      |лейкоциттер мен тромбоциттердің санын есептеу.           |       |
|15-16.|Билирубин, глюкоза және қандағы жалпы ақуызды (белок)    |2      |
|      |анықтау.                                                 |       |
|17-18.|Шошқалардың және жыртқыштардың  қарындарын зерттеу       |2      |
|19-20.|Диспансеризация                                          |2      |
|21    |Қорытынды сабақ                                          |       |
|      |Барлығы                                                  |22.5   |




                    СОӨЖ  ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У  № 1

 «Ішкі жұқпалы емес  аурулар және клиникалық диагностика рентгенологиямен »
                                   пәнінен

ТАҚЫРЫБЫ:   Электрокардиография. Жануарлардың ЭКГ-сын жазу.

  Сабақтың мақсаты: Студенттерді электрокардиограф  құрылғысымен таныстыру.
  Студенттерге  әртүрлі   жануарлардың   ЭКГ-сын    жазуды   және   ЭКГ-ның
  диагностикалық мәнін анықтауды үйрету.
  Қажетті құралдар: Электрокардиограф.
  Жануарларда ЭКГ жүргізудің үш кезеңі көрсетілген жоспар – плакат. Қалыпты
  ЭКГ-ң жоспары – жүректегі электр құблыстарын тіркеу. ЭКГ  «Малыш»   типті
  бір және екі каналдық электрокардиограф көмегімен жүргізіледі.
      Жұмысты жүргізу техникасы.
      Электрокардиограф  құрылғысының сызбасын көру.
  2. Аспаппен жұмыс жасау. Электрокардиографтың жұмысын тексеру.  Жануардың
  (жылқы, ірі қара мал) алдыңғы оң және сол жақ сирақ және  артқы  сол  жақ
  тірсекке, ал ит, қой, ешкі, шошқаның алдыңғы оң және сол жақ тірсекке  ас
  тұзының   5   %    ерітіндісі    сіңдірілген    дәке    тартып,    үстіне
  электрокардиографтың   металл   пластинкаларын    бекітеді.   Содан   соң
  электрокардиограф кабелімен  қосады.  ЭКГ-ны  түйеден  басқа  жануарларда
  тұрған  күйінде  (жүргізеді)  жазады.  Электрокардиограмма   үш   кезеңде
  жазылады:
      1- кезең – алдыңғы оң және сол жақ сирақ (жүрекшелердің қозуы).
      2 – кезең – алдыңғы оң  жақ  аяқтың  сирақтан  артқы  сол  жақ  аяқтың
тірсегінде (оң және сол жақ қарыншалардың қозуы).
      3 – кезең- алдыңғы сол  жақ  аяқтың  сирақтан  артқы  сол  жақ  аяқтың
тірсегінде   (сол   жақ   қарыншаның   қозуы).   Электрокардиограмма    түзу
изопотенциалдық сызықтан және бес тісшеден тұрады. Олардың  ішінде  3  тісше
изопотенциалдық  сызықтан  жоғары  көтеріледі  де  оларды  оң  тісшелер  деп
атайды.  Ал  екеуі  изопотенциалдық  сызықтан  төмен  түседі,  оларды  теріс
тісшелер  деп  атайды.  Электрокардиограмманы   жазып   болғанда,   аспаптың
қуаттығышы өшіріледі, электродтар ажыратылады. Содан соң тексеріліп  отырған
жануардың электрокардиограммасы оқылады.
      Тапсырма.  Жылқы мен  сиырдың электрокардиограммасын жазуды жүргізу.

Бақылау сұрақтары:


1.Электрокардиография дегеніміз не?
2.Жүрек биотоктары I, II, III кезеңде қай  аяқтардан жүргізіледі?
3.Р және Т тісшелері нені көрсетеді?
4.Электрокардиографияны  қандай аурулардың  диагностикасы үшін  қолданылады?


5.Сау  жылқының  ЭКГ-ғы  барлық  тісшелердің   және   сызықтардың   схемасын
   сызыңыздар.
6.Бұзаулардың қандай ауруларында комплекс теріс болады?

                    СОӨЖ  ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У  № 2

 «Ішкі жұқпалы емес  аурулар және клиникалық диагностика рентгенологиямен  »
                                   пәнінен


   2- сабақ. Электрокардиограммаларды оқу
      Сабақтың мақсаты:  Әртүрлі жануарлардың  электрокардиограммаларын  оқу
ережелерін студенттерге үйрету.
      Қажетті  құралдар:   Жылқы,  сиыр,   қойдың   электрокардиограммасының
схемасы. Сау малдардың ЭКГ көрсеткіштері бар таблица.  әртүрлі  жануарлардың
және адамның (ауруханада жазылған) электрокардиограммалары.
      Жұмысты  орындау  техникасы:  Көрсету  және  түсіндіру  арқылы  келесі
көрсеткіштер бойынша ЭКГ-ны тексеру жүргізіледі:
      тісшелердің биіктігі, мм.
      2. тісшелердің изопотенциалдық сызықтан  ауытқу  бағыты  (оң  болса  –
жоғары,            теріс             болса             –             төмен).

      интервалдардың ұзақтығы, сек.
      Тісшелердің және кезеңдердің пайда болуына түсіндірме беріледі:
      1. Систолалық кезең – Р – тісшенің басынан бастап, Т-тісшесіне  дейін;


      2. Диастолалық кезең – Т-тісшенің аяғынан бастап, келесі Р –  тісшенің
басына дейін.
      Тапсырма  -  Әрбір  студент  оқытушы  берілген   электрокардиограмманы
талдайды.  ЭКГ-ғы  тісшелерді,  интервалдарды,  кезеңдерді   сипаттап,   сау
жануардың  ЭКГ-мен   салыстырады,  өзгерістерін   көрсетеді.   ЭКГ   бойынша
қорытынды жасалады. Сабақтың соңында электрокардиограмманы оқу  нәтижелеріне
талдау жасалады.

Бақылау сұрақтары



      1. ЭКГ арқылы қандай аурулардың диагнозын қояды?
          2. Систолалық  және  диастолалық  кезеңдердің  өзгеруі   жүректің
  қандай                       ауруларында                       кездеседі?


      3. ЭКГ қандай ретпен оқылады?
      4.ЭКГ-ға қандай факторлар әсер етеді?



                    СОӨЖ  ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У  № 3

 «Ішкі жұқпалы емес  аурулар және клиникалық диагностика рентгенологиямен »
                                   пәнінен


  3-сабақ. Вегетативті жүйке  жүйесін  тексеру.  Захарыш  –  хеда  зоналары
  (бөліктері).
  Қажетті  құралдар:  И.П.  Шатала  аппараты,   бұраулар,   фонендоскоптар.


  Жануарлар:                Жылқы,                сиыр,                қой.


  Сабақтың  мақсаты:   Студенттерге   вегативті    жүйке   жүйесін    дұрыс
  тексеруді     және     бейнеленген     ауруды      анықтауды      үйрету.


  Вегативті жүйке жүйесін тексеру
  Малдәрігерлік тәжірибеде вегативті жүйке жүйесінің жағдайын анықтау  үшін
  арнайы рефлекстер әдістемесі  қолданылады.   Бұл  мақсатта  жануардың  30
  секунд ішінде жүрек соғуын санайды. Содан соң Шатала  аппаратын  қолданып
  немесе қолмен көз алмасына сынап бағанасы бойынша 20-30 мм  қысым  түсіру
  арқылы көз-жүрек рефлексін  түзеді.  Құлақ  –  жүрек  рефлексінде  Шатала
  динамаметрін құлақ негізіне қойып немесе жылқылар үшін  қозғыштық  типті-
  20 кг, қозғалғыш –25 кг, инертті –30  кг  қысым  күшін  түзу  үшін  бұрау
  салады,  сол  кезде  бір  уақытта  30  секунд  ішіндегі  жүрек  рефлексін
  анықтағанда  үстіңгі ерінге бұрау салып, жүрек соғуын санайды. 1  минутта
  4 реттен аз соқса, ол жануардың   вегатоникалық  жағдайда  екенін,  ал  4
  реттен  көп  соқса,  ол  жануардың  симпатикотоникалық  жағдайда   екенін
  білдіреді.
  Захарыш-Хеда зоналарын (бөліктерін) тексеру.
  Захарыш-  Хеда  зонасы  –  ішкі  мүшелердің  аурулары  кезіндегі  терінің
  сезімталдығы жоғарылаған  бөліктерін анықтау.
  Сезімталдығы жоғары бөліктердің клиникалық  сипаттамасы.  Сезімтал  бөлік
  аймағын ақырын басқанда немесе  нұқығанда  ауру  малда  терінің  ауырсыну
  реакциясы  (гиперестезия)  болады.  Жоғары   сезімталдық   бұлшық   еттің
  жиырылуымен,  тердің  көп   бөлінуімен,   ыңырсумен,   арқасын   бүгумен,
  тексерушінің қолынан қашқалақтаумен сипатталады.
  Тапсырма.  Тірі  жануардың  денесіне   көкірек   және   құрсақ   қуысының
  мүшелерінің топографиясын бормен сызып, бейнеленген  ауырсынуды  тексеру.
  Тексеру нәтижесін жұмыс дәптеріне жазып алу  керек.  Жылқыларда  ауырсыну
  бейнеленген бөліктер мынадай:
  1. Асқазан  ауруында терінің жоғары  сезімталдық зонасы – шоқтықтың артқы
  еңісінде;
  2.  Асқазан, 12-елі ішек, бауыр, көкбауыр және ұйқы безінің ауруларында –
  сол         жақтан          5-10-шы          қабырға          аралығында;


  3.  Ащы ішек,  мықын ішек, соқыр ішек ауруларында – оң  жақтан  және  сол
  жақтан              11-12-ші               қабырға              аралықта;


  4.  Тоқ   ішек   ауруында   –   13-15-ші   қабырға   аралығы   аймағында;


  5. Бүйрек, бүйрек  үсті  безі  және  қалақаның   ауруларында  –  16-18-ші
  қабырға                                                       аралығында;


  6. Кіші тоқ ішек, тік ішек  ауруларында  -   терінің  жоғары  сезімталдық
  бөлігі     мықын,     шап,     жамбас,     бел     аймағында      болады;


  7. Қуық, несеп жолы, жыныс бездерінің  ауруларында –  бел  және  сегізкөз
  аймағында;
  8. Жүрек ауруы кезінде – сол жақтан 3-6-шы  қабырға   аралығы  аймағында.


  Бақылау сұрақтары
  1. Қандай ішкі ағзалар алдыңғы және артқы   айшықты түйіндермен,  алдыңғы
  және артқы  шажырқай   түйіндермен,  бүйректік  қалқаның  және  жамбастың
  түйідермен                                                    нервтеледі;


  2.  Келесі  аурулардағы   терінің   жоғары   сезімтал   бөлігін   атаңыз:


  а)  асқазан,   12   елі   ішек,   бауыр,   көкбауыр   және   ұйқы   безі;


  б)            ащы,             мықын,             соқыр             ішек;


  в) тоқ ішек;
  г)      бүйрек      және       бүйрек       үсті       безі,       қалқа;


  д) кіші тоқ ішек және тік ішек;
  е) қуық, несеп жолы және жыныс бездері;
  ж) жүрек ауруларында.

                    СОӨЖ  ӘДІСТЕМЕЛІК   Н Ұ С Қ А У  № 4

 «Ішкі жұқпалы емес  аурулар және клиникалық диагностика рентгенологиямен »
                                   пәнінен


  4 сабақ. Жылқы асқазанындағы заттардың физикалық және  химиялық  қасиетін
  анықтау.
  Қажетті құралдар. Мұрын - өңеш зонды,  асқазан  зататрын  алуға  арналған
  аспап. Химиялық стақандар. Бюретка, әртүрлі пипеткалар.
  Реактивтер. Күйдіргіш натрийдің 10% ерітіндісі, диметиламидоазобен-золдың
  0,5 % спирттік ерітіндісі, ализарносульфоново қышқыл  натрийдің  1%  сулы
  ерітіндісі. Асқазанның ішіндегі заттар.
  Жануарлар. Жылқы.
  Сабақтың мақсаты. Студенттерге асқазан  ішіндегі  заттарды  алу  процесін
  және ара қарай тексеруге дайындауды  студенттерге үйрету:
      Асқазан заттарының физикалық қасиетін анықтауды;
  2. Жалпы қышқылдықты, бос және  қосылған  тұз  қышқылын  асқазан  сөлінің
  әртүрлі  патологиялық   секрециясын   түсіну   үшін   анықтауды   үйрету.


  Студенттерге келесілерді анықтауды үйрету:
  1) Асқазан заттарының физикалық  қасиетін:  түсін,  мөлдірлігін,   иісін,
  консистенциясын,    қосындыларын,   салмағын    ареометрмен    анықтайды;


  2)  Асқазан  зататрын  тексеруді  оның  лакмус  қағазымен    әрекеттенуін
  тексеруден бастайды. Реакция қалыпты болса, онда асқазанда келесі  заттар
  бар екенін білдіреді:  а)  бос  тұз  қышықылы;  б)  жалпы  қышқылдық;  в)
  қосылған тұз қышқылы.
  Бақылау сұрақтары
  1. Асқазан ішіндегі заттарды алуға жануарды қалай дайындайды?
  2. Жылқының асқазан  ішіндегі   заттарын  алу  техникасын  айтыңыз.  Оның
  диагностикалық                        мәні                        қандай?


   3. Асқазан бездерінің  секрецияларының  патологиялық  түрлері  асқазанның
   қандай ауруларында кездеседі?



