УМКД

ТІЛ БІЛІМІ ТАРИХЫ

ҚАЗАҚ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ-ЗАҢ УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ

оқу-Әдiстемелiк кешен

«Тіл білімі тарихы» пәні бойынша

Мамандық 5В020500 - «Филология»
Курс 3
Семестр 5
Кредит саны 3

Пәннің оқу-әдістемелік кешенін құрастырған – ф.ғ.к. Доскеева Ш.А.
5В020500 - «Филология» мамандығы бойынша мемлекеттік жалпыға міндетті білім
стандартына сәйкес (№7 хаттама 01.09.06), типтік бағдарлама («11» 05 2005
жыл №289 бұйрық) бойынша құрастырылды.
Қазақ филологиясы кафедрасының отырысында талқыланып, бекітілген
«____»____________2013 ж. № ___ хаттама
Кафедра меңгерушісі: _______________ ф.ғ.к., доцент Төлебаева Қ.Т.
(қолы)
Гуманитарлық факультеттің оқу-әдістемелік кеңесі мақұлдаған.
«____»____________2013 ж. №____ хаттама
Төрайым: ______________ Әбенова Г.А.
(қолы)

ТИПТІК ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ
Жоғары кәсіптік білім

Жалпы тіл білімі

5В020500 - «Филология» мамандығы бойынша

Еңбек көлемі – 3 кредит (135 сағат)

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Алматы – 2005
Алғы сөз

1. ТИПТІК ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫН ЖАСАҒАН филология ғылымдарының докторы, Абай
атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті жалпы тіл білімі және
қазақ тілі тарихы кафедрасының профессоры Ғ.Қалиев; МАҚҰЛДАҒАН, пайдалануға
рұқсат еткен Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
жанындағы оқу әдістемелік бірлестігі.

2. Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігінің «11» мамыр 2005ж,
№289 бұйрығы бойынша бекітілген және пайдалануға рұқсат етілген.

3. БІРІНШІ РЕТ ЕНГІЗІЛГЕН..

4. Типтік оқу бағдарламасы 5В020500 - «Филология» мамандығы бойынша
мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандартына сәйкес жасалған. «03» наурыз
2005ж, №7 бұйрық.

Бұл типтік бағдарлама Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің рұқсатынсыз көбейтіліп таратылмайды.
ТҮСІНІК ХАТ

Ұсынылып отырған бағдарлама құрылымы жағынан да, мазмұны жағынан да
едәуір толықтырылып, 2003 жылғы басылымның негізінде шығарылып отыр.
Бұл курстың Қазақстанда ғылыми пән ретінде оқытыла бастағанына онша
көп уақыт болған жоқ. Сондықтан болар, басқа кейбір тіл білімі
пәндеріндегідей қалыптасқан дәстүрлі, бір ізге түсіп тұрақталған оқу
бағдарламасы енді қалыптасып келеді, ал мұндай жағдай тек біздің
республикаға қатысты емес, ТМД елдердің бірқатарында солай. Тәжірибелері
де, мүмкіндіктері де мол орыс тіл білімінің өзінде де бағдарлама жасалу
жетілу үстінде. Осы жағдайларды ескергенде, ұсынылып отырған бағдарламаны
да мүлтіксіз деу қиынырақ болар. Ал қиындықтар болса, оқыту тәжірибесінде
айқындалып, жүре жөнделер деген үміттеміз.
Бұл пәннен лекция тыңдайтындар – тіл білімінен едәуір дайындықтары
бар, тіл білімі мәселелерінен алғашқы мәліметтер беретін «Тіл біліміне
кіріспе» атты курс пен қазақ тілі пәнінің теориялық курстарын өткен
адамдар. Мұндай мағлұматтардың сөз болып отырған курстың жоғарғы дәрежеде
өтілуіне тигізер септігі зор.
«Жалпы тіл білімі» факультет бойынша жүргізілетін тілдік пәндердің
бәрінен кейін өтіледі де, ол бірінші жағынан, студенттердің өз мамандықтары
бойынша алған білімдерін жинақтап, қортындалау сипатында болса, екінші
жағынан, олардың жалпы тіл білімінен теориялық білімдерін жетілдіре,
тереңдете түсуді көздейді.
«Жалпы тіл білімі» - тіл білімінің жалпы теориясы. Бұл пәннің алдында
қойылатын міндет – тыңдаушыларды тіл біліміндегі негізгі теориялармен
қаруландыру, оларға тіл туралы ғылымның өткен тарихынан, қазіргі күйінен,
алда тұрған міндеттерінен, шешілген және әлі шешілмеген проблемаларынан жан-
жақты мәлімет беру. Тіл білімінің даму тарихында қолданылған, қазір
қолданылып жүрген және жаңадан туа бастаған арнаулы әдістер мен
әдістемелердің сырларын ашып беру. Тіл білімінің басқа қоғамдық,
жаратылыстану және техникалық ғылымдар ішінде алатын орнын, олармен
байланысын айқындау. Тіл білімін дамытуға өз үлестерін қосқан ғалымдармен,
тіл білімі мектептерімен таныстыру. Ұсынылып отырған бағдарламада осы
мақсаттарды іске асыру көзделеді. Осыған байланысты курсты өткенде
төмендегі жәйіттерді ескерген жөн.
Бағдарламаның екінші бөлімінде тіл білімінің көне заманнан бастап,
біздің дәуірімізге дейін қалай дамып келгендігін қысқа, шолу ретінде болса
да, жүйелі түрде айтып беру көзделген. Бұл тарауды өткенде әр дәуірдегі, әр
елдердегі тіл біліміндік ой-пікірдің туып қалыптасуына түрткі болған
себептер, ондай ой-пікірлердің өзіндік ерекшеліктері неде, бұрын не бар
еді, соңғылар оған не қосты деген тәріздес мәселелердің ерекше ескерілгені
жөн. 19 ғасырға арналған тараулар тіл білімінің басқа ғылымдардан бөлініп,
өзіндік арнаулы зерттеу әдісі бар дербес ғылым болып қалыптасу процесін
ашуға арналған. Бұл тарауды өткенде тіл білімінің дербес ғылым болып
қалыптасуына зор әсерін тигізген және алғашқыда оның бірден-бір зерттеу
әдісі ретінде танылған салыстырмалы-тарихи әдістердің пайда болу
себептерін, ол әдісті қолданушылардың алға қойған мақсаттарын саралап ашу
керек. Әдетте, тіл білімінің 19 ғасырға дейінгі кезеңдері ғылымға дейінгі
дәуір деп атаса, 19 ғасырдан бергі тарихы ғылыми дәуір деп аталады. Бұл
дәуірдегі тіл біліміндік ой-пікірдің қамтыған обьектілері жағынан да,
теориялық тереңдігі жағынан да өткен дәуірлерден көп ілгері кеткендігін жан-
жақты ашып көрсеткен жөн. бірақ 19 ғасыр тіл білімінің бұрынғыларға
қарағанда көп ілгері кеткендігін айтумен қатар, оның осы дәуірдің екінші
жартысында дүниеге келген әр түрлі тілдік мектептердің тууына түрткі болған
осал жақтарын да жан-жақты көрсеткен жөн.
Тіл білімі тарихында елеулі бір кезең, жаңа бағыт туғызғандардың бірі
– жас грамматикалық (младограмматизм) бағыт. Бұл бағыт көптеген
кемшіліктері бола тұрса да, тіл білімін бір саты ілгері көтерді, оның
болашағына елеулі ықпал жасады. Қазіргі замандағы тіл білімі
проблемаларының біразы сол жас грамматикалық бағыт негізінде туып,
қалыптасты. Сондықтан 19 ғасыр тіл білімі сөз болғанда жас грамматикалық
мектептің жетістіктері мен кемшіліктері жете ашыла түсуі қажет.
Курсты өту үстінде лектордың көңіл аударатын бір мәселесі – жалпы тіл
біліміне Кеңес тіл білімінің қосқан үлесі, алатын орны деген мәселе. Бұл
бағдарламалық материалдарды өту барысында лайығына қарай сөз болып отыруы
керек.
Курсқа оқу жоспарында берілген сағаттың жартысынан көбі лекция түрінде
өтілмекші. Берілген сағатты тақырыпқа бөлуде жергілікті жағдайда, қолда бар
материалдың ыңғайына қарай бірді-екілі айырмашылығы болуы мүмкін.
Кафедраның шешімімен кейбір қиын да мәнді тараулардан семинар сабақтар
өткізілсе де артық болмайды. Студенттердің негізгі әдебиеттерімен (түп
нұсқадағы) мұқият танысып отыруына, тестілік сауалдармен жұмыс істеуіне мән
беру қажет.
Курстың тіл теориясынан басталатын алғашқы бөлімінде қазіргі заман
тіл білімінің негізгі бағытын, алда тұрған күрделі проблемаларын айқындауға
арналған.
Жалпы тіл білімі ғылымының, соның ішінде тіл туралы ғылымның да дамуы
бұрын белгісіз тың обьектілерді, проблемаларды, зерттеудің жаңа амал-
тәсілдерін туғызатыны, осы қағидаға сәйкес 20 ғасырда туып қалыптаса
бастаған тіл біліміндегі әдістер, олар жөніндегі әр түрлі көзқарастар
жинақталып түсіндіріледі.
Тіл білімінің басқа ғылымдармен байланысын өткенде, оның кең
өрістелгеніне, ғылымның әр саласымен байланысып жататынына қарап, тіл
білімін өзіндік дербестігі жоқ, басқа ғылымдарға қосымша нәрсе екен деп
түсінбейтін болуы қажет. Ол үшін тіл білімімен қарым-қатынасқа келетін
ғылымдардың тілдің қай мәселесін зерттейтіні және оны қандай дәрежеде,
қандай мақсат үшін зерттейтіні ашылып, тілдік зерттеумен, тіл білімі
мақсатымен салыстырма түрде берілгені жөн.
20 ғасыр тіл білімін сөз еткенде ерекше көңіл аударатын нәрсе осы
дәуірде туып, етек алған тілдің жүйелік, структуралық сипаты, таңбалық
қасиеті жөніндегі жаңа пікірлер мен түсініктер, ішкі және сыртқы тіл білімі
дегендердің сырлары болмақ. Батыс тіл білімінде пайда болған жаңа
соссюряндық, жаңа гумбольттық бағыттар жайы, олардың тіл біліміне қосқан
үлесі ашылуы керек.

КІРІСПЕ

Жалпы тіл білімінің анықтамасы. Ол, біріншіден, тіл білімінің
теориялық саласы болса, екіншіден, оқу пәні болып есептелінетіні. Соңғы
мағынадағы оның мақсаты мен міндеті. Жалпы тіл білімінің нысаны адамдардың
дыбыстық тіл. Жалпы тіл ғылымы тілдің құрамын, функциялық сипаттарын, даму
заңдылықтарын, сыртқы дүниемен, қоғаммен, ой-cанамен, мәдениетпен қарым-
қатынасын түгел алып, жан-жақты зерттейтіні. Жалпы тіл білімі дыбыс тілі
атаулының барлығына тән ортақ мәселелерді ортақ заңдылықтарды сөз ететін.
Зерттейтін нысаны – жалпы тілдік болғандықтан, одан шығатын теориялық
тұжырымдар да тіл атаулының барлығына немесе басым көпшілігіне бірдей
қолдануға болатын жалпы тілдік теория екені. Курста қамтылуға тиісті
негізгі мәселелер:
1. Тілдің өзіндік табиғаты мен мәні, сөйлеумен, ойлаумен, қоғаммен
байланысы, атқаратын қызметі.
2. Тілдің құрылымы, құрылымдық элементтерінің бір-бірімен байланысы,
арақатынасы.
3. Тілдің таңбалық, жүйелік сипаттары.
4. Тілдің деңгейлері. Грамматикалық категориялар.
5. Тілдер дамуындағы ортақ заңдылықтар, тілдік құбылыстарға түрткі
болатын ішкі, сыртқы жағдайлар, тілдер дамуында болатын дифференциялық
(даралану), интеграциялық (жақындасу) процестер, жалпыхалықтық тіл,
диалект, сөйлеу тілі мен әдеби тіл, тілдік одақ т.б.
6. Тілдердің типологиялық, генеалогиялық топтары, жіктелісі.
7. Тіл білімінің зерттеу әдістері.
8. Тіл білімінің негізгі салалары, басқа ғылымдармен қатынасы,
өзіндік орны.
9. Тіл білімінің тарихы, ондағы басты кезеңдер.
10. Тіл білімі тарихындағы негізгі бағыттар мен мектептер екендігі.
Зерттеу сипатына қарай қазіргі заман тіл білімі қолданбалы, салыстырмалы-
тарихи, типологиялық, структуралық, ареалдық, математикалық т.б. тіл білімі
болып бөлінетіні.
Жалпы тіл білімінің әлемдік ғылымда теориялық саласы ретінде танылуы
– 19 ғасырдың басында, салыстырмалы – тарихи әдістің тіл білімінің зерттеу
әдісіне айналуы нәтижесінде қалыптасқаны. Ол әлемдік тілдердің универсалды,
барлығына ортақ мәселелерін зерттеп, соның негізінде жалпы тілдік теорияны
қалыптастырғаны. Сондықтан жалпы тіл білімі бүкіл тіл ғылымының бағыт –
бағдар сілтейтін жетекші, бағдарлағыш ғылым деп есептелінетіні.
Тіл білімі қоғамдық ғылымдармен де, табиғаттану ғылымдарының алуан
түрлі салаларымен де, философия ғылымымен де байланысты екені.
Тіл - өзінің пайда болуы, дамуы жағынан адамзат қоғамымен тікелей
байланысты қоғамдық құбылыс, ол – қоғамда аса маңызды қарым-қатынас құралы
қызметін атқарады. Сонымен бірге тіл, оны зерттейтін тіл білімі қоғамдық
санамен, ойлаумен тығыз байланысты. Сол себепті тіл білімі адамды, адамзат
қоғамын зерттейтін қоғамдық (әлеуметтік) ғылымдарға жататыны.
Тіл білімін зерттеуде қолданылатын әдіс-тәсілге, зерттеушінің
ұстанған бағыт-бағдарына қарай жіктеушілік бар екені. Ондай жіктеулер
қатарына салыстырмалы-тарихи, типологиялық, ареалдық, структуралық,
психологиялық, этнографиялық, эстетикалық, синхрондық, диахрондық,
қолданбалы тіл білімі т.б. жататыны.

І. ТІЛ БІЛІМІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Тіл теориясының мән-мағынасы, негізгі проблемалары, күрделі
салалары, ол салалардың басқа ғылымдармен байланысы.
2. Тілдің анықтамасы, бұл мәселедегі ала-құлалық. Тілге дұрыс
анықтама берудің теориялық мәні. Тілдің коммуникативтік, экспрессивтік
функциялары, бұл екеуінің ара қатынасы, коммуникативтік функцияның
мәнділігі. Тілдің структуралық, семиотикалық сипаттарына қарай, қоғамның,
мәдениеттің дамуына тигізетін әсеріне, алатын орнына қарай беріліп жүрген
анықтамалар.
3. Тілдің табиғаты және мәні. Тіл табиғаты дегенге оның қандай
құбылыстар қатарына жататыны, мәні дегенге оның қоғамда атқаратын қызметі
ерекшелігі жататыны. Бұл мәселелерді шешуде болып келе жатқан пікір
қайшылықтары. Тіл білімі тарихында болған әр түрлі мектептердің, бағыт-
бағдарлардың дүниеге келуіне ғалымдардың тілдің табиғаты мен мәнін қалай
түсініктерінің себеп болғандығы және қазірде де солай болып келе жатқаны.
Кеңес тіл мамандары басшылыққа алған қағидалар.
4. Тіл мен сөйлеу. Бұл екеуі арасындағы бірлік және өзгешеліктер.
Сөйлеуде болатын индивидуалдық сипаттар. Сөйлеудің психологиялық жақтары,
пайда болу жолдары. Тіл тіршілігі, оның дамуы, өз мүмкіндіктерін жан-жақты
көрсете алуы сөйлеуге байланысты екені, сөйлеу тілдің жаны болып
есептелетіні. Сөйлеу әрекеті мәселесін шешуде тіл білімі мен психология
ғылымдарының өзара байланыста екені. Тіл мен сөйлеу арасындағы қарым-
қатынастарды айқындауда Ф.де Соссюр заманынан бері қарай болып келе жатқан
пікір таластары.
5. Тіл мен ой-сана арасындағы қарым-қатынас. Бұл проблеманың замандық
тарихы барлығы. Бұл екеуі арасындағы қарым-қатынасты айқындаудағы әр түрлі
көзқарастар: екеуін тепе-теңдік бірлікте қарау, бұлардың арасында ешқандай
бірлік жоқ, екеуі екі түрлі ғылым обьектілері деушілер.
6. Тілдің жүйелік, структуралық сипаттары. Бұл екі термин жөніндегі
көзқарастар. Тілдің структуралық элементтерін зерттеу мен структурализм.
Бұл екеуі арасындағы өзгешеліктер. Тілдің структуралық салалары, олардың
әрқайсысының өзіндік сипаттары, арақатынастары, жүйенің анықтылығы, оның
мәні. Жүйе элементтері арасында жүйесіздіктің де болатыны.
7. Тілдің таңбалық сипаты. Жалпы семиотика мен тілдік семиотика.
Таңба, оның түрлері: графикалық, акустикалық, заттық, ақша таңбалары мен
нұсқау. Бұлардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері. Тілдік таңбалар,
олардың түрлері мен функциялық ерекшеліктері. Семиотиканы сипаттаудағы
философтардың арасындағы қайшылықтар.
8. Тіл және қоғам. Социологиялық тіл білімі, оның обьектісі. Дыбыс
тілінің пайда болуы, бұған байланысты көзқарастар. Тіл және этникалық
бірлік. Дүние жүзіндегі тілдердің сандық шамасы мен жіктелу түрлері.
Тілдердің бір-біріне қосылу (интеграция) және бір-бірінен бөліну
(дифференциация), жекелену процестері, бұлардың қоғаммен, қоғамдық
формациялармен байланысы, соңғыларының тілге тигізетін әсері мен ықпалы.
Билингвизм, оны туғызатын себептер, әлемдік тілдің болу қажеттігі, бұл
жөніндегі пікірлер, әрекеттер.
Тілдің функциялық, аймақтық, әлеуметтік типтері, олардың әрқайсысының
өзіндік ерекшеліктері. Әдеби тіл. Тілдік дәстүр (узус) және әдеби тіл
нормасы.
9. Тілдің даму заңдылықтары. Бұл мәселеге байланысты айтылып жүрген
пікірлер. Тіл дамуының өзіндік заңдылықтары. Тілдік өзгеріске әсер ететін
ішкі және сыртқы себептер. Тілдің функциялық және структуралық салаларының
дамуының біркелкі болмайтыны, оның себептері лексиканың, фонетиканың,
грамматиканың дамуындағы өзгешеліктерге байланысты екен. Тілдің қай
саласында болса да тұрақты тұлғалар мен тұрақсыз, өзгерімпаз тұлғалардың
болатыны.
10. Тіл деңгейлері. Олардың қалыптасуындағы негізгі шарттар, тіл
деңгейлерінің түрлері жайындағы пікірлер.
11. Грамматикалық категория. Ол жайындағы пікірлер, қалыптасу
шарттары, грамматикалық категорияның қалыптасуында формаға қарағанда
грамматикалық мағынаның шешуші қызмет атқаратыны туралы пікірлер.

ІІ. ТІЛ БІЛІМІ ТАРИХЫ

Тіл білімі тарихы обьектісі. Тіл білімі тарихын дәуірге бөлу
проблемасы.
1. Ежелгі заман тіл білімі. Бұл дәуірде пайда болған философиялық бағыттар.
Филологияның тууына түркі болған себептер. Ежелгі заман лингвистикасына тән
ортақ сипаттар мен кемшіліктер.
Ежелгі қытай тіл білімі. Мұнда қалыптасқан атау теориясы мен
иероглифтік грамматика. Қытай грамматикалық ілімінің өзіндік ерекшеліктері.
Ежелгі үнді тіл білімі. Оны туғызған себептер. Яски мен Панини
еңбектері. Панини жазған санскрит грамматикасының мәні. Үндістан тіл
білімінің тіл білім тарихындағы орны, маңызы. Ол жөнінде пікірлер. Үнді тіл
білімінің кемшіліктері мен әлсіз жақтары.
Байырғы грек тіл білімі. Мұны туғызған себептер. Грек тіл білімінің
қалыптасуындағы философтардың рөлі. Грек тіл білімінің негізгі обьектілері:
атау теориясы, тілдің шығуы, грамматикалық өнер. Бұл салаларға байланысты
айтылған негізгі тұжырымдар, олардың әлді, әлсіз жақтары. Александрия тіл
мектебі, оның көрнекті өкілдері. Бұл мектеп грек тіл мектебі, оның көрнекті
өкілдері. Бұл мектеп грек тіл білімінің кейінгі дәуірлерде тіл білімі
дамуына тигізген әсері мен ықпал еткенін білдіретін..
2. Орта ғасыр тіл білімі. Бұл дәуірдің ерекшеліктеріне қысқаша шолу.
Әлемдік діндердің, канондық тілдердің пайда болуы, бұлардың тіл біліміне
тигізетін әсері. Схоластикалық бағыттың ықпалдары. Реалистік, номиналистік
бағыттар. Орта ғасыр лингвистикасына тән негізгі сипаттар.
Орта ғасырдағы Рим тіл білімі. Рим тіл білімінің грек тіл білімімен
бірлігі мен оған қосқан үлесі. Латын тілінің канондық тілге айналуы, оның
грамматикасының бүкіл Еуропа халықтары тілдерінің грамматикасына үлгі
болуы. Орта ғасырдың соңғы кездеріндегі грамматикалық туындылар.
Орта ғасырлық араб тіл білімі. Арабтардың ежелгі заман тіл білімін
пайдаланып, тіл білімін дамытуы. Арабтардың тіл зерттеуіндегі өзіндік
бағыттары, тың жүйелері. Араб ғалымдарының шет тілдерін зерттеу
тәжірибелері, тіл білімі тарихында бірінші болып әр түрлі тілдік фактілерді
бір-біріне салыстыра зерттеу әдістерін қолданғаны. Олардың түркі, маңғол,
парсы, араб тілдерінің салыстырмалы сөздіктерін, грамматикалық очерктерін
жазғаны. Бұған түркі тайпаларынан шыққан ғалымдардың қатынасқаны. Ислам
дінінің тарауына байланысты араб тілінің канондық сипатқа ие болғаны.
3. Қайта өркендеу дәуірі тіл білімі. Бұл дәуірдің өзіндік сипатына қысқаша
шолу. Жаңа жерлердің, бұрын белгісіз халықтар мен тілдердің ашылуы, соның
негізінде тіл білімінің жаңа сипатта дамуы. Бұл дәуірдегі тіл білімінің
негізгі проблемалары: а) ұлттық тілді қалыптастырып дамыту, ә) жаңадан
ашылған тілдерді үйреніп зерттеу, б) ежелгі заман тіл біліміндегі ой-
пікірді, филологияны дамыту. Ұлттық сезімнің оянуына байланысты ұлттық тіл
мен ұлттық мәдениетті, әдебиетті дамытуға күш жұмсау. Салыстырмалы
сөздіктердің, грамматикалық еңбектерінің көбеюі.
Тілдік зерттеулердің бұрын болмаған жаңа түрлерінің көріне бастауы,
логикалық бағыттың күшеюі, логикалық (рационалдық) грамматикалардың жарық
көруі. Пор – Рояль грамматикасы, оның өз заманындағы мәні, әсері. Тіл
біліміндегі универсиализм бағытының кейінгі дәуірлердегі дамуы.
4. 19 ғасыр тіл білімі. Онда 17-18 ғ. Тіл біліміндегі ой-пікірдің әрі қарай
тереңдеп дамығаны.
1.Әр түрлі тілдердің фактілерін бір-біріне салыстыра зерттеу бағытының
біртіндеп көріне бастауы, соның нәтижесінде тілдердің өзара туыстас,
төркіндес болатындығы туралы пікірлердің тууы. Мұндай пікірлердің кейінгі
дәуірде дүниеге келген салыстырмалы-тарихи тіл біліміне негіз болғаны.
Салыстырмалы-тарихи тіл білімі. Оның обьектісі, көздейтін мақсаты. Тілдер
туыстығына негіз болатын тілдік материалдар. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі
дамуының үш кезеңі. Бірінші кезеңнің, яғни салыстырмалы-тарихи әдістің,
қалыптасу кезеңнің өзіндік сипаты. Оны қалыптастыруда Ф.Бопп, Р.Раск,
Я.Гримм, А.Востоков, В.Гумбольдтың алатын орны. В.Гумбольдтың тіл
философиясы, Тілдер семьясы, праязык (ата тіл) теориялары. Бұл әдістің
қалыптасу кезеңіндегі жетістіктер мен кемшіліктер. Марксизм классиктерінің
салыстырмалы-тарихи біліміне, оның кейбір көрнекі өкілдеріне берген
бағалары.
Компаративистика дамуының екінші кезеңі. Бұл дәуірдің өзіндік
ерекшелігі, алдыңғы дәуірден өзгешелігі, көрнекті өкілдері: К.Бругман,
Б.Дельбрюк, А.Мейе т.б.
Салыстырмалы – тарихи тіл білімінің үшінші кезеңі, яғни қазіргі
замандағы жай-күйі. Бұл дәуір компаративистиканың ең жетілген,
кемшіліктерден едәуір арылған кезең екендігі.
19 ғасыр тіл білімінде қалыптасқан тіл білімі мектептері мен ағымдар.
Олардың дүниеге келтірген себептері.
а) Натуралистік – биологиялық бағыт. Бұл бағыттың өзіндік
концепциялары. Көрнекті өкілдері. Зерттеген негізгі проблемалары,
қателіктері.
ә) Логика – грамматикалық бағыт. Көрнекті өкілдері. Көтерген
проблемалары. Әлсіз жақтары.
б) Психологикалық бағыт. Даралық (индивидуалдық) және әлеуметтік
психологизм. Бұлардың негізгі концепциялары. Психологиялық тіл білімінің
қазіргі заман тіл біліміндегі орны.
в) Жас грамматикалық бағыт (младограмматизм). Қалыптасқан мерзімі,
көрнекті өкілдері, негізгі концепциялары, тіл білімі дамуына қосқан қомақты
үлесі, әлсіз жақтары, қате тұжырымдары.
Қазан және Мәскеу тіл білімі мектептері. Бұлардың көрнекті
қайраткерлері. Ұстанған негізгі бағыттары. Зерттеген проблемалары.
5.20 ғасыр линвгистикасы. Оның жас грамматикалық бағытқа қарсы
айтыста туып дамығаны. Жас грамматизм бағытына қарсы күресте қалыптасқан
тіл біліміндегі бағыттар мен мектептер: сөздер мен заттар, эстетикалық
бағыт, неолингвизм, социологиялық және этнолингвистикалық бағыттар.
Бұлардың әрқайсының өзіндік бағыттары, проблемалық негізгі обьектілері.
Ғылыми табыстары мен әлсіздіктері.
Көрнекті қайраткерлері.
20 ғасыр тіл білімінде Ф.де Соссюр концепцияларының тигізген әсері
мын ықпалы. Ол көтерген және өзінше шешкен мәселелердің қазіргі заман тіл
білімінің де маңызды проблемалары болып келе жатқаны.
Структурализм, оның тіл білімінде алатын орны, негізгі концепциялары
мен ұстанған бағыттары. Структурализмнің негізгі мектептері: Прага мектебі,
Копенгаген мектебі, дескриптивтік (Йельск) мектеп. Бұлардың көрнекті
қайраткерлері, зерттеген проблемалары.
Кеңес тіл білімі. Оның маркстік философия қағидаларына сүйенгені,
сонны өзіне методологиялық негіз еткені. Кеңес тіл білімінің алғашқы
дәуірі, бұл дәуірдің тіл білімі алдында қойған негізгі міндеттері.
Н.Я.Маррдың «Тіл туралы жаңа ілімі», оның негізгі концепциясындағы
қателіктер. 1950 жылы «Правда» газеті ұйымдастырған еркін айтыс. Кеңес тіл
білімінің әлем тіл біліміне қосқан үлесі.

ІІІ. ТІЛДІ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ

Лингвистикалық әдіс туралы ұғым. Жалпы лингвистикалық және арнайы
әдістер. Салыстырмалы – тарихи әдіс, құрылымдық әдіс, олардың мақсаты.
Сипаттама әдісі. Оның мақсаты, міндеттері.
Тілдік эксперимент жасау әдістемесі.
Таксономиялық (тілдегі ұқсас құбылыстарды салыстыру) әдіс, оның мәні.
Тілдік генетикалық әдіс, оның мәні. Қазіргі тіл фактілеріне сүйене отырып,
көне тұлғаларды қалпына келтіру (ішкі реконструкция) әдісі. Этимологиялық
талдаудың принциптері.
Типологиялық (салғастырмалы) әдіс, оның мәні.
Типологиялық зерттеулердегі бағыттар мен міндеттер.
Лингвистикалық талдау әдістемесі. Тіл модельдерін жасау әдістемесі. Тіл
біліміндегі математикалық әдіс. Тілді статистика тұрғысынан зерттеу
әдістемесі және жиілік сөздіктері. Тілдің лингвистикалық география
әдістемесі. Тілдік стилистикалық талдау тәсілдері, компоненттік әдіс.

ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ

Төменде негізгі тақырыптар бойынша үлгі ретінде студенттердің
семинар сабақтарында жасайтын баяндамалары мен өз бетінше орындалатын
рефераттардың тақырыптары беріліп отыр. Оларды оқытушы өз жағдайына қарай
өзгертіп, түрлендіруіне, практикалық жұмыстардың басқа түрлерін
пайдалануына болады.

1.Жалпы тіл білімі, оның обьектілері мен проблемалары тақырыбы бойынша:
1.Жалпы тіл білімі, оның зерттейтіні, қарастыратын мәселелері.
2.Жалпы тіл біліміндегі «тіл» және «сөйлеу» проблемасы.
3.Тіл білімін зерттеудің практикалық мәні.

2.Тіл білімінің басқа ғылыми салаларымен байланысы тақырыбы бойынша:
1.Тіл білімінің қоғамдық ғылымдармен байланысы және онда алатын орны.
2.Тіл білімінің жаратылыстану ұғымдарымен байланысы.
3.Тіл білімінің 20 ғасырда туған ғылым салаларымен байланысы.

3. Тіл және қоғам тақырыбы бойынша:
1. Тілдің қоғаммен байланысынан туатын тілдік жағдайлар (ситуация).
2. Ұлттық сипаттың тілдегі көрінісі, тіл этникалық белгі екендігі.
3. Әлеуметтік тіл білімі, оның қарастыратыны.

4. Тіл мен ойлау тақырыбы бойынша:
1. Тіл мен ойлаудың қарым-қатынасы.
2. Тіл мен ойлаудың қарым-қатынасы жөніндегі марксшілдердің көзқарастары.
3. Ойлау процесі дамуының тілге әсерін зерттеу аспектілері.

5. Тілдің жүйелік сипаты тақырыбы бойынша:
1. Тіл жүйелі құбылыс, жүйелер жүйесі.
2. Тіл жүйесіндегі диахрондық, синхрондық қалыптар.
3. Тіл жүйесіндегі прадигматикалық қатынастар.
4. Тіл жүйесіндегі синтагматикалық қатынастар.

6. Тіл таңбалық жүйе тақырыбы бойынша:
1. Тілдік таңбалардың өзіндік ерекшелігі.
2. Тілдік таңбалардың жүйелік сипаты.
3. Тілдік таңбалардың екі жақтылығы.
4. Ақпарат хабарлардың сөз түрінде берілмейтін түрлері паралингвистика,
паракинесика туралы.

7. Тіл деңгейлері тақырыбы бойынша:
1. Тіл деңгейлері туралы жалпы түсінік. (Тіл жүйесіндегі «қабаттар»
(ярусы).
2. Тіл деңгейлерін қалыптастыру принциптері.
3. Тіл деңгейлерінің түрлері, олардың әрқайсысының ерекшелігі, бір-бірімен
байланысы.

8. Грамматикалық категориялар тақырыбы бойынша:
1. Грамматикалық категория және оның мәні.
2. Грамматикалық категориялардың тіл жүйесіне қатысы.

9. Тілдің дамуы мен қызметі тақырыбы бойынша:
1.Тіл дамуының шарттары мен себептері.
2.Тіл дамуының диахрондық, синхрондық аспектілері.
3.Тіл дамуына әсер ететін сыртқы жағдайлар.
4.Тілдің ішкі құрылымдық даму заңдары.
5.Тілдің функциялық қызметі.

10. Ежелгі дәуір тіл білімі тақырыбы бойынша:
1. Ежелгі қытай тіл білімі.
2. Ежелгі үнді тіл білімі.
3. Ежелгі грек тіл білімі және грек философиясы.

11. Орта ғасырлардағы тіл білімі тақырыбы бойынша:
1. Орта ғасырлардағы тіл білімінің даму жайы.
2. Араб тіл білімі.
3. Қайта өркендеу дәуіріндегі тіл білімі.

12. 19 ғасыр тіл біліміндегі бағыттар тақырыбы бойынша:
1. 18-19 ғасыр тіл білімінің зерттелу жайы.
2. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі, оның тіл білімін дамытудағы мәні,
кемшілігі.
3. Салыстырмалы-тарихи әдіс және тілдердің генеологиялық топтастырылуы.
4. В.Гумбольдт және тіл философиясы.
5. Типологиялық тіл білімінің қалыптасуы (Фрид. Шлегель, Авг.Шлегель,
В.Гумбольдт т.б.)
6. М.Қашқари еңбегі түркі тілдерін салыстырмалы-тарихи әдіспен зерттеудің
алғашқы үлгісі.

13. 19 ғасыр тіл біліміндегі бағыттар тақырыбы бойынша:
1. Тіл біліміндегі логикалық бағыт.
2. Тіл біліміндегі психологиялық бағыт.
3. Тіл біліміндегі натуралистік бағыт.
4. Жас грамматиктер бағыты.

14. 19 ғасыр лингвистикалық мектептер тақырыбы бойынша:
1. Мәскеу лингвистикалық мектебі, оның негізгі бағыты.
2. Қазан лингвистикалық мектебі, оның негізгі бағыты.
3. Женева лингвистикалық мектебі, оның негізгі бағыты.
4. Ф.де Соссюрдің тіл білімі туралы теориялық тұжырымдары.

15. 20 ғасыр тіл білімі және структурализм тақырыбы бойынша:
1. 20 ғ.тіл біліміндегі бағыттар.
2. Неолингвизм мектебі.
3. Социологиялық мектеп.
4. Эстетизмдер мектебі.
5. Структуралық тіл білімі.
6. Прага мектебі.
7.Копенгаген мектебі.
8. Дескриптік мектеп.

16. Кеңестік тіл білімі тақырыбы бойынша:
1. 20 ғасырдағы Кеңес тіл білімі.
2. Кеңес тіл білімінің негізгі ерекшеліктері.
3. Грамматика саласының зерттелуі.
4. Лексикология, лексикография салаларының зерттелуі.
5. Тіл тарихы, диалектология салаларының зерттелуі.
6. Қазіргі кезде қазақ тіл білімінің даму сипаты.

Семинар сабақтарында бұдан басқа алдын-ала даярлаған тестілік
сұрақтармен және тілдің табиғи мәнісі, жүйесі, структуралық құрылымы,
дамуы, функциялық қызметі, тіл табиғатындағы әр түрлі кезеңдер туралы
тақырыптармен жұмыс істеу көзделеді.

ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР

1.Амирова Т.А., Ольховиков Б.А., Рожденственский Ю.В. Очерки по истории
лингвистики. М., 1975.
2.Ахманова О.С. Основные направления лингвистического структурализма. М.,
1985.
3. Березин Ф.М. История лингвистических учении. М., 1958.
4. Березин Ф.М., Головин Б.Н. Общее языкознание. М., 1979.
5. Бодуэн де Куртенэ И.А.Избранные труды по общему языкознанию. Т.1-2. М.,
1963.
6. Гумбольдт В.А. Избранные труды по языкознанию. М., 1984.
7. Звегинцев В.А. Внутренние законы развития языка. М., 1954.
8. Кодухов В.И. Общее языкознание. М., 1974.
9. Қордабаев Т.Р., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. А., 2004.
10. Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990.
11. Мейе А. Сравнительный метод в историческом языкознании. М., 1954/
12. Методы лингвистических исследований. М., 1973.
13. Общее языкознание. М., 1970, 1972; М., 1973.
14. Хрестоматия по истории языкознания ХІ –ХХ веков. Құрастырған Звенинцев
В.А. М., 1956.
15. Чикобава А.С. Проблема языка как предмета языкознания. М., 1959.
16. Щерба Л.В. Избранные работы по языкознанию и фонетике. Л., 1958.
17. Языковые универсиалии и лингвистическая типология. (мақалалар жинағы).
М., 1969
Авторы: ф.ғ.д., профессор Ғ.Қалиев.

ҚАЗАҚ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ-ЗАҢ УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ

«БЕКІТЕМІН»

Гуманитарлық факультеттің
деканы, ф.ғ.д.

______________Ш.Б.Сейітова

«_____» ___________2013 жыл

оқу ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

Пән: Жалпы тіл білімі
Мамандық: 5В020500 - «Филология»
Кредит саны 2
Курс 3
Семестр 8
Дәріс 30 сағат
Практикалық (лабораториялық)сабақтар 15 сағат
Барлық дәрісханалық сағат______ сағат
ОЖСӨЖ 22,5 сағат
СӨЖ 45 сағат
Емтихан 5 семестр

Семей, 2013
Пәннің оқу жұмыс бағдарламасын құрастырған – ф.ғ.к. аға оқытушы
Ш.А.Доскеева
5В020500 - «Филология» мамандығы бойынша мемлекеттік жалпыға міндетті білім
стандартына сәйкес (№7 хаттама 01.09.06), типтік бағдарлама («11» 05 2005
жыл №289 бұйрық) бойынша құрастырылды.
Қазақ филологиясы кафедрасының отырысында талқыланып, бекітілген

«____»____________2013 ж. № ___ хаттама
Кафедра меңгерушісі: ______________ ф.ғ.к., доцент Төлебаева Қ.Т.
(қолы)
Гуманитарлық факультеттің оқу-әдістемелік кеңесі мақұлдаған.
«____»____________2013 ж. №____ хаттама

Төрайым: ______________ Әбенова Г.А.
(қолы)

1. ПӘННІҢ МАҚСАТЫ МЕН МІНДЕТІ, ОНЫҢ ОҚУ ҮРДІСІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ

2.1 ПӘНДІ ОҚЫТУДЫҢ МАҚСАТЫ: Лингвистикалық ойлау қабілетін қалыптастыратын
жалпы методологиялық сипаттағы күрделі мәселелерді түсіну, тілдің мәні
және тіл бөлшектерінің семиологиялық табиғаты , тілдің дамуы мен
коммуникативтік қызметі, тіл- ойлау- ақиқат , тіл және қоғам , басқа да
коммуникативтік құралдар мәселелерін танып білу.

2.2 ПӘНДІ ОҚЫТУДЫҢ МІНДЕТІ: тыңдаушыларды тіл біліміндегі негізгі
теориялармен қаруландыру, оларға тіл туралы ғылымның өткен тарихынан,
қазіргі күйінен, алда тұрған міндеттерінен, шешілген және шешілмеген
проблемаларынан жан-жақты мәлімет беру. Тіл білімінің даму тарихында
қолданылған, қазір қолданып жүрген, жаңадан туа бастаған арнаулы әдістер
мен әдістемелердің сырларын ашып беру. Тіл білімінің басқа қоғамдық
жаратылыстану және техникалық ғылымдар ішінде алатын орнын, олармен
байланысын анықтау. Тіл білімін дамытуға өз үлестерін қосқан ғалымдармен,
тіл білімі мектептерімен таныстыру.

2.3 ПӘННІҢ ОҚУ ҮРДІСІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ: Бұл пән ІҮ курста оқытылады. Бұған
дейін студенттер «Тіл біліміне кіріспе» атты курс арқылы тіл білімінің
негіздерімен, ал ана тілі пәні арқылы қазақ тілінің теориялық
мәселелерінмен танысқан. Сондықтан «Жалпы тіл білімі» студенттердің өз
мамандықтары бойынша алға білімдерін жинақтап, қорытындылауға және олардың
жалпы лингвистикалық теориялық білімдерін жетілдіре тереңдете түсіндіруді
мақсат етіп қояды.
«Жалпы тіл білімі» курсында қарастырылатын мәселелердің өзін ғылым
ашқан жаңалықтармен күні бүгінге дейін шешімін таппай келе жатқан
проблемалардан құрастырылған. Сондықтан студенттерге тек дайын ережелерді
ұсынып қоймай, талас пікірлер жөнінде олардың ойлануына, өздерінше тұжырым
жасауына түрткі салу міндетін алға қояды.

2. ПӘН МАЗМҰНЫ
2.1. Дәріс сабақтары

2.2 Семинар (лабораториялық, тәжірибелік) сабақтары

2.3. Оқытушының жетекшілігімен жүргізетінстуденттің өздік жұмыстары (ОЖСӨЖ)

2.4 Студенттердің өздері жүргізетін жұмыстар кестесі (СӨЖ)

3. Пәннің оқу-әдістемелік қамтамасыз етілуі
Негізгі әдебиет.
1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы,1973;
2. Қордабаев Т.Р., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білім, А., 2004
3. Бенневист Э. Общая лингвистика.Москва,1974.
4. «Тіл білімі сөздігі» Алматы , 1998.
5. Березин. Ф.М. «Очерки по языкознанию в Россий. Москва,1968.
6. Кодухов В.И. Общее языкознания. Москва,1974.

Қосымша әдебиеттер:
1. Амирова Т.А. Олбховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очерки по истории
лингвистики.М., 1975
2. Ахманова О.С. Основные направления лингвистического структурализма. М.,
1985
3. Березин Ф.М. История лингвистических учении. М., 1978
4. Березин Ф.М., Головин Б.Н. Общее языкознание. М., 1979
5. Гумбольдт В.А. Избранные труды по языкознанию. М., 1984
6. Бодуэн де Крутенэ Избранные труды по языкознанию. М., 1984
7. Звегинцев В.А. Внутренные законы развития языка. М., 1985
8. Лингвистический энциклопедичесуий словарь. М., 1990
9. Мейе А. Сравнительный метод в историческом языкознании. М., 1954
10. Общее языкознание. М., 1973
11. Хретоматия по истории языкознания 19-20 веков. М., 1950
12. Языковые универсалии и лингвистическая типология. (Мақалалар жинағы).
М., 1969.

4. Пәннің материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз етілуі

|№ |Дәріс,тәжірибелік, лабораториялық |Мульти |Оқу |Басқа |
| |сабақтардың тақырыптары |медиялық |фильмдері |түрлері |
|1 |Жалпы тіл білімінің нысаны мен | | |+ |
| |негізгі проблемалары, салалары | | | |
|2 |Тіл білімінің басқа ғылымдармен |+ | | |
| |байланысы | | | |
|3 |Тілдің өзіндік сипаттары. |+ | | |
|4 |Тіл және қоғам | | |+ |
|5 |Тіл және ойлау. Тіл мен сан | | |+ |
|6 |Тілдің құрылымдық, жүйелік, таңбалық | | |+ |
| |саипаттары | | | |
|7 |Тіл деңгейлері |+ | | |
|8 |Тілдің даму заңдылықтары |+ | | |
|9 | Ежелгі заман тіл білімі | | |+ |
|10 |Орта ғасыр тіл білімі. | | |+ |
|11 | ХІХ ғасыр тіл білімі. | | |+ |
|12 |ХІХ ғасырдағы лингвистикалық | | |+ |
| |мектептер.. | | | |
|13 |ХХ ғасыр тіл білімі және структурализм| | |+ |
|14 |ХХ ғасыр тіл білімі және структурализм| | |+ |
|15 |Кеңестік тіл білімі. | | |+ |

ҚАЗАҚ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ-ЗАҢ УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ

«БЕКІТЕМІН»

Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.к.
____________Төлебаева Қ.Т.

«_____» ___________2013 ж.

Силлабус

Пән: Жалпы тіл білімі
Курс: 3
Мамандық: 5В020500 - «Филология»
Құрастырған: Доскеева Ш.А., ф.ғ.к.
Кредит саны: 3
Емтихан: 5 семестр

Семей, 2013
Пәннің силлабусы оқу жұмыс бағдарламасы негізінде құрастырылды.
Пәннің силлабусын құрастырған – ф.ғ.к. Доскеева Ш.А.
Қазақ филологиясы кафедрасының отырысында талқыланған және бекітілген.
№ хаттама «____» _____________2013 ж.

Пән: «Жалпы тіл білімі»

1. Оқытушы жайлы мәлімет
Доскеева Шайза Асанқызы – ф.ғ.к., аға оқытушы
Байланыс телефондары: 77-31-12
Мекен-жайы: №3 оқу ғимараты. Шмидта көшесі, 44 үй. №31 кабинет, қазақ
филологиясы кафедрасы.

2. Пререквизиттер: «Тіл біліміне кіріспе»
3. Постреквизиттер: «Этнолингвистика»
4. Пәннің қысқаша мазмұны.
Тіл білімінің көне заманнан бастап біэдің дәуірімізге дейінгі қалай
дамып келгенін жүйелі түрде айтып беру көзделеді. Әр дәуірдегі, әр елдегі
тіл біліміндік ой-пікірдің туып қалыптасуына түрткі болған себептер,
мәселелер ерекше ескеріледі. Тіл білімінің басқа ғылымдардан бөлініп,
өзіндік арнаулы зерттеу әдісі бар дербес ғылым болып қалыптасу процесін
ашуға арналған.

Пәнді оқытудың мақсаты: Лингвистикалық ойлау қабілетін
қалыптастыратын жалпы методологиялық сипаттағы күрделі мәселелерді түсіну,
тілдің мәні және тіл бөлшектерінің семиологиялық табиғаты , тілдің дамуы
мен коммуникативтік қызметі, тіл- ойлау- ақиқат , тіл және қоғам , басқа да
коммуникативтік құралдар мәселелерін танып білу.

Пәнді оқытудың міндеті: Тыңдаушыларды тіл біліміндегі негізгі
теориялармен қаруландыру, оларға тіл туралы ғылымның өткен тарихынан,
қазіргі күйінен, алда тұрған міндеттерінен, шешілген және шешілмеген
проблемаларынан жан-жақты мәлімет беру. Тіл білімінің даму тарихында
қолданылған, қазір қолданып жүрген, жаңадан туа бастаған арнаулы әдістер
мен әдістемелердің сырларын ашып беру. Тіл білімінің басқа қоғамдық
жаратылыстану және техникалық ғылымдар ішінде алатын орнын, олармен
байланысын анықтау. Тіл білімін дамытуға өз үлестерін қосқан ғалымдармен,
тіл білімі мектептерімен таныстыру.

4. 1. Сабақ түрлеріне сағат бөлінісі

|№ |Сабақтың тақырыбы |Сағат саны |
| | |Дәріс |Семин |ОСӨЖ |СӨЖ |
|1 |Жалпы тіл білімінің нысаны мен негізгі |2 |1 |1 |3 |
| |проблемалары, салалары | | | | |
|2 |Тіл білімінің басқа ғылымдармен |2 |1 |2 |3 |
| |байланысы | | | | |
|3 |Тілдің өзіндік сипаттары. |2 |1 |1 |3 |
|4 |Тіл және қоғам |2 |1 |2 |3 |
|5 |Тіл және ойлау. Тіл мен сана |2 |1 |1 |3 |
|6 |Тілдің құрылымдық, жүйелік, таңбалық |2 |1 |2 |3 |
| |саипаттары | | | | |
|7 |Тіл деңгейлері |2 |1 |1 |3 |
|8 |Тілдің даму заңдылықтары |2 |1 |2 |3 |
|9 | Ежелгі заман тіл білімі |2 |1 |1 |3 |
|10 |Орта ғасыр тіл білімі. |2 |1 |2 |3 |
|11 |ХІХ ғасыр тіл білімі. |2 |1 |1 |3 |
|12 |ХІХ ғасырдағы лингвистикалық мектептер. |2 |1 |2 |3 |
|13 |ХХ ғасыр тіл білімі және структурализм |2 |1 |1 |3 |
|14 |ХХ ғасыр тіл білімі және структурализм |2 |1 |1,5 |3 |
|15 |Кеңестік тіл білімі. |2 |1 |2 |3 |
| |Барлығы |30 |15 |22,5 |45 |

5. Пән мазмұны
Дәріс сабақтары

1- тақырып. Жалпы тіл білімінің нысаны мен негізгі проблемалары, салалары
– 2 сағат
Қысқаша мазмұны: Жалпы тіл білімі дегеніміз не? Жалпы тіл білімінің нысаны.
Жалпы тіл білімінің салалары. Практикалық мәні.

2- тақырып. Тіл білімінің басқа ғылымдармен байланысы – 2 сағат

Қысқаша мазмұны: Ғылымның жіктелу түрлері. Ғылымдар байланысының себептері.

а) Тіл білімі және философия; ә) Тіл білімі және логика; б) Тіл білімі
және психология;
в) Тіл білімі және физиология, физика, медицина; г) Тіл білімі және
әдебиеттану ғылымы;
д) Тіл білімі және тарих, этнография, археология; ж) Тіл білімі және
география; з) Тіл білімі және кибернетика; е) Тіл білімі және семиотика.

3- тақырып. Тілдің өзіндік сипаттары.– 2 сағат

Қысқаша мазмұны: Тіл теориясы. Тіл анықтамасы. Тілдің табиғаты мен мәні.
Тілдің құрылымы мен функциясы.

4- тақырып. Тіл және қоғам – 2 сағат

Қысқаша мазмұны: Тіл және этникалық бірлік. Тілдердің бөліну, бірігу
процестері. Тілдік жағдаят, Билингвизм, Сөйлеу тілі мен кітаби тіл. Тілдік
дәстүр және әдеби тіл нормасы. Тілдің диалектілік, әлеумеииік жіктері.

5- тақырып. Тіл және ойлау. Тіл мен сана– 2 сағат

Қысқаша мазмұны: Тілдің ой-санамен қарым-қатынасы. Тілдік мағына.

6- тақырып. Тілдің құрылымдық, жүйелік, таңбалық саипаттары – 2 сағат

Қысқаша мазмұны: Жүйе мен құрылымның ғылым нысанына айналуы. Тілдің
таңбалық сипаты, Жалпы семиотика мен тілдік семиотика

7- тақырып. Тіл деңгейлері – 2 сағат

Қысқаша мазмұны: Тіл деңгейлері. Грамматикалық категориялар.

8- тақырып. Тілдің даму заңдылықтары – 2 сағат

Қысқаша мазмұны: Мәселенің зерттелу тарихынан. Тіл дамунының заңдылықтары.

9- тақырып. Ежелгі заман тіл білімі – 2 сағат

Қысқаша мазмұны: Бұл дәуірде пайда болған философиялық бағыттар.
Филологияның иууына түрткі болған себептер. Ежелгі заман лингвистикасына
тән ортақ сипаттар мен кемшіліктер.

10-тақырып. Орта ғасыр тіл білімі.– 2 сағат

Қысқаша мазмұны: Орта ғасыр дәуірінің ерекшеліктері. Әлемдік діндердің,
канондық тілдердің пайда болуы, тіл біліміне тигізген әсері. Орта ғасыр
лингвистикасына тән сипаттар.

11- тақырып. ХІХ ғасыр тіл білімі.– 2 сағат

Қысқаша мазмұны: ХҮІІІ-ХІХ ғасыр тіл білімінің зерттелу жайы. Салыстырмалы-
тарихи тіл білімі,оның тіл білімі дамуындағы мәні, кемшілігі.

12- тақырып. ХІХ ғасырдағы лингвистикалық мектептер.– 2 сағат

Қысқаша мазмұны: Мәскеу лингвистикалық мектебі, оның негізгі бағыты. Қазан
лингвистикалық мектебі, оның негізгі бағыты. Женева лингвистикалық мектебі,
оның негізгі бағыты.

13- тақырып. ХХ ғасыр тіл білімі және структурализм – 2 сағат

Қысқаша мазмұны: ХХ ғасыр тіл біліміндегі бағыттар. Неолингвизм мектебі.
Соцлиогиялық мектеп. Эстетизмдер мектебі.

14- тақырып. ХХ ғасыр тіл білімі және структурализм – 2 сағат

Қысқаша мазмұны: Структуралық тіл білімі. Прага мектебі. Копенгаген
мектебі. Дескриптік мектеп

15- тақырып. Кеңестік тіл білімі.– 2 сағат
Қысқаша мазмұны: ХХ ғасырдағы Кеңес тіл білімі. Кеңес тіл білімінің
негізгі ерекшеліктері.

6. Семинар сабақтары

1-тақырып: Жалпы тіл білімінің нысаны мен негізгі проблемалары, салалары
туралы мәлімет беру – 1 сағат
Қысқаша мазмұны: Жалпы тіл білімі, оның зерттейтіні, қарастыратын
мәселелері. Жалпы тіл біліміндегі «тіл» және «сөйлеу» проблемасы. Тіл
білімін зерттеудің практикалық мәні.

2-тақырып: Тіл білімінің басқа ғылымдармен байланысы – 1 сағат
Қысқаша мазмұны: Тіл білімінің қоғамдық ғылымдармен байланысы және онда
алатын орны. Тіл білімінің жаратылыстану ұғымдарымен байланысы. Тіл
білімінің 20 ғасырда туған ғылым салаларымен байланысы.

3-тақырып: Тілдің өзіндік сипаттары – 1 сағат

Қысқаша мазмұны: Тіл теориясы. Тіл анықтамасы. Тілдің табиғаты мен мәні.
Тілдің құрылымы мен функциясы.

4-тақырып: Тіл және қоғам – 1 сағат
Қысқаша мазмұны: Тілдің қоғаммен байланысынан туатын тілдік жағдайлар
(ситуация). Ұлттық сипаттың тілдегі көрінісі, тіл этникалық белгі екендігі.
Әлеуметтік тіл білімі, оның қарастыратыны.

5 -тақырып: Тіл және ойлау. Тіл мен сана – 1 сағат
Қысқаша мазмұны: Тіл мен ойлаудың қарым-қатынасы. Тіл мен ойлаудың қарым-
қатынасы жөніндегі марксшілдердің көзқарастары. Ойлау процесі дамуының
тілге әсерін зерттеу аспектілері.

6 -тақырып: Тілдің құрылымдық, жүйелік, таңбалық саипаттары – 1 сағат
Қысқаша мазмұны: Тіл жүйелі құбылыс, жүйелер жүйесі. Тіл жүйесіндегі
диахрондық, синхрондық қалыптар. Тіл жүйесіндегі прадигматикалық
қатынастар. Тіл жүйесіндегі синтагматикалық қатынастар.

7- тақырып: Тіл деңгейлері – 1 сағат
Қысқаша мазмұны: Тіл деңгейлері туралы жалпы түсінік. (Тіл жүйесіндегі
«қабаттар» (ярусы). Тіл деңгейлерін қалыптастыру принциптері. Тіл
деңгейлерінің түрлері, олардың әрқайсысының ерекшелігі, бір-бірімен
байланысы.

8-тақырып: Тілдің даму заңдылықтары – 1 сағат

Қысқаша мазмұны: Тіл дамуының шарттары мен себептері. Тіл дамуының
диахрондық, синхрондық аспектілері. Тіл дамуына әсер ететін сыртқы
жағдайлар. Тілдің ішкі құрылымдық даму заңдары. Тілдің функциялық қызметі.

