УМКД

Австрия империясындағы революция

«Еуропа және Америка елдерінің жаңа заман тарихы»
пәнінің оқу- әдістемелік кешені (ПОӘК)
5В011400 «тарих» мамандығы үшін

СЕМЕЙ -2013

ҚҰРАСТЫРЫЛДЫ
5В011400 «тарих» мамандығы үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
стандарты арнайы пәннің типтік бағдарламасы негізінде жасалған.

Құрастырушы: Тарих магистры А.С.Керейбаева
«______»
__________ 2013 ж.

2 ҚАРАЛДЫ
1. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің
«Қазақстан тарихы» кафедрасының отырысында
Хаттама №______ «__»________ 2013 жыл

Кафедра меңгерушісі ____________ Н.Мухаметжанова

2.2 ГЗФ оқу-әдістемелік бюросының отырысында талқыланды
Хаттама №______ «__»________ 2013 жыл

ОӘБ төрағасы_________ Ш.Кеңесбаева

3 БЕКІТІЛДІ
3.1 Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында мақұлданды және
баспаға ұсынылды
Хаттама №______ «__»________ 2013 жыл

ОӘК төрағасы_________ Г.Искакова

4 АЛҒАШ ЕНГІЗІЛДІ (немесе № «___» ____ 201_ ж. баспа ОРНЫНА)

Мазмұны :

1.Глоссарий.................................................................
................................

2.Қысқаша дәрістер
мәтіні...................................................................

3. Практикалық (семинар) сабақтары
...............................................

4. Студенттердің өздік
жұмыстары......................................................

6.3.1 ГЛОССАРИЙ:

Альтернатива-бірнеше мүмкіндіктің ішінен мәселенің шешімін таңдап, бірін
ғана талғап алу.

Альянс-ортақ амақсаттарға жету үшін келісім-шарт негізінде жасаған
ұйымдардың одағы, бірлестігі.

Анархизм-жеке адамды мемлекеттік биліктен құтқаруға бағытталған әлеуметтік-
саяси ағым.

Апатридтер-ешбір мемлекеттің азаматы болып саналмайтын адамдар.

Ассамблея-халықаралық ұйым мүшелерінің жалпы жиналысы. Мысалы, БҰҰ-ның Бас
Ассамблеясы.

Ассимиляция- бір халықтың өз тілін, мәдениетін, ұлттық сана-сезімін
жоғалтып, екінші халыққа сіңіп кетуі.

Ассоциация- белгілі бір саяси, ғылыми, шаруашылық, мәдени т.б. мақсаттарға
жету үшін ұйымдасқан адамдар немесе мекемелер бірлестігі.

Бихевиоризм- жеке адамдар мен топтардың іс-әрекетін талдауға негізделген
әдістемелік бағыт.

Буржуазиялық-демократиялық партиялар- ХІХ ғасырда Еуропа мен Солтүстік
Америкада бір кезде пайда болды.

Бюрократ-азаматтрадың мүддесіне нұқсан келтіріп өз міндеттерін формалды
түрде атқаратын қызмет адамы.

Волюнтаризм-саяси серкелердің қоғамдық өмір жағдайларымен санаспай, өз
бетімен күштеу әдістеріне сүйеніп жүргізген саясаты.

Геноцид-адамдарды шығу тегіне, бір ұлттың, діннің өкілі болуына байланысты
әдейі қыру немесе қудалау.

Геосаясат-сыртқы саясатты географиялық факторларға байланысты жүргізетін
саясат.

Глобальдылық-бүкіл жер шарын қамтитын, әлемдік мәселелерді шешуге арналған
ғылыми бағыт.

Гуманизм-адамзаттың еркін жетілуне негізделген мақсатты әлеуметтік
қозғалыс.

Депортация-жеке адамдарды, халықтарды еріксіз, күшпен жер аудару.

Диверсификация-мәселенің әр түрлі, жан-жақты қаралуы, дамуы, саяси
қызметтің көп түрлілігі.

Диктатура-қарулы күшке сүйенетін, заңмен шектелмеген шексіз мемлекеттік
билік.

Еуропарламент-еуропалық бірлестіктің 12 елін қамтитын мемлекетаралық саяси
мекеме.

Егемендік-мемлекеттің, халықтың, ұлттың, адамның саяси тәуелсіздігі.

Идеология-белгілі бір әлеуметтік топтар, таптар, партиялар және т.б.
мақсаттары мен мүдделерін бейнелейтін, үстемдік етіп отырған қоғамдық
қатынастарды орнықтыруға немесе оларды өзгертуге қызмет ететін
тұжырымдардың, пікірлердің, идеялардың жүйесі.

Импичмент-жоғарғы лауазымды адамдарды конституцияны бұзғаны үшін немесе
басқа қылмысы үшін жауапкершілікке тартуға және ісін сотта қарауға
мүмкіндік беретін ерекше тәртіптің түрі.

Инновация-жаңалық енгізу

Охлократия-қоғамдық өмір жағдайына қанағаттанбай мемлекеттік мекемелерді
басып алып, ойран салған, демократияны теріс түсінген тобыр билігі.

Парадигма-жасалатын өзгерістердің нәтижесінде туатын болашақтағы қоғамдық
құбылыстың үлгісі, бейнесі.

Прагматизм-алға қойған мақсатқа іс жүзінде жету үшін ұстаған бағыт.

Инагурация -мемлекет басшысының өз қызметіне салтанатты кірісуі

Коалиция -ортақ жауға қарсы немесе мемлекеттік билікті жүзеге асыру үшін
бірлескен мақсатты партиялар мен қоғам қайраткерлерінің бірігіуі.

Конституция-мемлекеттік және қоғамдық құрылыстың негізгі қағидаларын,
принциптерін білдіретін негізгі заң.

Көппартиялылық-мемлекеттік билік үшін күрес барысында бірнеше саяси
партиялардың әр түрлі мүдделері мен пікір алалығын пайдалана отырып басқару
түрі

Легитимдік-халықтың үстемдік етіп отырған саяси билікті мойындауы.

Можаритарлық жүйе-сайлау нәтижесінде үміткердің округ бойынша көпшілік
дауыс алуы.

Маргиналдар-белгілі бір себептерге байланысты қоғамның негізгі әлеуметтік
тобына, табына кірмей қалған аралық жағдайдағы адамдар.

Меморандум-дипломатиялық хат жазысудың бір түрі.

Мороторий-ішкі жіне сыртқы міндеттемелерді орындауды уақытша тоқтату,
үзіліс жариялау.

Саясаттану –қоғамның саяси дамуының жалпы және ерекше әлеуметтік
заңдылықтары туралы ғылым

Саясаттану зерттеуі-қоғамтану зерттеуінің бір түрі, қоғамды саяси-
идеологиялық тұтас жүйе ретінде қарастырады.

Саясаттану сауалдамасы-жеке адамдар мен топтарға ауызша және жазбаша
түрінде сұрақтар қою жолымен алғашқы саяси- әлеуметтік ақпарат алу
тәсілдері

Абсентеизм-халықтың саяси өмірге немқұрайды қарайтындығы

Автономия-бір мемлекеттің шеңберінде өзін-өзі басқаруға құқық берілген
саяси-ұлттық құрылым

Әлеуметтік-саяси институттар- біршама жоғары ұйымдасқан әлеуметтік және
саяси жүйелік түзілім.

Иделды тип-дәуірге сәйкес ұтымды құндылықтар бағытының эталоны және саяси -
әлеуметтік ақиқатты тану туралы қызметі атқарушы. Негізін салған-М.Вебер.

Абсолютизм-жоғары өкімет билігі шексіз жеке-дара бір адамның қолында тұрған
мемлекеттік басқарудың түрі..

Азаматтық қоғам- әлеуметтік-экономикалық, саяси және рухани адамгершілік
қатынастары мен мемлекеттің қызмет ету қажеттігін мойындау негізінде
құралатын қоғам.

Саяси- әлеуметтік байланыс- адамдардың немесе топтардың тәуелділігін және
сәйкестігін көрсететін әлеуметтік әрекет.

Саяси даму-жаңа қоғамдық қатынастардың, институттардың, нормалардың,
құндылықтардың қалыптасқан өзгерістері

Саяси- әлеуметтік қауымдастық – ортақ әлеуметтік белгілердің болуымен
біріккен, бірлескен, адамдар жиынтығы.

Саяси нормалар – адамдардың іс-әрекетін реттейтін ереже.

Саяси прогресс – қоғамдық дамудың бағыты.

Саяси -әлеуметтік төңкеріс – қоғам дамуындағы сапалық, терең және жоғары
прогрессивтісімен алмастыру тәсілі.

Саяси- әлеуметтік заңдар- қоғамның, мемлекеттің т.б. топтардың даму бағытын
анықтайтын әлеуметтік және саяси құбылыстар мен процесстердің арасындағы
тұрақты өзара байланыстар.

Саяси- әлеуметтік институттар – біршама жоғары ұйымдасқан әлеуметтік саяси
түзілім.

Саяси- әлеуметтік коммуникация – тікелей және қарым-қатынастар мен
әлеуметтік және саяси субьектілер арасындағы өзара әрекет актісі мен
процесі.

Саяси- әлеуметтік конвергенция – түрлі әлеуметтік және саяси жүйелердің
біртіндеп жақындасуы.

Саяси- леуметтік қозғалыс – адамдардың әлеуметтік және саяси қолдау мен
қарсылық көрсетуге бағытталған ұжымдық әрекетімен байланысқан әлеуметтік
және саяси процестердің формасы.

Саяси- әлеуметтік мүдделер – қоғамның, әлеуметтік топтардың,
қауымдастықтардың, субьектілердің әлеуметтік-саяси әрекеттерінің себептері,
қайнар көздері, талаптары, мотивтерінің қызметі.

Әлеуметтік-саяси тәрбие - тұлғаға ықпал жасаудың мақсатты бағытталған және
жүйелі процесі, сол қоғамдағы өмірге дайындау мақсатында оның санасы мен
мінез-құлқына әсер ету процесі.

Әлеуметтік-саяси элита- қоғамның иерархиялық әлеуметтік құрылымындағы
негізгі бұқара көпшіліктен белгілі бір ерекшеліктерімен айрықшаланып,
жетекшілігі, жеңілдіктері бар және мемлекеттік билікке салмақты ықпал
жасайтын немесе оны жүзеге асыратын адамдар тобы, жігі.

Саяси теңсіздік – адамдардың әлеуметтік және саяси жағдайларының біркелкі
еместігі.

Бедел- белгілі бір тұлғаның немесе адамдардың салмақты ықпал жасаудағы
әрекеті.

Урбанизация –қалалардың, қала халқының өсуінің, қоғам дамуындағы ролінің
артуы және өмір салтының таралуының әлеуметтік процесі.

6.3.2 Қысқаша дәрістер мәтіні
№1 тақырып «Еуропа және Америка елдерінің тарихы» пәніне кіріспе.
1.«Еуропа және Америка елдерінің тарихы» пәні, мақсат,міндеттері
2.Хронологиялық шеңбері және кезеңдеріне сипаттама
3. Мәселені зерттеудің жаңа тұрғысы және курсқа тарихнамалық шолу.

Дәріс тезисі: Жаңа заман 1640-1918 жылға дейінгі аралықты қамтып,
капитализмнің еркін бәсекелестік және монополистік капитализм сатыларына
бөлінді. Алғашқы кезеңінде Ұлы географиялық ашулардың салдары, «алғашқы
қорлану», жаңа сауда жолдарын экстенсивті түрде пайдалану, Батыс пен Шығыс
арасындағы дәстүрлі сауданы дамыту, буржуазия табының қалыптасуы және
олардың билік үшін талас-тартыстағы рөлі, жалдамалы еңбек күшіне сұраныстың
артуы, жер-жерлерде буржуазиялық революциялар орын алуы, ел өмірлеріне
капиталистік қатынастар етене енуі қарастырылса, екінші кезеңінде қоғамдық-
саяси және мәдени дамудың ерекшеліктері айқын көрініс тапты.

№2 тақырып 1640-1815 жж. Еуропа мен Солтүстік Америка

Еуропа және Америка елдерінің жаңа заиан тарихы 1640-жылғы Ағылшын
буржуазиялық революциясы оқиғасымен мөлшерленеді. Осының өзінде бұл мезгіл,
біршама мөлшерлеуден соң ғана келісіммен алынып отыр. ХҮІІ ғасырдың
ортасындағы Ағылшын революциясының маңыздылығы, бәрінен де оның еуропалық
ауқымдығы модернизация процессінің қарыштауына негіз болумен сипатталады.
18ғ. Англиядағы ескі мемлекеттік билік жаңа мазмұнмен толыға түсті.1701-
жылы парламент екі заң қабылдайды.Онда Стюарттар династиясының
мұрагерлігіне шектеу қойылған болатын.Бірінші документ –Тақты бекіту Биллі
болып саналды.Тақ Гонноверлер династиясының өкілдеріне берілу жайында
еді.Екінші документ- «Корольдіктің стакусы» және парламентаризм
енгізілді.Парламент министірлер алды жауапты болуы тиісті болған.Королева
Анна(1665-1714жж.) тұсында парламенттік биліктің күшеюі жүрген еді.Тіпті
Георг ІІ(1638-1760жж.) кезінде вето құқығынан айрылады.Парламен отырысына
қатынасу құқығынан да айрылған болатын.Парламент екі палатадан
тұрды.Лордтар және общинадан.Парламент пен король арсындағы күресте
17ғасырдан бері өмір сүріп келе жатқан тюри және виги партиялары өте көп
күш салады.1714жылдан бастап Англияны король емес виги партиясынан шыққан
буржуазия мүддесін қорғайтын министірлер басқарды.1760-жылдан бастап
ГеоргІІІ(1738-1820жж.) кезінен үкімет басына абсалютизмнің жақтаушылары
тори партиясы билікке келген еді.

Мануфактура қоғамның дамуына байланысты өздігінен қалыптаса
бастады.Феодалдық қатынастың сақталуымен қатар мануфактуралардың көбеюі
қоғамда алаңдаушылықтар тудыра бастады.18ғ.Англияда мануфактура ұлттық
деңгейде дами түсті, себебі, өндірістің дамуы ішкі нарықтың сұранысына
сәйкес келе бастаған болатын.Осыған байланысты Англияда өнеркәсіп
төңкерісінің алғышарттары қалыптаса бастады.Негізгі төңкеріс тоқыма
өндірісінде етек алды.Дж.Кей (1704-1764жж.)тоқыма самалеті, Дж.Харгривстің
тоқыма машинасы және т.б. осындай техникасының арқасында Англияда бұл
салада үлен өзгерістер болды.Бұл қол өндірісінің техника өндірісіне
бәсекелес бола алмауына әкеліп соқтырды.Джейммс Уатт(1736-1819жж.) ойлап
тапқан бу машинасы да көптеген қол күшін қысқартқан еді.Бұрынғы ағаштың
орнына Англияда енді көмір қолданысқа ене бастады.Бұндай жағдайлар жол
қатынастары мен темір жолдың ұзаруына жол ашты.

Англия жол мәселесі жөнінен Франция мен Италиядан біршама артта қалған
болатын.18-ғ.Англиядағы жөнделген жолдардың ұзындығы 1600 мильге жеткен
еді.Сауда қатынастары болса Англияда жақсы дамыды. Негізгі бәсекелесі болып
Франция саналды.Британ тауарлары Нидерландыда, Германияда үлкен сұранысқа
ие болды.Қалай дегенмен де сыртқы саудада Франция Англияға үлкен бәсекелес
болды.Францияның халқы да, портты қалалары да Англидан екі есеге артық
болды.Кеме саудасы да Англиядан қарағанда жақсы жолға қойылған еді.

№3 тақырып XVII ғ. Англия. Ағылшын буржуазиялық революциясы
1. Революция ќарсањындаѓы Англия тарихына шолу.
2. Ұзақ парламент және оның ќызметі.
3. Пресветериандар, индепенденттер, левеллерлер және дигерлер.
4. Республика жєне протекторат.
5. Стюарттар династиясы.
Дәріс тезисі: ХҮІІ ғ. Бірінші жартысндағы Англияның әлеуметтік-
экономикалық және саяси даму ерекшеліктері. Карл І ішкі және сырқы саясаты.
Буржуазиялық революцияның алғы шарттары, пресветериандық партияның құрылуы.
Ұзақ парламент, құрамы, саясаты, заң жобаларын талқылаудығы қызметтері.
Азамат соғысы.Индепендеттік республиканың ішкі және сыртқы саясаты.
Кромвельдің протектораты, оның мәні. Рестабрациялау.Виги және тори
партиялары.1688 жылғы төңкеріліс. Конституциялық монархияның орнауы.

№4 Тақырып Солтүстікамерика отарларының тәуелсіздігі үшін соғысы. АҚШ-
тың құрылуы.
1.ХVІІ-ХVІІІ ғасырлардағы колониялардың әлеуметтік және саяси дамуы.
2.Егемендік үшін соғыстың себептері жєне ағылшын езгісі.
3.Революциялық жағдайдың қалыптасуы және соғыстың басталуы.
4.1787 жылы Конституция. Құқықтар туралы билль.

Дәріс тезисі: Еуропалық державалардың солтүстікамерика континентін отарлау
саясаты. Ағылшын отарындағы әкімшілік – тарриториялық жіктеліс, елді
басқарудағы олигархиялық тип. Аймақтағы капиталистік қатынастардың
қалыптасу ерекшеліктері.Тәуелсіздік үшін соғыс буржуазиялық революция
ұрамен өтуі, АҚШ құрылуы.1787 конституция және 1789 жылғы түзетулер.
1607 жылы Солтүстік Америкада Джеймстаун фортының негізін салған Лондон
компаниясы мен Плимут акционерлік компаниясы пайда болды. Бұл жерде
орныққан алғашқы колония – Виргиния.

Виргинияның жері тың, ну күйде болғандықтан, оны тазартуға көп күш қажет
болды. Үндістерді құлдыққа айналдыру дұрыс нәтиже бермегендіктен, қара
еріксіздер, яғни негрлер әкеліне бастады. 1619 жылы Виргинияға тұңғыш рет
құлдар әкелініп сатылды. 1630 жылы Виргиниядағы құлдар саны 50 болса, 1660
жылы олар 950-ге жетіп, 1780 жылы 220582-ден асты. XVII-XVIII ғасырларда
Атлант мұхиты жағалауында ағылшынның 13 отары құрылды. Жаңа Англияда
қолөнер, мануфактура кең өріс алды. Оңтүстік Каролина, Джорджияда құл
еңбегі көбіне плантациялық шаруашылықта қалдырылды.

Американдық буржуазиялық тарихнамада Жаңа англияның негізін қалаған
Ағылшындық пуритандар Америкаға таза діни идеалдар соңынан, діни және
азаматтық еркіндік қоғам құру мақсатымен келіп, қазіргі Американың негізін
қалады деген аңыз көп кездеседі.

1776 жылы 4 шілдеде халық қысымымен Конгресс «Тәуелсіздік Декларациясын»,
ягни Англияның бөлектенуі туралы өтініш қабылдайды. Бұл құжаттың авторы өз
заманының алдыңғы қатарлы ойшылы, атақты саяси қызметкер Т. Джефферсон еді.

1783 жылы колониялардың тәуелсіздігі туралы келісімге қол қойылады.
Революцияның соғыстағы таптар күресінде АҚШ-тағы билік жер иеленуші-
аристократтардан Солтүстіктегі сауда өндірістік буржуазия қолына өтті.

1787 жылы негізінен бүгінгі күнге дейін сақталған конституция қабылданды.
Ол конституция бойынша атқарушы билік 4 жылға сайланатын президенттің
қолында болды. АҚШ-тың алғашқы президенті Д. Вашингтон болды.

1791 жылы аталған контитуция «Құқықтар туралы заңмен» толықтырылды.

Америкадағы тәуелсіздік жолындағы соғыстың нәтижесінде отарларда
капитализмнің дамуына кедергі болып отырған отарлық қанау мен ағылшын жер
иеленушілерінің үстемдігі жойылды.

Ауыл шаруашылығында капитализмнің дауының американдық немесе фермерлік
жолы қалыптасты. Ол революцияның түпкі мақсаты капитализмді жақсы дамытуға
қажетті ең негізгі фактор еді.

1784-1787 жылдары АҚШ конгресі Батыс жерлерін мемлекеттік жер деп
жариялады. Ал 1784-1785 жылдары жерді 640 акр көлеммен сату туралы шешім
қабылданды. Сауда-өнеркәсіптік дамуға кедергі болған ескі тәртіптер
жойылып, капиталистік даму тездей түсті.

Құлдықты жою мәселесі толығымен шешілмеді. Ол тек 2-ші азамат соғысы
кезінде ғана жүзеге асырылды.

Американ революциясы жайлы К. Маркс: «Еуропа буржуазиясы үшін соғылған
дабыл қоңырауы», - деп жазады. Жалпы алғанда, бұл соғыс Американы езген
және отарлық құлдықта ұстаған ағылшын қарақшыларына қарсы Американ халқының
соғысы болды.

ХҮІІІғасырдың соңы ХІХ ғасырдың алғашқы он жылдығында АҚШ-тың экономикалық
даму деңгейі Батыс Европадан әсіресе Англиядан артта қалып отырған болатын.
Оның өнеркәсібі енді ғана аяғынан тұра бастады. Бірақ та капиталдың
шоғарырлануы, ішкі нарықтың қалыптасуы және ағылшынның техникалық
жетістіктері өнеркәсіптегі төңкеріске түрткі болды. ХҮІІІ ғасырдың 90
жылдарында АҚШ та жеке фабрика түріндегі кәсіпорындар пайда болса, ал ХІХ
ғасырдың екінші ширегінде фабрикалық жүйеге енгізіле бастады. АҚШтың тұңғыш
призеденті Джордж Вашингтон (1789-1797жж) кезінде елдің қаржы жүйесі
нығайтылып ұлттық банк Құрылды және бірыңғай ақша жүйесі енгізілді.

№5 тақырып XVII–XVIII ғғ. Батыс Еуропа елдері (Ұлы француз буржуазиялық
революциясына дейін)
Англия жол мәселесі жөнінен Франция мен Италиядан біршама артта қалған
болатын.18-ғ.Англиядағы жөнделген жолдардың ұзындығы 1600 мильге жеткен
еді.Сауда қатынастары болса Англияда жақсы дамыды. Негізгі бәсекелесі болып
Франция саналды.Британ тауарлары Нидерландыда, Германияда үлкен сұранысқа
ие болды.Қалай дегенмен де сыртқы саудада Франция Англияға үлкен бәсекелес
болды.Францияның халқы да, портты қалалары да Англидан екі есеге артық
болды.Кеме саудасы да Англиядан қарағанда жақсы жолға қойылған еді.