                   СОӨЖ  ӘДІСТЕМЕЛІК   Н Ұ С Қ А У  № 5-6

 «Ішкі жұқпалы емес  аурулар және клиникалық диагностика рентгенологиямен »
                                   пәнінен


  5  сабақ.  Жылқы  асқазанындағы  заттардың  тұз   қышқылын   және   жалпы
  қышқылдықты анықтау.
  Қажетті құралдар. Мұрын - өңеш зонды,  асқазан  зататрын  алуға  арналған
  аспап. Химиялық стақандар. Бюретка, әртүрлі пипеткалар.
  Реактивтер. Күйдіргіш натрийдің 10% ерітіндісі, диметиламидоазобен-золдың
  0,5 % спирттік ерітіндісі, ализарносульфоново қышқыл  натрийдің  1%  сулы
  ерітіндісі. Асқазанның ішіндегі заттар.
  Жануарлар. Жылқы.
  Сабақтың мақсаты. Студенттерге асқазан  ішіндегі  заттарды  алу  процесін
  және ара қарай тексеруге дайындауды  студенттерге үйрету:
  1) Бос тұз қышқылын сандық анықтау.
  Реакцияның   жүруі.   5   мл   сүзілген   асқазан   сөліне   2-3    тамшы
  дилитиламидоазобензолдың спирттік ерітіндісін қосады. Қызыл түске боялған
  кезде сілтінің 10% ерітіндісімен  сабан  тәрізді  сары   түске  боялғанша
  титрлейді.


  Есептеу. Титрлеуге кеткен NaOH мөлшерін 20-ға көбейтеді. 100  мл  асқазан
  заттарындағы қышқылдық  бірліктерімен  белгіленген  бос  қышқыл  мөлшерін
  аламыз. Мысалы, 5 мл асқазан заттарын  титрлеуге   1,5  мл  NaOH-тың  10%
  ерітіндісі кетсе, 100 мл-ге (1,5 х 20) = 30 қышқылдық бірлігі.
  2) Жалпы қышқылдықты сандық анықтау.
  Реакцияның  жүруі.  5  мл  сүзілген  асқазан   заттарының   (сүзіндісіне)
  сұйықтығына 2-3 тамшы феналфталейнің 1% спирттік   ерітіндісін қосады да,
  таңқурай (малина)  түсіне боялғанша күйдіргіш натрийдің  10%  ерітіндісін
  құяды. Есептеу бос тұз қышқылын есептеуде сияқты жүргізіледі.  Мысалы,  5
  мл асқазан затын  титрлеуге 1,9 мл күйдіргіш 10%  ерітіндісін  алсақ,  ал
  100 мл-ге (1,9 х 20) = 38  қышқылдылық бірлігі.
  3) Қосылған тұз қышқылын анықтау. Асқазан  ішіндегі  заттар  индикатормен
  (ализаринсульфоновоқышқылын  натрийдің  1%  сулы   ерітіндісі)  титрлеуге
  болады.  өйткені  ол  қосылған  тұз  қышқылынан   басқа   барлық   қышқыл
  қосылыстарымен әрекеттеседі.
  Реакцияның жүруі. 5 мл  асқазан  ішіндегі  заттардың   үстіне  2-3  тамшы
  индикатор қосып, 10% сілтімен күлгін түске боялғанша титрлейді. Мысалы, 5
  мл асқазан заттарын титрлеуге 0,4 мл күйдіргіш натридің  10%   ерітіндісі
  кетсе, 100 мл-ге (0,4 х 20) = 8  қышқылдық бірлігі.
  Есептеуді  тексеру.  Индикатор  қосылған  тұз  қышқылынан  басқа   қышқыл
  қосылыстарымен  әрекеттесе беретін болғандықтан  жалпы  қышқылдықтан  бос
  тұз қышқылын алып тастағанда қосылған тұз қышқылының   мөлшерін  табамыз.
  (жалпы 38 –бос 30 = 8 қосылған қышқылдылық бірлігі).
  Бақылау сұрақтары
  1. Асқазан ішіндегі заттарды алуға жануарды қалай дайындайды?
  2. Жылқының асқазан  ішіндегі   заттарын  алу  техникасын  айтыңыз.  Оның
  диагностикалық                        мәні                        қандай?


   3. Асқазан бездерінің  секрецияларының  патологиялық  түрлері  асқазанның
   қандай ауруларында кездеседі?



                   СОӨЖ  ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У  № 7-8

 «Ішкі жұқпалы емес  аурулар және клиникалық диагностика рентгенологиямен 1
                                 »  пәнінен


ТАҚЫРЫБЫ:  Әртүрлі малдың қан алу және оның физикалық қасиеттерін анықтау.

  Қан алу.
  Аз мөлшердегі қанды құлақтың ұсақ тамырларынан алуға болады, үрпек  жүнді
жануарлардан құлақтың  ұшынан,  алақаннан,  үйректер  мен  қаздардың  жұмсақ
табанынан, тышқандардан құйрығынан қан алады.
    Ірі қара мал, қой, ешкі,  жылқы,  түйе,  бұғының  мойындырық  тамырынан
алады. Шошқаларда құйрығынан, құлақтың ірі тамырынан, венозды көз  қуысынан,
иттерде сафен тамырынан немесе иық алды тері  асты  тамырларынан,  ақ  түлкі
мен  түлкілерде  плантарлық  венадан,  қояндарда  құлақ   тамырынан,   теңіз
шошқасында жүректен, тауықтарда қанаттың ішкі бөлігінің вена  қан  тамырынан
немесе жүректен алады.
    Қан алатын жердің жүнін қырқып,  терісін  спирт  немесе  эфир  спиртіне
малынған мақтамен сүртеді.
    Капиллярлық қан алғанда теріні Франк инесімен немесе инъекциялық инемен
тесіп алады. Қанның бірінші тамшысын  мақтамен  сүртіп,  келесісін  анализге
алады.
    Яремдік тамырдың қанын қан  жіберетін  инелер  арқылы  жоғары  мойынның
ортасына өту жерінен алады. Сол қолдың үлкен саусағымен, резеңкемен,  арнайы
қысқышпен немесе басқа құралдармен мойынның ортасындағы тамырды қысады.  Қан
алуды жеңілдету үшін түрлі құралдар пайдаланылады. Қан ұйып қалмас үшін  (10
мл қанға есептеп) оған 30мл натрий цитратын, 15 мл натрий оксалатын,  50  ЕД
гепарин немесе 10 пайызды трилон Б ерітіндісінің төрт тамшысын қосады.
    Плазма  алу  үшін  қалыпқа  түскен  қанды  3000  мин  -1   10   минутта
центрифугалайды,  одан  кейін   плазманы   пробирканың   төменгі   бөлігінде
плазмалық элементтерді қалдыра отырып, пипеткамен сорып  алады.  Сарысу  алу
үшін қанды антикогулянтсыз пробиркаға  жинайды  да,  бөлме  температурасында
бірнеше  сағат  ұстап,   ұйытылған   қанды   әйнек   таяқшамен   пробирканың
қабырғаларынан   бөліп   алады.   Соңында   пробирканы    3000-1    болғанда
центрифугалайды, бөлінген сарысуды пипеткамен сорып алады.
    Қанның физикалық қасиеттерін анықтау.
    Қанның салыстырмалы тығыздығы мен ЭТЖ анықтаудың клиникалық маңызы  өте
зор.
    Қанның салыстырмалы тығыздығын анықтау. Қанның салыстырмалы  тығыздығын
әрі плазмамен сарысудың салыстырмалы тығыздығын Филлипс әдісімен  анықтайды.
Мыстың қанық сульфатын  дайындау  үшін  900гр  бес  сулы  сульфатын  ұнтаққа
айналдырып үгіп, 1250 мл дистильденген су құйып, әйнек таяқшасымен мұқият  5
мин араластырады. Ерітіндінің температурасын  0,5  С0  дейін  анықтап  сүзіп
алады.  Алынған  ерітіндіден  1,100  салыстырмалы  тығыздығы   бар   негізгі
ерітіндіні жасайды Бұл  үшін  негізгі  ерітіндінің  15гр  С0  529  мл  алып,
дистильденген сумен 1л жеткізеді. Ерітіндінің мөлшері  оның  температурасына
байланысты. Мысалы, 15,5 С гр 525 мл; 160 521; 190 496; 15,50    492гр;  200
488; 20,50 484; 210 480; 21,50  477; 220 473.
    Негізгі  қалыпты  ерітіндіден  тығыздығы  1,030  дан  0,075  дейін  мыс
сульфатының  жұмысшы  ерітіндісін  жасайды.  Өлшегіш  колбаға   дайындалатын
ерітіндінің  соңғы 2 сандарының тығыздығына сәйкес келетін қалыпты  ерітінді
құйып алады да, дистильденген сумен  100  мл  жеткізеді.  Мысалы,  тығыздығы
0,050 ерітіндіні дайындау үшін 49 мл негізгі қалыпты ерітіндіден  алып,  100
мл дейін су қосады. Ерітіндіні қақпағы жабылған қараңғы ыдыстарда  сақтайды.

    Анализ үшін  гепаринмен,   натрий  оксалатымен,  Б  трилонымен  қалыпқа
түскен  қанды  пайдалануға  болады,  центрифугаланған  қанды  зерттеу   үшін
жарамсыз.
    Пипеткаға зерттеуге алынған  қанды  алып,  пробиркаға  ауыстырады.  Бұл
пробиркада мыс сульфатының ерітіндісі  болуы  керек.  Сақтықпен   пипетканың
ұшын ерітінді деңгейінен 1см қойып, 1 тамшы қан жібереді. Тамшы қан  2-3  см
тереңдікке түсіп, одан  әрі  түбіне  шөге  бастайды  не  жоғары  көтеріледі.
Сөйтіп қан тамшыны,  түбіне  шөккен  ерітіндіні  табады.  Бұл  жағдайда  қан
тығыздығы ерітінді тығыздығына сәйкес келеді.
    Сау ірі қара мал қанының салыстырмалы тығыздығы мынадай  түрде  ауытқып
тұрады:
    ІҚМ –1,047 –1,055; қойда  1,042-  1,052;  ешкіде-1,044-1,053;  жылқыда-
1,045-1,055; шошқада-1,042-1,060; итте-1,044-1,056;  тауықтарда-1,039-1,057.

    Қанның  салыстырмалы  тығыздығының  ұлғаюы   оның   қоюлануы,   терлеу,
полиурия, қан ауруы, нефрит, жылқының миоглобинурисы кезінде болады.
    Қанның салыстырмалы тығыздығының азаюы, анемия, гемолитикалық сарыауру,
кахексия, гидремияда болады.
    Эритроциттердің тұну жылдамдығын анықтау(ЭТЖ). Панчеков әдісін  мынадай
жолмен   жүргізеді.  Капиллярға   «Р»  белгісіне  дейін  5  пайыздық  натрий
цитратының ерітіндісін алып оны сағат әйнегіне  үрлейді.  Осы  капилляр  мен
қанды 2 рет «К»  белгісіне  дейін   құйып  алады  да,  2  рет  қанды  натрий
цитратының ерітіндісімен араластыра отырып, сағат әйнегіне үрлейді.  Алынған
қоспаны капиллярға «К» белгісіне дейін  алып,  штативке  қояды.  ЭТЖ-  ны  1
сағаттан кейін есептейді.
    Сау малдарда ЭТЖ (мм/  с):  ІҚМ-0,5-0-1,5;  қойда-0,5-1;  ешкіде-0,3-1;
жылқыда-40-70; шошқада-2-9; итте-2-6; тауықта-2-3.
    Неводов әдісі:  Эритроседиометрге  скальпельдің  ұшымен  (0,02гр  жуық)
натрий оксалатын  кіргізеді  де  тамыр  қанын  «о»  белгісіне  дейін  алады,
резеңке қақпақпен жауып,  мұқият пробирканы 5- 10 рет төңкере отырып,  қанды
антикоагулянтпен араластырады.  Пробирканы  штативке  қояды.  ЭТЖ-ны  плазма
бағанының биіктігімен 15, 30, 45, 60 мин. кейін не 24 сағатта есептейді.
    ЭТЖ-ның бәсеңдеуі шаршағанда, қатты  терлегенде, полиурияда, іш  өтуде,
шаншуде   гастроэнтеритте,   механикалық   және   парехиматоздық   сарғаюда,
механикалық илеус,  инфекциялық  энцефаломиелит,  стахиботритоксикозде  және
т.б. болады.



                  СОӨЖ  ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У  № 9-10

 «Ішкі жұқпалы емес  аурулар және клиникалық диагностика рентгенологиямен »
                                   пәнінен


ТАҚЫРЫБЫ: Қан сарысуындағы   сілті қоры мен каротинді анықтау.