9-тақырып: Ежелгі заман тіл білімі – 1 сағат

Қысқаша мазмұны: Бұл дәуірде пайда болған философиялық бағыттар.
Филологияның тууына түрткі болған себептер. Ежелгі заман лингвистикасына
тән ортақ сипаттар мен кемшіліктер.

10-тақырып: Орта ғасыр тіл білімі.– 1 сағат

11-тақырып: ХІХ ғасыр тіл білімі – 1 сағат

12-тақырып: ХІХ ғасырдағы лингвистикалық мектептер.– 1 сағат

13-тақырып: ХХ ғасыр тіл біліміндегі бағыттар - 1 сағат

Қысқаша мазмұны: ХХ ғасыр тіл біліміндегі бағыттар. Неолингвизм мектебі.
Соцлиогиялық мектеп. Эстетизмдер мектебі

14-тақырып: ХХ ғасыр тіл білімі және структурализм – 1 сағат

Қысқаша мазмұны: Структуралық тіл білімі. Прага мектебі. Копенгаген
мектебі. Дескриптік мектеп.

15-тақырып: Кеңес тіл білімінің негізгі ерекшеліктері туралы мәлімет беру
– 1 сағат

Қысқаша мазмұны: ХХ ғасырдағы Кеңес тіл білімі. Кеңес тіл білімінің
негізгі ерекшеліктері.

Қазіргі кезде қазақ тіл білімінің даму сипаты.

7. «Жалпы тіл білімі» пәні бойынша оқытушының жетекшілігімен жүргізілетін
студенттің өздік жұмысының орындалу және өткізілу кестесі (ОЖСӨЖ)

8. «Қазақ тілінің тарихи грамматикасы» пәні бойынша студенттің өздік
жұмысының орындалу және өткізілу кестесі (СӨЖ)

9. СТУДЕНТТЕРДІҢ БІЛІМІН БАҒАЛАУ ЖҮЙЕСІ
Пәнді игеру бүкіл өтілген материалды қамтитын жазбаша емтиханмен
аяқталады. Емтиханға жіберілудің міндетті шарты бағдарламада көрсетілген
тапсырмалардың барлығын орындау болып табылады.
Қорытынды баға қою кезінде 2 межелік бақылауда жинаған ұпайлар есепке
алынады. Оқу үрдісін және білімді бағалауды бөлу ұстанымына сәйкес ауызша
емтихан Офис тіркеушімен жүргізіледі.
Әріп баға мен оның ұпаймен сандық көрсеткіші дұрыс жауаптардың
пайыздық мәні бойынша төмендегі кестеге сәйкес анықталады:

|Әріптік жүйемен |Балдар |% ұстау |Дәстүрлі жүйемен |
|бағалау | | |бағалау |
|а |4,0 |100 |Өте жақсы |
| а – |3,67 |90-94 | |
| в + |3,33 |85-89 |Жақсы |
| в |3,0 |80-84 | |
| в – |2,67 |75-79 | |
| с + |2,33 |70-74 | Қанағаттанарлық |
| с |2,0 |65-69 | |
| с – |1,67 |60-64 | |
| d + |1,33 |55-59 | |
|d |1,0 |50-54 | |
|f |0 |0-49 |Қанағаттанарықсыз |

Рейтингті есептеу
|№ |Жұмыс түрлері |Ұпай саны |
|1 |Ағымдағы бақылау: |20 |
| |конспект | |
|2 |Өздік жұмыс тапсырмалары |45 |
|3 |Межелік бақылау |30 |
|4 |ОЖСӨЖ |15 |
| |Емтихан | |
| |Барлығы: |110 |

Пән бойынша қорытынды бағаны есептеу
І формула. Межелік бақылау бағасы:
P = (Б с) х100%
Б.о
Р – межелік бақылаудың рейтингтік бағасы
Б. с – пән бойынша жоғары ұпай
Б. о – пән бойынша студент жинаған барлық ұпай саны
100 - коэффицент

2 формула. Қорытынды бағаның есептелуі
Иэ – Ри * 0,6 + Э * 0,4
Иэ – қорытынды емтихан бағасының пайыздық мөлшері
РИ – қорытынды межелік бақылау бағасының пайыздық мөлшері
0,6 және 0,4 - коэффиценттер

10. КУРСТЫҢ САЯСАТЫ МЕН ПРОЦЕДУРАСЫ

Жұмыстың барлық түрін(ең жоғары ұпай, айып және ынталандыру ұпайлары)
қамтиды; Сабақты босату – сіздің оқуға ынтаңыздың көрсеткіші, сондықтан
курс бойынша қорытынды баға шығаруда есепке алынады. Тапсырма уақытында
орындалмаса, әр жолы бағаңыз жарты ұпайға кемітіліп отырады. Оқытушы
әрқашан да сабақта кім жоқ екенін біледі. Сіздің міндетіңіз сабаққа қатысу,
оқу. Кездейсоқ жағдайлар мен ауырып қалуыңыз ғана себепті деп саналады.
Бұл жағдайда оқытушыға болған жайды хабарлап, алдын-ала тапсырманы
өткізуіңіз керек. Телефон шалып, хабарлама қалдырыңыз.
Өз жұмыс орнында болып, міндеттін атқармау да жазаға тартылуға себеп
болады. Курс бойынша барлық тапсырмалар кестеде көрсетілген сабақтың
басталуына дейін орындалуы керек. Белгіленген мерзімнен кейін өткізілген
тапсырмаларға қойылатын баға төмендетіледі де өз кезегінде қорытынды
бағаға әсер етеді. Сабақ кестесі бойынша дәрісханада орындаған жұмыстарыныз
да есепке алынады. Сабақта болмасаңыз, дәрісхана жұмысын орындамағаныңыз
және сабақтан қалғаныңыз үшін жазаланасыз.
Курсты игеру белсенді жүзеге асырылуы керек. Үй тапсырмасын орындауға
кемінде аптасына 2-3 сағат уақыт бөліну керек. Кестеге сәйкес оқытушыдан
үнемі кеңес алып тұрыңыз. Оқулықты тек тапсырма орындау барысында емес,
курсты игеру барысында үнемі оқып отыру керек. Әр тапсырмаға дайындалу
керек. Курсты игерудің табысты болуы көбінесе сіздің дәрісханалық жұмысты
орындауға қатысуыңызға байланысты болады. Сабаққа жақсы қатысу, белсенділік
таныту, оқытушының тапсы8рмаларын мерзімінде және сапалы орындау аттестация
мен емтиханда көмектеседі. Емтихан сіздің теориялық біліміңізді тексеруге
ғана емес, тәжірибеде қолдана алу мүмкіндігіңізді бағалауға да
бағытталады. Емтиханда тест түріндегі сұрақтарға жауап бересіздер.
Емтихандағы барлық тапсырмалар үй жұмысына, дәрісхана жұмыстарына
негізделеді.
Аралық аттестация өтілген материал баршаға міндетті және өтілген тақырып
бойынша алынады:
- біреуден көшіріп алуға;
- сіз үшін басқа біреудің орындауына;
- жұмысты белгіленген уақыттан тыс өткізуге;
- топтық тапсырмаларды орындауға қатыспай, сол үшін ұпай сұрауға және т.б.
Курсқа деген сіздің қарым-қатынасыңыз ЖОО студентіне лайық болады деп
ойлаймыз. Сабақ босатуға, кешігуге, дәрісханада тәртіпсіздік жасауға,
оқытушы мен студенттерді сыйламауға болмайды. Материалды талқылап, қажетті
сұрақтар қою үшін, тақырыпты ашуға сын көзбен қарап, шешімін табу үшін және
болашақ жұмысынызға қажетті білімнің бәрін алу үшін дайындалып келуіңіз
керек.

ПӘН БОЙЫНША ГЛОССАРИЙ

Салыстырмалы – тарихи тіл білімі – шығу тегі жағынан бір –
біріне жақын тілдерді зерттейтін тіл білімінің саласы.Негізгі мақсаты –
туыс тілдердің арақатынасын анықтап зерттеу арқылы олардың даму жолдарын
сипаттау.Оның қалыптасуы Еуропа ғалымдарының көне үнді әдеби тілінің үлгісі
санскритпен танысуынан басталып, 18 ғ. 2 – жартысы мен 19 ғ. Басына сәйкес
келеді.
Типологиялық тіл білімі – тілдердің шығу тегіндегі өзара
қатынасының қандай екеніне қарамастан, олардың құрылымдық және
функционалдық белгілерін салыстыра зерттеу нәтижесінде 19 ғасырдың орта
шенінде туған. Типологиялық тіл білімі жалпы тіл білімінде анықталған
құрылымдық және функционалдық концепцияларға сүйене отырып, жеке тілдерді
зерттеуге негізделеді.
Ареалдық тіл білімі – (лат.аrea – кеңістік, аудан) – лингвистикалық
география әдістері арқылы тіл құбылыстарының таралу жайын, тіларалық
(диалектаралық) байланыстарды зерттейтін тіл білімінің саласы, 19 ғ. 2 –
жартысы мен 20 ғ. Басында пайда болған.
Структуралық тіл білімі – тілді таңбалар жүйесі деген қағидаға және
тіл құрылымындағы жігі айқын элементтерге сүйене отырып, олардың формалды
жағын қатаң түрде (нақты ғылымдарға жақындығын) зерттейтін тіл білімінің
саласы.Оның жеке сала ретінде қалыптасқан кезі – 20 ғасырдың 20 – 30-
жылдары.
Психологиялық тіл білімі – сөйлеу процесінің қалай іске асатыны, адам
психикасындағы қабылдау, түйсік, байымдаумен сөйлеудің байланысын, оның тіл
жүйесіне қатысын зерттейтін тіл білімінің саласы.Бұл бағыт 19 ғасырдың орта
шенінде пайда болған.
Этникалық тіл білімі. Этнолингвистика – грекше ethnos халық, тайпа) –
тілдің халық мәдениетіне қатысын зерттейтін тіл біліміндегі
бағыт.Этнография ғылымының құрамында 19-20 ғасырлар арасында дербес бағыт
ретінде пайда болған.Оған 19 ғасырдың 70-ші жылдарында Солтүстік және
Орталық Америка жеріндегі көптеген үндіс тайпаларының зерттелуі ықпал етті.
Социологиялық (әлеуметтік) бағыт (социолингвистика) тілді адамдардың
қоғамдық қызметіне, кәсіби тіршілігіне қызмет ететін әлеуметтік құбылыс,
қарым – қатынас құралы деп қарайтын бағыт, 19-20 ғасырлар аралығында пайда
болған.
Эстетикалық бағыт - тілді эстетикалық философия тұрғысынан зерттеу
нәтижесінде 20 ғ. басында Батыс Еуропа тіл білімінде туған бағыт.
Синхрониялық тіл білімі – тілдің белгілі бір дәуірдегі қалпын,
құрылымын сипаттап зерттейтін тіл білімі.Оны сипаттама тіл білімі,
нормативті тіл білімі деп те атайды.
Диахрониялық тіл білімі – тілдің тарихи уақыт ішінде өзгеруі
мен дамуын зерттейтін тіл білімі.Оны тарихи тіл білімі деп те атайды.
Дескриптивтік тіл білімі – Америка үндістерінің тілін зерттеуге
байланысты америкалық структурализм құрамында 20 ғасырдың 30-50- жылдарында
пайда болған тіл білімі.Оның мақсаты – тілдің лексикалық, грамматикалық
мағыналары туралы мәліметтерді пайдаланбай – ақ, тіл элементтерінің өз
айналасында болатын өзгерістерін (өзара тіркесімділігі т.б.) зерттеу арқылы
сөйлеу процесін сипаттау.
Бұл – дистрибуция әдісін қолдану арқылы тілді формалды түрде
зерттейтіндіктен, дистрибуциялық тіл білімі деп те аталады.
Қолданбалы тіл білімі – тілді практикалық талаптарға сәйкестендіріп
қолданудың ғылыми жүйесін қалыптастыратын тіл білімінің саласы.Ол ғылыми
пән ретінде 20 ғасырдың орта кезінен белгілі болды.Мысалы, графика мен
орфографияны қалыптастыру, сөздіктер жасау, сөйлеу мәдениетін жетілдіру,
әдеби норманы орнықтыру, терминдерді жүйеге келтіру т.б. қолданбалы тіл
білімінің қарайтын мәселелері.
Функционалдық тіл білімі – структуралық тіл білімінің тілдің
қатынас құралы ретінде функциялық жағына баса назар аударатын саласы.20
ғасырдың 30-жылдарынан бастап дамыған.
Паралингвистика - (грекше рara – жанында, қасында) – сөйлеу үстінде
қолданылатын тілдік емес, қосымша құралдарды (дауыс ырғағы, дауыс әуені,
интонация, бет, қол, дене қимылы т.б.) зерттейтін тіл білімінің саласы.
Салыстырмалы – тарихи зерттеу әдісі - – шығу тегі жағынан бір –
біріне жақын тілдерді салыстыра зерттейтін әдіс.Негізгі мақсаты – туыс
тілдердің арақатынасын анықтап зерттеу арқылы олардың даму жолдарын
сипаттау.Оның қалыптасуы Еуропа ғалымдарының көне үнді әдеби тілінің үлгісі
санскритпен танысуынан басталып, 18 ғ. 2 – жартысы мен 19 ғ. Басына сәйкес
келеді.
Типологиялық зерттеу әдісі– тілдердің шығу тегіндегі өзара
қатынасының қандай екеніне қарамастан, олардың құрылымдық және
функционалдық белгілерін салыстыра зерттеу. Типологиялық тіл білімі жалпы
тіл білімінде анықталған құрылымдық және функционалдық концепцияларға
сүйене отырып, жеке тілдерді зерттеуге негізделеді.
Структуралық әдіс– тілді таңбалар жүйесі деген қағидаға және тіл
құрылымындағы жігі айқын элементтерге сүйене отырып, олардың формалды жағын
қатаң түрде (нақты ғылымдарға жақындығын) зерттейтін әдіс. Қалыптасқан кезі
– 20 ғасырдың 20 – 30-жылдары.
Математикалық әдіс – табиғи және кейбір жасанды тілдердің құрылысын
аппарат арқылы формалды түрде зерттейтін әдіс. Тіл біліміндегі негізгі
ұғымдарды нақтылау қажеттілігіне байланысты 20 ғасырдың 50-жылдарында пайда
болған.

«Жалпы тіл білімі» пәні бойынша дәріс сабақтарының конспектісі

№1 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМНІҢ НЫСАНЫ МЕН НЕГІЗГІ ПРОБЛЕМАЛАРЫ,
САЛАЛАРЫ.
Негізгі сұрақтары:
1 Жалпы тіл білімі дегеніміз не?
2. Жалпы тіл білімінің нысаны.
3. Жалпы тіл білімінің салалары.
4. Тіл білімін зерттеуде өолданылатын әдіс-тәсілдер
1. «Жалпы тіл білімі» деген атау – тіл ғылымының жалпы тілдік
теориялық саласы және оқу пәні деген екі мағынада қолданылады.
Жалпы тіл білімі тіл ғылымының теориялық саласы ретінде 19 ғасырдан
бері қалыптаса бастады.Жеке тілдер жөніндегі ғылым бұдан көп бұрын пайда
болғанымен, олар бір – біріне байланыссыз, жеке – жеке қаралды.Тілдердің
өзара туыстас, төркіндестігі, дыбысты тілдің жалпы адамзаттық құбылыс
екендігі, олардың арасында бірліктің де, өзгешеліктің де, жалпы заңдылықтың
да, даралықтың да болатыны онша белгілі бола қоймады. Сондықтан
зерттеулерден жалпы тілдік теориялық қорытындылар жасалмай келді.
Дыбыстық тілде толып жатқан ортақ сипаттардың, универсалды
құбылыстардың барлығы алуан тілдердің фактілерін бір – біріне салыстыра
қарау нәтижесінде айқындалады. Оның айқындалуы адам баласының тілінде
болатын ортақ заңдылықтарды, универсал құбылыстарды зерттейтін, соның
негізінде жалпы тілдік теориялық тұжырымдар жасайтын жалпы тіл білімін
дүниеге келтірді.
Жалпы тіл білімі – тіл ғылымының жалпы тілдік теориясы. Ол – бүкіл
тіл туралы ғылымның бағыт – бағдарын белгілейтін компас ғылым. «Жалпы тіл
білімі» пәнінің алға қоятын мақсаты – оқушыларды теориялық тіл білімінің ең
негізгі, өзекті мәселелерінен хабардар ету. Оларға тіл туралы ғылымның
өткен тарихынан, қазіргі күйінен, негізгі бағыт – бағдарынан, ғылым алдында
тұрған басты – басты проблемалардан оқу бағдарламасы талабына сай жүйелі
білім беру. Осындай мақсаттарға сәйкес курс күрделі үш бөлімге бөлінеді:
тіл теориясы, тіл ғылымының тарихы, тіл ғылымындағы әдістер мен
әдістемелер. Бұл бөлімдердің әрқайсысы өз ішінен бірнеше тарауларға,
параграфтарға жіктеледі.
2. Жалпы тіл білімінің нысаны – адамдардың дыбыстық тілі.Жалпы тіл
ғылымы тілдің құрамын, функциялық сипаттарын, даму заңдылықтарын, сыртқы
дүниемен, қоғаммен, ой – санамен, мәдениетпен қарым – қатынасын түгел алып,
жан – жақты зерттейді. Тіл ғылымы үшін дыбыстық тілге қатысты мәселелердің
бәрі де керек, бәрі де маңызды.Тіл ғылымына даму сатысына, қоғамдық рөліне,
генеалогиялық, типологиялық сипаттарына, қолданушы қауымның сандық
шамасына, функциялық көріністеріне қарамастан, дүние жүзіндегі тіл
атаулының барлығы да нысан бола алады.
Жалпы тіл білімі дүние жүзіндегі тілдердің барлығына немесе басым
көпшілігіне тән универсалды мәселелерді қарастырады.Ғалымдардың айтуына
қарағанда дүние жүзінде 3000 – нан 5500 – ге дейін тіл және диалектілер бар
көрінеді.Олардың дәл санын анықтау мүмкін емес, себебі әр түрлі тілдер мен
бір тілдің диалектілері арасында айырмашылық шартты түрде қабылданған.Бірақ
тілдер сан жағынан қаншалықты көп және құрылымы жағынан алуан түрі
болғанымен, олардың бір – біріне ұқсас, бәріне тән ортақ қасиеттері, ортақ
заңдылықтары болады. Мысалы, тілдердің бәрі де адамдардың өзара қатынас
жасау құралы; тілдердің қай – қайсысында да дыбыс, сөз, грамматикалық
тұлға, сөйлем болады; тіл атаулының, тілдік элементтердің қай – қайсысы да
бір қалыпты болмайды, өзгеріске ұшырап, дамып отырады және дамуға,
өзгеріске түрткі болатын әр алуан ішкі және сыртқы себептер тілдер
тарихының қай – қайсысында болса да кездеседі; тілдік туындылардың ауызекі
немесе жазба түрде болатыны да тіл атаулының барлығына тән.
Сонымен бірге тіл білімінде жалпы тілдік теорияның қалыптасу тарихы,
әр түрлі тілдік кезеңдерге, бағыттарда қалай шешілгені қамтылуға тиіс.Ондай
өзекті проблемалар қатарына мыналар жатады:
1.Тілдің өзіндік табиғаты мен мәні, сөйлеумен, ойлаумен, қоғаммен
байланысы, атқаратын қызметі.
2. Тілдің құрылымы, құрылымдық элементтерінің бір – бірімен
байланысы, арақатынасы.
3. Тілдің таңбалық, жүйелік сипаттары.
4. Тіл деңгейлері. Грамматикалық категориялар.
5. Дыбыс тілінің шығуы.Тілдер дамуындағы ортақ заңдылықтар, тілдік
құбылыстарға түрткі болатын ішкі, сыртқы жағдайлар, тілдер дамуында болатын
дифференциялық (даралану), интеграциялық (жақындасу) процестер,
жалпыхалықтық тіл, диалект, сөйлеу тілі мен әдеби тіл, тілдік одақ т.б.
6. Тілдердің типологиялық, генеалогиялық топтары, жіктелісі.
7. Тіл білімінің өзіндік зерттеу әдістері.
8. Тіл білімінің негізгі салалары, басқа ғылымдармен қатынасы,
өзіндік орны.
9. Тіл білімінің тарихы, ондағы басты кезеңдер.
10.Тіл білімі тарихындағы негізгі бағыттар мен мектептер.
Бұл проблемалар – тіл білімінің өзіндік сипаты бар дербес ғылым екенін
танытатын және өзара байланысты мәселелер. Жалпы тіл білімі қарастыратын
проблемаларды сөз еткенде, олар жөнінде белгілі тұжырымдар жасағанда, жеке
тілдерді немесе тілдік топтарды зерттеу нәтижелері басшылыққа
алынады.Теориялық тұжырымдар жеке тілдерді зерттеу, айқындалған
топшылауларды жинақтау, қорытындылау негізінде жасалады.Сондықтан ғылыми
негізде зерттелген тілдер неғұрлым көп болса, жалпы тіл білімінің мазмұны
тереңдей, ғылыми нәтижесі молая түседі.Ал, тіл ғылымының жеке тілдерді
зерттейтін саласы өз зерттеулерінде жалпы тіл білімі жасаған теориялық
тұжырымдарға сүйенеді, соны басшылыққа алады.
3. Дыбыстық тіл – қыры мен сыры мол, өте күрделі құбылыс. Оны бір ғана
тәсілмен, бір бағытта зерттеу арқылы танып – білу мүмкін емес. Бұл жағдай
тіл білімінің түрлі салаларға бөлшектенуін туғызады және зерттеу ісін түрлі
бағытта, түрлі мақсатта жүргізуді қажет етеді.Тіл ғылымында тіл білімін,
алдымен, жеке тілдер туралы ғылым, жалпы тіл білімі деп екі топқа бөледі.
Жеке немесе туыстас тілдерді зерттейтін ғылым сол тілдің я тілдердің атымен
аталады: қазақ тіл білімі, өзбек немесе орыс тіл білімі, болмаса түркітану
т.б.
Тіл туралы ғылымның алғашқы қадамы жеке тілдерді сипаттаудан
басталады. Ондай сипаттау тілдің құрылымдық салаларын айқындауға
арналған.Тіл құрылымын зерттеу – күні бүгінге дейін жеке тілдер туралы
ғылымның негізгі нысандарының бірі. Осыған сәйкес жеке тілдер туралы
ғылымды өз ішінен: фонетика, фонология, лексикология, семасиология,
морфология, синтаксис, диалектология, т.б деп бөлушілік бар.
Тіл ғылымының жеке тілдерді я тілдер тобын зерттейтін саласы сол өзі
зерттеп отырған тілге қатысты мәселелерді сөз етеді, оның сүйенетін
материалдары да, одан шығаратын қорытындылары да сол тілге тән болады.
Жалпы тіл білімі – көп қабатты, сан – салалы күрделі ілім. Оның
күрделілігінің, қиындығының басты себебі – нысанының қыр – сыры
молдығында.Тіл ғылымының бірден – бір нысаны болып есептелетін дыбыстық тіл
жалпы адамзаттық құбылыс бола тұра, екінші жағынан, бір – біріне ұқсамайтын
ала – құлалықтарға толы жеке – жеке тілдерге бөлшектенеді. Ал, тіл ғылымы
солардың ешқайсысын да назардан тыс қалдырмауға тиісті. Екіншіден, тіл
ғылымы - әлемдік ғылым бола тұра, сонымен қатар, жеке ұлттық та ғылым.
Өзінің туған тілін зерттейтін әр ұлт өкілдері оған ұлттық түр, сипат
енгізбей тұрмайды.Тіл ғылымында жарыса қолданылатын, көп жағдайда мәселені
мейлінше қиындататын алуан түрлі терминдердің болуы да осыдан.
Тіл білімі - өзіндік ерекшеліктері бар мектептерге, зерттеудің әдіс –
тәсілдеріне мейлінше бай. Олардың арасында ымыраға келмейтін қайшылықтар да
аз емес. Бірақ соған қарамастан қазіргі заман тіл білімінде қалыптасқан
бірнеше күрделі салалар бар. Олар:
Интралингвистика (лат.intra мағынасы – ішкі) тілдің ішкі жүйелік
құрылымын, жүйе элементтерің бір бірімен қарым – қатынасын зерттейді.
Кейбір әдебиеттерде бұл терминнің орнына микролингвистика,ішкі лингвистика
дейтін атаулар да қолданылады. Интралингвистиканың негізгі салалары –
фонетика, лексикология, грамматика.
Экстралигвистика (лат.extra,мағынасы – сыртқы,сыртқары) тілдің сыртқы
дүниемен, қоғаммен байланысын зерттейді.Экстралигвистика социолингвистика,
менталингвистика дейтін екі салаға бөлінеді.Менталингвистика тіл мен
ойлаудың қарым – қатынасын,тілдік мағынаның теориясын, сөулеу
әрекетімен,жағдайымен байланысын зерттейді.
4. Тіл білімін зерттеуде қолданылатын әдіс – тәсілге, зерттеушінің
ұстанған бағыт – бағдарына қарай жіктеушілік бар.Ондай жіктеулер қатарына
салыстырмалы – тарихи, типологиялық, ареалдық, структуралық, психологиялық,
этнографиялық, эстетикалық, синхрондық, диахрондық, қолданбалы тіл білімі
т.б.жатады.
Салыстырмалы – тарихи тіл білімі – шығу тегі жағынан бір – біріне
жақын тілдерді зерттейтін тіл білімінің саласы.Негізгі мақсаты – туыс
тілдердің арақатынасын анықтап зерттеу арқылы олардың даму жолдарын
сипаттау.Оның қалыптасуы Еуропа ғалымдарының көне үнді әдеби тілінің үлгісі
санскритпен танысуынан басталып, 18 ғ. 2 – жартысы мен 19 ғ. Басына сәйкес
келеді.
Типологиялық тіл білімі – тілдердің шығу тегіндегі өзара қатынасының
қандай екеніне қарамастан, олардың құрылымдық және функционалдық белгілерін
салыстыра зерттеу нәтижесінде 19 ғасырдың орта шенінде туған. Типологиялық
тіл білімі жалпы тіл білімінде анықталған құрылымдық және функционалдық
концепцияларға сүйене отырып, жеке тілдерді зерттеуге негізделеді.
Ареалдық тіл білімі – (лат.аrea – кеңістік, аудан) – лингвистикалық
география әдістері арқылы тіл құбылыстарының таралу жайын, тіларалық
(диалектаралық) байланыстарды зерттейтін тіл білімінің саласы, 19 ғ. 2 –
жартысы мен 20 ғ. Басында пайда болған.
Структуралық тіл білімі – тілді таңбалар жүйесі деген қағидаға және
тіл құрылымындағы жігі айқын элементтерге сүйене отырып, олардың формалды
жағын қатаң түрде (нақты ғылымдарға жақындығын) зерттейтін тіл білімінің
саласы.Оның жеке сала ретінде қалыптасқан кезі – 20 ғасырдың 20 – 30-
жылдары.
Психологиялық тіл білімі – сөйлеу процесінің қалай іске асатыны, адам
психикасындағы қабылдау, түйсік, байымдаумен сөйлеудің байланысын, оның тіл
жүйесіне қатысын зерттейтін тіл білімінің саласы.Бұл бағыт 19 ғасырдың орта
шенінде пайда болған.
Этникалық тіл білімі. Этнолингвистика – грекше ethnos халық, тайпа) –
тілдің халық мәдениетіне қатысын зерттейтін тіл біліміндегі
бағыт.Этнография ғылымының құрамында 19-20 ғасырлар арасында дербес бағыт
ретінде пайда болған.Оған 19 ғасырдың 70-ші жылдарында Солтүстік және
Орталық Америка жеріндегі көптеген үндіс тайпаларының зерттелуі ықпал етті.
Социологиялық (әлеуметтік) бағыт (социолингвистика) тілді адамдардың
қоғамдық қызметіне, кәсіби тіршілігіне қызмет ететін әлеуметтік құбылыс,
қарым – қатынас құралы деп қарайтын бағыт, 19-20 ғасырлар аралығында пайда
болған.
Эстетикалық бағыт - тілді эстетикалық философия тұрғысынан зерттеу
нәтижесінде 20 ғ. басында Батыс Еуропа тіл білімінде туған бағыт.
Синхрониялық тіл білімі – тілдің белгілі бір дәуірдегі қалпын,
құрылымын сипаттап зерттейтін тіл білімі.Оны сипаттама тіл білімі,
нормативті тіл білімі деп те атайды.
Диахрониялық тіл білімі – тілдің тарихи уақыт ішінде өзгеруі мен
дамуын зерттейтін тіл білімі.Оны тарихи тіл білімі деп те атайды.
Дескриптивтік тіл білімі – Америка үндістерінің тілін зерттеуге
байланысты америкалық структурализм құрамында 20 ғасырдың 30-50- жылдарында
пайда болған тіл білімі.Оның мақсаты – тілдің лексикалық, грамматикалық
мағыналары туралы мәліметтерді пайдаланбай – ақ, тіл элементтерінің өз
айналасында болатын өзгерістерін (өзара тіркесімділігі т.б.) зерттеу арқылы
сөйлеу процесін сипаттау.
Бұл – дистрибуция әдісін қолдану арқылы тілді формалды түрде
зерттейтіндіктен, дистрибуциялық тіл білімі деп те аталады.
Математикалық тіл білімі – табиғи және кейбір жасанды тілдердің
құрылысын аппарат арқылы формалды түрде зерттеп сипаттайтын тіл білімі.Тіл
біліміндегі негізгі ұғымдарды нақтылау қажеттілігіне байланысты 20 ғасырдың
50-жылдарында пайда болған.
Қолданбалы тіл білімі – тілді практикалық талаптарға сәйкестендіріп
қолданудың ғылыми жүйесін қалыптастыратын тіл білімінің саласы.Ол ғылыми
пән ретінде 20 ғасырдың орта кезінен белгілі болды.Мысалы, графика мен
орфографияны қалыптастыру, сөздіктер жасау, сөйлеу мәдениетін жетілдіру,
әдеби норманы орнықтыру, терминдерді жүйеге келтіру т.б. қолданбалы тіл
білімінің қарайтын мәселелері.
Функционалдық тіл білімі – структуралық тіл білімінің тілдің
қатынас құралы ретінде функциялық жағына баса назар аударатын саласы.20
ғасырдың 30-жылдарынан бастап дамыған.
Паралингвистика - (грекше рara – жанында, қасында) – сөйлеу үстінде
қолданылатын тілдік емес, қосымша құралдарды (дауыс ырғағы, дауыс әуені,
интонация, бет, қол, дене қимылы т.б.) зерттейтін тіл білімінің саласы.
Бұл салалар жеке тілдер туралы ғылымның да, жалпы тіл білімінің де
қарауына жатады.Әрине, әрқайсысында әр түрлі көлемде сөз етіледі.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1. Интралингвистика деген не?
2. Экстралигвистика деген не?
4. Тіл білімін зерттеуде қолданылатын әдіс – тәсілге, зерттеушінің ұстанған
бағыт – бағдарына қарай қандайжіктеушілік бар?
5 Салыстырмалы – тарихи тіл білімі
6. Типологиялық тіл білімі
7 Ареалдық тіл білімі
8 Структуралық тіл білімі
9 Психологиялық тіл білімі.
10 Этникалық тіл білімі. Этнолингвистика
11 Социологиялық (әлеуметтік) бағыт (социолингвистика)

№2 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: ТІЛ БІЛІМІНІҢ БАСҚА ҒЫЛЫМДАРМЕН БАЙЛАНЫСЫ
Дәріс жоспары:
1. Ғылымның жіктелу түрлері
2. Ғылымдар байланысының себептері
а) Тіл білімі және философия
ә) Тіл білімі және логика
б) Тіл білімі және психология
в) Тіл білімі және физиология, физика, медицина
г) Тіл білімі және әдебиеттану ғылымы
д) Тіл білімі және тарих, этнография, археология
ж) Тіл білімі және география
з) Тіл білімі және кибернетика
е) Тіл білімі және семиотика.

1. Ғылым – шындық өмірдің ақиқат заңдылықтары туралы білімнің жоғарғы
формасы, теориялық ойлаудың жемісі.Ғылым адам баласының ой – санасының,
дүние танымының өсуіне байланысты бірте – бірте туып қалыптасады.Қазіргі
заманда ғылымның алуан түрі бар.Олар зерттейтін нысанының сипатына қарай әр
түрлі топтарға жіктеледі.Әдетте, ғылымға нысан болатын мәселелерді
жаратылыс құбылыстарына және қоғамдық құбылысқа жататын мәселелер деп
ажыратып сол нысандарға орай бар ғылымды жаратылыстану ғылымдары және
қоғамдық ғылымдар деп екі үлкен топқа бөледі.Бұл екеуіне қосылмайтын ғылым
да бар: ол – философия ғылымы.Мұның оқшау тұратын себебі – ол жоғарыда
аталған екі топтағы ғылымның екеуіне де қатысы бар жалпы заңдылықты
зерттейді.Бұл – табиғаттың да, қоғам мен ойлаудың да жалпы заңдылықтарын
қарастыратын методологиялық ғылым.
Тіл білімінің даму тарихында тіл білімін қай ғылым тобына қосамыз
деген сұрауға әр түрлі жауаптар беріліп келді.Ол – ғалымдардың тілдің
өзіндік сипатын әр түрлі түсінулерінен туды.Біреулер тілді биологиялық
организм десе, екіншілер психологиялық құбылыс, ал үшінші біреулер
физикалық құбылыс деген т.б. пікірлер айтты.Олардың әрқайсыларының
өздерінше дәлелдері, сүйенген негіздері болды.Ал, шындығына келсек, тілде
аталған сипаттардың барлығы да бар.Әңгіме солардың қайсысының негізгі
екенін дұрыс тануда.
2. Ешнәрсемен байланыссыз томаға – тұйық болып тұратын құбылыс қоғам
өмірінде де, табиғатта да кездеспейді.Түрлі құбылыстар өзара байланысып,
бір – біріне ықпал - әсерін тигізеді, біріндегі өзгеріске екіншісі себепші,
түрткі болады.Бұл – ғылымға да тән.Тіл білімінің басқа ғылымдармен қатысы
жөнінде де осыны айтуға болады. «Тіл білімі, - деп жазады Н.И.Конрад, -
басқа да барша ғылымдар сияқты қоғамдық өмірдің барлық құбылыстары, сонымен
бірге, табиғат дүниесі де өзара байланысты және бір – біріне әсерін тигізіп
отыратын дүниеде өмір сүреді.Сондықтан басқа ғылымдардың мейлі ол қоғамдық
болсын, мейлі жаратылыстану ғылымы болсын, тіл туралы ғылымға әсер ететіні
заңды және ол тіпті болмай қоймайды да, солай болуы, белгілі шамада,
қажетті де».
Ғылымдардың бір-бірімен байланысы, олардың зерттейтін нысандарының
ортақ болуынан да туады.Ғылым жаратылыстағы, қоғамдағы белгілі бір
құбылысты, затты өзіне нысан етіп тұтас алуы да немесе оның белгілі бір
жағын, бір саласын ғана алуы да мүмкін.Осыдан барып жаратылыстағы,
қоғамдағы белгілі бір болмыс, құбылыс бірнеше ғылымға ортақ нысан
болады.Мысалы, жерді география ғылымы да, геология ғылымы да зерттейді,
бірақ екеуі екі түрлі бағытта, екі түрлі біліміндей байланысы мол ғылымды
табу қиын.Ол қоғамдық ғылымдардың да, жаратылыстану ғылымдарының да алуан
түрлерімен ұштасып жатады.
Тіл білімінің кең өрістілігі оның нысаны – сөйлеу тілінің орасан
күрделі, сан – сапасы, қыры мен сыры шексіз мол нысан болуынан.
Дыбыс тілінде бір ғана ғылымның, оның әдіс – тәсілдерінің шеңберіне
сыймайтын ғылымдараралық мәселелер аз емес.Өйткені дыбыс тілінде қоғамдық
сипат та, физика, физиологиялық, философиялық сипаттар да орасан
мол.Сондықтан тіл білімі қоғамдық ғылымдармен де, табиғаттану ғылымдарының
алуан түрлі салаларымен де, философия ғылымымен де байланысты.Бірақ бұл
ғылымдардың ешқайсысы да тіл білімі сияқты тілге тән мәселелерді тегіс
қамтып, жан – жақты зерттемейді, тек өздеріне тиісті мәселені ғана алып, өз
мүддесі тұрғысында сөз етеді.Бұған көз жеткізу үшін басқа ғылымдардың тіл
білімімен байланысты жайына тоқталайық.
Тіл білімінің философиямен бірлігі ежелгі замандардан басталады.Сөз
бен сөз атау болған зат арасында қандай байланыс бар? Атау заттың
табиғатына сәйкес қойыла ма, болмаса тағайындалған, әдетке, дағдыға
айналған шарттылық бойынша қойыла ма? – деген мәселеге қатысты айтыс ежелгі
грек философтарынан басталады.Содан бері тіл мен ойлаудың бір – бірімен
қарым – қатынасы жөніндегі мәселе күн тәртібінен түскен емес.
19 ғасырға дейін тіл білімі, көп жағдайда, философия ғылымының бір
саласы ретінде қаралды.Тіл мәселелерімен айналысушылардың басым көпшілігі
философтар немесе әрі философ, әрі тіл ғалымдары болды.Тіл білімі өз алдына
дербес ғылым болып қалыптасқаннан кейін де, философиядан біржола қол үзіп
кеткен жоқ, қол үзбейді де.Өйткені философия, қандай бағыт ұстанғанына
қарамастан, өз жақтаушыларына тілдің көптеген жалпы теориялық мәселелерінде
(тілдің мәні, қоғам өмірінде атқаратын рөлі, даму заңдылықтары, шығу,
қалыптасу жолдары, ой – санамен байланысы, тілдегі форма мен мағына
бірлігі, т.б.) бағыт – бағдар сілтейді, методологиялық негіз болады.
Қазіргі кездегі тіл білімі философияның тіл философиясы дейтін
тарауымен байланысады.Бұл екеуіне ортақ нысан болатын мәселе – тіл мен
ойлаудың, мағына мен форманың байланысы.Олай болатын себебі ойлау мен оның
заңдары – философияның негізгі проблемаларының бірі.Ал, тіл – ойдың жемісі,
ойды қалыптастыратын, оны жарыққа шығаратын форма, яғни ой құралы.Адамдар
өз ойын тіл арқылы басқа адамдарға білдіріп, тіл арқылы, сөйлеу арқылы
басқаның ойын біледі.Сондықтан ойлаудың жемісі, оның материалдық формасы,
құралы болып табылатын тілге философия ғылымы мән бермей тұра алмайды,
онсыз ойлау заңдылықтарын дұрыс шешу мүмкін емес.Екінші жағынан, тіл –
ойлау құралы, ой – оның мазмұны, мағынасы, ал мағынасыз жалаң қуыс
форма.Сондықтан тіл ғалымдары тілдің мағыналық жағына, оның ойды қалай
жарыққа шығаратынына, форма мен мағынаның арақатынасына селсоқ қарай
алмайды.Ал, оны білу үшін ойлау заңдылықтарынан хабардар болуы, бұл мәселе
жөніндегі философия ғылымының жетістіктеріне сүйенуі қажет.
Тіл білімі мен философия арасындағы байланыс екі жақты: философия
жалпы заңдылықтарды зерттейтін ғылым ретінде тіл біліміне методологиялық
негіз болса, тіл білімі ойды қалыптастыруда, оны жарыққа шығаруда тілдің
қандай қызметтер атқаратыны және қалай атқаратыны жөнінде философияға
материалдар береді.Дегенмен, философия үшін тіл – жалпы заңдылықтар
тұрғысында ғана қаралатын жанама нысан.
Тіл білімі мен логиканың түйісетін жері – тіл мен ойлаудың арақатысы
мәселесі.Логика – ойлау формаларын, ол формалардың өзара байланысын, даму
жолдарын зерттейтін ғылым.Ал, ойлаудың заңдылықтарын тілдік материалдарсыз
білу мүмкін емес.Ойлау формалары тілдік элементтермен тығыз
байланысты.Сондықтан ұғым, байымдау, ой қорытындысы сияқты логикалық
категориялардың тілдік элементтер арқылы көріне алатыны да, олардың
арасындағы бірлік пен өзгешелік те логиктер үшін өте қажетті.Сол сияқты тіл
ғалымдары үшін тілдің мағыналық, мазмұндық жағы да аса маңызды.Ал, тілдік
мазмұн дегеніміз – ой, байымдау.Бұлар – логикалық
категориялар.Айтылғандарды жете меңгеру үшін логиктер мен тіл ғалымдары бір
– біріне өзара көмектеседі.Бірақ әрқайсысының көздейтін мақсаты әр басқа:
логиктер тіл арқылы ойлаудың заңдылықтарын, ал тіл зерттеушілер тілдегі
заңдылықтарды білуге тырысады.Тіл білімін қызықтыратын мәселе – ойлау
заңдылықтарын тіл құрылысына қандай дәрежеде әсер ететіні.Ойлау
заңдылықтары жалпы адамзаттық, ал тілдердің құрылымы мен заңдары,
негізінде, жеке халықтық, ұлттық, дара – дара болады.Сондықтан да белгілі
бір ұғым, мағына, байымдау әр тілде әр басқа тәсілмен беріледі.Тілдің
логикалық категорияларды, ұғым мен байымдауды білдіруі оның толып жатқан
функциялық құбылыстарының бір жағы ғана.Тілде бұдан басқа да өзіндік ішкі
мағыналық, формалық құбылыстар, өзіндік категориялар мен заңдылықтар
көп.Онда тіпті ешқандай логикаға сыймайтын жайттар да аз емес.Мысалы, орыс
тіліндегі ночь сөзінің – женский родқа, день сөзінің мужской родқа жатуын,
қарным ашты, түйе көзіңе түсті ме? Көз – құлақ бола жүр деген
тәріздестердің білдіретін мағыналарын қазіргі логикаға сай деуге болмайды.
Бірақ бұл айтылғандар логика ғылымының тіл білімінің дамуындағы
қызметін төмендету емес.Логика тіл білімінің қалыптасуында, дамуында елеулі
қызмет атқарады.Көптеген грамматикалық ережелер, терминдер логиканың
әсерімен және соның тікелей қатынасымен жасалып қалыптасады.Тіл білімі
тарихи логикалық грамматикалардың болғанын да біледі.
Логиканың бір саласы – математикалық логика соңғы жылдары тіл
білімінің алдына жаңа проблемалар, тіл зерттеу ісінде математикалық
формулаларды қолдану міндетін қойып жүр.Мұндай формула күрделі есептерді
шығаратын және мәтінді бір тілден екінші тілге аудару міндетін атқаратын
электрон машинасына әрекет үстінде басшылыққа алатын нақтылы нұсқау –
ережелер жасау үшін, тілдік мазмұнды шартты белгілерге, кодтарға айналдыру
үшін керек.Айтылғандарға қарамастан, тіл – логика үшін де негізгі нысан
емес, жанама, көмекші нысан.
Тіл білімі және психология. Психология – психика туралы ілім.
Психологияның мақсаты – адамдардың психикалық әрекеттерінің объективтік
заңдарын, адамның ой – санасын, психикалық қасиеттерінің қалыптасып, даму
жолдарын айқындау.Ал, психикалық құбылыстарға сезу, қабылдау, түйсіну,
ойлау, байымдау, қиялдау сияқтылар жатады.Бұлардың барлығы да мидың жемісі
және барлығы да сөйлеу процесімен тығыз байланысты.Сондықтан ойлау мен
сөйлесудің арақатысы жөніндегі мәселе психологиялық зерттеулерде де
көрнекті орын алады.Бұл салада психологияның ерекше мән беретін мәселесі –
сөйлеу процесінің қалай іске асатындығы, сөйлеудің түрлері, оның адам
психикасымен байланысы, сөйлеу процесіндегі мидың қызметі мидың
зақымдануының сөйлеу әрекетіне, сөйлеу органдарының қызметіне тигізетін
зиянды әсерлері тәрізді мәселелер.Бұлар тіл білімі үшін де маңызды.Осы
мәселелерді шешуде психология тіл біліміне, тіл білімі психологияға қол
ұшын беріп, екі жақты байланысқа, қарым – қатынасқа түседі.Сөйлеу, сөйлесу
процестерін, сөйлегенді қабылдау, түсіну жағдайларын психологияның
қатынасынсыз шешу мүмкін емес.Сөз мағынасындағы алуан түрлі құбылыстар,
сөздердің келтірінді мағыналарында қолданылуы, т.б. психологияның
ассоциация заңына негізделеді.
Адамның сөйлеу әрекеттерінің көп жағдайда психологиялық құбылыстармен
ұштасып жататынына қарап, бірсыпыра ғалымдар психологияның қызметін
сыңаржақ, асыра бағалап келді.Олар тілді – психикалық құбылыс, тіл білімін
психологияның бір саласы деп жариялады, сөйтіп, тіл мәселелерін зерттеуде
психологияға сүйенді.Психология сөйлеу әрекеті мәселесінде ғана тіл
білімімен ұштасады.Бірақ тілде адамдардың психикалық құбылыстары тұрғысынан
қарап қана шешуге болмайтын толып жатқан мәселелер бар.Оның үстіне, бұл екі
ғылымның ортақ нысанды зерттеудегі көздейтін түпкі мақсаты да екі басқа:
бірі – тілдік материалдардың жәрдемі арқылы психикалық құбылыстардың сырын
ашуды, екіншісі (тіл білімі) – психология ғылымының табыстарына сүйене
отырып, тілдік құбылыстарды жете түсінуді айқындауды көздейді.
Тіл білімі және физиология, физика, медицина. Сөйлеу, сөйлесу дыбыс
органдарының артикуляциялары арқылы жасалатын дыбыстар тасқыны түрінде іске
асып, ауа толқыны арқылы құлаққа естіледі.Сөйлеу әрекеті – физиологиялық
күрделі процесс.Оған мидың да, сөйлеу органдарының да, нерві жүйесінің де
қатысы бар.Бұл жағынан тіл білімі физиология,физика, медицина ғылымдарымен
де байланысты болады.
Тіл білімі физиологиямен тіл дыбыстарының қалай жасалатындығы
жөніндегі мәселеде істес болады.Тіл дыбыстарын жасауда қандай мүшелердің
қызмет атқаратынын физиологияның артикуляция немесе артикуляциялық
физиология деп аталатын саласы зерттейді.Ал, тіл дыбыстарының қалай
жасалатынын білу – тіл білімі үшін, әсіресе оның фонетика саласы үшін өте
қажет.Бұл мәселеде физиологиялық артикуляция тіл зерттеушілеріне көп жәрдем
бере алады.
Дыбыстардың жасалу жағымен қатар естілу жағы, дыбыстық сапасы деген
болады.Мұнымен физиологияның есту физиологиясы дейтін саласы да, физиканың
акустика дейтін саласы да айналысады.
Акустика тек тіл дыбыстарын ғана емес, құлаққа естілетін басқа
дыбыстарды да зерттейді.Ол – жалпы дыбыс әуезі жөніндегі ілім.Оған тіл
дыбысының сапасын зерттеу – оны тек электр жазуына түсіруді айқындау үшін
ғана керек.Ал, тіл дыбыстарының фонетика зерттейтін басқа толып жатқан
мәселелерінің оған қажеті жоқ.
Сөйлеу әрекеті мимен, жоғары нерві жүйесінің сөйлеу, есту органдарымен
тығыз байланысты.Бұлардың зақымдануы сөйлеу әрекетіне зиянды әсерін
тигізеді.Бұл мүшелердің ауру – саулығын медицина ғылымы, оның психиатрия,
дефектология, логопедия деп аталатын салалары тексереді.Олардың афазия
(сөйлеудің бұзылуы, мылқаулар, саңыраулардың «тілдері») жөніндегі ғылыми
табыстары тіл білімі үшін де пайдалы.Сол сияқты, физиология ғылымының
сигналдар жүйесі жөніндегі ілімінің де дыбыс тілінің қалыптасу тарихын
айқындауда берері аз емес.
Тіл білімі және әдебиеттану ғылымы. Бұл екі ғылым ежелгі заманнан
бірлікте және филология деген ортақ атаумен аталып келеді.Әдебиет пен тіл –
айрылмас бірліктегі құбылыстар.Тіл - әдебиеттің жаны.Тілсіз әдебиет жоқ.Тіл
әдебиеттің материалдық жағы болса, әдебиет – тілдің материалдық қызметінің
жемісі.Тіл әдебиеттен бұрын пайда болған.Тіл білімі де, әдебиеттану ғылымы
да ежелгі заманнан сақталған тілдік нұсқаулардың мазмұнын, тілін, пайда
болу тарихын зерттеу негізінде қалыптасқан филология ғылымынан бөлініп
өрбіген төркіндес, кіндіктес ғалымдар.Осы тұрғыдан алғанда, тіл маманы
әдебиет заңдылықтарын, әдебиетші тілдің заң – ережелерін жақсы білуге және
оны қатал сақтауға тиісті.Бұлай болу – аталған екі ғылымның арақатынасын
күшейтуге, ортақ мәселелерін бірлесе отырып, терең де жан – жақты шешуге
мүмкіндік береді.
Бірақ тәжірибеде бұлай бола бермейді.Кейде екі пән мамандары арасында
қайшылықтар, «менің ісіме қол сұғасың» деушіліктер ұшырасады.Мұндай
қырғиқабақтық сөз болып отырған екі ғылымның әрқайсысына тән нысанның ара
жігі жете ашылмағандықтан болса керек.Бірақ ұқыптылықпен кіріскен адамға
ондай нысанды айқындау онша қиынға соқпайды.Қорыта айтқанда, көркем
туындының тілдік, стильдік сипаттарын айқындау – тіл білімінің қарауына
жатады да, оның идеялық – көркемдік жақтарын ашу, көркем образдар,
характерлер жасаудағы тілдік тұлғалардың қызметі деген тәрізділер
әдебиеттану ғылымының үлесіне тиеді.Басқаша айтқанда, көркем мәтін
талданғанда тіл мамандары тілдік тұлғалардың, тілдік категориялардың
шығарманың көркемдік – эстетикалық мазмұнындағы қолданысын зерттесе,
әдебиетшілер, керісінше, шығарманың идеялық – көркемдігінен бастап, оларды
ашуда тілдік құралдардың қызметін зерттейді.
Тіл білімі және тарих, этнография, археология. Тіл білімі тілдің
белгілі бір дәуірдегі статикалық қалпын да, әр Тіл білімі және тарих,
этнография, археология. Тіл дәуірді қамтитын динамикалық күйін де
зерттейді.Тілдің тарихи дамуын зерттеу сол тілді туғызған, оны қатынас
құралы ретінде қолданған халықтың тарихымен тығыз байланысты.Сондықтан тіл
тарихын зерттеуші ғалым сол тілді қолданған қоғам тарихы жөніндегі ілімнің
табыстарына сүйенбей, ал тарихшы өз зерттеулерінде тіл фактілерін ескермей
тұра алмайды.
Тіл фактілері тарихшыларға халықтың шығу төркінін, оның даму тарихының
әр кезеңдеріндегі мәдени дәрежесін, қандай халықтармен қарым – қатынаста
болғанын, шаруашылықтың қандай түрлерімен айналысқанын айқындауға жәрдемін
тигізеді.Бұл мәселелерде тілдің өзгелерден гөрі септігін молырақ тигізетін
саласы – сөздік құрамы.Өйткені сөздік құрам – жаңалықты бойына сіңіргіш,
қоғам өмірінің барлық саласына да талғаусыз енгіш, бір елден бір елге
көшімпаз, жүрдек сала.Сонымен бірге, ол қоғам өмірінің әр дәуірдегі
бейнесін, ізін жоғалтпай сақтайтын қойма.Бұл қойманы аша білген, онда
сақталған сөздерді сөйлете білген тарихшы қоғам тарихы үшін де, тілдің өз
тарихы үшін де пайдалы материалдар табады.Басқа тілдерден енген сөздер –
тарихы зерттеліп отырған халықтың өткенде қандай халықтармен байланыста,
қарым – қатынаста болғанын айқындауға септігін тигізеді.
Тіл білімінің халықтың материалдық мәдениеті тарихын зерттейтін –
этнография, археология ғылымдарымен де байланысы бар.Қоғам өмірінде пайда
болған, қоғам мүшелерінің кәдесіне жараған заттардың қай – қайсылары болса
да тілде белгілі атауға ие болады.Сондықтан атауыш сөздердің қалыптасуы,
даму жолдары, олардың мағыналық жақтарынан түрлену, жаңару немесе
көнеленіп, ескіру тарихы сол атау болған заттар тарихымен байланысты.Демек,
тілде сақталған атау арқылы қоғам дамуының белгілі бір тарихи кезеңдерінде
қолданылған материалдық игілікті, әдет – ғұрыптық дәстүрді білуге
болады.Мысалы, қазіргі әдеби тілімізге көнеленіп бара жатқан садақ,
қорамсақ, жебе, сыңсу, ұрын келу, бәдік айту, жамбы тәріздес сөздер – қазақ
халқы өмірінде қолданылған қару – жарақтардың, бұйымдардың, салт –
ғұрыптардың атаулары.Аталған бұйымдар, ұзатылған қыздың сыңсуы, күйеудің
ұрын баруы, бәдік айтып ауруды емдеу салттары бұл күнде жоқ, бірақ
тіліміздегі бұл атаулар бір кезде солардың болатындығының куәсі.
Тіл ғалымдары мен археологтардың, этнографтардың бірлесіп еңбек етуі –
тіл тарихы, ел тарихы сырларын ашуға өлшеусіз пайда келтіреді.Ондай бірлесе
істеген еңбектердің нәтижесінде бір кездерде болып, кейін де құрып кеткен
бірсыпыра халықтар, мемлекеттер, қалалар тарихының ашылған фактілері ғылым
тарихында аз кездеспейді.
Сөз бен сөз білдіретін заттар тарихын бірлікте қарап зерттеу тек тарих
үшін ғана емес, осы күннің қажеті үшін де керек: қазіргі замандағы алуан
түрлі терминдік атауларды, термин ретінде алынатын сөздердің мағынасын, сол
терминмен атамақшы болып отырған зат пен ұғымның қасиеттері мен қазіргі
сипаттарын жете білмейінше, дұрыс қолдану мүмкін емес.
Тіл білімі және география. Тіл білімінің география ғылымымен ұштасуы
19 ғасырдың соңғы кездерінен басталады.Ондай ұштастық жергілікті
диалектілік ерекшеліктерді зерттеу, олардың тараған аймақтарын
диалектологиялық карталарға түсіру мақсатынан туды да, лингвистикалық
география деген атқа ие болды.Оны кейде диалектография, ареалды (аймақтық)
тіл білімі деп те атайды.
Диалектографияның ең негізгі мақсаты – диалектілік атластар
жасау.Диалектологияның дамуында лингвистикалық географияның шешуші мәні
болды.Бірақ лингвистикалық географияның міндеті тек диалектілік атластар
жасаумен ғана бітпейді (рас, бұл негізгі міндеті). Әрбір тілдегі
диалектілердің орналасқан аймақтарын айқындау – белгілі бір аймақта қандай
тілдік ерекшеліктердің барын біліп, олардың тіл тарихын, оның қалыптасуын,
даму жолдарын, қандай халық тілдерінің әсері болғандағын айқындауға мол
материал береді.Халықтардың қоныс ыңғайының, географиялық жақтарының
тілдерде болатын интеграциялық, дифференциялық процестерде, тілдер қарым –
қатынасында мәні барлығы тіл білімінде ертеден мәлім.Мұны да лингвистикалық
география қарастырады. Лингвистикалық география – тіл білімінің бір
саласы.Оның мамандары тіл фактілерін картаға түсіру ісін жете білулері
керек.География ғылымының тілдік зерттеулерге берері негізінде осы.Ал,
географтардың тіл ғалымдарынан алары мол.Ол, ең алдымен, топонимикаға
байланысты. Топонимика – география мен тіл білімінің аралық категориясы.
Топонимикалық атаулар – ұзақ замандар бойына сақталатын, бір халық тілінен
екінші халық тіліне көшіп отыратын, тіпті бұл күнде жоқ халықтың я тілдің
қалдығы ретінде де сақталатын болғандықтан, ол – халық тарихы, оның ертеде
мекендеген қоныстарын, алғашқылардың мекеніне кейін киімдер ие болғанын, ол
жерде қандай этникалық топтардың бас қосқанын байқататын материал.Оны
топонимикалық атауларды тілдік тұрғыда зерттеу арқылы ғана айқындауға
болады.Ал, топонимикалық атаулардың ондай сырларын білу географтар үшін аса
қажет.
Тіл білімі және кибернетика. 20 ғасырдың 50 жылдарынан бері қарай тіл
біліміне ерекше әсер ете бастаған ғылым - кибернетика. Кибернетика – грек
сөзі.Мағынасы – басқару, басқару шеберлігі дегенді білдіреді.Бұл сөзді
мемлекет басқару деген мағынада қолдану керек деген пікірді өткен ғасырда
француз физигі А.Ампер айтқан.Ал, кибернетиканы ғылым атауы ретінде
қолдануды және оның алға қоятын мақсаты туралы алғаш айтқан – Америка
профессоры Н.Бинер. Кибернетика – математика, физика, психология,
физиология, тіл білімі сияқты көптеген ғылымдардың табыстары негізінде
туып, соларға сүйенген, солардың жинақталған түрі ретінде дүниеге келген
синтетикалық ғылым.Электрондық теорияның дамуына, автоматика мен
телемеханиканың қалыптасып, өмір салаларына кең тарауына байланысты осы
ғылымдардың табыстарын басқа ғылымдарға енгізу, пайдалануға болмас па екен
деген талаптар күшейді.Бұл ғылымның соңғы жылдары өте тез қарқынмен дамуына
себепші болған тағы бір жайт – хабарлар, мәліметтер теориясының дамуы.Бірақ
кибернетикадағы хабар деген сөзді қазақтың байырғы тіліндегі біреудің
біреуге тіл, хат арқылы беретін хабары мағынасында ғана түсінуге болмайды,
оның мағынасы бұдан әлдеқайда кең. Мұнда есту, көру, сезіну, тату, иіс
арқылы қоршаған өмірден алынатын неше түрлі мәліметтердің барлығы да хабар
деп аталады. Кибернетика үшін тіл – хат арқылы берілетін мәлімет те хабар,
көше, жол бойларына қойылатын, мекеме, кәсіп орындары маңдайшаларына
қағылатын белгілер, түсініктемелер де хабар, теміржол, су жолдарында және
әскер бөлімдерінде, тағы басқа жерлерде қолданылатын, әр түрлі жолдармен
берілетін алуан түрлі белгілерде, сигналдар да хабар, бір сөзбен айтқанда,
бірдемелерді білдіру, байқату, ескерту, әлденелерден сақтандыру,
әлденелерге көңіл аударту үшін қолданылатын алуан түрлі белгілердің,
сигналдардың бәрі де хабар.Хабар беру, хабар алу, хабарды есту сақтау,
хабарды қайта еске түсіру – кибернетика үшін ең өзекті мәселе.
Кибернетиканың алға қоятын мақсаты – осыларды және осыларға ұқсас басқа да
көптеген жұмыстарды, солардың ішінде ми қызметін керек ететін біраз жұмысты
машинаға, техникаға істету.
Мұндай ізденіске түрткі болған, оның болашағынан үміт күттірген бір
жайт – түрлі мәліметтерді қабылдау, хабарлау, сақтау, басқару, өзгерту,
қайта шығару әрекеттері жағынан электрон машиналары мен тірі организм
арасында біраз ұқсастықтардың болуы.Мысалы, қатты жүріспен келе жатқан
шофер жол бойына қойылған «шұғыл бұрылыс» немесе «қауіпті» деген белгіні
көріп, жүрісін бәсеңдетеді, болмаса «түс қайта күн райы бұзылады, қатты
боран болады» деген хабарды естіген бақташы алдын ала қам жасайды т.б.
Мұндағы шофердың көргені де, бақташының естігені де – хабар (информация).
Ол хабарды шофер көру мүшесі арқылы, бақташы есту мүшесі арқылы қабылдап
білді.Мұндай мүшелерді кибернетика қабылдау аспабы деп атайды.Қабылдау
аспабы хабарды алысымен сезім мүшелері арқылы миға береді.Ми түрліше
әсерленіп, алған хабарға жауап қайтарады.Мидың әрекеті кибернетика тілінде
шығаратын (жауап қайтаратын) аспап деп аталады.Миды жауап қайтаратын,
меңгеретін, басқаратын аспап дегенде, оның алған хабарға лайықты шараларды
жүзеге асыратын мүшелер мен органдардың қимыл әрекеттерін реттеп, басқаруын
айтады. Айталық, жоғарыда сөз болған хабарларды алысымен шофер де, бақташы
да тиісті сақтық шараларын істейді.Ондай шаралар кибернетика тілінде
басқару (меңгеру) аспабы арқылы іске асады. Басқару аспабы арқылы жүзеге
асырылатын шаралар, әрекеттер бұрын да әлденеше рет істеліп, бақыланып,
өмір тәжірибелерінен өтіп, солай істеудің бірден – бір дұрыс болатындығы
есте сақталған.Оны сақтайтын орынды кибернетика ес аспабы дейді.
Бұл сияқты қабылдау, басқару, жауап қайтару, сақтау, өзгерту
әрекеттерін өзінің аспаптары арқылы электрон машиналары да атқарады.
Кибернетиктердің қарағанда, электрон машинасының негізгі міндеті – хабарды
қабылдау, меңгеру, сақтау, өзгерту, қайта хабар беру.
Тіл білімі үшін кибернетиканың маңызды ісінің бірі – материалды,
мәтінді электрон машинасы арқылы бір тілден екінші тілге аудару
мәселесі.Бұл мәселе 1954 жылы алғаш рет Америкада басталды, бірақ машинамен
аудару ісі жан – жақты шешілді деуге болмайды.
Электрон машиналарының қоғам өміріне өлшеусіз пайда келтіретіні
даусыз.Бірақ ол кейбіреулердің айтатынындай, адам орнын түгелімен ауыстыра
да алмайды, адам істегеннің бәрін істей де алмайды.Ол қаншалықты істер
тындыратынына қарамастан, адамға жәрдемші, оның ақыл – ойы туғызған
жаңалықты, адам міндеттейтін, үйрететін тапсырмаларды ғана орындай алатын
жансыз техника.
Ғылыми – техникалық революция дәуірінің бұлар тәріздес жаңалықтары тіл
біліміне де әсерін тигізбей қойған жоқ.Қолданбалы тіл білімі деп аталатын
математикалық әдіс сондай әсерден пайда болған.
Тіл білімі және семиотика. Семиотика - әр түрлі хабарлар, мәліметтер
беру үшін қолданылатын таңбалар жүйесі / знактар / туралы ғылым, семиотика
сөйлеу тіліне таңбалар ретінде қарайды.Тілде таңбалық сипаттың барлығын тіл
білімі де бекер демейді.Оны анықтауда кездесетін басқа таңбаларға
төмендегідей ұқсастығы барлығын басшылыққа алады.Олар:
1.Таңба атаулының барлығы да, соның ішінде дыбыс тілі де, қатынас
құралы қызметін атқарады, бірдемелер жайынан хабар береді.
2.Таңбаның барлығы да, соның ішінде дыбыс тілі де, қоғамдық кәдеге
жарату үшін қоғам мүшелері туғызғандықтан, қоғамдық, әлеуметтік сипатқа ие.
3.Олардың барлығы да, солардың ішінде дыбыс тілі де, сезім мүшелері
арқылы білдіретін материалдар.
4. Олардың барлығы да, солардың ішінде дыбыс тілі де, объктивтік
өмірді, болмысты бейнелейді.
5.Таңбалардың барлығы да (ымдау, нұсқаудан, пиктографиялық таңбалардан
басқалары) өздері білдіретін мағынамен шартты қатынаста болады.
Семиотиктер дыбыс тілін де таңба деп санап, оны өз нысандарының бірі
есептеледі.Ал, тіл ғалымдары болса, жалпы семиотикалық заңдылықтарға,
қағидаларға сүйене отырып, дыбыс тілінің басқа таңбаларға азды – көпті
ұқсастығымен қатар, өзіндік ерекшеліктері қандай, тілдік элементтер ішінде
таңбаға нелерді жатқызуға болады, нелерді жатқызуға болмайды деген тәріздес
толып жатқан арнайы мәселелерді шешеді.
Сонымен, тіл білімімен байланысты ғылымдар көп және алуан түрлі.Бірақ
олардың ешбірі тілге қатысты мәселелерді түгел қамтып жан – жақты
зерттемейді, тек оның өздеріне қатысы бар жеке бір мәселесіне ғана
тоқталады және тілді өздерінің негізгі нысаны деп санамайды.Тілді өзінің
негізгі нысаны деп санайтын және оны терең де жан – жақты зерттейтін ғылым
тек – тіл білімі.
Ал, тіл білімінің жоғарыда айтылғандай қоғамдық және жаратылыстану
ғылымдарының қай тобына жататынын анықтауда ең алдымен тілдің пайда болу
табиғаты, қызмет ету аясы ескерілуі қажет.Тіл - өзінің пайда болуы, дамуы
жағынан адамзат қоғамымен тікелей байланысты қоғамдық құбылыс, ол – қоғамда
аса маңызды қарым – қатынас құралы қызметін атқарады.Сонымен бірге тіл, оны
зерттейтін тіл білімі қоғамдық санамен, ойлаумен тығыз байланысты.Сол
себепті тіл білімі адамды, адамзат қоғамын зерттейтін қоғамдық (әлеуметтік)
ғылымдарға жатады.Бұл – осы күнгі ғылымда анықталған қағида болып табылады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Ғылымның жіктелу түрлері
2. Ғылымдар байланысының себептері
3 Тіл білімі және философия
4 Тіл білімі және логика
5.Тіл білімі және психология
6.Тіл білімі және физиология, физика, медицина
7.Тіл білімі және әдебиеттану ғылымы
8.Тіл білімі және тарих, этнография, археология
9.Тіл білімі және география
10.Тіл білімі және кибернетика
11.Тіл білімі және семиотика.