1799ж 9-қарашадағы мемлекеттік төңкерістен кейін билік үш консулдың
қолына өтті, Бірақ іс жүзінде Бонапарттың яғни І консулдың колында болды.
Ол кейін жеке өзі билік жүргізгісі келіп өзінің билігін заңдастыруға
асықты. Жаңа конститутция қабылданды. Конституция бойынша Франция
республика болып қалды. Конст-ға сәйкес І консул бас әскер қолбасшысы
болды, заң шығаратын өкімет органының барлық мүшелерін тағайындады.
Департаменттерді басқару үшін үкімет префект-шенеуніктерін тағайындады.
Бүкіл Францияны қатаң орталықтанған әкімшілік жүйе биледі. Ең күшті мекеме
полиция болды. Оны Жозеф Фуше басқарды. Қатаң цензура орнады. 1801 жылы
котолик шіркеуінің дінбасы Рим папасымен конкордантқа қол қойды. 1804 ж Рим
папасы салтанатты түрде Напалеонға тәж кигізді. Наполеон ұсынысымен Француз
эпископтарын Рим папасы тағайындады.

Франциядағы 18 брюлер төңкерісінен кейін қала буржузиясына сүйенген
Напалеон Бонопарт диктатурасы орнады. 1804 жылға дейін бұл режим Консулдық
түрде Франция республика болса 1804 жылдан бері Н. Бонапарт «Францияның
императоры» атанды. Мемлекеттік төңкерістен кейін өз билігін заңды түрде
бекітті. Жаңа конститутция бойынша билік І Консулдың қолына шоғырланды.
Төрт заң шығарушы орган- сенат, мемлекеттік кеңес, трибунат, заң шығаушы
корпус тек атауы ғана болды. Наполеон парламенттік режимді жойды. Оның
орнына полицейлік-чиновниктік жүйе орнады. Демократтар қуғындалып,
репрессияға ұшырады. Наполеон Яксбиншілерді құртуға тырысты.
Негізгі әдебиеттер: 4, 10, 11, 13, 15.
Қосымша әдебиеттер: 3, 5, 8.

№6 тақырып Еуропалық Ағартушылық.
Европадағы ағартушылықта Англияның алатын орны ерекше.Себебі
ағартушылықтың отаны Англиядан бастау алған еді.Ағылшын ағартушылығының
саяси негізін салушы Джон Локк болып есептеледі.Ол мемлекетті ымыралы
келіскен қоғам өнімі ретінде қабылдаған болатын.Ол басқы тетік ретінде
қоғамдағы адам моралін қарастырады. Азаматтық құқықтар емес, адам ішінде
жасырынған үнсіз, келісімшілік пен сыйласылымдылық басты роль атқаруы тиіс
деп есептеген тұғын.Бұл адамдар арасындағы қатынастарды реттейтін басты
фактор болуы тиіс дейді.Локктің конституциялық идеялары негізінен Англияның
саяси құрылымына негізделген ,яғни буржуазия мен дворян арасындағы ымыраға
бағытталған болатын.
Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 13.
Қосымша әдебиеттер: 4, 8.

№7 тақырып XVIII ғ. Ұлы француз буржуазиялық революциясы.
Ұлы француз революциясы, Француз төңкерісі — 1789 — 1794
жылдары Франциядағы феодалдық-абсолюттік құрылысқа ауыр соққы беріп,
капитализмнің дамуына жол ашқан буржуазиялық-демократиялық көтеріліс. 18
ғасырдың соңында Францияда жаңадан қалыптасып келе жатқан өндіргіш күштер
мен ескі феодалдық өндірістік қатынастардың арасындағы қайшылықтар
шиеленісе түсті. Елдің эконикалық жағдайын мемлекеттік қазынаның сарқыла
бастауы, сауда-өнеркәсіптік дағдарыс, құрғақшылық әрі қарай ауырлатып, 1788
— 1789 ж. аса қиын ахуал қалыптасты. Оның алдын алу мақсатымен король
Людовик XVI 1789 ж. 5 мамырда Версальда Бас Штаттарды шақырды. Оған
ақсүйектерден 300, діни мекемелерден 300, үшінші сословиеден (қарапайым
халық) 600 депутат қатысты. 1789 ж. 17 маусымда үшінші сословиенің
депутаттары өздерін бүкіл ұлттың өкілдері деп мәлімдеп, өз жиналыстарын
ұлттық, ал 9 шілдеден — Құрылтай жиналысы деп жариялады. Өкіметтің бұл
жиналысты қуып тарату әрекеті халық көтерілісіне әкеп соқты. Король Бас
штаттарға жиналыс өткізуге тыйым салғаннан кейін үшінші сословиеден шыққан
депутаттар мен оларды қолдаушылар сол кезде бос тұрған Әулие Яков шіркеуіне
жиналып, саяси мәселелермен айналысты. Сондықтан Яков шіркеуіне
жиналғандарды халық-яковиншілер деп атады. 1789 ж. 14
шілдедегі Бастилияға тікелей шабуыл жасау Француз революцияның бастамасы
болды. Феодалды-абсолюттік құрылысқа қарсы күресте буржуазия, шаруалар мен
қала кедейлері бірігіп кетті. Бұл бірлік 1789 ж. 26 тамызда Құрылтай
жиналысы қабылдаған “Адам және азамат құқықтарының Декларациясынан” көрініс
тапты. Онда ұлт жоғ. өкімет билігінің қайнар көзі ретінде жарияланды.
“Адамдар ерікті және құқығы жағынан тең болып қала береді” делінді. Сөйтіп,
феодалды артықшылықтар мен үстемдіктерге соққы берілді. Сөз, баспасөз, дін
ұстау, жиналыс бостандықтары жарияланды. Жеке меншік мызғымас және қасиетті
құқық ретінде танылды. Негізгі саяси құқықтар алдымен салық төлеушілерге
берілді. Француз революциясының бірінші кезеңінде (1789 ж. 14 шілде — 1792
ж. 10 тамыз) билік ірі буржуазия мен фельяндар деп аталған либерал
ақсүйектерге тиісті болды. Негізінен буржуазия өкілдерінен тұратын
астаналық әкімшілік құрылды. Ол Париж коммунасы деп аталды. Оның
басшылығымен 1792 ж. 10 тамызда көтеріліске шыққан халық жеңіске жетіп,
король тақтан түсірілді. Ұлттық Конвентке сайлау белгіленді. Француз
революциясының екінші кезеңінде (1792 ж. 10 тамыз — 1793 ж. 2 маусым) саяси
билік Құрылтай жиналысының орнына сайланған Заң шығару жиналысына көшті. Ол
жиналыста Жиронда департаментінен шыққан депутаттар үстем түсіп, Ұлттық
Конвентте көпшілік орынды иемденді. 1792 ж. 22 қыркүйекте Конвент Францияны
республика (бірінші республика) деп жариялады. Конвент залындағы жоғ.
орындарға революцияны соңына дейін жеткізуді мақсат еткен депутаттар
отырды. Бұл топ “тау” деп аталды. Оны М.Робеспьер, Ж.П. Марат, Ж.Ж. Дантон,
Л.Сен-Жюст, т.б. басқарды. “Тау” якобиншілер клубында басымдыққа ие болып,
жирондистерді клубтан шығарды да, Париж Коммунасындағы жетекші күшке
айналды. “Таудың” талабы бойынша 1793 ж. 21 қаңтарда Людовик XVI корольдің
басы кесілді. Революцияның онан әрі жалғасуын тоқтатып, халықты бейбіт
еңбекке жұмылдырмақ болған жирондистердің әрекеті 1793 ж. 31 мамыр — 2
маусым аралығындағы халық көтерілісіне әкеліп соқты. Оның нәтижесінде
якобиншілер диктатурасы орнады. Бұл Француз революциясының соңғы, үшінші
кезеңі (1793 ж. 2 маусым — 1794 ж. 27/28 шілде) болды. Билікке ие болған
топ басқа әлеум. топтардың талап-тілектері мен мүддесін ескермей, тек өз
мақсатттарын жүзеге асыруға тырысты. Бұл әрекет әділеттілік, ерік,
бостандық, теңдік ұғымдарымен сыйыспады. 1793 ж. жазда бүкіл өкімет билігі
М.Робеспьер басқарған Қоғамдық құтқару комитетіне көшті. Өкіметке наразылық
білдірушілерді жазалау үшін Жалпы қауіпсіздік комитетті құрылды. Сауда
жасау еркіндігіне шек келтіріліп, өз бетімен сауда жасаушылар
“алыпсатарлар” ретінде айыпталды. Революцияның қас жауы деп есептелген
корольдің әйелі Мария Антуанетта өлтіріліп, елде революциялық лаңкестік
жүргізілді. Ашынған шаруалар мен жұмысшылар ақсүйектер мен байларды
өлтіріп, байлықтарын өзара бөлісіп алуға кірісті. Бұл “барып тұрған
якобиншілер” байлардан астықты күшпен тартып алуды, саудагерлерге қарсы
лаңкестікті күшейтуді талап етті, кедейлерді Конвентке қарсы көтеріліс
жасауға шақырды. Халықты арандатушылық әрекеттерге итермелегені
үшін Қоғамдық құтқару комитеті “нағыз якобиншілердің” басшыларын соттап,
өлім жазасына кесті. Бұл якобин диктатурасының халық бұқарасы алдындағы
беделінің түсуіне себеп болды. Қоғамды өндіріске, бейбіт еңбекке
жұмылдырудың жолдарын көрсете алмаған якобиншілер енді Конвенттегі
“самарқаулар” деп аталған жаңа буржуазия өкілдеріне қарсы күрес жүргізді.
“Самарқаулар” лаңкестікті бәсеңдетуді, рев. диктатура тәртібін тоқтатуды,
Англиямен тез арада бітім жасауды талап етті. Олардың басшылары да “сатқын”
деп айыпталып, 1794 ж. сәуірде өлтірілді. Бірақ якобиншілердің саяси беделі
нығаюдың орнына, керісінше әлсіреп кетті. 1794 ж. 9 термидорда (27/27
шілдеде) “самарқаулар” мен оларды жақтаушылар жеңіске жетіп, М.Робеспьер
бастаған “барып тұрған якобиншілердің” 22 басшысы өлтірілді. Тез әрі оңай
жолмен “тартып алып, бөліп беруге” бейімделген диктатура халықты өндірісті
ұйымдастыруға, жаңа құндылықтар жасауға жұмылдыра алмай, экон. процестердің
дамуына кедергі келтіргендіктен құлады. Дегенмен, Француз революциясы
Францияда капит. қатынастардың дамуына жол ашты.
Негізгі әдебиеттер: 4, 6, 9, 10, 11, 13.
Қосымша әдебиеттер: 1, 3, 8.

№8 тақырып Франциядағы Консульство мен Бірінші империя.Наполеон
соғыстары дәуіріндегі Еуропа.
1799ж 9-қарашадағы мемлекеттік төңкерістен кейін билік үш консулдың
қолына өтті, Бірақ іс жүзінде Бонапарттың яғни І консулдың колында болды.
Ол кейін жеке өзі билік жүргізгісі келіп өзінің билігін заңдастыруға
асықты. Жаңа конститутция қабылданды. Конституция бойынша Франция
республика болып қалды. Конст-ға сәйкес І консул бас әскер қолбасшысы
болды, заң шығаратын өкімет органының барлық мүшелерін тағайындады.
Департаменттерді басқару үшін үкімет префект-шенеуніктерін тағайындады.
Бүкіл Францияны қатаң орталықтанған әкімшілік жүйе биледі. Ең күшті мекеме
полиция болды. Оны Жозеф Фуше басқарды. Қатаң цензура орнады. 1801 жылы
котолик шіркеуінің дінбасы Рим папасымен конкордантқа қол қойды. 1804 ж Рим
папасы салтанатты түрде Напалеонға тәж кигізді. Наполеон ұсынысымен Француз
эпископтарын Рим папасы тағайындады.

Папа УІІ Пиемен 1804ж келісім жасалып (Конкордат), 1802ж күшіне енді.
Келісім бойынша католицизм басым көпшілік азаматтардың дініне айналды.

Напалеон өндірісшілер, кәсіпкерлер, банкирлер мен саудагерлер
әрекеттерін қолдап отырды. 1800жылы Франция банкінің негізі қаланды.

Революция жылдарындағы заңдардың көпшілігі жойылып, Ле-Шапелье заңы
қалдырылды. Мұнда: жұмысшылардың өз мүдделерін қорғау ұйымына құқық бермеу
және өндірісшілердің оларды эксплуатациялаудың шектелмеген мүмкіндігіне жол
берілді.

1804-1808жж Азаматтық, Комерциялық және Қылмыстық кодестер шығарылып
олар «Наполеон кодексі деген атаққа ие болды.»

Кодекстер Францияның дамуына мүмкіншіліктер туғызды. Ауыл шаруашылығы
ойдағыдай дамыды. Бюджеттегі тапшылықты жою және де Француз ақшасы-Франктің
тұрақтылығы сұрау арқасында экономикасының жақсаруына қол жетті. Қағаз ақша
шығару есебімен бюджет тапшылығы жабылды. 1804 жылға қарай Наполеон
мемлекеттің шығынымен кірісін теңестіруге қол жеткізді. Ақшаның айналымын
реттеу үшін Француз банкі құрылды.

Жеке меншік сауда жөніндегі заңдар жинағы құрастырылды.

10 жылдың ішінде Франция мықты әлем державасына айналды. Францияның бұл
жетістіктері Наполеонның атымен байланысты болды. 1802 жылы оны өмір бойына
консул етіп жариялады. 1804 жылы 18 мамырда сенаттың указымен Наполеон
Францияның императоры атанды. Бұдан кейін Наполеон Италия республикасын
корелевствоға айналдырып, Италия королі титулын қабылдады.

Франция империяға айналды. Наполеон Францияда дворяндықты қалпына
келтірді. Напоеон өз генералдарын маршал жоғары шен тұлғаларды марапаттап
қамалдармен жер силады, князь, герцог, граф, барон титулдарын берді.

Парижге қайта оралған Наполеон Ресей мен оның одақтасы Прусияға қарсы
жаңа соғыс үшін әскер құра бастады.

1813ж 15 апрелде Наполеон өз әскерімен Эрфурттан орыс және прус
әскерлеріне қарсы соғысқа аттанды. 1813 жылы көктемде Францияға қарсы Ресей
мен Англия сонымен қатар Пруссия, Швеция, Испания мен Португалиядан
құрылған 6-шы коалиция құрылды. Австриямен, Лейпциг (1813ж 16-19 қазан)
түбінде Франция 65 мың адамнан айырылды. 1814ж 31 наурызда коалиция әскері
Парижге кіріп 6-шы апрелде Наполеон тақтан мәжбүрлі түрде түсті. Оған Эльба
аралы беріліп, Франциядан сонда жер аударылды.

Елдегі жағдай ХҮІІ-ғ.терең саяси –экономикалық құлдыраумен ұласып,
ХҮІІІғ. Дейін жалғасады. Елдегі жағдай ХҮІІІ-ғ. Апенин жарты аралының
бірінен соң бірі орын алған еуропалық соғыстар сахнасына айналуы тұсында
тіптен шиеленісе түседі.Испан және Австрия мұрагерлігі үшін соғыс және Жеті
жылдық соғыс белгілі белгілі бір мөлшерлерде барлық мемлекеттердің жағдайын
күйретіп, билік еткен әулеттер мен олардың шекаралық бөліктерінде төтенше
тұрақсыздыққа жол ашты. 1714-ж. Рештат бейбіт келісіміне сәйкес, Милан
герцогіндегі (Ломбардия) испан билігі австриялық иелікпен алмасты. Орталық
Италияда да билік жаңадан Габсбургтер әулетіне ағайын, бір жағынан тәуелді
де Лотарингская және дЭсте әулеттерінің бағыныштылығына өтеді.

ХҮІІІ-ғ. ортасындағы италиандық мемлекеттердің бірқатарындағы біршама
мөлшердегі экономикалық жанданулар ғана Ағартушылық идеяларының таралуына
жол ашты. ХҮІІІ-ғ.ІІ-жартысында біршама нәтижелі реформалар Мария
Терезияның кіші ұлы, атақты герцог Петр Леопольд тұсында дүниеге келді.
Мұнда салық реформалары мен жылжымайтын мүліктерді сату-сатып алудағы
шектеулерден басқа, цех жүйесі, инквизиция, «өлі қолдар» құқығы таратылады.
1786-жылы Еуропада өз уақытына сай ілгерлі болып саналған қылмыстық заң
қабылданып, қорлау мен өлім жасасын жойды.
Негізгі әдебиеттер: 4, 6, 10. 11, 13.
Қосымша әдебиеттер: 1, 3, 8.

№9 тақырып Вена конгресі және “Қасиетті одақтың” құрылуы.
Халықаралық қатынастардың Веналық жүйесінің қалыптасуы
Наполеонды жеңгеннен кейін барлық еуропалық державалардың өкілдері
(Түркиядан басқасы)
23 қыркүйекте, 1814 ж. 1 қазанына белгіленген конгресс ашылуына
1814 ж. сәуір – мамырында Ресей орыс үкіметінің қарамағындағы
Александр XVIII Людовиктің босаған француз тағына отырғанын онша
Талейран Венаға келген соң төрт «ұлы» держава өкілдерінің жиналысына
1814 ж. қазан айының бас кезінде Талейран император Александрға
Одан кейін лорд Кэстльримен келіссөз жүргізілді. I Александр оған
Кэстльри патшаның Польшаға бергісі келіп отырған конституциясын өте
«либералды»,
Король III Фридрих-Вильгельм бұл жоспардан бас тартуды шешті. Меттерних
Конгресс жұмысы ішкі күрестің кесірінен алға жылжымай қойды. Сол
Бұл жасырын келісімнің саксондық жобаға қарсы қуатты күшейткені соншалық,
Вена конгресі Германияның саяси бытыраңқылығын бекітті. Александр Меттерних
секілді,
Меттернихтің жоспарына сәйкес, конгресс «Германдық одақ» деп аталған ұйым
Майнцтағы Франкфурт қаласында орналасқан сеймге төрағалық ету австриялық
өкілге
Конгресс өз жұмысын қорытындылауға кірісіп кеткен шақта, кенет оның
Александрдың өзіне қарсы бағытталған жасырын келісімді алғаш ашып оқығанына
Дегенмен де, Наполеон алдындағы қорқыныш белең алып, Александр сол
Ватерлооға дейін бірнеше күн қалғанда, 1815 ж. 9 маусымында
Бельгия Голландияның жаңа корольіне сыйланды; Данияға, Шлезвигтен басқа,
немістік
Пруссия өзі айрылған польшалық территориялар үшін төлем ретінде,
Саксонияның
Тирольды, Вальтелинаны, Триесті, Дальмация мен Иллирияны алған Австрия да
Қуатты екі еуропалық держава - Англия мен
Патшалық Ресей наполеондық Франциямен соғыстардан Варшава герцогтығы,
Финляндия және
Негізгі саяси және территориялық мәселелерді шешуден басқа, Вена конгресі
1814 ж. Венаға жиналған жеңімпаз мемлекет билеушілері алдарына үш
Бірақ осы мақсаттардың тек алғашқысы ғана толығымен орындалды. Ал
2. 1815-1830 ЖЫЛДАРДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР
Қасиетті Одақтың қызметі. Халықтың Наполеонға қарсы күресі француз
империясының
Франциямен бейбіт келісім, Төрттік Одақ туралы
Еуропалық дипломатия тарихына Қасиетті Одақ революциялық рухты, саяси және
Қасиетті Одаққа кірмегенмен оның үкіметі өз саясатын Қасиетті Одақтың
Рим Папасы алуан елдердегі католиктердің наразылық бүлдіруінен қауіптеніп,
актыға
Қасиетті Одақта, әсіресе оның алғашқы жылдарында, ірі дипломат, әрі
Қасиетті Одақ қызметінің екінші кезеңі оның Испанияда интервенция
ұйымдастырып,
Қасиетті Одақтың төрт конгресі өтті: 1818 ж. Аахен конгресі,
Қасиетті Одақтың 1818 ж. Аахенде өткен бірінші конгресі Ресей,
Аахен конгресі Еуропадағы саяси тепе – теңдікті одан әрі
Аахен конгресіне даярлық кезеңінде одақтас державалар арасында конгрестің
күн
Барлық одақтас державалар француз проблемасының алдағы кездесуде орталық
орынды
1818 ж. наурызда Австрия үкіметі алғашқы болып өз пікірін
Аахен конгресіне даярлық жасау барысындағы 1818 ж. 5 және
1818 ж. сәуір айының соңында ресейлік СІМ меморандум әзірледі,
Осылайша, көрсетілген тұтастыққа қарамастан, Ресей мен оның одақтастары
арасындағы
Аахен конгресі қарсаңында одақтас елдердің дипломаттары одақтас Карлсбад
қалашығында
Конгресс басталар кездегі орыс дипломатиясының бағдарламасында айтарлықтай
өзгерістер жоқ
Каслри жазып, ағылшын өкілдеріне арналған нұсқаулық ретінде бекітілген
естелік
Аахен конгресі 1818 ж. 20 қыркүйегінде ашылып, өз жұмысын
Конгресс жұмысы барысында 47 жиналыс өткізіліп, француз, испан мәселелері,
1818 ж. 3 қарашасындағы конгрестің барлық қатысушылары қол қойған
Күн тәртібінде ресми түрде француз проблемаларын байланысты екі мәселе
Аахен конгресі еуропалық дипломатия тарихындағы «Вена жүйесін» құрғаннан
кейінгі
Бес одақтас державалардың – Австрия, Ресей, Пруссия, Франция мен
Троппаудағы конгресс, бастапқыда оған аахендік келісім негізінде жиналған
тек Бірінші отырысты канцлер Меттерних «одақтас державалардың
мемлекеттердің ішкі ісіне
Ресей делегациясы неополитандық революцияға қарсы біріккен моральдық іс -
1820 ж. 7 қарашасында Ресей, Австрия және Пруссия Бастапқы
Бастапқы қаулының және оған енгізілетін қосымшаның мәтінімен Англия мен
Конгресс қатысушылары қол қойған қаулы Австрияның неополитандық корольдікті
жаулап
Еуропадағы революциялармен күрес туралы мәселені талқылау Қасиетті Одақтың
1821
Конгреске шақырылған Италия мемлекетінің өкілдері неополитандық революцияны
басып-жаншуға қол.
Негізгі әдебиеттер: 4, 9, 10, 11, 13, 16, 17.
Қосымша әдебиеттер: 1, 3, 5, 6, 7.