    Қандағы   сілті   қорын   анықтау.   Қышқылды   сілті   тепе-теңдігінің
көрсеткіштерін анықтау үшін  Астрип  әдісін  (  1956),  Зиггард  Андерсеннің
(1963 ) модифицирлеуі бойынша РН мөлшерін,  СО2-нің  қысымын,  сілті  қорын,
нағыз бикарбонатты, қалыпты  бикарбонатты,  буферлік  негіздерді,  плазманың
жалпы  көміртегі  қышқылының  мөлшерін  анықтайды.  Қышқылды-  сілті   тепе-
теңдігін қан плазмасындағы сілті қорын Ван –Слайкс  әдісі  бойынша  анықтап,
соның нәтижесімен бағалайды. Немесе И. П. Кондрахин әдісі бойынша  сарысудың
мөлшерін белгілейді. Сарысуды вазелин майының астында сақтайды.
    Сау малдардағы қан сарысуындағы сілті қорын Ван –Слайкс  әдісі  бойынша
анықтағанда былайша болады: ІҚМ-50-62;  қойда-45-54;  ешкіде-48-52;  жылқыда
50-65; шошқада-42-60; итте –40-60; тауықта-40-52.
    Қан сарысуындағы сілті қорын Кондрахин әдісі бойынша анықтағанда 0,5 мл
сарысу құяды, сұйықтықтың қалған мөлшерін пипеткамен үрлеуге  болмайды,  тек
бетін мықтап жауып қояды.
    Колбаның екінші натрий гидроокисінің 2мл 0,01 н ерітіндісін қосып бетін
жабады. Содан кейін колбаның бірінші бөлігін ашып, ондағы  қан  сарысуына  5
пайызды 1мл күкірт  қышқылының  ерітіндісін  қосып  дереу  қақпағын  жабады.
Айналдыра отырып, сарысумен қышқылдарды араластырады, реакция  жүріп  жатқан
уақытта 3-4 рет араластырады.
    Бақылау колбасына натрий гидроокисі ерітіндісінің  0,01н  2  мл  қосып,
бетін мықтап жабады. Шағылыстырылған шыны сауыттың  екінші  бөлігіне  күкірт
қышқылының 5 пайызды 1мл  ерітіндісін  қосып  тағы  да  бетін  жауып  қояды.
Жабардың алдында қақпағын дистильденген сумен ылғалдайды. Нақты  нәтиже  алу
үшін сарысудың әрбір түрін шағылыстырылған екі шыны  ыдыста  зерттейді.  Екі
–алты  сағаттан  кейін  (12  сағатқа   шейін   рұқсат   етілген   )   натрий
гидроокисінің ерітіндісі бар шыны ыдысты ашып, фенол  фталеиннің  1  пайызды
спирт  ерітіндісінің   бір   тамшысын   қосып   араластырады.(түсі   қызылға
айналады). Бұдан кейін шыны ыдыстағы сұйықтықты түссізденгенге дейін 0,01  н
күкірт қышқылының ерітіндісімен  титрлейді.  Титрлеуді  мұқият  барлық  шыны
ыдыста бірдей жүргізу керек. Сілті қорының мөлшерін х=(а-в) х0,224х  200=(а-
в) х  44,  8  формуласымен  есептейді.  Мұндағы  а  –тәжірибе  жасаған  шыны
ыдыстағы  титрлеуге  шығарылған  күкірт  қышқылының  0,01  н   ерітіндісінің
мөлшері; в- бақылау шыны ыдысын титрлеуге шығындалған күкірт қышқылы 0,01  н
ерітіндісінің   мөлшері;   0,224-аталған  реакция  кезіндегі  0,01Н   күкірт
қышқылы ерітіндісінің СО2-ге есептеу факторы; 200-100мл  (0,5)  мөлшеріндегі
қан сарысуының анализге алынған  мөлшерін  есептеуге  арналған  коэффициент.
Ірі малдағы қан сарысуындағы сілті қорының мөлшері Кондрахин  әдісі  бойынша
есептегенде 45-55об пайыз СО2 –ні, ал  плазмада  –46-66  об  пайыз  СО2  –ні
құрады.
    Қышқылды сілтілік тепе-теңдік бұзылған уақытта ацидоз қышқылдардың  өте
көп  болуы  немесе  негіздердің  жетіспеушілігі   және   алколиз   (сілтілік
заттардың  көптігі)  дамуы  мүмкін.  Егер  ацидоз  немесе  алколиз  РН  –тың
итеруінсіз   ақса,   компенсирленген,    ал    РН-тың    итеруімен    болса,
компенсирленбеген деп атайды. Ацидоз бен  алколиз  газы  (тыныс  алу)   және
газды емес болуы мүмкін. Газды ацидоз ағзадағы көмір қышқылының өкпенің  ауа
алмастыруды азайтуының (ауа тамырлық астма, өкпенің эмфиземасы)  нәтижесінде
пйда   болады.   Газды   алколиз   өкпенің   ауа   алмастыруды    азайтуының
(Энцефаломиелит) нәтижесінде болады.
    Метаболикалық алколиз ағзада  құсу  кезінде  көп  мөлшерде  негіздердің
жиналуы, фибриноздық пневмония силикоз, кант қызылшасын артық мөлшерде  жеу,
пироплазмада және т.б. болады. Метаболикалық ацидоз жануарларды қышқыл  және
ашып   кеткен   жеммен,   концентраттармен   көп   қоректендіргенде    дұрыс
тамақтандырмағанда, қораны дұрыс желдетпегенде, күн сәулесі  аз  түсіп,  өте
аз  қозғалғанда,  рахитте,  сұйық  құрамының  бұзылуында,  алдыңғы  қарынның
әлсіреуінде, ауа тамырларының қабынуында дене қызуының көтерілуі мен  қабыну
процестерінде, кетозда, туудан кейінгі жартылай салдануда, іш  өтуде,  жүрек
қантамырлары  мен  тыныс  алу  жолдарының  ауруында,  сәуле  ауруында,  қант
диабетінде, бүйрек қабынуында, талма ауруында және т. б. болады.

                  СОӨЖ  ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У  № 11-12

 «Ішкі жұқпалы емес  аурулар және клиникалық диагностика рентгенологиямен »
                                   пәнінен


ТАҚЫРЫБЫ:  Тауқтың  қандағы  гемоглобин  мөлшерін,  түс   көрсеткішін   және
эритроциттегі гемоглобинің орташа мөлшерін анықтау.

    Қандағы  гемоглобин мөлшерін анықтау.
    Гематинді және гемоглобинцианидті әдістер қолданылады.
    Гематинді әдіс (Сали әдісі). Градуирленген        гемометр пробиркасына
(ГС-3) көз пипеткасымен «2» белгісіне дейін 0,1 н тұзды  қышқыл  ерітіндісін
қосады. Капиллярлық пипеткамен 20 мкл (0, 02мл) қан алады,  пипетканың  ұшын
мақтамен сүртіп, қанды мұқият түбіндегі қышқыл ерітіндісіне үрлейді,  онымен
2-3 рет пипеткадағы жұққан қанды жуады.  Араластырып,  5  мин.  қойып  қояды
(тауықтардың қанын зерттегенде –15 мин.).  Тұзқышқылды  гематин  (хлоргемин)
пайда  болуының  нәтижесінде  пробиркадағы  ерітінді  қоңыр  түске  боялады.
Тамшымен дистильденген  су  қосып,  әйнек  таяқшамен  пробиркадағы  сұйықтық
қалыпты  пробиркалардың  түсімен  теңескенге  шейін  араластырады.  100  мл.
қандағы грамм көлеміндегі гемоглобиннің  мөлшерін  пробиркадағы  сұйықтықтың
деңгейімен  сәйкес  келетін  шкаланы  бөлу   бойынша   есептейді.   Гемометр
шкаласындағы   гемоглобиннің   мөлшерін    10    коэффициентіне    көбейтсе,
гемоглобиннің (г/л) концентрациясын анықтауға болады.
    Гемиглобинцианидті әдіс (М.  Л.  Пименова  мен  Г.  В.  Дервиз  әдісі).
Зерттеуге тәжірибелік және қалыпты сынама қолданылады.
    Тәжірибелік сынама былайша жасалады. 5 мл трансформирленген  ерітіндіге
20 мкл (0,02 мл) қан қосып, мұқият араластырып,  10  мин.  қойып  қояды  да,
10мл қалыңдықтағы кюветте жасыл жарық сүзгішімен, колориметрмен өлшейді.
    Қалыпты проба- бұл транформинленген ерітіндісіз тәжірибелік  зерттелген
гемоглобинцианидтің қалыпты ерітіндісі.
    Гемоглобиннің (Нв, г/ 100 мл) мөлшерін мына формула бойынша анықтайды:
              Е оп  СК х 0,001                  Е оп х15
     Нв_______________  = _____________
              Ест                         Ест
      Мұндағы Еоп-тәжірибелік сынаманың оптикалық тығыздығы,  Ест  –қалыпты
сынаманың оптикалық тығыздығы; С- қалыпты ерітіндідегі (59,  75  мг/100  мл)
гемиглобинцианидтің концетрациясы; К-қанды  (251)  араластыру  коэффициенті;
0,001-есептеу коэффициенті (граммен есептеу үшін формула бойынша  анықталған
гемоглобиннің мөлшерін 10 коэффициентіне көбейтеді).
    Сау жануарлардың қанындағы гемоглобиннің мөлшері (г/ 100 мл): ірі  қара
малда-9,9-12,9; қойда-9-13, 3; ешкіде-10-15;  жылқыда-8-14;  шошқада  –9-11;
итте-11-17; тауықта – 8-12.
    Гемоглобиннің (г/л) мөлшері мынадай  болады:  ірі  қара  малда-100-130;
қойда-90-135; ешкіде-100-150; жылқыда-80-140;  шошқада-90-110;  иттерде-110-
170; тауықтарда-80-120.
    Қандағы гемоглобин мөлшерінің көбеюі (гиперхромемия) іш өту, тершеңдік,
экссудат  пен  трансссудат  бөлінгенде,   миоглобинурин   бөлінгенде,   өкпе
эмфиземасы кезінде  болады.  Қан  құрамындағы  гемоглобин  мөлшерінің  азаюы
(олигохромемия) әр түрлі себептен қан азайғанда байқалады.

                  СОӨЖ  ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У  № 13-14

  «Ішкі жұқпалы емес  аурулар және клиникалық диагностика рентгенологиямен»
                                   пәнінен


ТАҚЫРЫБЫ:  Тауқтың  қандағы  жасушалардың   санын   есептеу.   Эритроциттер,
лейкоциттер мен тромбоциттердің санын есептеу.

      Қанның аталған жасушаларының санын есептеу  үшін   есептеу  камералары
мен  электронды  есептеу  құралдарын  пайдаланады.   Эритроциттердің   санын
эритрогемометр және фотоэлектроколориметрлердің көмегімен есептеуге болады.
      Есептеу камерасындағы эритроциттер,  лейкоциттер  мен  тромбоциттердің
санын есептеу.
Қандағы  жасушалардың  санын  есептеу  үшін  әр  түрлі  есептеу   камералары
(Горяев, Предтеченский, Бюркер, Фукс- Розенталь және т.б.) пайдаланады.
    Есептеу камерасы-бұл қалың заттық 3 жолағы бар әйнек. Ортаңғы қырындағы
жолақ 0,1 мл  жіңішкелеу  және  2  бөлікке  бөлінген,  олардың  әрқайсысында
Горяев торы қашалып  жасалған.  Егер  қырындағы  жолақтарға  жапқыш  әйнекті
қойса, ортаңғы жолақтың үстінде 1/ 10 мл саңылау кеңістік пайда болады.
    Горяев  торының  ауданы  9  мм2  (3  х3  мм),  оның  үстіне  225  үлкен
төртбұрыштар қойылған, олардың 25-сі 16 кішкентай  төртбұрыштарға  бөлінген.
Кіші төртбұрыштың ауданы 1/ 400 мм2 (1/ 20 х  1/  20  мм  ),   ал  камераның
көлемі 1/ 400 мм 3 (1/ 400 мм 2 х 1/ 10 мм).
    Эритроциттердің   санын   есептегенде    қанды    қоспа-    сұйықтықпен
араластырады. Жалпы, бұл жағдайда  Н. М. Николаев   әдісі  жиі  қолданылады.
Егер қанды меланжерге  араластырса, онда капиллярға  «0,5»  белгісіне  дейін
қан алады,  капиллярдың  ұшын  мақтамен  сүртеді  де,  араластырғышқа  «101»
белгісіне дейін араласқан сұйықтықты  қосады.  Араластырғышты   екі  жағынан
қолдың  ортаңғы  және  үлкен  саусағымен  жауып,  1-2  мин.  шайқайды.   Бұл
жағдайдағы қанды араластыру 1:200 болады.  Ең  бірінші  меланжерден  мақтаға
араластырылған  қанның  3  тамшысын  алады,  ал   қалған   тамшыны   есептеу
камерасының ортаңғы жолағына жағады. Араластырылған қанның тамшысы  әйнектің
астындағы саңылау кеңістікке түседі де, камераны толтырады.
    Егер  қанды  пробиркада  араластырса,  Флоринский  пробиркасына  хлорлы
натрийдің  4 мл 0, 85% немесе 3 % ерітіндісін алады да, Сали  гемометріндегі
0,02   қанды   пипеткамен   алып,    араластырады.    Пастер    пипеткасымен
араластырылған қанды  алып,  есеп  камерасын  зарядтайды.  2-3  мин.  тосып,
эритроциттерді микроскоппен х8 объектісі, х 15 окулярымен  есептейді.  Бұдан
кейін тордың  диагоналі   бойынша  4  үлкен  төртбұрыштан  есептейді.  Үлкен
төртбұрыштағы жасушалардың  санын  сол  жақтағы  жоғарғы  кіші  төртбұрыштан
есептеуді бастайды, бұдан  кейін  2-інші,  3-інші  және  4-інші  төртбұрышқа
көшеді. Жоғарғы қатардан кейін төменгі қатардағы  эритроциттерді  1-інші  оң
жақтағы төртбұрыштан бастап есептейді. Ішкі,  кіші  төртбұрыштағы  және  сол
жағындағы   эритроциттерді   есептейді,   ал   төменгі   және   оң   жақтағы
эритроциттерді есептемейді.
    Эритроциттердің  санын  (х,  1мл  қандағы)     мына   формула   бойынша
анықтайды:
           АБ                             450х4000х200
    Х= ------ = 10000 х А= ---------------- = 4500000
              ВГ                             80
    Мұндағы А-бес үлкен төртбұрыштағы есептеген  эритроциттердің  саны,  Б-
қанды араластыру деңгейі  (200);  В-бес  үлкен  төртбұрыштағы  (16  х5  =80)
төртбұрыштардың саны; Г- кіші төртбұрыштың үстіндегі (1/ 4000  мкл)  есептеу
камерасының көлемі.
    1л қандағы эритроциттердің санын х=А х1010 формуласы бойынша есептейді.
Меланжерге лейкоциттер есептеу үшін   лейкоциттерге  «0,5»  белгісіне  дейін
қан сорып алады, «11» белгісіне дейін Тюрк сұйықтығын алады. (  3  %   сірке
қышқылының  ерітіндісі-100  мл,  1%  көк  генциан  ерітіндісі   немесе   көк
метиленді ерітінді –1 мл 1-2 мин. шайқайды.
    Сірке  қышқылы  эритроциттерді  бөліп  жібереді  де,  ал   көк   гециан
лейкоциттерді бояйды. 1:20 араласқан қан алады. Алғашқы үш  тамшыны  мақтаға
түсіреді, ал қалған тамшыларымен есептеу камерасын толтырады.
    Пробиркаға қан араластыру үшін 0,4 мл Тюрк  сұйықтығын   және  0,02  мл
қанды пипеткамен гемометр Салиден алады. 2-3 мин. өткеннен  кейін  камераның
түбіне  лейкоциттер  шөккен  соң,  қосымша  сызықтары  жоқ   Горяев   торына
төртбұрыш болып топпен орналасқан объективі х8 және окуляры х 15  100  үлкен
төртбұрышта микроскоппен жасушалардың санын есептейді. Лейкоциттердің  санын
мына формула бойынша есептейді.