№3 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: ТІЛДІҢ ӨЗІНДІК СИПАТТАРЫ
Дәріс жоспары::
1. Тіл теориясы
2. Тілдің анықтамасы
3. Тілдің мәні, құрылымы мен функциясы
4 Тіл және сөйлеу
1. Тіл теориясы – тілді я тілдерді зерттеуден туатын ғылыми
тұжырым.Сөйлеу тілі – сан – салалы, өте күрделі құбылыс.Ол біртұтас
болғанымен, өз ішінен әр түрлі ұсақ бөлшектерге бөлінеді, ол бөлшектер бір
– бірімен ажырамас бірлікте, шартты қатынаста бола тұра, екінші жағынан,
бір – біріне қайшы сипатта болады.Сондықтан дыбыс тілінің барлық саласын
бір шеңберге сыйғызып, бір ғана амал – тәсілмен зерттеу мүмкін емес.Тіпті
тілдің жеке бір ғылым өрісіне сыймай, ғылымдараралық нысан болып келетін
тарау – тармақтары да аз емес.Тіл адамдар арасында қатынас құралы қызметін
атқаратын болғандықтан, ол жеке адамдардың сөйлеу әрекетімен, ой – санамен,
қоғаммен тығыз байланысты.Тіл ғылымының даму тарихында болған және болып
келе жатқан социологиялық, этнографиялық, психологиялық, семиотикалық,
математикалық тіл білімдері және менталингвистика деп аталатын күрделі
терминдердің барлығы да ортақ нысанды бірлесе зерттейтін екі түрлі ғылым
атаулары.Тіл ғылымының бұл салалары – бұрын да, қазіргі заман тіл білімінде
де зор беделге ие болып келе жатқан негізгі проблемалар.
Теориялық тіл білімінің бұдан басқа нысандары да аз емес.Солардың
ішінде күрделі, өзекті проблемалар: дыбыс тілінің табиғаты мен өзіндік мәні
(тіл білімі тарихында бұрын – соңды болған әр түрлі лингвистикалық
мектептердің, бағыт бағдарлардың барлығы да осы мәселенің қалай шешілуіне
қарай аталып жіктелген); тілдің функциясы, ол функцияның қандай жолдармен
іске асатынын айқындау; тілдің тіршілігі, оның қоғаммен, ой – санамен қарым
– қатынасы; тілдің құрылымы, оның қандай элементтерден тұратыны,
элементтердің бір – бірімен арақатынасы; тілдік элементтерде болатын
өзгеріс – құбылыстар, тілдің дамуы, оның ішкі – сыртқы себептері; тілдің
диалектілік және әлеуметтік салалары, т.б.
Тіл білімінің негізгі пәндерін, өзекті проблемаларын, олардың
арақатынастарын айқындау мәселесі де даусыз, бірден айқындалған жоқ.Бұл
тақырып төңірегінде күні бүгінге дейін пікір таластары толастамай келеді,
яғни ғылым нысаны деген мәселе де теориялық тіл білімінің басты
проблемасының бірі.Өйткені қандай ғылым болса да нысанды айқындаудан
басталады, нысансыз ғылым болмайды.Ғылыми тұжырым нысанды зерттеуден
туады.Зерттеу белгілі тәсілдер, амалдар арқылы жүргізіледі.Ондай тәсілдер
зерттеу әдісі деп аталады.Ғылым үшін нысан қандай қажет болса, зерттеу
әдісі мен әдістеме де сондай қажет.Теориялық тіл білімі үшін өзіндік
зерттеу әдісі мен әдістемені айқындап, қалыптастыру да өзекті
проблемалардың бірі.Тіл білімі құрамына түрлі ағымдар, лингвистикалық
мектептер енеді.Айтыс – тартыстардың, түрлі көзқарастардың, қайшылықтардың
барлығына қарамастан, тіл білімі солардың жиынтығы болып есептеледі.
Қазақ тілі деген сөзді екі мағынада – анатомиялық атау және сөйлеу,
дыбыстау мағынасында қолданады.Тіл білімінде бұл сөз соңғы мағынаға ие.
Дыбыс тілі дегеніміз? Деген сұрауға тіл білімі тарихында берілген
жауап көп.Оған анықтама бергенде біреулер тілге тән белгілерінің бірін
басшылыққа алса, енді біреулер екіншісін басшылыққа алады.Оның үстіне
анықтама беруде тілдің қандай белгісін басшылыққа алу – анықтама
берушілердің философиялық көзқарастарына, тілдің өзіндік мәнін
түсіндірулеріне де байланысты.Тіл білімі тарихында болған әр түрлі
лингвистикалық мектептердің, әр түрлі көзқарастағы ғалымдардың тілге
анықтамалары көп жағдайда бір – бірімен өте жақын, ұқсас бола тұра сол
анықтамалардың мәнін талдап ашқан шақта, бір – бірінен мейлінше алшақтап
кететіні де бар.
Тілдік теорияны қалыптастыруда тілге берілген анықтаманың шешуші мәні
бар.Тілдің табиғатын, мәнін айқындау – көп жағдайда соған да байланысты.
2. Дыбыс тілін анықтауда оған – тіл дегеніміз не? Деген бір сұрау қою
да, бұл сұрауға бір сөйлеммен жауап беруді талап ету де дұрыс бола
қоймайды.Өйткені дыбыс тілінің өзіндік сипаттары бір сұраудың да, бір
сөйлемнен құралған анықтаманың да шеңберіне сыймайды.Әңгіменің түйіні дыбыс
тілінің несін, қай сипатын айқындағымыз келетіндігінде.Егер дыбыс тілін
қоғамдағы қызметі жағынан айқындағымыз келсе, оған – дыбыс тілі дегеніміз –
«адамдардың бір – бірімен қатынас жасайтын құралы» деп, егер дыбыс тілінің
ой – санамен қарым – қатынасын айқындағымыз келсе, «ойды қалыптастырып,
жарыққа шығаратын құрал, ойлау құралы, ақиқат, шын сана» деген анықтама
береміз.Дыбыс тілін құрылымдық, материалдық жағынан айқындағымыз келсе,
«қатынас жасауға қажетті элементтердің, ереже, үлгілердің жиынтығы», қоғам
өміріндегі рөлін, алатын орнын байқатқымыз келсе, «қоғамның күресі мен
дамуының құралы, мәдени өмір формаларының ең негізгілерінің бірі» деп
атаймыз, т.б. Бұл тәріздес анықтамалар тіл ғылымы тарихында орасан көп,
кейбір ғалымдар екі жүзге тарта анықтама бар дегенді айтады.
Олардың ішінде ең негізісі тіл – адам қатынасының аса маңызды құралы
дейтін жалпы анықтама.Басқа анықтамалар тілдің жеке сипаттарын ашуға
арналған, сондықтан олар тілге жалпы анықтама бола алмайды.Жалпы анықтамада
тілдің коммуникативтік қызметі де, экспрессивтік қызметі де ескеріледі.
Коммуникативтік қызметі жағынан алғанда, «Тіл – адам қатынасының аса
маңызды құралы» (В.И.Ленин), ал эксприссивтік қызметі жағынан алғанда, «тіл
– ойдың тікелей шындығы... практикалық шын сана, ойды қалыптастырып жарыққа
шығарушы құрал» (К.Маркс).Тілдің бұл екі функциясы айрылмастық бірлікте,
бірінсіз бірі жоқ.
Тілдің қатынас құралы болу қызметі коммуникативтік деп аталса, оның
ойды қалыптастыру, жарыққа шығару, адамның психикалық күйін, жан сезімін,
ішкі толғанысын білдіру қызметі эксприссивтік деп аталады.
Қатынас құралы болу – тілдің ең маңызды қызметі.Тілдің басқа
қызметтерінің барлығы да осы негізгі қызметке тәуелді. Тілдің ең кіші
бөлшегі фонемадан бастап, ең күрделісі сөйлемге дейінгі барлық элементтері
де бір ғана қажеттіктен, қатынас жасау қажетінен туған және осы мақсатқа
қызмет ету процесінде бірте – бірте жетіліп, жаңарып отырған.Тілдің мән –
мағынасы, қасиеті, өзіндік сипаты – оның коммуникативтік қызметінде. Тілдің
ойлаумен, қоғам өмірімен қарым – қатынасын да, өзіндік даму заңдылығын да
оның осы қызметінен іздеу керек.Егер тіл адамдар арасында қатынас құралы
қызметін атқарып тұрса, ол тірі тіл делінеді де, осындай қызмет атқарудан
қалса, өлі тіл деп аталады.
Тілге оның сипатына, құрылымына қарай беріліп жүрген анықтамалар
ішінде тілді таңбалар жүйесі, семиотикалық жүйе дейтін анықтама да
бар.Тұтас алғанда тіл таңбалар жүйесі, семиотикалық жүйе емес, өйткені
семиотикалық таңбалар – бір жақты, тек материалдық қана белгі.Ал, тілдік
тұлғалар екі жақты: материалдық көрсеткіш пен мағына бірлігінен
тұрады.Сондықтан ол семиотикалық таңбалардан бөлек, онда тек таңбалық
кейбір сипат қана бар.
3. Тілдің табиғаты дегенге оның қандай құбылыстар қатарына –
қоғамдық, табиғи, психофизикалық екені жатады.Тіл білімі тарихында
натуралистік мектеп деп аталатын бағыттағы ғалымдар тілді биологиялық
құбылыс – демалу, қоректену, жүріп – тұру сияқты адам организміне тән,
жаратылыстан берілген биологиялық қасиет деп саналады.Бұлай болғанда тіл
атадан балаға, ұрпақтан – ұрпаққа беріліп отырылуы керек.Бірақ өмір
тәжірибесі тілдің тұқым қуалайтын биологиялық қасиет емес екндігін, тілді
адам баласы өмірден, өзін қоршаған қауымнан үйренетіндігін көрсетеді.Қандай
халыққа, қандай нәсілге жататындығына қарамастан, жас баланың өзін қоршаған
қауым қай тілде сөйлесе, сол тілде сөйлеп кететіндігі тілдің биологиялық
құбылыс еместігін білдіреді.
Сондай – ақ, тіл жеке адамның рухани қасиетіне тән психикалық құбылыс
та емес.Олай болғанда, әр адамның тілі әр басқа болар еді де, халықтық,
ұлттық тіл деген болмас еді.Сонымен, тіл – биологиялық та, психикалық та
құбылыс емес, әлеуметтік құбылыс.
Тілдің шығуы туралы ежелгі Грецияда туған, 17-18 ғасыр ойшылдары
тарапынан қолдау тапқан келісім теориясының өзі де, белгілі шамада тілдің
әлеуметтік сипатын мойындағандық. «Тіл - қоғамдық» деген тезисті
ұсынбағанмен, тілдің қоғам өмірімен байланыстылығы, қоғамдағы орны, рөлі
деген мәселелермен 19 ғасырда өмір сүрген көрнекті тіл ғалымдарының
көпшілігі – ақ айналысты.Я.Гримм, В.Гумбольдт еңбектері кейініректе туған
лингвистикалық мектептердің тілдің әлеуметтік сипатына ерекше мән
берулеріне түрткі болды.Бұл мәселеге Н.Я.Марр мектебі де ерекше мән
берді.Тіл қоғам қажетін өтейтін, қоғамға қызмет ететін қоғамдық құбылыстар
қатарына жатады.Пікір алысу, сөйлесу қоғамдасқан адамдар бар жерде ғана
болады, адам жоқ жерде тіл де жоқ.Адам қоғамы қашан туған болса, тіл де осы
кезеңде пайда болған.
Қоғамдық құбылыстардың барлығы да қоғамға қызмет етеді, қоғамдық
қажеттікті өтейді. Қоғамдық қызметтерінің сипатына қарай әр қоғамдық
құбылыстың өзіне ғана тән өзгешелігі болады.Сондай өзгешелік тілде де бар.
4. Тілдің қоғамдық қызметінің өрісі өте кең, тіпті шексіз дерлік.Бұл
жағынан ол басқа қоғамдық құбылыстардың бәрінен: өндірістен, техникадан,
ғылымнан, ойлаудан, базис пен қондырмадан да ерекше.Басқа қоғамдық
құбылыстар қоғамға қызмет еткенде, тек белгілі бір салада, бір бағытта ғана
қызмет етеді.Мысалы, базис қоғамға экономика тұрғысынан, қондырма қоғамға
саяси, заңдық, эстетикалық және басқа идеялар арқылы қызмет етеді, ал, тіл
адамдардың қатынас құралы ретінде қоғам өмірінің барлық саласымен де, қоғам
мүшелерінің барлық ісімен де тікелей байланысты.Ол қоғамдық тіршіліктің
барлық саласында бірлесіп жұмыс істеуге мүмкіндік беретін құрал ретінде
қызмет етеді.Бұл – тілдің өзіндік мәні, басқа қоғамдық құбылыстардан елеулі
өзгешелігі.Соның нәтижесінде тіл қоғамдық қондырмаға да жатпайды, қоғамдағы
белгілі бір тапқа тәуелді емес, соның идеологиясы да бола алмайды.
Тілдің қоғамдық құбылыс ретіндегі тағы бір белгісі – қоғамдық сананы
білдіретіндігі.Қоғамдық сананы қоғамға қызмет ететін басқа құбылыстар да
белгілі шамада көрсетуі мүмкін.Бірақ олардың бірде – бірі оны дәл тілдей
толық, жан – жақты көрсете алмайды.
Тіл қоғамға қызмет ететін болғандықтан, қоғам өмірінде болған өзгеріс-
құбылыстар, белгілі мөлшерде тілде де әсерін тигізеді, онда өзінің ізін
қалдырады.Тіл, негізінен алғанда, өзінің объективтік заңы бойынша дамиды,
бірақ оның дамуы қоғамның дамуымен, өзін қолданушы қауымның өмірімен тығыз
байланысты, көп жағдайда соған тәуелді болады.Тілдің қоғамдық құбылысқа
тәуелді басқа қоғамдық құбылыстардай, мысалы, қоғамдық базис пен
қондырмадай емес, соңғы екеуі өздері өмір сүріп тұрған әлеуметтік
құбылыстың жойылуымен бірге жойылып отырса, тілде ондай кенет өзгеріс
болмайды.Тіл алдыңғы қоғамға да, оның орнына келген жаңа қоғамдық құрылысқа
бірдей қызмет етеді.Оның себебі тіл базис пен қондырма сияқты таптық
болмайды, оны белгілі бір тап жасамайды, ол адамдардың бүкіл даму тарихы
бойында, сол тілде сөйлеп жүрген барлық ұрпақтардың күшімен жасалып, бірте
– бірте жетіліп отырады.Бұл – тілдің басқа қоғамдық құбылыстардан тағы бір
іргелі өзгешелігі.
Тілдің құрылымы мен функциясы. Бұл екеуі өзара байланысты, бірақ бір
емес.Тіл жалпыхалықтық дегенде, оның құрылымының жалпыхалықтылығы
ескеріледі, өйткені бұл жағынан әр халық, әр ұлт тілі – бір бүтін.Ал,
қызметі жағынан алғанда, тілде айырмашылық, өзгешелік кездесе
береді.Істейтін кәсіптеріне, мамандықтарына, білім дәрежесіне, жас
мөлшеріне, жынысына қарай әр түрлі әлеуметтік топтардың өз сөйлеу
мәнерлері, өзіндік лексикондары болатыны даусыз.Бір кездерде «тіл таптық
құбылыс» деушілер оның осы ерекшеліктеріне сүйенеді, сөйтіп олар тілдің
қызметтік жағын оның құрылымдық жағымен шатыстырды.
Қоғамның әлеуметтік құрылысының тілге тигізетін әсері, ең алдымен,
тілдің қызметінен анық көрінеді.Өйткені тілді қолданушы әлеуметтік топтар,
таптар оған немқұрайды қарамайды.Оны өз талап – тілектеріне, өздерінің
әлеуметтік жағдайларына сәйкес қолдануға тырысады.Мұндай талап тілдің
құрылымдық негізін өзгертпегенімен, оны функциялық құбылыстарға,
өзгешеліктерге, әр түрлі жіктерге бөлшектемей қоймайды.Ондай жіктелулердің
ең елеулеріне қоныс ыңғайынан туатын ерекшелікті (яғни жергілікті
диалекті), тіл қызметінің қандай жолмен іске асуынан туатын ерекшелікті
(жазу тілі, ауызекі тіл), қоғам мүшелерінің таптық, кәсіптік ыңғайларынан,
бірліктерінен туатын ерекшелікті, қоғам мүшелерінің жас мөлшері, мәдени
өзгешеліктерінен туатын ерекшеліктерді жатқызуға болады.Бұлардың басым
көпшілігі функционалдық стиль өзгешеліктері болып келеді.Тіл ғылымындағы
әдебиеттерде бұл тәрізді өзгешеліктер жалпыхалықтық тілдің функционалдық
нұсқалары деп те аталады. Функционалдық нұсқалар қауымның тілге тигізетін
әр түрлі әсерінен болады.Тіл білімінің бір саласы – социологиялық тіл
ғылымының (экстралингвистиканың) міндеті – қоғамның әлеуметтік таптарының
тілге тигізетін әсерлерін зерттеу болмақ.
5. Тіл дегеніміз не? деген сұрауға жауап берілді. Енді сөйлеу
дегеніміз не, ол қалай пайда болды? деген сұрауға жауап берілуі қажет.
Жай қарағанда сөйлеу арқылы қатынас жасау оп – оңай сияқты: біреу
сөйлейді, екінші біреу тыңдайды, сөйтіп, өзара ұғынысады.Сөйлеудің мұндай
жеңіл көрінуі – оның үйреншіктілігінде.Тереңірек ойласақ, сөйлеу актісі -
өте күрделі құбылыс.
Психологтар тілімен айтқанда, сөйлеу дегеніміз - әрекет.Әрекет белгілі
бір нәтижеге жету үшін, бағыты, мақсаты бірлігі арқылы топтасқан
процестердің күрделі жиынтығы.Сөйлеу адам әрекеттерінің бір түрі
болғандықтан, оның анықтамасы да әрекетке берілген анықтамаға ұқсас.Мұнда
да алға белгілі мақсат қойылады, сол мақсатқа жету үшін адам сөйлеу
мүшелері арқылы әр түрлі артикуляциялық, акустикалық әрекеттер
жасайды.Айырмашылығы – сөйлеудегі әрекет тілдік таңбалардың жанама қатысы
арқылы іске асады.Сондықтан да сөйлеу дегенді психологтар тілдік
таңбалардың ынталандырушы құралы қызметінде қолданылатын әрекет деп
анықтайды.
Сөйлеу тілдік материал арқылы жүзеге асады және тілдік заң –
ережелерге, тілдік нормаға бағынады.Тіл мен сөйлеу бір – бірінен ажырамас
бірлікте.Тілсіз сөйлеу жоқ, сөйлеу жоқ жерде тіл жоқ.Сөйлеу – тілдің
тіршілік ету, өмір сүру формасы.
Сөйлеу әрекеті сөйлеу мүшелерінің артикуляциялары арқылы пайда болып,
ауа толқыны арқылы құлаққа естіледі.Сөйлеу әрекеті сөйлеу, есту, ұғыну
деген үш бөлімнен тұрады.Бұл үшеуі бір – біріне ұқсамайтын үш бөлек
дүние.Сөйлеуші ми орталығынан хабар алады да, сөйлеу мүшелерін қозғалысқа
келтіреді, артикуляция жасайды.Соның нәтижесінде дыбыс пайда болады да, ол
ауа толқыны арқылы тыңдаушының құлағына жетеді.Тыңдаушы есту мүшелерінің
тітіркенуі арқылы сезінгенін есту талшықтарымен ми орталығына жеткізеді.
Сөйлеушінің айтқандары артикуляциялық жиынтық (комплекс) болады да,
тыңдаушының еститіндері, қабылдайтындары акустикалық жиынтық
болады.Сөйлеуші мен тыңдаушы бірін – бірі түсіну үшін, екі жиынтық берік
бірлікте болуы шарт, яғни «көз» деген сөзді айтушы да, тыңдаушы да бір ғана
мағынада түсінуі керек.Айту мен есту арасында бірлік болмаса, ұғынысу деген
де болмайды.
Сөйлеу дегеніміз – тілді қатынас процесінде, өз ойын басқаларға
білдіру, басқаның ойын білу мақсатында қолдану деген сөз.
Тілдік элементтер (дыбыс, морфема, сөз, сөйлем) қоғам мүшелеріне
өздерінің ойларын, сезімдерін білдіру үшін керек.Адамдар ойлау процесінде
өздерінің сезгендерін, түйгендерін тілдік тұлғалармен білдіреді.Сөйтіп, тіл
дерексіз тұлғадан жеке адамдардың нақты ойын білдіретін құралға
айналады.Осыдан жалпының жалқымен, жекемен бірлігі пайда болады.Бірақ бұл
екеуінің бірлігі тепе – теңдік, абсолюттік бірлік болмайды.Тіл дегеннен
ондағы бүкіл дыбыстардың, сөздердің, грамматикалық формалардың жиынтығын
түсінсек, сөйлеу дегеннен сол тілдік элементтердің өзара қарым- қатынасқа
келуін, яғни тілдің қимыл үстіндегі күйін түсінеміз.Бұл жағынан алғанда тіл
сөйлеуге қажетті материалдардың жиынтығы, Ф.де Соссюрше айтқанда,
акустикалық бейненің қоймасы, ал сөйлеу – сол қоймадағы материалдардың
жанданып іске қосылуы, адамдардың қатынас айналымына түсуі.
Тілдік материалдар да, тілдік заң – ережелер мен нормалар да
жалпыхалықтық, қоғамдық, ал, сөйлеу тілдік материалдарға, тілдік нормаларға
тәуелді.Бірақ соған қарамастан, сөйлеудің тілге, тілдік жүйеге, тілдік заң
– ережелер мен нормаларға тигізер кері әсері өлшеусіз.Сөйлеу процесінде
тілдік элементтер, тілдік нормалар жанданып, өз бойындағы мағыналық,
функциялық мүмкіндіктерін жан – жақты көрсете алады.Мысалы, «қабырға» деген
жеке тұрғанда жан – жануардың дене мүшесінің атын (яғни анатомиялық атау)
немесе үйдің қабырғасы деген мағынаны білдірсе, «қабырғасы қайысу»,
«қабырғасына бату», «қабырғаңмен кеңес», «қабырғалы ел» дегендерде ол сөз
жеке тұрғанда ойға кіріп – шықпайтын мағыналарды білдіреді.Сөздердің алуан
түрлі келтірінді мағыналары да, экспрессивтік мәндері де сөйлеу процесінде
ғана көрінеді.
Тіл, тілдік норма қоғамдық бола тұра, жеке адамдардың сөздері,
сөйлеулері арқылы көрініп, өмір сүреді.Тілді пайдаланушы индивидуумдар да
бірдей емес.Қоғамдық мүлікті олардың әрқайсысы өз шама – шарқынша әр түрлі
пайдаланады: біреулер оның ішіндегі ең асылдарын іріктеп алып, оларды өз
орындарына дұрыс қоя білсе, енді біреулерде ондай шеберлік, дарындылық
болмайды.
Тілде бар нәрсенің бәрі сөйлеуде бола беруі мүмкін, бірақ сөйлеуде
болғанның бәрі тілде бола бермейді.Сөйлеу процесінде сөздер кейде тілде
қалыптасқан, үйреншікті мағынасында қолданылмай, тек контекст арқылы ғана
түсінуге болатын келтірінді мағыналарда қолданыла береді.Мысалы, Абай
өлеңдерінде кездесетін «Көңілдің жайлауынан ел кеткен соң...Жас жүрек жайып
саусағын... Кірлетпей кетті жүректі... Ат жараттық, сән тараттық, әуейлік
күйлестік...Көңілдің күні өшкен соң...Қу тілмен қулық сауған заңы
құрысын.Бұлттың сүтін ішіп ержеткенмін» т.б. дегендердегі көңілдің жайлауы,
жүректің саусағы, жүректі кірлетпеу, әуейлік күйлеу, көңілдің күні, қулық
сауу, бұлттың сүті деген тіркестердің мағынасы тілде жоқ.Бұлар сөйлеу
(жазу) процесі туғызған мағыналар.
Сондай – ақ, әр адамның өзіндік сөйлеу мәнері, дауыс ырғағы, үн
құбылысы, интонациясы, рифмі, акценті, көңіл күйін, ішкі толғаныстарын,
айтып тұрған хабарға өз көзқарасын сездіретін алуан түрлі модальдық
жайттардың барлығы тек сөйлеу процесінде ғана болатын құбылыстар.
Тілге «жақсы», «жаман», «норма жатады, жатпайды», «керек, керексіз»
деген ұғымдарды қолдануға болмайды.Тілдегінің барлығы да керек, барлығы
нормалы.Керексіздік, жамандық, нормасыздық, сөйлеуде (жазуда)
болады.Сөйлеуші (жазушы) тіл материалын орынды, дұрыс қолдана білмейді де,
тіл шұбарлығын, нормасыздықты туғызады.Осыдан келеді де, қоғамдық сипаттағы
тіл жеке адамдардың сөйлеу (жазу) процесінде даралық сипатқа ие болды.Тіл
мен сөйлеудің бір – бірінен өзгешеліктері де осында.
Тіл мен сөйлеу арасындағы өзгешелік жеке адамдардың сөйлеу
шеберлігіне, даралығына ғана емес, одан әлдеқайда күрделі факторларға да
байланысты.Ондай факторлар қатарына диалектілік ерекшеліктер, көршілес
тілдердің әсері мен ықпалдары, сөйлеу тілі мен жазу тілі, әдеби тіл
арасындағы өзгешеліктер, қоғамның, ой – сананың күрделене дамуы, тағы сол
сияқтылар жатады.
Сөйлесуді екі я бірнеше адамдардың бетпе – бет отырып, ауызша сөйлеуді
деп қана түсінбеу керек, оған жазба тіл де, іштен сөйлеу де, үн шығармай,
ойды іште топшылау да жатады.Бірақ бұлардың әрқайсысының мән – мағынасы,
көріну, қабылдану жолдары әр басқа.
Тіл мен сөйлеудің бір еместігі, бұлардың арасында айырма барлығын
ғалымдар ертеде – ақ байқаған. Әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін жете
ашып, екі бөлек мәселе етіп қоймағандарымен, сөйлеу мен тілдің бір
еместігін 19 ғасырда өмір сүрген В.Гумбольдт, Г.Штейнталь, Г.Шухардт сияқты
ғалымдар да айтқан.Бірақ тіл мен сөйлеуді екі бөлек мәселе етіп қараудың
қажет екенін ғылыми тұрғыдан алғаш дәлелдеп берген ғалым деп, әдетте, Ф.де
Соссюрді атайды.
Оның басқа теорияларының (ішкі және сыртқы лингвистика, синхрондық
және диахрондық зерттеу, т.б.) барлығы да тіл мен сөйлеуді екі бөліп қарау
тезисінен туатын логикалық қорытынды. В.А.Звегинцев: егер Ф.де Соссюр
ілімінің тіл мен сөйлеу арасына шек қою жөніндегі тұжырымын алып тастаса,
онда оның ішкі және сыртқы линвистика, синхрондық және диахрондық
линвистика деп бөлулері ақылға сыймайтын, ештемемен дәлелдеуге болмайтын
бірдеме болып шығар еді, - дегенді айтады.
Ф.де Соссюр тіл ғылымын тіл лингвистикасы, сөйлеу лингвистикасы деп
екі салаға бөледі де, мұның алғашқысы – негізгі, оның нысаны – тіл, тіл
индивидуумға тәуелсіз, әлеуметтік құбылыс, соңғысы негізгі емес, көмекші
нәрсе, оның нысаны – сөйлеу әрекетінің индивидуалдық жағы, ол – таза
психофизикалық пән, бұл екі пән өзара тығыз байланысты: тіл сөйлеу
түсінікті болу үшін және өзінің барлық әрекетін жарыққа шығару үшін қажет,
ал сөйлеу тіл қалыптасу үшін қажет деп біледі.
Ф.де Соссюр «сөйлеу әрекеті» деген терминді де қолданады.Оның
пікірінше, тіл мен сөйлеу – сөйлеу әрекетінің екі саласы, екі жағы.Ол: «Тіл
– сөйлеу әрекетінің бір бөлшегі, рас, маңызды бөлшегі ғана», - деп
жазады.Бірақ Ф.де Соссюр сөйлеу әрекеті дегенді сөйлеу мағынасында да
қолдана береді.
Ф.де Соссюрдің тіл мен сөйлеуге қатысты көптеген құнды пікірлерімен
қатар кейбір қайшылықтары да бар, ол сөйлеуді тек индивидуумдық даралық
құбылыс, онда әлеуметтік ештеме де жоқ дей тұра, тілді сол сөйлеу
әрекетінің бір бөлшегі дейді.Бұл арадағы қайшылық – тілді әлеуметтік,
сөйлеуді индивидуалдық дей тұра, тілді сөйлеу әрекетінің бір бөлшегі деп
қарауында.Егер тіл әлеуметтік болса, онда ол индивидуалдық болып табылатын
сөйлеу әрекетінің бір бөлшегі болмауы керек не болмаса сөйлеу әрекеті таза
индивидуалдық болмауы керек.Сол сияқты, тіл «сөйлеу әрекеті» түсінікті болу
үшін, ал, сөйлеу тілдің іске асуы, әжетке жарауы үшін қажет дей тұра,
сөйлеуді таза индивидуалдық құбылыс деуі де қисынсыз.Егер сөйлеуде тек
индивидуалдық қана сипат болса, адамдардың бір – бірімен түсінісуі мүмкін
болмаған болар еді.
Сөйлеген адам жалпыхалықтық тілдегі бар тұлғаларды, формаларды
пайдаланады, оларды тілде қалыптасқан жалпы ережеге, нормаға сәйкес бір –
бірімен байланыстырады,ал, тыңдаушы адам айтылған тілдік тұлғаларды,
олардың тіркестерін тілде қалыптасқан, қауым қабылдаған мағынада
түсінеді.Бұл жағдай сөйлеуді түгелдей индивидуалдық құбылыс деп қараудың,
оны тілге қарсы қоюдың жөн еместігін байқатады.Жоғарыда айтылғандай,
сөйлеуде даралықтың болатындығы даусыз.Бірақ ондағы даралық сөйлеудің
индивидуалдығын сөз еткенде, оның әлеуметтік негізде құрылатынын,
әлеуметтік материалды (тілді) пайдаланатынын естен шығармаған жөн.Сөйлеудің
индивидуалдық сипаты дегенді жеке адамдардың сөйлеу (жазу) процесінде
кездесетін жалпы нормадан, қабылданған, орын тепкен дәстүрден ауытқуы деген
мәнде түсінген жөн.Тілдегідей жүйе, норма сөйлеуде де болады.Сөйлеудегі
өзгешелік қауым мүшелерінің бәріне бірдей міндетті сол тілдік жүйеден,
нормадан ауытқудан көрінеді.
Ф.де Соссюрдің жоғарыдағы көрсетілген қайшылықтары бұл проблеманы одан
кейін зерттеушілер арасында елеулі ала ауыздықтар туғызып келеді.Олардың
кейбіреулері (Л.Ельмслев, А.И.Смирницкий, Н.Хомский т.б.) Ф.де Соссюр
қағидаларын негізінен қабылдай отырып, оны дәлелдей, толықтыра түсуді
көздесе, екінші бір топ ғалымдар бұл мәселені пікір таластарына нысан
боларлықтай мәнді проблема деп есептемейді.Ал, дескриптивтік лингвистиканың
өкілдері тіл мен сөйлеу арасына шек қойып, оны екі бөлек мәселе етіп
қараудың тіпті қажеті жоқ деп есептейді.
Бір – біріне қарама – қайшы пікірлердің барлығына қарамастан, тіл мен
сөйлеу арасындағы бірлік пен өзгешеліктерді айқындау талабы – қазіргі заман
тіл білімінің өзекті бір мәселесі ретінде әбден орнықты.Сондықтан бұл
екеуінің арасындағы байланысты көрмеу немесе оларды бір – біріне мейлінше
қарсы қою, сондай – ақ олардың арасындағы өзгешеліктерді ескермеу, тіпті
оны лингвистикалық проблемалар қатарына қоспау сияқты әрекеттер негізсіз,
бос талас.
Өзін-өзі тексеруге аранлған сұрақтар:
1. Тіл теориясы
2. Тілдің анықтамасы
3. Тілдің табиғаты
4. Тілдің мәні
5. Тілдің құрылымы мен функциясы
6. Тіл және сөйлеу