№10 тақырып: 1815–1847 жж. Батыс Еуропа елдері.
Наполеондық Франциямен соғыста жеңіске жеткен Англия 1815 – 1816 жж.
ауыр экономикалық кризисті бастан кешірді. Металлургиялық заводтар мен
шахталар жабылып, мыңдаған жұмысшылар жұмыссыз қалды.
Ағылшын жер иеленушілері парламентте сырттан келетін нан өнімдеріне
салықтың жоғарылауы туралы заңдардың қабылдануына қол жеткізді. Бұл заңдар
бидай импортын тоқтатып, жериеленушілердің өз ауыл шаруашылық өнімдерінің
бағасын жоғарылатуға мүмкіндік берді. Буржуа тап өкілдері “Нан заңдарына”
қарсы шығып, өз тауарларын экспорттауға мүмкіндік алғысы келді.
ХІХ ғ. ортасында Англияда өндірістік революция аяқталды. Ірі өндірістік
қалалар пайда болды. 2,5 млн.халқы бар Лондон әлемнің банктік орталығына
йналды.
Пролетариат пен буржуазия негізгі таптарға айналды. Өндірістік
қалалардың төрттен үш бөлігін фабрикалық жұмысшылар және қолөнершілер
құрады.
Ағылшын қоғамының ең бай табы – фабрикалық жұмысшылар болды. Бірақ
саяси билік бұрынғыдай ақсүйек – жериеленушілер мен қаржы басшыларының
қолында шоғырланды. 1812 – 1827 жж.аралығында билікті торилер жүргізді.
Буржуаз интеллигенциясының радикалды элементтері (журналисттер,
жазушылар) және қолөнершілер мен жұмысшылар сайлау реформаларын талап етті.
Митингтерде сайлау жүйесін өзгерту, “нан заңдарын” жою, т.б.мәселелерді
алға қойды.
1819 ж.қарашада өкімет асығыс түрде парламентте алты репрессивтік заң
қабылдады, кейін бұл “ауыз жабуға арналған акттер” атауына ие болды.
Публицист Коббет өзінің “Саяси бақылаушы” газетінде реформаларды
жақтап, революцияның болу мүмкіндігін жазды.
20 жылдары Лондонда Плейс басқарған “Ұлттық саяси ассоциация”,
Бименгемде Атвудтың “Саяси одағы” құрылды. Олар белгілі – бір меншігі
барларға дауыс беру құқығын талап етті.
1830 ж.Оңтүстік Англияда қаналған батрактар мен барынан айырылған ауыл
қолөнершілерінің көтеріліс толқыны өтті.
Елдегі шиеленіскен жағдай нәтижесінде тори өкіметі отставкаға кетуге
мәжбүр болды. 1831 ж.наурызында билікке премьер – министр Грей басшылығымен
вигилер келді. Грей өкіметі ІY Вильгельмнен лордтар палатасына 60 жаңа
пэрлерді тағайындауға келісім алды.1832 ж.7-маусымда билль заңға айналып,
күрес қалың халық қозғалыстарына сүйенген өнеркәсіпшілер жеңісімен
аяқталды.
Елдегі саяси билікке бай өндірістік буржуа келді. Ірі капиталға ие
болған олар, қауым палатасы арқылы елдің ішкі және сыртқы саясатына әсер
ете алды. Өз кезегіне, ториліктер өздерінің позицияларын нығайту мақсатында
бірқатар іс – шаралар жүргізді.
1601 ж.бері әр округтегі халықтан кедейлерді қамтамасыз ету үшін
жиналған салықтардың орнына 1834 ж.бастап жұмысшылар үйлері пайда болды.
Мұнда жұмыссыздар, қарттар, жетімдер мен еңбекке жарамсыздар болды. Әйелдер
– күйеулерінен, ана мен әкелер – балаларынан ажыратылып, барлығын да ауыр
жұмысқа салды.
1824 ж.парламент жұмысшыларға жалақы туралы келісім құру үшін тред –
юниондар ұйымдастыруға рұқсат берді. 1834 ж.екі жыл өмір сүрген, 500 мыңнан
астам жұмысшыларды біріктірген жалпыағылшын Ұлы ұлттық профессионалды одақ
пайда болды. Оның құрылуында ағылшын социалист – утописті Роберт Оуэн үлкен
роль атқарды.
1836 ж.жұмысшылар тобы Лондондық жұмысшылар ассоциациясын құрып,
жұмысшылар үшін дауыс беру құқығын талап етті.
1837 ж. пролетариат, кедейлер, т.б.біріктірген Демократиялық ассоциация
құрылды. Оның ұйымдастырушысы талантты журналист, оратор – Джродж Джулиан
Гарни болды.
1838 ж.көктемде Лондондық жұмысшылар ассоциациясы атынан Ловетт
Халықтық хартия (ағ.чартер) атанған, сайлау реформасы туралы жаңа заң
роектын жариялады: 1)21 жасқа толған барлық ер азаматтарға даыс беру
құқығын беру; 2)құпия дауыс беру; 3)бүкіл Англиның тең сайлау округтеріне
бөлінуі және парламентке бір елші жіберу; 4)парламенттегі жыл сайынғы
сайлау; 5)сайлауға жіберілудегі ешбір меншіктік цензтің болмауы;
6)парламент депутаттарын марапаттау.
Чартистік қозғалыстың І – кезеңінің ерекшелігі – бұл мүшелерінің
құрамы: фабрикалық жұмысшылардан – буржуаздық демокаттарға дейін.
1837 – 1839 жж.экономикалық кризис өндірістің төмендеуіне әкеліп,
нәтижесінде мыңдаған жұмыссыздар чартистердің қатарына қосылды. 1842
ж.Ұлттық чартистік ассоциацияда бүкіл Англия бойынша 400 бөлімшесі және 40
мың мүшесі болды. Бұл алғашқы пролетариат партиясы еді.
Чартистердің петициясы ағылшын пролетариатының таптық санасының
өскендігін байқатты. Ең алдымен петиция жұмысшыларға саяси құқық пен
әлеуметтік талаптар – жұмысшылар үйлерін жою, шіркеу кірістерін азайту,
ақсүйек монополияларының жер иемденуін тоқтатуды талап етті. Алғашқы рет
жұмысшылар Ирландияның өз алдына бөлектенуіне талап қойды.
1842 ж.2-мамырда петиция парламентке беріліп, қолдау таппады. Ірі
көтерілістер толқыны өтті. Бірақ орталықтанған басқарудың болмауы,
көтерілісшілерді қаржыландырудың болмауы және мақсаттағы бірліктің болмауы
– көтерілістің нәтижесіз болуына әкелді. Көтерілісшілер қуғынға түсіп,
қатаң жазаланды.
1842 ж.аяғында чартистік қозғалыс біртіндеп басылып, Ұлттық чартистік
ассоциацияның саны 5000 адамға жетті. Мұндағы барлық оқиғалардың зор маңызы
болды: олар пролетариаттың буржуазиядан бөлінуіне мүмкіндік берді және
чартистік қозғалыстың прлетариаттық сипатын ерекшеледі.
30 – 60 жж.Англияның ішкі саясаты ХYІІІ ғ.қалыптасқан және өндірістік
буржуазияның мүдделеріне сай құрылған принциптерге негізделді. Бұл саясатты
20 жыл бойы Пальмерстон жүргізді.
1850 жылдары Англия Ресей империясының қарқынды өсуіне үреумен қарады.
Петербургте І Николай ағылшын елшісіне Турцияға қарсы одақ құруды ұсынды.
Бірақ Англия Өз мүдделерін есептеп, 1853 ж.басталған орыс – түрік соғысында
Турция жағында Франциямен одақ құрды.
Крым соғысынан кейін Англияның ең қауіпті жауларының бірі – ІІІ
Наполеонның Франциясы еді.
Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 13.
Қосымша әдебиеттер: 2, 3, 4.

№11 тақырып: 1848–1849 жж. Еуропадағы революция.
Европадағы 1848-1849 жылдардағы революциялардың туу себептері
Франциядағы революцияның себептері мен басталуы
XIX ғасырдың 40-жылдары Франция өнеркәсіптік дамуы күшті болды.
А) жұмысшы табы мен буржуазияның арасындағы жауығудың күшеюі;
Б) Июль монархиясына екі таптың да қарсы болуы.
Астықтың шықпай қалуы және әлемдік сауда мен өнеркәсіп
XVIII ғасырдағы француз революциясының басты міндеті феодализмге қарсы
Капитализм дамыған сайын ірі өнеркәсіптің өсуімен бірге өнеркәсіптік
Жұмысшылар саяси правоға ие болғысы келді, бұлар да
1845—1847 жылдары егін шықпай қалуына және бүкіл Европаға
1847 жылы дүниежүзінің көптеген капиталистік елдерін, оның
Революцияның басталуы. Революция оқиғалары мына бағытта өрістеген еді.
1848 жылы 22 февраль
Буржуазияның қайраткерлері үйлерінде отырып қала берді, ал жұмысшылар,
24 февральға қараған түні, жұмысшылардың демонстрациясын үкімет әскерлері
Луи Филипп монархиясын құлату және Уақытша үкіметтің құрылуы.
Жұмысшылардың ерлігі арқасында Франциядағы буржуазиялық Июль монархиясы
құлатылды.
Бурбон сарайына келген буржуазияның қайраткерлері (Құрылтай жиналысы
шақырылғанға
25 февральда жұмысшылардың орасан үлкен демонстрациясының талап етуімен,
Уақытша үкімет еркектер үшін жалпыға бірдей сайлау правосын
Уақытша үкімет үйінің алдындағы алаңға қаруланған халық тағы
Жұмысшылардың қысым жасауымен Уақытша үкімет марттың бас кезінде
Уақытша үкімет «еңбек ету правосын» қабылдамақшы болып келісті,
Сөйтіп, буржуазия жұмысшыларға қарсы шаруаларды айдап салды. Франциядағы
Огюст Бланки (1805—1881) — ер жүрек, батыл революционер,
Бланки Уақытша үкіметтің реакцияшыл саясатына қарсы күрес жүргізу
Париждегі Июль көтерілісі
Июнь күндері Үкімет жұмысшыларды зор қырғынға ұшыратуды ұйғарды.
Орыс революционері Александр Герцен мыналарды көрді: «23-і күні
Өзеннің арғы жағындағы үлкенді-кішілі көшелердің бәрінде баррикадалар
құрылып Лезде 600-ге жуық баррикада құрылып қалды — баррикадалар
Құрылтай жиналысы өкімет билігін әскери диктатор генерал Кавеньяктің
Париждегі қызыл тулар желбіреген баррикадаларға тек ұлттық мастерскойлардың
Тек жеке кварталдарда ғана құпия революциялық қоғамдарға қатысқан
25 июньге қарай, генерал Кавеньяк жағы басым екендігі
Июнь күндері... «қазіргі қоғам бөлініп отырған екі таптың
1848 жылғы бұл күресте буржуазия жеңіп шықты. Табан
Европадағы 1848 жылғы революцияны өз көзімен көрген Герцен
Жұмысшылар жеңілгеннен кейін, буржуазия мен помещиктер тек Францияда
1848 жылғы буржуазиялық революция жұмысшылардың белсенді қатысуымен өтті,
Франциядағы 1848 жылғы революцияға буржуазия контрреволюциялық күш
ретінде Францияда буржуазия революцияшыл жұмысшыларды қатал қуғынға
ұшыратты. I
III Наполеон билеп тұрған кезде (1852—1870, Екінші империя
Францияда буржуазиялық қанаушы мемлекеттік машинасы: армия, полиция,
буржуазиялық
Алайда, 1864 жылы жұмысшылар қозғалысының қысымымен III Наполеон
III Наполеон өкіметті қолына алуға үміттеніп жүрген кезінде,
Ақыр аяғында... ұлт мастерскойларынан барлық үйленбеген жұмысшыларды айдап
Не аштан өлу, не күреске шығу — жұмысшылардың
Көсемсіз, қимыл жасаудың жалпы жоспарынсыз,
Германиядағы революция
Феодалдық сарқыншақтар Германияда капитализм дамуына кедергі болды.
Германияда
Егер өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының дамуы жағынан Германия
Неміс буржуазиясы 1834 жылы Герман одағының (Австрияны қоспағанда)
Артта қалған Германияда жағдай былай болды: капиталистік дамуға
Революция қарсаңында. Революция дауылының төніп келе жатқаны көптеген
1845—1846 жылдары картоп ауруының салдарынан және егін шықпай
1847 жылы өнеркәсіптік дағдарыс басталды. Фабрикалар жұмысын тоқтата
Пруссияда революцияның басталуы. 1848 жылғы мартта Берлинде айбынды
1848—1849 жж. революцияның негізгі мақсаты: Германияда елді біріктіру,
Король IV Фридрих Вильгельм «Сүйікті берлиндіктерге» деген үндеу
Берлинде 1848 жылғы марттағы ұрыстарда жұмысшылар мен қолөнершілер
Буржуазиялық жаңа министрліктер ескі чиновниктердің бірін де орнынан
Берлин жұмысшылары жиналыста еңбек министрлігін ұйымдастыруды, оған
жұмысшылардың Германиядағы революцияның болуына 1848 жылы Францияда болған
революциясы
1848 жылы майда Берлинде ашылған пруссиялық Ұлттық жиналысқа
1848 жылдың көктемінде Пруссияның көп жерлерінде кеңінен етек
Маркс пен Энгельс Германияда. Германияны қайта біріктіру мәселесі
Маркс және оны жақтаушылар феодалдық неміс үкіметтерін құлатуды,
1849 жылы жалпы германиялық конституцияны жүзеге асыру мақсатымен
Рейн провинциясындағы көтерілісті басып тастағаннан кейін Пруссия үкіметі
«Neue Rheinishe Zeitung» редакторлары» сіздермен қоштаса отырып,
тілектестік
Германия революциясының жеңілу себептері. Германиядағы халық көтерілісі
күшпен Германиядағы 1848 жылғы аяқталмаған революцияда басты роль атқарған
Австрия империясындағы революция
Революцияның себептері. Австрия империясы, Габсбургтер монархиясы көп ұлтты
Австрияда капиталистік қатынастардың дамуына ондағы өте күшті ұлттық
Австрия империясында, әсіресе Венгрия мен славян облыстарының көпшілігінде,
Крепостниктік право Чехия мен неміс облыстарында онша етек
Австрия өзінің өнеркәсібі мен транспортының дамуы жағынан Европаның
Крепостниктік право, өнеркәсігітегі цех системасы, помещиктер мен
чиновниктердің Революцияның негізгі міндеті Габсбургтар монархиясын құлату,
Австрияда демократиялық
Австриялықтардың барлық қысымшылығына қарамастан, чех халқы өзінің бай
Неміс помещиктері славян халықтарын қанады. Мектептерде, соттарда, барлық
Австрия империясындағы революция. Парижде республика жарияланғандығы туралы
хабар
Күшті революциялық қозғалыс Австрия монархиясының астанасы Венада кең
Апрельде үкімет Австрия империясының конституциясын жариялады. Бұл
конституция Австрия империясындағы славян халықтары да революциялық күреске
көтерілді.
Чехия, Австрия империясының ең алдыңғы қатардағы бөлігі еді.
Чехияда бірқатар жерлерде шаруалар көтеріліс жасады. Шаруалар барщинаның
1848 жылы Чехияныц басты қаласы Прагада және Австрияның
Венгриядағы революция. 1848 жылғы мартта венгер революциясының алғашқы
Оян, мадьяр, Отаның жар салады,
Қабырғасы қайғыменен қайысып
Қапы қалма, таңда бірін:
Көн құлдыққа, не азат бол сайысып.
Музыкаға түсірілген бұл өлеңдер көтеріліске шыққан венгер халқының
Австрияның императоры революцияны өз күшімен жеңе алмағандықтан, I
«Өз көйлегім өз денеме жақын болмаса, араласпас та
Патша өкіметінің орасан зор армиясы Австрия императорының әскерлерімен
Австрия империясындағы революция монархияны күйретпеді, ұлттық езгіні
жоймады.
1848—1849 жылдардағы революциялардың маңызы мен қорытындылары
Революциялық ахуалдың ұқсастықтары
1848—1849 жылдардағы Орталық Еуропа мен Италиядағы революциялар национализм
1848 ж. сәуір айында ол кездері әлі де
Германиядағы революцияның болуына 1848 жылы Францияда болған революциясы
1850 жылы қабылданған конституция феодалдық басшылардың мүддесіне сәйкес
Франция капитализм жолына түскеннен кейін, монополиялар пайда болды.
1848 жылы Париж қаласында жұмысшылардың көтерілісін Ұлттық гвардия
1848 жылдың июнь күндерінде Францияда капиталистік қанаудан азап
1848—1849 жылдардағы буржуазия XVIII ғасырдағы революционерлердей —
якобиншілдердей 24 июнь күні таңертең Құрылтай жиналысы Париж қаласы
23-26 июньдегі көтеріліс буржуазияны қатты ойлантып, олар енді
Заңдардың қолданылуын бақылайтын кеңесуші орган болып Мемлекеттік кеңес
Бұл конституция бойынша барлық билік республиканың президентіне табыс
Заң шығару билігі тек қана бір палатадан тұратын
1844 жылдан бастап Германияда саяси жағдай ауырлады. Төңкерісшіл
Конституцияны қабылдау үшін ете күрделі процедуралар дайындалды, Одақтық
Парламент Рейхстаг екі палатадан тұратын. Жоғарғы палатасына жеке
Ол ұсынған екі конституция 1848 және 1850 жылдары
Король өз қолына атқару билікті жинақтап алған еді.
Ландтаг. Ол мырзалар және депутаттар палаталарынан тұрады. Мемлекет
Мырза палатасы қандас принцтер, король отбасымен, Пруссия королдығының
Депутаттар палатасы. Төменгі палатаға сайлау өте қызық өтетін:
Жергілікті басқарма. Пруссия провинциялардан, округтерден, уезден, селолық
және Сот жүйесі. Сот заңнан басқа билікке бағынбайды. Сот
К. Маркс Пруссияның Конституциясына былай деп мінездеме берді:
Пролетариат бұл қанаушы мемлекеттік машинаны өз мүддесіне пайдалана
Германияда пруссия буржуазиясының көп бөлігінің тыныштықты қалайтындығына
байланысты
1849 жылдың тамызында Венециядағы көтерлістің жеңіліс табуы ұлт-азаттық
1848—1849 жылдары халық бұқарасы жеңіліп қалғанмен де жұмысшылар
1848—1849 жылдардағы европалық революциялардың нәтижесінде капитализм тез
дамыды
Жұмысшы табының тарих сахнасына шығуы
Коммунистік партиялар жалдамалы жұмысшылардың негізгі тапқа айнала
бастауына
Қорытынды
«Европадағы 1848-1849 жылдардағы революциялар» атты курстық жұмысымды
аяқтай
Қандай да болмасын революциялар алғашқы кезде түрлі дағдарыстардың
Тағы да айта кетерлік бір мәселе бой тасалап
Сонан кейін кез келген революция соңынан елде басып-жаншу
Бұл революциялар сол қоғамдағы барлық салаларға ғана әсер
Негізгі әдебиеттер: 2, 4, 5, 10, 11, 13.
Қосымша әдебиеттер: 1, 2, 3, 8.

№12 тақырып: XIX ғ. 50–60 жж. Батыс Еуропа елдері.
1850 жылдары Англия Ресей империясының қарқынды өсуіне үреумен қарады.
Петербургте І Николай ағылшын елшісіне Турцияға қарсы одақ құруды ұсынды.
Бірақ Англия Өз мүдделерін есептеп, 1853 ж.басталған орыс – түрік соғысында
Турция жағында Франциямен одақ құрды.
Крым соғысынан кейін Англияның ең қауіпті жауларының бірі – ІІІ
Наполеонның Франциясы еді.
Англиядағы ішкі қоғамдық күрестерге 1861 – 1865 жж.АҚШ – ғы Азаматтық
соғыс кезеңіндегі ағылшын өкіметінің саясаты көр әсер етті.
ХІХ ғ.ортасында Англия ірі отаршы империя болды. Бұл империяның маңызды
бөлігі – Үндістан еді. 1857 – 1859 жж. халық қозғалысы бұл елдегі барлық
отарлық жүйені дүр еткізді. Көтерілісті басу үшін ағылшындық отаршылар
жергілікті феодалдармен бірлесті. 1859 ж.үнділердің ұлттық қозғалысы
жанышталып, ағылшын өкіметі елдегі өз билік аппаратын күшейтті және оны
ағылшын экспансиясының Азидағы плацдармына айналдырды. 1852 – 1853
жж.отарлаушы соғыстардың нәтижесінде Англияның үнді иеліктеріне Оңтүстік
Бирма, кейін бүкіл Малайя, Сингапур, Пенанг және Малккуда қосылды.
1861ж.Батыс Африкадағы Лагос(Нигерия), 1850 – 60 жж.Австралия, Жаңа
Зеландия бағындырылды.
1865 ж.Дж.Рассел премьер – министр болды. Оның кабинетіндегі ең
көрнекті мүшесі қаржы министрі У.Гладстон еді. Ол Вест – Индиядағы ағылшын
иеліктеріндегі құлдардың асығыс түрде босатылуынан қауіптенді, “нан
заңдарын”, Ирландиядағы репрессия, университетке түсушілердің діни сенімін
тексеруді қолдады. Рассельдің орнына келген граф Дерби өкіметінің қаржы
министрі Дизраэли Гладстон билі проектынан екі есе асып түскен реформа
проектын ұсынды. 1867 ж. 15 тамызда билль заңға айналды.

1868 ж.ақпанда Дерби денсаулығына байланысты отставкаға кетіп, королева
кабинетінің құрылымын Дизраэльге тапсырды.
1868 ж. 13 шілдеде өкімет палатаны таратып, жаңа сайлау нәтижесінде
либералдар басым түсіп, Дизраэль өкіметі Гладстон бастаған Кабинетке орнын
берді.
Гладстон реформаларының бірі – бастауыш білім беру болды. Дамушы
ағылшын өндірісі сауатты жұмысшыларды талап етті. Сөйтіп, жеке меншік
мектептер, мемлекеттік мектептер пайда болды. Нәтижесінде көптеген жаңа
мектеп ғимараттары салынып, мектептердегі орын саны 3.5 млн. Жетті. 1867 –
1876 жж.кезеңде бастауыш мектептерге өкімет субсидиясының мөлшері үш есе
өсті.
Революциялық ж/е ұлт-азаттық қозғалыстар мен күресті күшейту үшін
қалыптасқан тәртіпті сақтау мақсатында 1Александр еуропалық монархтарға
бірігіп ,іс-әрекет ету жөнінде кеісім шарт жасауды ұсынды. 1845ж 26
қыркүйекте 1 Александр құрастырған Қасиетті одақ актісіне Осман
империясының сұлтаны, Ағылшын корольі ж/е Рим папасынан басқа монархтар қол
қойды.
Тұңғыш рет барлық Еуропа мемлекеті Еуропаның құрылымы жөнінде мәселені
талқылауға қатысты. Еуропада бейбітшілікті ж/е тәртіпті сақтау үшін жүйелі
түрде конгрестер өткізу тетігі құрылды.
Одақтастардың ж/е Франциядағы бұрынғы француз ақсүйектерінің талабына
орай Бурбондар билігі қалпына келтірілді. Король болып XYIII Людовик деген
атпен 1793ж өлтірілген XYI Людовиктің інісі граф Прованский отырды.
I Александр ж/е басқа да монархтардың талабы бойынша XVIII Людовик
Францияда конституциялық монархияны бекіткен Хартияны жариялады.
Мемлекеттегі барлық билік орындары Бурбондарға берілді.
Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 13.
Қосымша әдебиеттер: 2, 3, 4

№13 тақырып: XIX ғ. Бірінші жартысындағы АҚШ. 1861–1877 жж. Екінші
солтүстікамерика революциясы.