           АБ                        148х4000х20     14800
    Х= ----   = 50 х А=  --------------- = ------- = 7400
          ВГ                           1600                    2


    Мұндағы,  А-100 үлкен төртбұрышпен есептелген лейкоциттердің  саны;  Б-
қанды (20) араластыру деңгейі; в- 100 үлкен төртбұрыштағы  (100  х  16=1600)
кіші төртбұрыштар саны;  Г-  кіші  квадраттың  үстіндегі  (1/  мкл)  есептеу
камерасының көлемі;
    1 литр қандағы лейкоциттердің санын есептеу үшін х=  а  х  5  х  10  –7
формуласын пайдаланады.
    Тромбоциттердің санын есептеу үшін 1 мл  шприцпен  0,5  мл  1%   трилон
ерітіндісін Б және 0,5  мл  венозды  қанын  алып,  араластырады  да,  бірден
силиконды пробиркаға ауыстырып, бетін жауып қояды.
    Пробиркадағы  қан  есептегеннен  кейін  бірнеше  сағат  тұруға  болады.
Есептеудің   алдында   қандағы   пробирканы    араластырып,    лейкоциттрдің
меланжеріне «1» белгісіне дейін қан алап, «11» белгісіне дейін 1  %  аммоний
оксалатын сорады. Араластырып, меланжерді  20  мин.  қояды  (эритроциттердің
гемолизі жүреді). Меланжерді  2-3  мин.  шайқап,  мақтаға  3  тамшы  қоспаны
құяды. Ал қалған тамшылармен  есептеу  камерасын  зарядтайды.   Бұл  есептеу
камерасын тромбоциттер түбіне шөгу үшін (1 Петри табақшасы ылғалды  мақтамен
) 10 мин. ылғалды камераға қояды. Тромбоциттерді объективі х40,  окуляры  х7
көгілдір  жарық  сүзгішімен  16  кіші  төртбұрыштарға   бөлінген   үлкен   5
төртбұрышпен есептейді.
    Тромбоциттердің  санын  (х,  1  мкл  қандағы)  мына   формула   бойынша
есептейді.


          АБ                             440 х400 х20
    Х= ----- = 1000 х А= ---------------- = 440000
          ВГ                             80
    1 литр қандағы тромбоцитердің санын х=а х109 формуласымен анықтайды.


                  СОӨЖ  ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У  № 15-16

 «Ішкі жұқпалы емес  аурулар және клиникалық диагностика рентгенологиямен »
                                   пәнінен



  Тақырыбы: Билирубин, глюкоза және қандағы жалпы ақуызды (белок) анықтау.


    Қан сарысуындағы билирубиннің  мөлшерін  анықтау.  (Ендрашик,  Клеггорн
және Гроф бойынша) 3 пробиркаға 0,9 % хлорлы натриймен 2 рет  араластырылған
0,5 мл сарысу құяды. 1-інші пробиркаға 1,75 мл кофе  реактиві  мен  0,25  мл
0,9 % хлорлы натрий ерітіндісін қосып, колориметрлейді,   2-інші  пробиркаға
(тікелей билирубин) 1,75 мл 0,9 % хлорлы натрий ерітіндісін және  0,  25  мл
диазоқоспасын қосып, 5 мин. кейін колориметрлейд; үшінші  пробиркаға  (жалпы
билирубин) 1, 75 кофе ерітіндісін құйып, 0, 25 дизоқоспасын  қосып,  20  мин
кейін колориметрлейді. Колориметрлеуді жасыл жарық фильтрде  5  мм  кюветпен
қарсы дистильденген сумен жүргізеді.
    Тікелей  және  жалпы  билирубинді  зерттеу  кезінде  алынған  оптикалық
тығыздық көрсеткіштерінен бақылаудың оптикалық  тығыздығының  көрсеткіштерін
шығарып алады.
    Колибрлы кесте бойынша, жалпы және тікелей билирубиннің мөлшерін тауып,
(мг/ 100 мл немесе ммоль/ л) ал олардың  арасындағы  айырмашылықтан  тікелей
емес билирубиннің мөлшерін (мг/ 100мл немесе ммоль/л ) алады.
    Колибрлы кестені құру әдісі мынадай:
    Өлшегіш колбаға 10мг таза билирубин салып, 10мл дейін  (1мл  ерітіндіде
0,1 мг билирубин болады) хлороформа  қосады.  Пробиркаға  (мл):  0,05;  0,1;
0,15; 0,2;  0,25;  0,3  мөлшерде  билирубин  ерітіндісін  өлшеп  алады.  Бұл
пробиркалардағы  билирубиннің  мөлшері  мынаған   сәйкес  келеді(мг):  0,05;
0,01; 0,015; 0,02; 0,025; 0,03.
    Соңғы 3 пробиркадағыны ыстық  сумен  булау  арқылы  0,1-0,15  мл  дейін
жеткізеді. Бұдан кейін әрбір пробиркаға 0,75 мл спирт  гидрокарбонатын,  2,5
мл дейін таза этил спиртін, 0,5 мл диазоқоспасын қосып, 15 мин. кейін  2  мл
кофе реактивін (жалпы көлемі 5мл) тағы қосып суға қарсы колориметрлейді.
    Оптикалық тығыздық көрсеткіштерін ордината осі  бойынша  орналастырады,
ал  абсцисса  осі   бойынша   билирубиннің   мөлшерін   орналастырады.   Бұл
көрсеткіштерді  миллиграммен  беру  үшін  (100  мл-ға)  әрбір   пробиркадағы
билирубиннің мөлшерін  анықтауға  алынатын  0,5  мл  сарысудан  200  есеппен
көбейтеді.
    Ең бірінші пробирка: 1 мг, 2-інші-2,  3-інші-3;5-інші-5;  6-ыншы-6  мг.
Билирубин  (100мл  сарысу)  немесе  17,1;  34,2;  51,3:  68,4;  85,5;  102,6
мкмоль/л  сәйкес  келеді.  Екі  реттегі   таралған   сарысуды   есептемейді,
стандартық сынаманың көлемі зерттелініп отырған сынамамен   салыстырғанда  2
есе көп.
    Дені сау жануарлардың сарысуындағы билирубиннің мөлшері (мг/ 100 мл)  :
сиырларда-жалпы билирубин 0,11-0,48, тікелей билирубин  жоқ,  бұзауларда  15
күнгі жасқа дейін  жалпы  билирубин  0,16-1,56,  тікелей-0-0,72,  жылқыларда
жалпы  билирубин-0,62-1,42,  тікелей-0,04-0,058,  қойдағы  жалпы   билирубин
0,039, тікелей-0-0,027, иттерде-жалпы билирубин 0,12-0,14;  тауықтарда  0,1-
0,35(Л. Шлезингер бойынша).
    Миллиграммен көрсетілген СИ  мкмоль/л  бірлігіне  есептелген  билирубин
концентрациясын есептеу үшін 17, 104-ке көбейтеді.
    Сарысудағы жалпы билирубиннің мөлшері  (мкмоль  /  л):  сиырларда-1,88-
8,21; 15 күнге дейінгі бұзаулардағы жалпы билирубин 2,74-31, 81; тікелей  0-
14, 31; жылқылардағы жалпы билирубин  10,  6-24,  29;  тікелей  0,68-9,  92;
қойлардағы жалпы  билирубин  0-6,  67;  тікелей  0-4,  62;  иттердегі  жалпы
билирубин 2,  05-2, 39; тауықтарда – 1,71-5,99 құрайды.
    Сарысудағы тікелей емес билирубин  мөлшерінің  көбеюін  қанды  жұқпаға,
жұқпалы ауруларға, гемолитикалық умен  улану,  сәйкес  емес  қанды  енгізуге
негізделген аурулар кезінде тіркейді.
    Қан  сарысуындағы  тікелей  билирубин  мөлшерінің  көбеюін  механикалық
сарыауру(өт  жолдарының  өт   тастарымен   бітелуі);   12-перстный   ішектің
сілекейлі қабығының қабынуы т. б. кезінде байқалады.
    Сарысудағы тікелей және тікелей емес билирубин  мөлшерінің  көбеюі  мен
азаюы    паренхиматоздық    сарыауру    (жұқпалы    анемия),    контагиоздық
плевропневмония,  инфекциялық  энцефаломиелит,  лептоспироз,  тікелей   және
созылмалы гепатит, бауырдың токсинді дистрофиясы, фосформен  улану  және  т.
б.
    О-толиудинмен қандағы глюкозаны  анықтау.  Саллоджи  (мыс  сульфатымен)
немесе Нательсон (пероксидаза  және  глюкозооксидазамен)  әдістерімен  жалпы
қант пен глюкозаны анықтайды.
    Бұл әдістерге о- толуидинмен анықтау ұқсас. 0,1 мл қан мен 3 % -ті  0,9
мл үш хлорсірке қышқылының ерітіндісін пробиркаға реакция жасау үшін  құяды.
3000 мин –1 10 мин. аралығында центрифугалайды. 4,5 мл 0-толуидин  реактивін
0,5 мл түссіз центрифуготқа қосады да, пробирканы қайнаған су моншасына  дәл
8 мин. ұстайды. Осы уақыт өткеннен кейін крандағы  ағынды  сумен  пробирканы
суытады және 590-650 км фотоэлектроколориметрде колориметрлейді.  Стандартты
сынаманы дәл тәжірибелік  сынамадағыдай  жасайды,  бірақ  бірінші  сарысудың
орнына  1  мл  глюкозаның  стандартты  жұмысшы  ерітіндісін   алады   (100мл
концентрациясы 100мл-ге немесе 5, 55ммоль/ л).
    Тәжірибелік  сынамадағы  глюкозаның   құрамы   мына   формула   бойынша
есептеледі:
             Ccт Е оп
    С оп = --------------
              Е ст
    Мұндағы Сст-глюкозаның стандарттық  концентрациясы  (мг/100  мл  немесе
ммоль/л); Е оп- сынаманың оптикалық тығыздығы; Е ст-  стандарттың  оптикалық
тығыздығы.
    Сау ересек малдарда  қандағы  глюкоза  мөлшері  мынадай  болады  (  мг/
100мл): ІҚМ-40-70, қойда- 35-60, шошқада –45-75, жылқыда-55-75,  итте-60-80,
тауықта- 80-140.
    0,0555  мөлшерде  глюкоза  концентрациясының  көбеюі  СИ   (ммоль/   л)
бірліктегі концентрацияны алады. Глюкоза мөлшері мынадай  болады:  ІҚМ-2,22-
3,88, қойда-2,05-3,33, шошқада-2,5-4,16, жылқыда-3,05-5,27,  итте-3,33-4,44,
тауықта-4,44-7, 77.
    Қандағы глюкоза мөлшерінің көбеюі (гипергликемия) қант диабетінде,  В1С
гиповитаминозында, бүйрек жетімсіздігінде, нефритте және т. б. байқалады.
    Ал   қандағы   глюкозаның  азаюы  кетозда,  ашығуда,  диспепсияда,   А-
гиповитаминозында,  лейкозда,  қалқанша  бездің   қызметінің   төмендеуінде,
бүйректің қатты зақымдануы және т. б. болуы мүмкін.
    Қан сарысуындағы жалпы ақуызды рефрактометр әдісімен анықтау.
    Бұл үшін рефрактометрдің әртүрлі түрін қолданады (ИРФ-1,  ИРФ-22,  ИРФ-
23, РЛУ, РЛ және т. б. ).
    Рефрактометр РЛУ-мен жұмыс істеп тұрған кезінде алдымен нөлдік нүктесін
тексеру үшін 1, 2 тамшы дистильденген суды өлшеу призмасының бетіне  жағады;
лупа шкаласы мен көру  окулярының  тұтқасын  жөнге  келтіреді,  диспенсионды
компенсатордың  тұтқасын  айналдырып,  көру  окуляр  түтігінің  дисперсиясын
жоямыз;
    Шкала лупасындағы  сызықты  1,3333  ұзындығына,  кілт  арқылы  визирлық
сызықтың кесу нүктесін жарық кескіндеу шекарасын біріктіреді.
    Құралды  дайындағаннан  кейін  камерасын  ашып,  жоғарға  және  төменгі
призманы алдымен сорғыш қағазбен,  кейін  жұмсақ  салфеткамен  сүртеді.  1-2
тамшы  сарысуды  төменгі  призманың  бетіне  тамызады  да,  камераны  жауып,
айнамен жарықты оның терезесіне  бағыттайдыжәне  жарық  кескіндеу  шекарасын
визирлы сызық кесу нүктесіне қойылғанша, камераны  айналдырады  және  сарысу
бөліну көрсеткішін шкала бойынша есептейді.
    Сау малдардың сарысуындағы жалпы ақуыз мөлшері(г/100 мл):  ӘҚМ-7,2-8,6;
қойда-6-7,5; жылқыда-6,8-7,8;  шошқада-6,5-8,5,  итте-5,9-7,6;  тауықта-4,3-
5,9.
    Қан сарысуындағы жалпы ақуыз концентрациясының азаюы  рациондағы  ақуыз
мөлшері төмен болу мен аминоқышқыл  тобындағы  баланстың  дұрыс  болмауында,
жіті және созылмалы қансырауда,  гидремияда,  жүктілікте,  нефритті  ісікте,
паренхиматозда, гепатитте,  бүрек  церозында,  іріңдікте,  паратуберкулезде,
туберкулездің  терминальді  формасында,  сепсисте,  тейлериозда,   лихорадка
жағдайында және т.б. болады.
    Сарысудағы  жалпы  ақуыз  концентрациясының  көбеюі  (гиперпротеинемия)
артық азықтандырудан,  протеиннің  мөлшерден  тыс  көбеюінде,  жеңіл  еритін
көмірсудың жетіспеуінен, дегидратацияда,  құсу  жағдайында,  диареяның  ауыр
түрінде, диабетте,  гепатитте,  азықта  каротин  жетіспеуінде,  кальций  мен
фосфор қатынасының дұрыс  болмауында,  Д  дәруменінінің  жетіспеуінде,  жіті
қабынуда,  флегтонда,  сепсисте,  ауыр  инфекциялық  және  басқа   ауруларда
кездеседі.