№4 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: ТІЛ ЖӘНЕ ҚОҒАМ
Дәріс жоспары:
1. Тіл мен қоғам
2. Дыбыс тілінің пайда болуы
3. Тіл және этникалық бірлік
4. Тілдердің бөліну, бірігу процестері
5. Тілдік жағдаят
6. Билингвизм
7. Креол тілдер
8. Әлемдік тілдер
9. Сөйлеу тілі мен кітаби тіл
10. Әдеби тіл
11. Тілдік дәстүр және әдеби тіл нормасы
12. Тілдің диалектілік және әлеуметтік жіктері
1. Қоғамсыз тіл болмайды, тілсіз қоғам да болмайды деген қағида
қазіргі заман тіл білімінде берік орын тепкен, талассыз тұжырым деуге
болады.Сондай – ақ, тіл мен қоғам арасындағы қарым – қатынасты зерттеудің
қажеттігін бекер деушілер жоққа тән.Бірақ мұндай шешім ғылымда талас –
тартыссыз, пікірлер қайшылығынсыз бірден қалыптаса қалған жоқ.Тілдің
қоғамдық мәні жөніндегі алғашқы бұлдыр болжам ежелгі заман ойшылдарынан
басталғанымен, тілді қоғамдық құбылыс деп санау, тіл мен қоғам байланысын
арнаулы проблема етіп көтеру 19 ғасырдан ғана басталды.
Содан бері ұзақ уақыт ішінде тілдің табиғаты мен мәні, тіл тарихы
мәселелерімен айналысқан ғалымдардың ешқайсысы да тілдің қоғаммен қарым –
қатынасына соқпай өткен емес, олай болатыны аталған мәселелердің бірде –
бірін тілді адамдардың қоғамдық өмірімен байланыстырып қарамай шешу мүмкін
емес.
Тіл білімі тарихында бұл мәселеге байланысты әр түрлі көзқарастар
болды және қазірде де бар. Біраз ғалымдар тіл тағдырын, онда болатын
өзгеріс – құбылыстарды қоғам тарихынан, оның экономикалық және әлеуметтік
даму тарихынан ғана іздеу керек деп түсіндірсе, екінші көзқарас бойынша,
тіл қоғамда билеушілік, бағыт сілтеушілік рөл атқарады. Адамдардың өздері
де өз тілінің құзырында болады. Тіл адамдары сыртқы өмірмен байланысқа
келтіретін «үшінші әлем», зор күш. Бұл бағыт В.Гумбольдтан басталып,
неогумбольдтшылар арқылы өріс алды.
Тіл мен қоғам арасында болатын қарым – қатынас - өте күрделі, көп
қабатты, кең салалы проблема. Бұл проблеманың қарауына жататын басты
тараулар қатарына: тілдің табиғаты мен әлеуметтік мәні, оның шығу, даму
тарихының адам қоғамы тарихымен бірлігі, тілдің адамдардың этникалық
бірліктерімен, қоғамдық формациямен байланыстылығы, тіл қызметінің
салалары, олардың әлеуметтік сыры, қоғамның тілге, тілдің қоғамға тигізетін
әсерлері, тілдің қоғам мәдениетімен, ғылыми – техникалық прогреспен қарым –
қатынасы, олардың тілдегі көріністері, тілдер араларында болатын қарым –
қатынастар, халықаралық қарым – қатынастағы тілдік бөгет, одан құтылудың
жолдары, т.б.
2. Ежелгі заман ойшылдарының тілді әлеуметтік туынды деп санаған
пікірлері дыбыс тілінің қайдан, қалай пайда болғандығына байланысты айтқан
тұжырымдарынан байқалады. Дыбыс тілінің шығуына байланысты олар айтқан
дыбысқа еліктеу, одағай сөз, келісім теорияларының қай-қайсысы да ғылыми
тұрғыдан алғанда сын көтермейтіндіктеріне қарамастан, барлығы да тіл –
адамға берген құдайдың сыйлығы дейтін діни көзқарасқа қарама-қарсы тілді
адам баласының өз табысы, өз жемісі етіп көрсетті. Өз дәуірі тұрғысынан
қарағанда бұл үлкен жетістік болғанымен, қойылып отырған мәселені ғылыми
шешкендік емес. Адам қоғамы тарихынан осы қиын да күрделі проблемасына
байланысты айтылған бірден-бір ғылыми дұрыс болжамды Ф.Энгельстің
«Маймылдың адамға айналуы процесіндегі еңбектің ролі», «Табиғат
диалектикасы» еңбектерінен табуға болады.
Бұл еңбектердегі болжамдарға қарағанда дыбыс тілінің пайда болуы үшін
екі түрлі шарт қажет: ббірі және ең алғашқысы – биологиялық, екіншісі –
әлеуметтік алғы шарт. Ф.Энгельс, Ч.Дарвиннің іліміне сүйене отырып, адам
баласының арғы тегі бір кездері ағаш бонымен, дыбыс тілі өз табиғатынан-ақ
әлеуметтік қажеттіктен туған қоғамдық құбылыс ретінде дүниеге келген.
Дыбыс тілі алғашқыда неден басталды, қандай болды? Деген сұрау адам
қоғамы тарих үшін де, тіл ғылымы үшін де соншалықты маңызды, өте қажетті
болғанымен, оған ешкім де еш уақытта нақтылы жауап бере алмайды. Өйткені,
тілдің өз дәуіріндегі күйінен мәлімет берерлік ешқандай факті жоқ, оның
болуы да мүмкін емес. Сондықтан бұл сұрауға берілетін жауап дыбыс тілінің
пайда болуы жөніндегі пікір сияқты ғылыми жорамалға ғана негізделеді.
Ғалымдар дыбыс тілі жеке дыбыстарға сараланатын сөз түрінде бірден
пайда болған емес, жалпы жан иелерінде болатындай әр түрлі диффузды
дыбыстарды адам тектес маймылдар да шығара білген болу керек, өз
үйірлестеріне бір нәрсені хабарлау үшін қолданылған сондай диффузды, яғни
мағыналық жағынан да, материалдық жағынан да бөлшектеп саралауға болмайтын
одағай дыбыстарды олар дыбыс тілінің бастамасы ретінде қолданған болар да,
келе-келе солардың негізінде дыбысты тіл пайда болған болар деп
жорамалдайды. Дыбыстық сигналдарға қосымша маймыл-адамдар ымдау, нұсқау
сияқты әр түрлі дене қимылдарын да қатынас құралы ретінде пайдаланған болу
керек дегенді де айтады. Қалай болған күнде де, өз дамуының алғашқы
басқышында тұрған кезде дыбыс тілінің өте қарапайым, тым жұпыны, сөздік
құрамы өте тапшы болуы табиғи нәрсе.
3. Тіл ғылымында тілді адамдардың этикалық бірліктерінің атымен ру
тілі, тайпа тілі, халық тілі, ұлт тілі, туыстас тілдер семьясы деп
атаушылық бар.Тілдерді былай бөлу – этникалық тұрғыдан
сипаттағандық.Этникалық бірліктің қандай түрінде болса да, олардың
тұтастығын, бір бүтін екендігін білдіретін негізгі белгілердің бірі –
тіл.Тіл бірлігі жоқ жерде этникалық бірлік те жоқ.Қоғам дамуының әр тарихи
кезеңдеріндегі этникалық бірлік атауларының тілге де атау болуы да сол
себептен болса керек.
Тіл бірлігі – бір қалыптан өзгермейтін, қатып қалған құбылыс емес,
өзгеріске ұшырап отыратын тарихи құбылыс. Белгілі бір тіл бір ғана
этникалық бірліктің тілі болуы да, араласып кеткен бірнеше этникалық топтың
ортақ тілі болу да мүмкін.Соған қрай тілдік бірліктің географиялық көлемі
де әр түрлі.
Негізінен алғанда, тайпалық бірліктің бірнеше рулардың, халықтық
бірліктің бірнеше тайпалардың бірігуінен барып қалыптасатын ғылым бекер
демейді.Этникалық топтардың бұлай күрделене шоғырлануы олардың тілдерінің
де бірігіп, күрделенуін туғызады.Бұлай шоғырлануда тайпа құрамына немесе
халықтық бірлік құрамына енген белгілі бір этникалық топтың тілі басқалар
арасына кеңірек тарап, бара – бара бірлік құрамына енгендердің барлығына
ортақ тілге айналады да, өзге тілдер бірте – бірте соның құрамына еніп
сіңеді.Бұл жағдай қоғамның этникалық бірліктерінің ұсақтан іріге қарай
күрделене дамитындығы сияқты тілдің де көптеген ағза күрделене дамитындығын
байқатады.
Белгілі бір ұлт немесе этникалық бірлік тілінің бірнеше ұлттарға,
этникалық бірліктерге ортақ тіл болуы қазіргі заманда да бар: мамандардың
айтуына қарағанда, ағылшындар мен шотландықтар, солтүстіктегі
американдықтар бір ғана тілде, испан тілінде сөйлейді.Сондай – ақ, неміс
тілі бірнеше топтарға ортақ тіл болып есептеледі (неміс, австриялық).
Португал тілінде бразиялықтар да сөйлейді.Дүние жүзіндегі тілдер қызмет
өрістері жағынан да, қолданушыларының саны жағынан да, даму сатысы,
зерттелу тарихы, қызметі, грамматикалық құрылыстары жақтарынан да алуан
түрлі болып келеді.Олардың ішінде жеке ұлттық тіл де, ұлтаралық тіл де,
халықаралық тіл де бар.Жүзден миллион адам сөйлейтін алып тілдер де,
бірнеше мыңдаған адамдар сөйлейтін шағын тілдер де бар.Біздің жыл
санауымыздан көп бұрын жазба тілі болған көне тілдер де, күні бүгінге дейін
жазба тілі қалыптаспаған тілдер де бар. Дыбыстық, грамматикалық құбылыстары
жағынан алғанда да әр түрлілік мол.
Бірақ бұл айтылғандардан дүние жүзіндегі тілдер арасында тек бір –
бірінен өзгешеліктер ғана болады, олардың арасында жақындық, ұқсастық
болмайды деген қорытынды шықпайды.Дыбысты тіл жалпы адамдық
құбылыс.Сондықтан адам баласының бәріне де тән ортақ сипаттардың,
қасиеттердің болатыны сияқты дыбысты тілде бірлік пен ұқсастық мол
кездеседі.Ондай ұқсастықтардың негізгі түрлері осы еңбектің кіріспе
бөлімінде айтылды.
Ғылым атаулының қай – қайсысы да зерттеуді, түсінуді жеңілдету үшін,
өз нысанын түрлі топтарға бөліп, жіктеп қарайды.Бұл тәсіл тіл білімінде де
кең қолданылады.Мұндай жіктеулер ғылымда латын тілінен ауысқан термин
бойынша классификация деп аталады.Жіктелу нысандары арасындағы бірлікке,
жақындыққа, ортақ белгілерге негізделеді.Ондай ортақ белгілер,
классификациялық белгі, классификациялық принцип деп аталады.Жіктелудің әр
түрінің басшылыққа алатын, сүйеніш ететін белгілері әр басқа болады.Мысалы,
ареалдық (аймақтық, географиялық) жіктеуге негіз болатын тілдің немесе
диалектілердің тараған аймағының, орналасу ыңғайының бірлігі болса,
қызметіне қарай жіктеу тілдің өзін қолданушы қауыммен, халықпен байланысына
(рулық, тайпалық, халықтық, ұлттық тіл болып бөлінуі), тілді
қолданушылардың әлеуметтік жіктеріне, сипаттарына (диалект, жаргон, кәсіби
лексика), генеалогиялық жіктеу тілдердің материалдық жақтарындағы
жақындыққа, туыстық, төркіндестікке сүйенеді, ал, енді типологиялық жіктеу
сөздердің тұлғалық құбылыстарындағы өзара байланысып, сөйлем құрау
тәсілдеріндегі ұқсастықтарға негізделеді т.б.
4. Адамдардың қоғамдық бірліктері сияқты олардың тілдері де бір –
бірінен ажырап бөлшектену, қосылып бірігу жолынан өткен. Тілдің қай –
қайсысы да осы күнгі дәрежесінде пайда бола қалмаған.
Баяғы замандардан бері қоғамдық құрылыста талай өзгерістер
болды.Алғашқы, тапсыз қоғамды тапты қоғам ауыстырды.Тайпалар мен халықтар
бөлшектеніп ажырасты, араласып тоғысты.Ұлттар мен мемлекеттер
шықты.Революциялық төңкерістер болды.Ескі қоғамдық құрылыстар орнын дамуына
әсер етті.Әрбір қоғамдық экономиялық формацияның өзіндік ерекшеліктері,
айрықша белгілері азды – көпті болса да, тілде белгілі із қалдырып
отырады.Өйткені тілдің тағдыры сол тілде сөйлейтін, сол тілді жасаушы, оны
қолданушы қауым, халық тағдырымен тығыз байланысты, соған тәуелді.
Адам қоғамының алғашқы рулық бірліктен ұлттық бірлікке қарай дамитыны
сияқты, тіл де ру тілінен тайпа, халық, ұлт тіліне ауысып күрделене дамиды.
Ертедегі шағын қауымдастықтар тілінен кейінгі замандардағы күрделі
қауымдар тіліне қарай даму жолында тілдер дамуында екі түрлі процесс
болды.Оның біріншісі – белгілі бір дәуірдегі біртұтас тілдің өз ішінен
ыдырап, жеке диалектілерге, тілдерге бөлшектену процесі.Бұл процесс – тіл
білімінде дифференциация деп аталады.Екіншісі – жеке диалектілердің,
тілдердің бір – бірімен жақындасу, бірігу процесі.Бұл процесс тіл білімінде
интеграция деп аталады.
Тілдер дамуында болатын дифференциациялық процесс те, интеграциялық
процесс те қоғамға байланысты болды.Біртұтас тілде сөйлейтін белгілі бір
қауымның әр түрлі тарихи себептермен ыдырауы, бір – бірімен байланысы,
қарым – қатынасы жоқ жеке – жеке топтарға бөлшектенуі ол бастағы біртұтас
тілдің де ыдырауын, бөлшектенуін туғызады.Осының керісінше, әр түрлі
диалектілерде, тілдерде сөйлейтін қауымдардың белгілі бір тарихи
себептермен бірігулері, қосылулары олардың тілдерінің де өзара жақындасуын,
бірігуін туғызады.Сөйтіп, қоғам мүшелерінің ыдырауы тілдің ыдырауына
олардың бірігуі тілдік ерекшеліктердің жойылуына, тілдердің бірігуіне себеп
болады.
Тілдердің ыдырап бөлшектенуі немесе бірігіп күрделенуі қоғам дамуының
барлық дәуірінде бірдей дәрежеде болып отырмайды.Қоғам дамуының белгілі бір
тарихи кезеңінде тілдің бөлшектенуіне, бір – біріне жақын, туыстас
диалектілердің, тілдердің пайда болуына қолайлы жағдай жасалса, екінші бір
дәуір, оған қарама – қарсы, тілдердің бірігуіне, диалектілік
ерекшеліктердің бірте – бірте жойылуына қолайлы жағдай жасайды.
Тіл дамуында болатын дифференциациялық процесс басқа қоғамдардан гөрі
ру қоғамында молырақ болады.Өйткені адамдардың жеке – жеке ұсақ қауым болып
өмір сүруі – алғашқы қауымдық бірліктің негізгі белгілерінің бірі.К.Маркс
бөлінуге, жекеленуге үздіксіз ұмтылу рулық қоғамның бүкіл негізіне орныққан
әрекет деп көрсетеді.Ф.Энгельс өзінің «Семьяның, жеке меншіктің және
мемлекеттің шығуы» деген еңбегінде Америка тайпаларындағы адамдардың орта
саны екі мыңнан кем болғанын айтады.Оның себебі ол дәуірдегі қоғамдық
тіршіліктің өзі адамдардың бір жерге көп шоғырлануын қажет етпейді.Рулар
өсіп, ұлғая, адам саны молая келе, кең қонысқа бытырап кетеді.Олардың
кейбір топтары басқалармен байланысын үзіп, өз бетінше өмір сүретін
болады.Ондай топтар қоныс ыңғайына қарай бірте – бірте өз алдына жеке руға,
тайпаға айналады.Сөйтіп, ру ішінен ру, тайпа ішінен тайпа бөлініп шығады,
яғни туыстас рулар, тайпалар пайда болады.Мұндай тайпаларды Ф.Энгельс
«қандас, бауырлас тайпалар» деп атайды.
Бұл ыдырау бастапқы біртұтас рулық, тайпалық тілді де
ыдыратады.Өйткені бөлінген рулар, тайпалар бара – бара өздері бөлінген
топтардан қарым – қатынасын біржола үзіп, оқшауланады да, әрқайсысының
тұрмысында өзіндік ерекшеліктер пайда болады.Сондай ерекшеліктерге орай
олардың тілдері де өзгеріске ұшырап, заман өткен сайын бір – бірінен
алыстайды.Сөйтіп, бастапқы біртұтас рулық, тайпалық тіл өзара жақын, бірақ
белгілі өзгешеліктері бар туыстас диалектілерге, тілдерге айналады.Бұл
процесті Ф.Энгельс «бөліну арқылы жаңа тайпалар мен жаңа тілдердің жасалуы»
деп сипаттайды.Бірақ бұл айтылғандардан дифференциациялық процесс рулық
қоғамнан басқа қоғамдарда тіпті болмайды деген ұғым тумайды.Ұсақ
бөлшектерге, помещиктік қоныстарға жіктелу феодалдық қоғамның да негізгі
бір белгісі, бірақ басқа қоғамдарға, рулық қоғамға қарағанда сирек
болады.Ал, қоғамдық құрылыстың бұл сипаты тілге де әсерін тигізеді.Сыртқы
дүниемен қатынасын үзіп, өзімен - өзі тұйықталған помещиктік территорияда
бірте – бірте тіл өзгешелігі туып, әр түрлі говорлар (сөйленістер) пайда
болады.
Капиталистік қоғамда өндірісті, ортақ нарықтық қатынасты дамыту
мүддесі – елдің территориялық бөлшектерге бөлінуін жойып, біртұтас
капиталистік мемлекет құруды қажет етеді.Бұл кезеңде ұлттық бірлік, оның
негізгі белгісі ретінде біртұтас ұлттық тіл қалыптасады.Ұлттық тіл
негізінде ұлттық әдеби тіл, жазба тіл қалыптасады.Әдеби тілдің қалыптасып,
дамуы жергілікті диалектілердің өрісін тарылтады.Дегенмен, буржуазиялық
қоғам диалектілік ерекшеліктерді біржола жоя алмайды.Өйткені халықтың басым
көпшілігі болып есептелетін еңбекші халық білімнен, сауаттылықтан шеткері
болатындықтан, әдеби тіл (жазба тіл) үлгілерін меңгере алмайды.
Халқы жаппай сауаттылыққа жеткен, бірыңғай, біртұтас әдеби тіл
үлгілерін таратушы – жазу тілі дамыған елде бұрын болып келген диалектілік
ерекшеліктердің ұзақ өмір сүруіне мүмкіндік қалмайды.
Интеграция – дифференциацияға тура қарама – қарсы процесс. Интеграция
- өзіндік тілдік ерекшеліктері бар қауымдардың бір – бірімен
жақындасуларының, араласып біругулерінің нәтижесі.
Бір – бірімен жақындасып бірігетіндер, араласып тоғысатындар белгілі
бір тілдің жеке диалектілері болуы да, туыстас, тіпті ешқандай жақындық
қатынасы жоқ тілдер болуы да мүмкін.Екіншіден, интеграциялық процесс
тілдердің бір – бірімен достық ынтымағы негізінде немесе бірін екіншісі
күштеу, ассимиляциялау негізінде жүруі де мүмкін.
Интеграцияның күшке, теңсіздікке негізделген түрі – жеңіп алған,
күшпен бағындырғандар мен жеңілген, бағынышты болғандардың тілдері арасында
болады.Билеуші үстем қауымның тілі де үстемдік етеді.Ол қатынас жасаудың,
пікір алысудың негізгі құралы есептеледі де, бағынышты қауым оны білуге,
үйренуге міндетті болды.Ресей мен оның отары болған түрткі халықтары,
солардың бірі қазақ халқы арасындағы жағдай осы айтқандардай болды.
Тілдің қоғаммен тығыз байланыстылығын бір кездерде өмір сүрген
халықтардың, мемлекеттердің жойылуымен бірге олардың тілдерінің
жойылғандығынан да байқауға болады.Қоғам тарихы мұндай фактілердің талайын
біледі.Ассирия, Вавилон мемлекеттерінің, мәдениеттерінің құрып жойылуымен
бірге, аккад тілі де жойылды.Хеттар мемлекетінің жойылуымен бірге оның
халықтары сөйлеген несит, лувий, палай, хетт деп аталатын бірнеше ұсақ
тілдер де жойылды т.б.
Тілдің кейде қауымның артында қалатыны, одан көбірек өмір сүретіні де
болады, бірақ ондай тілде даму болмайды.Ол қолдану аясы өте тар, белгілі
бір мақсатта, өте шағын топ арасында ғана қолданылатын тілге
айналады.Католиктер тіліне айналған көне латын тілі, Орта Шығыста
қолданылған классикалық араб тілі және Үндістанда қолданылған санскрит тілі
т.б. дәл сондай тілдер.
Тілдің диалектілік, әлеуметтік жіктері туралы мәлімет беру.
5. Тілдік жағдаят (ситуация). Бір тілдің немесе бір территориялық -
әлеуметтік ортада қызмет ететін тілдер тобының белгілі географиялық аймақ,
болмаса саяси - әкімшілік құрылым шегінде өмір сүру формасының жиынтығы
тілдік жағдаят деп аталады. Тілдік жағдаят - әлеуметтік тіл білімінің
зерттейтін мәселесі. Тілдік жағдаяттың бірнеше типологиялық түрі бар, олар
сандық, сапалық және бағалық белгілері арқылы анықталады.
Тілдік жағдаяттың сандық белгілеріне: тілдік жағдаятқа қатысты
тілдердің саны, олардың әрқайсысында сөйлеушілердің саны, қоғамдық
қатынаста әр тілдің қолданылу аясының мөлшері, қолдануда басым тілдердің
саны т.б. жатады.
Тілдік жағдаят біркомпонентті (бір ғана тілден тұратын) болуы мүмкін,
бірақ бұл сирек кездесетін құбылыс.Мысалы, Исландияда тек бір тілде
сөйлейтіндіктен, ондағы тілдік жағдаят бір тілге ғана байланысты.Тілдік
жағдаяттың көпкомпонентті болуы жиі кездеседі.Ондай жағдайда тілдердің
демографиялық, қарым – қатынастық қуатты тең немесе әр түрлі дәрежеде болуы
мүмкін.Мысалы, Бельгиядағы тілдік жағдаятта француз және нидерланд тілдері
тең дәрежеде қызмет етеді.Ал, Батыс Африка елдеріндегі тілдік жағдаят әр
түрлі сипатта: демографиялық қуаты жағынан жергілікті тілдер басым да,
қарым – қатынастық қуаты жағынан Еуропа тілдері басым.
Тілдік жағдаяттың сапалық белгілеріне: тілдік жағдаятқа қатысты
тілдердің бір тектес немесе әр тектес болатыны; тілдердің функционалдық
сипаты тең немесе тең емес екендігі; мемлекет аумағында басымдық ететін
жергілікті тіл ме, әлде кірме тіл ме екендігі жатады.Мысалы, Мали
Республикасында француз тілі, Ганада ағылшын тілі басымдық етеді.
Тілдік жағдаяттың бағалық белгілері қарым – қатынастық қызметі,
көркемдігі, мәдени қадірі жағынан тілді басқа ұлт, халық өкілдерінің немесе
оның байырғы иелерінің бағалауына байланысты.Бұдан тілдің сырттай және
іштей бағалануы келіп шығады.Тілді (тілдерді) іштей бағалау нәтижесінде
белгілі тілдік ортада өзінің ана тіліне оң көзқарас қалыптасады.Қалыптасқан
тілдік жағдаятқа байланысты бұрынғы Кеңестер Одағындағы ұлттық
республикаларда билингвизм қалыптасты.Орыс тілі ұлтаралық қатынас құралы
болумен бірге қоғамдық қарым – қатынаста да басым қолданылды.
6. Билингвизм. Көп ұлтты мемлекеттерде әр түрлі ұлт өкілдері бір –
бірімен қатынас жасау үшін, өзінің ана тілінен басқа тілді де, өзімен
аралас – құралас халық тілін де білу қажеттігі туады.Сөйтіп, өздерінің
күнделікті өмірінде олар екі немесе одан да көп тілдерді жарыстыра қолдана
береді.Осыдан барып екітілдік немесе көптілділік пайда болады.Ол – тіл
білімінде билингвизм деп аталады.
Екі немесе одан да көп тілді қолданушылар жеке адамдар болуы да, бүкіл
этникалық қауым болуы да мүмкін.Кеңестер Одағы – көп ұлтты мемлекет
болды.Мұндағы әр түрлі ұлттар бір – бірімен қарым – қатынас жасау үшін,
орыс тілін пайдаланды.Сөйтіп, орыс тілі – орыс ұлтының ана тілі болуымен
қатар, екінші жағынан, Кеңес заманында халықтардың ұлтаралық тіліне де
айналды.
Әр түрлі этникалық бірліктегі адамдардың бір – бірінің тілін білуі
немесе ортақ тілді білуі олардың арасындағы қарым – қатынасты, бірлікті
күшейтеді.Өйткені тіл бірлігі – халықтар қарым – қатынасында шешуші
дәнекерлік қызмет атқарады.
Қазіргі замандағы халықтардың көпшілігінің екі тілді болуы, тіпті
кейбіреулердің басқа тілге біржола ауысуы – ана тіл деген атаудың ұғымында
да өзгерістер енгізе бастады.Қазір де ана тіл деген атауды бұрынғыша ұлттық
тіл, этникалық, ұлттық бірліктің белгісі деп түсіну - әрдайым дұрыстыққа
жатпайды. Өздерінің төл, тума тілін тастап, бөтен тілді ана тілім деп
санаушы этникалық топтар, адамдар аз емес.Ол ол ма, тіпті бір жанұядағы
адамдардың әрқайсысының әр түрлі тілді ана тіл деп жүргендері де бар. Бұл,
негізінде, өзара некелескен әр түрлі этникалық бірлік өкілдерінің отбасында
жиі кездеседі. Мұндайлардың ана тілім дейтіндері – олардың қай ұлтқа,
қандай этникалық бірлікке жататынының көрсеткіші, белгісі бола алмайды.
Сондай – ақ, белгілі бір тілдің бірнеше этникалық, ұлттық бірліктерге ортақ
тіл болу фактілері де өмірде жиі ұшырайды. Бұл туралы басқа тарауларда
айтылады. ұл жағдайлар тіл бірлігі, тіл тұтастығы дегенді этникалық, ұлттық
бірліктің кепілі, соның көрсеткіші, белгісі дегенді байқап қолданудың
қажеттігін аңдатады.
7. Креол тілдер. Африка, Оңтүстік – Шығыс Азия, Океания, Латын
Америкасы жеріндегі Испания, Португалия, Франция отаршыларының ұрпағы –
креолдардың тілдері. Креол тілдердің пайда болуы тілдердің пиджинделу
процесімен, яғни пиджин (ағылшынның бұрмаланған business іс сөзінен)
тілдердің қалыптасуымен байланысты.Бұл процесс жергілікті халық тілдері мен
одан тегі бөлек келімсектер тілдерінің қарым – қатынасындағы (тоғысуындағы)
тілдік жағдаятқа байланысты туған. Пиджин тілдер бір кездегі отарлау
саясатына байланысты еуропалық келімсектер тілінің жергілікті этностар
тілімен үнемі және жаппай қарым – қатынасы жағдайында жаңарып өзгеруінен
пайда болған тілдер. Пиджиндерді еуропалық тілдердің табиғи, тарихи
дамуының нәтижесі деп қарауға болмайды. Пиджинделу процесі кезінде
келімсектер тілінің тілдік құрылымы елеулі өзгеріске түсіп жеңілдетіледі,
жергілікті этностар тілінен кейбір формаларды, сөздерді қабылдайды.Мысалы,
креол тілге жергілікті этнос тілінің кірмелер тілінде жоқ 2-3 фонема
қабылдануы мүмкін. Креол тілдерінің көпшілігінде сөз түрлендіргіш
парадигматика кездеспейді т.б.
Осылайша пиджин өзінің құрылымын жеңілдете отырып, қарым – қатынастық
қызметін кеңейтеді де, этностың ана тіліне айналады.Сөйтіп, пиджиндер
негізінде пайда болып, жергілікті этностардың ана тіліне айналған креол
тілдер қалыптасады. Креол тілдер оларды қолданған этностардың келесі
ұрпақтары үшін де ана тілі болып есептеледі. Креол тілдер мен пиджиндердің
өздерінің бастапқы байырғы негіз тілдерімен генетикалық байланысы
үзілмейді, белгілі дәрежеде олар байырғы негіз тілдерді жалғастырушы болып
табылады.Бірақ креол тілдер мен пиджиндердің даму процесінің эволюциялық
қалпы бұзылады.Креол тілдерге айналу процесі креолдану болып
табылады.Еуропа елдеріндегідей оларды қолданатын тілдік ұжым жоқ.Олар
жергілікті жердегі аралас, әр текті халық арасында этносаралық қарым –
қатынас құралы қызметін атқарып, аймақтық – типологиялық тілдік құрылым
ретінде танылады.
Қазіргі кезде 50 шақты пиджин немесе тілдік тұлғалары пиджинделген
тілі бар.Олардың негізінде қалыптасқан креол тілдер Африка, Оңтүстік –
Шығыс Азия, Океания, Америка жерінде тараған. Кейбір үлкен аймақтарда креол
тілдер койне (тілдің функционалдық бір түрі) түрінде, кейбір жерлерде
(Папуа – Жаңа Гвинея) ресми тіл дәрежесінде қызмет атқарады.Креол тілдер
мен пиджиндердің зерттелуі 19 ғасыр соңынан басталады.
8. Әлемдік тілдер. Тіл басқалығы барлық дәуірде де адамдар қарым –
қатынасына бөгет болған. Халық оны бірін – бірі түсінбесін, күш
біріктірмесін деп сыртқы бір кереметтің адам баласына әдейі істеген
дұшпандық әрекеті деп түсінген. Осы бөгеттен құтылудың жолын халықтар
ежелгі заманнан бастап – ақ іздестірген. Бірыңғай ортақ тілдің болуын өзіне
дейінгі қоғамдық формациялардың қай – қайсынан да көбірек қажет еткен –
капиталистік қоғам. Ол капиталистерге кәсіпорындарындағы жұмыстарды жолға
қою, отар елдерде сауда – саттық істерін дамыта түсу үшін қажет болды.
Қоғамның, ғылым мен техниканың, халықтар қатынасының дамуы түрлі
халықаралық кеңестердің, ұйымдардың, информацияның молаюы әлемдік тілдің
болуын қай замандардағыдан да молырақ қажет етуде.
Қазіргі заманда кейбір ұлтаралық тілдердің бір мемлекет шеңберінде
қалмай, дүгие жүзінің түрлі аймақтарына таралу фактілері бар.Мұндай тілдер
қоғам дамуының барлық дәуірінде бірдей болған емес, тіл қызметінің әлемдік
дәрежеге көтерілуі ол тілдің иесі болып табылатын халықтың халықаралық
қатынастардағы салмағына, орнына, ғылыми, мәдени, шаруашылық өрісіне
байланысты болады.Антикалық Еуропада латын тілінің бүкіл Еуропа халықтарына
канондық тіл болғаны сияқты, араб тілі де ислам діні тараған аудандар үшін
канондық тіл болған, 17-18 ғасырларда жер шарының әр түрлі аймақтарына кең
тараған испан, француз, неміс тілдері болса, 19 ғасырда мұндай дәрежеге
ағылшын тілі, 20 ғасырда орыс тілі көтеріліп отыр.Бірақ бұл тілдер
халықаралық деп аталғанымен, олардың ешқайсысы да әлемдік тіл болған
жоқ.Алайда, бұл бағыттағы ізденістер толассыз жүріп жатыр.Сондай ізденістің
нәтижесінде бірнеше жасанды, көмекші тілдердің жобасы ұсынылды.Солардың
ішіндегі ең елеулісі
- волапюк, эсперанто деп аталатындар.Мұның алғашқысы - әлемдік тіл деген
мағынаны білдіретін ағылшынның вола, пюк деген екі сөзінің бірігуінен
жасалған.Бұл жобаны 1880 жылы неміс католигі Шлейер жасаған.Кейбір
әдебиеттерде бұл жасанды тілді 200 мыңдай адам қолданған дегенді
айтады.Бірақ волапюк өріс ала алған жоқ.
Жасанды тілдер ішінде көптеген елдерде тарап, кең етек алған қазіргі
түрі эсперанто деп аталады. Эсперанто 19 ғасырдың екінші жартысынан бері
қарай белгілі болып келеді.Оны қалыптастырушы және оған осы атауды беруші –
поляк дәрігері Заменгоф.Ол 1887 жылы жарық көрген «Лингвоинтернация»
(халықаралық тіл) деген кітабына эсперанто деген бүркеншік атты автор
еткен. Эсперанто үміттенуші деген мағынаны білдіреді.Асылы, Заменгоф өз
жобасына әлемдік тіл болады деп сенетіндігін білдіргісі келген болу керек.
Эсперанто келе – келе осы атпен дүниенің төрт бұрышына тегіс тарады,
бастапқы түрі біраз өзгерістерге ұшырап, жетіле де түсті.Бұл күнде
эсперантомен шұғылданушылар саны едәуір артты, ел – елде бұл жасанды тілді
зерттеуші, таратушы арнаулы одақтар құрылды.Кейбір мәліметтерге қарағанда,
56 елде эсперантистердің ұлттық бірлестіктері бар көрінеді.Бұлар бірнеше
рет халықаралық эсперантолық конгрестер, конферанциялар өткізген.25 – тей
радиостанция эсперанто тілімен хабар таратып тұратын көрінеді. Эсперанто
тілінде оқулықтар, әр түрлі зерттеу еңбектері, жобалар, журналдар
шығарылған және шығарылып та тұрады.Лондондағы арнаулы эсперанто
кітапханасында осы тілде жазылған 30 мыңдай еңбек жиналған
көрінеді.Россияда эсперанто одағы 1920 жылы құрылып, жұмыс істеп келеді.
Эсперантоның тілі жеңіл де қарапайым.Оның сөздік құрамы үндіеуропа
және басқа да тілдерге белгілі ортақ сөздер негізінде жасалған. .
Эсперантода не бары 16 грамматикалық ереже, 40 – қа жұрнақ пен сөз алды
қосымша бар.Әліппесі латын графикасы негізінде жасалған, ол 28 таңбадан
тұрады.Ғылыми – техникалық терминдер есебінен эсперантоның сөздік қоры
молайып отырады: түбір сөздер саны 1887 жылы 927 болса, 1970 жылы 16000-ға
дейін көбейген.
Эсперанто – нағыз тіл емес, тілге көмекші, тәжірибе ретіндегі
дүние.Оның сипаты мен мәні, қызметі, болашағы туралы ғалымдар арасында
бірізділік жоқ. Эсперантоның тар шеңберлігі, материалдық құрылымының
тапшылығы, тым қарапайым жұпынылығы, қызметтік мүмкіндік өрісінің тарлығы
оның болашағына күдікпен қарауды арттыра түседі.
Ұлтаралық қатынастардың, билингвизмнің қазіргі даму барысы әр ұлттың
өз туған тілі шеңберінде ғана қала алмайтынын, өз тілімен қатар ұлтаралық
тілді де жете меңгеру қажеттігін байқатып отыр.Әр түрлі ұлттардың бір –
бірімен бөгетсіз қатынас жасау қызметін атқарушы ұлтаралық тілдер қазірдің
өзінде де жер шарының біраз аймақтарында қалыптасқаны белгілі.Көп ұлтты
мемлекеттерде халықтардың өмірлік қажеттілігі туғызған осы фактілерді
ескере отырып, ғалымдар халықаралық қатынастар жолында зор қырсық болып
отырған тілдік бөгетті адам баласы бұзбай қоймайды, сөйтіп, халықтардың
барлығына ортақ әлемдік тілдің қалыптасатыны даусыз, бірақ бұл міндетті
эсперанто сияқты жасанды, көмекші тіл атқара алмайды, әлемдік тіл нақтылы
бір тілдік фактілер негізінде пайда болмақ, бірақ оның қандай тіл болатынын
қазір тап басып айту қиын дегенді айтады.
Ұлттық өзгешелік, ұлттық тіл дегендердің тарихи категория екендігін,
дүние жүзінде коммунистік қоғамның жеңуімен ол өзгешеліктердің де бірте-
бірте жойылатынын, сөйтіп, адам баласының бүкіләлемдік бір тілде
сөйлейтінін марксизм классиктері айтқан.В.И.Ленин ешбір ұлтқа, ешбір тілге
артықшылық берілмесін дей келе, социализмнің негізгі мақсаты – адам
баласының ұсақ мемлекеттерге бөлшектенуін, ұлттардың оқшаулығын жою ғана
емес, олардың қосылуын да көздеу деген болатын. В.И.Лениннің бұл
айтқандарын бүкіл Кеңес тіл ғалымдары өз жұмыстарында басшылыққа алуға,
бағдарлама деп түсінуге міндетті болды.Түптеп келгенде, Л.Брежневтің Ресей
отарындағы ұсақ ұлттардың дербестігін жойып, орыс халқының құрамына қосып,
Совет халқы деген бір ғана атаумен атауды ұсынуы да, Н.Хрущевтің
коммунизмге Кеңес одағы құрамындағы ұсақ ұлттар тілдерін жойып, бір ғана
тілде, орыс тілінде, сөйлеп жетуін уағыздауы да жоғарыда келтірілген
В.И.Ленин өсиетінен туындаған болатын.
Белгілі бір этникалық топ немесе ұлт өкілдері арасында қатынас құралы
қызметін атқаратын ортақ тілді – жалпыхалықтық тіл деп атаушылық бар.Бірақ
бұлай атаудан жалпыхалықтық тіл тұтас, бөлшектенбейтін, абсолюттік
бірліктегі құбылыс деген ұғым тумайды.Тілдің жалпыхалықтық оның құрылымдық,
жүйелік тұтастығында, грмматикалық құрылысы мен дыбыстық жүйесінің және
сөздік құрамының негізгі салаларының бірыңғайлығында, сөйлеу, дыбыстау,
интонация дағдыларының бір тектестігінде.Ал, жеке сөздерді, жеке
дыбыстарды, кейбір сөздердің мағыналарын түсіну жағынан алғанда,
жалпыхалықтық тіл бір қалыпты бола бермейді.
Өйткені тіл өзін пайдаланушы қауымның сөйлеу әрекеті тәжірибесінде
қалыптасып дамиды.Ал, тілді қолданушы қауым мүшелері әлеуметтік жағынан да,
кәсібі, білімі, рухани өрісі жағынан да, жасы, жынысы жағынан да біркелкі
емес.Мұндай өзгешеліктің жалпыхалықтық тілді қолдануда белгілі шамада болса
да, ала – құлалық туғызбай қоймайтын табиғи нәрсе.
Сондықтан да жалпыхалықтық я бірыңғай ұлттық тіл дегенді абсолюттік
бірліктегі тіл деп түсіну жөн емес.Ондай тіл өмірде болған емес және
болмайды да.Өйткені тіл дамуының бүкіл тарихы бойында екі түрлі факторлар –
тіл тұтастығын, тіл бүтіндігін сақтайтын факторлар мен оны жарықшақтайтын,
өзгешелік тудыратын факторлар жарыса жүріп отырады.Жалпыхалықтық тілде
түрлі нұсқалар туғызатын да осы ерекшеліктер.Тіл білімінде жиі қолданылатын
сөйлеу тілі, кітаби тіл, әдеби тіл, жергілікті диалект, говор (сөйленіс),
кәсіби тіл, жаргон дейтіндер жалпыхалықтық тіл ішіндегі жоғарыда
айтылғандардай қызметтік, әлеуметтік көріністердің, түрлердің
атаулары.Бұлар жалпыхалықтық тілдің жеке көріністері ғана екеніне
қарамастан, бір – бірінен елеулі өзгешеліктері де болады.
9. Сөйлеу тілі мен кітаби тіл. Бұлардың екеуі де бір ғана этникалық
бірлік тілінің жеке көріністері, олар бөлек – бөлек тілдер емес, тіл біреу
– ақ, сондықтан оларды тіл демей, стиль, яғни сөйлеу тілі стилі, кітаби
стиль деген жөн.Дәстүрге айналған атауды бұзбау үшін ғана «тіл» деп
отырмыз.
Ауызекі сөйлеу де, кітаби немесе жазба тіл де жалпыхалықтық тіл
қызметінің екі түрлі көрінісі, екі түрі.Сөйлеу тілі – алғашқы, кітаби –
жазба тіл – соңғы.Бұл алғашқының негізінде қалыптасады, соның материалдарын
пайдаланады.Сөйлеу тілі тілдік мәтін жасаушылардың сандық шамасына қарай
монолог, диалог немесе полилог деп аталатын түрлерге бөлінеді. Монологта
тілдік мәтін жасаушы бір ғана адам болады, ал, тілдік туынды екі я одан да
көп адамдардың қатынасымен жасалса, диалог немесе полилог деп аталады.
Тілдік мәтінді мағынасына, айтылу мақсатына қарай филипика (ызалы,
қаһарлы сөз), полемика (сөзбен қағысу), панегирик (көпірме сөз) деп бөлуге
де болады.
Ауызекі тілде қалыптасқан дәстүрден ауытқушылық (речевой хаос) бола
береді.Мұнда тілдік материалдарды екшеп, іріктеп қолдану талғамында да
шалағайлықтар, жұпынылық, үйреншіліктілік мол, диалектілік, жаргондық,
тіпті кейде тұрпайылық сөз қолданыс кездеседі.Жазба қалыптасқанға дейінгі
ауызекі тілдің анағұрлым сымбатты түрі – фольклорлық туындылар болады.
Кітаби – жазба тіл болу үшін жазудың, баспа орнынаң болуы
шарт.Бұларсыз кітаби – жазба тіл болмақ емес.Сөйлеу тілі мен кітаби – жазба
тіл этникалық бірлік тілінің екі түрлі көрінісі, екі түрі дедік.Негізінен
алғанда, солай екені рас, бірақ кітаби – жазба тіл этникалық бірлік тілі
негізінде болмай, жат жұрттың кірме тілі болуы да мүмкін.Еуропа
халықтарының ұзақ замандар бойына жазба тіл етіп латын тілін, бірсыпыра
шығыс халықтарының араб тілін пайдаланғаны жоғарыда айтылады.Қандай
негізден туғанына қарамастан, кітаби – жазба тілдің сөйлеу тілінен едәуір
өзгешеліктері болады.Ондай өзгешелік, ең алдымен, бұлардың қолданылу
орындары мен қызметтік мақсаттарында кездеседі. Кітаби – жазба тіл мемлекет
басқару істерінде, ғылымда, көркем туындыларда қолданылады да, ауызекі тіл,
негізінде, күнделікті тұрмыс мүддесіне қызмет етеді.Тіл қызметінің бұл екі
түрі айтылған ерекшеліктерін күні бүгінге дейін сақтауда.
Жат жұрт тілі негізінде қалыптасқан кітаби – жазба тіл тек оқыған ат
төбеліндей азшылық арасында ғана қолданылады және соларға түсінікті болады,
жалпы халық оны қолдана білмейді, түсінбейді де.
Қазіргі заман тіл білімінде кітаби тіл дегенді өз ішінен әр түрлі
стильдерге (тілдерге) бөлушілік бар.Олардың қатарына ғылыми –
публицистикалық, көркем туындылар тілі (дұрысы – стилі), соңғысын өз ішінен
прозалық, драмалық, поэтикалық тіл (стиль) деп бөледі.Мұндай стильдерге
бөлушілік ұлттық әдеби тілдің қалыптасуына байланысты соңғы замандарға
пайда болған.
Ежелден келе жатқан ауызекі тіл мен кітаби – жазба тілді бір – біріне
қарсы қоя қарау әдеби тілдің, оның әр алуан стильдік түрлерінің тууына
байланысты кейінгі замандарда анағұрлым күрделене түсті.Қазіргі заманда бір
– біріне қарсы қойыла қаралатындары әдеби тіл, жергілікті диалект,
жаргондар.
10. Әдеби тіл. Ұлттық тілдің бір белгісі онда міндетті түрде жазба
әдеби тіл болады.Әдеби тіл – ұлт тілінің ең жоғарғы түрі, оның өңделген,
жөнделген, ең үлгілі саласы. Әдеби тіл – жалпыхалықтық тіл маржанын
жинақтап, сұрыпталған, екшелген, қызметке бай, әлеуметтік сипаты мен
стильдік ерекшеліктері мол сала.
Әдеби тіл дегеннің не екенін түсіндіруде бірізділік жоқ. «Общее
языкование» деп аталатын акдемиялық еңбекте «әдеби тіл дегеннен оның қандай
формада іске асуына (жазба түрде ме, ауызекі ме) қарамастан, кез келген
тілдің өңделген, екшелген түрі түсініледі», - деп жазады.Бұған қарағанда
әдеби тіл дегенді тек жазба тіл деп түсінбеген жөн.Ал, басқа көптеген
әдебиеттерде әдеби тіл жазба тілмен тығыз байланыста қаралады.
Әдеби тіл дегеніміз, негізінде, жазба тіл.Оның қалыптасуы жазба тілдің
қалыптасып, дамуымен тығыз байланысты.Сөз жоқ, тілдік материалдарды
іріктеп, екшеп, өңдеп қолдануға талаптанушылық қай дәуірде болса да және
сөйлеу тілінде де бола береді.Жазба тілдің жоқ кезеңдерінде кең етек алған
фольклорлық туындыларда тілдік материалдарды екшеп, іріктеп, өңдеп қолдану
болмады деу жөн болмас, алайда, ауызекі тілдегі өңдеу, екшеулер мен жазба
әдеби тілдегі өңдеу, екшеулер бір емес.Мұндағы өңдеу – жөндеулер, екшеп
іріктеулер - әлдеқайда жетілген, бір ізге түсіп орныққан, бүкіл тілдік
қауым таныған, қабылданған, барлығына бірдей міндетті үлгігі, нормаға
айналған өңдеулер.
Әдеби тіл жазба тіл негізінде қалыптасып, орнығып, халық арасына кең
тарағаннан кейін, ол тек жазба түрде ғана емес, ауызекі сөйлеу тілі арқылы
да іске асып отырады. Әдеби тіл дегеніміз – жалпыхалықтық, біртұтас ұлттық
тілден мейлінше бөлек жатқан дүние емес; ол солардың өңделген, жетілген,
жоғарғы сатысы, жалпыхалықтық тілдің диалект, сөйленіс, жаргон, ауызекі тіл
сияқты қызметінің бір түрі. Әдеби тіл де тарихи құбылыс.Сондықтан ондағы
өңдеу, екшеп, іріктеп қолдану дегендердің дәрежесі барлық тілдерде және
барлық дәуірде бірдей болмақ емес, олар да төменгі дәрежеден жоғары сатыға
біртіндеп көтерілмек.
Ұлттық тілде әдеби тілдің болуы шарт болғанымен, әдеби тіл болу үшін
ұлттық бірліктің болуы міндетті емес. Әдеби тіл ұлттық бірлікке дейін де
бола береді.Ол дәуірдегі әдеби тіл оны қолданушы қауымның тарихи жағдайына,
мәдени дәрежесіне қарай белгілі бір жергілікті диалект негізінде қалыптасуы
да немесе күшпен енген жат жұрттықтар тілі болуы да мүмкін.
Әдеби тіл кенеттен, ғайыптан пайда болмайды.Ол бұрыннан бар белгілі
тілдің негізінде жасалады. К.Маркс пен Ф.Энгельс «Неміс идеологиясы» дейтін
еңбегінде ұлт тілі мен әдеби тіл қалыптасуының үш түрлі жолын көрсетеді.
1. Бұрыннан бар халықтық тіл негізінде қалыптасады.Мұндай әдеби тіл әр
халықтың өзіне тән тума төл тілі болып есептеледі.
2. Әр түрлі ұлттардың, олардың тілдерінің араласып будандасуы
негізінде белгілі бір тіл бірнеше ұлттар әдеби тілдерін қалыптастыруға
негіз болуы мүмкін.Мысалы, мамандардың айтуына қарағанда, Латын
Америкасында тұратын жиырма шақты ұлт, ұлт тілі әдеби тіл ретінде испан
тілін пайдаланады; ағылшын тілі ағылшындардың да, солтүстік
американдықтардың да, канадалықтар мен новозеландиялықтардың да ұлттық
тілі; неміс тілі немістердің де, австриялықтардың да; португаль тілі
португальдықтардың да, бразилиялықтардың да ұлттық тілі т.б. Тіл білімінде
бұлар ортақ тілдер деп аталады.Әрине, негізіне ортақтық жатқанымен, бұл
ортақ тілдердің әр ұлт ішінде қолдануларында, нормасында бір – біріне
ұқсамайтын өзгешеліктер болмай қоймайды.
Мұндай ортақ тілдер әр ұлттың өз ішінде ұлттық бірліктің белгісі,
көрсеткіші болғаны болмаса, ұлттар аралығы тұрғысынан алғанда, ол өзін
қолданушы әр түрлі этникалық топтардың бір тұтастығының, бір ұлттығының
көрсеткіші, кепілі бола алмайды.
Өзара туыстас, төркіндес, бір – бірімен тығыз байланысты
диалектілірдің шоғырлануы негізінде қалыптасады.Мұндай жағдайда ол
диалектілер ішіндегі басқаларға қарағанда жалпылық, ортақтық сипаты молырақ
бірі ұлттық әдеби тілдің қалыптасуына негіз болуы мүмкін.Қазақ әдеби тілі
осылай қалыптасты.
Жазба тіл деген бар да, жазу деген бар.Бұл екеуі өзара жақын
болғанымен, бір ұғымды білдірмейді.Жазба тіл – баспасөз тілі, ғылым – білім
тілі.Ал жазу - әліппе, ойды қағаз бетіне түсіру үшін қолданылатын таңбалар
жиынтығы.Жазу болған жердің бәрінде қалыптасқан жазба тіл, әдеби тіл бола
бермейді.Мысалы, басқа да түрткі халықтары сияқты қазақ халқы да араб
жазуын ертеден бастап – ақ қолданды.Бірақ, біріншіден, оны қолданушылар сан
жағынан мейлінше аз болды, екіншіден, жазу болғанымен 20 ғасырдың басына
дейін қалыптасқан жазба тіл болған жоқ.19 ғасырдың екінші жартысында он
шақты жылдар өмір сүрген «Түркістан уалаяты», «Дала уалаяты» атты газеттер,
аздаған кітапшалар, Ташкентте, Қазанда басылған қиссалар болмаса басқа
мардымды ештеме болған жоқ.Тіпті өзіндік баспа орны да болмады.Ал, сол
шағын басылымдардың өздері де таза қазақ тілінде емес, құранды тілде
шығарылды.Қазақтың жалпыхалықтық тіліне негізделген өзіндік жазба тілін
қалыптастыру талабы 20 ғасырдың бас кезінен бастап мықтап қолға алынды.Бұл
істі өзгелерден гөрі «Айқап» журналы едәуір алға бастырды.
20 ғасырға дейін қазақтың жалпыхалықтық тілінің шұрайлысы бейнелісі
поэзиялық туындыларда қолданылды.Бірақ поэзия қаншалықты жетілген көркем
болғанымен, ол әдеби тілдің бір тармағы ғана. Әдеби тілдің басқа салаларына
жататын көркем туындылардың басқа жанрлары, ғылым – білім, саяси,
публицистика, үгіт – насихат, оқу – ағарту, алуан түрлі іс қағаздары
тілдерінің ешқайсысы да 20 ғасырға дейінгі тілімізде болмағаны баршаға
аян.Ал, бұлар жоқ жерде қалыптасқан шын мәніндегі әдеби тіл болып еді деу
дәлелді бола алмайды.Сондықтан 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап негізін
орнықтыра бастаған ұлттық әдеби тіліміз Кеңес дәуірінде шын мағынасындағы
әдеби тіл болып кең өркен жайды, дамыды.
Бұл пікірге қарсылар да баршылық.Олар әдеби тіл бір мезгілде ғана
қалыптаса қала ма екен дегенді желеу етеді.Әрине, бір мезгілде қалыптаса
қалмайды.Қазақ халқының ұзақ дәуірден бері қарай келе жатқан бай ауыз
әдебиеті және ақын, жыраулардың поэзиялық туындылары, кейінгі ғасырларда
көріне бастаған баспасөздері – осылардың бәрі – бәрі - әдеби тілді
қалыптастырудың дайындықтары, қаланып жатқан ірге тастары.Ал, дайындалу
дәуірі – шын мәніндегі әдеби тілдің өзі емес, бірі жетсе, бірі жетпей
жатқан құралу дәуірі.
Әдеби тілдің сипаты да біркелкі болмайды.Көп жағдайда әр ұлт тек өзіне
ғана меншікті жеке әдеби тілге ие болатындарымен қатар, кейде бір этникалық
бірліктің екі бірдей әдеби тілге (жазба тілге) ие болатыны бар.Мысалы:
мордвалықтар – эрзя – мордва, мокша – мордва деп аталатын екі тілді;
комилер – коми –зырян, коми –перм деп аталатын екі тілді; марилер- лугово
–шығыс –мари, таулық –мари деп аталатын екі тілді қолданылатын
көрінеді.Кейде осының керісінше, екі немесе одан да көп халықтардың,
ұлттардың ортақ бір ғана әдеби тілді қолданылатыны бар.Мысалы: кабардылар
мен черкестер екі түрлі халық бола тұра, кабарды –черкес тілі деп аталатын
бір тілді қолданады, карачай мен балқарлар да осындай: бұл екі халық та
карачай –балкар тілі деп аталатын бір тілді қолданады.Бұған дәлел болатын
фактілер осының алдында да айтылды.
Әдеби тілдің өзіндік нормасы, сол нормаға негізделген әр түрлі
стильдік ерекшеліктері болады. Әдеби тіл нормасы тілдік жүйемен де,
жалпыхалықтық тілді қолдануда қалыптасқан тілдік дәстүрмен де байланысты,
солардың негізінде қалыптасады.Сондықтан әдеби тіл нормасын осылармен
байланыста қараған жөн.
11. Тілдік дәстүр және әдеби тіл нормасы. Жалпыхалықтық тілдің де,
әдеби тілдің де нормасының негізі – тілдік жүйе. Жүйе – тілдің құрылымдық
мүмкіндігі, дерексіз схемасы деп түсінілсе, норма – сол дерексіз құрылым,
жүйе мүмкіндіктерінің тілдік мәтін жасау тәжірибесінде көрінуі, сөйлеу
процесіндегі күйі. Норма тілдік жүйеде бар тұлғалардың қызметінде, тілді
қолдану тәжірибесінде орныққан, заңға, дәстүрге айналған, іріктеліп
екшелеген, тілдік қауым қабылдаған, жалпыхалықтық, әлеуметтік мәнге ие
болған жиынтығы.
Норма тілдік жүйеге негізделеді дедік, бірақ бұдан оны тілдің тек ішкі
заңдылығынан ғана туатын, тек соған ғана бағынатын, қоғамға, тілдік қауым
еркіне тәуелсіз, объективтік құбылыс деп түсінуге болмайды.Тілдік норманы
қалыптастырып дамытуда, реттеп оған сындарды сипат беруде тіл иелері,
тілдік қауым шешуші қызмет атқарады.
Тіл білімінде тілді қолданудағы заңдылықтарды сөз еткенде узус, норма
деген терминдер қолданылады. Бұл екеуінің арасында өзара байланыстылық
барлығына қарамастан, бір – бірінен елеулі өзгешеліктері де бар. Узус –
этникалық топ өкілдерінің тілді қолдану процесінде қалыптасқан, орныққан
дәстүрі, дағдысы, ережесі. Бұл дәстүрлерді, дағдыны біраз әдебиеттерде
норма, нормалық (нормативность) деп те атайды. Біздіңше, норма деген
терминді тек әдеби тіл үлесіне қалдырып, жалпы тілдік норма, тілдік дәстүр
дегенді узус деп атаған жөн.Өйткені узустың мағынасы кең және мұндағы талап
нормадағыдай қатал да, берік те емес. Узус диалектілік, әлеуметтік
ерекшеліктеріне қарамастан, тілді қолданудағы барлық көріністерді,
құбылыстарды қамтиды.Ал, олардың ішінде нормаға жататыны да, жатпайтыны да
болады. Мұндай еркіндік, мол кездесетін ала – құлалық әдеби нормаға
түспеген тілде кездесе береді. Бірақ бұдан әдеби үлгіге, нормаға түспеген
тілді бейберекет жатқан жүйесіз, әркім өз қалауынша қолдана беретін, заң –
ережемен шектелмеген бірдеме деп түсінуге болмайды.Егер тілде оны
қолданушыларды «олай демес, былай де, ананы қолдану теріс, мынаны қолдану
дұрыс» деген тәріздес тежеп отыратын қалыптасқан тілдік дәстүр, үлгі
болмаса, тіл қатынас құралындық қызметін атқара алмас еді.Тілді
қолданушылардың ауа жайылуына жол бермейтін узусқа да, нормаға да тән
бірнеше тежеуіш белгілер бар.Олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады.
Бірінші, тілдік материалдарды, тіл мүмкіндігін қалай болса, солай ала
салмай, іріктеп, екшеп қолдану.Бұл – тіл мүмкіндіктерінің бір тектес
болмай, әр қырынан көрінуін узус пен норманың әр түрлі нұсқалы, динамикалы
болуын қамтамасыз етеді.Сөйтіп, тілдің сымбаттылық, сомдық қасиетін
үздіксіз жетілдіріп, тілдік қауымның сөйлеу мәдениетін дамытып, олардың
тілді қолданудағы жауапкершілігін, ұқыптылығын арттырып отыруға түрткі
болды.
Узус пен нормаға тән екінші принцип – тұрақтылық.Бұлар ұрпақтан –
ұрпаққа көшіп отыратын тілдік норманы тілдік дәстүрге айналдырады, тілді
қолданушылардың оны әлеуметтің, қоғамның, көпшіліктің ортақ мүлкі деп
санауына, әлеуметтік дәстүр деп сенуіне себепші болды. Норманың тұрақтылығы
арқасында әр тарихи кезеңде өмір сүрген тілдік қауымның сөйлеу әрекеттері
сөйлеу үлгілері бір – біріне жалғаса, ұштаса алады.Бірақ тұрақтылық дегенді
абсолюттік мәнде түсінбеген жөн.Оның да шегі бар.Заман өткен сайын тілдік
норма да шыңдалып, жетіліп отырады.Белгілі бір тарихи дәуірде үйлесімді,
қолайлы көрінген норма кейінгі бір замандағы жаңа ұрпақтың талап –
талғамына сай келмеуі, қанағаттандыра алмауы мүмкін.
Норма мен узустың үшінші ерекшелігі – тілдік қауым мүшелерінің
барлығына бірдей дәрежеде міндетті болуы. Норманың жалпыхалық, ортақтық
сипаты, екінші жағынан, оны бұзбауды, тәжірибеде одан ауа жайылмай, берік
сақтауды міндетті етеді. Норманың міндеттілігі – жүйенің өзіндік ішкі
заңынан туатын, соған тәуелді жай емес, сыртқы әлеуметтік талаптан, тілдің
қатынас құралындық қызметі қажетінен туатын талап.Тіл өзінің негізгі
қатынас құралындық қызметін дұрыс атқару үшін, оның элементтерін,
мүмкіндіктерін тілдік қауым мүшелерінің барлығы да біркелкі дәрежеде,
біркелкі қызметте қолдануы шарт.Сөйлеуші мен тыңдаушы арасында ондай бірлік
болмаса, түсінісу де болмайды. Норманың міндеттілігі осы бірлікті
қамтамасыз етеді.Қоғам таныған, қабылдаған заң – ереже, норма, сол қауым
мүшелеріне міндетті болғандықтан, ол бірден – бір үлгі болып та есептеледі.
Норма пайда болу үшін, алдымен, тілдік қауымның немесе оның алдыңғы
қатардағы бір тобының тілдегі барды қандай орында, қалай пайдаланса дұрыс
болады, дұрыс болмайтыны қайсы деген талғамының болуы шарт.Ондай талғамсыз
әдеби норманың болуы мүмкін емес. Норма тіл қызметінің барлық саласында да,
барлық көрінісінде де болуы шарт.Мұндай норманы қалыптастырып бүкіл
этникалық топ ішіне тарату және оны тұрақтандыру тек кітаби – жазба тілдің
ғана қолынан келеді.Сондықтан әдеби норманың қалыптасуы үшін кітаби –
жазба тілдің болуы шарт.Өйткені нормаға орфоэпия мен орфографияның бірізді
болуы да енеді.Ал, қазақ орфографиясының тілдік материалдары әр түрлі
таңбалауға жол бермейтін морфологиялық принципі қазақ жазуында тек 1938
жылдан бастап қана қолданылды, бас әріпті қолдану тек 30-жылдан басталды,
ғылыми – техникалық, саяси - өнерлік терминдер қолданысын бір ізге келтіру
талабы да осы кездерде қолға алынды. Осыларды ескермей кейбір
зерттеушілердің қазақ әдеби тілінің, оның нормасының қалыптасу тарихын
көнелендіруге тырысатындықтарын мақұлдауға болмайды.
Норма тілдің ішкі заңына, жүйелік құрылымына тәуелді, соның қажетінен
туатын объективтік құбылыс емес, қоғамдық қажеттіліктен туады.Оны реттеп,
бір жүйеге келтіріп, заңдастырып отыратындар тілді қолданушылар,
мемлекеттік орындар. Әдеби нормада узусқа қарағанда тілдік материалдарды
пайдалануда саналылық, жауапкершілік мейлінше күшейеді.
Әдеби нормада бірізді, тұрақты болады дегенді абсолюттік мәнде
түсінбеген жөн.Бірізділік деген бірқалыпта қатып қалу деген емес, әр түрлі
нұсқада келу әдеби нормаға да тән.Олай болмаған жағдайда, ол
сымбаттылықтан, тартымдылықтан, бейнеліліктен айырылған, семиотикалық
таңбалар сияқты тақ – тақ тіл болып қалмақ.
12. Тілдің диалектілік, әлеуметтік жіктері. Диалект - жалпыхалықтық,
біртұтас ұлттық тілдің өзіндік дыбыстық, сөздік, грамматикалық
ерекшеліктері бар саласы. Диалектілер негізінде тілдік қауым қоныс ыңғайына
қарай әр түрлі аймақтарға бөлінеді. Диалектінің мұндай түрі жергілікті
диалект деп аталады.Жергілікті диалектіге белгілі бір аймақта тұратын
адамдар тілінде кездесетін ерекшеліктердің жиынтығы жатады.
Белгілі бір этникалық бірлікке тән жалпыхалықтық тіл мен диалект
арасында әлеуметтік те, функциялық та, құрылымдық та өзгешеліктер
болады.Тіл бүкіл этникалық бірліктегілердің барлығына да ортақ, бәріне
бірдей қызмет етеді, ал, диалект оның белгілі бір аймақта тұратын бір
бөлігіне ғана қызмет етеді.Тіл қызметі сан – алуан болады, ал, диалектінің
қызметтік шеңбері тар, ол, негізінде, сөйлеу тілі түрінде ғана болады.Тіл
құрылымдық жағынан басқаға тәуелсіз дербес болады, ал, диалект құрылымдық
жағынан жалпыхалықтық тілге тәуелді болады.
Диалектілік ерекшеліктердің пайда болуының негізгі себептері, жоғарыда
айтылғандай, бір кезде жалпыхалықтық тілде сөйлейтін қауымның белгілі
тарихи себептермен бір – бірінен бөлініп, қоныс аударып, ұзақ заман бойына
бір – бірімен қатынастарының үзілуінен немесе көрші тілдер әсерінен
болулары мүмкін.
Жалпыхалықтық немесе біртұтас ұлттық тіл құрамындағы диалектілердің
бір – бірінен өзгешеліктері әр түрлі дәрежеде болады. Мысалы, белгілі бір
аймақта тұратын адамдар тілінде бар сөздер екінші бір аймақта тұратын
адамдар тілінде немесе әдеби тілде болмайды, болғанымен де біраз
өзгешелікте айтылады, болмаса олардың әрқайсысында әр түрлі мағынаны
білдіретін болады. Дәл осындай өзгешелік дыбыстық жүйеде де, грамматикада
да кездесуі мүмкін. Әр аймақ тұрғындарының тілінде кездесетін ондай
өзгешеліктердің жиынтығы олардың өз алдына жеке-жеке диалект екендіктерін
байқататын көрсеткіш болып есептеледі.
Жалпыхалықтық тілдер сияқты жергілікті диалектілер де тарих
құбылыс.Олар да қоғам дамуының белгілі бір тарихи дәуірінің жемісі.
Қоғамдық жағдайларға лайықты, соған негізделе пайда болып, дамып, өзгеріп
отырады. Диалектілік ерекшеліктер, негізінде, рулық, тайпалық, феодалдық
дәуірлердің жемісі.
Жалпыхалықтық тілдің жергілікті диалектілерге қарағанда қызметі
жағынан да, ерекшелігі жағынан да, қолданушы қауымның сандық шамасы жағынан
да, едәуір шағын көлемді тармағы әлеуметтік диалектілер. Әлеуметтік
диалектілерге кәсіби, жаргондық ерекшеліктер жатады.Бұлардың өзіндік
ерекшелігі мынады: жергілікті диалектілердің өзіндік лексикалық та,
фонетикалық та, грамматикалық та ерекшеліктері болады.Және ол белгілі бір
аймақ тұрғындарын тегіс қамтиды. Ол ол ма, тіпті кейде жоғарыда аталған
әлеуметтік тілдік ерекшеліктер сол жергілікті диалект ішінде де болуы
мүмкін.Әлеуметтік типтер деп аталатындардың ерекшеліктері, негізінде,
олардың лексикалық жағында ғана және олар белгілі шағын топ арасында ғана
қолданылады.Бұлардың ішінен кәсіби ерекшеліктерді бөліп алған жөн. Ол – тек
шартты түрде атағандық болмаса, диалектіге де, жаргонға да қосылмайды.
Кәсіби лексика - әдеби тіл сөздігінің бір саласы және оның әдеби тілге
жаттығы да жоқ. Әр кәсіпорындарының өз ерекшеліктеріне лайықты қолданатын
атауыш сөздері - әдеби тілдің байлығы.
Жаргон – тілдің әлеуметтік бір жарқыншағы. Бұл табиғаты жағынан да,
қызметі жағынан да, шығу төркіні жағынан да, қызметі жағынан да, шығу
төркіні жағынан да диалектілерден мейлінше өзгеше. Жаргонның географиялық
ұғымға, қоныс ыңғайына ешқандай қатынасы жоқ. Ол – тұрмыс, тіршілік, кәсіп
ыңғайлары бір – біріне ұқсас келетін әлеуметтік шағын топтар арасында пайда
болады. Өзінің жаргондары бар әлеуметтік топ әр түрлі болуы мүмкін
(саудагерлер, қайыршылар, бұзақы, ұры – қарылар т.б.), солар ішіндегі
елеулі де күрделісі таптық жаргондар. Таптық жаргондардың едәуір елеулігіне
қарап кейбір ғалымдар, мысалы, академик Н.Я.Марр да тіл таптық болады, әр
таптың өзіндік тілі болады дегенді айтқан. Дұрысында, жаргондар мейлі ол
таптық болсын, мейлі таптық болмасын – бәрі бір, дербес тіл емес,
жалпыхалықтық тілден өзіндік кейбір сөз өзгешеліктері арқылы ғана
оқшауланатын тілсымақ қана.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Қоғам және тілдің біртұтастығы
2. Техникалық прогрестің тілге әсері