1817-1819 жылдары құрама штаттар Шығыс Флориданы сатып алу жөнінде
келіссөз бастайды. Келісе алмай генирал Джексон бастаған америкалық әскер
АҚШ-тың Оңтүстік шекарасынан өтіп Филориданы басып алды. 1835 жылы Техаста
көтеріліс бұрқ ете түсті. Мексикалық әскерер болды. 1836 жылы Техас
тәуелсіз республика болып, 9 жыл өткеннен соң 1845 жылдың желтоқсанында
Техас құлиеленуші штат ретінде АҚШ құрамына кірді.
Техастың АҚШ-қа қосылуы 1846-1848 жылдарындағы Мексика-Америка соғысын
тудырды. Соғыс Мексиканың жеңілуімен аяқталды да, ол өзінің жарты аумағын
АҚШ-қа беруге мәжбүр болды. Бұл қазіргі АҚШ-тың Калифорния, Невада,
Аризона, Нью-Мексика және Юта штаттары.

1846 жылы АҚШ пен Англия келісімшартқа қол қойып, Канададағы ағылшын
иеліктері мен АҚШтың солтүстік шекарасын бекітеді. Осындай негізде
Атлантикадын Тынық мұхитқа дейінгі осы күнгі аумақ қалыптасқан болатын.
Жарты ғасыр уақытта ол үш есе үлкейді. Кейінірек, 1867 жылы америкалықтар
Ресейден Алясканы сатып алады, ал 1893 жылы Тынық мұхиттағы Гавай аралдарын
жаулап алды.
ХІХ ғасырдың ортасында АҚШ-тағы саяси күрестегі ең шиеленісті мәселе -
құлдық мәселесі болды. АҚШ-тың негізін қалағандардың көпшілігі:
Дж.Вашингтон, Б.Франклин, Дж.Медисон, Дж.Адамс, Т.Джефферсон құлдыққа қарсы
болды. Дегенмен барлық осы атақты адамдар, АҚШ президенті болған күнде де,
құлдықты жоя алмады. Өйткені көптеген оңтүстіктік штаттар, егер құлдық
жойылатын болса, одақтан шығамыз деген талап қойған еді.
ХІХ ғасырдың басында «Америкалық отарлар қоғамы» құрылып, олар
негрлерді Африкаға қайтару идеясын ұсынғанды. 1820 жылдан бастап солтүстік
шаттардан 11 мыңға жуық негрлер отанына қайтарылды.
1860 жылға президенттік сайлау барысында бір-біріне қарсы тұрған
демократтар мен республикашыл партиялар арасындағы қиян-кескі күрес үдей
түсті.Демократиялық пратия жағынан кандидаттыққа құлиеленушілікті жақтаушы
Стефан Дугласты ұсынды. Ал республикалық пратия - адвокат және публисцист
Аврам Линкольнді ұсынады. Ол құлдыққа қарсы болғанымен, Браунның көтерілісі
сияқты қадамдар мәселенің шешілуін қиындата түсетіндігін түсінді. Линкольн
құлдықтың Батсқа жайылуын тоқтату қажет деп санады. Құл иеленушілікті
жоюдың белгілі жақтаушысы, ел өнеркәсібінің өркендетілуін қолдаған
республикашыл А.Линколннің мемлекет басшысы болып сайлануы Оңтүстікті
АҚШтан бөлінуге итермеледі. Ең алғашқы әскери қақтығыс 1861 жылдың 12
сәуірінде өтті. Оңтүстік әскері зеңбіректерден оқ жаудырып, федералды әскер
тұрған Самтер қамалын басып алды. Конституция бойынша АҚШ-тың флоты мен
әскерінің қолбасшысы болып есептелінетін президент А.Линкольн Оңтүстікті
теңіз жағынан қоршауға алуға бұйырып, Оңтүстік штаттардағы көтерілісті басу
үшін үкімет құрамына 75 мың еріктілерді шақырды. АҚШ тарихындағы ең
қантөгісті соғыс – Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы Азамат соғысы осылай
басталды.
Азамат соғысының ең басты маңызы құлдықты жою болды. Қара түстілер мен
ақ түстілердің тең құқықты екендігін бекіту үрдісі басталғандығы америкалық
демократияның дамуындағы маңызды қадам болды. Соғыс ірі жер иелену
меншігін, плантациялық шаруашылықтың негізін күретіп, америкалық аулыл
шаруашылығын фермерлік жолмен дамуға бағыттады. Сондай-ақ, соғыс елдің
экономикалық және саяси өмірінде Солтүстіктің жетекшілік ролін бекітті.
Осының барысында Солтүстіктің өнеркәсіп капиталистері мен мен орта табының
Батыстағы фермерлер одағы нығая түсті. Бұл республикалық партия күшейтіп,
елдің саяси өміріндегі жетекшілік ролін қамтамасыз етті.
АҚШ - тағы азамат согысы буржуазиялы Солтүстік пен
қүл иеленуші Оңтүстіктің арасындагы антогонистік
қайшылықтан, шықты. Қүл иелену АҚШ - та
капитализмнің дамуына кедергі жасады. 19 - гасырдың
ортасында Солтүстік штаттарда қүлдықты жою
жолындағы күрес — аболиционизм күшейді. Қүл
иеленушілер ел ішіндегі буржуазияга арқа тіреді. Оларды Англиямен
Франция үкіметтері де қолдады. Қүл иеленуге қпрсы күресте фермерлердің
Канзастағы қарулы күреесі (11854-56), 1859 ж. Дж.Браун котерілісінің маңызы
зор болды.Елде Республикалық партияның (1854 ж. қүрылған ) ықпалы күшее
түсті. 1860 жылы республикашылар кандидаты А.Линкольнон АҚШ-тың президенті
болып сайланды. Бүл қүл иеленуші штаттардың Одақтан бөлінуіне әсер етті.
1861 ж. февральда Монтгомери қаласында (Алабама штатында) қүл иеленуші
штаттардың Конфедерациясы қүрылды. Оған АҚШ — тағы 34-штаттың 11-і бірікті.
Азамат соғысына Оңтүстік штаттар белсене кірісті. 1861 ж. 14-апрельде
қүл иеленушілер Самтер қамалын басып алды. Алғашқыда көтерісшілер жеңіске
жетті. Өйткені Солтүстік штаттар соғыска даяр емес еді.1862 ж. конгресс
соғысты ревалюциялық әдіспен жүргізуге бағытталған шаралар
белгіледі.Көтерісшілердің мүлкін алу туралы заң шығарылды. Қүрама
штаттардаға опасыздық жасағандарға өлім жазасы кесілетін болды.Гомстед және
қүлдарды азат ету туралы заң (1862 ж. 20 май) зор маңыз атқарды.
Ревалюциялық әдіске көшу азамат соғысының жаңа кезеңінің (1863-65)
бастамасы болды. Солтүстік штаттар армиясына 190-мың негр қосылды, 250-мың
негр тылдағы бөлімдерде қызмет атқарды.Жүмысшы полктері
көбейді.Көтерісшілерге қарсы шабуыл күшее түсті .1865 ж. 3 апрельде
федералдық әскерлер Конфедерацияның астанасы Ричмондты алды .Бірнеше күннен
кейін генерал Р.Ли бастаған котерісшілер Аппоматокс озенінің бойында тізе
бүкті. АҚШ-тағы азамат соғысы аяқталды. Мүнан кейін Оңтүстікке негрлерге
жер және ақ адамдармен бірдей тең право беру жолындағы қозғалыс күшейді.Бүл
Оңтүстікті қайта қүрудың бастамасы болды. Қайта қүру тарихта 1861-77
жылдардағы буржуазиялы-демократиялық ревалюцияның екінші кезеңі деп аталды.
Бірақ буржуазия опасыздық жасап , негрлерді право атаулыдан қүр алақан
қалдырды.Оңтүстік штаттарда бүрынғы қүл иеленушілер өкіметті өз қолына
қайта алды, қүлдық негізінен сақталып қалды.Плантаторлар неглерге қатал
тәртіп орнатты. Қара кодекс қабылданып , 1865 ж. Ку-клукс -клан үйымы
қүрылды. Дегенмен ,Оңтүстік капитализм даму жолына түсті.Азамат соғысы және
Оңтүстікті қайта қүру жылдарында онеркәсіп ондірісі тез өсті. Буржуазияның
экономикалық ықпалы , саяси үстемдігі күшейді.

№14 тақырып: 1815–1870 жж. Социалистік идеялар мен ілімнің дамуы.

ХІХ ғ. ең ықпалды идеологияның бірі - социализм еді. Социализмнің,
социалисттік идеялардың қалыптасуы ерте индустриялық қоғамдық
қайшылықтарына жауап еді. Социалисттер қанаудың негізгі себебі -жеке
меншіктің өмір сүруі деді. Олар қоғамды ұжымдық ( коллективтік)
принциптерге негіздеуді ұсынды. Келешек жаңа социалисттік қоғамда қанау
болмайды, социалисттік негізі болған ХУІІ ғ. Реформациялық қозғалыстың
идеялары еді. Реформациялық қозғалысқа келешекте әлемде бәрін теңестіретін,
қанауды жоятын Құдай патшалығы еді. Бұл теңдік, таптардың, жеке меншіктің
жойылу идеялары социализмге Реформациялық қозғалыстан келген қауымдық
цехтік көзқарастар да социализмге ықпалын тигізді.
Социалисттік идеяларды таратқан Р. Оуэн (1771-1858 ), К. Маркс ( 1818-
1883), Ф. Энгельс болды.
ХІХ ғ. 70 жж. социалисттік идөяларды таратқан И. Вейдемеер, Ф.А. Зорге,
Дицген. Олар американ капитализмінің дамуының ерекшеліктерін атай отыра,
негізіннен, оның даму қайшылықтардың өсе түсетінін көрсетті.
Марксизм ілімінің негізін қалаушылар американ жұмысшыларына АҚШ - ғы
таптық күрестің ерекшеліктерін, американ даму күрес барысында табиғи
одақтасы фермерлер мен негрлер болатынын ашып көрсетті.
Келешекте АҚШ - да Социалистік жұмысшы партия ( СЖП) құрылған.

№15 тақырып: 1870–1918 жж. Солтүстік Америка мен Еуропа.

Бүл жүмыссыздардың Вашингтондагы жасаган аттанысы (1931-32). Аштар
жорықтары -капиталистік елдердегі жүмысшалардың жүмыссыздықпен
қайыршылыққа қарсы күресінің бір түрі .Көбінесе АҚШ пен Үлыбританияда
қолданды Ең ірі жорықтар 1929-33 жылдардагы дүние жүзілік экоомикалық
дагдарыс кезінде болды.
АҚШ-тың Демократиялық партиясы. Ол -американ моно полистік капиталының
негізгі екі саяси партиясының бірі.1828 ж. қүрылды. Басаптқыда ол
плантаторлар мен фермерлердің едәуір болігін , буржуазияның кейбір
топтарынан біріктірілді.Кейіннен қүл иеленушілер мен ірі буржуазия
партимясына айналды.Кәзіргі күнде ірі монополиялардың сойылын согады,
агрессиялық саясат жүргізеді. Косемдері : Л.Джонсон, Г.Хемфри , М.Мэнсфил
(сенаттагы демократардың басшысы) АҚШ-тың демократиялық партиясының түрақты
мүшелері болмайды.Монополиялар және партияның басшы қайраткерлерімен тыгыз
байланысты босстар ( саяси алаяқтар ) маңызды роль атқарды. Аса ірі
монополиялар АҚШ-тың демократиялық партиясына қаражат беріп, оның саясатын
белгілеп отырды.
АҚШ-тың Республикалық партиясы. Американ монополистік капиталының
негізгі екі саяси партиясының бірі.1854 жылы буржуазия окілдері қүрды.
Империялизм дәүірі бастаганнан бері ірі монополиялардың мүддесін қоргай
отырып, агрессияшыл саясат жүргізіп келеді. Косемдері:Б.Голдуотер ,
Р.Никсон , Д.Эйзеихауэр , Э.Дирксен ( сенаттағы республикалардың
басшысы).АҚШ-тың р.п. Аса ірі монополистік топтармен тығыз байланысты; олар
партияны қаражат жағынан асырап-сақтап оның саясатын белгілеп беріп отырды.

№16 тақырып: 1870–1871 жж. Франко-прусс соғысы және Париж Коммунасы.

1869-70 жылдары Францияда бонопартистік режимнің дағдарысы бұрынғыдан да
күшейді. Оның себебі император Наполеон III Францияны құдіретті мемлекетке
айналдыруды, Еуропада Францияның ықпалын күшейтуді көздеді. Ол үшін елдің
ішіндегі наразылықгы басу керек, ол үшін жеңімпаз соғыс жүргізу керек.
«Еуропаның басқа мемлекеттерін жеңу арқылы Еуропада Францияның ықпалы
орнайды» — деп ойлады. Германияның бытыраңқылығын сақтап калуға тырысты.
Германия бірігіп кетсе күшейеді. Сол үшін Пруссияға соққы беру керек болды.
Осындай жолдармен бонопартистер өз әулетін күшейтуді армандады.
Бонопартистердің жеке мүддесінен шыккан соғыс болды. Сол кезде Пруссияға да
соғыс керек болды. Себебі Пруссия елді біріктіруді аяқтағысы келді.
Германияньщ төрт мемлекетін қосу керек болды. Ал Франция болса Германияньщ
қосылмаған төрт мемлекетінің косылуына кедергі жасағысы келді. Пруссия бүл
соғысқа дайындалып отыр еді. Сонау 1863 жылы соғыс жоспарын дайындаған
болатын. Австро-Венгрияны бейтараптылыкка көндірген болатын. Пруссияның
милитаристік топтарының агрессияшыл саясаты осындай болды.
Германияның алдында қойып отырған мақсаты едді біріктіру. Бүл соғыс
Пруссияның тарапынан обьективті соғыс болды. 1870 жылы Пруссияда соғысқа
қажетті дайындықгар аяқгалды. Енді соғысқа бір сылтау керек болды. Бүл
сылтау Испанияның тағына мүрагер отьтрғызу кезінде жасалды. 1870 жылы шілде
айында королева Изабелла қуылғаннан кейін Испанияның тағы неміс принці
Леопольд Гогенцоллерн Зигмарингенге үсынылды Бүны Франция қаламады.
Леопольд тақтан бас тартты. Бисмарк бүл мәселені Пруссияның беделін
төмендету деп баспасөз бетінде жариялады. Вилгельм бүны Пруссияны жәбірлеу
деп қабылдайтынын мәлімдеді. Дәл осындай соғысуға сылтау іздеген Францияның
соғыс министрі Лебеф былай деді: «Біз соғысқа дайъшбыз, өте дайынбыз» — деп
мәлімдеді. Франция 1870 жылы 19 шілдеде Пруссияға соғыс жариялады. Франко-
Прусс соғысы басталды. Ал шындап келгенде Франция соғысқа дайын болмай
шықгы. Азық-түлік жеткіліксіз екен. Әскер басшылары кднша күш барын
білмейді. ЖәшІктердегі оқ-патрондар орнына күм толтырылып қойылған. Осылай
Франция әскері бірде-бір рет шабуылға шыға алған жоқ. Француз әскерлеріне
неміс әскерлері үш рет қатты соқкы берді. 4-тамызда Виссамбург түбінде, 6-
тамызда Фервахта соққы берілді. Бүл хабарды естіген француз халқы
демонстрацияға шықгы. Францияның армиясы бүл үш сокқыдан кейін инициатива
ала алмады. Ақырында Мец түбінде генерал Базен әскері қоршалды. 1870 жылы
30-тамызда Седан түбінде Мак Магонның әскері қоршалды. 1870 жылы 1-қыркүйек
күні сағат үште Наполеон ақ ту көтеруге бүйрық берді. 82 мың әскері қол
көтеріп берілді. Бүл империяның бет пердесін ашып берді. П-империяның
дағдарысқа үшырап отырғанын дәлелдеді. Седан түбіндегі бұл жеңіліс Париж
халқының наразылығын тудырды. 1878 жылы 4-қыркүйекте Париж халқы республика
талап етті. Бүл 4-қыркүйек күнгі революция кезінде республикашылар
буржуазияның басшылары Гамбетта және Жюль Фабр болды. Халыкхың талап
етуімен буржуазия өкілдері бланкистер өкімет мүшелерінің күрамын жасап
жатты. Гамбетта және Жюль Фабр бастаған топтар Париж халқына үкіметтің
қүрамын олардан бүрын жариялап жіберді. 1870 жылы басталған Франко-Прусс
соғысының барысында республикалық басқару жарияланды.
Бұл революция буржуазиялық демократиялық революция болды. Революцияның
жасалуы мен республиканың жариялануы Франко-Прусс соғысының сипатын
өзгертті. Франция тарапынан бүл соғыс енді Отан қорғау, яғни әділетті
соғысқа айналды. Германияның тарапынан болса, бүл соғыс Франциядан жер
алуды көздеген әділетсіз соғысқа айналды. Франциянын халқына енді
Германиядан қорғану керек болды. Сондықтан үлттық қорғаныс үкіметі деп
жариялады.
Бекіністің бір кірпіші берілмейді деп мәлімдеген, республикашылар шын
мәнінде тездетіп Германиямен келісімге келгісі келіп отырды. Пруссияның
әскері алға жылжи берді. Бүдан үкімет қорытынды жасамады. Немістер 1870
жылы 19-қыркүйек күні 230 мың әскерімен Парижді қоршады. Базен әскері 27-
қыркүйекте неміс үкіметіне берілді. Жюль Фабр Бисмаркпен келісіп болашақ
бітімнің жобасын жасады.Бүл халықты ызаландырды. Еріктілер отряды кұрылды.
Еддің ішінде отаншылдық бастамасы күшейді. Осының нәтижесінде округтік
Бақылау комитеті күрылды. Бүған 20 округ қарады. Бүл округтердің ішінде
бірінші интернационалдын секцияларыньщ мүшелері жүмыс жасады. Үлттық
гвардия күрды. Орталық комитет үйымдастырылды. Бүл белсенділіктерді
буржуазия үнатпады. Олар бланкистерді түтқындады. Қолдан келгенше
Франциядағы революциялық қозғалысты басып-жаншып, карсылық болдырмауға
әрекет жасады. Францияда бүл жылы қыс қатты болды. Аштық пен күйзелушілік
пайда болды. Париж халқының тізе бүгу туралы сөзді естігісі де келмеді.
Бланкистердің орекетін прудонистер қолдамады. Трошю үкіметі оскер шығарып
бүл көтерілісті басып тастағысы келді. Трошю үкіметі үлттық гвардия
отрядтарын нәтижесіз аяқталатын қимылдарға жүмсап отырды. Жюль Фабр Версаль
қаласында отырған Бисмарктан бітім сұрады. Бисмарк Жюль Фабрмен сөйлесті.
Бірақ одан Париж порттарының берілуін сүраған жоқ. СебебІ олардың
берілмейтінін білді. Франциянын басшылары Пруссияға қарсы ел ішінде үлкен
күштің бар екенін білді. Кдй заманда да елдің тәуелсіздігін сақтаушы —
халық.
1871 жылы 18-қаңтарда Франция мен Пруссия арасында келісім болды.
Үлттык сайлау өтті. Онда монархиялық топтың өкілдерінің саны көп болды.
Үкіметтің басшысы етіп А. Тьер бекітілдІ. А. Тьер Францияның баюшы
буржуазиясының өкілі болатын. А. Тьер тек өзі байыған үстіне баи беру
арманынан таймаған адам.
1871 жылы 26-ақпан күні жоғарыдағы келісімге байланысты Германия мен
Францияның арасындағы бітімге қол қойылды. Франция Эльзас пен Лотарингияны
(көлемі 145 мың шаршы шақырым) Германияға берді және 5 млрд. франк
контрибуция төлейтін болып міндеттенді.
Париж Коммунасы

1. 1871 жылғы 18-наурыз революциясының себебі мен сипаты

2. Париж Коммунасына сайлау

3. Париж Коммунасының әлеуметтік шаралары

4. Коммуна және шаруалар

5. Коммунаның жеңілу себебі

Ұлттық гвардияның басшылары жүмысшыларды Париж қаласына кірген неміс
әскерлеріне оқ атпауға көндірді. Неміс әскері 1-наурыз күні Париж қаласына
кірді. Неміс басқыншыларын қаңсылаған иттер мен мияулаған мысықтар қарсы
алды. Барлық жұмыс орындары, дүкендер жабық тұрды. 3-наурыз күні үлттык
жиналыс өзінің отырысында Франкфурт келісіміне көніп Бисмаркке тапсырды.
Париждін халқын неміс әскерлерінің қолымен бағындырмақ болған француз
өкіметінің үміті жүзеге асқан жоқ. Париждің қарулы халқын кдрусыздандыру
үшін оларды көшеге турткілеп шығару керек болды. Ол үшін үлттык гвардия
әскерлерінің онсызда аз жалақысын азайтты. Қала түрғындарынан қарыздарын
екі жетінің ішінде төлеуді талап етті. Бүның бәрі Парижді шыдамынан шығару
үшін істелді.
Француз үкіметі Германия үкіметімен келісіп, Седан түбіндегі әскерді
Парижге кіргізуге рүқсат алды. 12 мын шасси винтовкасын адды. 18-наурыз
күні сағат 3-те Тьер әскері Монмартр биігінде түрған үлттық гвардия
қолындағы артиллерияны басып алғысы келді. Тьер әскері Монмартр биігіндегі
зенбіректерді төменге түсіре бастады. Түске таман Тьер әскері Париждің
орталық көшелерімен Версальға қарай кете бастады. (Париж халқының, ұлтгық
гвардия әскерлерінің арасымен Тьер әскері зеңбіректерін сүйретіп өтіп
кетті). Париж халқы 18-наурыз күні өкімет мүшелері Версальға қашып
кеткеннен кейін өкіметті өз қолына алды.
Бланкистер де, неоякобиншілер де Тьер әскерін қарусыздандыруды
түсінбеді. Үлттық гвардияның Орталык Комитетінің айқын жоспары болған жоқ.
Бүлар халыктың білсендігімен Париждін тізгінін өз қолына адды.