                   СОӨЖ  ӘДІСТЕМЕЛІК    Н Ұ С Қ А У  № 17-18

 «Ішкі жұқпалы емес  аурулар және клиникалық диагностика рентгенологиямен »
                                   пәнінен


ТАҚЫРЫБЫ: Шошқалардың және жыртқыштардың  қарындарын зерттеу


      Сабақтың мақсаты: Шошқа, жыртқыш аңдардың қарындарын зерттеу әдістерін
үйрену.
      Керекті  материалдар:  Стетоскоп,  фонендоскоп,  нұқу   балғасы   және
плессиметр, жылқы, шошқа және итке арналған қарын түтіктері,  шошқа  мен  ит
езуліктері, Жанэ  шприці,  тітіркендіргіш  сынақ,  микроскоп,  лейкоциттерге
арналған  меланжер,  Горяева  камерасы,  центрифуга,  термостат,   ареометр,
бюреткалар,  пипетка  мен  цилиндрлер,  химиялық  стакандар,  химиялық  және
центрифугалық пробиркалар,  жапқыш  шынылар,  Метта  таяқшасы,  универсальды
индикатор  қағазы,  вазелин  майы,  0,1  н.  HCl  ерітідісі,  1%   амизарин-
сульфоной қышқылды натрийдің сулы ерітіндісі, жылқы, шошқа, иттер.
      Жылқының қанын тексеру. Жалпы  әдістермен  қоса  диагностикалық  түрде
оған түтік жіберу және қарындағы заттарды алу үлкен роль атқарады.
      Жалпы әдістермен зерттеу. Сыртқы сипалау,  тыңдау  және  нұқу  жылқыда
нақты нәтиже бермейді.  Сондықтан  жылқының  қарнының  жағдайына  баға  беру
сыртқы қарау мәліметтерін,  кейде  нұқу,  тік  ішек  арқылы  зерттеу,  түтік
жіберу нәтижелерінің негізінде  жатыр.  Қарын  ауырғанда  есінеу,  әлсіздік,
тәбеттің төмендеуі, жоғарға  еріннің  ісінуі,  таңдайдың  кілегей  қабығының
ісінуі, тынышсыздану және т.б. Қарынның жіті  түрдегі  кеңеюінде  14-15  –ші
қабырға  аралықта  сол  жағында   сербек   сызығы   және   соңғы   қабырғаға
көтерілгенде кішкене томпаю байқалады. Осы аймақты  сыртқы  сипалаған  кезде
қабырға  аралық  еттердің  тартылып  тұрғандығын  көруге  болады,  ал   ішкі
сипалауда  жылқыларда  сол  бұйректің  алдыңғы   астында    қарынның   артқы
қабырғасының  жартылай  домалақтанған  денеге  ұқсастығын   сезуге   болады.
Сипалау арқылы ауырған аймақтардың сезімталдығын анықтауға  болады.(Захарина
– Геда аймағы).
      Қарынды (Мышкин бойынша) сербек сызығы бойынша сол жақта 14-14 қабырға
аралық аймағын күшті соққымен нұқиды. Қарында біршама мөлшерде  газ  жиналса
топастанған- тимпаниялық дыбыс естіледі,  ал  газ  көп  жиналса  онда  дыбыс
қатты тимпаниялық, ал азықтың массамен немесе сұйықтармен толып кетсе,  онда
топас дыбыс естіледі.
      Қарынға түтік  жіберу  және  қарынның  құрамындағы  жиналған  заттарды
зерттеу.   Бұл    әдіс    ішек-қарын    трактасының    бірқатар    ауруларын
диагностикалағанда сенімді болып есептеледі.
      Жылқының түйнегінде қарынды жуан мұрын  –  қарын  түтікпен  зондтайды.
Өңделмеген қарынға жиналған затты жануарды толық дайындамай алады.
      Жылқының гастритін  және  функциональды  зақымдалуын  анықтағанда  көп
әдістер  және  аш  қарыннан  соң  алынған    қарын   затын    тексеру   және
тітіктендіргіш сынама қою.
      Қарын  заттарын  алу  үшін   жуан  мұрын  –  қарын  түтігі  қолданады.
Біріншісінен шыны бутылка трубкасын резиналы трубка насосы  арқылы  түтікпен
қосады, ал екіншісінен Камовский және басқа  ваккумды  аппараттар  көмегімен
ауаны сорады. 12-14 сағаттан соң аш қарыннан қарын  затын  алады,  одан  соң
сынақ  тітіркендіргішін   береді.  сынақ  тітіркендіргіші  ретінде   әртүрлі
ботқаны береді: 500 г арпа ұны 3 л судағы, 500 г –2,5 л суға арпа ұнтағы.
      Қарынға жиналған затты алудың екі әдісі бар:бірретті және  фракционды.
Бір ретті әдісте қарын  затының  бір  бөлігін  алып,  зерттейді,  оны  сынақ
тітіркендіргішін берген соң  45  минуттан  кейін  алады.  Фракционды  әдісте
бірінші    порциясын сынақ тітіркендіргішін берген  соң  45  минуттан  кейін
құяды,  ал  соңғы  5  порциясын  әрбір  20  минуттан  кейін  құяды.  Алынған
порцияларды физико – химиялық  әдістермен  зерттейді,  ал  аш  қарыннан  соң
алынған порцияны микроскопиялық түрде зерттейді.
      Аш қарындағы қарын заттарының мөлшері миллиметрден  бір  литрге  дейін
жиналуы мүмкін. Қарын  заттарының  түсі  берілген   сынақ  тітіркендіргішіне
және от қоспасына байланысты.
      Қарын жарасы мен кілегей қабықтың қабынуында қарын затының түсі  қызыл
немесе қоңыр болады. Иісі арнайы қышқылтымнан  анық  қышқылға  дейін.  Қарын
атониясында иісі күкірт сутекті, іріңді – геморрагиялық  қабынуда  -  өлексе
иісті болады. Консистенциясы  сынақты  тітіркендіргіштердің   қалдығына,  ал
қарын ауруында онда  кілегей,  …ірің  болуы  мүмкін.  Орташа  қарын  затының
тығыздығы нормада 1,006 –дан 1,016-ға дейін болады.
      Сау жылқыларда  қарын  затының  қышқылдық  көрсеткіштері,  аш  қарында
….кейінгі: бос HCl 0-6 бірлік, жалпы қышқылдығы 4-9 бірлік, қосылған  HCl  –
2-8 бірлік титр.
      Сынақ тітіркендіргішін енгізген соң 1  сағат  25  минуттан  кейін  бұл
көрсеткіштер максимум көтеріледі және құрайды: бос HCl 5-9, жалпы  қышқылдық
–13-20, қосылған HCl  5-12  титр.  Ал  2  сағат  25  минуттан  кейін  барлық
көрсетілген көрсеткіштер бастапқы қалпына келеді.






                  СОӨЖ  ӘДІСТЕМЕЛІК   Н Ұ С Қ А У  № 19-20

  «Ішкі жұқпалы емес  аурулар және клиникалық диагностика рентгенологиямен»
                                   пәнінен


ТАҚЫРЫБЫ: Диспансеризация

      Сабақтың мақсаты: Студенттерді  ауруларымен  таныстыру,  тиімді  емдеу
түрін қолдануға үйрету.
      Диспансеризация – дені сау,  сапалы  өнімді,   конституциясы  қолайлы,
организмдегі зат алмасу деңгейі жоғары малдар тобын құру  үшін  жүргізілетін
диагностикалық, емдік және сақтық шараларының жоспарлы жүйесі.
      Диспансеризацияның теориялық негізі  –  организм  мен  сыртқы  ортаның
біртұтастығын қағидалайтын жалпы биологиялық  заң  болып  табылады.  Ол  заң
бойынша  топырақтағы,   онда   өсетін   өсімдіктегі   және   ол   өсімдікпен
қоректенетін мал организміндегі зат  алмасу  процестерінің  өзара  байланысы
келтірілген.
      Малдәрігерлік  тәжірибеде  диспансеризация  алғаш  рет   Қызыл   әскер
бөлімдерінің  малдәрігерлерінің   жылқы   малдарын   күнделікті   клиникалық
тексеруден өткізуінен басталады (И.Г.Шарабрин және басқалар).
        Ал  диспансеризацияны   мал   шаруашылығына   еңгізу   сол   кездегі
ауылшаруашылық  министірінің  ғылыми-техникалық  кеңесінің  шешімі  бойынша,
Қазан ветеринарлық институтының ғалымы  Х.Г.Гизатуллиннің  ұсынысымен,  1957
жылы басталды. Ол ұсынысқа сәйкес диспансеризация негізгі  және  негізаралық
болып екіге бөлінеді. Негізгі диспансеризация жылына екі рет:  жазғытұрым  -
мал жайылымға шығарда және күзде – мал қыстаққа қойыларда, ал негізаралық  –
жыл тоқсанында бір рет жүргізіледі.
      Диспансеризация үш кезенден тұрады:
     1. Диагностикалық;
     2. Емдеу;
     3. Аурудан сақтандыру.
  Диагностикалық этапта қаралатын мәселелер:
      Шаруашылықтағы малдарды пайдалану жөнінде анализ (тұқымы, өнімі,  жасы
         және т.б.);
      Малдарды азықтандырудың анализі (азықтың сапасы, азықтандыру  деңгейі,
         берілетін уақыттары);
      Малдарды күтіп-бағу тәртібі (қоражайы, желдеткіштің бар-жоғы, еденінің
         жағдайы, серуендетуді ұйымдастыру, ультракүлгін  сәулесі,  жарықтың
         мөлшері және т.б.);
      Нақтылы деректерге сүйене отырып малдардың организміндегі  зат  алмасу
         процесінің деңгейін анықтау;
      Табындағы  малдың  синдроматикасын  анықтау.  Оны  бақылау   тобындағы
         малдарды  жан-жақты  клиникалық-биохимиялық  зерттеу   нәтижелеріне
         сүйене отырып жүргізеді.

           Жануардың диспансерлық  карта

Лақап аты, ені, таңбасы, реттік саны___________________ Жасы ________
Жынысы__________________ тұқымы  ________________  Түсі   мен  ерекшеліктері
_______________

|Зерттеудің  күні    |күлілігі     |Клиникалық зерттеудің қортындылары    |
|                    |             |                                      |
|                    |             |                                      |
|                    |             |                                      |
|                    |             |                                      |
|                    |             |                                      |
|                    |             |                                      |

Негізгі әдебиеттер:

   М.А. Молдағулов, А.Н. Ермаханов, Ө.К. Есқожаев, А.З. Дюсембаева т.б.
      Жануарлар ауруларының  клиникалық диагностика.  оқу құрал – Алматы,
      2007
   А.М. Смирнов, П.Я. Конопелько, Р.П. Пушкарев, В.С. Постников, Н.А.
      Уразаев, И.М. Беляков, Г.Л. Дугин, В.С. Кондратьев  Клиническая
      диагностика внутренних незаразных болезней  животных. Москва ВО
      «Агропроминиздат»  1988

                 5. СӨЖ / өздік  жұмыстарының тақырыптары /

|№     |Сабақ тақырыбтары  және   олардың  мазмұны                       |
|п/п   |                                                                 |
|1.    |                           2                                     |
|1.    |Жануарлардың клиникалық тексерудің сызбалары.                    |
|2.    |Симптомдар және  синдромдар.  Диагноздың түрлері                 |
| 3.   |Жануарларға жақындау ережелері  және  бекіту әдістері.           |
| 4.   |Клиникалық тексерудің жоспары. Тіркеу және құжаттарды  дайындау. |
|5.    |Анамнез.  Жалпы клиникалық тексеру: көру,  нұқу, перкуссия,      |
|      |аускультация.                                                    |
|6.    |Негізігі теорияалық аустультациясы.                              |
| 7    |Қосымша  зерттеу әдістері /эндоскопия, риноскопия, ларингоскопия,|
|      |перкуссия, рентгенография, флюорография, зонд жібері/.           |
|8.    |Тері және  тері асты клеткатканы зерттеу әдістері /түсі,         |
|      |ылғалдылығы, иісі, қызуы, серпінділігі, патологиялық өзгерістері/|
|      |Терідегі   болуы мүмкін патологиялық өзгерістер.                 |
|9.    |Асқорыту жүйесін тексеру әдістері.Жануардың азық пен суды        |
|      |қабылдауын тексеру. Жануарлардың аузын, жұтқыншағын, өңешін      |
|      |тексеру.                                                         |
|10.   |Қосалқы қуыстар (мандай, жоғарғы жақ, аулы қапшықты: пішіні,     |
|      |қызуы, нұқығанда  шығатын дыбысы), көмей, кеңірдек, жөтелді      |
|      |тексеру.                                                         |
|11.   |Бауырды және  көк бауырды тексеру.  Эритропоэзді және лейкоэзді  |
|      |бұзатын синдромдары.                                             |
|12.   |Билирубин, глюкоза және қандағы жалпы ақуызды (белок) анықтау.   |
|13.   |Қан жағындысын дайында,  тексеру. Лейкограмма  шығару.           |
|      |Лейкопрофиль, гемопрофиль, клиникалық баға беру.                 |
|14.   |Рентген кабинет, оның  құрылымдары.                              |