№5 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: ТІЛ ЖӘНЕ ОЙЛАУ.ТІЛ МЕН САНА
Дәріс жоспары:
1. Тілдің ой-санамен қарым-қатынасы
2. Тілдік мағына
1. Тілдің ой – санамен қарым – қатысы. Тіл мен ой – сананың бір –
бірімен қарым – қатынасы жөніндегі мәселе – біздің дәуірден көп бұрын
басталған көне тақырып. Қазір бұл мәселені филосовтар да, тіл ғалымдары да,
логиктер де, психологтар да зерттейді.Бұл саладағы пікірлерді былайша
топтуға болады.
1) Тіл мен ойлау тепе-теңдік бірлікте, ешқандай өзгешеліктері жоқ
дейтін көзқарас.Бұл – менталистік бағыт деп аталады (неміс ғалымдары
Ф.Э.Д.Шлейермахер, И.Г.Гаман, 18-19 ғ.).
2) Тіл мен ойлау арасында ешқандай бірлік, ұқсастық жоқ, екеуі екі
бөлек дүние дейтін көзқарас (неміс ғылымы Ф.Э.Бенеке,19 ғ.). Бұл екі
көзқарастың екеуі де тіл мен ойлаудың қарым – қатынасы жөніндегі мәселені
жоққа шығарады, оны проблема етіп көтеруді қажетсіз деп санайды.
3) Тілдің рөлін асыра бағалап, тіл мен ойлауды өте жақын деген
көзқарас (неміс ғалымы В.Гумбольдт, француз ғалымы Л.Леви – Брюль, 18, 19
ғ.).Бұл бихевиористік бағыт деп аталады.
4) Тіл мен ой – сана өзара тығыз байланысты, бірінсіз бірі өмір сүре
алмайды.Бірақ бұлардағы бірлік абсолюттік, тепе – теңдік бірлік емес,
әрқайсысының өзіндік дербестіктері, қайшылықтары бар дейтін көзқарас.Тіл
мен ой – сананың арақатысы жөніндегі бірден – бір дұрыс шешім де осы соңғы
бағыт деп есептеуге болады.
Тіл мен ой – сана арасындағы қарым – қатынас екі жақты: екеуінің де
бір – біріне берері де, бір – бірінен алары да аз емес.Тіл - ой – сананың
қалыптастыратын, оны материалдандырып жарыққа шығаратын, басқаларға
білдіретін, ой – сана табыстарын сақтап, оны кейінгі ұрпақтарға жеткізетін
құрал.
2. Тілдік мағыналардың негізгі түрлері – лексикалық мағына мен
грамматикалық мағына.Лексикалық мағына деп, әр сөздің білдіретін өзіне тән
атауыштық мағынасын айтады, ал, грамматикалық мағына сөздің лексикалық
мағынасы үстіне қосымша, үстеме болып қосылатын көмекші мағыналар
жатады.Көмекші (грамматикалық) мағыналар, негізінде, түрлі грамматикалық
категориялар жасауға негіз болады.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Тіл білімі мен психология ілімінің зерттеу нысандары
2. Ойдың тілдік көрінісінің әр тұрлі болатындығы

№6 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: Тілдің құрылымдық, жүйелік, таңбалық сипаты
Дәріс жоспары:
1. Дыбыс тілі қатынас құралының ең маңызды түрі
2. Жалпы семиотика мен тілдік семиотика
3. Тілдік таңбалардың түрлері
4. Жүйе мен құрылымның ғылым нысанына айналуы.
5 Синтагмалық қатынас
6. Парадигмалық қатынас
7. Иерархиялық қатынас
8. Тіл – жүйелер жүйесі
1. Дыбыс тілі қатынас құралының ең маңызды түрі болғанымен, оны
қолдану әрдайым мүмкін де, тиімді де бола бермейді.Кейде дыбыс тілі арқылы
хабарлауға, білдіруге болмайтын жайттар өмірде жиі кездеседі.Мұндай
жағдайларда бір нәрсе жайында басқаларға хабар беру үшін, сол хабардың
шартты көрсеткіші ретінде әр түрлі материалдық белгілерді қолданған.Ондай
шартты белгілер орыс тілінде знак, қазақ тілінде таңба деп аталады.Таңба
деп басқаларға білдірмекші болған белгілі бір хабардың орнына қолданылатын
сезім мүшелерінің біріне тән заттық, құбылыстық, дыбыстық, сәулелік,
әрекеттік, тағы солар сияқты белгілерді айтады.Белгілі бір нәрсені білдіру,
хабарлау қызметін атқарып тұрған материалдық көрсеткіш, яғни таңба,
таңбалаушы деп аталады да, ол білдіріп тұрған мағына таңбаланушы деп
аталады. Мысалы: бағдаршамның қызыл жарығы – таңбалаушы да, ол білдіріп
тұрған «жүруге болмайды» деген мағына – таңбаланушы.Сондай – ақ,
шеберханалар маңдайшасындағы телевизор, радио қабылдағыштардың суреттері
таңбалаушы да, олар білдіріп тұрған «осы заттар осы жерде жөнеледі» деген
мағына таңбаланушы т.б. Таңба ретінде кез келген затты, кез келген шартты
белгіні қолдануға болады.Ондай шартты белгілер – материалдық жағынан да,
білдіретін хабарының мазмұны, оны беру тәсілі мен таңбаның құрылымдық
сипаты жағынан да алуан түрлі, ол – ғылым нысаны болуға әбден жарайтын,
мейліеше күрделі құбылыс.Осы себептен 20 ғасырдың 30- жылдарынан бастап,
таңбаларды зерттейтін семиотика деп аталатын дербес ғылым
қалыптасты.Семиотика – грек сөзі, мағынасы – белгілі дегенді білдіреді.
Семиотика – хабаршы таңбалар туралы жалпы теориялық ілім, ол
таңбалардың табиғатын, жүйесін, түрлерін, қолдану процесіндегі
құбылыстарын, таңбалардың бір – бірімен және өздері білдіретін мағынамен
қарым – қатынасын зерттейді.
Семиотика – 20 ғасырдың 20-30-жылдарында ғана қалыптасқан жас ғылым
болғанымен, әр түрлі материалдық белгілерді хабаршы таңба ретінде қолдануды
адамдар ежелгі заманнан бастап – ақ білген.Сондай – ақ, атқаратын қызметі
жағынан алғанда сөйлеу тілінде де жалпы таңбаларға тән сипаттардың
барлығын, сондықтан оны жа жалпы таңбалар тобында қарудың керектігін еделгі
заман ойшыларының өздері де айтқан.Аристотель ауызекі айтылған сөздер –
ойдағы түсініктің символы, ал жазу – сөздің символы деген.Кейінгі заманда
өмір сүрген Гоббс, Локк, Лейбниц т.б. философтар тіл – таңбалар жүйесі деп
есептеген.Тілде таңбалық сипаттың барлығын 19 ғасырдағы көрнекті тіл
ғалымдары – Ф.Бопп мен В.Гумбольдт та айтқан.Дегенмен, бұл мәселенің тіл
білімінің негізгі проблемаларының бірі ретінде қойылып, тіл білімінде оны
зерттейтін тілдік семиотика дейтін саланың болу қажеттігіне көз жеткізген
ғалым – Ф. Де Соссюр.Сөйтіп, бүкіл таңба атаулыны зерттейтін жалпы
семиотика мен тіл түйіскен жерден аралық ғылым ретінде тілдік семиотика деп
аталатын ғылым қалыптасты.
2. Жалпы семиотика мен тілдік семиотика. Жалпы семиотика бүкіл таңба
атаулығы бірдей дәрежеде қолдануға болатын ортақ теория қалыптастыруды
көздейді.Ол таңбалар арасында болатын өзгешеліктерге, әсіресе тілдік
таңбалардың ерекшеліктеріне онша мән бермейді.Семиотика үшін тілдік
таңбалар да, тілдік емес, көмекші таңбалар да бірдей, барлығы да хабар
беруші, коммуникативтік қызмет атқарушы тұлғалар.Сондықтан олардың барлығы
да бірыңғай ортақ заң – ережелерге бағынуы керек.Бірақ іс жүзінде
семиотиканың теориялық тұжырымдары, көбінесе, тілге жатпайтын көмекші
таңбаларға негізделеді, соларға тән сипаттарды басшылыққа алады.Бірақ
тілдік таңбалар мен тілге жатпайтын таңбалар арасында түбірлі өзгешеліктер
болады.Осы себептен семиотиканың жалпы теориялық тұжырымдары тілдік
таңбалардың сырларын ашуда біраз септігін тигізгенімен, таңбалардың өзіндік
сипаттарын, таңба мен ол білдіретін мағына арасындағы қарым – қатынасты
айқындау мәселелеріндегі оның қағидалары тілдік таңба сипатына сай
келмейді.Бұл жағдай тілдің таңбалық сипатын жалпы семиотиканың шеңберінде
қалдырмай, одан бөліп алып, ерекше сөз етудің қажеттігін байқатады.Тілдік
таңбаларды зерттейтін тілдік семиотика ғылымын дүниеге келтірген де сол
өзгешеліктер.Тілдік семиотика біраз мәселеде жалпы семиотиканың
қағидаларына сүйенеді, соны басшылыққа алады.Өйткені жалпы таңбаларға тән
кейбір қасиеттер тілдік таңбада да болады.
1) Барлық басқа таңбалар сияқты тілдік таңба да сезім мүшелерінің бірі
арқылы білінетін материалды сипатта болды;
2) бір нәрсе жайын хабарлайды, коммуникативтік қызмет атқарады;
3) белгілі бір мағынаға, мазмұнға бағытталады, онымен шартты қатынаста
болады;
4) өзі білдіретін мағынамен қатынасы емін – еркін болады, олардың
арасында табиғи байланыс болмайды;
5) өз жүйесіндегі басқа таңбалардан бір немесе бірнеше айырым
белгілері арқылы жекеленіп танылады.
Қандай да болмасын белгілі бір материалдық көрсеткішті таңба деп санау
үшін, ол өзінің материалдық табиғатына тән емес, қосымша қызмет ретінде
жүктелген бір нәрселерді білдіруі, хабарлауы қажет.
Адамдар кез келген затты таңба ретінде пайдалана алады.Мысалы: терезе
алдында бір шоқ гүл қою арқылы «үйде бөтен адам бар» дегенді хабарлай
алады, бірақ ол үшін хабар беруші мен хабар алушы арасында келісім болуы
қажет.Олай болмаған да, таңба қосымша қызметін атқара алмайды.Қазіргі
уақытта көпшілікке танымал болып қалған бірсыпыра таңбалар бар.Олардың
қатарына көше және жол бойларындағы жүріс – тұрыстарды реттеу мақсатныда
қолданылатын бағдаршамдар, жол бойына қойылатын әр түрлі белгілер, зауыт –
фабрикалардағы гудоктар, оқу орындарында қолданылатын қоңыраулар,
әлеуметтік топтардың өзіндік киім ерекшеліктері, белгі – значоктары,
мемлекеттік рәміздер мен ордендер, кейбір ғылымдарда қолданылатын арнаулы
графикалық таңбалар, т.б. Мұндай таңбалар өмірдің әр саласында қолданылады
және олардың материалдық сипаттары да алуан түрлі.
Семиотикалық әдебиеттерде таңбаларды негізгі таңба, көмекші немесе
жасанды таңба деп екіге бөлушілік бар.Негіз таңба деп тілдік таңбаларды
айтады.Оның негізгі болатын себебі ол алғашқы, басқа көмекші таңбалардың
барлығы да соның негізінде туған, сол арқылы ұғынылады.Осы себептен де
ғалымдар тілдік таңбаны «барлығын да айтуға келетін» (А.Мартине), «барлық
басқа семиотикалық таңбаларды аударуға болатын» (Л.Ельмслев), «барлық
типтегі таңбалардың оркестірі» (Т.Милевский) деп санайды.
Көмекші таңбаларды материалдық сипаттарына қарай төмендегідей түрлерге
бөлушілік бар.
Графикалық таңбалар. Бұған математика, физика, химия, логика
ғылымдарында қолданылатын таңбалар және әр түрлі жазулар, мөр таңбалар
жатады.Бұлар көру мүшесі арқылы қабылданады.Оларға кейбір ғылымдар ымдау,
нұсқау белгілерін де, мылқаулардың мимикалық тілін де, әр түрлі іздер мен
белгілерді де жатқызады.
Акустикалық таңбалар. Бұған сөйлеу мүшелерінің артикуляциялары арқылы
жасалатын таңбалар, белгілі мақсат үшін берілетін алуан түрлі сигналдар,
дабылдар, қоңырау мен гудоктар жатады.Олардың барлығы да есту мүшесі арқылы
қабылданады.Есту арқылы қабылданатын таңбаларды олардың жасалу тәсілдеріне
қарай кейбір ғалымдар вокалды таңбалар, аспапты таңбалар деп екі бөледі де,
алдыңғысына дыбыстау мүшелері арқылы жасалатын сигналдарды, соңғысына әр
түрлі музыкалық аспаптар арқылы берілетін арнаулы сигналдарды, дабылдарды
жатқызады.
Заттық таңбалар. Бұған жол бойына, көшелерге, кәсіпорындары мен
мекемелердің маңдайшаларындағы белгілер, көрсеткіштер және әлеуметтік
топтардың өздеріне тән киім түрлері мен формалары, зночоктар мен гербтер,
әскери белгілер, түрлі жалаулар арқылы берілетін сигналдар, ен – таңбалар
жатады.
Ақша таңбалар. Бұған әр елдің, әр дәуірдің қағаз, күміс, бақыр
ақшалары жатады.
Сәуле таңбалар. Бұған жарық арқылы берілетін әр түрлі белгілер,
сигналдар – бағдаршамдар, су жолында қолданылатын маяктар, бакендер (су
бетіне қауіпті жерлерге қойылатын қалқыма шырақтар) жатады.
Ымдау, нұсқау таңбалары. Бұл – семиотикалық таңбалардың ең
күрделісі.Ол әр түрлі дене қимыл – қозғалыстары арқылы беріледі.Кейбір
ғалымдар ым тілін адамдардың қатынас құралының алғашқы түрі, бастапқы тіл –
ым тілі болған, дыбыс тілі ым тілінен кейін шыққан, ым тілі адамдар
қатынасы дамуының дербес бір сатысы дегендерді айтқан.Мұндай пікірді Кеңес
тіл білімінде Н.Я.Марр да жақтады.
Дене қимылдары арқылы түсінісу, хабарласу әрекеттерінің ежелгі
замандардан бері келе жатқанын, оның адам қоғамының өте балаң кездерінің
өзінде де мол кездесу мүмкіндігін ғылым бекер демейді.Бұл мәселені
зерттеуші мамандар оны хайуанаттар дүниесінде қазір де кездесетін әр түрлі
дене әрекеттерімен төркіндес емес пе екен; қазірде қолданылып жүрген әр
түрлі ымдау, нұсқауларымыз адамдардың хайуандар тобынан бөліне қоймаған
кезенің өзінде де болмады ма екен деген болжаулар айтады.Қазіргі хайуандар
дүниесіндегі осыған ұқсас әр түрлі жәйттерге қарағанда дене қимылдары
арқылы түсіндірудің төркіні тым арғы заманда дейтін пікірдің жаны бар.Бірақ
оны дербес қатынассыз өмір сүрген дербес тіл еді деуге, қоғам дамуында ым
тілі дәуірі болған деуге ешқандай дәлел жоқ.Қайта өмір тәжәрибесі дене
қимылдарының дыбыспен, үнмен қосарлана, соған көмекші ретінде
қолданылатынын көрсетеді.
Ымдаудың қызметі жағынан семиотикалық таңбалардан елеулі өзгешеліктері
бар.Ым тілі, ең алдымен, жасанды емес, ол – ұрпақтан ұрпаққа ауысып, мұра
ретінде беріліп отыратын табиғи құбылыс.Шарттылық ым тілінде тым елеусіз,
сондықтан ол – негізінде интернационалдық құрал, оны бірінің тілін бірі
білмейтін адамдар да түсінісе алады.Барлық халықта жұдырық көрсетуді
қорқыту деп, қол бұлғауды шақыру деп түсінеді.
Семиотика ғылымы таңбаларды табиғи таңба, жасанды таңба деп те
бөледі.Табиғи таңбаны кейде белгі таңба, симптом деп те айтады.Бұған
заттардың өз бойына тән, одан бөліп алуға болмайтын табиғи белгілері,
симптомы жатады.Олар бір затты я құбылысты екінші бір заттардан,
құбылыстардан, айыруға белгі болады.Соған қарап мұны кейде көрсеткіш,
танытқыш таңба деп те айтады.Көрсеткіш таңбалар өздері белгісі болатын
затпен, құбылыспен тығыз байланыста, айырылмайтын бірлікте болады.Бұлар -
өмір тәжірибесі арқылы танылған, заттардың, құбылыстардың табиғатына тән
симптомы.Мысалы: қар қыстың, түтін оттың, дене қызуының көтеріліуі
науқастың, термометрдегі сынаптың төмендеуі салқындықтың белгілері
т.б.Семиотикалық таңбалар білдіретін хабардың, мағынаның, таңбалық қызмет
атқарып тұрған затпен, құбылыспен ешқандай табиғи байланысы болмайды, ол
екеуі тек шартты қатынаста ғана болады және оны біреулер я шағын бір қауым
белгілеп береді.Тек олардың нені білдіретіні алдын ала келісілген болса
болғаны.Мысалы: бағдаршамның «жүруге болмайды» деген мағынаны білдіретін
қызыл жарық орнына басқа бір жарықты алуға да болады, онда тұрған түк те
жоқ, тек оны пайдаланатындар алдын ала білсе болғаны.Бұл – семиотикалық
таңбалар мен олар білдіретін мағына арасында айырылмайтын бірліктің
жоқтығын, олардың автономиялығын байқатады.Ал табиғи белгілерде мұндай емін
– еркіндік болмайды.Бірақ адам баласы табиғи белгілерді хабаршы таңба
ретінде қолдана алады.От жағу, түтін салу арқылы басқаларға хабар берілуі
мүмкін, тек оның нені хабарлап тұрғанын хабар алушының күні бұрын білу
шарт.Олай болмаған жағдайда олар таңбалық қызмет атқара алмайды.
Семиотикалық таңбаларды өз ішінен сигналдық, символдық, тілдік,
субституттық таңба деп бөлушілікте кездеседі.
Сигнал таңбалар – көру, есту арқылы қабылданатын таңбалар.Мұның
қатарына қоңырау, дабыл, теміржолда, су жолында, дала жолдарында, көше
бойында қолданылатын алуан түрлі белгілер жатады.Сигнал таңбалардың
мағыналары шартты болғандықтан, жағдайға қарай өзгеріп отырады.Мысалы:
қоңырау бірде сабақтан шығуды білдірсе, енді бірде сабаққа кіруді білдіреді
т.б.
Символ таңба көмекші таңбалардың басқа түрлеріне қарағанда анағұрлым
күрделі, ол дерексіз, бейнелі ұғымдарды білдіреді. Бұған әр елдің
мемлекеттік гербі, туы, мөрлері, жалаулары, әскери атақ – дәреже белгілері,
значоктар, ордендер т.б. жатады.
Таңбаның бұл екі түрінде де олар білдіретін мағына таңба құрамына
енбейді, таңбалық қызмет атқарушы материалдық көрсеткіштерден тысқары
болады, сондықтан бұларды бір жақты таңбалар деп атайды.
Жоғарыда аталған тілдік және соның бір көрінісі болып есептелетін
субституттық (материалдық) таңбалар – тілдік семиотиканың негізгі нысаны
болып табылатын негізгі таңбалар.
3. Тілдік таңбалардың түрлері. Жалпы семиотикалық ереже бойынша таңба
бір жақты тек материалды ғана болады, мағына таңба құрамына
енбейді.Таңбалық қызметтен айырған күнде де олар бастапқы табиғи қалпында
қала береді.Бұл қағидаға жеке тұрғанда ешқандай мағынаны білдіре алмайтын,
бір жақты элемент болып есептелетін фонемалар болмаса, тілдегі басқа
тұлғалардың ешқайсысы да сай келмейді, өйткені тілдегі сөз болсын, сөйлем
болсын – бәрі де екі жақты тұлғалар.Оның үстіне, бұлардың мағыналары
өздерінің материалдық жағынан бөліне алмайды, бұл екеуі айырылмастық
бірлікте тұрады, егер бір – бірінен айырылса, өмір сүруден қалады.
Шындығында, тілдік жүйе көмекші, шартты таңбалар жүйесіндей емес,
мейлінше күрделі, көп сатылы, көп қабатты, көп элементті жүйе.Тілдегі алуан
түрлі тұлғалар тек құрылымдары жағынан емес, мағыналары мен қызметі жағынан
да түрлі – түрлі.Олардың ішінде екі жақты да, жартылай екі жақты да, бір
жақты да тұлғалар бар.
Екі жақтыға сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер жатады.Жартылай екі
жақтыға көмекші морфемалар жатады.Бір жақтыға фонемалар жатады.
Тілдің негізгі тұлғалары қатарына дыбыс, морфема, сөз, сөйлем
жатады.Дыбыс – тілдің ең кіші материалды бөлшегі.Ол, біріншіден, тілдің
өзінен бірер басқыш жоғары тұратын тұлғаларын жасауға материал болса,
екінші жағынан, бір тұлғаны екінші тұлғадан айыратын танытқыш белгі
қызметін атқарады.Дыбыс жеке тұрғанда ештемені де білдіре алмайды,
мағынасыз болады, сондықтан ол екі жақты мәні бар таңба жасауға қатысқаны
болмаса, өзі таңбалық қызмет атқара алмайды.Өйткені таңба болу үшін бір
нәрсені хабарлауы, білдіруі керек.Дыбыстардың осы айтылған ерекшеліктеріне
қарап, оны ғалымдар бірде диакритикалық белгі десе, енді бірде фигура деп
атайды.Фонемалардан бір басқыш жоғары тұратын тұлға – морфема.Морфеманы,
әдетте, өзіне тән мағынасы бар екі жақты тұлға деп санайды.Бірақ морфеманың
мағынасы атауыштық, хабаршы мағына емес, грамматикалық мағына және ол
мағынасы номинативтік мәні бар негізгі морфемамен бірге тұрғанда ғана
білінеді.Екіншіден, сөздердің морфемаларға жіктелуі тіл атаулының барлығына
бірдей тән құбылыс та емес, сөздердің құрамын морфемаларға бөлуге болмайтын
тілдер де болады.Морфема – атауыштық мәні бар лексемалар мен фонемалар
арасындағы аралық категория.Ол – тілдің структуралық тұлғасы, бірақ хабаршы
таңба бола алмайды.
4. Жүйе, құрылым деген терминдерді бұл күнде қолданбайтын ғылым кемде-
кем. Қазіргі заман ғылымдарының қай-қайсысы да, өз нысандарының жүйелік,
құрылымдық сипаттары айқындауды негізгі мақсат деп санайды. Көптеген
көрнекті ғалымдар жүйелік, күрылымдық зерттеу 20 ғасырдың ортасы тұсындағы
ғылымдар дамуының ең басты бағыты дегенді айтады.
Жалпы білім түрғысынан алғанда, жүйе деп белгілі тәртіпте, бір-бірімен
тығыз байланыста, қарым-қатынаста тұратын элементтерден қүрылған біртұтас
нысанды атайды. Жүйе құрамына енетін бөлшектер, тұлғалар жүйе элементтері
де аталады. Жүйе элементтерінің бірлігі — әр түрлі бөлшек-тердің өзара
жымдасып, берік бірлікте, шартты қатынаста тұратын үйымдасқан төртіпті
бірлігі.
Өз нысанын жүйелік, құрылымдық түрғыдан зерттеу' істерімен ғалымдар
ертеден бастап-ақ айналысқан, < ғылымдарды былай қойғанда, тек тіл туралы
ғылымның өзін: алсақта, сонау көне заманнан бастап-ақ зерттеушілердің
тілдің фонетика, морфология, синтаксис т.б. суалацарға жіктеп, әр саланы ез
алдына қарастырғаны белгілі. Зерттеудің мүндг тәжірибелерінсіз тілді
біртұтас жүйе, құрылым деп тану мүмкін болмас еді. Алайда, ол кезде нысан
ұсақ элементтерге бөлшектеніп, әрбір элементтердің өзіндік қасиеттері жеке-
жеке талданды да, элементтер бірлігіне, олардын. ара-қатынастарына жете мән
берілмеді. Жүйе, құрылым деген терминдердің өздері де әр түрлі мағынада
түсінілді.
Соның арқасында тіл — элементтері бір-біріне тәуелді, шартты қатынаста
тұратын біртұтас нысан деп саналмай, әр түрлі элементтердің кездейсоқ
қосындысы, жинағы тәріздес болып көрінді. Бұлар сияқты олқылықтарды жоюға
бағытгалған алғашқы қадамдар 19 ғасырда басталғанымен, 20 ғасырға дейін
баяу дамып келді. Тек 20 ғасырдың орта түсынан бастап нысанды жүйелік,
құрылымдық бағытта зерттеу мейлінше кең етек алып , зерттеудің көпшілік
таныған үстем бағытына айналды.
Дыбыс тілінің әр түрлі элементтердің кездейсоқ жиын-тығы емес,
бөлшектері бір-біріне тәуелді, өзара тығыз байла-ныста, шартты қатынаста
тұратын біртұтас, бір бүтін күрделі түлға екендігін алғаш атап айтқан ғалым
— В.Гумбольдт. Ол - тіл-тілдің қай-қайсысында болса да, екі түрлі түлға,
сала болады: оның бірі — тілдің сыртқы формасына жататын материалдық сала
да, екіншісі — тілдің ішкі формасына жататын — идеялық жағы. Бұл екеуінің
бірінсіз бірінде күн жоқ. Осы екі форма бірігіп тілдің құрылымын қүрайды
деген болатын. В.Гумбольдт жасаған бұл түжырымдарды тіл білімінің басты
міндеті деп санау — И.А. Бодуэн де Куртенэ мен Ф.де Соссюр еңбектерінен
басталады. Жүйе, құрылым деген атаулардың тіл білімінде кең қолданылып,
түракты ғылыми терминге айналуы да осы кез.
Бірақ Ф.де Соссюр тіл өз алдына тұйықталып жатқан жүйелерден тұрады,
өзара шарттас қатынаста тұратын элементтерден қүралады, сол себепті тіл
жүйесінің тек синхрондық күйі зерттелуі керек, ал, тіл жүйесін диахрондык
түрғыда зерттеу тілдің жүйелік қалпын нақты көрсетпейді деп есептеген.
Дегенмен, Ф.де Соссюрден кейінгі зерттеушілер тіл жүйесі деген ұғым тілдің
синхрондық күйімен бірге диахрондық күйіне де қатысты екенін анықтады.
Содан бері қарай тілдің жүйелік сипатын сөз етпеген ғалым кемде-кем.
Онымен шетел ғалымдары да, орыс ғалымдары да айналысып келеді, бірақ соған
қарамастан тілдік жүйе, тілдің құрылымы дегендер — күні бүгінге дейін
түбегейлі шешілмей келе жатқан проблемалар. Жүйе мен кұрылымның
арақатынасына байланысты айтылып жүргеіг пікірлерді екі үлкен топка бөлуге
болады. Оның бірі — бұл екі атаудың арасына шек қоймау, екеуін абсолют
синощ ретінде карау, болмаса екеуінің де мағынасын, ұғымын камтитын термин
ретінде біреуін ғана пайдалану. Мұндай көзқараска бұл екі атаудың кейбір
тіркестердегі мағыналас-тығы, бірінің орнына екіншісін қолдануға
келетіндігі себепші болса керек. Екіншісі жөне көрнекті тіл ғалымдарының
көпшілігі даусыз деп санайтыны — сөз болып отырған екі терминді бір-бірінен
ажырату, оларды синонимдес атау деп санамау.
Тілдік жүйе, тілдік құрылым деген терминдердің өзара тығыз байланысты
екені, бірақ олардың тепе-тең еместігі, бір-бірінен өзгешеліктері барлығы,
тіл білімі үшін ол өзге-шеліктерді анықтаудың қажеттігі — бұл күнде
айқындалған шешім. Жүйе тілдік құрылым деген ұғымға қарағанда кең мағынаны
білдіреді, бүкіл тілдік фактілердің барлығының жиынтығына, бірлігіне
қатынасты ұғым ретівде қолданылады, ал кұрылым тілдік элементтердің тек
қарым-қатынасына ғана қатысты, жүйенің айырықша бір бөлшегі ғана деп
саналады.
Жүйе, құрылым дейтін атаулардың және бұлардың арасындағы жақындық пен
өзгешеліктердің ғылыми проблема ретінде Кеңес тіл білімінде зерттеле
бастауы елуінші жылдардан бері карай.
Тілдік жүйе қүрайтын кесек тұлғалар — фонетика, лексика, грамматика.
Бұлар ғылымда ярус — қабат, уровень — деңгей немесе жүйе я құрылым
элементтері деп аталады. Бұл элементтер бірлігі — белгілі тәртіпке, ретке
келтірілген, бірімен бірі жалғасып, бірінен-бірі туындап өрбіп, ұлғайып
жататын өзектес, біртұтас-бірлік. Бұлар — тіл*деп аталатын түтасқан күрделі
бүтін нысанның жеке тармақтары. Өзара бірлікте тұратын бұл салалардың
құрылымы жағынан да, аткдратын қьізметі, мән-мағыналары жағынан да бір-
бірінен елеулі өзгешеліктері бар, оның құрамына енетін элементтер белгілі
тәртіпте сала-сала, жүйе-жүйе болып, ұсақтары бірлесіп кесек тұлғалар
жасал, кесектері өздерінен төменгі элемент-терге бөлшектеніп, бір-бірімен
сабақтасып жатады. Жүйе элементтері жүйе мүшесі ретінде жүйе құрамына еніп,
өзі сияқты баска тұлғалармен не тікелей немесе жанама түрде байланысқа,
қарым-қатынасқа түседі. Тілдік тұлғалар байланысыньщ тілдерде кездесетін
төмендегідей бірнеше типтік түрлері болады.
5. Синтагмалық қатынас. Грек тілінен тараған бұл атау алғашқыда бір
нәрселердің қосылуы, жалғасуы деген мағынаны білдірген. Қазіргі заман тіл
білімінде тілдік элементтердің бір-біріне тіркесе жалғасуы дегенді
білдіреді. Синтагмалық қатынасқа алдынғысы кейінгісіне тіркесе, жалғаса
айтылатын я жазылатын элементтер байланысы жатады.
Тілдік тұлғалар байланыстары іщінде синтагмалық кдтынастың мәні
ерекше. Тіл өзінің қатынас құралымдық қызметін элементтердің синтагмалық
қатынасы, байланысы арқылы атқара алады. Сөйлеу сөйлеу процестері кезеңінде
тілдік тұлғалардың бір-біріне тіркесе, жалғаса байланыстары нөтижесінде
іске асады. Синтагмалық қатынас элементтер байланыстарының ең алғашқысы.
Синтагмалық қатынасқа жататын бір тектес тұлғалар: морфема мен морфема, сөз
бен сөз (үй-шік, от-ағасы, қоралы қой). Құрылымы, мағынасы, қызметі
жақтарынан әр тектес болып келетін тұлғалар синтагмалық байланысқа келе
алмайды. Мысалы: дыбыс пен морфема, сөз бен сөйлем т.б.
Тіл жүйесіндегі синтагмалардың, синтагмалық қатынас-тардың негізінде
тіл жүйесін зерттеудің негізгі аспектілерінің бірі синтагматика
қалыптасқан. Синтагматиканың қарас-тыратыны — жүйелі түрде орналасқан
тілдік тұлғалардың сөйлеу процесінде (немесе мәнін қүрастыруда) бір-бірімен
тікелей байланысқа түсіп тіркесуінен туатын синтагмалық қатынастарды таддап
зерттеу. Синтагматика парадигматикаға қарама-қарсы қойылып қарастырылады,
өйткені ол тілдің бір мезгілдік деңгейіндегі күйін, яғни тарихына бармай,
оның көлденең (горизонталь) бағытта байланысатын күйін зерт-тейді.
6. Парадигмалық кдтынас. Грек тілінен ауысқан бұл атау мысал, үлгі
деген мағынаны білдірген. Кдзір де ол — бір тектес элементтердің тобы,
класы деген мағынаны білдіреді. Парадигмалық топ құрамына енетіндер —
мағыналық, құрылымдық жақтарынан бірыңғай болып келетін тұлғалар. Мысалы,
септік жалғаулар парадигмасы, фонемалар парадигмасы т.б. Парадигмалық топ
құрамына, класына өзара синтагмалық қатынасқа келе алатын тұлғалар енеді.
Тіл жүйесіндегі парадигмалардың, парадигмалық қатынастардың негізінде
тіл жүйесін зерттеудің негізгі аспектілерінің бірі прадигматика
қалыптасқаН; Парадигматиканың қарастыратыны — парадигмалық қатынастардың
құрылымын, топтарын, жіктелуін, қызметін зерттеп анықтау. Парадигматика
синтагматикаға қарама-кдрсы қойылып қарастырылады, өйткені ол тіддің бір
мезгілдік емес, әр мезгілдік күйін, яғни ассоциялық қалпын, тіл
элементтерінің тік бағытта (вертикаль) байланысуын зерттейді.
7. Иерархиялық қатынас (төмендегінің өзінен бір табан жоғарғыларға
бағынуы). Бұл әр тектес тұлғалар байланысы деген мағынаны білдіреді.
Қатынастың бұл түрі ұсақ парадигмалық топтағылардың өздерінен бір саты
жоғары тұрған парадигмалық топпен байланысына негізделеді. Мысалы: дыбыстар
материалдық көрсеткіш ретінде морфемалар құрамына енсе, морфемалар сөз
құрамына, сөз сөз тіркесі немесе сөйлем құрамына енеді. Иерархиялық қатынас
арқасында тіл кабаттары бір-бірімен байланысқа келіп, біртұтас тілдік жүйе
қүрайды, сөйтіп, бүкія тілдік механизмі тұтасып қимыл жасайды.
Иерархиялық қатынас арқылы фонетика, лексика, грамматика жүйелік
сипатқа ие болады.
8. Тіл — жүйелер жүйесі. Тілдік жүйенің өмірдегі басқа жүйелерден бір
өзгешелігі — оның күрделігінде, көп кабаттылығында. Тіл бүтін, кесек жүйе
бола түра, өз ішінен эр түрлі ұсақ жүйелерге бөлшектенеді. Сондыктан тілдік
жүйе жалаң болмайды, жүйелер жүйесі немесе гетерогендік 16 жүйе деп
Яталады. Гетерогендік жүйе әр тектес тұлғалардан қүралады, басқаша
айтқанда, бұған мүше болатындар — фонетикалық, лексикалық, грамматикалық
жүйелер. Ұсақ жүйелерді, әдетте, гомогендік11 жүйе деушілік те бар. Гомо-
гендік жүйе бір тектес тұлғалардан қүралады. Тіддің жоғарыда аталған әр
қабаты өз алдарына жеке бір-бір гомогендік жүйе болып есептеледі.
Жалпытілдік (гетерогендік) жүйе мен ұсақ жүйелер (гомогендік) арасында
елеулі айырмашылықтар бар. Гетеро-гендік жүйеге мүше болатындар — әр тектес
элементтер. Бұлар бір-бірімен тек иерархиялық қатынасқа ғана келе алады.
Сондықган жалпы тілдік жүйеге өзара иерархиялық қатынаста тұратын әр тектес
элементтердің бірлігі, байланысы деген анықтама дәл келеді. Ал, оның
құрамына енетін гомогендік жүйелерді қүраушы бөлшектер бір тектес болады
және олар бір-бірімен синтагмалық, парадигмалық қатыста болады. Сондықтан
гомогендік жүйе дегенге өзара синтагмалық, парадигмалық қатынастарда
тұратын бір тектес элементтердің жиынтығы деген анықтама сай келеді.
Ұсақ жүйелер де өз ішінен тағы әр түрлі ұсақ салаларға, топтарға
бөлшектеніп келеді. Мысалы, тілдің дыбыстық құрамы өз алдына тұтас бір
жүйе. Оның күрамындағы элементтердің, яғни жүйе мүшелерінін барлығына ортақ
қасиет — олар жеке қолданылмайды, жеке тұрғанда ештемені де білдірмейді.
Олардың мәні бір-бірімен өзара байланысқа келгенде ғана айқындалады. Мұндай
байланыста тұрғанда тіл дыбыстары сөз жасауға қажетті ең кіші материал
ретінде пайдаланылады да, сигнификативтік қызмет (сөз мағынасын ажырату,
бір сөзді екінші сөзден бөліп таныту) атқарады. Міне, бұл — дыбыстық жүйе
кұрамындағы элементтерге тән ортақ қасиет. Осындай ортақ белгілерімен
қатар, дыбыстық жүйе құрамындағы элементтердің бір-бірінен азды-көпті
өзгешеліктері де жоқ емес. Мысалы, т дыбысы мен а дыбысын салыстырып
кзрасақ, алдымен, алдыңғыда үннің, дауыстыі жоқтығын, соңғыда олардың
барлығын көреміз. Осы қасиеттеріне қарай жіктелгенде, т дыбысына ұқсас
келетін де, а дыбысына ұқсас келетін де дыбыстардың барлығы' айқындалады.
Сөйтіп, т дыбысына ұқсастары өз алдына дауыссыз дыбыстар деген атпен бір
топ болып бөлінсе, а дыбысына ұқсастары дауысты дыбыс деген атпен екінші
топ, болып бөлінеді. Осындай салыстыруды т мен д, а мен э дыбыстарына да
қолдануға болады. Соның нәтижесінде қатаң дыбыстар тобы, ұяң дыбыстар тобы
немесе жуан дауысть дыбыстар тобы, жіңішке дауысты дыбыстар тобы деген
тәріздес әр түрлі ұсақ топтар келіп шығады. Ал, осы ұсақ топтар жоғарыда
айтылған ортақ қасиеттері негізінде бірігіп, парадигмалық ең жоғары топ
(қабат) — тілдің біртұтас дыбыстық (фонетикалық) жүйесін құрайды.
Жоғарғы және төменгі топтарға морфема, сөз жүйелері де жіктеле алады.
Мысалы: морфема өз ішінен түбір морфема, қосымша морфема деген топтарға
бөлінсе, қосымша морфема өз ішінен жүрнақ, жалғау деп аталатын,
алдыңғылардан гөрі де ұсақ топтарға, кластарға бөлінеді. Ол ол ма,
жалғаулардың- өзін септік, көптік, тәуелдік жалғаулар деп бүрынғыдан да
гөрі ұсақ топтарға бөлшектеп әкетуге болады.
Бұл топтағылар сөздің мағыналы бөлшектері, сөз құрайтын материалдар
дейтін барлығына ортақ қасиеттері негізінде бірігіп парадигмалық ең жоғарғы
топ (қабат, уровень) — тілдің біртұтас морфемалық жүйесін құрайды.
Осы айтылғандардай жоғарғы, төменгі топтарға сөздер жүйесі де,
синтаксистік жүйелер де бөлінеді. Ондай бөліктер тілдердің табиғатында бар
нәрселер болғандықган, оған ешкім таласпайды. Пікір таласы сол топтардың
әрқайсысын жеке-жеке жүйе дейміз бе, болмаса, ең жоғарғы бірліктерін ғана
(дыбыс, морфема, сөз т.б.) жүйе деп, олардың бөліктерін жүйе ішіндегі жай
бірлік қана дейміз бе, жүйе деу үшін нені критерий етуіміз керек — дейтін
мәселелерде.
Біраз ғалымдар бір-бірімен салыстыруға, біріне-бірін қарсы қоя қарауға
болатын, өзара байланыста, шарттық кңтынаста тұратын бір тектес элементтер
бар жердің бәрінде де жүйе бар дегенді айтады.
Бірсыпыра ғалымдар тілдің жүйелік құрамын бұлай көбейтуді
мақұлдамайды. Олар белгілі бір тілдік элементтер тобын бір жүйе, гомогендік
жүйе деп санауға синтагмалық, парадигмалық қатынастардың болуын ең негізгі
критерий ету керек, олай болмағанда парадигмалық бір класс құрамына енетін
элементтердің де жүйелік белгіге жатқызылуы мүмкін деседі.
Расында да, жүйе дегенді бөлуге элементтердің тек қана өзара жақын,
бір тектестігін меже ететін болсақ, онда бір ғана дауысты дыбыстардың өзін
жуан-жіңішке, ашық-қысаң, еріндік-езулік, созыңқы-келте дауысты т.б. деп
алуан түрлі жүйеге бөлуге болатын еді. Ал егер жүйені бөлуге жоғарыда
көрсетілген қатынастарды өлшеу етсек, белгілі бір парадигмалық топ ішіндегі
элементтердің дауысты дыбысқа байла-нысты жоғарыда айтылғандай ішкі ұсақ
белгілерін жүйелік белгі деп санамайтын боламыз. Өйткені бұлар сияқты ұсақ
топтар арасында синтагмалық қатынастар бар тәрізді дегеннің өзінде де,
оларда қатынастың үшінші иерархиялық түрі бар дей алмаймыз. Қатынастың бұл
түрі дыбыс жүйесі деп аталатын ең жоғарғы топқа тән қасиет. Тек бір бүтін
ретінде алынған фонетикалық жүйе ғана өзінен жоғары тұрған морфемалар
жүйесімен иерархиялық қатынасқа келе алады. Морфемалар мен сөз жүйелері
туралы да осыны айтуға болады.
Тіддің фонетика, морфология, синтаксис салаларының өз алдарына жеке
бір-бір жүйе екендіктерін, бұл жүйелердің бір-бірінен сапалық өзгешеліктері
барлығын көрнекті тіл ғалымдарының қай-қайсысы да бекер демейді. Бірақ
бірсыпыра ғалымдар лексикада жүйелік сипат бар дегенді құптамайды.
Тілдің басқа қабатына қарағанда лексиканың өзіндік ерекшеліктері бары
даусыз. Мұның жүйелік сипаттары фонетика мен грамматикадағыдай айқын, ашық
та, көп те емес. Дегенмен, тілдің лексикасына қалай болса солай, кездейсоқ
топтаскдн жеке сөздердің жиынтығы деп қарауға болмайды. Мұндағы элементтер
де әр түрлі жолдармен өзара байланысып жатады. Бір-бірімен салыстыруға,
біріне-бірін карама-карсы қойып айқындауға болатын жүйелік сипат бұдан да
табылады. Мысалы: ақылды-есті, амандасу-сәлемдесу, ниеттес-тілектес, жау-
дүшпан тәріздес синоним сөздерді, жақсы-жаман, үлкен-кіші, алыс-жақын
төріздес антоним сөздерді, сол сияқты омоним мен полисемия сөздерді, т.б.
бір-бірімен теңцестіре немесе қарама-қарсы қоя қарасақ, оларда бір тектес
сипаттың барлығы байқалады. Осылар тәріздес сипаттарын ескерген ғалымдар
лексиканы тілдің фонетикалық, грамматикалық жүйелері сияқты өз алдына
гомогендік бір жүйе деп санайды. Бұл — дұрыс пікір.
Жүйеге байланысты айтылуға тиісті тағы бір пікір -тілдегінің барлығы
бірдей жүйелі ме, жүйесіздік деген онда бола ма деген мәселе. Тілдің
негізіне жататын нәрсе -жүйелілік екендігі, жүйелі болу - оның табиғатына
төн кдсиет екендігі даусыз. Бірақ бұдан тілде жүйеге жатпайтын, одан ауа
жайылған ештеме жоқ деген қорытынды шықпайды.
Мысалы: дауыссыз дыбыстар ішінде к, қ, г, ғдыбыстары жуан, жіңішке
мәнде бір-біріне қарсы қойылады, біра дауыссыздардың басқа түрлерінде
мұндай жүйелілік жоқ. Грамматикада зат есімдердің кейбір түрлерін жіктеп
айтуға болса (студентпін, студентсің), басқа көптеген түрлерін (стол,
кітап) олай жіктеп айтуға болмайды, т.б. Бұл жағдай тілде мүмкіндіктің
орасан молдығын, оның жүйесінің ашықтығын, оны жеріне жеткізе, бар
мүмкіндігін сарқа пайдалану — мүмкін еместігін байқатады. %
Сонымен, тілдің өз алдына біртұтас жүйе екендігі, өзіндік заңы бойынша
өмір сүріп, қызмет атқаратындығы талассыз қағида. Тіл жай ғана жүйе емес,
ол өз ішінде қайшылыктарға толы жүйе екендігін, онда күні бітіп қүрып бара
жатқан көнелер мен өмірге енді ғана келген жаңалардың өмір сүре
беретіндігін, оған қоғам осерін тигізіп, ықпал жасап отыратындығы жете
ескерілуі қажет.
Тіл білімінің нағыз ғылым болғысы келе, тілдің жүйесін зерттеу
шеңберінде қалып қоймай, тілге, тіл тіршілігіне байланысты мәселелердің
барлығымен де, солардың ішінде экстралингвистика мәселелерімен де жан-жақты
шүғылдануы керек. Өйткені тіл тіршілігі, тіл өмірі көп жағдайда осы
мәселеге де байланысты.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Тілдік таңбалардың мағыналық түрлері
2. Сигнал таңбалар мен символ таңбалар
3.Ақша таңбаларының даралығы

№7 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: ТІЛ ДЕҢГЕЙЛЕРІ
Дәріс жоспары:
1. Тіл деңгейлері
2. Грамматикалық категориялар
1. Тіл жүйесіндегі басты мәселелердің бірі тіл деңгейлерімен
байланысты. Тіл біліміндегі дәстүр бойынша тіл құрылымын фонетика, лексика,
морфология, синтаксис салаларына бөліп қарастыру тіл деңгейлері туралы
идеяны дамытуға негіз болды. Тіл деңгейлерін білудің теориялық та,
практикалық та мәні зор. Теориялық мәні — тілдің күрылым-дық жүйесінің
дамуын жете түсінуге мүмкіндік беретінді-гінде. Себебі, тіл жүйесінің
элементтері бірыңғай емес, олар бір-бірімен тығыз байланыста бола отырып,
тіл бірліктерінің сипатына қарай өз ішінен әр түрлі деңгейге жіктеледі. Ал,
практикалық мәні — тілдің құрылымын, оның элементтерін деңгейлер
дәрежесінде қарастыру тіл жүйесін үйренуді жеңілдетеді.
Тіл жүйесіндегі бірыңғай тіл бірліктері мен ережелердің жиынтығынан
тұратын шағын жүйелер, бөлімдер тіл деңгейлерін жасайды. Тіл деңгейлері тіл
механизмдері деп те аталады (Б.Н.Головин). Деңгей жасау сипатына тек
деңгейлік шартқа сай келетін, яғни парадигмалық және синтагма-тикалық
тұрғыда деңгейлік тіл бірліктерімен қатынасқа түсуге қабілетті тіл
бірліктері ғана ие болады. Мысалы, фонемалар фонемалық қатар (топ) жасай
отырып, сөйлеу үстінде тек фонемалармен, морфемалар
парадигматикалықкатынаста тек морфемалармен, сөздер синтагматикалық
катынаста тек басқа сөздермен тіркесе алады. Осылайша фонемалар жүйесі мен
олардың бірыңғай жиынтығы, сөз жүйесі мен олардың бірыңғай жиынтығы, сөз
таптары жүйесі мен олардың бірыңғай жиынтығы, сөйлем түрлері жүйесі мен
олардың бірыңғай жиынтығы қалыптасып, тіл деңгейлерін жасайды.
Бір деңгейдегі тіл бірліктері басқа бір деңгейдегі тіл бірліктерімен
иерархиялық (сатылап) қатынас арқылы байла-ныска түседі. Сөйтіп, фонемалар
морфемалардың дыбыстықт қүрамын, морфемалар — сөздің, сөздер —
сөйлемдердің; құрамын жасайды.
Ал, деңгей ішіндегі тіл бірліктерінің, мысалы, фонема-; лардың
(дауысты я дауыссыз түрлері), морфемалардың (түбір немесе қосымша түрлері),
сөздердің (жай я күрделі түрлері, сез таптары), сөйлемдердің (жай, құрмалас
түрлері) жеке топтары өз алдына бөлек деңгей жасай алмайды.
Тіл деңгейі мынадай принциптер негізінде кдлыптасады, і
1) Бір деңгейге жататын тіл бірліктері (элементтер) біртектес болуы
шарт. Мысалы, фонемалық деңгей біртектес фонемалар жүйесі мен олардың
бірыңғай жиынтығынан тұрады.
Бір деңгейге кіретін тіл элементтері одан жоғары келесі деңгейдің құрамына
кдтысты болуы шарт. Мысалы, фонемалық деңгейдегі тіл бірліктері өзінен
жоғары бірлік болып, табылатын сөздерді жасауға қатысып, морфемалық я
лексикалық деңгейлермен байланысты болып келеді.
Тіл деңгейінің әркайсысы басқа деңгейдің құрамына қатысты болғанымен, өзіне
тән белгілерін, қасиетін, ерекшелігін жоймайды, өзінің дербестігін
сақтайды.
Әрбір деңгей, оған кіретін тіл бірліктері әрі тілдік'таңбалар болып
табылады. Сөйтіп, бұл принциптерден, біріншіден, тіл деңгейлерінің төменнер
жрғарыға қарай күрделеніп отыратынын, екіншіден, әрбір тіл деңгейінің
автономиялық, яғни дербестік сипаты бар екенін байқаймыз.
2. Тілдің құрылымдық, соған байланысты деңгейлік жағы 19-20
ғасырлардағы тіл білімінде жиі сөз болып келе жатқанына қарамастан,
деңгейлер, олардың көлем-мөлшері, аралық шегі жайындагы мәселе жете
анықталды деуге болмайды. Мысалы, В.М. Солнцев тіл деңгейлерінің негізгі
түрлері ретінде фонемалық, морфемалық, лексикалық, синтаксистік төрт
деңгейді қарастырады18. "Общее языко-знание" (1972 г.) деп аталатын ұжымдық
еңбектің авторлары сөзжасам және морфологиялық деңгейлерге күдікпен қарай-
ды, себебі бұл деңгейлер морфемалармен тығыз байланысты, олардың мәні
морфемалар арқылы ашылады деп топшылайды.
Француз ғалымы Э.Бенвенист тіл "деңгейлерін" бөлек қарастырмай, оның
орнына "деңгейлерді" талдап сипаттау кажет деп санайды. Оның себебін ғалым
зерттелетін нысанды оны сипаттап талдау әдісінен бөлек қарастыруға
болмайтын-дығымен түсіндіреді. Бұл, әрине, тіл деңгейлеріне бір жақты
көзқарас. Нақты тіл жүйесінде әр түрлі құрылымдық бөліктер, деңгейлер бар
екенін және олардың кдлыптасу дәрежесі бірдей еместігін ескерсек,
деңгейлердің өздерін зерттеу қажеттігін жоққа шығаруға болмайтыны
түсінікті.
Педагогикалық институттардың студенттеріне арналған "Общее
языкознание" (1979) оқу қүралында тіл деңгейлерінің алты түрі көрсетілген.
Мүнда тіл дамуының қазіргі кезеңіне тән деңгейлер толық қамтылған.
Фонемалардың автономиялық деңгейі. Оның механизмі мынадай. Фонема морфема
мен сөздің дыбыстық тұлғасын, көрінісін жасайды, яғни морфема мен сөз
фонемалардан тұрады. Морфема мен сөз қүрамында үдайы түрленіп жаңғыра
отырып, қашанда өзінің фонемалық
қасиетін, ішкі түтастығын сақтап отырады. Сонымен бірге фонема тілде
түлғалық өзгерістер жасауға қызмет ететін қарапайым тілдік таңба болып
табылады.
2. Морфемалардың автономиялық деңгейі. Оның механизмі мынадай.
Морфема сөздің және оның грамматикалық формаларының қүрамын жасайды.
Солардың құрамында үнемі түрленіп, жаңғыра отырып, қашанда озінің
морфемалық қасиетін, ішкі түтастығын сақтап отырады, әрі дербес мағынасы
жоқтілдік таңба болып табылады.
Сөздердің автономиялық деңгейі. Оның механизмі мынадай. Сөз сөз тіркесінің
құрамына кіреді, сөзжасам типтері мен морфологиялық категорияларды жасауға
қатысады, фонемалар мен морфемаларды біріктіріп отырады. Сөз тіркестері мен
сөйлемдердің құрамында ұдайы түрленіп жаңғыра отырып, сөз қашанда өзінің
сөздік сипатын, қасиетін, ішкі тұтастығын сақгап отырады. Сонымен бірге сөз
өз алдына мағынасы бар тілдік таңба болып табылады.
Сөзжасам типтерінің автономиялық деңгейі. Оның
механизмі мынадай. Сөзжасам типтері сөз таптарын жасауға
қатысып, сөздердің өзара қатынас жасауына мүмкіндік береді.
Сөз құрамында үдайы жаңғыра отырып, сөзжасам типтері өзіне тән
қасиетін, ішкі түтастығын сақтап отырады. Сонымен бірге ол өзінің құрамына
кіретін тілдік таңбалардыңі көрсеткіші болып табылады.
Морфологиялық категориялардың автономилық
деңгейі. Оның механизмі мынадай. Морфологиялық категориялар синтаксистік
категориялардың (сөйлем, оның түрлері, сөйлем мүшелері т.б.) жасалуына
қатысып, сөз бен олардың грамматикалық формаларының интеграциялануына
мүмкіндік береді. Сөйлем қүрамында үдайы жаңғыра отырып, өзіндік қасиетін,
ішкі түтастығын сақтап отырады. Сонымен
бірге морфологиялық категориялар тілдік таңбалар бірлестігінің көрсеткіші
болып табылады.
Синтаксистік категориялардың автономиялық деңгейі. Оның механизмі мынадан
көрінеді. Синтаксистік категориялар мәтінді жасауға қатысып, морфологиялық
категориялардың синтагматикалық қатынастарын интеграциялайды. Мәтіннің
күрамында үдайы жаңғырып, өзіндік қасиетін, ішкі түтастығын сақтап
отырады. Сонымен бірге тілдік таңбалардың бірлестігін білдіреді.
Жоғарыда айтылған тіл деңгейлерінің механизмдерінен: фонемалардың
тікелей морфемалармен, сөздермен; морфеманың сөзбен, грамматикалық
формалармен; сөздердің сөз тіркестерімен, сөзжасаммен, морфологиямен;
сөзжасамның сөз таптарымен, лексикамен; морфологияның морфема, сөзжасам,
синтаксиспен; синтаксистің морфологиямен, мәтінмен байланысты екенін
көреміз.
Тіл деңгейлері туралы теория 20 ғасырдың орта шенінде тілдің формалды
жағын нақты суреттеп талдауға негізделген дескриптивтік тіл білімінің
(Америка) ықпалымен онан әрі дамыды.
Тіл механизмдерінің аса маңызды бір түрі болып табылатын грамматикалық
категориялар жалпы тіл жүйесінде ерекше орын алатындықтан, тіл білімі
әдебиеттерінде оған айрықша мән беріледі.
"Грамматикалық категория" терминінің ұғымы жайында тіл білімінде әр
түрлі пікір орын алып келеді. Л.И.Баранникова: "Грамматикалық категория деп
сөзде және сөйлемде көрініс табатын, тілдің сипатын білдіретін жалпы
граматикалық ұғымдарды" атайды. Д.А. Штелинг: "Грамматикалық категория
дегеніміз мағыналары жағынан бір-бірінен мүлде өзгеше екі қатардағы
(топтағы) формалардың қарама-қарсы қойылуы" дейді. 1970 жылғы академиялық
грамматикада: "Сөздердің формалды түрде біддіретін жеке грамматикалық
мағыналарының грамматикалық категорияларға бірігіп жи-нақталуы" делінген.
Б.Н.Головин грамматикалық категориялар жайындағы бұл анықтамалардың
бәрінде де грамматикалық категорияның бір компоненті — грамматикалық
мағынаның мәні ашылмаға-~ нын көрсетеді. Ол бұл мөселеде орыс тіл білімі
классиктерінің пікірлерін қолдайды. А.М.Пешковский мысал ретінде алты түрлі
түлға арқылы жасалған бүйрық рай категориясының тууына тірек болған олардың
бәріне төн бүйрық мағынасы екенін көрсете отырып, грамматикалық категория
туралы мынадай анықгама береді: "Сөздердің формадцы категориясы (кэзіргі
терминология бойынша — грамматикалық категория) дегеніміз мағынасы жағынан
біріккен формалардың, болмаса солардың жеке бөліктерінің өзіне төн таңбалық
сипатын білдіретін қатары». Одан әрі А.М. Пешковский формалардың мағына
жағынан бірігуі: 1) біртұтас мағынадан, 2) бір типтес мағыналардың біртұтас
жиынтығынан, 3) өрбір формада қайталап отыратын әр типтес мағыналардың
біртұтас жиынтығынан көрінетінін айтады23.
Л.В.Щерба: "Кез келген грамматикалық категорияның жасалуына оның
мағынасы мен барлық формалды белгілерінің тығыз байланысы себеп болады.
Мағынасын білмей түрып, формалды белгілерін анықгауға болмайды, өйткені
категория-ның болуының өзі оның нені білдіретініне тікелей байланыс-ты"
дейді24. Грамматикалық категория жөнінде осындай пікірлерді орыс ғалымдары
В.В. Виноградов, А.И.Смирницкий де қостайды.
Орыс тіл білімі классиктерінің жоғарьщағьщай пікірлеріне сүйене
отырып, Б.Н.Головин: "Грамматикалық категория дегеніміз грамматикалық
мағыналар мен оның формалды сыртқы көрінісін білдіретін қүралдардың,
көрсеткіштердің бірлігі" деп анықтама береді25.
Тіл біліміндегі неғүрлым соңғы пікірге сүйенсек, "грам-матикалық
категория дегеніміз мағынасы бір типтес грамма-тикалық тұлғалардың бір-
бірінен өзгеше жүйесі" 26. Бұл анықтамада грамматикалық категория мағына
мен тұлғаның бірлігі ғана емес, әрі сондай бірліктен жасалған жүйе екені
ясәне осылай туған жүйелер бір-бірінен ерекше екеніне мән берілген.
Грамматикалық категорияны анықтауда категория-ландыратын басты белгі
ретінде жинақты мағынаны бірінші катарға шығару тіл білімінде кең тараған.
Мәселен, шақ, жақ, етіс т.б. категориялардың жинақгы мағыналары соларға сай
формалар жүйесін қалыптастыратын категориялық белгі болып тұр. Мысалы,
қазақ тіліндегі бұйрық рай әр түрлі формада кездеседі: етістік түбірлер
түрінде (бар, кел, түр, окы), - ла-ле жүрнағы арқылы (тыңда, балтала,
күректе, сыгала), -ы-і жүрнағы арқылы (таны, жаны (пышақты), -қа-ке жүрнағы
арқылы (иіске, таңырқа), -қар-кер жүрнағы арқылы (атқар, ескер), -ын-ін
жүрнағы арқылы (жуын, киін), -сын-сін жүрнағы арқылы (тепсін, менсін,
паңсын) т.б. Әр түрлі формадағы осы етістіктердің бәріне де бүйрық мағынасы
тән. Осы мағына аркылы әр түрлі түлғадағы етістіктердің басы бірігіп,
бүйрықрай категориясы жасалып түр.
Сөйтіп, грамматикалық категорияның қалыптасуы грамматикалық түлға және
грамматикалық мағынамен тікелей байланысты екенін көрдік. Бұлар кез келген
тіддің грамматиалық сипатын білдіретін ең негізгі ұғымдар. Грамматикалық
категорияны жете түсіну үшін, оның өзара бірліктегі қүранды бөліктері болып
табылатын грамматикалык, тұлға мен грамматикалық мағынаның табиғатын білген
жөн. Грамматикалық тұлға дегеніміз грамматикалық мағынаның қалыпты
(стандартты) көрінісін, үлгісін білдіретін тіддік белгі27. Грамматикалық
мағынаны білдіретін граммати-калық тұлғалар суффикстер (оның ішінде
нөлдік), дыбыстық алмасулар ("ішкі флексия"), қайталау, көмекші сөздер,
сөздердің орын тәртібі, интонация, екпін т.б. арқылы көрінеді. Сөздері
түрленетін тілдердергі грамматикалық (морфология-лық) тұлғаларға сөз
таптарындағы сөздердің үнемі өзгеріп отыруы да жатады.
Грамматикалық формалардың сырт түлғасы мен мағынасы біркдтар жағдайда
бір-біріне сәйкеспейді. Мысалы, түбір тіддерде грамматикалық мағына
негізінен сөздердің синтаксистік тіркесімділігі арқылы беріледі.
Грамматикалық мағына дегеніміз тілде қалыпты сипаты бар (стандартты)
сөздер тобы мен сөз тұлғаларына, синтак-систік құрылымдарға тән жинақты,
дерексіз тіддік мағына28. Морфология саласында сөз таптарының жалпы
мағыналары болсын, сөз тұлғалары мен сөз тобының жеке мағыналары болсын,
морфологиялық категорйялар деңгейіне сай бір-бірінен өзгеше болып келеді.
Синтаксие саласында граммати-калық мағына предикативтіліктен, сондай-ақ сөз
тіркестері мен сөйлем компоненттерінің әр түрлі кдтынасын білдіретін
дерексіз грамматикалық құрылымдардан көрінеді. Граммати-калық мағына сөзге
немесе сөздердің белгілі бір топтарына ғана тән дерексіздігі әлсіз,
лексикалық мағыналардан өзгеше.
Грамматикалық мағыналар жүйесі болмыстағы заттар мен құбылыстардың
және олардың өзара байланыстары қатынастары туралы ұғымдардың дерексізденуі
арқылы калыптасады.
Грамматикалық қүрылыстың тілдік бірлігі ', (единицасы) деген ұғым
грамматикалық категориямен тікелей байланысты. Бұл мәселе жайында казіргі
тіл білімінде әр түрлі көзқарас бар. Бірқатар ғалымдар грамматикалық
құрылыстың тілдік бірлігі (единицасы) морфема деп, енді бірсыпырасы — сөз
деп байымдайды. Ал, А.М.Пешковский, Л.В.Щерба, В.В. Виноградов, А.И.
Смирницкий еңбектерінде грамматикалық қүрылыстың тілдік бірлігі
грамматикалық категориялар деген пікір қалыптасқан.
Тілдің грамматикалық механизмі морфемалардан немесе сөздерден
жасалмайды, "грамматикалық категория" дец аталатын тіл бірліктерінен
(единицаларынан) жасалады. Тідцік грамматикалық механизмін грамматикалық
категорияларға қарап білуге болады. Грамматикалық категориялар сөз
топтарын, сөз формаларының тобын, сөйлеу позициялары мен сөйлеу
конструкцияларын біріктіріп отырады. Сөздер мен сөз формаларынан жасалған
грамматикалық категориялар жүйесі морфологияға, ал, сөйлеу позициялары мен
сөйлеу конструкцияларынан жасалған грамматикалық категориялар синтаксиске
тән. Әрбір синтаксистік категорияның граммати-калық мағынасы морфологиялық
категорияның грамматика-лық мағынасына қарағанда жалпы, жинақты болып
келеді. Грамматикалық категориялар ішкі құрылымы жағынан біркелкі емес, жай
немесе күрделі болуы мүмкін. Сөздердің лексика-грамматикалық үлкен топтарын
білдіретін сөз таптары грамматикалық категориялардың ірі, күрделі түрлері
болып табылса, ал, солардың құрамына кіріп, соларды жасайтын түрлері шағын
жай категориялар болып есептеледі. Мысалы, зат есім категориясының
қүрамындағы септік, жіктік, көптік, тәуелдік, тек (род); етістік
категориясының қүрамындағы жақ, шақ, рай, етіс, есімше, көсемше шағын
категориялар болып табылады.
Тілдерде грамматикалық категориялардың мөлшері біркелкі емес. Мысалы,
орыс тіліндегі вид, род категориялары қазақ тілінде жоқ. Грамматикалық
категориялар ұғымына байланысты әлем тілдері бір-біріңен: 1) грамматикалық
категориялардың саны мен құрамына қарай, 2) белгілі бір грамматикалық
категорияның әр түрлі қүрамда кездесуіне қарай (мысалы, септік жалғаулары
орыс тілінде — 6, қазақ тілінде - 7, эстон тілінде - 14), 3) грамматикалық
категория-лардың сөз таптарына қатысына қарай жіктеледі.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Тіл деңгейі принциптері
2. Тіл деңгейлерінің басқаша атауы