1871 жылы 18-наурыздағы революция стихиялы, ойламаған жерден болған
революция болды. Орталық комитет революцияны алдын-ала дайындаған жоқ.
Варле, Асси тағы басқа да көрнекті қайраткерлер де дайындамады. Кешке карай
бүкіл Париж көтерілісшілердің қолына өтті. Ратуша үйінде қызыл жалау
желбіреді. Осы кезде үлттык гвардия не істеуі керек еді? Біріншіден,
Версальға қарай қозғалып оларды қарусыздандыру керек еді. Екіншіден,
үкіметті түткъіндау керек еді. Алайда бүлар үкімет билігіне қолын жеткізе
отырып революцияның міндетін түсінген жоқ. Революцияға тән тактика шабуылға
шығу екенін түсінбей, қорғаныс бағытын үстанды. Орталық Комитет мүшелерінің
«мейрімділігінің» себебі азамат соғысы шығып кетеді деп кдуіптенді. Олар
бүл соғысты шығарып отырған негізгі мұрындык буржуазия екенін түсінген жоқ.
Париж жұмысшылары буржуазияға моральдық ыкпал жасау арқьшы әсер етуге
болады деп түсінді. Орталық Комитет өзінің басшы орган екенін түсінбеді. Ол
өзінің негізгі міндеті — Коммунаға сайлау жүргізу деп түсінді. Сайлауға
дайындық жүргізді. Буржуазиялық элементтер қарусыз демонстрациялар
үйьшдастырды. 26-наурыз күні сайлау жүргізілді. Париж Коммунасы Советі
сайланды. Сайлауға еңбекші бүқара ғана дауыс берді. Коммуна советіне 85
адам сайланды. Дегенмен 16-сәуІрде қосымша сайлау болып, тағы 22 адам
сайланды. 18-26-наурыз аралығында Орталық Комитет бірнеше шаралар жүргізді.
Әлеуметтік жағынан алғанда көпшілігі жүмысшылардан түрды. Партиялык жағынан
алғанда Коммуна советі әртүрлі болды. Олардың ішінде лрудонистер,
неоякобиндшылаар тағы баскдлар болды. Неоякобиндықтар болып жатқан оқиғаның
мәнін түсінген жоқ. Олар сыртқы жаудан Франдияны корғауды күн тәртібіне
қойды.
Революцияның барысында еңбекші бүқара үкімет басына келді. Бланкистер
мен неоякобиндіктер бір блокқа бірікті. Кейбір коммуна мүшелері екі топтың
екеуіне де қосылған жоқ. Коммуна советінің басым көпшілігі Маркске дейінгі
социализмнің түрлі ағымдарында түрды. Бланкистер де, пруддонистер де
Францияның жүмысшыларына басшылық жасай алған жоқ. Францияның
пролетариатынын өз партиясы болмады.
Сонымен 18-наурыз күні болған халық көтерілісі жаңа революциялық
үкіметтің басына Париж жүмысшыларын әкелді. Олар революцияның міндетін
түсінген жоқ. Сонда да олар үкімет билігін колына алғаннан кейін өздеріне
кджетті жүмыстар істеді. Олар тұрақты армияны жойып қарулы халык жасағын
күрды. Ескі аппараттың чиновниктері жүмысқа шықпай қойды. Коммуна
атқарушылық және орындаушылық билікті біріктірді. Париж Коммунасы 10
комиссия күрды. Олар финанс, әскери, юстиция, қоғамдық тағы басқа. Коммуна
Советі бүл комиссияларға өз өкілдерін тағайындады. Басқару және сот
аппараттарына мүшелер сайлау арқылы тағайындалды. Сенімді ақтамағандарды
жүмыстан шығаратын болды. Коммуна жүмысшылардың еңбек ақысын маман
жүмысшылардың еңбек ақысымен теңестірді. Коммуна жаңа мемлекеттік қүрылым
ретінде көрінді: түрақты армияны халық жасағымен алмастыру әрекеті, ескі
бюрократтык аппаратты жойып жаңа аппарат қүруы, жалпыға бірдей сайлау
енгізуі. Олар халық алдында есеп берді. Қызметкерлер жалақысы жүмысшы
жалақысына жақын етіп белгіленді. Заң шығару және атқару органдары
Коммунаға біріктірідді.
Коммуна советі қүрылғаннан кейін елдің ішінде әлеуметтік топтардың саяси
белсенділігі артты. Әйелдер клубы тағы басқа клубтар қүрылды. Коммуна
жүмысшылардың талабын орындауға тырысты. Айырбас және еңбек комиссиясы
қүрылды. Оның басшысы Лео Франкелъ былай деді: «Егер біз жүмысшыларға
ештеңе істемесек Париж Коммунасының мәні не?» — деді. Он сағаттық жүмыс
күні енгізілдІ. Түнгі жүмысқа тыйым садды. Осы шаралар Коммуна советінің
жүмысшылар үкіметі екенін көрсетеді. ШіркеудІ мемлекеттен бөлді. Азаматтық
оқу енгізілді. Балалар бақшасы, мүражай есіктері ашылды. Париж Коммунасы
соғысты жек көретінін көрсетті. Наполеонға салынған жүз метрлік алып
ескерткішті қүлатты. Париж Коммунасы кезінде баска елдердің азаматтары Лео
Франкель, Врублевский, Домбровский, басқа да орыс азаматтары жүмысшы-лардың
киындықгарын бөлісті.
Францияның провинцияларын да, басқа да қалаларында 23-наурызда Марсель
қаласында, Лион, Тулон кэлаларында революция болды. Бірақ олар үзақ өмір
сүрген жоқ. Шаруалар мен Париж Коммунасы арасындағы байланыс жасау әрекеті
болды. Коммунар жазушы Андре Малон шаруаларға арнап жазған «К сельскому
труженику» деген үндеуінде былай жазды: «Туысқан, сені алдап жатыр,
сондықтан менің талап етіп жүргенім азат болу — сенің де азат болуың».

№17 тақырып: XIX соңы –ХХ ғ. басындағы жетекші Батыс елдеріндегі
әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуындағы жаңа тенденциялар.

Батыс Еуропа – дүние жүзінің екінші (АҚШ – тан кейінгі) экономикалық
аймағы. Ол Батыс әлемі елдері өнеркәсіп өнімінің үштен біріне жуығын
береді. Оның дүниежүзілік саудадағы рөлі бұдан да зор: дүниежүзілік
нарықтық сыртқы тауар айналымының шамамен 40 пайызы осы аймаққа келеді.
Батыс Еуропа – маңызды қаржы орталығы. Лондон мен Цюрих – оның қаржы
астаналары. Алайда 70 – ші жылдардың екінші жартысынан Батыс Еуропа
экономикалық даму қарқыны жөнінен Жапония мен АҚШ – тан қала бастады. Оның
кейіндеп қалуы ең алдымен ғылым көп қолданылатын салаларда
(микроэлектроникада, биотехнологияда және т.б.) байқалады. Аймақ елдері өз
экономикасын қайта құру қажеттілігіне кезікті.
Батыс Еуропаның шаруашылық бейнесі ең алдымен өнеркәсіптің дамуымен
анықталады. Батыс Еуропа елдерінің энергетикалық шаруашылығы өз
ресурстарына ( Солтүстік теңіз қайраңының мұнай мен газы, Нидерланды газы,
ГФР мен Ұлыбританияның көмірі және т.б.), сондай –ақ импорттық ресурстарға
негізделеді. Солтүстік және Оңтүстік Еуропа елдерінде гидроресурстардың
маңызды мәні бар. Исландияда энергияның басты негізі – жер бетіне шығатын
геотермаалдық су. Аймақ атом энергетикасын дамыту жөнінде (АЭС – тердің
салынуына қарсы шығушылар қозғалысына қарамастан) дүние жүзінде алда
келеді.
Ұқсатушы өнеркәсіптің қазіргі заманғы құрылымында өндіріс құрал –
жабдықтарын өндіру шешуші рөл атқарады, мұның өзі конструкциялық
материалдар шығаратын салаларға негізделген.
Аймақ елдерінің қара металлургиясы ұзақ дағдарысты басынан кешірсе де,
болат қорытып шығару көлемі жөнінен дүние жүзінде бірінші орын алады.
Соғыстан кейінгі жылдары оның орналасуы теңізге қарай едәуір жылжыды
(Францияда Дюнкерк, Италияда, Таранто, ГФР – де Бремен және т.б.), өйткені
темір рудасының импортын бағдар ететін болды. ГФР – дегі Рур, Франциядағы
Лотарингия секілді байырғы металлургия аудандары да бұрынғысынша маңызды
болып отыр.
Батыс Еуропаның индустриялық «келбеті» көбіне машина жасау саласымен
анықталады; онда қарапайым металл бұйымдардан бастап ұшақтарға дейінгінің
бәрі жасалады. Бұл саланың үлесіне (АҚШ – тағы сияқты) жұмыс істейтіндердің
үштен бірі және өнеркәсіп өнімі құнының үштен бірі келеді.Батыс Еуропа –
машиналар мен жабдықтарды, ең алдымен станоктарды, ұста –пресс жабдығын,
оптиканы дүние жүзінде ең көп өндіреді және экспортқа шығарады.
Электротехникалық және радиотехникалық өнеркәсіптің, көлік машиналарын
жасаудың, әсіресе автомобиль жасаудың маңызы зор.

№18 тақырып: 1877–1898 жж. АҚШ

АҚШ XIX ғасырдың басында үндіс тайпаларын ығыстырып, көрші жерлёрді
басып алып аймағын кеңейтті. Тынық мүхиттағы аралдарды басып алды.
Трансконтинентальды аймақ жасалды. 1880 жылы Солтүстік Америка қарамағында
38 штат болды. Батыс Европа аймағынан үлкен болды. 1880 жылы АҚШ-та 50,2
млн. адам түрды. Оның түрғындары 80-жылдын басында 10 есе өсті. 1890 жылы
76,3 млн-ға өсті. АҚШ XX ғасырдың басында түрғындардың саны жағынан 4
орынға шықты. АҚШ-тың ауыл шаруашылық капитализмі тез қарқынмен дамыды.
Жерді өндеймін деушілерге жер тегін таратылды. Фермерлік шаруашылық
негіздеді, қүл иеленуші латифундиялар киратылды, орнына капитализмге
ыңғайланған ауыл шаруашылығы жасалды. Әлі де қоныстанбай бос жатқан
жерлерді теғін таратты. Халықтың әл-аукаты жоғарылады, ішкі рынок жасалды.
Ішкі рынок кеңеюіне байланысты өнеркәсібі дамыды. Мүның бәрі елдегі
капитализмнің дамуына әсер етті. XIX ғасырдың соңғы ширегінде металлургия
үлкен карқынмен дамыды. Үлы көлдер ауданы бүкіл елдегі өндірілетін өнімнің
80 процентін өндірді. Металлургияның дамуы көмір өнеркәсібіне түрткі болды.
Аппалач тауында, Миссисипи өзенінің жағалауында көмір өнеркәсібі дамыды.ХІХ
ғасырдың аяғында Аппалач бассейні 50 процент көмір өндірді. Ірі
өнеркәсіптің басқа салалары пайда болды. Тамақ өнеркәсібі, тоқыма тағы
басқа салалар пайда болды. Өнертапқыштық өмірге келді. АҚШ та 1870 жылдан
бастап капитализмнің дамуына байланысты монополиялық бірлестіктер лайда
болды. "Стандарт ойл" үлкен компаниясы күрылды. Ол мүнай өнімінің 90
процентін өзі өндірді. "Стандарт Ойлмен" кдтар 1890 жылы тоқыма тресті
пайда болды. Қорғасын тресі, темекі т.б трестер лайда болды. Рокфеллер,
Морган сияқгы миллиардерлер пайда болды. Болат корпорациясының бастығы
Моргандар болды. Америкадағы капитализмнін күшті қарқынмен дамуының себебі:
АҚПІ та капитализмнің дамуына кедергі жасайтын королдік жер иелену болған
жоқ. үндістердің жерлері өте қүнарлы болды. Америкаға Еуропаның келіп
қоныстанушылары өздерімен бірге тәжірибе алып келді. Темір-жол салу қолға
алынды. Темір жол торабын теміржол компаниясының өзі билей бастады.
АҚШ-та екі партия өмір сүрді: реслубликалықжәне д е мо кр атиял ы қ. Осы
екі партия түрлі әлеуметтік топтарды өз жағына тарту арқылы елді басқаруды
қамтамасыз етті. Бүлар біртіндеп ірі финансистерге айнала бастады.
АҚШ ауыл шаруашылығы дамудың американдык жолымен жүрді. Ленин бүған
сипаттама берді: "Помещиктік шаруашылық болмайды. Революция феодалдық
поместьелерді конфискелейді және үсактап жіберді. Мүндай жағдайда шаруа
басым болады. Ол егіншіліктің бірден бір агенті болып алады да біртіндеп
капиталистік фермерге айналады. Негізгі көрініс патриархальдық шаруаның
буржуазиялық фермерге айналуы."
Америкада фермерлер әлеуметтік топқа айналды. Америкада фермерлердің
қозғалысы күшейді. Себебі олар үкіметтің қаржы саясатына карсы болды. Бүл
қозғалыска қатысушылар үкіметтің теміржол, салық, саясатына қарсы болды.
Бүл қозғалыс фермерлердің қозғалысы болғандықган басылып қалды. Көп үзамай
Гринбекер қозғалысы болды. Бүл да фермерлердің қозғалысы. 1861-1865
жылдарда азамат соғысы болған еді. Сол кездің өзінде Гринбекер суретімен
450 млн. доллар ақша шығарған. Соғыс аяқталды, кейін Гринбекер партиясы
құрыдды. Қарыздарын Гринбекер АҚШамен төлегісі келді. Бүлар 1870 жылдан
бастап: жүмыс күнін қыскдрту, еңбек бюросын үйымдастыру, жүмысшы
статистикасын жасау, еңбек ақысын көбейту жолында күресті. 1870 жылы
сайлауда бүл партия миллионан астам дауыс алды.
1870-1880 жылдары АҚШ жүмысшы саяси өмірінде жүмысшы қозғалысының
қалыптаскан жылдары болды. 1886 жылы 1-мамырда көтеріліс болды. Чикаго
қаласывда осы кезде Америка үкіметінің әскері арандату арқылы, полиция
орталығына бомба тастады. Оған кдтысқандар Пирсонс, Фишер, Энгель, Шпиц
деген азаматтар дарға асылды.
1876 жылы Америкада социалистік партия қүрылды. II сьезде 1869 жылы
"Ръщары труда" деген орден қүрылды.
XIX ғ. аяғында АҚШ капиталистері Мексика мен Орталық Америкаға қызықты.
Латын Америкасы елдеріне ықпал жасауға әрекет жасай бастады. 1889 жылы АҚШ
үкіметі Вашингтонда 1 панамерикандық конференция өткізіп, Латын Америкасы
елдерін өзіне тартқысы келді. Олар сенбеді, нәтижесіз қалды.
АҚШ Тынық мүхит бассейнІне ауыз сала бастады. АҚШ тың қарулы күштері
1866-67-71 жылдары Кореяға бірнеше рет нәтижесіз экспедиция үйымдастырды.
Тек 1832 жылы ғана Кореяда Американ саудасы үшін порт ашылды.
1898 жылы АҚШ Испанияға соғыс үйымдастырып Пуэрто-Рико, Куба аралдарын
тартып алды. Бүл Испан-Американ соғысы дүниені қайта бөлу жолындағы ең
алғашқы соғыс болып табылады.
Қытайды бөлшектеу үшін АҚШ 1899 жылы "Ашық есік" саясатын үсынды. Бүның
мәні барлық капиталистік елдерге Қытайға баруға үсыныс жасалды, сөйтіп
Қытайды ықпал аймағына бөліп алғысы келдІ. Оған Үлыбритания, Германия,
Ресей, Италия, Франция, Жапония елдері қатысуға тиісті болды. АҚШ тың бүл
жердегі ойы мынау :өзінің экономикалық куатына сүйеніп, Қытай рыногынан бүл
елдерді кейін ығыстьфып шығару, сөйтіп Тынық Мүхитты "Американ көліне"
айналдыр

№19 тақырып: 1870–1899 жж. Англия

XIX ғасырдың 70 жылдарынан бастап Англия бұрынғы өнеркәсіптік
біріншілігі монополиясынан айрыла бастады. Англия отары көп ел және теңізде
үстемдігі кұшті болып қала берді. Англияның экономикалық даму қарқыны
төмендей бастады. XIX ғасырдың 70-жылдары АҚШ-та да Европа елдерін-дегідей
өнеркәсіп төнкерісі жасалды. Англияда өнеркәсіп төнкерісі XVIII ғасырдың
ортасынан бастап XIX ғасырдың 50-60 жылдары аяқталған-ды. АҚПІ Англиядан
қүрал-жабдықтар сатып алып өздерінің экономикасын күшейтгі. Осылайша АҚШ
Англияның өзін басып озып өнеркәсіптік қаркыны жағынан Англия АҚШ тан кейін
қала бастады. 1873-1900 жылдар арасында Англияның дүниежүзілік шаруашылықга
үлесі 3 есе қысқарды. Англияның экспорты 8 процентке ұлғайса, Германияда,
40 % үлғайды. Америкада 230 % ке көтерілді. Бұның себебі Англияның
зауыттарына капитал өте ертеде салынды. Екіншіден, басқа елдердің ірі
өнеркәсштерінде өнімді жаңа салалар пайда болды. АҚШ пен Германияда ірі
өндіріс салалары көбейді. Химия өнеркәсіптері пайда болды. Англияның
отарлардан келетін табысы өте көп болды. Бірақ бұлар XVIII ғасырдан бергі
өңціріс орындарын жаңартпады. Бұл жағдай Англияның экономикалық өмірінде
көп ұзамай көрініс тапты. Германия Англияның бәсекелесіне айналды.
Англияның артта қалуына 1878 жылғы дағдарыстар, 1890 жылғы ақша дағдарысы,
1892-93 жылдардағы дағдарыстар әсер етті. 1875-95 жылдары болған ауыл
шаруашылығы. дағдарысы да елдің орта шаруаларын күйзелтті. Англияда елдін
тұрғындарының әл-ауқатының нашарлай түсуіне байланысты ішкі рынок тарыла
түсті. Енді Англия ақша жасаудың баскд жолына түсті. XIX ғасырдың аяғында
шет елге капитал шығару арқылы пайда табу табыстың негізгі көзіне айналды.
Ағылшын кәсіпкерлері Голландияда жүн фабрикаларын салды. Бельгияда болат
зауыттарына капитал салды. Көмір шахталарын ашты. Европа елдерінде темір
жол салуға Англия буржуазиясы өздерінің капиталын сшіды. Англияның өзінде
де акционерлік қоғамдар қүрылды. Ол қоғамдар ұсақ кәсіпорындарға акдда
жүмсады. Елде отарлық саясат күшейді. XIX ғасырдың соңғы ширегінде Англия
бөлінбеген жерлердің көбін басьш алды. 1860 жылы Англияның отарлық
иелігінің көлемі 6 млн шаршы шақырым болса, енді 30 млн шаршы мильге жетті.
Онда 300 млн. түрғындар болды. Англияның отарларының көп болуына байланысты
империализмін отарльщ империализм деп атаған. Индиядан жыл сайын 60 млн.
адамның бір жылдық өндірген өнімін алып отырған. Мемлекеттік қүрылымы.
Олар феодалдық институттарды сақтап отырды. (Король үкіметі, лордтар
палатасы). Парламенттік орындарда буржуазияның өкілдері отырды. Елдегі
маңызды қызмет орындары ірі жер иелерінің қолында отырғанын да көруге
болады. Англияда либералдаржэпч консерваторлар партиясы өмір сүрді. Олар
үкімет билігіне таласып отырды. Елдің ішіндегі демократиялық қозғалыстардың
өсуіне кедергі жасап отырды. Англияның буржуазиясы отарлық сыртқы саясат
жүргізді. Көрнекті өкілі (1874-80) Дизраэли өкіметі отарлау моселесіне
назар аударды. 1874 жылы Суэц каналының қүрылысын Египеттің үкіметінен 4
млн. фунт стерлингке сатып алды. Сингапур, Малайя аралдарына сүйене отырып
Оңтүстік шьтғыс Азияда үстемдігін жүргізді. Ол жерлер қалайы кеніне бай
болатын. Малайя княздіктерінің федерациясын қүрды. Сөйтіп Англияның отарына
айналдырды. Дизраэли үкіметі Оңтүстік Африкадағы зулустардың қарсы-лықтарын
басты. Англия Африкада да отарлау саясатын жүргізді. Англия Ауғанстанға екі
рет шабуыл жасады (1878). Гайдамак келісіміне қол қойды. 1880 жылы
Ауғанстанды бағындырды. 1874 жылы Англия Египетті жаулап адды. Египеттің
халқы көтеріліске шықты. Ирландия жерін ағылшын ленлордтары бөліп алған
еді. Ирландықтар өз жерлерін жалға алды. 1901 жылы халық 4,4 миллионға
азайды. (Бүрын 6,5 млн. еді). Ирландықтар "Ақ балалар үйымы" деген үйым
күрды. "Жер лигасы" деген лига қүрылды. Ленлордтардан жалға тиімді жер алу
үшін күресу керек болды. Екіншіден, осы қозғалыс мүшелері күрес тактикасын
күшейтті. Ленлордтар "жер лигасы" талаптарына көнбесе, жерді уақытында
жыртпау керек, егінді жинайтын кезде жинамау керек деп байкот жариялады.
Бүл қозғалыстың барысында Ирландияға өзін-өзі билеу күқығын алу мәселесі
күн тәртібіне қойылды. Англияның жүмысшы қозғалысында тредюниондар болды.
Ол кейін оппортунистік үйымға айналып кетті. Жұмысшылар арасына іріткі
салды. Олар жұмысшы категориясын жасады. Англияның буржуазиясы жұмысшыларды
революциядан кетіру үшін түрлі қоғамдар құрды. Солардың бірі фабиандық
қоғам. Оны қүрғандар ағылшын зиялылары — Сидней және Беатриса Беббтер,
Бернард Шоу, Уэльс тағы басқалар. Бүл адамдарды жүрттың бәрі біледі, атақты
жазушылар. Бүлар талтық күресті жоққа шығарды. Таптардың бейбіт қатар өмір
сүруі, жүмыс істеуі нәтижесінде мемлекеттік социализм құруға болады деді,
олар сондай-ақжергілікті өзін-өзі басқару органдарына халық өкілдерін
кдтыстыру арқылы социалистік қоғамға өтуге болады деді. 1890 жылдардан
бастап Англияда "еңбек партиялары" көптеп қүрьша бастады. 1893 жылы осы
"еңбек партияларынан" "Тәуелсіз жүмысшы партиясы" (НРП) қүрылды. Бүл
партияны қүрған "марксизм" Англия жағдайына сай келмейді деп, фабиандық
көзқарасты қолдады. Ирландия мәселесі: XIX ғасырдың 80-90 жылдарьшда
Англиядағы үлкен мәселелердің бірі — Ирландия мәселесі болды. Олар өзін-өзі
билеу күқығын беруді талап етті. Бүл қозғалыс Гомруль-Британия империясының
құрамында өзін-өзі билеу күқығын алу деген қозғалыс. Бүл жолда 70-жылдары
Ирланд лигасы қүрылды, оның көсемі Чарлз Парнелл парламентте Ирланд
фракциясының көсемі ретінде өте беделді болды. 1879 жылы "Жер лигасы"
күрылды, ол ирланд жалгерлерінің, қала кедейлерінің, радикал интеллегенция
өкілдерінің үйымы болды. 1896 жылы Дж. Коннолидің бастамасымен Ирланд
социалистік партиясы қүрылды, ол Ирландия мәселесін маркстік позициядан
шыға отырып шешуді мақсат түтқан партия болды.