 Студенттердің өздік жұмысын орындаудағы  әдістемелік нұсқаулар

                  Реферат орындаудағы әдістемелік нұсқаулар

   Өздік  жұмысының  кең  таралған  және  маңызды  түрлерінің  бірі   –   ол
тәжірибелік   сабақтарға   және   ғылыми   конференцияларға    студенттермен
әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі  өте  қызықты
және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми  зерттеулерге  баулиды.  Рефератты
дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі  ретінде  оларды
аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының  бәрі,  студенттердің
рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастыруға үлкен жауапкершілік артады.
   Рефераттың  тақырыбын  таңдап  алу  өте  маңызды  орын   алады,   өйткені
студенттің өздік жұмысқа деген қызығушылығы,  алынған  тақырыпқа  байланысты
болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің тақырыпты дұрыс таңдап алуына  көмек
жасап, рефератты әзірлеу  барысында  оған  жалпы  басқаруды  қамтамасыз  ету
қажет.
   Рефератты әзірлеуінің бірінші кезеңі - әдебиетті дұрыс  таңдау,  ол  үшін
кітапханадағы  каталогтарды   және   басқада   библиографиялық   нұсқауларды
қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин –  аудармалармен,
әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.
   Екінші кезең – танысу,  мәліметті  топтастыру  және  талдау.  Ең  алдымен
тақырып бойынша негізгі құжаттарды оқып,  оларды  зерттеуден  бастау  керек.
Осы жұмыс барысында тақырыптың негізгі сұрақтары  біліне  бастайды,  олардың
реттілігі және бастапқы жоспары. Сонан  кейін,  жоспардың  сұрақтары  арқылы
барлық зерттелген әдебиет бойынша мәліметті топтастыру қажет.
   Барлық мәлімет жиналғаннан  кейін,  жоспарды  ретке  келтіріп,  рефератты
құрастыруға және жазуға кірісуге  болады.  Бұл  реферат  әзірлеуінің  үшінші
соңғы кезеңі болмақ. Ақырында пайдаланған әдебиет тізімін келтіру қажет.
   Оқытушыға студенттерді қатал бақылауының қажеті  жоқ,  керісінше  олардың
ынтасын марапаттау қажет.
   Реферат  толығымен  әзірленбей  тұрып,  оқытушы   студенттің   дайындаған
жоспарын қарап шығу қажет.
   Рефератты ресімдеу сұрақтары бойынша арнайы кеңес берген жөн.
   Рефераттың  титулды  бетіне  университеттің  және  факультеттің   атауын,
мамандығын, тақырыбын, өзінің аты – жөнін, жазылған жылын көрсету қажет.
   Келесі бетте, цифрлармен белгіленген рефераттың жоспары көрсетіледі.
   Жоспардағы сұрақтардың жауабын жаңа беттен бастаған жөн.  Рефератты  жазу
барысында беттерді нөмірлеп, сол жақтан (3 см) жолдарды қалтыру керек.
   Ақырғы бетте пайдаланған әдебиеттің тізімі көрсетіледі, олардың  жазылуын
алдын ала оқытушы студенттерді таныстырады.
   Реферат  жұмысы  аяқталғаннан  кейін,  оны  студент  тексеруге  оқытушыға
тапсырады, сонан кейін барып ол жұмысқа : «сыналды», «сыналған  жоқ»  немесе
«қанағаттандырылған», «жақсы», «өте жақсы» деген баға беріледі.
    Рефераттық жұмыстардың  есепке  алуының  жеке  журналы  болғаны   немесе
рефераттарды болашақ оқу жұмыстарында пайдалану үшін  оқу  залында  сақтаған
жөн.

 «Ішкі жұқпалы емес  аурулар және клиникалық диагностика рентгенологиямен »
                пәнінен тесттік бақылауға арналған сұрақтар:
                                   1 нұсқа
SSS 1.
Организмнен удың шығарулуы
      А. несеп арқылы;
      В. қан арқылы;
      С. тыныс ауамен шығарулуы;
      Д. етпен;
      Е. Сумен.
SSS 2.
Қанда эритроцит пен  гемоглобин  бірдей азайғанды  қалай атайды?
      А  Олигемия
      В  Олигоцитомия
      С  Гидремия
      Д  Анемия
      Е Гликемия.
$$$ 3
Анемия себептері мен  дамуына  қарай қалай  жіктеледі?
      А  Тасымалдау, гемолитикасы, миелотоксикасы
      В  Қансырау, түрішілік, улану
      С  Гипопластикалы, гемолитикалы, қансырау
      Д  Алиментарлы, классикалы, апластикасы
      Е  Токсикалы, алиментарлы, классикалы.
$$$ 4
Тері  бетіндегі  жүннің   қатаюы, қай  элементтің  жеткіліксіздігінде
болады?
      А  Мыс      В. Кобальт           С. Марганец   Д. Йод     Е. Калий
$$$ 5
Иодтың  жеткіліксіздігінде  қай ағзаның  ауруы  пайда  болады?
      А  Сүт безінің
      В  Қалқанша безінің
      С  Ұйқы безінің
      Д  Гипофиз
      Е  Бауырдың
SSS 6.
Қан қай витаминнің  жеткіліксіздігінде  ұйымайды?
      А. В          В. Д           С. В12            Д. К         Е. С.
SSS 7.
Д гиповитаминоз себебінен болатын ауруды ата
      А. мешел;
      В. цинга (діңгене, құрқұлақ);
      С. диспепсия;
      Д. гепатит;
      Е. Кетоз.
SSS 8.
Омыртқа жотасының қисаюы қалай аталады
      А. лордоз;
      В. кифоз;
      С. сколиоз;
      Д. атаксия;
      Е. Деформация.
SSS 9 .
Тақия қарынның жиі кездесетің патологиясы
      А. жіті фарингит;
      В.катаралды гастрит;
      С.созылмалы абомазит;
      Д.жарақатты ретикулит;
      Е.серозды омазит.
$$$ 10
Бауырдың қабынуында   қандай биллирубин   кездеседі?
      А  Бауырдан көп    мөлшерде  өткен
      В  Бауырдан көп мөлшерде өтпеген
      С  Өткені  және өтпегені
      Е  Қалыпты.

                                   2 нұсқа

SSS 1
Сәйкес келмейтін қанды қүйғанда қандай  шок пайда болады?
      А.жарақаттан пайда болған;
      В.анафилаксиялық;
      С.гемотрансфузиялық;
      Д.операциялық;
      Е.коллапс.
SSS 2
Өт жолы  қай ағзамен байланысады?
      А  12- елі ішекпен
      В  Аш ішекпен
      С  Қақпа  көк  қан   тамырымен
      Д  Тоқ ішекпен
      Е  Бұлшық еттермен.
SSS 3
Остеодистрофия  ауруында    сүйектерде    кальциидің    азаюын   не деп
атайды?
      А  Остеофиброз         В   Остеомаляция
      С  Остеосклероз             Д   Остеопороз
      Е  Остеодистрофия.
SSS 4
Өкпенің қандай  қабынуында   температура  үнемі   жоғары   болып  тұрады?
      А  Катаралды
      В  Крупозды
      С  Гипостатикалы
      Д  Аспирациялы
      Е  Мефастазды.
$$$ 5
Қандай ауру жүрек түрткісі  қатты   және   саздары  жарықшақтанған?
      А  Өкпенің катаральды қабынуында
      В  Бронхитте
      С  Өкпенің гипостатикалы қабынуында
      Д  Өкпенің аспирациялы  қабынуында
      Е  Плевроторакста.
SSS 6
Гемофиляның себептерін атаңыз.
      А  Эритропоэздың жеткіліксіздігі, індетті құрт аурулары, суық  тию
      В  Тромбокиназаның аз түйілуі, малдарды  шағылыстырудың  қателіктері
      С  Індет аурулары, протеиннің , темірдің,  кобольттың жеткіліксіздігі
      Д  Тромбоциттердің талқандалуы, агглютинация, гемолиз
      Е  Лейкоцитоз, гиперемияя.
SSS 7
Руминаторлық заттардың нәтижесi қандай?
      А.кyйiс   қайратын   малдарда    алдыnғы    қарыншалардың    жиырылуын
кyшейтедi;
      В.жатырдың жиырылуын кyшейтедi;
      С.бронхтың бұлшықеттерiнiң құрысуын жазады
      Д.тер бездерiнiң қызметiн кyшейтедi
      Е.қоздырады, дезинфекциялайды
SSS 8
Өкпенің ісінуінің себептері
      А  Суық факторлары
      В  Күн және ыстық өту
      С  Дененің аллергиялық  жағдайы
      Д  Кеуде қуысының жарақаттануы
      Е  Барлық.
SSS 9
Зәр шығару   жүйесінің    ауруларының   негізгі синдромдары:
      А  Ісіну, қан талау,  несеп шығару,  уремиялық
      В  Жүрек- қан тамырлар, полиуремиялық,  қарапайым
      С  Қан-талау, ануриялық, қан сар суының   түзілуі
      Д  Несеп шығару, қан -талау
      Е  Барлығы.
SSS 10
Күңгірт  дыбыстар    қандай    ауруда    байқалмайды?
      А  Катаралды пневмонияда
      В  Бронхитте
      С  Өкпе қанталағанда
      Д  Плевритте
      Е  Крупозды  пневмонияда.
























 «Ішкі жұқпалы емес  аурулар және клиникалық диагностика рентгенологиямен »

 пәні  бойынша  өздік жұмысты орындау үшін 051201- «Ветеринариялық медицина»
                           мамандығына студенттеріне
                                  арналған

                             Әдістемелік нұсқау















                                Семей 2008 ж.


















      Әдістемелік нұсқауды «Ішкі жұқпалы емес  аурулар және клиникалық
       диагностика рентгенологиямен »    пәнінің  бағдармасыны сәйкес
   «Ветеринариялық медицина» кафедрасының доценті Тойкина Г.Н. дайындалған

   051201- «Ветеринариялық медицина»  мамандығының студенттеріне арналған.

    Әдістемелік нұсқау Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің
    Аграрлық факултетіның оқу- әдістемелік кеңесінде қаралып, талқыланып,
                 басылымға ұсынылған (             хаттама,
                                    2008  жыл).

                                  Кіріспе.
      «Ішкі   жұқпалы   емес    аурулар    және    клиникалық    диагностика
рентгенологиямен »    курсы бойынша студенттерді міндетті  түрде  клиникалық
дайындықтан өткізу түрінің ауру және сау малға курация жүргізу және  тарихын
орындау жатады.
       Мал  дәрігер   қызметінің  мәселелерін  көрсететін  студенттің  өздік
жұмысының ретінде   (ауру  және  сау  малға  курация  жүргізу  және  тарихын
орындау) болып қарастырылады.
      Кәзіргі оқу жоспарына сәйкес студенттер «Ішкі  жұқпалы  емес   аурулар
және  клиникалық  диагностика  рентгенологиямен  »    курсы  бойынша   өздік
жұмысты орындайды. Студенттер үшін өздік жұмыс  өте  маңызды  рөл  атқарады,
ойткені  ол  студенттердің  білімін  арттыруға  тереңдетуге  және   бекітуге
бағытталған,  мал  дәрігерлік  қызметін  дұрыс  ұйымдастыру  және   басқару,
теориялық білімдерді қолдану үшін маңызы зор.
      Өздік  жұмысты  дайындау  және  жазу  барысында  студенттер  оқу  және
периодикалық  әдебиетті,  статистикалық  материалды  терең  зерттеп,  ғылыми
негізделген теориялық және тәжірибелік қорытындыларды жасайды.
      Бұл оларға  ғылыми  зерттеулердің  негізін  алуға  және  таңдап  алған
тақырыптың мазмұнын жазба түрінде өздік  қарастыруына мүмкіндік береді.
      Өздік жұмыстың ойдағыдай  зерттелуі  және  жазылуы  студенттің  алдыға
қойған  негізгі  талаптарды  және  мақсаттарды  қалай   дұрыс   орындағанына
байланысты.
       Бұл  талаптар  ең  алдымен  жұмыстың   теориялық   және   тәжірибелік
деңгейіне,  оның  мазмұны  мен  құрылымына,  нақтылы  көрсеткіштерді  сапалы
талдауына, зерттелген материалдың негізінде  ғылыми-  негізделген  қорытынды
беруіне және жұмыстың безендірілуіне байланысты.
       Орындалған  өздік  жұмыс  студенттің  дайындық  деңгейін,  материалды
терең, жан-жақты  зерттегенін  және  алған  білімдерін  дұрыс  пайдаланғанын
көрсетеді.
      Өздік жұмыстың  міндеттері және мақсаттары
      Өздік жұмыстың міндеті болып  таңдап  алынған  тақырып  бойынша  терең
және бағытталған зерттеу саналады.
      Өздік жұмыс орындау барысында мақсаттар теңберіне  келесілерді  атауға
болады:
   Студенттің  меңгерген теориялық білімдерін жүйелендіру;
   Әдебиет көздерімен өздік жұмыс қабылеттерін дамыту;
   Таңдап алынған тақырып бойынша ғылыми және нақтылы материалды талдау және
       меңгеру;
   Зерттелген материалды айқын ретімен баяндау және тәжірибелік қорытындылар
      мен ұсыныстарды дұрыс дәлелдеу.
      Өздік жұмыстың тақырыбын таңдап алу және орындау тәртібі
      Өздік жұмыстың тақырыбы кафедрамен ұсынылған тақырыптардан  оқытушының
көмегімен  студент  таңдап  алады.  Өздік   жұмыстың   тақырыбы   жетекшімен
келісіледі.
      Күндізгі оқитын студенттерге жұмыстың тақырыбы  және  бекітілуі  сабақ
басталғаннан кейін алғашқы 2-3  жұманың мезгілінде, ал сырттай  оқитындарға-
сессияға келген уақытында   беріледі.  Өздік  жұмыстың  тақырыбы  студентпен
өздік таңдап алынады. Бір топта тақырыптардың қайталануы рұқсат етілмейді.
      Өздік жұмыстың мазмұнына негізгі талаптар
      Өздік жұмыстың дұрыс құрастырылған  жоспары  студент  үшін  тақырыптың
мазмұны және оның тарауларын дұрыс  тұсінгеннің  қорытындысы  деп  есептеуге
болады. Тақырыптың жоспары зерттелетін сұрақтардың ішкі  байланысы,  олардың
қисыны және дәлелденгені үшін қажет.
       Өздік  жұмыстың  құрылымына:  кіріспе,  екі  сұрақ,  қорытынды   және
ұсыныстар, пайдаланған әдебиеттің тізімі кіреді.
      Өздік жұмысты ресімдеу
      Өздік жұмыс көлемі бойынша қолжазба түрінде 15-20 бет,  ал   компьютер
арқылы  –  10-15  беттен  аспауы  керек.  Жұмыстың  бәрі   беттері   ретімен
белгіленуі керек. Жазу беттерінің көлемі келесідей болуы керек:  сол  жақтан
– 30 мм, он жақтан – 10 мм, жоғары және  төменгі жақтары – 20  мм.  Әр   бір
жаңа тарау жаңа беттен басталуы қажет.
      Өздік жұмыстың  текстінде  әдебиеттердің  тізімі  бойынша  пайдаланған
әдебиеттің көздері келтірілуі керек.  Өздік  жұмыстың  маңыздылығын  көрсету
үшін  кестелер,  суреттер,  диаграммалар,  схемалар,  графиктерді  келтіруге
болады. Кестелердің атаулары мен реті көрсетіледі.
                        Өздік жұмысты орындау жоспары.
   Титулды бет;
   Ауру тарихы
   Жалпы зерттеу;
   Бездерді зерттеу;
   Кілегей қабықтарды зерттеу.
   Арнайы зерттеу
           а/ Жүйке-жүйесін тексеру.
           б/ Тыныс алу жүйесін зерттеу.
           в/ Жүрек қан тамырлар жүйесін зерттеу.
           г/Ас қорту жүйесін зерттеу жоспары.
           д/ Зәр шығару жүйесін зерттеу.
           е/ Жыныс жүйесі мен сүт  бездерін зерттеу.
           ж/ Ерекше зерттеу
   Қортынды және ұсыныстар;
   Қолданылған  әдебиеттер.  Әдебиет  тізімі  (10  бірліктен  төмен  болмауы
      керек);
   Қосымшалар.

