№8 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: ТІЛДІҢ ДАМУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
Дәріс жоспары:
1. Мәселенің зерттелу тарихынан
2. Тіл дамунының заңдылықтары
1. Мәселенің зерттелу тарихынан. Тілдің дамуы жөніндегі мәселе — жалпы
тілтану ғылымының күрделі проблемаларының бірі. Заманға, уақытқа қатысты
болып отыратын тілдік күбылыстардың сырын білмейінше, тілдің өзіндік
сипатын, мән-мағынасын түсіну мүмкін емес.
Соған қарамастан тіл дамуы жөніндегі мәселенің тіл ғылымындық
проблемалардың бірі ретінде қарала бастағанына көп уақыт өткен жоқ.
Көрнекті ғалымдардың зерттеулеріне кдрағанда, тідцің тарихи қүбылыс
екендігіне көңіл аударып, оның тарихын зерттеуге бет бүрушылық 19 ғасырдың
басында, салыстырмалы-тарихи тіл білімінің дүниеге келуінен басталды.
Тілдің қүрылымдық және қызметтік, функциялық дамуы. Тілдің дыбые-тық
жүйесі мен ТраЧІматикалық құрылысында, лексикасында болатын жетілістер,
дамулар қүрылымдық даму деп аталады. Сонымен бірге, тіл дамуы деген үғымға
оның қоғамда атқаратын қызметінің үлғаюы, кеңеюі де енеді. Дамудың бұл түрі
функционалдық даму деп аталады.
2. Тіл дамуының заңдылықтары. Тіл дамуының әзіндік зандылығы бар, оның
езгеріске үшырауына себепші, түрткі болатын жағдайлар болады. Тілде болатын
өзгерістердің біразы оны қолданушы қауымның еркінен тыс, тілдің өзіндік
ішкі даму заңы бойынша іске асады. Тілдің ішкі даму заңы жалпы тілдік болуы
да, жеке нақтылы бір тілдік болуы да мүмкін. Бірақ бүл екеуі бір-бірімен
тығыз байланысты.
Тілдің дамуындағы жалпы зандылыққа төмендегілер жатады:
1. Тіл бірте-бірте, эволюциялық жолмен дамиды.
2. Тілдік қабаттарының барлығы бірдей дәрежеде, біркелкі дамымайды,
жағдайға, өмір талабына сәйкес әр түрлі қарқында, әр түрлі сапада дамиды.
Бірақ тілдің жеке қабатында болған өзгеріс, белгілі мөлшерде болса да,
тілдік жүйеге әсерін тигізбей түра алмайды. Олай болмағанда, тілді әрбір
қабаттары, элементтері бір-біріне байланысты, тәуелді,
өзара шарттас болып келетін бірбүтін жүйе деуге болмас еді.
3. Тіл қатынас қүралы қызметін аткарып түрған жағдайда -әрқашан да
даму үстінде болады. Сондықтан оның дамуын тарихтан бүрынғы, тарихтан
кейінгі деп екі кезеңге (неміс ғалымы А.Шлейхер, 19 ғ.) немесе әр түрлі
сатыға бөлу дүрыс емес.
4.Тілдің дамуы қоғам дамуымен тығыз байланысты болады, бірақ бұл екеуінің
дамуы бір емес, әрқайсысынық өзіндік ерекшелігі бар. Тілде қоғам өмірінде
болатындай революциялық секіріс, дүмпу, ескіні жаңаның күшпен бірден жоюы
сияқгылар болмайды.
Тілдік одақ. Тілдік одақ дегеніміз – шыққан тегіндегі жақындық бойынша
емес, біртұтас географиялық кеңістікте б»р-б»р»мен ұзақ уақыт бойы қарым-
қатынаста болған тілдердің белгілі дәрежеде құрылымдық және материалдық
ұқсастығына негізделген тілдердің тарихи бірлігі. Тілдік одақ және тіл
семьясы деген ұғымдар бірдей емес.
Ностратикалық тілдер. Афразия, үндіеуропа, картвел, орал, дравид, алтай
тілдерін біріктіретін тілдердің үлкен семьясы (макросемья языков). Бұл
терминді 1903 жылы алғаш ұсынған – дат ғылымы Х. Педерсен (латынша noster
біздің деген мағынада). Тілдердің мұндай үлкен семьясы «борей тілдері»,
«бореал тілдері», «еуроазия тілдері» деп те аталған, бірақ бұл терминдер
тәжірибеде қолданыс таппады. Ностратикалық тілдер шығыс ностратикалық
(орал, дравид, алтай тілдері) және батыс ностратикалық (афразия,
үндіеуропа, картвел тілдері) болып екі топқа бөлінеді. Ностратикалық
тілдердің бұлайша бөлінуі жалпыностратикалық вокализмнің (дауыстылар) кейін
шыққан тілдердегі тағдырына байланысты: шығыс ностратикалық тілдерде
алғашқы тұрақты түбірдің вокализмі сақталған; батыс ностратикалық
тілдердегі бір түбірден тараған сөздерде дауыстылардың алмасу жүйесі
(аблаут) қалыптасқан.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Тіл дамуының заңдылықтары
2. Тілдік одақтың ерекшеліктері

№9 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: Ежелгі заман тіл білімі
Дәріс жоспары:
1. Бұл дәуірде пайда болған философиялық бағыттар
2. Ежелгі заман лингвистикасына тән ортақ сипаттар мен кемшіліктер.
3 Ежелгі Қытай тіл білімі
4 Ежелгі Үнді тіл білімі
5 Ежелгі Грек тіл білімі
6. Рим тіл білімі.
1. Біздің жыл санауымыздан 5-6 мың жылдар бұрынғы египеттіктердің,
шумерлердің, т.б. шығыс халықтарының жоғары мәдениетті болғандығын, әр
түрлі жазуларды пайдаланғандарын ескерсек, тіл ғылымы көне ғылымдардың бірі
екендігін байқауға болады. Бірақ египеттіктердің, шумерлердің тілге
байланысты айтқан пікірлері біздің заманға жеткен жоқ. Тіл мәселелеріне
байланысты жазылып сақталған, біздің заманға жеткен деректердің ең көнесі
Ежелгі Қытай, Үндістан, Ежелгі Греция елдеріне тән.
Сөйтіп, тіл тарихы дегеніміз тарихи кезеңдерде жалпы тіл туралы, жеке
тілдер туралы жинақталған теориялық ілім-білімдердің, тілді зерттеудің әдіс-
тәсілдердің, тілді, адам, қоғам қызметінің әр саласында пайдалану
тәжірибесінің жиынтығы болып табылады.
Тіл ғылымы тарихын әр түрлі кезеңдерге бөлушілік бар. Бірақ онда
бірізділік жоқ. Дегенмен, шартты түрде болса да, төмендегідей жіктеуді
ұсынуға болады. Олар:
1. Ежелгі дәуір тіл білімі.
2. Орта ғасыр тіл білімі.
3. Қайта өркендеу дәуіріндегі тіл білімі.
4. 19 ғасыр тіл білімі.
5. 20 ғасыр тіл білімі.
Бұлардың әрқайсысы - өз ішінен тағы да түрлі кезеңдерге бөліне алатын
күрделі дәуірлер. Олардың зерттеу нысандары, әдіс-тәсілдері, философиялық
негіздері әр түрлі болды. Тіл білімі тарихындағы дәуірлерді анықтау –
кезінде үстем болған ілімдерге негізделеді. Көне замандағы классикалық тіл
білімінде тілдер жеке-жеке зерттеліп, олардың логика-философиялық мәнін
сипаттау талап етілсе, салыстырмалы-тарихи тіл білімінде тілдердің өзара
туыстығына мән беріліп, шыққан тегі зерттелетін болды. Жас грамматиктер
тілді зерттеуде тарихи және психологизм принциптеріне сүйенсе,
структуралистер тілдің құрылым ерекшеліктерін, оны құрайтын элементтердің
арақатынасын, бір-бірімен байланысын зерттеуге ерекше мән берді.
Қоғам тарихының көне дәуірі де, жазу мен ғылымның алғашқы бастамалары да
Таяу Шығыста, Месопотамия мен байырғы Египетте басталғанымен, олардан
қалған тілге байланысты еңбектер біздің заманға жеткен жоқ, сондықтан
ежелгі дәуір тіл білімі деген көне Қытай, Үндістан, Грек-Рим заманынан
қалған, біздің заманға жеткен жазба нұсқаларға байланысты қаралады. Біз де
осы жолмен жүреміз.
Ежелгі дәуір - тіл біліміне қатысты ой-пікірдің жаңа туындай бастаған
және оның мейлінше балаң шағы. Ұзақ мерзімді қамтитын бұл уақыт бойында тіл
біліміне тән түсінік бірте-бірте, өте баяу дамиды. Ол өрісі, тереңдігі
жағынан да тым жұпыны болды. Соған қарамастан бұл кезеңдегі тіл біліміне
қатысты мәліметтерді қазіргі кезде өркен жайған тіл білімінің бастамасы,
қалана бастаған іргетасы деп санаған жөн.
Ежелгі дәуір тіл білімінде ерекше көңіл бөлінген екі күрделі проблема
болған. Оның бірі – атау, ат қою теориясы да, екіншісі – грамматикалық өнер
(искусство) проблемасы.
Мұның біріншісінде – зат атаулары қалай пайда болған, атаулардың
өздері атауы болған заттармен, құбылыстармен, оқиғалармен қандай байланысы
бар? Атаулардың дұрыс я теріс қойылуының қандай мәні бар? Дегендерді сөз
етушілер – философтар болған және бұл проблеманы олар философияның ең мәнді
саласының бірі ретінде қараған. Ғылым тарихында ат қою теориясы деп
аталатын бұл сала қытайда да, үнділерде де, герктерде де бір-біріне өте
ұқсас бағытта талданып, біртектес шешімге сайып отырған.
Грамматикалық өнер теориясы тілді дұрыс қолданудың ережесін белгілеуді
мақсат еткен. Бұл ереже бірде грамматикалық өнер делінсе, енді бірде жазу
өнері деп те аталады. Грамматикалық теория жазба ескерткіштер тілдерін
зерттеуден туған. Сондықтан ежелгі дәуір тіл білімі, әдетте, филология
дәуірі деп те аталады (филология – герк сөзі, мағынасы – сөзді сүю).
Филология - жазба ескерткіштердің тілін, стилін, тарихи жақтарын
зерттейтін ілім. Оның дүниеге келуі жазба ескерткіштердің пайда болуымен,
оны зерттеу қажеттігінің тууымен тығыз байланысты. Грамматика теориясы көне
заман елдерінің әрқайсысында әр түрлі мақсатта және әр түрлі дәрежеде
болған.
Бірақ соған қарамастан ежелгі дәуір тіл біліміндегі ой-пікірдің
барлығына тән ортақ сипаттар да болды.
Біріншіден, бұл кезеңдегі грамматикалық өнер біраз мәселеде
философияға байланысты болған.
Екіншіден, грамматикалық өнер тілдің құрылысын түсіндіруді мақсат
етпеген. Тілді дұрыс қолданудың, дұрыс сөйлеудің ережелерін жасауды, жазу
тілі мен сөйлеу тілі арасындағы қарым-қатынасты түсіндіруді көздеген.
Сондықтан да грамматикалық өнер пікірді дұрыс, әдеби етіп бере білуге
үйрететін тәжірибелік ілім деп саналады.
Үшіншіден, филология дәуірінде тілдің морфология, фонетика саласында
едәуір істер атқарылғанымен, олар тек тәжірибелік сипатта ғана болған, ал,
лексикология, синтаксис мәселелерінің зерттелуі тым мардымсыз.
Төртіншіден, әр елдің филологтары тек өз тұсындағы бір тілге тән
нұсқауларды зерттеген. Сондықтан әр түрлі тіл фактілерін салыстыра қарау
дегенді олар білмеген.
Бесіншіден, бір елдің тіл біліміндегі ой-пікірдің екінші елге жетуі де
нашар болған.
Ежелгі Қытай тіл білімі. Қытай – мәдениеті, ғылыми ой-пікірі ертеде
дамыған, дүниежүзілік мәдениетке зор үлес қосқан ежелгі ел. Қытай тіл
білімінің тарихы екі мың жылдан астам уақытты қамтиды. Қытай тіл білімі 19
ғасырдың аяғына дейін басқа елдердегі тіл білімінің әсерінсіз өз бетінше
дамыған. Тіл ғылымы тарихында өзіндік дәстүр қалыптастырған. Бірақ Қытай
тіл білімі әлемдік тіл ғылымына мәнді үлес қосқан жоқ, ұлттық шеңберден
шыға алмады. Қытай жазба ескерткіштері біздің заманнан 15 ғасыр бұрын пайда
болған. Олар мал сүйектеріне, әсіресе жауырынға жазылып сақталған.
Ат қою теориясы мен грамматикалық өнер теориясы Ежелгі Қытайда да
болған. Ат қою теориясын қалыптастырған адам, біздің жыл санауымыздан
бұрынғы 551-479 жылдар арасында өмір сүрген философ ғалым – Конфуций (Кун-
Цзы).
Оның ойынша, зат пен оның атауы арасында табиғи байланыс болады. Атау
заттың табиғатына сай болуы керек. Бұл – қате тұжырым. Ат қою теориясымен
Ежелгі Қытайда грамматикалық өнердің де негізі қаланған. Грамматикалық ілім
қытайлардың көне жазуы – иероглифке негізделген. Қытай иероглифі біздің жыл
санауымыздың бірінші ғасырының өзінде-ақ белгілі нормаға келтіріліп,
уставтық, жартылай уставтық және жылдам жазу делініп үш стильге бөлінген,
грамматикаға байланысты пікірлер де осы иероглиф жазуын талдап түсіндіруге
негізделген.
Грамматикалық өнер ежелгі дәуірден сақталған діни жазбалар тілін
зерттеу негізінде туған. Көне және Ортағасырлық Қытайда тілге байланысты үш
түрлі филологиялық мәселеге ерекше көңіл аударылған. Оның бірі – көне
сөздердің мағыналарын айқындау, екіншісі – иероглифтің құрылысы мен
этимологиясын айқындау, үшіншісі – фонология. Тілдегі дыбыстық
өзгешеліктерді айқындауда, тілді зерттеуде қытайлықтардың өзіндік
ерекшелігі, дәстүрі болған. Оларда ежелден қалыптасқан ұғым бойынша,
тілдегі ең негізгі тұлға – сөз. Сондықтан иероглиф жазуы жеке дыбысты емес,
сөзді таңбалайды. Ежелгі Қытай лингвистикасының негізгі міндеті – тілдегі
әр сөзге жеке таңба тағайындау, ол таңбалардың мағынасын, оларды қалай оқу,
қалай қолдану жолдарын айқындау болған. Ол үшін таңбалар сөздігі жасалған.
Біздің заманға жеткен сондай сөздіктердің бірі және қытайлар үшін ең
беделдісі – қытайша «Эрья» деп аталатын сөздік. Біздің заманға дейінгі 3-2
ғасыр шамасында жасалған бұл сөздік бұрыннан сақталған діни жазбаның
сөздерін – иероглифін түсіндіруге арналса керек. Ол жазбалардың сөздері –
киелі, жоғары стилді, канондық сөздер деп саналған. Сөздікте оның
иероглифін талдау, жүйелеу, оларды оқудың, түсінудің ережелері берілген.
Сөздікті грамматикалық еңбектер қатарына жатқызуға себепші болатын да сол
ережелер.
Кейінгі кездерде «Эрья» сөздігіне еліктеп, оның сырын аша түсуге
арналған тағы да бірнеше сөздік жасалған. Біздің заманымыздың басында «Фан
янь» («жергілікті сөз») деп аталатын диалектизмдер сөздігі жасалған. Біздің
заманымыздың 121 ж. жасалған «Шо вянь» («Жазулар түсініктемесі») сөздігінде
10 мыңға жуық иероглиф қамтылған, бұл әлемдегі бірінші толық түсіндірме
сөздік болып табылады. Олардың барлығы да Қытайдың иероглифін талдауға,
олардың этимологиясын, мағынасын ашуға арналған. Сол себепті бұл
сөздіктерді кейде иероглифтік грамматика деп те атайды.
Қытай тілінің даралық сипатына байланысты грамматика жете дамымаған.
Иероглифтік грамматикаларда морфема, сөз мағынасы, этимология мәселесі
болмаса, қалыпты грамматикалық әдебиеттердегідей грамматикалық категория
мәселелері сөз болмаған. Қытай лингвистикасының өзіндік ерекшелігі, өзіндік
дәстүрі де осында.
Қытай тіл білімі көрші жатқан Корея, Жапония, Вьетнам, 11-13
ғасырларда Таңғұт тіл білімдеріне зор ықпал еткен.
4. Ежелгі Үнді тіл білімі. Үнділерден бізге жеткен зерттеулер жыл
санауымыздан бұрынғы 5 ғасырдан басталады. Бұл материалдардың ғылыми
жүйелілігіне, ой тереңдігіне қарағанда Үнді тіл білімі бұдан да бұрын
болғанға ұқсайды. Тіл білімі мұнда практикалық қажеттіліктен туған.
Үнділердің өте ерте дәуірден сақталған аңыздардан, гимндерден, діни
жырлардан құралған «Веда» деп аталатын жазба ескерткіштері болған. Олардың
ең көне түрі «Ригведа» көне үнді тілі санскритке жатады. Санскрит – сол
кездегі брахмандардың, ғалымдар мен шайырлардың өңделген, қолданылуы
заңдастырылып қағидаға айналған, нормативті әдеби тілі. Ол халықтың ауызекі
сөйлеу тілі пракритке қарама-қарсы қойылып зерттелген. Біздің дәуір
алдындағы 6 ғасырларда белгілі болған бұл ескерткіштер жинағын үнділер
қасиетті, киелі деп санаған және қазірде де солай санаушылық бар көрінеді.
Бұл «киелі» жырлар тілінде сол уақыттағы үнділерге мағынасы түсініксіз
көптеген сөздер, сөйлемшелер болған. Соларды айқындау және «Веда» тілін
сөйлеу тілі әсерінен қорғау, оның айтылу мәнерін, беретін түсінігін
өзгеріссіз сақтау мақсатымен «Веданың» тілін зерттеген. Бұл зерттеу төрт
түрлі бағытта жүргізілген: а)дыбыстық жүйесі мен айтылу мәнерін, яғни
фонетикасы мен орфоэпиясын зерттеу; ә) жырдың құрылысы мен өлең өлшемдерін
зерттеу; б) грамматикасын зерттеу; в) жеке сөздердің тіркесін және оның мән-
мағынасын, яғни лексикасы мен этимологиясын зерттеу. Ежелгі Үндістандағы
тіл білімі, негізінде, осы төрт бағытта дамыған. Бірақ бұлардың даму
тарихы, зерттелу дәрежесі біркелкі болмаған. Өз кезі үшін айтарлықтай
жақсы, жан-жақты зерттелген мәселелер қатарына ғалымдар фонетика мен
морфологияны жатқызады. Бұлар жөніндегі зерттеулер үнділердің атақты
лингвисі Яски мен Панини жазған еңбектер арқылы біздің заманға жеткен. Яски
біздің дәуірімізге дейінгі 5 ғасырда өмір сүрген. Ол - «Веда» тілінің бес
томдық сөздігін жасап, түсінік берген адам.
Панинидің біздің дәуірге дейінгі 6 ғасыр шамасында жазған «Аштадхьян»
(грамматикалық ережелердің сегіз бөлімі) деген еңбегінде төрт мыңдай
грамматикалық ереже берілген. Бұл еңбегінде Панини «Веда» жыры тілінің
дыбыстық жүйесін, көне әдеби тілінің және «Веда» жыры тілінің дыбыстық
жүйесін, сөзжасам, сөз өзгерту жолдарын жан-жақты зерттеген.
Зерттеушілердің айтуынша, Панини еңбегі - тіл білімі тарихындағы біздің
дәуірге жеткен тұңғыш сипаттама грамматика. Ол санскрит тілінің
грамматикасы деп те аталады. Мұнда сөздерді тапқа, түбірге, түрлі
қосымшаларға бөлу, жұрнақ, жалғау, префикс дегендердің бәрі де бар. Панини
грамматикасы ережелерінің дәлдігіне, зерттеулерінің терең және жан-
жақтылығына қарап, бірсыпыра ғылымдар Үндістанда тіл білімі Паниниге дейін
де даму басқышынан өткен, бірнеше грамматикалық еңбек жазылған болу керек
деп жорамалдайды. Бірақ ондай еңбектердің болған-болмағаны ғылымда әзірше
белгісіз.
Үнділер тілдегі барлық сөздерді есім, етістік, предлог, демеулік деп
төрт топқа бөлген де, әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін жан-жақты
сипаттаған. Етістіктің шаққа бөлінуі, есімдерге жеті түрлі септік жалғаудың
барлығы, т.б. көптеген грамматикалық мәселелер өте дәлдікпен шешілген.
Үнділер синтаксис мәселелеріне жеткілікті көңіл бөлмеген.
Ежелгі Үнді тіл білімінде морфологиядан кейінгі мол зерттелген сала -
фонетика. Фонетика ежелгі заман тіл білімінің ешқайсысында Үндістандағыдай
зерттеудің жоғарғы сатысына көтеріле алмаған. Дыбыстардың физиологиялық
сипаттары, сөйлеу органдарының тіл дыбыстарын жасаудағы артикуляциясы,
дыбыстардың дауысты, дауыссыз, шұғыл, ызың болып кездесетіндіктері, олардың
себептері жан-жақты және дұрыс сөз етілген.
Үнді тіл білімінің тарихын сөз ете келіп, В. Томсен: «Үндістан тіл
білімінің көтерілген биігі ерекше. Бұл биікке, көп нәрсені үнділерден
үйрене тұрса да, еуропалық тіл білімі 19 ғасырға дейін көтеріле алмады», -
деп жазды.
Ал, И.А. Бодуэн де Куртенэ «19 ғасырдағы тіл ғылымы немесе
лингвистика» деген еңбегінде: «Егер де үнді грамматистерінің 18 ғасырдың
аяғы мен 19 ғасырдың бас кезіндегі Еуропа зерттеушілерінің ақыл-ойына
тигізген орасан зор әсері болмаса, салыстырмалы грамматиканың, тіпті Еуропа
мен Америка топырағында пайда болған тіл ғылымының гүлдеп дамуы болмаған
болар еді», - дейді.
Шынында да, үнділер тіл білімінің дамуына елелі үлес қосқан. Тіл
фактілерін зерттеуде олар синтетикалық тәсілді де қолданған. Сол арқылы
тідік элементтердің өзара ұқсастығын және бір-бірінен өзгешеліктерін
айқындаған.
Кейінгі дәуірлерде Үндістанда Панини грамматикасының мән-мағынасын
талдап түсіндірген, оның жолын ұстанған бірнеше лингвист ғалымдар болған.
Эдинбург университетінің прфессоры Джон Лайонз 1978 жылы орыс тілінде
жарияланған «Теориялық лингвистикаға кіріспе» деп аталған еңбегінде
Панинидан кейін Үндістанда он шақты грамматикалық бағыт болған. Бізге
олардан көне үнді грамматикасын зерттеген мыңға жуық еңбек жетті. Олардың
көпшілігі Панини дәстүрін қолдаған деп жазды.
5. Ежелгі Грек тіл білімі. Ежелгі дәуір тіл білімінің тағы бір отаны
- Ежелгі Греция. Грецияда туған тіл біліміндегі ой-пікір бүкіл Еуропа тіл
ғылымының қалыптасып дамуына күшті әсерін тигізді. Ф. Энгельстің: «Греция
мен Рим қалаған негіз болмаса, қазіргі Еуропа да болмас еді» деген сөзін
тіл біліміне байланысты да айтуға болады. Тіл мәселелеріне байланысты бұл
елден біздің дәуірге жеткен жазба материалдар жыл санауымыздан бұрынғы 5
ғасыр жыл санауымызға дейінгі 5 ғасыр шамасынан басталады.
Ғалымдардың айтуына қарағанда, Грек тіл білімі Гомердің «Илиада» мен
«Одиссея» жырының тілін зерттеуден басталыпты. Көне заманнан сақталған бұл
дастан тілінің көп жері гректердің сөйлеу тілінен мейлінше алыстап, оларға
түсініксіз бола бастаған да, герк ойшылдары соны зерттеу, айқындау
істерімен шұғылданған. Бұл жағынан алғанда, Үнді тіл білімі мен Грек тіл
білімін туғызған себеп бірдей.
Әдетте, Грек тіл білімін екі кезеңге бөліп қараушылық бар. Оның бірі
– философиялық кезең, екіншісі – филологиялық кезең деп аталады. Бірінші
кезең біздің дәуіріге дейінгі 5-3 ғасырлар арасын қамтиды. Бұл – Грек тіл
білімі қалыптасуының алғашқы кезеңі. Мұны қалыптастырушылар философтар
болған. Олар тіл мәселелерін лингвистикалық тұрғыда емес, философия
тұрғысынан сөз еткен, философияға тәуелді, соның ажырамайтын бір саласы деп
есептеген жөн деп нақтылы тілдік фактілерге сүйенбей, абстракты болжаулар,
философиялық тұжырымдар жасаумен шұғылданған. Бұл бағыт Грек тарихында
эллинизм деп аталатын дәуірге дейін сақталады.
Ежелгі Грек философтарының тілге қатысты мәселелерден ерекше сөз
еткендері – атаудың табиғаты, зат пен оның атауы арасында қандай байланыс
болатыны, тілдің қайдан, қалай пайда болғаны және тілдің грамматикасы мен
логика арасындағы қарым-қатынас жөніндегі мәселелер.
Заттың өз атауына қатысы жөніндегі мәселе Ежелгі Грецияда бірнеше
ғасырға сөзылған және Грек философтарын екі топқа бөлген аса күрделі мәселе
болған. Олардың Героклит бастаған бір тобы – атау зат тың табиғатына сәйкес
жаратылыстан берілген, сөз табиғат туындысы десе, Демокрит бастаған екінші
тобы оған қарсы – зат пен оның атауы арасында табиғи байланыс болмайды, ол
екеуінің арасындағы байланыс – шартты, кездейсоқ байланыс деген тұжырым
жасайды.
Грек философтары арасында болған бұл айтыс Платонның «Кратил» деп
аталатын диалогы арқылы біздің дәуірге жетті. Демокрит атаулардың
жаратылыстан берілген табиғи еместігіне төрт түрлі дәлел айтады. Олар
тілдерде бір затты әр түрлі атаумен білдіретін синоним және атауы біркелкі
бола тұра әр түрлі мағынаны білдіретін омоним сөздердің болуы, сондай-ақ,
көптеген заттардың тілдік атауларының болмауы немесе зат атауларының кейде
өзгеріп кететіні – осылардың барлығы атаудың зат табиғатына тән еместігін
білдіреді деген дұрыс қорытынды жасайды.
Ежелгі Грек философтарының тілге байланысты сөз еткен екінші
проблемасы – тілдің шығуы жөніндегі мәселе. Бұл мәселеде де олар дұрыс
шешімге келе алған жоқ. Олардың бір тобы тілді дыбысқа еліктеуден шыққан
десе, екінші бір тобы ертедегі адамдардың өзара келісуінен барып шыққан
дегенді айтады. Тіл білімінде мұның алғашқысын дыбысқа еліктеу теориясы
десе, соңғысы келісім теориясы деп аталады. Бұл екі тұжырымның екеуінің де
ғылыми негізі жоқ.
Грек ғалымдары көтерген тағы бір проблема – грамматикалық мәселелері.
Грамматиканы да алғашында философия, әсіресе логика ғылымына тәуелді, соның
бір саласы ретінде, логикалық категориялардың көрсеткіші ретінде ғана
қараған. Бұл саладағы алғашқы пікір Платон мен Аристотель еңбектерінде
кездеседі. Платон тілдегі сөздерді есім, етістік деп екі топқа бөлсе,
Аристотель алдыңғы екеуінің үстіне жалғауыш дегенді қосып, үш топқа бөледі.
Аристотель – грамматика мен логика арасындағы қарым-қатысты алғаш сөз еткен
ғалым. Оның логика мен поэтика жөніндегі ілімі кейінгі заман оқымыстыларына
да күшті ықпал жасады. Аристотель логиканы ұғым, байымдау сияқты
категорияларды зерттейтін ғылым деп анықтайды да, сөз табы деген –
сөйлемнің элементтері, ал, сөйлем – есім мен етістіктің байланысы, бұл екі
категория арасында елеулі өзгешеліктер бар: етістік шақты білдіреді,
предикативтік қызмет атқарады, ал, есім септеледі, сөйлемде субъектілік
қызмет атқарады дейді. Бірақ Платон да, Аристотель де сөздерді тапқа
бөлгенде, біздің қазіргі түсінігіміздей тілдік категория ретінде емес,
логикалық категория ретінде қарайды. Есім мен етістік – байымдаудың
мүшелері, бұлардан басқа сөздер осы екеуінің төңірегінде топталып,
жалғауыштық қызметтер атқарады деп түсіндіреді. Соған қарамастан
Аристотельдің лингвистикалық көзқарастары бұл ғылымның кейінгі замандардағы
дамуына зор әсерін тигізді. Күні бүгінге дейін қолданылып жүрген
грамматикалық категориялардың, терминдердің көпшілігі сол Аристотельден
қалған.
Бұл елдегі тіл ғылымы өз дамуының ең биігіне Греция тарихында эллинизм
деп аталатын дәуірде көтерілді. (Бұл - жыл санауымызға дейінгі 3 ғасыр мен
біздің дәуірдің 4 ғасыры арасы). Тіл білімі тарихында грамматистердің
Александрия мектебі деп аталатын бағыт та осы дәуірде қалыптасқан. Бұл
кезең Грек тіл білімі тарихында филология дәуірі деп аталады. Оның басты
бір ерекшелігі – грамматикалық ілімнің философияның, логиканың ықпалынан
босанып, өз алдына дербес пән ретінде қаралуы еді. Грамматистердің
Александриялық мектебін қалыптастырып, грамматика ілімін дамытушылар:
Аристрах Самофракийский (б.з.д. 200-150 ж.), оның шәкірттері Дионисий
Фракийский, Аполлоний Дискол (біздің заманымыздың 2 ғасыры) болды. Аристрах
тілдегі сөздерді есім, етістік, есімше, член (артикль), есімдік, предлог,
үстеу, жалғаулық деп сегіз топқа бөлген. Дионисий Фракийский негізгі сөз
таптарының көптеген грамматикалық категорияларын, Аполлоний Дискол
синтаксис мәселелерін зерттейді. Дегенмен, Ежелгі Грецияда морфологияға
қарағанда синтаксис, фонетика, лексикология аз зерттелген.
Бұл дәуірдегі жазба ескерткіштерді жинау, зерттеу ісімен ерекше
шұғылданған. Ежелгі Грек дәірінен келе жатқан зат пен оның атауы арасындағы
қарым-қатынас жөніндегі талас бұл кезеңде де болды. Бірақ бұл кездегі талас
тілде белгілі бір заңдылық деген бола ма, жоқ па деген мәселе төңірегінде
болды. Оны бар деушілер аналогистер, жоқ деушілер аномалистер деп аталады.
Аномалистер (Ктатес Малос) зат пен оның атауы және грамматикалық
категориялар мен логикалық категориялар арасында ұқсастық, заңдылық жоқ
десе, аналогистер (Аристрах Самофракийский) тілде аналогияның рөлі ерекше,
тілдік элементтерде аналогия жолымен бірыңғай, біркелкі болу тенденциясы
күшті болады, тілдегінің барлығы да белгілі заңдылыққа бағынады деді.
Тіл білімі тарихында елеулі мәні барлығына қарамастан, Ежелгі Грек
тіл ғылымының әлсіз жақтары да мол болған. Тіл мәселелері алғашқыда
философия, логика ғылымдарына тәуелді, соның бір саласы ретінде
қаралғандықтан, тілдік категорияларды логикалық категориялармен теңестіріп
қарау, алдыңғысын соңғысының мүддесіне бағынышты ету әрекеті кейінгі
заманға дейін арылмай келді. Тілдік категорияның өзгеріп, дамып отыратын
тарихи құбылыс екеніне гректер де жете мән бермеді. Оның үстіне гректер өз
тілінен басқа тілдерді зерттемеді. Сондықтан олардың зерттеулері бір ғана
тіл фактілеріне негізделеді. Бұл – олардың лингвистикалық мәліметтерінің
өсуіне, жалпы тілдік теориялық терең тұжырымдар жасауларына мүмкіндік
бермеді.
6. Рим тіл білімі. Грецияны жаулап алған римдіктер тіл білімін
дамытуға айтарлықтай үлес қоса алмады. Олар Александрия грамматистерінің
ілімін өз тіліне сәйкестендіріп қолданудан аса қойған жоқ. Рим
грамматистері ішіндегі ең көрнектісі – Варрон (жыл санауымызға дейінгі 1
ғасырда өмір сүрген), кейінірек Доната (4 ғасырда) болды. Бұлар латын тілі
грамматикасын жазды.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Тіл білімінің дамуын шартты түрде неше кезеңге бөледі
2. Ежелгі Қытай тіл білімі
3. Ежелгі үнді тіл білімі
4. Ежелгі грек тіл білімі
5. Ежелгі рим тіл білімі

№10 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: ОРТА ҒАСЫР ТІЛ БІЛІМІ
Дәріс жоспары:
1. Орта ғасыр дәуірінің ерекшеліктері.
2. Әлемдік діндердің, канондық тілдердің пайда болуы, тіл біліміне
тигізген әсері.
3. Араб тіл білімі.
1. Орта ғасыр – адамзат қоғамы дамуының он шақты ғасырын қамтитын
және прогресс тұрғысынан алғанда әр тектес болып келетін күрделі де
шытырманы көп дәуір. Еропа тарихы тұрғысынан қарағанда бұл мезгілді үш
кезеңге бөлуге болады: а) 3-5 ғасырлар арасы. Бұл – құлдық дәуірдің ыдырап,
феодалдық қоғамның құрыла бастаған кезеңі; ә) 6-10 ғасырлар аралығы. Бұл –
феодалдық қатынастың әбден орнығып, гүлденген заманы; б) 11-16 ғасырлар
аралығы. Бұл - феодалдық қатынастың ыдырап, капиталистік қоғамның туа
бастаған, тарихта қайта өркендеу дәуірі (ренессанс) деп аталатын кезең.
Орта ғасырдың өзіндік бір ерекшелігі - әр түрлі діндердің әлемдік
діндерге айналуы. Ондай діндер қатарына будда, ислам, христиан діндерін
жатқызуға болады.
2. Дүниежүзілік діндердің тарауымен қатар сол діндердің сүннет-
парызын, шариғатын уағыздайтын жазбалар да тарады. Ол жазбалар тілі киелі,
қасиетті тіл, пайғамбарлар тілі деп жарияланды. Жергілікті халықтар ол
тілде жазылған аят-хадистардың мағынасын, тілін түсінбесе де жатқа біліп,
құдайға құлшылық ететін дұға ретінде айтуға міндетті болды. Бұл тіл – тіл
ғылымында канондық тіл деп аталады. Сөйтіп, дін тараған аймақтардағы
халықтар өз ана тілімен қатар канондық тілді де қолданды. Канондық тіл
бірден-бір дұрыс тіл деп жарияланды да, әр халықтың өз ана тілі, сөйлеу
тілі – теріс тіл, пендешілік тілі деп есептелді. Жазба тіл, әдеби тіл
канондық тіл болып саналады. Мысалы, түркі халықтары, сондай-ақ қазақ халқы
үшін де канондық тіл араб тілі, исламның ең қасиетті, киелі кітабы –
құранның тілі болды. Араб тілі оқу пәні болды. Оны молдалар, дін иелері
оқытты. Оқытудың I-сатысында әліпби, екінші сатысында иманшарт, үшінші
сатысында әптиек, одан кейін құран оқытылды. Еуропа халықтары үшін канондық
тіл – латын тілі. Олар латын тілін жазу тілі, ғылыми тілі ретінде
пайдаланды. Бүкіл оқу орындарында ғылыми пән ретінде оқытылатын да латын
тілі грамматикасы болды. Жеке тідер грамматикасы латын тілі грамматикасы
негізінде сөз болып, соның үлгісіне түсірілді. Латын тілі грамматикасы
барлық тілдерге бірдей дәрежеде қолдануға болатын ортақ құрал деп
есептелінді. Солай бола тұрса да орта ғасырдағы грамматикалық ой-пікірдің
бір мәнді жағы бар: ол кейінгі заманғы жалпы тіл ғылымының сол орта ғасыр
топырағында тамырлана бастауы еді. Әлем халықтарының бүкіл рухани
мәдениетіне ұлы өзгерістер енгізді. «Қайта өркендеу дәуірінің» өзі де орта
ғасыр топырағында көктей бастаған болатын. Сондықтан кейбір мәселеде
кертартпалығына, діни қарсылықтарына қарамастан, орта ғасырды прогресс
үшін, ғылым үшін құралақан болды деу жөн емес.
Зерттеудің өзіндік жаңа жүйесін жасай алмағандарымен, қолтума
еңбектер бермегендерімен, филологиялық, грамматикалық мәселелермен орта
ғасырда шұғылданушылар да аз болған жоқ. Олардың баса назар аударған бір
мәселесі – көне канондық жазбалар тілінің өзіндік нормасын өзгеріссіз
сақтау, кейінгі заман жазба тілін көне канондық тілмен үйлестіру, олардың
арасындағы алалықтарды бір ізге салу сияқты нормалаушылық жұмыстар болды.
Бұл жұмыстарында олар антикалық қоғам қалдырған грамматикалық, поэтикалық,
риторикалық, логикалық тұжырымдарға сүйенді, соларды басшылыққа алды.
Канондық жазбалармен қатар біраз елдерде жазба жұмысы мен әдебиет
едәуір дамыды. Жергілікті тілдерді зерттеу, нормалау, оларлың
грамматикаларын жазу талабы күн тәртібіне қойылды. Сөйтіп, 7-15 ғасырлар
аралығында иран, исланд, француз, испан, итальян, түркі, ағылшын т.б.
тілдердің грамматикалары жарық көрді.
Грамматика мәселелерімен қатар ежелгі дәірден келе жатқан зат
атауларының табиғаты жөніндегі мәселе де ескерусіз қалмады. Оны сөз
етушілер бұл дәуірде де екі топқа бөлінді. Оның бірі – реалистер, екіншісі
- номиналистер деп аталады. Реалистер заттар жөніндегі жалпы ұғым –
ақиқат, ол алғашқы, зат соңғы деген идеалистік бағытты ұсынды. Номиналистер
керісінше, зат болмаса, ол туралы ұғым да болмайды, сондықтан ақиқат нәрсе
– зат, ол алғашқы, ал, зат туралы ұғым соңғы деген материалистік бағытты
уағыздады.
2. Араб тіл білімі. Дүние жүзі ғылымы мен мәдениетінің дамуына
елеулі үлес қосқан халықтардың бірі – арабтар. Бұлардың жазбалары 4
ғасырлардан басталады. Арабтар – тіл ғылымының дамуында да елеулі рөл
атқарды. Ортағасырлық арабтарда тіл білімінің ерекше дамыған кезі – Халипат
дәуірі деп аталатын 7-12 ғасырлар шамасы. Тілдің грамматикалық жүйесін
сипаттауда араб тіл ғалымдары бір-біріне байланысты үш түрлі мәселенің
сырын ашуды көздеді. Олар – сөз таптары мен сөйлем синтаксисін зерттейтін
Нахв,сөздердің сөйлемдегі орын жағынан түрленісін, мағыналық құбылыстарын
зерттейтін Сарф,сөйлеу прцесінде болатын дыбыстардың фонетикалық
құбылыстарын, жалпы дыбыс жүйесін зерттейтін Таджив деп аталатын бөлімдер.
Арабтар Үнді, Грек тіл ғылымы табыстарын жақсы пайдалана отырып, өз тілінің
фонетикасын, морфологиясы мен лексикасын зерттеуге ерекше назар аударады.
Фонетика саласында дыбыс пен әріп арасындағы өзгешеліктерді айқындайды.
Дыбыстың физиологиялық сипатын ашуға көп көңіл бөлді. Кейбір ғалымдар
(Сибавейхи) жасалу орнына қарай дыбыстарды 16 топқа бөліп қараған.
Грамматика мәселесінде (көрнекті өкілі - Сибавейхи), әсіресе сөздерді тапқа
бөлуде араб ғалымдары Аристотельге еліктеген. Аристотель сияқты бұлар да
сөздерді есім, етістік, жалғауыштар деп үш топқа бөлді. Араб тіл білімінде
өзіндік тың жол салған, соны пікірлер айтқан.
Араб тіл ғалымдарының тілдің грамматикалық жүйесін зерттеу тәсілдері
дле, грамматикалық терминдері де бұрынғылардан өзгеше болды, өзіндік дәстүр
қалыптастырды. Арабтар киелі, қасиетті, канондық тіл деп саналатын құран
тілінің нормасын зерттеудің өзінде де, көп жағдайда, сөйлеу тілі нормасына
сүйенеді, соны зерттеді. Бұл - Ежелгі дәуір тіл ғылымының ешқайсысында да
кездеспеген жаңалық. Араб тілі грамматикасын зерттеудің дәстүрін, өзіндік
жүйесін қалыптастыруда Сибавейхидің 796 жылы жазған «Әл-китаб» деп аталатын
еңбегі шешуші рөл атқарған. Араб тіл ғалымдары қалыптастырған біртұтас
зерттеу жүйесі кейінгі замандарда туған Еврей тіл ғылымына да елеулі әсерін
тигізген.
Араб оқымыстыларының ерекше көңіл бөлген және зор табысқа жеткен
саласы - лексикография көрінеді. Арабтың бір ғана әл-Фирузабади деген
лингвисі «Хомус» (мухит) атты 60 томдық сөздік жасапты.
Араб тіл ғалымдары ғылым тарихында бірінші болып, әр түрлі тілдер
материалын бір-біріне салыстыра, салғастыра зерттеу тәсілін қолданған. Осы
тәсілді қолдана отырып, олар түркі, моңғол, парсы тідерін зерттеп, олардың
салыстырма сөздіктерін, шағын көлемді грамматикалық еңбектерін жазған.
Осындай еңбектердің ғылымда белгілі ең көнесі және ең толығы түркі халқынан
шыққан, арабияда оқып білім алғандықтан, араб ғалымы деп аталып кеткен
Махмуд Қашқари жасаған «Түркі тілдерінің сөздігі» (Девону лугат-ит-түрк).
Бұл сөздік 1073-1074 жылдары жазылған. Сөздікте сол дәуірдегі түркі
тайпаларының көпшілігінің тілдік материалдары қамтылған және ол тайпалар
тілдерінің өзара бір-біріне ұқсастық, өзгешеліктері тілдік материалдарды
салыстыра қарау арқылы айқындалған. Бұл – түркі тілдері жөніндегі ең
тұңғыш, ең көлемді және ең терең мәнді ғылыми еңбек. Сонымен қатар, бұл
сөздік – тіл ғылымы тарихында әр түрлі тілдер фактілерін бір-біріне
салыстыра зерттеу әдісімен жазылған тұңғыш еңбек. Мұның түркі тілдері үшін
мәні ерекше.
Араб тілді ғалымдар Махмуд Қашқари сөздігінен кейін де бірсыпыра
сөздіктер, грамматикалық еңбектер жазып қалдырған. Олар туралы түркітану
мәселелерін сөз ететін еңбектерден мол мәлімет алуға болады.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Орта ғасырлық тіл білімінің ескерткіштері
2. Араб тіл білімі
3. Қайта өркендеу дәуіріндегі тіл білімі