№20 тақырып: 1871–1899 жж. Франция

1. Осы жылдардағы Францияның экономикалық даму ерекшеліктері

2. 1875 жылғы Конституция

3. Саяси дағдарыс

4. Отарлық саясат

5. Жұмысшы қозғалысы

1870-90 жылдың аралығында капиталистік елдердің экономикалық әркелкілігі
күшейді. 70-жылдары Франция Англиядан кейінгі екінші орында еді. XIX ғасыр
аяғында Франция дүниежүзілік өндіріс көлемі жөнінен төртінші орынға
ығыстырылды. 1871 жылғы бітім бойынша Германияға Францияның Эльзас және
Лотарингияның бір бөлігі берілді. Көлемі 145 мың км кв. Бүрын Франция
шетелге көмір шығарса, енді көмірді өзі сатып ала бастады. Францияның
өндірісі тоқтап қалды деп айтуға болмайды. Францияның солтүстік
департаменттерінде өнеркәсіп жақсы дамыды. Тау-кен өндірісі дамыды; Оған
түрткі болған нәрсе теміржолдар салу.1872 жылы 1300 тонна болат өндірілді,
ал 1891 жылы 740 мың тоннаға жетті. Өндірісті механикалан-дыру күшейді.
1852-1900 жылдары аралығында бу двигателімен істейтін өндірістің саны өсті.
1870 жылы Францияның алғашқы концерндері пайда болды. Францияның Сен-Говен
бірлестігі 30 химия зауыттарын біріктірді. Металлургия синдикаты. Шнайдер,
Крезо дейтін адамдардың металлургия зауыттарында 14 мыңға жуық адам жүмыс
істеді. Англия мен АҚШ~тан айырмашылығы Франция әрі аграрлы-индустриялы ел
болды. 1880-90 жылдардың өзінде Францияда жеңіл өнеркәсіп басым болды.
Францияда өндірістің шоғырлануы артта қалды. Ауыл шаруашылығы экономикада
басты роль аткаратын сала болып қалаберді. Халыктың 67,6 проценті деревняда
түрды. 1896 жылы 60,4 процентке азайды. 1880 жылдан бастап ауыл
шаруашылығына капитализмнің енуі күшейді. Оған кедергі жасаған нәрсе жер
бөліктерінін аздығы. Францияда парцельдік (үсақ бөлік) шаруашылық көп
бодды. 1890 жылы 4 млн. 853 мың үсақ шаруашылықтың әркайсысында 1-10 га жер
болды. XIX ғасырдың соңғы ширегінде аграрлық дағдарыс болды. Еуропа
рыногына Канаданың, АҚШ-тың арзан астыкгары кдптап кетті. Техниканы
пайдалана алмай отырды. Осының барлығы Францияның түрғындарынын санының
өспеуіне алып келді./1870-1901 жьтлдары халық 2 млн. ғана өсті. Осы кезде
Германия халкы 15 миллионға өстці
1875 жылы Конституция кабылдады. Сөйтіп Франция республика болып калды,
Мак Магон Францияның президенті болып сайланды. Францияның билеуші топтары
монархиялық тәртіпті қайта орнатамыз деді. 1870 жылы қаңтарда жүргізілген
сьезде республикашылдар жеңіске жеткен еді. Мак Магон отставкаға шықгы,
орньша буржуазияшыл-республикашыл Жюль-Греви келді. Бүл басқарған адамдар
самаркду буржуазия болатын. Олар негізінен елде кең демократиялық өзгеріс
жасағысы келмедіГ] Огтортунистердің ірі өкілі Гамбетга. Ол елдегі таптық
кайшылыкгы жокқа шығарды. Алайда халыкгың талап етуімен реформалар
қабылданды. 1880 жылы коммуналарға рақымшылық берді. 14-шілдені «Үлтық
мейрам» деп жариялады; МАРСЕЛЬЕЗАНЫ үлттық әнұран деп белгіленді. Баспасөз
бостандығы жарияланды. Оппортунистердің бүл саясаты оларға карсы
республикашылдардың сол қанат өкілдері тарапынан сынауға ұшырады.
Жұмысшылардың бір тобы оларға ерді. Олар радикалдар партиясын күрды. Көсемі
Жорж Клемансо болды. Радикалдар: демократиялық реформа жасаймыз, капиталға
прогрессивтік салық саламыз, жүмыс күшін қысқартамыз, түрақгы армияны
жоямыз, шіркеуді мемлекеттен бөлеміз, президенттің қызметін қысқартып
сенатты таратамыз-деді. Осы кезде өкіметтің ішінде дағдарыс балды. Осы
жағдайды реттеу үшін оппортунистер мындай реформа жасады:
1) Кәсіподақтарға ашық жүмыс жасауға рүқсат берді.
2) Мэрді сайлауға рұқсат берді.
3) Сенаттар тоғыз жылға сайланды. Бұрын өмірлік болатын.
1860 жылы осы қозғалыстар нәтижесінде самарқау республикашылдар жоне
радикалшылдар бірігіп биледі. 1880 жылы буржуазияның беделін түсірген
«Буланжизм» жөне «Панама ісі» деген оқиға болды. «Панама ісі» дегеніміз
Панама каналын салу жолында Франция қаржы салып Панама каналын салуды өз
колына алған еді. Құрылысты инженер Лессепс компаниясы баскдрды. Оған 1,5
млрд. франк ақша бөлді. Бүл ақшаны Францияның өкімет адамдары мен компания
талан-таражта салды. Олар оны жабу үшін лотерея жасады. Лотсреясы өтпей
қалды. Бүл үкімет пен буржуазияның беделін түсірді.[1893 жылы депугаттар
палатасына сайлау кезінде Францияның үкіметтік саяси қайраткерлері
жеңіліске үшырады. Франция сырткы саясатында Піл, Догомея тағы баска
жерлерді өзіне бағындырды. 1890 жылы Франция Қытайды бөлшектеуге араласты.
Теңіз сыртындағы Франция жасалды. 1860 жылы Францияның отарының жер көлемі
0,2 шін. болса, 1897 жылы 3,4 млн. шаршы мильге жетті. Сөйтіл Англиядан
кейінгі екінші орынға шықгы.
Буржуазия жүмысшылардың арасында іріткі салуға тырысты. Францияның
жүмысшы қозғалысында да үсақ буржуазиялык идеология басым болды.
Буржуазиялык, публицист Барбере үііым қүрды. Олар жүмысшылардың күнделікті
түрмысын жақсарту жолындағы күресінен назарьш басқа жаққа аударуға тырысты.
Францияда 1879 жылы жүмысшы партиясы күрылды. 1880 жылы бүл партияның
бағдарламасын К. Маркс жазып берді. Онда партияның міндеті туралы былай
жазылды: капиталис-терді экономикалық саяси жағынан экспроприяциялап,
өндіріс қүралдарын қоғамға кайтару; 8 сағатгық жүмыс күні үшін күресу; 14
жаска дейінгі балалардың еңбегіне тыйым салу.

№21 тақырып: 1871–1899 жж. Герман империясы

1. Франко-Прусс соғысынан кейінгі Германияны біріктірудің аякталуы.
Империялық конституция

2. Германия империясының экономикалық тез дамуы

3. Ішкі саясаты

4. Жүмысшы жағдайы

Германия 1871 жылы 18-қаңтарда Версаль айналы залында бірінші император
етіп Вилгельмді жариялады. Ол пруссия королі болатын. Франко-Прусс соғысы
Франкфурт бітімімен аяқталған болатын. Вильгелм әрі Пруссияның королі
болды. Германияның Франциямен жасаған бітімі бойынша Германияның
буржуазиясы және юнкерлері байыды. Франция 5 млрд. франк төледі.
Контрибуция Германияның индустриясының дамуына ыкдал жасады. Бірінші
дүниежүзілік соғысты болашақта тудыратын Француз-Герман қайшылығы пайда
болды. Германияның бірігуі прогрессивті болды. Бұл біріншіден Германияның
экономикалық түтастығын калыптастырды. Ішкі шекаралык кедергілер жойылды.
Неміс үлтының қалыптасуы аяқталды. Бұл бірігу реакциялық сипатта жүзеге
асты. Германияның бірігуі юнкерлікжолменжузете асты. Германияда Пруссияның
нағыз реакцияшыл топтары күшейді. Империя қүрылды. Ол үшін 1871 жылы
Германия империясының конституциясы қабылданды. Бұл Германияның бірік-
кендігін бекітті./Конституция бойынша елді федеративтік сипатта
біріктірділді. Конституция Пруссияның үстемдігін заңдастырды. Конституция
бойынша тек Пруссияның королі император болды. Бұл жағдай Герман империясын
бюрократиялық қүрастырылған полиция қырағылығындағы әскери депотизмге
айналдырды. Германия империясының қүрамына 22 монархиялық қалалар кірді.
Олардың ішінде 6 үлы герцогтық, 3 еркін кала бар. Эльзас пен Лотарингияны
императордың наместнигі басқарды.і Германия империясътның мемлекеттері өз
монархтарын сақгады. Өздерінің конституцияларын сақтады. Бірақ олардың
билігіне негізгі басты мәселе қалдырған жок. Негізгі империялық мөселелер:
сауда, монетгік жүйе, соғыс, қару-жарак тағы басқа мәселелер империялық
үкіметтің қолында болды.Германия империясының басшысы император балды.
Император міндетті түрде Пруссияның королі болуға тиісті. Ол канцлерді
сайлайды. Конституция бойынша заң шығару функциясы түрғындар 5 жылға
сайлайтын рейхстагқа берілді. Мемлекеттік заңды Одақтар кеңесі бекітті.
Одақтық кеңестің төрағасы империяның канцлері. 1871 жылы қабылданған бұл
империялық конституция калыптастырған Германиядағы мемлекеттік қүрылыс
полицейлік бюрократиялык прустік юнкерлік реакцияның үстемдігін бүкіл
Германияға орнатты. Бұл конституция бойынша Еуропа елдеріндегі сиякты неміс
буржуазиясы үкімет басында түрған жоқ. Олар негізінен юнкерлердің қолында
болды. Себебі юнкерлерде капиталистік даму жолына түсіп жатыр.Германияның
империясы әлсіз. Буржуазия капиталистік даму жолындағы юнкерлердің сонында
жүрді. Буржуазияға күш керек. Оны юнкерлер жүзеге асыра алатын еді.
Буржуазия керек нәрселерді юнкер олигархиясы жүзеге асыра алатын еді. Әрине
Германияның юнкерлері мен буржуазиясының экономикалық қайшылықтары көп
болды. Ол кайшылыктар көп партиялық системаның жасалуынан көрінді. Партия
белгілі бір әлеуметтік таптың мүддесін корғады. Конституция барысында
жасалған блок мыкты болған жоқ. Отто фон Бисмарк Германиядағы ішкі саясатты
юнкерлер мен буржуазия арасында амалдап жүргізді. Консерваторлар партиясы
болды. Олар екіге бөлінді: а) ескі консерваторлар, ә)
империялык,консерваторлар. Империялық консерваторлар негізі өнеркәсіпшілер.
Олар еркін дамуды қолдайтын консерваторлар. Екінші топ: үлттық либералдық
партия. Бұлар ірі өнеркәсіпшілердің партиясы түрінде қүрылды. Үшінші топ:
солшыл либералдық партия — Бұл орта және үсақ қала буржуазиясынын мақсатын
қолдады. Төртінші - католиктік, бұл әлеумеггік жағынан алғанда орта және
үсақ шаруалардың мүддесін қолдаған партия. Бұлар мемлекетгердің ("Земли")
қүқығын кеңейту үшін, мектептерді шіркеудің билігіне беру үшін күресті.
Бесінші — социал-демократиялық партия— жүмысшылар партиясы болды.
XIX ғасырдың 70-жылдарында фабрика-зауттық өндіріс Германияның бүкіл
жерінде жүмыс жасады. 1890 жылы өнеркәсіп төнкерісі аяқталды. Соңғы он
жылдың ішінде елде өнеркәсіп төңкерісі индустрияландыру процесімен қатар
жүрді. Германия Англия, Франциямен бәсекелесіп оларды басып озды. XIX
ғасырдың аяғында көмір өндіру жөнінен екінші орынға жетті. Өндірістің жаңа
салалары пайда болды. Германияда өндірілетін химиялық бояуларды дүние жүзі
сатып алды. 1890 жылдан бастап көмір өндіретін бірлестік Германияда
өндірілетін өнімнің 80 процентін өндірді. 1887 жылы Германияда 70 картель
болды. Ал 1900 жылы 300 картель жүмыс жасады. Германияда банкілердің
шоғырлану процесі тез жүрді. Едде 6 банк болды. Олар өндіріске капитал
салды. XIX ғасырдың аяғында Германияның сыртқа шығарғак капиталы 15
миллиард марка болды. Ірі банк иелері пайда болды. Германияның Бұл сиякты
тез экономикалық даму себебі Германия басқа елдерге қарағанда өнеркәсіп
төнкерісіне уақыт жіберген жоқ. Германияның Рур, Саар деген аудандары
көмірге бай еді. Лотарингия темірге бай болатын. Германияның экономиялық
дамығаны соншалықты Германияның милитаризмі соғысқа дайындадды. Ірі
өнеркәсіпшілер үшін ішкі рынок пайда болды. Теңіз флоты кеңейтілді. 1871-95
жылдар аралығында 16 млрд. марка ақша теңіз флотына бөлінді. 1880-1900
жылдары өндірістік өнім Англияда - 49 процент, Германияда - 163 процент
өскен. Германияда ірі жер иелері юнкерлер сакталды. Граф Арнимдер 71 мың
гектар, князь Бисмарктер 26 мың гектар жерлерді иеленді. 1871 жылы ақша
реформасы жасалды. "Земли" ақшалары жойылып империялық ақша енгізілді.
Пруссия банкісі империялық банкіге айналды. 1872 жылы кі>ілмыстык.
кодекс енгізілді. 1874 жылы пошта, телеграф қатынасы енгізілді. 1874 жылы
баспасөз туралы заң кабылданды. Елдегі реформаларға жоғарыда айтқан
консервативтік партиялар қарсы шыкты. Олар буржуазия күшейіп кетеді деп
қорықгы.
Сыртқы саясат. Бисмарк дипломатиясын юнкерлер мен буржуазияның мүддесі
үшін жүргізді. Олар Францияға кдрсы превентивті соғыс жүргізді. 1877-1878
жылдары орыс-түрік соғысы болды. Осы соғыс кезіңце Франция Ресейге жау
көзбен қарады. Англиямен бірігіп Сан-Стефанобітімін қайта кдратгы. Ресейдің
позициясын әлсіретті. Бисмарк бйлашакга өзінің сыртқы саясатын нығайту үшін
Австро-Венгриямен келісім жасады.Оған 1882 жылы Италия қосылды. Осылайша
үштік одак пайда болды.
Германия 1890 жьтлдан бастап индустриялы елге айналды. 1871 жътлы
Пангермандык одақ қүрылды. "Пруссияның басында Хайзер, Германияның басында
Пруссия, әлем басында Германия" - деді. Нәсілдік саясат жүргізді. Үлы
Германияға Бельгия, Голландия, Швейцария, Австро-Венгрия, Прибалтика,
Румыния т.б. жерлерді қосып алғысы келді. Флот жасауды қолға алды. 1898
жылы Вилгельм түрік сүлтанатымен келісімге қол қойып, Бағдат темір жолын
салуға рүқсат алды.
Германияның жүмысшы қозғалысында екі партия пайда болды.
Лассалъяншыл(Бүкілтсрмавдык,жүмысшы одағьт), эйзенахшыл (Социал-
демократиялық жүмысшы партиясы). Олардың бірігуі оппортунистік сипатта
бодды. Біріккен Герман Социалистік партиясы болып екеуі кейін, яғни 1875
жылы бірікті.

№22 тақырып: 1871–1899 жж. Италия

1. Италияның біріккеннен кейінгі экономикалық дамуы.
2. Италияның ішкі саясаты.
3. Италияның сыртқы саясаты.

Италия 1870 жылы бірікті. Бірігу нәтижесіңце елдің түтастығы қамтамасыз
етілді. Бүл ішкі рынокты қалыптастырды. Яғни, елде капитализмнің дамуына
кажетті алғышарт жасалды. Бірігудің нәтижесінде елдің үкімет басына бай
топтың өкілдері келіп отырды. Бірігудің барысында қалыптасқан буржуазиялық
мемлекет ортағасырлық мемлекеттің қалдықтарын иемденді.
Бүкіл Италия халқының 3/4 бөлігі ауыдда түрды. Италияның деревняларында
жартылай феодалдық қатынас басым болдъі. Жердін 5/6 бөлігі дворяндардың,
шіркеудің, ірі жер иелерінің, буржуазияның қолында болды. Ұсак шаруа иелігі
өте аз бодды. Қауымдық жер көп аудандарда сақталды. Жер шаруашылығын
ірілендіру баяу жүрді. Шаруалардың басым көбі жерсіз болды. Арендаға
(жалға) жер алды. Аренданың түрі исдольщина, яғни түскен өнімнің жартысын
беретін бодды. Шаруалар байдын жерінде бірнеше күн жүмыс істеді. Италиянын
шаруашылығы өте ауыр жағдайда дамыды. Жер өңдеу қарапайым кетпенмен
өнделді. Өнім төмен болды. Осыған байланысты тұрмыс ауыр болды. Аштық,
жалаңаштық белең алды.
Ішкі нарық өте тар. Өнеркәсіп өнімдерін сатып ала алмады. Елдің
оңтүстігінде феодалдық күрлыстың қалдығы көп болды. 1870 жылы оңтүстіктің
аграрлануы бүрынғыдан күшейді. Себебі солтүстікте капитализм азды-көпті
дамыды. Соған байланысты оңтүстіктің қолөнер бүйымдары өтпей қалды.
Ауыл шаруашылығына капитализмнің енуі өте жай жүрді. Шіркеу жерін және
басқа жерлерді сатып алған буржуазия капитализмді енгізе алмады. Көп
жағдайда аренда төлемінің көлемін жоғарылатты, салық төлей алмағаны үшін
жерлерді сатып жіберді. Бұл шаруалардың жерсіз қалуына әкелді. Сондыктан
олар «бақыт» іздеп шетелге кетті.
Солтүстік Италияда аграрлык. қүрылыс ерекше болды. Мүнда капиталистік
типтегі өнеркосіптер салына бастады. Ірі жер иелері иеліктерінде,
исполщина, батрак еңбектерін пайдаланды. Олар рынок үшін өндірді. Олардың
шаруашылыктарында азды-көпті ауылшаруашылық машиналары, жер өндеудің жаңа
прогрессивтік тұрлері болды. Баскд капиталистік елдерге кдрағанда Италияда
бул процесс жай жүрді. 1800-1900 жылы 11% өссе, Америкада 57% өсті.
Тауарлы ақша катынасының дамуы, ауыл шаруашылығына капитализмнін енуі,
Италиянын шаруаларының жіктелу процесін кушейтті. Шаруа-жалгерлер
капитализмнің жүруіне байланысты еңбек қүраддарынан, жерінен айрылды.
Шаруалар батрактарға айналды. Бұлар өздерінің таза енбектерін сатумен
айналысты немесе калаға барып еңбектерін сатты. Ауыл шаруашылығынын кейбір
шаруалары байыды. Бұдан ауыл шаруашылығында шаруа буржуазиясыиайда болды.
Шаруалардың көп бөлігі жерсіздену барысында қалаға кетті. Бірақ қалада
өндірістін дамуы төмен болды. Сондықтан олар басқа елге кетті. 1865-1900
жылдар арасында 5,5 млн. адам шетелге кетгі.
Дегенмен Италия біріктірілгеннен кейін өнеркәсіп тез дамыды, саудасы да
дамыды. 16 мың шакырым темір жол салынды. Бұл ішкі рынокты кеңейггі.
Біріктіргеннен кейінгі 30-40 жылдың ішінде Италияда өнеркәсіп төңкерісі
аяқталды. Кустарлық өндіріс орындары бәрі-бір басым болды.
1872 жылы 100 мың жұмьтсшы болса, 1900 жылы 1 млн. 275 мын адамға жетті.
Өнеркәсіптің жай дамуының себебі елде рыноктьщ тарлығы. Табиғи байлык та
өте аз. Жерінде көмір, темір қоры жоқ. Осының барлығы баскд еддермен
салыстырғанда артта қалуына әкеліп соктырды. 1890 жылы 200 000 тонна шойын
өндірілсе, Англия 7,13 млн. тонна шойын өндірді. Болат 120 мын тонна болса,
Германия 7 млн. тонна өндірді. Өнеркәсіп төнкерісі елдің оңтүстігінде
болмады десе де болады.
Италия мемлекеті буржуазиялық конституциялық монархия. Бұлар ескі
феодалдык, мемлекеттен көп нәрсені сактап кддды. Себебі буржуазиялық
өзгерістерді жасауға монархиялық институттарды пайдаланғысы келді. 1848
жылы 4-наурызда Пьемонт конституциясын кдбылданғанды. Ол реакциялық
сипаттағы конституция болатын. Бұл конституция бойынша мемлекеттін
басындағы корольдың билігі шексіз болды. Король еддің билеушісі,
қолбасшысы, ол соғысты да бітімді де өзі жариялады. Конституция бойынша
парламент шақырылды. Сенаткд король үйінің принцтері, өмірлік чиновниктер,
ірі жер иелері сайланды. Депутаттар палатасына бастауыш білімі бар жыл
сайын 40 лир ценз төлейтіндер (25 жасқа жеткен) ғана өте алдьг. 1848 жылғы
Пьемонт конституциясы кейін біріккен Италиянын конституциясына айналды.
Халық 1870 жылы 25 млн. болса, оның 580 мыңы ғана сайлауға дауыс бере алды.
Оңтүстігіндегілер түгелдей сайлауға қатыспады. Негізінен алғанда
помещиктер, ірі жер иелері сайланды.
Мемлекет басында отырған буржуазиялық дворяндық үкімет өте мыкды болған
жоқ. Себебі олар елде өздеріне әлеуметтік тірек жасамады. Тірек жасау үшін
заңдар қабылдау керек. 1869-1876 жылдар аралығында буржуазиялық дворяндар
мен сауда қаржылық буржуазияның мүддесін қолдайтын үкімет ірі буржуазиянын
мүддесін де қолдап отырды. Бүлар елдің өмірін демократияландыруға қарсы
шығып отырды.
Оңшыл партия үкімет басында болғанда өздеріне қажетті мемлекеттік
аппаратты күшейтті. Теміржол құрылысын қолдады. Оған кажетті акша
салықтарды көбейту арқылы жасады. Солшыл партия да болды. Бірақ бүлар да
ірі финансистер мен саудагерлердің мүддесін қорғады. Бүл партияның
бағдарламасы:
1. Жоғары кедендік тариф белгілеу
2. Ірі өнеркәсіпшілерге тиімді сауда келісімін жасау.
3. Ұсақ буржуазияға кредит беру
4. Салықты азайту, сайлау қүқығын кеңейту, елді басқаруды
демократияландыру.
1876-1887 жылдары солшылдар партиясы үкіметтің басында отырды. Олар
үкіметтің басына келгеннен кейін халыққа қарсы әрекет жасады. Демонстрация,
митингілерге қарсы түрды. 1890 жылдар барысында оңшыл мен солшыл
партиялардың айырмашылығы біртіндеп жойылып кетті, екеуі де үстем таптың
мүдцесін қорғап кетті.
Италияның сырткы саясаты түракты болған жоқ. Қаланың үсақ буржуазиясының
арасында ирреденистік қозғалыс күшейді. Ирреденистік козғалыстың мәні
антиавстриялық. Олар Италияға Австро-Венгрияның шекараларындағы
италяндықтар көп түратын жерлерді қосу керек деді. Италия экономикалық
жағынан әлсіз болғандықтан дербес сыртқы саясат жүргізе алған жок.