Титулды бет

           ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
               ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
                             АГРАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ

                      ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ МЕДИЦИНА КАФЕДРАСЫ


 «Ішкі жұқпалы емес  аурулар және клиникалық диагностика рентгенологиямен »
                                     пәні


                            А У Р У   Т А Р И Х Ы


Тақырыбы:              Клиникалық зерттеудің желісі


Зерттеудің басталған күні: _________________________________________

Зерттеудің аяқталған  күні: ________________________________________


Орындаған:    ___________________________________________________

Тексерген:   ____________________________________________________




                             Семей қаласы – 2008
















                                 Ауру тарихы




      / малдың түрі, жынысы, лақап аты, ретік саны №/


















                   Орындаушы:----------------------------


                  Жетекшісі:------------------------------







                       Ауру тарихы
Басталды__________________________________________________
1.малдың түр____________________Жынысы________________
 Жасы ____________ Түсі  мен ерекшеліктері____________________________

тұқымы____________Лақап аты , ені, таңбасы, реттік саны
№________________________________________________________________
2. Мал иесінің мекен-жайы    _________________________________________
3. Емханаға түске күні _______________________________________________
4. Диагнозы: алғашқы _______________________________________________

соңғы__________________________________________________
           Мал туралы мағлуматтар /анамнез/
а) малдың ауыра бастаған кезінен кейінгі мағлуматтары:
__________________________________________________________________
/ мал қашан және қандай жағдайларда
__________________________________________________________________
ауырды, аурудын белгілері, кім, қашан емдеді,
__________________________________________________________________
қандай малдәрігерлік емдеуден өтті, қашан  өткізді/.
________________________________________________________________

б) малдың ауруға шалдыққанға дейінгі мағлұматтары:
__________________________________________________________________
/малдың  шыққан тегі, тіршілігі, күтіп-бағуы, жемдеуі,
__________________________________________________________________
суаруы және басқалары/



__________________________________________________________________
Малдың емханаға түскен кезіндегі анықтамалары.
Дене қызуы____________Тамырдың соғысы_____________________________
Тыныс алу қозғалысы________________________________________________
Қарын қыртысының жиырылуы_______________________________________
                       Жалпы зерттеу

      Малдың түр-түрғысы:
қондылығы________________________________________________________
                         / жоғыры, орта, ортадан төмен, арық/
Кеңістікте өзін-өзі үстау
қабілеті____________________________________________________________
           /табиғи, еріксіз жатып-тұрып қалуы/
Дене бітімі ________________________________________________________
            /сөлекет, нәзік, тығыз, болбыр/
сезгіштік__________________________________________________________
            /сезімтал, әлсіз/
дене құрылымы_____________________________________________________
                 /күшті, орташа, әлжуаз/
__________________________________________________________________
Мінезі_____________________________________________________________
            /жайлы, жайсыз, агрессивті/
__________________________________________________________________
            Тері және тері туындылары
түгі_______________________________________________________________
      /шаш, қанат, қыл, қылшық: қалыңдығы, біркелкілігі, бұлғануы,
__________________________________________________________________
жылтырлығы, ұсталуы, түсуі, жал-құлақтардың жалпы жағдайы/
тері_______________________________________________________________
      /түсі, ылғалдылығы, иісі, қызуы, серпінділігі, патологиялық
өзгерістері/
тері асты клетчатка_________________________________________________
                 /өзгерістері: қабыну, лимфа, газ, қан жиналуы, ісігі,
__________________________________________________________________
                 қатпарлануы/
Мүйіз, тұяқ, тұмсық_________________________________________________
                       /өзгерістері/
                       Бездерді зерттеу.
__________________________________________________________________
/көлемі, пішіні, жұмсақ-қаттылығы, қозғалғыштығы, безді жауып тұрған
__________________________________________________________________
терінің қызуы, сезгіштігі/
__________________________________________________________________
Осылайша мына бездерді сипатта:
Жақ асты___________________________________________________________
 __________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Жауырын алдындағы________________________________________________
__________________________________________________________________
Шап______________________________________________________________

                 Кілегей қабықтарды зерттеу.
Көз_______________________________________________________________
      /түсі, ылғалдылығы, ісуі, іріндеуі/
      Осылайша:
Мүрын____________________________________________________________
Ауыз қуысы________________________________________________________
Қынап_____________________________________________________________
Жалпы зерттегендегі байқалған ауру белгілері:
__________________________________________________________________
Ауру белгілерін талдау:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Қорытынды:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

                               Арнайы зерттеу
                 Жүйке-жүйесін тексеру.
Мінез-құлқы_______________________________________________________
            /байыпты, жабығуы, қозуы, байқалама?/
__________________________________________________________________
Ми  қанқасы_______________________________________________________
            /көлемі, пішіні, жергілікті қызуы, ісінуі, ауырсынуы/
Омыртқа бағанасы___________________________________________________
                 /көлемі, қисаюы, қозғалғыштығы/
__________________________________________________________________
Сезімталдықты тексеру _____________________________________________
                       /тактилді, ауырсыну сезімталдығына баға беру/.
                      Сезім мүшелері:
Көру аппараты_____________________________________________________
                 /қабықты, көз,көздің  қабықшасын, қарашықты;
__________________________________________________________________
көру кезінде: қабынуына, көздің жұмылуына, қарашықтың кішіреюіне
__________________________________________________________________
және  кедергілер арқылы тексеріп./
есту мүшесі_______________________________________________________
            / малдың өз  атына, алақанды  соққанда шығатын  дыбысты
__________________________________________________________________
қабылдауын бақылап баға беру/

иіс сезу___________________________________________________________
      / әр түрлі қашықтықты малдың танауына азықты жақындату арқылы
__________________________________________________________________
баға беру/

Тірен – қимыл жүйесін зерттеу малдың жүрісі___________________________
                                             /табиғи, табиғи емес/

Бүлшық еттер сергектігі_____________________________________________
                       /сергек нашарланған, жоғарылаған /қозған/, аяқ-
__________________________________________________________________
қозғалысы еркін, қиналады/

Еріксіз қозғалыстар_________________________________________________
                 / түрі, қалай, зақымданған жерлері/
__________________________________________________________________


           Вегетативтік жүйке-жүйесін тексеру
__________________________________________________________________
           /рефлекстерді қолданып, баға беру/
Жүйке жүйесін зерттегендегі байқалған ауру белгілері:
__________________________________________________________________
Ауру белгілерін талдау______________________________________________

__________________________________________________________________
Қорытынды:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________


                         Тыныс алу жүйесін зерттеу.
                     Жоғарғы тыныс алу жолдарын тексеру.
Дем алған кездегі ауа
__________________________________________________________________
                  (екпіні, иісі, қызуы)
Мұрыннын аққан су_________________________________________________
                 (байқала ма,  байқалса: сұйық, кілегейлі, түсі, иісі,
мөлшері)
Мұрын қуысы______________________________________________________
 (мұрын  қуысының кілегей  қабығының: түсі, ылғалдылығы, қызаруы,ісінуі),
Қосалқы қуыстар _______________________________________________
(мандай, жоғарғы жақ, аулы қапшықты: пішіні, қызуы,
__________________________________________________________________
                 нұқығанда  шығатын дыбысы)
Көмей, кеңірдек_____________________________________________________
 (бас пен мойынның ұсталуы, ерікті, еріксіз, қызуы, ауырсынуы, шуы)
Жөтел____________________________________________________________
 (ауырсынуы, ұзақтығы, жиілігі, қарқыны,ерекшелігі)
Дауысы___________________________________________________________
                  (табиғи, өзгерісі бар, жоқ)
Қалқанша без_______________________________________________________
           (пішіні, қозғалғыштығы, сезгіштігі, жұмсақ-қаттылығы, көлемі)
_________________________________________________________________
                 Көкрек қуысы мен өкпені тексеру.
Көкірек қуысы______________________________________________________
                          (сырт пішіні: сопақ, домалаған, жойылып кеткен:
__________________________________________________________________
      ауырсынуы,ауырсынуы, қабырғаларының бүтіндігі)
Тыныс алу қозғалысы _______________________________________________
                                                  /саңы, мөлшері, жиілігі,
ырғағы/
_________________________________________________________________
Малдың көкірегін соққылау __________________________________________
                                                 (өкпенің шекараларын
анықтап, баға беру, ашық
__________________________________________________________________
           нұқу дыбысын ажырату:
__________________________________________________________________
                                негізгі  және  қосалқы  тыныс  алу   шуларын
сипаттау)
                                           Қосымша тексеру
Өкпенің функциональдық қабілетін анықтау ___________________________
                                                     (бес минуттық жеңіл
жүріске __________________________________________________________________
                  салып, не болмаса тұншықтыру әдісін қолданып)
__________________________________________________________________
Кеңірдекті соққылау________________________________________________
                       (дыбыстың өту қабілетіне баға беру)
Рентген сәулесі мен және тағы басқа зерттеулерді қолдану________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________Тыныс алу
жүйесін теқсергендегі аурудың белгілер______________________
__________________________________________________________________
Ауру белгілерін талдау_______________________________________________
__________________________________________________________________
Қорынтынды__________________________________________________________________
_______________________________________________________
                      Жүрек қан тамырлар жүйесін зерттеу.
                      Жүректі тексеру.
Жүректің тұсы ____________________________________________________
                       (сезгіштігі, кызуы, сызданған шуы)
Жүрек дүрсілі_______________________________________________________
            (сол және оң жағы: ең жақсы байқалатын тұсы; ығысуы, күшеюі)
Жүрек шекараларын нұқу арқылы анықтау______________________________
__________________________________________________________________
 (сол және оң  жағының жоғарғы және артқы шекаралары, нұқу дыбысы)
__________________________________________________________________
Жүректің сазы_____________________________________________________
                    (естілуі, күші, ырғағы, саздың бір-бірінен ерекшелігі,
жүрек __________________________________________________________________
                 қақпашалары дыбыстың нақты естілетін орны)

                           Қан тамырларын зерттеу.
                             Артерияны тексеру.
Артерияның соғысы________________________________________________
                                    (жиілігі, қанмен толуы: толық, орташа,
бос; кернеу:
__________________________________________________________________
жұмсақ, қатты, иілгіш; мөлшері: үлкен, орташа, кіші; күші: күшті, орташа,
__________________________________________________________________
әлсіз; ырғақтылығы: ырғақты, ырғақсыз, жүйелі емес, біркелкі емес; жүрек
__________________________________________________________________
соғысының өзгешелігі: өзгерссіз, секірмелі, баяу )
__________________________________________________________________
Венаны тексеру____________________________________________________
                             (толуы: толық, орташа, аз ғана; венаның соғуы:
өзгешелігін
__________________________________________________________________
                           анықтау)

                      Қосымша зерттеу.
Жүректің функциональдық қабілетін тексеру___________________________
 __________________________________________________________________
                   (физикалық күш түсіру және тындау пробасы)
Қанның қысымы_________________________________________________
                              (артериялы: шамадан тыс, орташа, төмен)
__________________________________________________________________
Электрокардиография_______________________________________________
Фонокардиография__________________________________________________
Рентген сәулесі мен тағы басқа әдістермен тексеру.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Жүрек және қан тамырлар жүйесін зерттегендегі байқалған ауру
белгілері___________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ауру белгілерін талдау______________________________________________
__________________________________________________________________
Қорытынды ______________________________________________________
__________________________________________________________________

                                    Ас қорту жүйесін зерттеу жоспары.
Тәбеті: ___________________________________________________________
                  (жақсы, нашар, жоқ)
Азықты қабылдау және су ішу тәсілі: __________________________________