№11 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: ХІХ ғасыр тіл білімі
Дәріс жоспары:
1. ХҮІІІ-ХІХ ғасыр тіл білімінің зерттелу жайы.
2. Типологиялық зерттеу.
1. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі. Еуропалық тіл білімі дамуының жаңа
дәуірі тілді дамып, өзгеріп отыратын тарихи құбылыс деп танудан, тілдер
өзара туыстас, төркіндес болады деп біліп, сол заңдылықтарды ашуға,
зерттеуге салыстырмалы-тарихи әдісті қолданудан басталады. Тіл туралы ғылым
тарихында үлкен бетбұрыс болған бұл жайт19ғасырдың алғашқы он жылдығында
орныға бастайды. Әрине, жаңа әдістің қалыптасуы – ежелгі заманнан
басталатын лингвистикалық ой-пікір дамуының заңды, табиғи нәтижесі. 18
ғасырдың соңғы жартысы мен 19 ғасырдың алғашқы жылдарында тіл ғылымының
даму қарқыны, бағыты жаңа зерттеу әдісінің қажеттігін айқын көрсетті.
19 ғасырдың бас кезінде әр елде салыстырмалы-тарихи әдіс негізінде
жазылған бірнеше еңбек жарық көрді. 1816 жылы неміс Франц Бопптың санскрит
тіліндегі етістіктердің жіктелу жүйесімен салыстыра зерттеген еңбегі шықты.
Онда аталған тілдердің туыстығы дәлелденді. Бопп бұл тілдерден жинаған
материалдарын иран, славян, балтық бойы халықтары, армян тілдері
фактілерімен толықтыра келіп, 1833-1849 жылдар арасында «Үндіеуропа
тілдерінің салыстырма грамматикасын» жазды.
Франц Бопп (1791-1867) Майнце қаласында туған. Гимназияда оқып
жүрген кезінде-ақ санскрит, парсы, араб, көне еврей тілдерін оқып үйренген.
1821 жылы Берлин университетіндегі шығыс әдебиеті және жалпы тіл білімінің
профессоры, 1829 жылы академик. Оның ең басты еңбегі – «Санскрит, зенд,
армян, грек, латын, литва, көне славян, гот, неміс тілдерінің салыстырмалы
грамматикасы». Бұл еңбек үш томнан тұрады: 1833-1852 жылдары бірінші рет,
1856-1861 жылдарда жөнделіп екінші рет, 1868-1870 жылдары үшінші рет
басылды.
Расмус Кристиан Раск (1787-1832) Копенгаген университетінде
оқыған. 1823 жылдан бавстап осы университеттің профессоры. Ол 20-шақты
тілді білген: испан, итальян, француз, көне ағылшын, швед, т.б. көптеген
тілдердің грамматикасын жазған. Расктің тілдер фактілерін салыстырудан
туған ең көрнекті еңбегі «Ежелгі солтүстік тілдері және неміс, ислан
тілдерінің шығуы туралы зерттеулер» деп аталады. Бұл еңбегінде автор гот
(герман) тілдерінің латын, грек тілдерімен туыстастығын дәлелдейді.
Салыстырмалы-тарихи тіл білімінің тағы бір көрнекті өкілі – неміс
ғалымы Якоб Гримм. Бұл ғалымның төрт томнан тұратын «Неміс грамматикасы»
атты еңбегінің бірінші кітабы 1819 жылы басылады. Мұнда автор неміс тілінің
қалыптасу, даму жолдарын, оның құрамындағы әр түрлі диалектілерді бір-
біріне салыстыру, неміс тілін герман тіліне жататын басқа тілдермен қатар
қоя қарау арқылы айқындайды.
Тіл философиясы. Тіл философиясы тіл білімінен көп бұрын пайда
болған. Тіл ғылымы дүниеге келген күнінен бастап философиямен тығыз
байланыста келеді. Ол туралы алдыңғы тарауларда айтылды.
Дүниеге келу тарихының көнелігіне қарамастан, тіл философиясы осы
атауға 19 ғасырда ғана ие болды. 19 ғасырда Еуропа халықтарының
салыстырмалы-тарихи грамматикаларын жазумен қатар тіл философиясының ғылым
саласы ретінде қалыптасуына, дамуына, өзіндік нысанының айқындалуына көп
көңіл бөлінді. Бұл дәуірдегі тіл философиясының алға қойған мақсаты –
тілдің табиғаты мен мәнін, оның қоғам өмірінде алатын орны мен қызметін,
ойлаумен, адамдардың рухани өмірімен байланысын айқындау болды. Бұл
мәселемен сол дәуірдің көрнекті ойшылдары – Гердер, Шлегель, Гумбольдт,
Шлейхер, Штейнталь, Вундт сияқты ғалымдар айналысты. Бұлардың ішінде өз
дәуірі үшін де, кейінгі заман үшін де ең беделдісі Вильгельм Гумбольдт
(1767-1835) болды. Тіл ғылымы тарихында оны салыстырмалы тіл білімінің,
жалпы тіл білімінің және тіл философиясының негізін қалаушы деп санайды.
Гумбольдт салыстырмалы-тарихи әдістің тіл зерттеу әдісі болып қалыптасуында
үлкен рөл атқарды. Осы әдістің принциптері, проблемалары шеңберінен тысқары
да көптеген проблемаларын көтеріп, теориялық тұжырымдар жасады. Тілдің
табиғаты, мәні, құрылымы, тіл мен мәдениет, тіл мен материалдық дүние, тіл
мен ойлау, тіл мен қоғам, тіл тарихы, тіл білімінің салалары, т.б.
Гумбольдт зерттеген проблемалар қатарына жатады. Оның бұл салалардағы
тұжырымдарын толық та айқын баяндайтын еңбектері – «Адамзат тілі
құрылысының әр алуандығы туралы» (1827), «Ява аралығындағы Кави тілі
туралы» (1836) деп аталатын туындылары.
В. фон Гумбольдтың философиялық-тілдік ілімі негізінде тілді және оны
зерттеу туралы қалыптасқан көзқарастар жиынтығынан гумбольдтианство пайда
болды. Ол алдымен Германияда, кейін Ресейде дамыды. Гумбольдт ілімін қостап
жалғастырушылардың бастылары Х.Штейнталь, В.Вундт (Германия), А.А. Потебня
(Ресей) сияқты ғалымдар болды.
20 ғасырдың алғашқы жартысында Еуропа мен Америкада
неогумбольдтианство бағыты дамыды. Ол негізінен тілдің семантикалық жағын
зерттеуге және тілді халық мәдениетімен тығыз байланыста зерттеуге мән
берді. Бірақ идеалистік, метафизикалық философия тұрғысынан тілдің ой-сана
мен танымдық процестегі қызметін асыра бағалады.
2.Типологиялық зерттеу. Салыстырмалы-тарихи зерттеу - өзара
туыстас, төркіндес тілдер семьясын жеке-жеке зерттегені болмаса, әр семьяға
жататын тілдерді бір-біріне салыстыра жинақтап қарау, сөйтіп, дүние
жүзіндегі тілдердің барлығына немесе көпшілігіне ортақ типтік сипаттарды
ашу ісінде дәрменсіз болды. Ал, жалпы тіл білімі тек тілдер туыстастығын
айқындауды ғана көздемейді, ол дүние жүзіндегі тілдердің жалпыадамзаттық
сипаттарын, типтік белгілерін ашып, тіл атаулының барлығын да қамти алатын
типологиялық классификация жасауды да қажет етеді. Осы мақсатты іске асыру
үшін салыстырмалы-тарихи зерттеумен замандас салыстырудың екінші түрі,
типологиялық салыстыру дүниеге келеді. Тіл білімінде зерттеудің бұл түрі
салыстырмалы әдіс, типологиялық әдіс, кейде типологиялық тіл білімі деп
аталады.
Типологиялық зерттеу – мәні, функциясы жағынан тілдердің барлығына
немесе көпшілігіне ортақ, жалпылылық сипаты бар нысандарды салыстырады.
Мұндай нысан тілдің фонология саласында да, семантикалық, грамматикалық
салаларында да болды. Типологиялық тілдердің осы аталған жүйелердегі
жалпылық мәні бар нысандарды бір-біріне салыстыра қарау арқылы олардың
арасындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктерді ашады. Мысалы, фонология
саласында дыбыстардың дауысты, дауыссыз, шұғыл, ызың болып бөлінуі, болмаса
морфемалардың лексикалық, грамматикалық болып бөлінуі, т.с.с. тілдердің
барлығына немесе басым көпшілігіне тән типтік белгілер. Типологиялық
зерттеуде осылар сияқты универсал тұлғалар салыстырылады.
Типологиялық әдістің тіл білімінде қолданыла бастағанына біраз уақыт
болғанымен, ол туралы әр елдің көрнекті тіл ғалымдарының көпшілігі пікір
айтқандарымен, бұл мәселе күні бүгінге дейін бір ізді шешімін тапқан жоқ.
Дүние жүзіндегі тілдердің Типологиялық белгілерін айқындап, тілдерді
сол белгілеріне қарай жіктеуді алғаш ұсынған неміс романтиктерінің көсемі
Фридрих Шлегель. Ол 1809 жылы жарық көрген «Үнділердің тілі және даналығы»
дейтін еңбегінде сөз тұлғасын түрлендіретін қосымшалардың бар-жоқтығына,
сөздердің тұлғалық құбылысқа түсудегі сипатына қарай тілдерді флективті,
агглютинативті деп екі топқа бөледі.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Типологиялық зерттеудің мәні
2. Тіл философиясын қалыптастырған ғалымдар

№12 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: ХІХ ғасырдағы лингвистикалық мектептер.
Дәріс жоспары:
1. Логикалық бағыт
2. Психологиялық бағыт
3. Мәскеу лингвистикалық мектебі, оның негізгі бағыты.
4. Қазан лингвистикалық мектебі, оның негізгі бағыты.
1. Логикалық бағыт – тілді ойлауға және логика мен
философиядағы әр түрлі ағымдар мен концепцияларға қатысты зерттейтін
көзқарастар жиынтығы. 19 ғасырдың 1 жартысындағы философиялық тіл білімі
логикалық және психологиялық бағыттардың қарама-қарсы дамуынан көрінеді.
Бұл екі бағыттың екеуі де грамматиканың формалдық және семантикалық жағына
көңіл аударды. Бірақ ол жайындағы көзқарастары қарама-қайшы болджы.
Логикалық бағыттын негізгі мақсаты – ойлаудың танытқыштық қызметін,
логикалық категориялар мен тілдік категориялар арасындағы қарым-қатысты
зерттеу, тілдік категориялардың логикалық сипатын айқындау. Бұлардың
пікірінше, логикалық категорияларға жататын ұғым, байымдау, субъект,
предикат пен тілдік категорияларға жататын сөз, сөйлем, бастауыш, баяндауыш
сияқтылар арасында үндестік, бірлік бар. Алдыңғы логикалық категориялар
соңғы тілдік категориялар арқылы жарыққа шығады: ұғым – сөз, байымдау -
сөйлем, субъект - бастауыш, предикат - баяндауыш арқылы т.б.
2. Психологиялық бағыт. Натуралистерге қарсы күрес үстінде дүниеге
келген бағыт психологиялық ағым деп аталады. Тіл біліміндегі психологизм 19
ғасырдың орта кездерінен бастап қалыптаса бастады. 19 ғасырдың екінші
жатысындағы көрнекті тіл ғалымдарының көбі осы бағытты жақтады. Тіл
психологиясының нысаны – адамдардың сөйлеу әрекетінде болатын психикалық
процестер. Тіл психологиясын қалыптастырушылардың ең бастылары қатарына
Берлин университетінің прфессоры Гейман Штейнтальды (1823-1899) жатқызуға
болады. Кейініректе Штейнтальдың көзқарасын Харьков университетінің
прфессоры Александр Потебня (1835-1891), неміс ғалымдары Вильгельм Макс
Вундт (1832-1920), Герман Пауль (1846-1921), тағы басқалар қолдады. Тілдік
құбылыстарды психологиялық тұрғыдан сөз ету – 19 ғасырдағы лингвистердің
көпшілігінде болды және бұл бағыт тілдік философия ретінде әр түрлі
көзқарастағы ғалымдардың, мектептердің басын біріктірді.
Психологиялық бағыттағылар өз ішінен индивидуалистік психологизм,
әлеуметтік психологизм деп аталатын екі бағытқа жіктеледі.
Индивидуалистік психологизмнің ең көрнекті өкілі Герман Пауль.
Бұл бағыт тіл біліміндегі натуралистік және логикалық бағыттарға қарсы
күресе отырып, тілдік құбылыстардың барлығын жеке адамдардың сөйлеу және
психикалық ерекшеліктеріне, олардың ой-санасындағы өзгеріс-құбылыстарына
тәуелді етеді. Жалпы халық тілі, біртұтас ұлт тілі деген – жалған сөз. Тіл
жеке индивидуумдікі. Сондықтан тіл білімінің міндеті – индивидуумның тілін
зерттеу. Индивидуумның тілін, психикалық құбылысын зерттеу арқылы тұтас
халықтың, ұлттың рухани өмірінің заңдылығын ашуға болады деп қарайды.
Әлеуметтік психологизм теориясын негіздеуші, оның ең көрнекті
өкілі Гейман Штейнталь. Оның тіл мәселелерін психологиялның заң-ережелеріне
негіздеп шешетін концепциялары «Грамматика, логика, психология және
бұлардың принциптері мен өзара қарым-қатынастары» (1855), «Психология мен
тіл біліміне кіріспе» (1881), «Тілдің шығуы» (1851) деп аталатын т.б.
еңбектерінде баяндалған.
Натуралистік немесе биологиялық бағыт. Натурализм латынның натура
(жаратылыс) деген сөзінен шыққан. Натурализм жеке ағым ретінде көркем
әдебиетте, өнерде, ғылымда 19 ғасырдың екінші жартысында Дарвин ілімінің
әсерінен пайда болды.
Ғылымда натуралистер деп аталатындар – қоғамдық құбылыстарды
зерттеуде жаратылыс заңдарын басшылыққа алып, мәселені соған негіздеп
шешуге ұмтылушылар. Тіл біліміндегі натурализм көрнекті неміс ғалымы,
Россия Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі Август Шлейхер (1821-1869)
есімімен байланысты. Август Шлейхер - салыстырмалы-тарихи тіл білімінде тіл
философиясын қалыптастырушылардың, тіл фактілерін салыстыруда дыбыс
құбылыстарының заңдылықтарын қатал сақтауды талап етушілердің,
үндіеуропалық ататілді мүсіндеушілердің, тілдердің типологиялық ұқсастығы
мен генеалогиялық бірліктерін жан-жаұқты талдаушылардың ең көрнектілерінің
бірі. Ол славян, балтық, неміс тілдерінің салыстырмалы грамматикаларын
жазудағы зерттеулері арқылы тіл білімін теориялық жағынан дамытты, оның
бағыт-бағдарына едәуір ықпал жасады. Салыстырмалы-тарихи әдісті жетілдіре,
оның нысанын айқындай түсумен бірге, Август Шлейхер 19 ғасырда туған тіл
философиясының да көрнекті өкілі болды. Көптеген пайдалы істерімен қатар ол
тіл біліміне бірсыпыра концепциялар да енгізді. Ол тіл білімінде
натуралистік көзқарасты қалыптастырды. Оның натуралистік көзқарасы
«Лингвистикалық салыстырмалы зерттеу», «Неміс тілі», «Дарвин теориясы және
тіл білімі» дейтін еңбектерінен толық көрінеді.
Жас грамматикалық бағыт. Жас грамматикалық бағыт (младограмматизм)
19ғасырдың 70-жылдарынан бастап қалыптасты. Алғаш Германияда туғанымен, көп
ұзамай оған тілектес, пікірлестер әр елден табылып, өте тез өркен жайды.
Францияда М.Бреаль, Швейцарияда Ф.де Соссюр, Америкада Уитни, Италияда
Г.И.Асколи, Россияда Ф.Ф. Фортунатов бастаған Мәскеу лингвистикалық мектебі
мен Бодуэн де Куртенэ бастаған Қазан лингвистикалық мектептері болды.
Бұл ағым өкілдері салыстырмалы-тарихи тіл білімінің өздеріне дейінгі
өкілдерін «бұлар – жорамалға толы қапырық шеберханада үнді-еуропалық
ататілді мүсіндеушілер» деп кекетіп, тіл ғалымдарын сол «сасық шеберхананы»
тастап, жаңа жол табуға шақырған болатын. Олардың осы қызбалықтарына,
албырттықтарына қарап, неміс лингвисі Ф.Царнке оларды «жас грамматистер»
деп әжуалаған еді. Осы әжуа ат бірте-біртелингвистикалық мектептің аты
болып қалыптасты.
Жас грамматистік көзқарасты қалыптастырушылар Бругман, Остгоф,
Дельбрюк, Пауль, т.б. Лейпциг университетінің тіл ғалымдары болғандықтан,
кейін ол Лейпциг лингвистикалық мектебі деп аталады.
Жас грамматистер мектебі өз зерттеулеріне екі түрлі принципті негіз
етті. Оның бірі – тарихи принцип те, екіншісі – психологизм принципі. Осы
себептен де жас грамматикалық бағытты кейде психологиялық салыстырмалы-
тарихи тіл білімі деп те атайды.
3. Мәскеу лингвистикалық мектебі. Мәскеу лингвистикалық мектебін
19ғасырдың 70-80жылдарында Мәскеу университетінің ғалымдары қалыптастырды.
Оны басқарған сол кездегі орыс тілі білімінің көрнекті ғалымдарының бірі –
академик Филипп Федорович Фортунатов (1848-1914). Ол Германияда, Францияда,
Англияда болып, жас грамматикалық бағыттағы көрнекті ғалымдардың лекциясын
тыңдаған, өзі де осы бағытты қуаттаған, компаративистиканың Россиядағы
көрнекті өкілі болған, Үндіеуропа тілдерінің фонетикасын, морфологиясын
зерттеп, бұл салада біраз еңбектер берген.
Бұл мектеп құрамында орыс тілі білімінің көрнекті өкілдері академик
Алексей Александрович Шахматов (1864-1920), Александр Матвеевич Пешковский
(1878-1933), т.б. болды.
Мәскеу лингвистикалық мектебі, негізінде Лейпциг жас грамматистерінің
Россиядағы қолдаушылары болды. Бұлар да индивидуалдық психолингвизмді
өздерінің методологиялық негізгі принципі деп санады. Лейпциг мектебі
сияқты бұлар да тілдің фонетикалық заңын өз зерттеулеріне әрдайым есепке
алып отыруға ерекше мән берді. Бұлардың концепциялары, көп жағдайда
психологизм принципіне негізделді.
Мәскеу лингвистикалық мектебі лингвистикалық бағыт ретінде 20
ғасырдың 30-жылдарына дейін, Н.Я. Маррдың «Тіл туралы жаңа ілім» деп
аталатын мектебі үстемдік алғанға дейін өмір сүрді.
4. Қазан лингвистикалық мектебі. Бұл Қазан қаласындағы
университетте 19 ғасырдың аяқ кезінде қалыптасты. Оған дем беруші – поляк-
орыс тіл ғалымы, Қазан университетінің профессоры Иван Александрович
Бодуэн де Куртенэ (1845-1929). Ол жалпы тілдік теориялық мәселелермен
көбірек айналысқан.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Бағыттар, олардың өзіндік даралықтары.
2. Қазақ лингвистикалық мектебінің негізін салушылар.

№13 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: ХХ ғасыр тіл білімі және структурализм
Дәріс жоспары:
1. ХХ ғасыр тіл біліміндегі бағыттар
2. Неолингвизм мектебі.
3. Эстетизмдер мектебі
1.Лингвистикалық мектептер. Қазіргі заман тіл білімі жас
грамматистерге қарсы күресте туып қалыптасты. 19ғасырдың соңғы он жылы мен
20ғасырдың бас кезінен бастап Батыс Еуропа тіл білімінде жас грамматистік
бағыт қатты сынға алынды, зерттеудің жаңа әдісі, бұрынғыдан өзгеше амал-
тәсілдері іздестірілді. Әр елде, әр жерде жас грамматизмге қарсы
лингвистикалық мектептер пайда болды. Олардың қатарына «Сөздер мен заттар»,
«Эстетизм», «Социологизм» деп аталатын мектептерді жатқызуға болады. Жас
грамматизм бағытын сынауда бұлардың өкілдері бірауызды болғандарымен,
тілдің өзіндік сипатын, мәнін айқындауға келгенде, әрқайсысының өзіндік
көзқарастары, ұстаған жолдары болды.
Сөздер мен заттар. Бұл - тіл білімі тарихында жас грамматикалық
бағыттан біржола және үзілді-кесілді бас тарту ұранын тұңғыш көтерген
мектеп. Оның өкілдері 1909 жылдан бастап Рудольф Мерингердің (1859-1931)
басқаруымен шыға бастаған (Австрияда) «Сөздер мен заттар» деп аталатын
журнал төңірегінде топтасқандықтан, соның атымен аталған (журнал 20ғасырдың
40-жылдарына дейін шығып тұрды). Бұл мектептің ең көрнекті өкілі – роман
тілдері мен жалпы тіл білімінің маманы Австрия тіл ғалымы Гуго Шухардт
(1842-1927).
2. Неолингвизм. (гр. neos – жаңа және лингвистика атауларының
бірігуінен туған). Неолингвизм де жас граматизм бағытына қарсы 20 ғасырдың
бас кезінде қалыптасқан лингвистикалық мектеп. Неолингвистика деген атауды
бұл мектеп өкілдері өздерін жас грамматизм бағытынан мейлінше бөлек етіп
көрсету үшін қолданған. Бұл мектеп Италияда қалыптасты. Оның негізін
салушылар Маттео Джулио Бартоли (1873-1946), Джулиано Бонфанте (1904 ж.),
В.Пизани (1899 ж) т.б.
3. Эстетизм. 20 ғасырдың бас кезінде Батыс Еуропада жас грамматизм
бағытына қарсы бағытта пайда болған лингвистикалық мектептің тағы бір түрі
– эстетизм немесе эстетикалық лингвистика.Оның қалыптастырушысы – неміс
ғалымы, роман тілінің маманы, әрі әдебиетші, Мюнхен университетінің
профессоры Карл Фосслер (1872-1949).
Социологиялық бағыттың Франциядағы көрнекті өкілдері – Поль Лафарг
(1842-1911), Ф. Де Соссюр (1857-1913), А.Мейе (1866-1936), Ж.Вандриес (1875-
1960), Э.Бенвенист (1902).
Фердинанд де Соссюр – Швейцария тіл ғалымы, Париж, кейін Женева
университеттерінің профессоры. Жоғары білімді Лейпциг университетінен
алған. Ф. де Соссюрді, әдетте, тіл біліміндегі социологиялық мектептің
негізін салушы деп санайды. Бірақ оның ғылыми мұраларын бір ғана ағым, бір
ғана мектеп я көзқарас шеңберінде қарауға болмайды. Оның теориялық өрісі
өте кең, жан-жақты. Ол өзінің еңбектері арқылы тіл ғылымы дамуының жаңа
дәуірін ашқан, қазіргі заман тіл білімі дамуының ең басты проблемаларын
айқындап, оған бағыт-бағдар сілтеген, жан-жақты ойланылған біртұтас жүйелі
лингвистикалық концепция жасаған адам. Ғалымның көптеген теориялық
тұжырымдары бірсыпыра елдердегі лингвистикалық ой-пікірлер дамуына күні
бүгінгі дейін күшті әсерін тегізуде.
Ф. де Соссюр атына байланыстыратын тағы бір мәселе – зерттеудің
синхрондық және диахрондық түрлері.Ол тіл білімін синхрондық лингвистика,
диахрондық лингвистика деп екіге бөледі.
Синхрондық лингвистика тілдің ішкі жүйесін зерттейді де, диахрония
бір – біріне байланыста алынған тілдік элементтердің тарихын
зерттейді.Тілдің ішкі механизмі дейтініміз – тілдік жүйе.Тілдік жүйенің
сырын ашу тек синхрондық зерттеудің ғана қолынан келеді.Сондықтан
синхрондық лингвистика диахрондық лингвистикадан маңыздырақ.Ол – тілдің
белгілі бір дәуірдегі күйі туралы теория.Синхрония тілдік жүйе құрайтын
элементтердің бір – бірімен логикалық, психологиялық қарым – қатынастарын
талдайды.
Сөйтіп, Ф.де Соссюр тілді зерттеудің сипаттама (синхрония) және
тарихи (диахрония) әдістерін бір – біріне қарама – қарсы қояды.Синхрония
тілдік жүйенің сырын ашады, диахрония тілдік жүйені бұзады, оны өзара
байланысы жоқ, бөлек – бөлек фактілердің жиынтығына айналдырады деп
қарайды.Тіл ғалымдарының басым көпшілігі Ф. Де Соссюрдің бұл пікірін тіл
тарихының мәнін елемегендік деп санайды.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Ф.де Соссюрдің тіл біліміне қосқан үлесі
2. Жас грамматизм бағыты

№14 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: Структуралық тіл білімі.
Дәріс жоспары:
1. Структуралық тіл білімі
2. Негізін салушылар
1. 20 ғасырдың алғашқы жартысында дүниеге келген тілдік мектептердің
ең көрнекті және кең тарағандарының бірі – структуралық тіл білімі деп
аталатын бағыт.Бұл мектеп салыстырмалы – тарихи тіл біліміне, оның бір
бұтағы жас грамматикалық мектепте қарсы бағытта туып қалыптасты.
Структуралық тіл білімінің немесе структуралық әдістің дүниеге
келуінің ішкі – сыртқы себептері бар.Ең негізгісі 20 ғасыр ғылымы дамуында
пайда болған жаңа бағыт.19 ғасыр ғылымының негізгі сипаты тәжірибе арқылы
бақылаудан туған фактілерді есепке алу, сипаттау болса, 20 ғасыр ғылымы
олардың өзіндік мәнін, ішкі заңдылықтарын, зерттеліп отырған нысанның
құрылым ерекшелігін, оны құрайтын элементтердің арақатынасын, бір – бірімен
байланысын, бір – біріне тигізетін әсерлерін ашуға тырысады.
20 ғасырдың бас кезінен бастап философия, жаратылыстану, әдебиеттану,
тарих, эстетика, психология, социология, этногафия сияқты бірсыпыра
ғылымдарда өз пәнін өзара шарттас, біріне – бірі тәуелді элементтерден
тұратын күрделі біртұтас құрылым деп санап, оны осы тұрғыдан зертеу талабы
күшейді.Бұл тіл біліміне де әсер етті.Сонымен бірге, жалпы ғылымның, оның
жаңа түрлері – кибернетиканың, математикалық логиканың дамуы, электрондық
машиналардың пайда болуы, оны тіл біліміне қолдану талабының өсуі, тілдің
практикалық қызметінің бірден – бірге күрделене түсуі структурализм
бағытының тууына себепші болды.
Структуралдық бағыттың көпшілікке танылған үш мектебі болды: Прага
(Чехословакияда), Копенгаген (Данияда) мектептері және дескриптивтік мектеп
(Америкада).Кейін келе бұл бағыт басқа елдерге де тарады. Структурализм
мектептерін біріктіретін ортақ бағыт, проблемалар мыналар:
1. Структурализм мектептерінің барлығы да тілді ішкі элементтері бір
– бірімен байланысты, тұтас жүйе, бір бүтін құрылым деп санайды.Тіл
білімінің міндеті – тілдің құрылымын – структурасын зерттеу дейді.Бұл
бағыттың структуралық лингвистика деп аталуы да осыдан.
2. Жас грамматистер тілді зерттеуде тек дифферренциялық принципті
қолданса, тілдік элементтерді бір – біріне байланыссыз жеке зерттесе,
структуралистер тілдік элементтерді бір – біріне байланыста, тұтастықта
қарайтын интеграциялық принципті қолданады.Тілдің құрылымдық элементтерін
зерттеуде лингвистикалық сипаттау әдістемесін қолдануға шешуші мән берді.
3. Үш мектептің үшеуі де құрылымдық, құрамдық элементтерге
жіктелушілік және олардың бір – бірімен ішкі байланысы тілдің ең негізгі
қасиеті, тіл білімінің негізгі міндеті – тілдің құрылымдық элементтері
арасындағы байланысты талдау – тіл білімінің тек өзіне ғана тән, оның
бірден бір нысаны деп біледі.
4. Структурализм мектептерінің барлығы да Ф. Де Соссюрдің ізімен
тілді таңбалар жүйесі деп санайды.
5. Структурализм мектептері синхрония, диахрония проблемасына да мән
берді.Синхрондық зерттеу – тіл жүйесінің ішкі механизмін ашуда шешуші рөл
атқарады деп, оны бірінші орынға қояды (Прагалықтардан басқалары).
2. Прага мектебі. Бұл мектеп өзіндік бағыты бар лингвистикалық үйірме
ретінде 1926 жылы қалыптасқан.Оны қалыптастырушы чех ғалымы профессор
В.Матезиус (1882-1945). Үйірме құрамында Б.Гавранек, Б.Трнка, В.Скаличка,
орыс эмигранттары С.Карцевский, Р.Якобсон, Н.Трубецкой, т.б. болған.
Үйірме 1929 жылдан бастап «Прага лингвистикалық үйірмесінің
еңбектері» деген жинақ шығарып тұрды.Мектептің теориялық бағдарламасының
мазмұны «Прага лингвистикалық үйірмесінің тезисі» деген атпен осы жинақтың
бірінші томында жарияланды.
Бұлар тіл білімінің негізгі нысаны – тілдің құрылым жүйесі мен тілдік
элеметтердің қызметін зерттеу дегенді баса айтты.Әрбір элемент өзінің
тілдік жүйеде атқаратын қызметіне қарай бағалану керек, тіл дегеніміз –
функционалдық жүйе, белгілі бір мақсат үшін қолданылатын тілдік таңбалардың
жүйесі, тіл білімінің міндеті осы жүйені тілдің барлық қабатынан –
фонологиядан, морфологиядан, синтаксистен, лексикадан да табу және олардың
әрқайсысының өзіндік сипаттарын айқындау деп санайды.Тілдік элементтердің
қызметін бірінші орынға қоятындықтарына қарап, бұл мектепті Прагалық
функционалды лингвистика деп те атайды.
Функционалдық лингвистика өкілдерінің әрқайсысы әр түрлі проблемамен
айналысты.Солардың ішінде олардың жақсы зерттеп, айтарлықтай табысқа жеткен
саласы – фонология.Фонологияны олар функционалды лингвистиканың ең жетекші
пәні деп санады.Бұл мәселеде Прагалықтар Бодуэн де Куртенэнің фонема туралы
ілімін басшылыққа алып, оны ілгері дамытты.Бұл салада әсіресе
Н.С.Трубецкойдың атқарған рөлі, ғылыми табысы елеулі болды.Ол өзінің
«Фонологияның негізі» (бұл еңбек автор қайтыс болғаннан кейін 1939 жылы
неміс тілінде басылып шықты, 1960 жылы орыс тіліне аударылды) деген
еңбегінде әр түрлі тілдердің екі жүзге жуық Фонологиялық жүйесін
сипаттайды.Фонетика мен Фонология тіл білімінің тең дәрежедегі екі саласы:
фонетика сөйлеу дыбыстарын, Фонология тіл дыбыстарын зерттейді. Прага
мектебі тілдік элементтердің арақатынасын зерттеуде, алдымен, сол қарым –
қатынас көрсеткіштерінің (элементтердің) өзіндік сипатына ерекше мән беру
керек, қарым – қатынас пен сол қарым – қатынасқа түсетін материал мен
формалар өзара байланысты болатындығын естен шығармау керек дейді.
Копенгаген структуралық мектебі. Бұл мектеп өкілдері өздерін
компаративистикалық бағыттығылардан бөлектеу үшін гректің глосса деген сөзі
негізінде глоссематиктер деп атады.Осы атау арқылы олар өздерінің тек тіл
біліміне ғана тән мәселелермен айналысатын, тілдің ғылымдарарлық
нысандарына жуымайтын зерттеушілер екендіктерін байқатқысы келді.
Глоссемантикалық бағытты қалыптастырушы және оған дем беруші Дания
тіл ғалымы профессар Луи Ельмслев (1899-1965). Бұл мектептің теориялық
негізін белгілеген алғашқы еңбек – Ельмслевтің 1928 жылы жарияланған «Жалпы
грамматиканың негіздері» атты кітабы. Глоссематиктер 1933 жылдан бастап
Прага мектебімен бірлесіп, «Тіл білімі жөніндегі еңбектер» атты журнал
шығарып тұрған. Журнал структуалистердің халықаралық органы деп жарияланды.
Осы журналдың бірінші санында жарияланған глоссематик Вигго Брендальдің
«Структуалдық лингвистика» деген мақаласы Ельмслевтің кейінірек те
жарияланған «Лингвистикадағы структуалық талдау әдісі», «Тіл теорияларының
негіздері», «Тіл теориясына кіріспе» деген мақалаларында (бұл орыс тіліне
аударылған) глоссематиканың негізгі ұстанған бағыттарыны кең баяндалған.
III. Дескриптивтік мектеп 20 ғасырдың 20-жылдарында Америкада
қалыптасқан. Мектепті қалыптастырушылар АҚШ тіл білімінің классиктері
профессорлар Эдуард Сепир (1884-1939), Леонард Блумфилд (1887-1949). Бұл
структурализмді қалыптастыруда екеуінің атқарған рөлі мен ұстанған
принциптері бір емес. Сондықтан бұл екеуі қазіргі АҚШ тіл біліміндегі –
этнографиялық, структуралық деп аталатын екі мектептің дем берушілері болып
саналады.
Америка структурализмі дескриптивтік мектеп немесе дескриптивтік әдіс
деп те аталады. Бұл әдіс бойынша, тілдің белгілі бір дәуірдегі күйі,
статикалық қалпы эмпирикалық тәсіл бойынша сипатталады, ондағы өзгеріс-
құбылыстар. Даму, тарих дегендер ескерімейді.
Дескриптивтік мектеп – тілдік мәтіндерді талдаудың әдіс-тәсілдерін
қалыптастыру, жетілдіру, лингвистикалық терминдерді айқындау мәселелеріне
ерекше мән берді.
Америка структуралистеріне бірден-бір материал болған және сол
әдістің дүниеге келуіне себепші болған үндістер тілдерін ең алғаш зерттеген
адам – Американың көрнекті тіл ғалымы белгілі антрополог Франц Боас (1858-
1942).
Леонард Блумфилд өз зерттеулерінде бихевиоризмдік (мінез-құлық)
психологияның концепцияларын басшылыққа алды. Бұларша, психология тек мінез-
құлықты ғана зерттеу керек, ал, мінез-құлық дегеніміз – организмнің сыртқы
реакциясының жиынтығы, реакция қоршаған орта туғызатын стимулдар арқылы
механистік жолмен пайда болады.
Леонард Блумфилд те өз ілімін механистік теория деп атады.
Бихевиоризм механистік концепциясын сол күйінде сөйлеу процесін түсіндіруге
белгілі бір жағдайға байланысты туатын реакциясы деп есептейді.
Дескриптивтік әдіс өз дамуының жоғары сатысына 20ғасырдың 40-
50жылдары көтерілді. Леонард Блумфилдтің көрнекті шәкірттерінің бірі
Э.Харрис 1951жылы «Структуралық лингвистиканың әдістері» деген монография
жазды. Бұл еңбек Америка структуралистері зерттеулерінің жинақталған
қорытындысы іспеттес. Онда дескриптивтік әдістің ең түйінді, өзекті
мәселелері жан-жақты талданған.
Америка структуралистері өздерінің алдына жалпы тіл білімі теориясын
дамыту міндетін емес, тілдік элементтерді оңай және тез табу, оларды есепке
алып, қандай контексте қолданылатынын айқындау міндеттерін қойды.
Дескриптивистер тіл – ішкі, сыртқы байланыстары бар сигналдар жүйесі
дейді де, тіл білімін металингвистика, микролингвистика деп екі салаға
бөледі.
Металингвистика сөздік мінез-құлықтың сыртқы жағын зерттейді. Ол
этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика, металингвистика,
фонетика, паралингвистика (интонация, ымдау-нұсқау сияқтыларды зерттейді)
деп аталатын салаларды қамтиды.
Микролингвистика сөздік сигналдарды сипаттайды, бірақ оны
сипаттағанда металингвистикалық жайттарға, яғни сыртқы өмірмен байланысқа,
тарих мәселелеріне, тілдің семантикалық жинағына көңіл аудармайды, оның
материалдық жағын ғана зерттейді. Америка структуралистері зерттеудің
негізгі әдістемесі ретінде дистрибуцияны алады (бөлу, жіктеу мәнінде). Тіл
білімінде дистрибуция дегеннен белгілі бір тілдік элементтің сөйлеу
прцесінде қолданылатын орны, контексі деген мағына түсініледі.
Этнографиялық лингвистика. Лингвистика тарихында тіл мәселелерін сол
тілді қолданушы қауымның мәдени өмірімен, салт-сана, әдет-ғұрпымен
байланыстыра зерттеушілік те болды. Бұл жөніндегі алғашқы пікір 18ғасырдың
соңғы жартысында өмір сүрген неміс жазушысы және әдебиетшісі Иоганн
Бердердің (1744-1803) поэзияға байланысты зерттеулерінде, одан кейінгі
кезде Гумбольдт еңбектерінде кездеседі. Бірақ тіл мәселелерін мәдениет,
әдет-ғұрып, салт-санамен байланыстыра зерттеуге ерекше көңіл бөлу, оны тіл
білімінің күрделі проблемасы ретінде қарау 20ғасырдың 20-30-жылдарында
белең алды. Қазіргі тіл білімінде осы негізде туып қалыптасқан екі бағыт
бар: оның бірі – Америкада, екіншісі – Германияда.
Бұлардың екеуі де этнолингвистика деген шартты атаумен аталады. Оны
Америкада қалыптастырушылар – Эдуард Сепир (1884-1939) мен Бенджамин Уорф
(1897-1941). Америкалық этнолингвистика мектебінің теориялық негізі Эдуард
Сепирдің «Тіл» (1921), «Лингвистиканың жайы» (1929), Бенджамин Уорфтың
«Тіл, ойлау және шындық» (1956) деп аталатын жинаққа енген мақалаларында
баяндалған.
Эдуард Сепир көтерген проблемалар тек этнолингвистикалық шеңберде
ғана қалып қоймайды, ол үндістердің бірнеше тайпаларының тілдерін
зерттеген, 20 ғасырдың 20-жылдары аяғына дейін тілдің құрылымы жөніндегі
проблемалармен де шұғылданған, тілдердің типологиялық жіктелуі, әр түрлі
әлеуметтік құбылыстармен байланысты мәселелері де Сепир еңбектерінің өзекті
салалары.
Германия этнолингвистикалық мектебінің (кейде неогумбольдттық
этнолингвистика деп те атайды) құрамына қазіргі неміс тіл ғалымдарының
көпшілігі енеді. Мектепті қалыптастыруда Лео Вайсгербер көрнекті рөл
атқарған. Бұл мектептің ұстаған жолы, теориялық негізі Л.Вайсгербердің 1950
жылы шыққан «Неміс тілінің күші туралы» деп аталатын төрт томдық еңбегінде
баяндалған.
Бұл екі мектептің бір-бірімен жақы, ортақ жағы – екеуінің де тіл
проблемаларын мәдениетпен, халықтың рухани өмірімен байланыстыра қарайтыны,
екеуі де зерттеулерінде В.Гумбольдтың дүниені тану, білу процесінде тілдің
атқаратын рөлі жөніндегі ілімін басшылыққа алады, соны әрқайсысы өз
тұрғысынан дамытуға тырысады. Америка мектебі, Германия мектебі болсын
біраз мәселелерде эстетизм, неолингвизм ағымдарымен, Г.Шумахер, К.Фосслер
пікірлерімен үндеседі.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Структуралық мектептер
2. Микролингвистиканың зерттеу нысаны

№15 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: Кеңестік тіл білімі
Кеңестік тіл білімі
Дәріс жоспары:
1 ХХ ғасырдағы Кеңес тіл білімі
2 Кеңестік тіл білімінің өзіндік ерекшеліктері
3 Н.Я.Марр теориясына сын.
4 Әлеуметтік тіл білімінің қалыптасуы.
1. Кеңес өкіметі жылдарында қалыптасқан Кеңестік тіл білімі көп
салалы, жан – жақты дамыған, озық тіл біліміне айналды.Тіл білімінің
бірсыпыра бағыттарында Кеңестік тіл білімі революциядан бұрынғы орыс тіл
білімі дәстүрін жалғастырды.Әр түрлі мектептер мен бағыттар
болғанымен,Кеңестік тіл білімі бірыңғай методологияға – маркстік
философияға (диалектикалық материализм) негізделді.Кеңестік тіл білімі
тілдің әлеуметтік табиғатын мойындай отырып, тілді қарым – қатынас құралы,
сананың шындық өмірдегі көрінісі деп таныды.
Кеңестік тіл білімі батапқы кезден – ақ тіл теориясын тіл құрылысының
практикасымен тығыз байланыста алып қарады.Кеңес өкіметінің алғашқы
жылдарында тіл білімі алдына қойған ең басты міндеттерінің бірі – бүкіл
халықпен бірлесе отырып елдегі сауатсыздықты жою, жер – жерде ашылып жатқан
оқу орындарына қажетті оқулықтар жазу, өзіндік жазуы жоқ 50-дей ұсақ
халықтардың өз тілдерінің дыбыстық жүйелеріне лайықты жазулары болуына,
емлесінің, жазу тілінің қалыптасуына жәрдемдесу болатын.Тіл ғалымдары бұл
міндеттерді абыроймен іске асырды.
Жер – жерлерде әр түрлі дәрежедегі оқу орындарының көптеп ашылуы,
олардағы оқыту істерінің алғашқыда әр халықтың өз тілінде жүргізілуі, ана
тілінің оқу пәндерінің бірі ретінде оқытылуы – одақ көлеміндегі тілдердің
грамматикалық құрылыстарын зерттеуді, олардың практикалық және ғылыми
грамматикаларын жазуды күн тәртібіне қойды. Күрделі де қиын бұл міндетті де
тіл ғалымдары абыроймен орындады. Соның нәтижесінде одақ көлеміндегі жалпы
білім беретін оқу орындарының барлығы да ана тілінде жазылған грамматикалық
оқулықтарға ие болды.
2. 20 ғасырдың 30-шы жылдарында Кеңестік жаңа тіл білімін
қалыптастыру міндеті тұрған кезде оны қалыптастырушылардың басшысы ретінде
академик Н.Я.Марр Кеңестік тіл білімі әлеміне көтерілді.
Н.Я.Марр – иберий-казказ тілдерінің маманы. Ол алғашқыда бұл
тілдердің туыстық төркінін, олардың семит тілдерімен байланысын зерттеді
де, келе-келе өз теориясын «яфет теориясы» деп атады. «Яфет» деген терминді
басында Марр бүкіл Кафказия, Жерорта теңізі бассейндеріндегі толып жатқан
тілдердің бәріне ортақ шартты атау ретінде қолданған да, артынан осы
тілдерді зерттеуден туған өз тұжырымдарын «яфет теориясы» деп атаған. Бұл
атау бертінірек келе «Тіл туралы жаңа ілім» деген атаумен ауыстырылды.
Бірақ әдебиеттерде бұл екі атау кейде бірінің орнына бірі қолданыла береді.
3. Н.Я.Марр бастаған «Тіл туралы жаңа ілім» өз қадамын революциядан
бұрынғы үндіеуропалық тіл білімі деп аталатын ғылымды Кеңестік дәуір талабы
тұрғысынан қайта қарап, үндіеуропа тіл біліміндегі сол кездегі
қайшылықтардың, тоқыраушылықтардың біразын дұрыс көре білді. Бұл бағыттың
буржуазиялық елдерде бірсыпыра мәселеде реакциялық, нәсілдік бағытта болып,
отар елдер мен аз ұлттарды, олардың тілдерін кемсітіп қарайтындықтарын ашық
айтты. Шынында да, әсіресе 20 ғасырдың бас кезінде үндіеуропа семьясына
жататын тілдерде сөйлейтін халықтарды жоғары бағалау, бүкіл мәдениетті,
ғылымды жасаушы солар, прогресс соларға тән қасиет, басқа халықтар
жаратылысынан дамуға икемсіз, кертартпа дейтін шовинистік, нәсілдік
тенденция едәуір етек алды.
Халықтар достығы, тең құқылығы туын көтере дүниеге келген кеңестік
құрылыс мүддесіне, жаңа идеяға қарсы күресуі, әрине, табиғи нәрсе еді.
Бірақ осы сын келе-келе салыстырмалы-тарихи тіл білімінің пайдалы жағынан
да бас тартып, тіл біліміне марксизмге тән емес дөрекілік, асқақтаушылық,
менмендік әуен енгізді.
Марр тіл туралы жаңа ілімді яфет тілдерін жан-жақты зерттеу, оның
басқа семьядағы тілдермен қатынасын айқындау негізінде ғана қалыптастыруға
болады деп санады. Ол қалыптастырған «Жаңа ілімнің» өзіндік жүйесі,
бағдарламалық бағыты, концепциялары болды. Бірақ оларда Маркстің қоғам
дамуына байланысты айтылған қағидаларын ешбір өзгеріссіз тілге де
қолданылғандықтан, бірсыпыра қате тұжырымдар жасалды.
Мәселен, Маррдың тұжырымдауынша: таптық қоғамдағы тіл де таптық болады; тіл
– қоғамдық қондырма, ол қоғамдық базиспен бірге өзгеріп отырады; дүние
жүзіндегі тілдердің барлығының шығу төркіні, глоттогониялық процесі бір,
олардың бәрі де о бастағы сал, бер, ион, рош деген төрт элементтен тараған,
бұл элементтердің қалдығын қазіргі тілдерден де табуға болады; қоғамдық
формациялар дамуына лайық тіл сатылап дамиды; тіл дамудың бір сатысынан
екінші сатасына өткенде революциялық секіру жолымен дамиды, бұл процесте
тілдер тоғысуы шешуші рөл атқарады; тіл дамуының негізгі көрсеткіші тіл
семантикасынан көрінеді, сондықтан тіл білімінің негізгі нысаны семантика
болуы керек.
«Тіл туралы жаңа ілімінің» негізгі бағдарламалық концепциялары болып
есептелетін бұл тұжырымдардың қай – қайсысы да қоғам жөніндегі ілімінің
мәніне жете түсінбей, оны тіл мәселелеріне теріс қолданудан туған жаңсақ
қорытындылар еді.Бірақ осы қате тұжырымдар 1950 жылға дейін Кеңес тіл
білімінде үстем болып келді. Кеңес тіл ғалымдары өз зерттеулерінде оларды
басшылыққа алуға міндетті саналды.
Кеңес Одағы Коммунистік партиясының орталық органы «Правда» газеті
1950 жылы Кеңес тіл біліміндегі тоқыраушылықты сынап, бұл саладағы ғылыми
жұмысқа дұрыс бағыт сілтеу үшін еркін айтыс ұйымдастырды.
Тіл біліміндегі айтыстан кейін Кеңес тіл білімінің ерекше назар
аударған мәселесі «Тіл туралы жаңа ілімінің» қателіктерін, оның тигізген
зиянды зардаптарын жан – жақты ашып көрсету болды.
Сөйтіп, 1950 жылғы тіл жайындағы айтыстың Кеңес тіл білімі тарихында
жағымды мәні болды. «Тіл туралы жаңа ілімге» тыйым салды, салыстырмалы –
тарихи тіл білмінің құқын қайта қалпына келтірді, Кеңес тіл мамандарының
жалпы теориялық поблемаларын зерттеуіне дем берді.
4. Жалпы тіл біліміндегі ғылымдар арасындағы интеграция процесінің
негізінде туындаған когнитивті лингвистика ғылымы соңғы жылдары қазақ тіл
білімін зерттеуші ғалымдардың да назарын өзіне аударуда. Бұл сала бойынша
қазақ тіл білімінде соңғы кездері когнитивтік лингвистика мәселелеріне
ерекше көңіл бөліп зерттеу нысанына айналдырған Р. Сыздық, Ә. Қайдар, Е.
Жанпейісов, Г. Гиздатов, Қ. Жаманбаева, Ж. Манкеева, Э. Сүлейменова, Г.
Смағұлова, Б. Момынова, А. Салқынбай, К. Күркебаев, Г. Снасапова, Ф.
Қожахметова, Н. Айтова, А. Әмірбековалар секілді зерттеушілер бұл мәселені
лексикология, этнолингвистика, когнитология, лингвомәдениеттану салалары
тұрғысынан қарастырып зерттеу үстінде. Қазақ тіл білімінде когнитивтік
лингвистикаға қатысты зерттеулер соңғы он жылдықта ғана қолға алына
бастады. Академик Ә.Қайдардың этнолингвистика саласына қатысты ойлары қазақ
тіл біліміндегі жағңа ғылыми бағыттардың қалыптасуына негіз болды./10/
Дәлірек айтсақ когнитивтік бағыттағы зерттеу еңбектерінде ретінде
Г.Гиздатовтың еңбегін атауға болады. Зерттеушінің «Сөйлеу қызметіндегі
когитивтік модельдер: типологиясы мен динамикасы» атты докторлық
диссертациясы осы бағыттағы қазақ тіліндегі алғашқы зерттеу болып
табылады. Докторлық диссертацияда адам санасындағы білімнің көріну деңгейі,
берілу тәсілдері, құрылымы мен динамикасы қарастырылған. Когнитивтік
модельдер универсумдар ретінде қарастырылады.
Және осы бағыттағы іргелі еңбектердің бірі ретінде Қ.Жаманбаеваның
«Тіл қолданысының когнитивтік негіздері»/11 / атты монографиясын атауға
болады. Бұл еңбекте зерттеуші тілдік сананың құрылымын анықтап, гештальт
теориясынның негізін жан жақты ашып көрсетеді. Қазақ тіл біліміндегі
когнитивтік лингвистика ғылымның қалыптасуына негіз болған аталмыш еңбектер
тіл қолданысындағы когнитивтік негіздердің зерттелуіне айтарлықтай өз
үлесін қосу үстінде. Когнитивтік құрылымның концептуалды көрінісі, күрделі
жүйе тудыру ерекшеліктері де бүгінгі күні жан жақты қарастырылуда.
Профессор Ж.Манкеева «Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік
негіздері»/12 / атты ғылыми мақаласында когнитивтік лингвистикадағы тілдің
бейнелеушілік қызметінің зор екендігін атап көрсете келе, негізгі үш
ұстанымдарын айқындап береді. Сол секілді ғалым Б.Момынова Қазақ тіліндегі
қоғамдық саяси лексика (әлеуметтік-бағалауыштық, сөзжасам)»/13/ атты
еңбегінде когнитивтік бірліктердің көріністену (репрезентациялану)
ерекшеліктеріне тоқталып, бағалауыштық сипатын қарастырса, профессор
А.Ислам өз мақалаларындағы когнитивтік лингвистикадағы «тілдік тұлға»
мәселесін көтереді. С.И.Жапақовтың жұмысында этикалық фразеологизмдердегі
ақиқат пен бейақиқат, дүние фрагменттерінің тілдік бейнесі мен когнитивтік
лингвистиканың басқа да мәселелері туралы сөз етеді./14 / С.Ақаев «Сөздің
когнитологиялық сипаттары» атты мақаласында когнитологиялық талдаудың
тәсілдеріне тоқталып, ойлау ой түю, қабылдау, қорыту сияқты абстрактілік
құбылыстарды зерттеу әдісі ретінде қарастыру жайлы мәселені көтереді.
Сонымен қатар жас зерттеушілер Г.Снасапова /15 /, Ш. Елемесова,
А.Әмірбековалар көркем мәтінге концептуалдық талдау жасаудың үлгілерін
ұсынады. Ал А.Сыбанбаева/16 /, Н.Зайсанбаевалар /17 / метафораның танымдық
сипаты туралы пікірлерін ортаға сала отырып, диссертациялық жұмыстарын осы
бағытқа арнайды.
Когнитивтік лингвистиканың жеке ғылым саласы ретінде танылуы үшін
оның негізгі ұғымдары, өзіне тән негізі категориялары мен бірліктері болуы
шарт. В.В.Петров когнитивтік ғылымның түпкілікті идеясының негізін құрайтын
бірліктер турасында мынадай ой айтады: «Мышление представляет собой
манипулирование внуренними (ментальными) репрезентациями типа фреймов,
планов, сценариев, моделей и других структур знания» (18, 95).
Антропологиялық тіл білімін зерттеушілер «білім, концептуалдылық,
концептуалды жүйе, когниция, когнитивтік модель, вербалдылық, менталдылық,
концепт, әлем бейнесі, концептілік өріс, ұлттық мәдени бірліктерді»
когнитивтік лингвистиканың негізгі ұғымдары ретінде қарастырады. Аталған
ұғымдардың адам санасындағы әрекеттері, тілдегі көрінісі, сол арқылы
«әлемнің тілдік бейнесін» тануға мүмкіндік жасау қабілеті туралы мәселе
бүгінгі таңда жалпы лингвистер алдында негізгі де өзекті проблемалар
санатында тұрғандығын кейінгі зерттеулерден айқын көруге болады. Қазіргі
тіл білімінде концептуалдылық таным процесіндегі білімнің нәтижесінен
көрініс табуда. Бұл атауға байланысты Е.С.Кубрякова: «Концептуализация
интерпретируется как «некоторый» «сквозной» для разных форм познания
процесс структура знаний из неких минимальных концептуальных единиц»-деген
болатын (2, 93).
Сонымен когнитивті лингвистика ғылымының қысқаша түсініктемесі Ғ.
Қалиевтің «Қазақ тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігінде» былайша:
«Когнитивтік тіл білімі орыс.-когнитивная лингвиситика (лат. cognito білім,
түсінік)-табиғи тілді сана эрекетінің көрінісі, ойдың тікелей шындығы
ретінде зерттейтін тіл білімінің саласы. Когнитивтік тіл білімі табиғи
тілдің игерілу, қолданылу механизімін түсіндіруді және соған лайық оның
моделін жасауды мақсат етеді. Ол үшін ниет, ес, еске сақтау, түсінік,
жоспарлау, басқару сияқты сөйлеуге қатысты тілдік, психологиялық,
физиологиялық т.б. ақпараттардың басын біріктіретін когнитивтік
категориялар пайдаланылады. Когнитивтік тіл білімі тілдің көмегімен
ақпараттың берілу, сақталу тэсілдері мен құрылымы жайында түсінікті
кеңейтеді және машиналық аударма, ақпараттық-ізденіс, есептеу жүйесімен
т.б. байлаьшісты бірқатар қолданбалы міндеттерді шешуге мүмкіндік береді» -
деген анықтама береді.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Н.Я.Маррдың «Тіл туралы жаңа ілім» еңбегінің мазмұны
2. Кеңес тіл білімінің тіл дамуына қосқан үлесі

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті

«Жалпы тіл білімі» пәнін меңгеруге арналған әдістемелік нұсқау

Әдістемелік нұсқаудың мазмұны:
Оқу курсының құрылымы: «Жалпы тіл білімі» курсының бағдарламасы оқу
жұмыс бағдарламасы негізінде жасалады. «Жалпы тіл білімі» курсының
бағдарламасы негізгі 2 бөлімнен тұрады: теориялық курс және тәжірибелік
сабақтар. Жоғары оқу орындарының оқу жоспары бойынша «Жалпы тіл білімі»
арналған дәрістік курстың көлемі 30 сағат.
Оқу пәнің меңгертудің ерекшеліктері: «Жалпы тіл білімі» курсының
міндеті - тыңдаушыларды тіл біліміндегі негізгі теориялармен қаруландыру,
оларға тіл туралы ғылымның өткен тарихынан, қазіргі күйінен, алда тұрған
міндеттерінен, шешілген және шешілмеген проблемаларынан жан-жақты мәлімет
беру. Тіл білімінің даму тарихында қолданылған, қазір қолданып жүрген,
жаңадан туа бастаған арнаулы әдістер мен әдістемелердің сырларын ашып беру.
Тіл білімінің басқа қоғамдық жаратылыстану және техникалық ғылымдар ішінде
алатын орнын, олармен байланысын анықтау. Тіл білімін дамытуға өз үлестерін
қосқан ғалымдармен, тіл білімі мектептерімен таныстыру.
Курс бойынша оқу үрдісін ұйымдастыру формалары: Курстың бағдарламасы
негізгі дәріс және семинар сабақтардан тұрады.
Бұл пәннің негізгі мақсаты – тыңдаушыларды тіл біліміндегі негізгі
теориялармен қаруландыру, оларға тіл туралы ғылымның өткен тарихынан,
қазіргі күйінен, алда тұрған міндеттерінен, шешілген және шешілмеген
проблемаларынан жан-жақты мәлімет беру. Тіл білімінің даму тарихында
қолданылған, қазір қолданып жүрген, жаңадан туа бастаған арнаулы әдістер
мен әдістемелердің сырларын ашып беру. Тіл білімінің басқа қоғамдық
жаратылыстану және техникалық ғылымдар ішінде алатын орнын, олармен
байланысын анықтау. Тіл білімін дамытуға өз үлестерін қосқан ғалымдармен,
тіл білімі мектептерімен таныстыру.
Сонымен қатар барлық теориялық мәселелерді меңгертіп шығару.
Курсты меңгеруге студенттің жеке жұмысының ролі: Курсты игеру белсенді
жүзеге асырылуы керек. Үй тапсырмасын орындауға кемінде аптасына 2-3 сағат
уақыт бөліп, кестеге сәйкес оқытушыдан үнемі кеңес алып тұру керек.
Оқулықты тек тапсырма орындау барысында емес, курсты игеру барысында үнемі
оқып отыру керек. Әр тапсырмаға дайындалу керек.
Курсты меңгеру кезіндегі студенттің өздік және аудитриялық жұмысының
ара қатынасы: Курсты игерудің табысты болуы көбінесе студенттің
дәрісханалық жұмысты орындауға қатысуына байланысты болады. Сабаққа жақсы
қатысу, белсенділік таныту, оқытушының тапсырмаларын мерзімінде және сапалы
орындау аттестация мен емтиханда көмектеседі. Емтихан теориялық білімді
тексеруге ғана емес, тәжірибеде қолдана алу мүмкіндігін бағалауға да
бағытталады. Емтихан ауызша түрдегі билет бойынша сұрақтарға жауап
беріледі, тапсырмалар үй жұмысына, дәрісхана жұмыстарына негізделеді.
Мамандандырылған мамандық түлегінің біліктілік мінездемесіне сәйкес
курсты оқу кезінде меңгерілетін білім мен білікке қойылатын талап: Курсқа
деген қарым-қатынас ЖОО студентіне лайық болуы керек. Сабақ босатуға,
кешігуге, дәрісханада тәртіпсіздік жасауға, оқытушы мен студенттерді
сыйламауға болмайды. Материалды талқылап, қажетті сұрақтар қою үшін,
тақырыпты ашуға сын көзбен қарап, шешімін табу үшін және болашақ
мамандықтарына қажетті білімнің бәрін алу үшін дайындалып келу керек.