№23 тақырып: 1871–1898 жж. Халықаралық қатынастар

№24 тақырып: 1898–1914 жж. АҚШ

1. АҚШ империализмінің дамуы.

2. Ішкі саясаты.

3. Сыртқы саясаты.

4. Жұмысшы және социалистік қозғалыс.

АҚШ XX ғасыр басында империализм сатысына аяқ басты. Ел ішінде
капиталдың шоғырлануы, қаржы олигархиясының жасалуы өте күшті каркынмен
өсті. АҚШ трестердің классикальтқ еліне айнала бастады. 1900 жылъі
деректерге қарағанда АҚШ-та өндірістің өнімінің бір жылдық қүны 20 млрд.
доллар болды. Бүл Германия мен Үлыбританиядан да 2 есе артық. Болат
өндіруден Франция, Англия, Германияны қоса алғандағыдан артық өндірді.
Қалған өндіріс салаларынан да I орынға орныкты. Бүл кездегі АҚШ тың
өндірісіне тән нәрсе ол шоғырланумен бір орталықтану нәтижесінде ірі
корпорациялар мен трестерді жеңіске жеткізді. Тек 1904 жыддың езінде-ақ
миллион долларлық өнімі бар өндіріс орындары елдің 0,9 процентін қамтыды,
оларда жүмысшылардың 25,6 проценті жүмьтс істеді. Трестер барлық өндірістің
салаларында қүрыла бастады. 1901 жылы Морганньгң "Болат тресі " қүрылды.
Оның капиталы 1 миллиард доллар болды. Ол болат шикізатының 50 проценттен
артығын өндірді. Рокфеллердін "Стандарт Ойл" мүнай компаниясы мұнайдын 90
процентің өз қолында ұстады. 70 мың шақырым мұнай күбырлары болды (1900ж).
Жүздеген теңіз кемелері болған. Ол басқа елдердің де кемелерін жаддады.
Рокфеллерлер газ, электр өндірісін де өзіне қаратты. Банк саласында
капиталдың шоғарлануы банкирлердің үстемдігін орнатты. Ол банкирлер Морган,
Рокфеллер т.б. монополияның дамуы капитализмнің қайшылықтарын шығарды.
Дағдарыстар көбейе бастады. АҚШ ірі трестер еліне айналғаннан кейін
империализм дәуірінде паразитизм көріне бастады. Ірі трестер өздерінің
сыртқы рыноктағы артықшылықгарын сактап қалу үшін техниканың прогресін
тежеді. Рантье тобы калыптан тыс көбейді. Бұл сиякты экономиканың дамуы
ішкі рьтнокты тарылта бастады. Осыған байланыстьг рынокта талас-тартыс
басталған. Дүниені қайта бөлу мәселелері кұн тәртібінде тұрды. Олар өзінің
идеологиясын АҚШ мәдиниетін тарату арқылы жургізгісі келді. Олар
англосаксондық нәсілдің үстемдігін орнатқысы келді. Панама каналын қазуды
қолға ала бастады. АҚШ Атлант, Тынық мұхитта өзінің үстемдігін жүргізгісі
келді.
АҚШ тың ірі монополистері өздерінің байлығын еңбекшілердің еңбегі арқылы
жасады. Өте ірі, өте бай топтар болды. АҚШ та жүмысшылардың "терін сығып
алу" жүзеге асырыла бастады. 1913 жылы Тэйлор жүйесі енгізілді. Бүның мәні
адамдардан мол өнім өндіріп алу болатын.
Американдық еңбек федерациясы негізінен алғанда жүмысшы
аристократиясынан түрды. Олар жұмысшылардың жағдайын жақсарту туралы шара
қабылдағысы келмеді. 1905-1912 жылдары аралығында жүмысшы қозғальгсында
жанданулар басталды. И.Р.М. деген үйым қүрылды. Бүл үйымды құрғандар Юджин
Дебс, Леон және Уильям Хэйвуд деген адамдар. Бүлар кейін екіге бөлінді.
Уильям Хэйвуд бастаған үйым Чикаго үйымыЪотш бөлініп кетті. Леон
ДетройтұйымыЬольт белініп кетті. Чикаго үйымы 1912 жылы 30 рет стачка
жасады. Олардың талап етуімен Лоренс штатында еңбекақы көбейді. Оның
мүшелері түрақты болмадьг, көбі маусым сайын, келіп-кетіп жүмыс істейтіндер
болатын. 1917 жылы революциядан кейін бүлардың біраз мүшелері
анархосиндикализм бағытымен кетті.
1901 жылы үкімет басына Теодор Рузвельт келді. Мүның алдында Мак Клнли
еді, оны өлтірді. Тәртіп бойынша елді вице-президент Рузвельт баскдрды. Ол
Америкада реакциялык саясатты жүргізген белсенді адам. Ол жүмысшылардың
наразылығын бәсендету үшін уәделер бере бастады. Ірі монополиянъщ
үстемдігіне қарсы шықгы. Джек Лондон және басқа жазушылар ірі
монополияларды сынап жазды. 1905 жылдан бастап АҚШ та әлеуметтік
қозғалыстың күшеюіне байланысты Рузвельт бір катар шаралар қолдана бастады.
Трестердің "жаман жақтарын" жоюға шаралар кдбылдады. Трестерге сот
процестерін жасады. Ақырында 1904 жылдьщ аяғында Теодор Рузвельт сайлауға
түскенде Морган 150 мың доллар берді.
АҚШ үкіметі сыртқы саясат жүргізді. Дүниежүзілік ықпал жасағысы келді.
Испания мен Португалия әлсіреп отыр еді. АҚШ жас империалистік мемлекет.
Олар Испаниядан отарларын тартып алу саясатын үстады. Филиппин, Пуэрто-Рико
аралдарын алды. Испанияға Филиппиннің қүнына 20 млн. доллар берді. Испания
Кубадан біржолата қол үзгендігін мойындады. Келісім жасады. Американың
протектораты орнады. Латын Америкасы елдеріне АҚШ өзінің ықпалын орната
бастады. Монро доктринасын пайдаланды. Америка американдықтар үшін. Бүл
саясат "жуан шоқпар" әдісімен жүзеге асырылды. "Доллар дипломатиясы" деген
саясат арқылы Мексиканың шахталарының 72 процентін, мүнай өндіру ісінің 58
процентін АҚШ өз қолында үстады. Никарагуа, Коста-Рика т.б. елдер доллар
дипломатиясының уысына түсті. АҚШ отарлау саясатын оңайлату үшін екі
мүхитты қосатын канал қазуды ойластырды.
1901 жылы Панама республикасы жарияланды. Оны бірден Америка мойындады.
Атлант мүхиты мен Тынық мұхит арасындағы қатынасты оңайлататын Панама
каналын казуға кірісті.

№25 тақырып: 1900–1914 жж. Германия

1. Экономикалық дамуы

2. Ішкі саясаты

3. Отарлық және сыртқы саясат

XX ғасырдың қарсаңында Германияның капитализмі империалистік сатыға
енді. Франция, Англия сияқгы елдерді даму жағынан басып озды. Болат
шығаруда тек Америкадан кейін қалды. Шойын өндіруден де солай болды. 1912
жъглы Англия мен Францияны қоса алғандағыдан да көп өндірді. Мұндай үлкен
даму Германияда өндірістің шоғырлануы барысында жүріп жатты. Істін барлық
тұтқасы ең ірі кәсіпорыннын қолында, миллиондаған кәсіпорындар-дың қолында
түкте жоқ. 1882-1907 жылдар арасында ірі кәсіпорындардың жүмысшьшарының
саны 3 есе өсті. Өндіріс орындары 8,1 процентке азайды. Өндіріс шоғырлана
берді. Монополистік бірлестіктің ең кеп тараған түрі синдикаттар болды.
Рейн-Вестфаль синдикаты бүкія көмір өнімінің 94,5 процентің өндірді.
Германияның ауыр өнеркәсібін үш ондаған ірі синдикаттар бакылап отырды.
Бұлар Крупп, Тиссен, Стинец т.б, химия өндірістерін екі қоғам баскарды.
Кеме жасау ісін екі компания бақылады. Картельдер саны 1896 жылы 250 болса,
1905 жылы 385 ке жетті. Оларға 12 мыңға жуық кәсілорындар кірді.
Картельдермен синдикаттар банктермен тығыз байланыста болды. Берлиндегі 9
банк бүкіл еддегі капиталдын 83 процентін бақылады. Бір ғана неміс банкісі
200 кәсіпорынды каржыландырды. Өндіріс пен тығыз байланыс жасап банк
капиталы капиталына айналды. Қаржы олигархиясы елдің саяси өміріне ықпал
жасады. Депутаттарды, баспасөз, әдебиетті өзіне каратты. Қаржы олигархиясы
бүкіл Германияның халқының шаруашылығына ықпал жасады. Монополияның өсуі-
мен байланысты сыртка капитал шығару кең етек алды. Оңтүстік Шығыс
Еуропаға, Таяу Шығысқа, Оңтүстік Америкаға капитал шығарды. 1862 жылы
Германияның сыртка шығарған капиталы 12,5 млрд. маркаға, ал 1914 жылы 44
млрд. маркаға жетті.
Германияның жас империализмі дүниежүзі-л і к деп аталатын саясат
жүргізуге көшті. Рынок ашу ол саясаттын негізіне айналды. Буржуазия да
елдің Ішінде ыкдалды бола бастады. Юнкерлер елдің ішкІ сыртқы саясатында ең
ықпалды күшке айналды. Юнкерлер мен буржуазияның экономикалық мүддесінің
бірлігі буржуазиялық капиталистік дамуын күшейтті. Германиянын билеуші
партиясы консервативтік партия болып қалдьт. Бұлар елдің саяси өмірін
белсенді түрде көтерді. Дүниені өз пайдасына қайта бөлуді күн тәртібіне
қойды. Соны үгіттеу мақсатында пангермандык одақ қүрды. Пангермандық одакты
Германияның үкіметі қаржыландырды. Франциянын, Англиянын, Белъгия-ның,
Португалияның отарларын басып алуды бағдарлады. Францияның, Голландияның
көмірге бай жерлерін Германияға қосып алуды уағыздады. Түркияны қүлға
айналдыруды, Украина, Кавказды тартып алуды ойластырды. Англияның отары
Үндістанды косып алуды да ойдан шығармады. Германияның баспасөзі осы
жағдайды уағыздады, неміс халқының санасын шовинизммен улады. Бүны
жүргізген Фон-Бюлов, адмирал Тирпиц сияқтылар осы идеологияның мүрындығы
болды, әскер жасақтадьт. Альфред-Фон Шлиффеннің басшылығымен 15 жыл бойы
біріншІ дүниежүзілік соғыстың бағдарламасын жасады. Осы жоспарды тарихшылар
уағыздап кітаптар жазды. Олар философ Ниценін "жоғары адам" (чистая раса)
нәсілшіл философиялық түжырымын дәлелдеуге тырысты. Германия борінен артық
деп оқытгы. Германия дүниені бөлуді күн тәртібіне қойды. Олар Бұл
талаптарын "Шығысқа жорық" деп уағыздады.
Бағдат теміржолын салу Германияның капиталис-тері үшін пайдалы болды.
Оған капитал салынды, жергілікті арзан жүмысшы күші пайдаланылды,
жергілікті шикізат пайдаланылды. Мүның бәрі империалистік елдер арасындағы
қайшылыкты күшейтті. Бұл Германия мен Англия арасындағы қайшылықты
күшейтті. Германия өзінін қолындағы жерлерде — Шлезвиг, Полыпа,
провинцияларында германдандыру процессін күшейтті. Басқа ұлттардың
өкілдерін неміс тілінде оқытты. Эльзас пен Лотарингиядағы француз халқының
наразылығы күшейді. Үлттық либералдык партия консерваторла-рымен
ынтымақтасып кетті. Олар консерваторларға қарсы өнеркәсіптің иығына түсетін
тура салыкқа карсы шығып отырды. Бірақ сыртқы саясат мәселесінде
концерваторлармен бірікті. Мүндай таластарды "Отбасылық жанжал" дейді.
1898 жылы Рейхстаг флоттык бағдарлама дегенді кдбылдады. Бұл бағдарлама
бойьшша флот мәселесінде Англиядан басып озуды көздеді. 1920 жылы 98
брононосец, 14 брононосецтық крейсер, 96 контрминоносец шығару керек болды.
1906 жылы бұл бағдарлама тағы үлкейтілді. 1906 жылы ағылшындар суға
дредноут деген брононосещі түсірді. Кейін бәсеке басталды. Сөйтіп Германия
жыл сайьш 4 дредноут түсіруді жоспарлады. Ағылшындар 6-дредноут түсіреміз
деді. 1914 жылы Бұл пропорция 10-16 бодды. Англияның ескі брононосецтері 3-
4 есе көп болды. Германияның соғыс флоты осылайша екінші орынға шықты.
Соғыс шығыны көбейді. 1912-13 жылдары екі млрд. марк ақша салық салынды.
1908 жылы жанама салыктың өзі екі млрд. маркаға жетті. 1914 жылы
Германияның отарларының көлемі 2 млн. 913500 шаршы шақырым болды. Бұлар
Шығыс және Оңтүстік Африкада, Камерунде, Тогода, Тынык мүхит бассейнінде
жасалды. Бұл үсақ-үсақ шашыранды отарлар Германия империясын
канағаттандырмады. Бұл отарлар тек XIX ғасырдың 16 жылының ішінде ғана
жасалынды. Реакционер публицист П. Рорбах былай деп жазды: "Қ^ралар жүмыс
істейтін көпшілікті қүрайды, ақ адамдар жоғарғы әлеуметтік топты қүрайды,
қаралардың еңбек ақысы арзан". Арзан жүмысшы күшін жасау керек. Бұл
жерлерді алдап алды,сатып алды, тартып адды. Тогода 45 мың гектар жерді
200720 маркаға сатып алдық — деп хабарлады. Германия отарлауды баскару және
игеру үшін "Отарлық қоғам" деген үйым қүрды. Оның негізгі міндеті жерлерді
одан әрі басып алуды жүзеге асыру.
1890 жылы Бағдат теміржолын салу жоспарланды.Бұл жол Осман империясы
үшін экономикалық жағынан тиімді болған болар еді. Бірақ ол Германияның
мақсатгарына байланысты тиімді болған жоқ. Ол темір-жол Осман империясын
жартылай отар елге айналдыру үшін пайдаланылды. Англиянын позициясын Кіші
Азияны әлсірету үшін пайдаланылды, Империалистік державалардың таластарьшан
кейін Германия Түркияда теміржол салуды крлға алды. Қүрылыска кджетті кдржы
түрік мемлекеттінің есебінен жасалды. Баж салығы салынбайтын болды. Жолдың
қүрылысына арзан жүмысшы куші берілетін болды. Түркияға теміржол салу
арқылы оньт вассалына айналдырғысы келді. Осы шаралардың нәтижесінде
Германия 914 шақырым жол салды. Бағдат, Персия шығанағы арасында жолдар
салынды. Теміржол салуға Францияның капиталистерІн де шақырды. Себебі
олармен уақытша болса да кайшылықгы бәсендеткісі келді.
Монополиянын үстемдігі, экономиканың милитарлануы, қанаудың жетіддірілуі
осының барлығы буржуазияның реакцияшылдануын күшейтті. Еңбек ақы 100 марка
болса, енді 130 маркаға өсті. Түтынатын заттың бағасы 100-130 процентке
өсті. Түтьшатын заттын бағасы кңмбаттады. 1896-1900 жылдары бидайдың бағасы
100 процент болса 1916 жылы 120 процентке өсті. Жүмыс күні қыскдрмады. 1902
жылы 10,5 сағат еді, 1915 жылы 9,5 сағаткд ғана қысқарды. Социал-демократия
сан жағынан өсті. Мүшелері көбейді, 384 мыңға жетті. 1903 жылы социал-
демократия партиясы 3 млн. дауыс адды. II Интер-национаддын ішінде
оппортунизм күшейе бастады. XX гасырдың басыңда оппортунизм тіпті күшейді.
Партияның оң қанатында ревизионистерді Эдуард Бернштейн басқарды. Олар
марксизмді қайта кдрады. 1899 жылы Бернштейн өзінің "Предпосылка и задача
социал- демократии" деген кітабында Маркстің баға мен қүн туралы пікірі
қате деп түжырымдады. Ұсақ тауарлы өнімнін өміршеддігін дәлелдеуте тырысты.

№26 тақырып: 1900–1914 жж. Англия

1. Экономикалық даму ерекшеліктері
2. Ішкі саясат
3. Отарлық саясат Англия XX ғасырдың басында экономикасы күшті
дамымаған ел болыл кала берді. Дүниежүзілік саудада алда болды.
Дүниежүзілік есеп айырысу Англияның фунт стерлингімен жүрді. Өндірістің
жана салалары күшейді. Шойын өндіру көлемі өсті. 1900-1913 жылдар
аралығында 14,5% өсті. Көмір өндіру 30% ке өсті. Дүниежүзілік жарыста АҚШ
Германиядан артта қала бастады. 1910-13 жылдары Англшшың үлесі дүниежүзілік
өндірістегі 29,7% тен 21% ке төмендеді, шойын өндіруден 22% ден 13% ке
төмендеді. Артта қалудың себебі өндіріске капитал өте ерте салынды, оны
жаңартпады. Англияның буржуазиясы шетелден, отарлардан келетін табыстарға
қанағаттанды. Бүл кезде АКДІ, Германия бірден өндіріс орындарында өнімді
техникаларды пайдаланды. Англия сыртқа капитал шығаруда бірінші орын алды,
3,7 млрд фунт стерлинг ақша сыртқа шығарды. Соның есебінен байыды.
Англияның экономикасы кейін кете бастады. Енбек етпей өмір сүретін адамдар
тобы калыптасты. Еңбекке жарамды адамдардьщ 10% ті қызметшілерге айналды.
Англияның коғамы паразиттік қоғамға айнала бастады. Бүлар үкіметке бедедді
және ықпалды болды. Бүл жағдай елде монополиялық бірлестіктің жасалуына
кедергі болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында Англияда банктің 70%
ті шоғырланды. Англияда банктер үлкен күшке айналды. Банктің күшеюі
өндірістің шоғырлануымен қатар жүрді. 1900 жылы Англияның отарларының жалпы
көлемі 33 млн шаршы км болды. Овда 390 млн. адам түрды. Англия империясының
бүл күшеюі реакциялық ішкі және сыртқы саясатпен қатар жүрді. Англия
Африканы түғелдей отарлау үшін саясат жүргізді.Добрая Надежда мүйісінде
Трансваль және Оранжевая түрғындары бурлар бағынбады.|ьгерде бүларды
бағындырса бүкіл Африканы отарлаған болар еді. Бурларды өзіне бағындыру
кезінде Ағылшын-Бур _соғысы_ болды- Бур халқы партизандық әдістермен
қарсыласты. Англия 500000 әскер апарды. Бурлардың саны 50 000 еді.
Ағылшындар олардың деревняларында қалған кемпір-шалдарды, балаларды
концлагеръге куып тықгы. Олар жауынгерлердің бала-шағаларын аштан катырды.
Осыны көрген тауға кеткен бурлар төмен тусті. Лагерьдің өзінде 40% тен
артьтғы аштықтан өлді. 1902 жылы көктемде бурлар берілді. Келісім жасасты.
Ағылшындар Онтүстік Африканың кожайынына айналды. Ағылшын-бур соғысьт
прогрессивті көзқарастағы дүние жүзі адамдарынан қатты сыналды. Англияның
тарапынан болған бүл қаталдық Англияның басқа елдермен қатынасын қиындатты.
Ағылшын дипломатиясы Германиямен жанжал бола қалса, Англияны ешкім
қолдамайтынын білді. Англия мен Германияның арасындағы шиеленісу күшейді.
Германия империализмі дүниені қайта бөлуді ойластырды. Ағылшын-Герман
күресі саяси күреске айнала бастады. Әсіресе бүл бәсекелестік Германия мен
Англия арасында теңіздегі қарулану ісінде кдтгы көрінді. Англия 1905 жылы
ірі брононосецті суға түсірді. Осыдан бастап кемелер түсіруден жарыс
басталды. Германиямен мүндай қайшылықтан кейін Англия басқа елдермен
қатынасын күшейтті. Англия өзіне одактастар іздей бастады. Англия АКДІ-тың
Панама каналын салуына кедергі жасап отыр еді. Енді оған рүқсат берді.
Англия және Франция арасындағы кайшылыкты реттей бастады. 1904 жылъі 8-
сәуірде екі елдің арасындағы таластарды тоқтату үшін келісім жасадъг.
Франциямен арада Орта шығыс, Ирак жерлеріндегі қайіпылықгы бәсендетті.
Дипломатиялык, жүмыстын нәтижесінде болашақ одақтың негізі жасалды. Англия
дүниежүзінде оқшауланудан құтыла бастады. Англияның империалистері де
соғысқа дайындалып жатты. Соңғы 10 жылдың ішінде ғана соғыстың қаржысы үш
есе өсті. Англия соғысқа дайындалу барысында әскери-теңіз базасын жасады.
Бүкіл Англияны әскери округтерге бөлді. Соғысқа кажеттінің барлығын
дайындады. Милитаризмді, шовинизмді уағыздады, соған арнап кітаптар,
газеттер шығып жатты. Бүған Англияда мүмкіндік бар. Ол бай мемлекет. Англия
мен Францияның арасындағы келісім халықтан жасырылды. Парламент оны халыққа
білдіртпей бекітгі. XX ғасырдың басығіда жүмысшылардың жағдайы 1890 жылға
қарағанда нашарлады. Әрбір оныншы жұмысшы 1908 жылы жүмыссыз болды. Олар
кәсіподақ мүшелері еді. Ал кәсіподаққа мүше емес адамдар арасында бүдан да
тіпті күшті болды. Англия дүниежүзілік біріншіліктен айрыла бастады. Англия
буржуазиясы жүмысшылардың бір бөлігін "сатып" алу жағдайынан айрылды.
Жүмысшы қозғалысы күшейді. Англияның жүмысшы қозғалысында екі бағыт болды.
Ол революциялык, және оппортунистік тенденция. Осы екеуінің күресі Англияда
революциялық партия күруды күн тәртібіне қоя бастады. Лейбористік партия
бар еді. Ол оппортунистік партияға айналып кетті.Тәуелсіз жүмысшы
партиясының сол қанаты және социал демократиялық партия екеуі бірігіп
Британ-социалистік партиясын қүрды (БСП). Бүл партия өзінін бағдарламасында
социализм үшін күрес деп көрсетті.^ Бүл партия жүмысшыларды социалистік
рухта тәрбиелеуге біраз жүмыстар істеді. Бірақ сектанттық көзкдрастағы
партия болды. Буржуазиялык. үкімет қарап отырмады. Олар ел ішіндегі
наразылықтарды бәсендету үшін әрекеттер жасай бастады. 1908 жылы
жүмысшыларға жүмыс күнін қысқартуға, зейнетақыны көбейтуте уәделер беріп
заңдар шығарды, 70 жастан аскандарға зейнетақы тағайындалды. Бүл саясаттьт
Лойд Джорж кедейлікке қарсы күрес ашамыз деп жариялады. Бірак бүның бәрі
азғана күнгі уәде болып калды.