  (дұрыс, дұрыс емес)
Шайнау: ________________________________________________________
                       (абайлап, ауырсынып, өте жайлап, асығып)
Жұту______________________________________________________________
                        (еркін, ауырсынып,  жұтына алмау)
Кекіру_____________________________________________________________
                               (жиі,  сирек,  акырын:  кекіргендегі   шыққан
газдың иісі)
Күйіс қайыру_______________________________________________________
                           (ерте, жай, бәсен, ұзақ)
Құсу______________________________________________________________
                           (байқалмады, байқалады: уақыты, жиілігі)
                 Ауыз  қуысы


Сілекейдің бөлінуі _________________________________________________
                             (байқалмайды, байқалады)
Ауыз саңылауы ____________________________________________________
                                       (жабық, жартлай ашық, ашық)
Ерні ______________________________________________________________
                                   (бүтін, зақымдалған, ерінің қозғалысы)
Ерін, жақ, тіл кілегей қабықтары ______________________________________
                                                         (түсі,
ылғалдылығы, бүтіндігі, сезгіштігі,
__________________________________________________________________
өзгешіліктері)
Тіл ______________________________________________________________
                                (көлемі, қозғалғыштығы, ақ дақтар бар ма)
Тіс________________________________________________________________
          (сүт тіс, тұрақтығы, тіс ауырсыну, тіс  берік  ұсталуы, қай
тістері жоқ,
__________________________________________________________________
            кемшіліктері, тістеу түрі, тістердің егелу, өзгешіліктері)
Жұтқыншақ _______________________________________________________
                          (бас пен  мойынның  ұсталуы, ткандердің жұмсақ-
қаттылығы,
__________________________________________________________________
                                      ауырсынуы қызуы)
Өнеш _____________________________________________________________
               (сол жақ күре тамыр  арнасының пішіні, өткізгіштігі,
ауырсынуя,
__________________________________________________________________
қызуы)
Іш ________________________________________________________________
              (көлемі, пішіні, аштық қуысының білінуі, іш  қабырғасының
білінуі __________________________________________________________________
                  және  сезгіштігі)

           Күйіс қайтаратын  малдың  алдыңғы қарыншаларды
Мес қарын________________________________________________________
                          (сол жақ қуысының жағдайы, ауырсыну, кернеуі,
толуы, __________________________________________________________________
      жумсақ-қаттылығы; жиырлу: жиілігі, күші, ұзақтылығы, біркелкілігі,
нұқу __________________________________________________________________
              дыбысы, шулар).
Тақия қарын (жұмыршақ) ____________________________________________
                                                    (ауырсыну сынамасының
қорытындысы тақия
__________________________________________________________________
                                   қарының зақымдануында).
Кітапша қарын (жалбыршақ) ________________________________________
                                                         / ауырсыну, шуы./
Ұлтабар__________________________________________________________
                     /көлемі, ауырсынуы, ұлтабар ішіндегі заттардың көлемі,

__________________________________________________________________
                                      шығатын дыбыстар мен шулар./
Ашы ішек ________________________________________________________
                       / сезгіштігі, бөгде заттардың  бар жоғы, ішектің
ішіндегі заттар,
__________________________________________________________________
                              шығатын дыбыс, шу: жиілігі, реттілігі, күші./
Тоқ ішек__________________________________________________________
                   (соқыр ішек пен  шеңберлі ішекке  жоғарыдағы  мәліметтер
__________________________________________________________________
                                жиналады)
Бауыр_____________________________________________________________
                /ауырсынуы, жұмсақ-қаттылығы, көлемі, сипалау мен нұсқау
__________________________________________________________________
               кезіндегі аумағы,  шекарасын,  сезімталдығы анықтау./
Көк бауыр _________________________________________________________
                                /сезгіштігі, жұмсақ-қаттылығы, көлемі./
Дәреті_____________________________________________________________
                /дене тұрысы, жиілігі, ауырсынуы, жалған дәретінің келуі,
нәжістін __________________________________________________________________
                      өзідігінен шығуы, газдардың шығуы./
Нәжіс_____________________________________________________________
                  /мөлшері, түсі, иісі, құрамы, ішкі және сыртқы
қабықтарындағы
__________________________________________________________________
_____________________________________________________________
      қоспалар: шырышты, газ,  газ  көпіршіктері,  қан,  жүнтоғышарлар,  құм
т.б.
Қосымша зерттеу___________________________________________________
                                     / қарынның; ішектердің, нәжісті
зерттеулердің,
__________________________________________________________________
                эндоскопия, зонд арқылы тексерудің, руменографтын, тік
ішекті  __________________________________________________________________
                 зерттеулердің рентгенологиялық нәтижелерін талдау.
         Ас қорту  жүйесін  зерттегенде  байқалған ауру  белгілері:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ауру белгілерін талдау:
__________________________________________________________________
Қорытынды
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

                 Зәр шығару жүйесін зерттеу.
Бүйрек ___________________________________________________________
                   (бүйректердің орналасқан тұсы, сезгіштігі, ауырсынуы,
көмелі, __________________________________________________________________
                           пішіні, жұмсақ-қаттылығы, қозғалғыштығы)
Несеп жолы_______________________________________________________
                           (сезгіштігі,  ішкі  және   сыртқы   сипалағандағы
қалындығы)
Қуық______________________________________________________________
                    (сезгіштігі, орналасуы, толуы, бөгде заттардын болу-
болмауы, __________________________________________________________________
                         ішкі және сыртқы сипалау)
Несеп шығару каналы_______________________________________________
                                             (өткізгіштігі, сезгіштігі,
бөгде заттардың болу
__________________________________________________________________
                                             болмауы)
Несеп шығару______________________________________________________
                                  (жиілігі,   малдың   тұрысы,    ауырсынуы,
несептің мөлшері)
Несеп_____________________________________________________________
                        (мөлдірлігі, түсі, иісі, қоймалжың-сұйықтығы)
Қосымша зерттеулер _______________________________________________
                                               (тік ішек арқылы, несепті
талдау, катетер арқылы,
__________________________________________________________________
                               рентген сәулесі мен тағы  басқалар)
Несеп шығару жүйесін  зерттегенде  байқалған ауру  белгілірі:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ауру белгілірін талдау______________________________________________
__________________________________________________________________
Қорытынды: _____________________________________________________
__________________________________________________________________

                   Жыныс жүйесі мен сүт  бездерін зерттеу.

                    Ұрғашы малдың жыныс мүшесін тексеру.
Бөксе_____________________________________________________________
                               (пішіні; қалыпты, салбыраған)
Артқы тесік пен сарпай ______________________________________________
                                                (терісінің түсі, қызуы,
ісігі, сезгіштігі: бөліну:
__________________________________________________________________
                                               мөлшері, исі, түсі)
                             Қосымша зерттеулер
                            Қынап арқылы тексеру


Қынаптың кілегей қабығы____________________________________________
                                                     (түсі,     ылғалдылығы,
сезгіштігі, бүтіндігі)
__________________________________________________________________
Жатырдың қынапқа кіре берісмойны___________________________________

(каналдың ашылуы, бөлінетін
__________________________________________________________________
                                           сұйықтың мөлшері, құрамы)
                  Тік ішек арқылы тексеру.
Жатыр мойыны _____________________________________________________
                                          (орналасуы,    көлемі,     пішіні,
қозғалғыштығы)
Жатыр____________________________________________________________
                                       (орны,  көлемі,   пішіні,   мүйізінің
сезгіштігі)
Жұмыртқа_________________________________________________________
                          (орны, мөлшері, пішіні, жұмсақ-қаттылығы,
сезгіштігі,
__________________________________________________________________
                            қозғалғыштығы)
Жұмыртқа жолы____________________________________________________
                       (орналасуы, сезгіштігі, пішіні)
Жыныс секрет аппаратын тексеру ___________________________________
                                                               (физико-
химиялық, цитологиялық,
__________________________________________________________________
                                                     бактериялық)
                                       Сүт бездерін тексеру
Көру арқылы______________________________________________________
                                   (түсі,   терісінің   бүтіндігі,   пішіні,
симметриясы)
__________________________________________________________________
Сипау арқылы _________________________________________________
                              (бөліктерінің  жұмсақ-қаттылығы, сезгіштігі,
бөліктерінің
__________________________________________________________________
                                 қызуы, сүт бездерінің жалпы  жағдайы)
                                   Қосымша зерттеу.

Төрт желіннен алынған сүттің органолептикалық бағасы__________________
__________________________________________________________________
                                   (түсі, қою-сұйықтығы, біркелкілігі)
Физико- химиялық
тексеру____________________________________________________________
Бактериялық
тексеру____________________________________________________________
      _____________________________________________________________

                 Еркек малдың жыныс мүшесін тексеру
Ұма ______________________________________________________________
                       (түсі, сезгіштігі, қызуы)
Ұрық______________________________________________________________
                           (сезгіштігі,   көлемі,   қозғалғыштығы,   жұмсақ-
қаттылығы)
Үлпек____________________________________________________________
                               (бүтіндігі, пішіні, көлемі)
Қаса______________________________________________________________
                         (шыққан кезіндегі   түсі,  ылғалдылығы,  бүтіндігі,
терісі)
                            Қосымша зерттеулер
Простоскопия______________________________________________________
Үрықты тексеру____________________________________________________
Несеп-жыныс жүйесін  зерттегенде байқалған ауру
белгілері__________________________________________________________
Ауру белгілерін талдау______________________________________________
Қорытынды________________________________________________________


                    Патологиялық ошақ  зоналарын зерттеу


Морфологиялық өзгерістері
__________________________________________________________________
                                   (орналасуы, мөлшері, толуы, білінуі)
Патологиялық ошақтың  функционалдық өзгеруі ________________________

               (қалыпты жағдайы,
__________________________________________________________________
                            қозғалғыштығы, сезгіштігі )
Арнайы және  қосымша зерттеулердін  қортындысы
__________________________________________________________________
                    (зонд арқылы, рентген сәулесі және тағы  басқалары)
Қортынды:
__________________________________________________________________

                       Ерекше зерттеу
Қанның құрамын талдау _____________________________________________
                                         /гемопрофиль, гемограмма/
Нәжістің құрамын талдау____________________________________________
__________________________________________________________________
Несептін құрамын талдау____________________________________________
__________________________________________________________________
Қарын шырыны құрамын талдау______________________________________

__________________________________________________________________
Рентгенография_____________________________________________________
__________________________________________________________________

                 Ауру малды зерттеулердің қортындысы.
Аурудың клиникалық белгілері_______________________________________
                                  /зерттеген кездегі барлық ауру белгілері/

Аурудың жинақты белгілері ____________________________________

__________________________________________________________________
Ауру белгілерін талдау_________________________________________
                       /себебі, ауру белгілерінің ерекшеліктері/

Басты ауру белгілері_____________________________________________
                       /диагноз анықтайтын беогілер/


Диагноз __________________________________________________________
                                        /алғашқы/
Ажырату диагнозы_________________________________________________
                       /ұқсас ауруларды бір-бірінен ажырату/







Қүні______________________Мал дәрігерінің қолы ______________________



Ауру тарихы № _______________________________________________

Тіркеу
Мал иесі және оның мекен жайы
_____________________________________________________________
 Мал туралы мағлұмат:             _________________________________
 Жасы ____________ Түрі – түсі ________________________________
№ ______________________Лақап аты        ______________________
тұқымы    _________________ Салмағы       _____________________
Буаздығы ________________ Өнімділігі _________________________
Емді бастау мерзімі              ____________________________________
Емді аяқтау мерзімі              ________________________________
Болжау  _______________ Емделген кун саны ____________________
Толықтырылған диагнозы  ______________________________________
а)  негізгі ауру диагнозы    _______________________________________
б)  қосалқы
_______________________________________
в)  асқыну
_______________________________________
Малды емдеуге алдым       ________________________________________
Анамнез.
(Малды ұстап бағу, азықтандыру, пайдалану, диагностикалық  тексерулер  жүрді
ме, жоқпа, аурудың алдын алу шаралары жасалды ма, жоқпа ?)
III.    Малдың емдегенге дейінгі жағдайы.
«_________» ___________________2004 жыл

Температура __________  Тамыр соғысы ________________________

Қан қысымы  __________ Дем алысы ___________________________
Габитус: Дене бітімі  _________________________________________

Қоңдылығы    ______________       Денесінің кеңістігі ______________

Жағдайы ________________       Конституциясы ____________________

Тері, тері негізі және тері асты клетчаткасы
______________________________________________________________

Лимфа түйіндері  _____________________________________________

Көз конъюктивасы мен шырышты қабықтар ______________________
Қан айналу мүшесі:
Тыныс алу мүшесі:
Ас қорыту жүйесі:
Жыныс мүшесі:

Сүт безі:
Нерв жүйесі:
Қозғалу мүшесі
IV.  Патологиялық ошақты жазу
V.    Алғашқы диагноз.
  VI.  Аурудың барысы мен ауырлығына сипаттама және қорытынды.
Ауруды ағысы мен жасалған емі туралы күнделік.

|Айы,    |Уақыт   |Т    |П     |Д      |R    |Аурудың барысы     |Емі.     |
|күні    |мерзімі |     |      |       |     |туралы мағлұмат    |азықтанды|
|        |        |     |      |       |     |                   |ру       |
|        |        |     |      |       |     |                   |         |

VIII.  Диагноз.

IX. Мал толық жазылдыма, жоқ па ?
Емделген малды бағу, азықтандыру, пайдалану туралы мағлұмат.

Мал иесіне берілді:  ____________________________________

Мал қабылданды:    ____________________________________

«_______» _________________________200    жыл

Эпидериз.
а)    Этиологиясы:
б)   Патогенезі:
в)   Клиникалық белгілері:
г)   Диагнозы:
д)  Емдеуі, емдеуді сараптау:
ж)  Алдын алу :
Пайдаланған әдебиеттер.

Ауру тарихын тапсырған күн

«______» ________________________ 200    ж

Қолы ___________________________





Пәндер