№27 тақырып: 1900–1914 жж. Франция

Франция XX ғасырдың басында

1) Францияның экономикалық дамуы.

2) Ішкі саясаты.

3) Отарлық агрессиясы.

Францияның XX ғасырдың басындағы экономикасында алға басушылық байкдлды.
1908 жылы шойын өндіруде 5,4 мың тонна ондірсе, 1913 жылы 22 мың тонна
темір ендірілді. Өндірістің жана салалары пайда болды. Өндірістің шоғырлану
процесі күшейді. Металлургия өндірісі «Комите де Форж» жоне Шнайдер, Крезо
компаниясынын қолында болды. Көмір, химия өнеркосібі, машина жасау Рено,
Пежо компаниясының қолында болды. Бір сөзбен айтқанда өндірістің шоғырлануы
жүріп жатты. Ал шындығында Францияның басқа мемлекеттермен салыстырғанда
экономикасы даму жағынан артта қалды. Францияның экспортында жүн шығару —
бірінші, мақта-мата бүйымдарын шығару — екінші, шарап — үіпінші, химия
—сегізінші, автомобиль шығару оныншы орында түрды. Әсемдік заттар жасайтын
ондіріс орындары бірігеді. 1916 жылғы есепке кдрағанда жүмысшылардың 58,1
проценті үсақ кәсіпорындарда жүмыс жасаған. Ірі өнсркәсіпте 30 проценті
жүмыс жасаған. Ауыл шаруашылығында парцельдік шаруашылык. әлі басым болды.
Көп шаруалар соған байланысты күйзелді. Өндірістің баяу дамуы жағдайында
Францияда кредиттік ақшаның ролі өсті. 1914 жылы Франциядағы 11 млрд.
ақшаныд 8 миллиарды 5 банктың қолында болды. Банктің шоғырлануы күшейді,
олар ақшаны сыртқа қарыз түрінде берді. Бүл елдін ішіндегі экономиканың
дамуын тежеді. Рантье тобы көбейді. Бірінші дүниежүзілік соғыстың
кдрсаңында рантье тобы 2 млн. адамнан асты. Мемлекеттің өзі — рантье
мемлекетке айналды. Соған байланысты түрмыс нашарлады. Францияның халкының
саны өспеді. 40 жылдың ішінде халық саны 38-39 миллионнан аспады.
Францияның ішкі саясатында, буржуазия-реакциялык сыртқы саясатында-
агрессиялык саясат жүргізілді.
Франция жұмысшыларының жағдайы ауыр болды. Түгынатын заттардың бағасы
өсті. Жүмысшы табының арасына буржуазия іріткі салғысы келді. Ақшаны
пайдаланып жұмысшы аристократиясын жасай бастады. XX ғ. басында
жұмысшылардың ірі-ірі стачкалары жиіледі.Онын себебі француз жүмысшыларының
еңбек ақысы Германия мен Англияның жұмысшыларынан аз болды. Көтеріліске
шығу жөнінен Франция бірінші орын алды. 1905 жылы орыс революциясы туралы
хабар француз жүмысшыларының күресін күшейтіп жіберді. «Орыс достары»
қоғамы құрылды. Францияның жұмысшы қозғалысына басшылық жасайтын
социалистік партиялар қүрылды. Француз социалистік партиясының мүшелері
былай деді: «Жұмысшылардың жағдайын жақсарту ушін социалистер қоғамының
құрамына кіріп, Министрлік кабинет кұру керек» деді.
І901 жылы Жан Жорестің бастауымен Француз социалистік партиясы кұрылды.
1905 жылы екі партия бірікті. Бірақ бұл партияның бірігуі формальды түрде
болды және жоресистік платформа негізінде бірікті. Социалистік партия
реформа жасау партиясы немесе таптық күрес партиясы деп аталды (СФИО).
Францияның социалистік қозғалысында түрлі ағым: революциялыкжапъ
оппортунистік ағымдар калыптасты. Жүмысшы қозғалысының ішінде гедистердің
ықпалы кұшейе бастады. Жоресистердің де ықпалы күшейді. Жоресистер
социализмге бейбіт уласуға болады деді. Анарко-синдикалистер де күшейді.
Олар революциялық ұйымдасқан күресті жоқка шығарды. Партияның басшылығын
мойындамады. Күресте синдикаттың басшылығын мойындадьт.

Бірінші дүниежүзілік соғыс жақын қалды. Соған байланысты Францияның
социалистері бағдарламасын анықтай бастады. Жұмысшылардың катысуы керек пе,
жоқ па деген мәселелерді анықтады. Социалист Эрве деген кісі былай деді:
«Жүмысшылар соғыстың кандай түрі болса да оған қарсы күресу керек,» — деді.
Мүны эрвеизм деп атады.
Франция буржуазиясы бірінші дүниежүзілік соғыс барысында «Ұлы және
құдіретті француз мемлекетін» жасау идеясын үсынды. Ол үшін үкіметті
күшейту керек болды. Соғыс министрі қызметіне Теофель Делкассені шақырды.
Премьер министрлікке Пуанкарені шақырды. Оған соғыска дайындыққа кұлшына
кірісіп, уағыздағаны үшін халық «Пуанкаре-соғыс» деген ат берді.
Француз империализмінің өсімқорлық сипатына көз жеткізуге төмендегі
мәліметтер көмектеседіі Еуропа елдеріне 22 миллиард марка, Америка елдеріне
6 миллиард марка, Азия, Африка, Австралияда — 5 миллиард марка ақшасы
болған және олардан тек өсім алып отырған.’ Сондықтан француз империализмі
«өсімқор империализм» деп аталады. Олар баскд елдерге ақшаны (капитал) тек
карыз түрінде берген. Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында Францияның
басқа елдерге берген қарыздары былайша сипатталады: Ресейде — 12 миллиард,
Оңтүстік Америка елдеріндегі-6 миллиард, Балқан түбегінде — 3 миллиард,
Испания мен Португалияда — 3 миллиард, Мысырда — 3 миллиард, Түркияда — 3
миллиард, Австрияда — 2,5 миллиард тағы сол сияқты. Рантье-арамтамақ деген
сөз, өсімқорлық арқылы еңбек етіп ештеңені өндірмей-ақ көл-көсір байлықта
өмір сүретін адамдар тобы.

№28 тақырып: 1900–1914 жж. Италия
№29 тақырып: 1898–1914 жж. Халықаралық қатынастар
№30 тақырып: 1914–1918 жж. Бірінші дүниежүзілік соғыс

1. Соғыстың себептері мен сипаты

2. Соғыстың салдары

3. Қорытындысы
Капиталистік елдердегі экономикалық дамудың секірмелігі, монополия,
қаржы капиталының үстемдігінің күшеюі, капитал шығару, рынок үшін күрес,
ірі капиталистік елдердің территорияларды түпкілікті бөліп алуы сияқты
істер олардың арасындағы келіспеуиіілікгерді тудырып түбінде осы үлкен
соғысқа себеп болды. Нағыз толық мағынасындағы дербес мемлекеттер катарына
— Англия, Германия және АҚШ жатты, Франция, Ресей, Жапония - "бірінші
класты, бірақ әлі де шын мәнінде емес" - екінші топка жатты, 3-топқа Австро-
Венгрия жатты. Ал бүл соғысты тудыратын кдйшылық ағылшын-герман қайшылығы
ол - қайшылык отар иемдену туралы кайшылық, Англияда отар өте көп,
Германияда жоқ. Себебі: Германия отаралғысы келеді, Англия оны өз есебінен
бергісі келмейді. Міне, осы қайшылық осы уакытқа дейін оқылған дәрістерде
айтылып кеткендей екі үлкен соғыс одақтары — Үштік одақ пен Антанта
одақтарын дүниеге келтірді.
Ал енді бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысушы ірі мемлекеттердің
әрқайсысының мүдделері қандай болды? і Герман имгтериалистері жаулап алу
бағдарламасыңда Ресейден көп жер басып алуды армандады. Ресейдің күнарлы
жермен, қазба байлыктарына толы жеріне немістердің колонистерін
қоныстандыруды жоспарлады. Өндірісті Бельгияны аннекциялау, Конго,
француздың темір рудасына бай Лонгви және Брис бассейіндерін аннекциялау,
француз колонияларын басып алу, Англияның теңіздегі үстемдігін тартып алу,
Англияны дүниежүзілік рынокта әлсірету тағы басқаны армандады, жоспарлады.
Яғни "Үлы Германияға" он жылдар бойына сырттан ешкімнің кедергісін
болдырмауды жүзеге асырмак болды.
Австро-Венгрия болса Сербияны аннекциялауды, Балқанда австро-венгер
үстемдігін орнатуды, Ресейден Поляк, Подолия, Волынды алуды көздеді. Австро-
Венгрияның бүл бағдарламасын Германия колдады. Себебі Германия Австриямен
капитал жөнінен байланыстары болып отырған жағдайда Германия Балкан
еддеріне капиталын еркін шығаруға мүмкіндік алатын еді.
Патшалық Ресейдің империалистері, помещиктері, ірі буржуазиясы
біріншіден соғыстың мақсаты етіп, Германияның үлылығын жоюды, Ресейге
Галицияны қосыл алуды, Константинополь мен бүғаздарды алуды ойлады.
Ағылшын буржуазиясы өте күшті каркынмен дамьш келе жаткан Германияның
экономикалық қаржылан-дыру күшін әлсіретуді, Германияның әскери, сауда
флотын жоюды, Месопотамия мен Аравия жарты аралын оның мүнай көздерімен
қоса алуды, сондай-ак колонияларын тартып алуды арман еггі.
Францияның империалистері де жоғарғылар сияқты Германияның әскери-
экономикалық күшін талқандауды мақсат етті. Олар 1871 жылы тартып алынған
Эльзас, Лотарингияны қайтарып алуды ойластырып ғана қойған жоқ, сондай-ақ,
одан Рейннің сол жағалауын алып, Саар облысын қосып алуды, Сирияны алуды,
Палестинаны, тағы басқа араб территориясын, Германия колония-ларын тартып
алуды көздеді.
1916 жылдың аяғындағы кезендерде соғьтскд барлық дамыған капиталистік
елдер түгелге дерлік қатысты. Бұл уақытқа дейін барлык майданда 50 млн.
солдат соғысты. Ал қалған енбекке жарамды адамдардың бәрі соғыс мүқтажын
өтеу үшін шахталар мен өңдірістерде жұмыс жасап жатгы. Адамзат баласы
жасаған байлықтың бәрі түгел дерлік соғыс мүддесіне жұмсалды. Соғыс адамға
да өндіріске де, мемлекеттерге де адам айтқысыз көп зиян шектірді.
Жоғарыда айтқандай бір елдер соғыста байыды. Ол елдерге Япония мен АҚШ-
ты жаткызамыз. Япония болса соғыс барысындағы жағдайларды пайдаланып
Қытайда өз ықпалын қамтамасыз етті. Қытайдың жаксы-жақсы материальдық-
стратегиялық маңызы бар аралдары мен портын алды. Сондай-ақ соғысушы
елдерге кару-жарақ шығару арқылы да байыды. 1914 жылға дейін капитал иесі
банк иесі болып келген Англия, Франция сияқты елдер енді өзінің капиталының
көп бөлігінен соғыс салдарынан айрылып қалды. Бүрын осы капиталистік
елдерге экономикалык жағынан қарыздар болып келген АҚШ капиталистік
дүниенің қаржылық орталығына айналды.
Халықтың кедейленуі мен қатар ірі монополиялардың экономикалық саяси
күші өсе түсті, адам айтқысыз дәрежеде өсті. Соғыс кезінде бүрынғы "еркін
нарықтың" өрісі тарылып, енді тек соғыс жабдығын шығаруда соғысқа, қазынаға
ғана жүмыс жасады. Соғысушы капиталистік мемлекеттер енді тек тапсырыс
берушіге айналды. Бүл мемлекеттік тапсырыстар монополистердін баю қүралына
айналды. Бүкіл мемлекеттік аппаратты монополия өзіне бағындыра бастады.
Соғысқа мүқтаж заттармен, мүнаймен, азык-түлікпен қамтамасыз ету мақсатында
капиталистік елдер үкіметі қатаң бақылау жүйесін енгізді. Осылайша 1914-
1918 жылдардағы соғыс аралығында монополистік капитализм соғыстык-
мемлекеттік монополистік капитализмге айналды. Бүл деген сөз барлық
өндірісте керекті заттардың бәрін мемлекет монополистерінің қолына берді.
Әскери тапсырыс мемлекеттік бюджеттен төленді. Сондай-ақ соғысушы елдерде
нанға, қантқа, етке, киімге, көмірге, тағы басқа түтынушыларға керекті
заттарға "карточка" жүйесі енгізілді. Ал оның мөлшері соғыстан бүрынғыдан
2, 3 есе азайтылды.
Соғыстың әкелген ауырлығын ауызбен айтып жеткізу оңай емес. Соғыс қару-
жарақгарын шығаруды көбейту үшін арзан еңбек күші — әйелдер мен
жеткіншектердің еңбегін пайдалану кең етек алды. Жүмыс күнін үзартып,
стачкалар жасауға тыйым салды. Еңбекті қорғау заңы дегендер жүмысын
тоқтатты. Шахталар, зауыттар, теміржоддар милитаризацияланды, яғни соғыс
жағдайына көшірілді. Жүмыс істеуге еңбекшілерді мобилизациялап отырды.
Олардың бір өндіріс орнынан екінші өндіріс орнына көшуге күқысыз болды.
Кейбір елдерде 16-60 арасьтндағы еркектердің жалпы еңбек міндеткерлігі
енгізді.
1918 жылы 4-қарашада депутат Эрцберг бастаған әскери топ француз маршалы
Фоштың ставкасына бітім хабаршысы ретінде барды. Компьен орманында теміржол
вагонының ішінде Германия бүкіл Франция территориясын (бүрын алған)
Бельгияның териториясын, Эльзас, Лотарингияны, Рейннің сол жағалауын
тазартуға, кдйтаруға келісті. Сондай-ақ Антантаға Майнц, Кобленц, Кельн
қалаларын пайдалану қүқығы берілді. Бүкіл герман флоты карусыздандырылып,
одақтастар порттарына алып кететін болды. Бүл келісімге 11-караша 1918 жылы
қол қойылды. Дүниежүзілік соғыс қантөгіс соғыс болды. Соғыстарға
катысқандар саны 70 млн. адамға жетті.10 млн адамнан өлі айырылды. 20 млн.
адам жаралы болды. Міне соғыс қортындысы осындай. Мыңдаған кала мен ауыл
жермен-жексен етілді. Теміржол, фабрика, зауыт істен шыкты. Соғыстың шығыны
170 млрд. алтын ақша, ал жалпы шығыны — 600 миллиардқа жеткен.

№30 тақырып: Жаңа заман соңындағы Еуропа және Америка елдерінің тарихи
даму қорытындылары.
1918 жылы 11 қарашада Фран-циядағы Компьен орманында Антанта
мемлекеттерiнiң талабы-мен Германия жеңiлгендiгiн мойындап, бiтiмге қол
қоюға келiстi. Төрт жылға созылған соғыс аяқталды.
1919 жылы 18 қаңтарда соғыстың қорытындысы шығары-лып, жеңген елдер мен
Германия және оның одақтастары ара-сында келiсiмге келу үшiн Париж
қаласында халықаралық конференция өз жұмысын бастады. Конференцияға 27
елден деле-гаттар қатысты. Францияның премьер-министрi Жорж Клеман-со,
ағылшын премьер-министрi Дэвид Ллойд-Джордж және АҚШ президентi Вудро
Вильсон қатысып, басшылық жасады.
Париж конференциясының алдында соғыстан кейiнгi ха-лықаралық қатынастағы,
әлемдегi өзгерiстердi ескере отырып, дүниенi қайта құру мәселесі тұрды:
– халықаралық қатынастағы өзгерiстердi ескере отырып, жаңа принциптердi
қалыптастыру;
– iрi капиталистiк елдер арасындағы дүниежүзiлiк ықпалды реттеу;
– Германия мен Түркияның отарларының тағдырын шешу.

6.3.3 Практикалық (семинар) сабақтары және дәріс тақырыптары

|№ |Название темы |Часы |Литература |
|п/п| | | |
| | |ЛК |СПЗ | |
|1 |2 |3 |5 |4 |
|1 | «Еуропа және Америка елдерінің тарихы» |1 | |7.1.1. |
| |пәніне кіріспе. | | |;7.1.4. |
|2 |1640-1815 жж. Еуропа мен Солтүстік |1 | |7.1.1. |
| |Америка | | |;7.1.4. |
|3 |XVII ғ. Англия. Ағылшын буржуазиялық |1 |1 |7.1.1. |
| |революциясы | | |;7.1.4. |
| | | | |7.2.1. |
|4 |Солтүстікамерика отарларының тәуелсіздігі|1 |1 |7.1.1. |
| |үшін соғысы. АҚШ-тың құрылуы. | | |;7.1.4. |
| | | | |7.2.2. |
|5 |XVII–XVIII ғғ. Батыс Еуропа елдері (Ұлы |1 | |7.1.1. |
| |француз буржуазиялық революциясына дейін)| | |;7.1.4. |
|6 |Еуропалық Ағартушылық |1 |1 |7.1.1. |
| | | | |;7.1.4. |
|7 |XVIII ғ. Ұлы француз буржуазиялық |1 |1 |7.1.1. |
| |революциясы | | |;7.1.4. |
| | | | |7.2.2.; |
| | | | |7.2.3. |
|8 |Франциядағы Консульство мен Бірінші |1 |1 |7.1.1. |
| |империя.Наполеон соғыстары дәуіріндегі | | |;7.1.4. |
| |Еуропа. | | |7.2.3.; |
| | | | |7.2.4. |
|9 |Вена конгресі және “Қасиетті одақтың” |1 | |7.1.1. |
| |құрылуы. | | |;7.1.4. |
| | | | |7.2.3.; |
| | | | |7.2.4. |
|10 |1815–1847 жж. Батыс Еуропа елдері. |1 | |7.1.1. |
| | | | |;7.1.4. |
| | | | |7.2.4. |
|11 |1848–1849 жж. Еуропадағы революция. |1 |1 |7.1.2. |
| | | | |;7.1.3. |
|12 | XIX ғ. 50–60 жж. Батыс Еуропа елдері. |1 | |7.1.2. |
| | | | |;7.1.3. |
|13 |XIX ғ. Бірінші жартысындағы АҚШ. |1 |1 |7.1.2. |
| |1861–1877 жж. Екінші солтүстікамерика | | |;7.1.3. |
| |революциясы. | | |7.1.5. |
|14 |1815–1870 жж. Социалистік идеялар мен |1 | |7.1.2. |
| |ілімнің дамуы. | | |;7.1.3. |
| | | | |7.1.5. |
|15 |1870–1918 жж. Солтүстік Америка мен |1 | |7.1.2. |
| |Еуропа. | | |;7.1.3. |
| | | | |7.1.5. |
|16 |1870–1871 жж. Франко-прусс соғысы және |1 |1 |7.1.2. |
| |Париж Коммунасы. | | |;7.1.3. |
| | | | |7.1.5.; |
| | | | |7.1.6. |
|17 |XIX соңы –ХХ ғ. басындағы жетекші Батыс |1 | |7.1.2. |
| |елдеріндегі әлеуметтік-экономикалық және | | |;7.1.3. |
| |саяси дамуындағы жаңа тенденциялар. | | |7.1.5.; |
| | | | |7.1.6. |
|18 |1877–1898 жж. АҚШ |1 | |7.1.2. |
| | | | |;7.1.3. |
| | | | |7.1.5.; |
| | | | |7.1.6. |
|19 |1870–1899 жж. Англия |1 | |7.1.2. |
| | | | |;7.1.3. |
|20 |1871–1899 жж. Франция |1 | |7.1.2. |
| | | | |;7.1.3. |
| | | | |7.2.7. |
|21 |1871–1899 жж. Герман империясы |1 | |7.1.2. |
| | | | |;7.1.3. |
|22 |1871–1899 жж. Италия |1 | |7.1.2. |
| | | | |;7.1.3. |
|23 |1871–1898 жж. Халықаралық қатынастар |1 |1 |7.1.2. |
| | | | |;7.1.3. |
| | | | |7.2.7. |
|24 |1898–1914 жж. АҚШ |1 |1 |7.1.2. |
| | | | |;7.1.3. |
|25 |1900–1914 жж. Германия |1 |1 |7.1.2. |
| | | | |;7.1.3. |
|26 |1900–1914 жж. Англия |1 |1 |7.1.2. |
| | | | |;7.1.3. |
|27 |1900–1914 жж. Франция |1 |1 |7.1.2. |
| | | | |;7.1.3. |
|28 |1900–1914 жж. Италия |1 | |7.1.2. |
| | | | |;7.1.3. |
|29 |1898–1914 жж. Халықаралық қатынастар |1 |1 |7.1.2. |
| | | | |;7.1.3. |
|30 |1914–1918 жж. Бірінші дүниежүзілік соғыс |1 |1 |7.1.2. |
| | | | |;7.1.3. |
|31 |Жаңа заман соңындағы Еуропа және Америка | | |7.1.2. |
| |елдерінің тарихи даму қорытындылары. | | |;7.1.3. |

1 Студенттердің өздік жұмысының тақырыптары

Пәндер