ҚАЗАҚ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ-ЗАҢ УНИВЕРСИТЕТІ

«ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ» пӘні бойынша семинар сабақтарына

арналған әдістемелік нұсқау

Семей, 2013
Семинар сабақтарын жүргізуге арналған әдістемелік нұсқау 5В020500 -
«Филология» мамандығының 3 курс студенттеріне арналған.

Құрастырған: қазақ филологиясы кафедрасының аға оқытушысы, ф.ғ.к.
Ш.А.Доскеева

№ 1 семинар тақырыбы: Жалпы тіл білімінің нысаны мен негізгі
проблемалары, салалары
Сабақтың мақсаты: Жалпы тіл білімінің нысаны мен негізгі проблемалары,
салалары
туралы мәлімет беру.
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Жалпы тіл білімі, оның зерттейтіні, қарастыратын мәселелері.
2. Жалпы тіл біліміндегі «тіл» және «сөйлеу» проблемасы.
3. Тіл білімін зерттеудің практикалық мәні.
Тапсырма: Жалпы тіл білімінің өзекті мәселелеріне жекелей тоқталып,
салаларының ара-жігін ажыратыңыз.
Әдістемелік нұсқау: Студенттерге дәрісте қарастырылған тақырыптарға қоса
жалпы тіл білімінің нысаны мен негізгі проблемалары, салалары жөнінде
мағлұмат беру.
Есеп беру: конспект, ауызша

№ 2 семинар тақырыбы: Тіл білімінің басқа ғылымдармен байланысы
Сабақтың мақсаты: Тіл білімінің басқа ғылымдармен байланысына тоқталу
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Тіл білімінің қоғамдық ғылымдармен байланысы және онда алатын орны.
2. Тіл білімінің жаратылыстану ұғымдарымен байланысы.
3. Тіл білімінің 20 ғасырда туған ғылым салаларымен байланысы.
Тапсырма: Тіл білімінің өзге ғылым салаларымен байланысына арнайы тоқталып
конспект жасаңыз.
Әдістемелік нұсқау: Студенттерге дәрісте қарастырылған тақырыптарға қоса
жалпы тіл білімінің басқа салаларымен байланысы жөнінде мағлұмат беру.
Есеп беру: конспект

№ 3 семинар тақырыбы: Тілдің өзіндік сипаттары.
Сабақтың мақсаты: Тілдің өзіндік сипаттарына тоқталу.
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Тіл теориясы
2. Тіл анықтамасы.
3. Тілдің табиғаты мен мәні.
4. Тілдің құрылымы мен функциясы
Тапсырма: Тіл теориясының негізін салған зерттеуші ғалымдар жайында
мағлұмат жинақтаңыз.
Әдістемелік нұсқау: Студенттерге дәрісте қарастырылған тақырыптарға қоса
тілдің өзіндік сипаттары жөнінде мағлұмат беру.
Есеп беру: конспект, ауызша

№ 4 семинар тақырыбы: Тіл және қоғам
Сабақтың мақсаты: Тіл мен қоғамның арақатынасы туралы мәлімет беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Тіл және этникалық бірлік
2. Тілдердің бөліну, бірігу процестері
3. Тілдік жағдаят, Билингвизм, Сөйлеу тілі мен кітаби тіл.
4. Тілдік дәстүр және әдеби тіл нормасы. Тілдің диалектілік, әлеумеииік
жіктері
Тапсырма: Кітаби тілдің ерекшелігіне баса назар аудара отырып, тілдердің
жалпы жіктелісіне тоқталыңыз.
Әдістемелік нұсқау: Студенттерге дәрісте қарастырылған тақырыптарға қоса
тіл және қоғам мәселелері жөнінде мағлұмат беру.
Есеп беру: ауызша

№ 5 семинар тақырыбы: Тіл және ойлау. Тіл мен сана
Сабақтың мақсаты: Тілдің ой-санамен қарым-қатынасына тоқталу
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Тіл мен ойлаудың қарым-қатынасы.
2. Тіл мен ойлаудың қарым-қатынасы жөніндегі марксшілдердің көзқарастары.
3. Ойлау процесі дамуының тілге әсерін зерттеу аспектілері.
Тапсырма: Адам ойы мен тілдің өзара бірлігі жөнінде тілдік тұрғыдан
зерттеген ғалымдардың еңбектеріне тоқталыңыз.
Әдістемелік нұсқау: Студенттерге дәрісте қарастырылған тақырыптарға қоса
тіл және ойлау жөнінде мағлұмат беру.
Есеп беру: конспект, ауызша

№ 6 семинар тақырыбы: Тілдің құрылымдық, жүйелік, таңбалық саипаттары
Сабақтың мақсаты: Тілдің құрылымдық, жүйелік, таңбалық саипаттарына
тоқталу
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Жүйе мен құрылымның ғылым нысанына айналуы.
2. Тілдің таңбалық сипаты
3. Жалпы семиотика мен тілдік семиотика
Тапсырма: Тілдің таңбалық сипатының ерекшелігіне тоқталыңыз.
Әдістемелік нұсқау: Студенттерге дәрісте қарастырылған тақырыптарға қоса
тілдің құрылымдық, жүйелік, таңбалық сипаттары жөнінде мағлұмат беру.
Есеп беру: ауызша

№ 7 семинар тақырыбы: Тіл деңгейлері
Сабақтың мақсаты: Тіл деңгейлері туралы түсінік беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Тіл деңгейлері туралы жалпы түсінік.
2. Тіл деңгейлерін қалыптастыру принциптері.
3. Тіл деңгейлерінің түрлері, олардың әрқайсысының ерекшелігі, бір-бірімен
байланысы.
Тапсырма: Грамматикалық категориялардың тіл дамуытудағы алар орны хақында
мәлімет жинаңыз.
Әдістемелік нұсқау: Студенттерге дәрісте қарастырылған тақырыптарға қоса
тіл деңгейлері жөнінде мағлұмат беру.
Есеп беру: ауызша

№ 8 семинар тақырыбы: Тілдің даму заңдылықтары
Сабақтың мақсаты: Тіл дамуының заңдылықтары туралы түсінік беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Тіл дамуының шарттары мен себептері.
2. Тіл дамуының диахрондық, синхрондық аспектілері.
3. Тіл дамуына әсер ететін сыртқы жағдайлар.
4. Тілдің ішкі құрылымдық даму заңдары.
Тапсырма: Тілдің дамуына әсер ететін фактілер жөнінде деректер жинаңыздар.
Әдістемелік нұсқау: Студенттерге дәрісте қарастырылған тақырыптарға қоса
тілдің даму заңдылықтары жөнінде мағлұмат беру.
Есеп беру: ауызша

№ 9 семинар тақырыбы: Ежелгі заман тіл білімі
Сабақтың мақсаты: Ежелгі заман лингвистикасы туралы мәлімет беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Ежелгі қытай тіл білімі.
2. Ежелгі үнді тіл білімі.
3. Ежелгі грек тіл білімі және грек философиясы
Тапсырма: Философиялық бағыттар мен тіл білімінің қатар дамуы ерекшеліктері
туралы жазбаша мәлімет жинаңыз.
Әдістемелік нұсқау: Студенттерге дәрісте қарастырылған тақырыптарға қоса
ежелгі заман тіл біліміне тоқталу.
Есеп беру: ауызша

№ 10 семинар тақырыбы: Орта ғасыр тіл білімі.
Сабақтың мақсаты: Орта ғасыр лингвистикасы туралы мәлімет беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Орта ғасырлардағы тіл білімінің даму жайы.
2. Араб тіл білімі.
3. Қайта өркендеу дәуіріндегі тіл білімі.
Тапсырма: Әлемдік діндердің, канондық тілдердің пайда болуы, тіл біліміне
тигізген әсері төнірегінде ізденіңіз.
Әдістемелік нұсқау: Студенттерге дәрісте қарастырылған тақырыптарға қоса
орта ғасыр тіл біліміне тоқталу.
Есеп беру: ауызша, конспект

№ 11 семинар тақырыбы: ХІХ ғасыр тіл білімі
Сабақтың мақсаты: ХҮІІІ-ХІХ ғасыр тіл білімі туралы мәлімет беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. 18-19 ғасыр тіл білімінің зерттелу жайы.
2. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі, оның тіл білімін дамытудағы мәні,
кемшілігі.
3. Салыстырмалы-тарихи әдіс және тілдердің генеологиялық топтастырылуы.
4. В.Гумбольдт және тіл философиясы.
5. Типологиялық тіл білімінің қалыптасуы (Фрид. Шлегель, Авг.Шлегель,
В.Гумбольдт т.б.)
6. М.Қашқари еңбегі түркі тілдерін салыстырмалы-тарихи әдіспен зерттеудің
алғашқы үлгісі.
7. Тіл біліміндегі логикалық бағыт. Тіл біліміндегі психологиялық бағыт.
Тіл біліміндегі натуралистік бағыт. Жас грамматиктер бағыты.
Тапсырма: Салыстырмалы-тарихи тіл білімі жөнінде дерек жинаңыз.
Әдістемелік нұсқау: Студенттерге дәрісте қарастырылған тақырыптарға қоса
ХІХ ғасыр тіл білімі жөнінде мағлұмат беру.
Есеп беру: конспект, ауызша

№ 12 семинар тақырыбы: ХІХ ғасырдағы лингвистикалық мектептер.
Сабақтың мақсаты: ХІХ ғасырдағы лингвистикалық мектептер туралы мәлімет
беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Мәскеу лингвистикалық мектебі, оның негізгі бағыты.
2 Қазан лингвистикалық мектебі, оның негізгі бағыты.
3 Женева лингвистикалық мектебі, оның негізгі бағыты.
Тапсырма: Өткен ғасыр тіл білімі мектептерімен салыстыра отырып ХІХ ғасыр
лингистикалық мектептерін салыстырыңыз.
Әдістемелік нұсқау: Студенттерге дәрісте қарастырылған тақырыптарға қоса
ХІХ ғасырдағы лингвистикалық мектептер жөнінде мағлұмат беру.
Есеп беру: ауызша

№ 13 семинар тақырыбы: ХХ ғасыр тіл біліміндегі бағыттар
Сабақтың мақсаты: ХХ ғасыр тіл біліміндегі бағыттар туралы мәлімет беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. ХХ ғасыр тіл біліміндегі бағыттар
2. Неолингвизм мектебі.
3. Соцлиогиялық мектеп.
4. Эстетизмдер мектебі
Тапсырма: Тіл біліміндегі бағыттардың тіл білімін зертеуге қосқан ұлестері
жөнінде конспект жасаңыз.
Әдістемелік нұсқау: Студенттерге дәрісте қарастырылған тақырыптарға қоса ХХ
ғасыр тіл біліміндегі бағыттар жөнінде мағлұмат беру.
Есеп беру: конспект

№ 14 семинар тақырыбы: ХХ ғасыр тіл білімі және структурализм
Сабақтың мақсаты: ХХ ғасыр тіл білімі және структурализм бағыты туралы
мәлімет беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Структуралық тіл білімі
2. Прага мектебі.
3. Копенгаген мектебі.
4. Дескриптік мектеп
Тапсырма: Тіл білімі мектептерінің зерттеу обьектілері мен тәсілдері
жөнінде мағлұмат жинау.
Әдістемелік нұсқау: Студенттерге дәрісте қарастырылған тақырыптарға қоса ХХ
ғасыр тіл білімі және структурализм жөнінде мағлұмат беру.
Есеп беру: ауызша

№15 семинар тақырыбы: Кеңестік тіл білімі
Сабақтың мақсаты: Кеңес тіл білімінің негізгі ерекшеліктері
туралы мәлімет беру.
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. 20 ғасырдағы Кеңес тіл білімі. Кеңес тіл білімінің негізгі
ерекшеліктері.
2. Грамматика саласының зерттелуі. Лексикология, лексикография салаларының
зерттелуі.
3. Тіл тарихы, диалектология салаларының зерттелуі.
4. Қазіргі кезде қазақ тіл білімінің даму сипаты.
Тапсырма: ХХ ғасырдағы тіл білімндегі жетістіктерге тоқталып, даму қарқынын
көрсететіндей етіп баяндама әзірлеңіз.
Әдістемелік нұсқау: Студенттерге дәрісте қарастырылған тақырыптарға қоса
кеңестік тіл білімі жөнінде мағлұмат беру.
Есеп беру: ауызша

ҚАЗАҚ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ-ЗАҢ УНИВЕРСИТЕТІ

«ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ» пӘні бойынша оқытушының жетекшілігімен студенттің өздік
жұмысын жүргізуге арналған
әдістемелік нұсқау

Семей, 2013
Оқытушының жетекшілігімен студенттің өздік жұмысын жүргізуге арналған
әдістемелік нұсқау 5В020500 - «Филология» мамандығының 3 курс
студенттеріне арналған.

Құрастырған: қазақ филологиясы кафедрасының аға оқытушысы, ф.ғ.к.
Ш.А.Доскеева

№ 1 ОЖСӨЖ тақырыбы: Жалпы тіл білімінің нысаны мен негізгі проблемалары,
салалары
Сабақтың мақсаты:
Жалпы тіл білімінің нысаны мен негізгі проблемалары, салалары туралы
мәлімет беру.
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1 Жалпы тіл білімі дегеніміз не?
2 Жалпы тіл білімінің нысаны
3 Жалпы тіл білімінің салалары, практикалық мәні.
Тапсырма: Жалпы тіл білімінің нысаны мен негізгі проблемалары, салалары
туралы əр дəуірде жазылған материалдар жəне т.б. пайдаланып конспект жасау.
Әдістемелік нұсқау: Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның
мазмұнын нақты ашуға
талпыну. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке
жол бермеу. Міндетті
түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-ретімен
жүйелі баяндауы
қажет.Жұмыс түсінікті, мағыналы орамда тілмен жазылуы тиіс. Барлық
айтылған ойды
жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Бақылау түрі: конспект
Тапсырманы орындау және өткізу мерзімі: 1 апта, 1 ұпай

№ 2 ОЖСӨЖ тақырыбы: Тіл білімінің басқа ғылымдармен байланысы
Сабақтың мақсаты: Тіл білімінің басқа ғылымдармен байланысына тоқталу
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Ғылымның жіктелу түрлері.
2. Ғылымдар байланысының себептері
а) Тіл білімі және философия
ә) Тіл білімі және логика
б) Тіл білімі және психология
в) Тіл білімі және физиология,физика, медицина
г) Тіл білімі және әдебиеттану
д)Тіл білімі және тарих,этнография, архиология
Тапсырма: Тақырыпқа байланысты зерттеу еңбектермен жұмыс жасау.
Әдістемелік нұсқау: Тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты
ашуға талпыну. Артық
баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
Міндетті түрде жоспар болуы
және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-ретімен жүйелі баяндауы
қажет. Барлық айтылған
ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Бақылау түрі: ауызша
Тапсырманы орындау және өткізу мерзімі: 2 апта, 1 ұпай

№ 3 ОЖСӨЖ тақырыбы: Тілдің өзіндік сипаттары.
Сабақтың мақсаты: Тілдің өзіндік сипаттарына тоқталу.
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Тіл теориясы
2. Тіл анықтамасы.
3. Тілдің табиғаты мен мәні.
4. Тілдің құрылымы мен функциясы
Тапсырма: Тақырыпқа байланысты зерттеу еңбектермен жұмыс жасау.
Әдістемелік нұсқау: Рефераттың көлемі 10-12 беттен кем болмауы керек.
Рефератқа дайындалуда студент тақырып бойынша әдебиеттерді таңдауы, жоспар
құруы қажет. Оны орындауда тақырып мәні ашылуы, айтылатын негізгі ой танылу
қажет. Орындауда өзіндік пікір қоса танылып отырылады. Соңында міндетті
түрде қорытынды жасалады.
Бақылау түрі: реферат
Тапсырманы орындау және өткізу мерзімі: 3 апта, 1 ұпай

№ 4 ОЖСӨЖ тақырыбы: Тіл және қоғам
Сабақтың мақсаты: Тіл мен қоғамның арақатынасы туралы мәлімет беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Тіл және этникалық бірлік
2. Тілдердің бөліну, бірігу процестері
3. Тілдік жағдаят, Билингвизм, Сөйлеу тілі мен кітаби тіл.
4. Тілдік дәстүр және әдеби тіл нормасы. Тілдің диалектілік, әлеумеииік
жіктері
Тапсырма: Тақырыпқа байланысты зерттеу еңбектермен жұмыс жасау.
Әдістемелік нұсқау: Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның
мазмұнын нақты ашуға
талпыну. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке
жол бермеу. Міндетті
түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-ретімен
жүйелі баяндауы
қажет.Жұмыс түсінікті, мағыналы орамда тілмен жазылуы тиіс. Барлық
айтылған ойды
жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Бақылау түрі: конспект
Тапсырманы орындау және өткізу мерзімі: 4 апта, 1 ұпай.

№ 5 ОЖСӨЖ тақырыбы: Тіл және ойлау. Тіл мен сана
Сабақтың мақсаты: Тілдің ой-санамен қарым-қатынасына тоқталу
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Тілдің ой-санамен қарым-қатынасы
2. Тілдік мағына
Тапсырма: Тақырыпқа байланысты зерттеу еңбектермен жұмыс жасау.
Әдістемелік нұсқау: Тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты
ашуға талпыну. Артық
баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
Міндетті түрде жоспар болуы
және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-ретімен жүйелі баяндауы
қажет. Барлық айтылған
ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Бақылау түрі: ауызша
Тапсырманы орындау және өткізу мерзімі: 5 апта, 1 ұпай.

№ 6 ОЖСӨЖ тақырыбы: Тілдің құрылымдық, жүйелік, таңбалық саипаттары
Сабақтың мақсаты: Тілдің құрылымдық, жүйелік, таңбалық саипаттарына тоқталу
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1 .Жүйе мен құрылымның ғылым нысанына айналуы.
2. Тілдің таңбалық сипаты, Жалпы семиотика мен тілдік семиотика
Тапсырма: Тақырыпқа байланысты зерттеу еңбектермен жұмыс жасау.
Әдістемелік нұсқау: Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның
мазмұнын нақты ашуға
талпыну. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке
жол бермеу. Міндетті
түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-ретімен
жүйелі баяндауы
қажет.Жұмыс түсінікті, мағыналы орамда тілмен жазылуы тиіс. Барлық
айтылған ойды
жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Бақылау түрі: конспект
Тапсырманы орындау және өткізу мерзімі: 6 апта, 1 ұпай

№ 7 ОЖСӨЖ тақырыбы: Тіл деңгейлері
Сабақтың мақсаты: Тіл деңгейлері туралы түсінік беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Тіл деңгейлері
2. Грамматикалық категориялар
Тапсырма: Тақырыпқа байланысты зерттеу еңбектермен жұмыс жасау.
Әдістемелік нұсқау: Рефераттың көлемі 10-12 беттен кем болмауы керек.
Рефератқа дайындалуда студент тақырып бойынша әдебиеттерді таңдауы, жоспар
құруы қажет. Оны орындауда тақырып мәні ашылуы, айтылатын негізгі ой танылу
қажет. Орындауда өзіндік пікір қоса танылып отырылады. Соңында міндетті
түрде қорытынды жасалады.
Бақылау түрі: реферат
Тапсырманы орындау және өткізу мерзімі: 7 апта, 1 ұпай

№ 8 ОЖСӨЖ тақырыбы: Тілдің даму заңдылықтары
Сабақтың мақсаты: Тіл дамуының заңдылықтары туралы түсінік беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Мәселенің зерттелу тарихынан
2. Тіл дамуының заңдылықтары
Тапсырма: Тақырыпқа байланысты зерттеу еңбектермен жұмыс жасау.
Әдістемелік нұсқау: Тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты
ашуға талпыну. Артық
баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
Міндетті түрде жоспар болуы
және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-ретімен жүйелі баяндауы
қажет. Барлық айтылған
ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Бақылау түрі: ауызша
Тапсырманы орындау және өткізу мерзімі: 8 апта, 1 ұпай

№ 9 ОЖСӨЖ тақырыбы: Ежелгі заман тіл білімі
Сабақтың мақсаты: Ежелгі заман лингвистикасы туралы мәлімет беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Бұл дәуірде пайда болған философиялық бағыттар
2 Филологияның иууына түрткі болған себептер.
3 Ежелгі заман лингвистикасына тән ортақ сипаттар мен кемшіліктер.
Тапсырма: Тақырыпқа байланысты зерттеу еңбектермен жұмыс жасау.
Әдістемелік нұсқау: Рефераттың көлемі 10-12 беттен кем болмауы керек.
Рефератқа дайындалуда студент тақырып бойынша әдебиеттерді таңдауы, жоспар
құруы қажет. Оны орындауда тақырып мәні ашылуы, айтылатын негізгі ой танылу
қажет. Орындауда өзіндік пікір қоса танылып отырылады. Соңында міндетті
түрде қорытынды жасалады.
Бақылау түрі: реферат
Тапсырманы орындау және өткізу мерзімі: 9 апта, 1 ұпай

№ 10 ОЖСӨЖ тақырыбы: Орта ғасыр тіл білімі.
Сабақтың мақсаты: Орта ғасыр лингвистикасы туралы мәлімет беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Орта ғасыр дәуірінің ерекшеліктері.
2. Әлемдік діндердің, канондық тілдердің пайда болуы, тіл біліміне
тигізген әсері.
3. Орта ғасыр лингвистикасына тән сипаттар.
Тапсырма: Тақырыпқа байланысты зерттеу еңбектермен жұмыс жасау.
Әдістемелік нұсқау: Рефераттың көлемі 10-12 беттен кем болмауы керек.
Рефератқа дайындалуда студент тақырып бойынша әдебиеттерді таңдауы, жоспар
құруы қажет. Оны орындауда тақырып мәні ашылуы, айтылатын негізгі ой танылу
қажет. Орындауда өзіндік пікір қоса танылып отырылады. Соңында міндетті
түрде қорытынды жасалады.
Бақылау түрі: реферат
Тапсырманы орындау және өткізу мерзімі: 10 апта, 1 ұпай.

№ 11 ОЖСӨЖ тақырыбы: ХІХ ғасыр тіл білімі
Сабақтың мақсаты: ХҮІІІ-ХІХ ғасыр тіл білімі туралы мәлімет беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. ХҮІІІ-ХІХ ғасыр тіл білімінің зерттелу жайы.
2. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі,оның тіл білімі дамуындағы мәні,
кемшілігі.
Тапсырма: Тақырыпқа байланысты зерттеу еңбектермен жұмыс жасау.
Әдістемелік нұсқау: Рефераттың көлемі 10-12 беттен кем болмауы керек.
Рефератқа дайындалуда студент тақырып бойынша әдебиеттерді таңдауы, жоспар
құруы қажет. Оны орындауда тақырып мәні ашылуы, айтылатын негізгі ой танылу
қажет. Орындауда өзіндік пікір қоса танылып отырылады. Соңында міндетті
түрде қорытынды жасалады.
Бақылау түрі: реферат
Тапсырманы орындау және өткізу мерзімі: 11 апта, 1 ұпай.

№ 12 ОЖСӨЖ тақырыбы: ХІХ ғасырдағы лингвистикалық мектептер.
Сабақтың мақсаты: ХІХ ғасырдағы лингвистикалық мектептер туралы мәлімет
беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Мәскеу лингвистикалық мектебі, оның негізгі бағыты.
2 Қазан лингвистикалық мектебі, оның негізгі бағыты.
3 Женева лингвистикалық мектебі, оның негізгі бағыты.
Тапсырма: Тақырыпқа байланысты зерттеу еңбектермен жұмыс жасау.
Әдістемелік нұсқау: Тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты
ашуға талпыну. Артық
баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
Міндетті түрде жоспар болуы
және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-ретімен жүйелі баяндауы
қажет. Барлық айтылған
ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Бақылау түрі: ауызша
Тапсырманы орындау және өткізу мерзімі: 12 апта, 1 ұпай

№ 13 ОЖСӨЖ тақырыбы: ХХ ғасыр тіл біліміндегі бағыттар
Сабақтың мақсаты: ХХ ғасыр тіл біліміндегі бағыттар туралы мәлімет беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. ХХ ғасыр тіл біліміндегі бағыттар
2. Неолингвизм мектебі.
3. Соцлиогиялық мектеп.
4. Эстетизмдер мектебі
Тапсырма: Тақырыпқа байланысты зерттеу еңбектермен жұмыс жасау.
Әдістемелік нұсқау: Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның
мазмұнын нақты ашуға
талпыну. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке
жол бермеу. Міндетті
түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-ретімен
жүйелі баяндауы
қажет.Жұмыс түсінікті, мағыналы орамда тілмен жазылуы тиіс. Барлық
айтылған ойды
жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Бақылау түрі: конспект
Тапсырманы орындау және өткізу мерзімі: 13 апта, 1 ұпай.

№ 14 ОЖСӨЖ тақырыбы: ХХ ғасыр тіл білімі және структурализм
Сабақтың мақсаты: ХХ ғасыр тіл білімі және структурализм бағыты туралы
мәлімет беру
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. Структуралық тіл білімі
2. Прага мектебі.
3. Копенгаген мектебі.
4. Дескриптік мектеп
Тапсырма: Тақырыпқа байланысты зерттеу еңбектермен жұмыс жасау.
Әдістемелік нұсқау: Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның
мазмұнын нақты ашуға
талпыну. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке
жол бермеу. Міндетті
түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-ретімен
жүйелі баяндауы
қажет.Жұмыс түсінікті, мағыналы орамда тілмен жазылуы тиіс. Барлық
айтылған ойды
жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Бақылау түрі: конспект
Тапсырманы орындау және өткізу мерзімі: 14 апта, 1 ұпай.

№ 15 ОЖСӨЖ тақырыбы: Кеңестік тіл білімі
Сабақтың мақсаты: Кеңес тіл білімінің негізгі ерекшеліктері туралы мәлімет
беру.
Тақырыпқа байланысты негізгі сұрақтар:
1. ХХ ғасырдағы Кеңес тіл білімі
2. Кеңес тіл білімінің негізгі ерекшеліктері.
Тапсырма: Тақырыпқа байланысты зерттеу еңбектермен жұмыс жасау.
Әдістемелік нұсқау: Тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты
ашуға талпыну. Артық
баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
Міндетті түрде жоспар болуы
және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-ретімен жүйелі баяндауы
қажет. Барлық айтылған
ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Бақылау түрі: ауызша
Тапсырманы орындау және өткізу мерзімі: 15 апта, 1 ұпай.

ҚАЗАҚ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ-ЗАҢ УНИВЕРСИТЕТІ

«ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ» пӘні бойынша
студенттің өздік жұмысын жүргізуге арналған
әдістемелік нұсқау

Семей, 2013
Студенттің өздік жұмысын жүргізуге арналған әдістемелік нұсқау 5В020500 -
«Филология» мамандығының 3 курс студенттеріне арналған.

Құрастырушы: қазақ филологиясы кафедрасының аға оқытушысы, ф.ғ.к.
Ш.А.Доскеева

№1 СӨЖ тақырыбы: Тілдің өзіндік сипаттары.
Мақсаты: Тілдің өзіндік сипаттарына тоқталу.
Негізгі сұрақтары:
1. Тіл теориясы
2. Тіл анықтамасы.
3. Тілдің табиғаты мен мәні.
4. Тілдің құрылымы мен функциясы
Тапсырма: мәтінмен жұмыс, талдау
Әдістемелік нұсқау: Тақырыпқа байланысты кітапханадан қажетті әдебиет
іздестіруі, табылған әдебиетпен жұмыс істеуі қажет. Пайдаланылған
әдебиеттерге сілтеме жасай отырып, еңбекпен өз бетінше жұмыс жасау керек.
Қажет болған жағдайда оқытушыдан кеңес алып отыруы тиіс.
Есеп беру түрі: ауызша
Тапсырманың орындалу мерзімі және студент білімін бағалау: 1 апта, 3 ұпай

№2 СӨЖ тақырыбы: Тілдің құрылымдық, жүйелік, таңбалық саипаттары
Мақсаты: Тілдің құрылымдық, жүйелік, таңбалық саипаттарына тоқталу
Негізгі сұрақтары:
1. Жүйе мен құрылымның ғылым нысанына айналуы.
2. Тілдің таңбалық сипаты, Жалпы семиотика мен тілдік семиотика
Тапсырма: мәтінмен жұмыс, талдау
Әдістемелік нұсқау: Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты кішігірім
зерттеулер жасау. Ғылыми жұмысқа байланысты мәселелерге орай қажетті
әдебиеттерге шолу жасау.
Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін қайдан алынғанын
(сілтеме), қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсету қажет.
Есеп беру түрі: реферат
Тапсырманың орындалу мерзімі және студент білімін бағалау: 2 апта қыркүйек,
3 ұпай

№3 СӨЖ тақырыбы: Жалпы тіл білімінің негізгі проблемалары
Мақсаты: Тілдің өзіндік сипаттары туралы мәлімет беру.
Негізгі сұрақтары:
1 Жалпы тіл білімі дегеніміз не?
2 Жалпы тіл білімінің нысаны
3 Жалпы тіл білімінің салалары
4 Практикалық мәні.
Тапсырма: мәтінмен жұмыс, талдау
Әдістемелік нұсқау: Таңдап алған тақырыпқа қатысты кішігірім зерттеулер
жасау. Ғылыми жұмысқа байланысты мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу
жасау. Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін қайдан
алынғанын (сілтеме), қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсету
қажет.
Есеп беру түрі: конспект
Тапсырманың орындалу мерзімі және студент білімін бағалау: 3 апта , 3 ұпай

№4 СӨЖ тақырыбы: Ежелгі заман тіл білімі
Мақсаты: Ежелгі заман тіл біліміне тоқталу
Негізгі сұрақтары:
1. Ежелгі заман тіл білімі
2 Ежелгі Қытай тіл білімі
3 Ежелгі Үнді тіл білімі
4 Ежелгі Грек тіл біліміҒылымның жіктелу түрлері.
Тапсырма: Қазақ тілінің этимологиялық сөздігінен мысалдар тергізіп, олардың
этимологияның қай принципіне сүйеніп анықталғанын тапқызу.
Әдістемелік нұсқау: Тақырыпқа байланысты кітапханадан қажетті әдебиет
іздестіруі, табылған әдебиетпен жұмыс істеуі қажет. Пайдаланылған
әдебиеттерге сілтеме жасай отырып, еңбекпен өз бетінше жұмыс жасау керек.
Қажет болған жағдайда оқытушыдан кеңес алып отыруы тиіс.
Есеп беру түрі: ауызша
Тапсырманың орындалу мерзімі және студент білімін бағалау: 4 апта, 3 ұпай

№5 СӨЖ тақырыбы: Тіл және ойлау. Тіл мен сана
Мақсаты: Тілдің ой-санамен қарым-қатынасына тоқтиалу
Негізгі сұрақтары:
1.Тілдің ой-санамен қарым-қатынасы
2.Тілдік мағына
Тапсырма: «Сөздер сөйлейді», «Бес жүз бес сөз» кітаптарынан мысалдар
тергізіп, олардың этимологияның қай принципіне сүйеніп анықталғанын
тапқызу.
Әдістемелік нұсқау: Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты кішігірім
зерттеулер жасау. Ғылыми жұмысқа байланысты мәселелерге орай қажетті
әдебиеттерге шолу жасау.
Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін қайдан алынғанын
(сілтеме), қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсету қажет.
Есеп беру түрі: реферат
Тапсырманың орындалу мерзімі және студент білімін бағалау: 5 апта , 3 ұпай

№6 СӨЖ тақырыбы: Тіл және ойлау. Тіл мен сана
Мақсаты: Тілдің ой-санамен қарым-қатынасына тоқталу
Негізгі сұрақтары:
1. Тілдің ой-санамен қарым-қатынасы
2. Тілдік мағына
Тапсырма: мәтінмен жұмыс, талдау
Әдістемелік нұсқау: Таңдап алған тақырыпқа қатысты кішігірім зерттеулер
жасау. Ғылыми жұмысқа байланысты мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу
жасау. Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін қайдан
алынғанын (сілтеме), қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсету
қажет.
Есеп беру түрі: конспект
Тапсырманың орындалу мерзімі және студент білімін бағалау: 6 апта , 3 ұпай

№7 СӨЖ тақырыбы: Тіл деңгейлері
Мақсаты: Тіл деңгейлері туралы түсінік беру
Негізгі сұрақтары:
1. Тіл деңгейлері
2. Грамматикалық категориялар
Тапсырма: мәтінмен жұмыс, талдау
Әдістемелік нұсқау: Тақырыпқа байланысты кітапханадан қажетті әдебиет
іздестіруі, табылған әдебиетпен жұмыс істеуі қажет. Пайдаланылған
әдебиеттерге сілтеме жасай отырып, еңбекпен өз бетінше жұмыс жасау керек.
Қажет болған жағдайда оқытушыдан кеңес алып отыруы тиіс.
Есеп беру түрі: ауызша
Тапсырманың орындалу мерзімі және студент білімін бағалау: 7 апта, 3 ұпай

№8 СӨЖ тақырыбы: Тілдің даму заңдылықтары
Мақсаты: Тіл дамуының заңдылықтары туралы түсінік беру
Негізгі сұрақтары:
1. Мәселенің зерттелу тарихынан
2. Тіл дамуының заңдылықтары
Тапсырма: мәтінмен жұмыс, талдау
Әдістемелік нұсқау: Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты кішігірім
зерттеулер жасау. Ғылыми жұмысқа байланысты мәселелерге орай қажетті
әдебиеттерге шолу жасау.
Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін қайдан алынғанын
(сілтеме), қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсету қажет.
Есеп беру түрі: реферат
Тапсырманың орындалу мерзімі және студент білімін бағалау: 8 апта, 3 ұпай

№9 СӨЖ тақырыбы: Ежелгі заман тіл білімі
Мақсаты: Ежелгі заман лингвистикасы туралы мәлімет беру
Негізгі сұрақтары:
1. Бұл дәуірде пайда болған философиялық бағыттар
2 Филологияның тууына түрткі болған себептер.
3 Ежелгі заман лингвистикасына тән ортақ сипаттар мен кемшіліктер.
Тапсырма: мәтінмен жұмыс, талдау
Әдістемелік нұсқау: Таңдап алған тақырыпқа қатысты кішігірім зерттеулер
жасау. Ғылыми жұмысқа байланысты мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу
жасау. Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін қайдан
алынғанын (сілтеме), қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсету
қажет.
Есеп беру түрі: конспект
Тапсырманың орындалу мерзімі және студент білімін бағалау: 9 апта, 3 ұпай

№10 СӨЖ тақырыбы: Орта ғасыр тіл білімі.
Мақсаты: Орта ғасыр лингвистикасы туралы мәлімет беру
Негізгі сұрақтары:
1. Орта ғасыр дәуірінің ерекшеліктері.
2. Әлемдік діндердің, канондық тілдердің пайда болуы, тіл біліміне
тигізген әсері.
3. Орта ғасыр лингвистикасына тән сипаттар.
Тапсырма: мәтінмен жұмыс, талдау
Әдістемелік нұсқау: Тақырыпқа байланысты кітапханадан қажетті әдебиет
іздестіруі, табылған әдебиетпен жұмыс істеуі қажет. Пайдаланылған
әдебиеттерге сілтеме жасай отырып, еңбекпен өз бетінше жұмыс жасау керек.
Қажет болған жағдайда оқытушыдан кеңес алып отыруы тиіс.
Есеп беру түрі: ауызша
Тапсырманың орындалу мерзімі және студент білімін бағалау: 10 апта, 1 ұпай

№11 СӨЖ тақырыбы: ХІХ ғасыр тіл білімі
Мақсаты: ХҮІІІ-ХІХ ғасыр тіл білімі туралы мәлімет беру
Негізгі сұрақтары:
1. ХҮІІІ-ХІХ ғасыр тіл білімінің зерттелу жайы.
2. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі,оның тіл білімі дамуындағы мәні,
кемшілігі.
Тапсырма: мәтінмен жұмыс, талдау
Әдістемелік нұсқау: Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты кішігірім
зерттеулер жасау. Ғылыми жұмысқа байланысты мәселелерге орай қажетті
әдебиеттерге шолу жасау.
Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін қайдан алынғанын
(сілтеме), қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсету қажет.
Есеп беру түрі: реферат
Тапсырманың орындалу мерзімі және студент білімін бағалау: 11 апта, 3 ұпай

№12 СӨЖ тақырыбы: ХІХ ғасырдағы лингвистикалық мектептер.
Мақсаты: ХІХ ғасырдағы лингвистикалық мектептер туралы мәлімет беру
Негізгі сұрақтары:
1. Мәскеу лингвистикалық мектебі, оның негізгі бағыты.
2 Қазан лингвистикалық мектебі, оның негізгі бағыты.
3 Женева лингвистикалық мектебі, оның негізгі бағыты.
Тапсырма: мәтінмен жұмыс, талдау
Әдістемелік нұсқау: Таңдап алған тақырыпқа қатысты кішігірім зерттеулер
жасау. Ғылыми жұмысқа байланысты мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу
жасау. Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін қайдан
алынғанын (сілтеме), қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсету
қажет.
Есеп беру түрі: конспект
Тапсырманың орындалу мерзімі және студент білімін бағалау: 12 апта, 3 ұпай

№13 СӨЖ тақырыбы: ХХ ғасыр тіл біліміндегі бағыттар
Мақсаты: ХХ ғасыр тіл біліміндегі бағыттар туралы мәлімет беру
Негізгі сұрақтары:
1. ХХ ғасыр тіл біліміндегі бағыттар
2. Неолингвизм мектебі.
3. Соцлиогиялық мектеп.
4. Эстетизмдер мектебі
Тапсырма: мәтінмен жұмыс, талдау
Әдістемелік нұсқау: Тақырыпқа байланысты кітапханадан қажетті әдебиет
іздестіруі, табылған әдебиетпен жұмыс істеуі қажет. Пайдаланылған
әдебиеттерге сілтеме жасай отырып, еңбекпен өз бетінше жұмыс жасау керек.
Қажет болған жағдайда оқытушыдан кеңес алып отыруы тиіс.
Есеп беру түрі: ауызша
Тапсырманың орындалу мерзімі және студент білімін бағалау: 13 апта, 3 ұпай

№14 СӨЖ тақырыбы: ХХ ғасыр тіл білімі және структурализм
Мақсаты: ХХ ғасыр тіл білімі және структурализм бағыты туралы мәлімет беру
Негізгі сұрақтары:
1. Структуралық тіл білімі
2. Прага мектебі.
3. Копенгаген мектебі.
4. Дескриптік мектеп
Тапсырма: мәтінмен жұмыс, талдау
Әдістемелік нұсқау: Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты кішігірім
зерттеулер жасау. Ғылыми жұмысқа байланысты мәселелерге орай қажетті
әдебиеттерге шолу жасау.
Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін қайдан алынғанын
(сілтеме), қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсету қажет.
Есеп беру түрі: реферат
Тапсырманың орындалу мерзімі және студент білімін бағалау: 14 апта, 3 ұпай
№15 СӨЖ тақырыбы: Кеңестік тіл білімі
Мақсаты: Кеңес тіл білімінің негізгі ерекшеліктері туралы мәлімет беру.
Негізгі сұрақтары:
1 ХХ ғасырдағы Кеңес тіл білімі
2. Кеңес тіл білімінің негізгі ерекшеліктері.
Тапсырма: мәтінмен жұмыс, талдау
Әдістемелік нұсқау: Таңдап алған тақырыпқа қатысты кішігірім зерттеулер
жасау. Ғылыми жұмысқа байланысты мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу
жасау. Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін қайдан
алынғанын (сілтеме), қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсету
қажет.
Есеп беру түрі: конспект
Тапсырманың орындалу мерзімі және студент білімін бағалау: 15 апта, 3 ұпай
ҚАЗАҚ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ-ЗАҢ УНИВЕРСИТЕТІ

«ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ» пӘні бойынша

студенттің білімін бақылау және бағалау жүйесі

Семей, 2013
1. БІЛІМДІ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ БАҚЫЛАУ ЖҮЙЕСІ
1 - межелік бақылауға арналған тапсырмалар
1. Тіл білімі және оның қазіргі күйі.
2. Тіл - ерекше таңбалар жүйесі.
3. Тіл және ойлау.
4. Тіл және мәдениет.
5. Тіл және қоғам.
6. Тіл және қостілділік мәселесі .
7. Тіл типтері.
8. Тіл- жүйе.

2-межелік бақылауға арналған тапсырмалар

Ежелгі дәуір лингвистикасы.
Орта ғасыр лингвистикасы.
Қайта өрлеу дәуірі лингвистикасы.
17-18-ғасыр лингвистикасы.
Салыстырмалы-тарихи тіл білімі.
19-ғасыр лингвистикасы.
20-ғасыр лингвистикасы.
Кеңес лингвистикасы.
Қазақ тіл білімі.

2. «Жалпы тіл білімі» пәні бойынша емтихан сұрақтары

Жалпы тіл білімі пәніне түсінік. Зерттеу нысаны.
Ежелгі дәуір лингвистикасы.
Орта ғасыр лингвистикасы.
Қайта өрлеу дәуірі лингвистикасы.
17-18-ғасыр лингвистикасы.
Салыстырмалы-тарихи тіл білімі.
19-ғасыр лингвистикасы.
Тілдің пайда болуындағы логикалық теория.
Штейнталь-Потебняның ономатопо- этикалық теориясы.
Әлеуметтік теория.
Толқынды даму теориясы.
Әлеуметтік бағыт.
Логикалық бағыт.
Психологиялық бағыт.
Жас грамматикалық бағыт.
Натуралистік-биологиялық бағыт.
Структурализм бағыты.
Мәскеу мен Қазан лингвистикалық мектептері .
20-ғасыр лингвистикасы.
Эстетикалық мектеп.
Сөздер мен заттар мектебі.
Америка этнолингвистикасы.
Ф. де. Соссюрдің лингвистикалық көзқарастары.
Кеңес лингвистикасы.
Қазақ тіл білімі.
Тіл білімі және оның қазіргі күйі.
Тіл - ерекше таңбалар жүйесі.
Тіл және ойлау.
Тіл және мәдениет.
Тіл және қоғам.
Тіл және қостілділік мәселесі .
Тіл типтері.
Тіл - жүйе.
Жалпы фонетика.
Жалпы семантика.
Жалпы грамматика.

3. Курс бойынша тест тапсырмалары
1 – нұсқа.
1. Жалпы тіл білімі оқу пәні ретінде қай жылдан бастап белгілі болды ?
А. 1980 Б. 1960 В. 1961 Г. 1964 Д.
1985
2. Жалпы тіл білімінің нысанына не жатады ?
А. техникалық құрал жапбдықтар Б. жан-жануарлардың тілі
В. аң-құстардың тілі Г. әр елдің сөйлеу ерекшеліктері
Д. Адамдардың дыбыстық тілі
3. Тіл ғылымында тіл білімін неше топқа бөліп қарастырады ?
А. 6 Б. 5 В. 4 Г. 3 Д. 2
4. Диахрониялық тіл білімі нені қарастырады ?
А. тілді адамдардың қоғамдық қызметі тұрғысынан
Б. бір дәуірдегі қалпын, құрылымын
В. тілдің уақыт ішіндегі өзгеруі мен дамуын
Г. тілді формалды түрде
Д. тілдің ішкі жүйелік құрылымын
5. Синхрониялық тіл білімі нені зерттейді ?
А. тілді адамдардың қоғамдық қызметі тұрғысынан
Б. бір дәуірдегі қалпын, құрылымын
В. тілдің уақыт ішіндегі өзгеруі мен дамуын
Г. тілді формалды түрде
Д. тілдің ішкі жүйелік құрылымын
6. Жаратылыстану және қоғамдық ғылымдардың қатарына қосылмайтын қай
ғылым ?
А. физиология Б. логика В. сөз өнері Г. философия Д.
математика
7. 20 ғасырдың 50 жылдарынан бері қарай тіл біліміне ерекше әсер ете
бастаған ғылымды ата
А. география Б. кибернетика В. семиотика Г. этнография
Д. археология
8. Таңбаларды зерттейтін ғылым қалай аталады ?
А. семиотика Б. графика В. симптом Г. сигнал Д.
символ
9. Акустикалық таңбаларға нелер жатады?
А. математика, физика Б. сигнал, дабыл, қоңырау, гудок
В. семиотика, графика Г. значоктар, гербтар
Д. физика, химия, логика
10. Тілдің негізгі қатарына нелер жатады ?
А. дыбыс, морфема, сөз, сөйлем Б. сөйлем, сигнал, дыбыс, үн
В. үн, морфема, сөз Г. сигнал, үн, дыбыс, морфема
Д. морфема, дыбыс, үн
11. Интралингвистика қай тілден енген және қандай мағына береді ?
А. латын /кеңістік/ Б. латын /аудан/ В. француз /орта/
Г. латын / сыртқы/
Д. латын /ішкі/
12. Экстралингвистика нені зерттейді ?
А. тілдің сыртқы дүниемен, қоғаммен байланысын Б. жүйелік құрылымын
В. тілдің саласын
Г. тілдің құрылысын Д. тілдің мағынасын
13. Тілдің тарихи уақыт ішінде өзгеруі мен дамуын зерттейтін тіл білімі
А. Синхрониялық тіл білімі Б. Диахрониялық тіл білімі
В. Структуралық тіл білімі Г. Психологиялық тіл
білімі
Д. Типологиялық тіл білімі
14. Паралингвистика дегеніміз қандай мағына береді ?
А. Халық (Лат.) Б. Тайпа (француз) В. Соңында (грек)
Г. Ішкі (грек)
Д. Жанында, қасында (грек)
15. Структуралық бағыттың бір саласы
А. Семасиология Б. Семантика В. Диалектология Г.
Текстология
Д. Глоссематика
16. Тілдік мағыналардың негізгі түрлері
А. Лексикалық мағына мен грамматикалық мағына
Б. Фонетикалық мағына мен морфологиялық мағына
В. Синтаксистік мағына мен грамматикалық мағына
Г. Лексикалық мағына мен морфологиялық мағына
Д. Фонетикалық мағына мен лексикалық мағына
17. Семиотика грек тілінен аударғанда қандай мағына береді ?
А. Көркемдік Б. Белгілі В. Сапалы Г. Таңбалы
Д. Шартты
18. Лингвистикалық мектептердің дами бастаған дәуірі
А. ХІХ ғ. Б. ХХ ғ. В. ХІХ ғ. соңғы жылдары Г. ХХ ғ.
соңғы кезеңі
Д. Қайта өрлеу дәуірі
19. Мәскеу лингвистикалық мектебінің негізін салушы
А. Фортунатов Б. Ф.де Соссюр В. Б. де Куртэне Г.
Виноградов
Д. Гумбольд
20. Қазан қаласындағы университетте қалыптасқан мектепті көрсетіңіз
А. Жас грамматикалық мектеп Б. Биологиялық мектеп
В. Психологиялық мектеп Г. Мәскеу лингвистикалық
мектебі
Д. Қазан лингвистикалық мектебі
21. Қазан лингвистикалық мектебінің негізін салушы
А. Фортунатов Б Фортунатов В. Б. де Куртэне Г.
Виноградов
Д. Гумбольд
22. Жас грамматикалық бағыттың негізгі өкілі кім?
А. Ф.де Соссюр Б. Г.Шухард В. Б. де Куртэне Г.
Виноградов
Д. Гумбольд
23. Жас грамматизм бағытына қарсы бағытты атаңыз
А. Натурализм Б. Психологизм В. Эстенцианализм Г.
Эстетизм
Д. Футурализм
24. Дескриптивтік мектеп қай елде, қай ғасырда қалыптасқан ?
А. Америка Б. Греция В. Турция Г. Германияда Д.
Латвия
25. Прага мектебі қай жылы қалыптасқан ?
А. 1926 ж. Б. 1936 ж. В. 1937 ж. Г. 1953 ж. Д
. 1925 ж.
26. Прага мектебін қалыптастырушы
А. Матезиус Б. Ф.Энгельс В. Гумбольд Г. К.Маркс
Д. Ф.де Соссюр
27. Парадигмалық топ құрамына енетіндер
А. Мағыналық тұлғалар Б. Құрылымдық жақтарынан бірыңғай
тұлғалар
В. Мағыналық құрылымдық жақтарынан бірыңғай болып келетін
тұлғалар
Г. Жауап жоқ Д. Бірыңғай тұлғалар қатары
28. Иерархиялық қатынас қандай мағына береді ?
А. Тұлғалар бірізділігі Б. Әр тектес тұлғалар байланысы
В. Бір тектес тұлғалар байланысы Г. Тұлғалар жиынтығы
Д. Тұлғалар тұтастығы
29. Психологиялық бағыт қай ғасырда пайда болды ?
А. 17 ғ. аяғында Б. 18 ғ. орта шенінде В. 19 ғ. басында
Г. 19 ғ. орта шенінде Д. 19 ғ. аяғында
30. Әлеуметтік психологизмнің басты өкілі кім ?
А. Г.Пауль Б. А.Арно В. Г.Штейнталь Г. К.Ланело Д.
А.Потебня
31. Тілдік мағыналардың негізгі түрлері
А. Лексикалық мағына мен грамматикалық мағына
Б. Фонетикалық мағына мен морфологиялық мағына
В. Синтаксистік мағына мен грамматикалық мағына
Г. Лексикалық мағына мен морфологиялық мағына
Д. Фонетикалық мағына мен лексикалық мағына
32. Семиотика грек тілінен аударғанда қандай мағына береді ?
А. Көркемдік Б. Белгілі В. Сапалы Г. Таңбалы Д.
Шартты
33. Лингвистикалық мектептердің дами бастаған дәуірі
А. ХІХ ғ. Б. ХХ ғ. В. ХІХ ғ. соңғы жылдары Г. ХХ ғ. соңғы
кезеңі
Д. Қайта өрлеу дәуірі
34. Мәскеу лингвистикалық мектебінің негізін салушы
А. Фортунатов Б. Ф.де Соссюр В. Б. де Куртэне Г.
Виноградов
Д. Гумбольд
35. Қазан қаласындағы университетте қалыптасқан мектепті көрсетіңіз
А. Жас грамматикалық мектеп Б. Биологиялық мектеп
В. Психологиялық мектеп Г. Мәскеу лингвистикалық мектебі
Д. Қазан лингвистикалық мектебі
36. Қазан лингвистикалық мектебінің негізін салушы
А. Фортунатов Б Фортунатов В. Б. де Куртэне Г. Виноградов
Д. Гумбольд
37. Жас грамматикалық бағыттың негізгі өкілі кім?
А. Ф.де Соссюр Б. Г.Шухард В. Б. де Куртэне Г.
Виноградов
Д. Гумбольд
38. Жас грамматизм бағытына қарсы бағытты атаңыз
А. Натурализм Б. Психологизм В. Эстенцианализм Г. Эстетизм
Д. Футурализм
39. Дескриптивтік мектеп қай елде, қай ғасырда қалыптасқан ?
А. Америка Б. Греция В. Турция Г. Германияда Д.
Латвия
40. Прага мектебі қай жылы қалыптасқан ?
А. 1926 ж. Б. 1936 ж. В. 1937 ж. Г. 1953 ж. Д .
1925 ж.
41. Прага мектебін қалыптастырушы
А. Матезиус Б. Ф.Энгельс В. Гумбольд Г. К.Маркс Д.
Ф.де Соссюр
42. Парадигмалық топ құрамына енетіндер
А. Мағыналық тұлғалар Б. Құрылымдық жақтарынан бірыңғай тұлғалар
В. Мағыналық құрылымдық жақтарынан бірыңғай болып келетін тұлғалар
Г. Жауап жоқ Д. Бірыңғай тұлғалар қатары
43. Иерархиялық қатынас қандай мағына береді ?
А. Тұлғалар бірізділігі Б. Әр тектес тұлғалар байланысы
В. Бір тектес тұлғалар байланысы Г. Тұлғалар жиынтығы
Д. Тұлғалар тұтастығы
44. Психологиялық бағыт қай ғасырда пайда болды ?
А. 17 ғ. аяғында Б. 18 ғ. орта шенінде В. 19 ғ. басында
Г. 19 ғ. орта шенінде Д. 19 ғ. аяғында
45. Әлеуметтік психологизмнің басты өкілі кім ?
А. Г.Пауль Б. А.Арно В. Г.Штейнталь Г. К.Ланело Д.
А.Потебня
46. Жалпы тіл білімі оқу пәні ретінде қай жылдан бастап белгілі болды ?
А. 1980 Б. 1960 В. 1961 Г. 1964 Д. 1985
47. Жалпы тіл білімінің нысанына не жатады ?
А. техникалық құрал жапбдықтар Б. жан-жануарлардың тілі
В. аң-құстардың тілі Г. әр елдің сөйлеу ерекшеліктері
Д. Адамдардың дыбыстық тілі
48. Тіл ғылымында тіл білімін неше топқа бөліп қарастырады ?
А. 6 Б. 5 В. 4 Г. 3 Д. 2
49. Диахрониялық тіл білімі нені қарастырады ?
А. тілді адамдардың қоғамдық қызметі тұрғысынан
Б. бір дәуірдегі қалпын, құрылымын
В. тілдің уақыт ішіндегі өзгеруі мен дамуын
Г. тілді формалды түрде
Д. тілдің ішкі жүйелік құрылымын
50. Синхрониялық тіл білімі нені зерттейді ?
А. тілді адамдардың қоғамдық қызметі тұрғысынан
Б. бір дәуірдегі қалпын, құрылымын
В. тілдің уақыт ішіндегі өзгеруі мен дамуын
Г. тілді формалды түрде
Д. тілдің ішкі жүйелік құрылымын

1І –
нұсқа.

1. Тілдік мағыналардың негізгі түрлері
А. Лексикалық мағына мен грамматикалық мағына
Б. Фонетикалық мағына мен морфологиялық мағына
В. Синтаксистік мағына мен грамматикалық мағына
Г. Лексикалық мағына мен морфологиялық мағына
Д. Фонетикалық мағына мен лексикалық мағына
2. Семиотика грек тілінен аударғанда қандай мағына береді ?
А. Көркемдік Б. Белгілі В. Сапалы Г. Таңбалы Д.
Шартты
3. Лингвистикалық мектептердің дами бастаған дәуірі
А. ХІХ ғ. Б. ХХ ғ. В. ХІХ ғ. соңғы жылдары Г. ХХ ғ. соңғы
кезеңі
Д. Қайта өрлеу дәуірі
4. Мәскеу лингвистикалық мектебінің негізін салушы
А. Фортунатов Б. Ф.де Соссюр В. Б. де Куртэне Г.
Виноградов
Д. Гумбольд
5. Қазан қаласындағы университетте қалыптасқан мектепті көрсетіңіз
А. Жас грамматикалық мектеп Б. Биологиялық мектеп
В. Психологиялық мектеп Г. Мәскеу лингвистикалық мектебі
Д. Қазан лингвистикалық мектебі
6. Қазан лингвистикалық мектебінің негізін салушы
А. Фортунатов Б Фортунатов В. Б. де Куртэне Г. Виноградов
Д. Гумбольд
7. Жас грамматикалық бағыттың негізгі өкілі кім?
А. Ф.де Соссюр Б. Г.Шухард В. Б. де Куртэне Г.
Виноградов
Д. Гумбольд
8. Жас грамматизм бағытына қарсы бағытты атаңыз
А. Натурализм Б. Психологизм В. Эстенцианализм Г. Эстетизм
Д. Футурализм
9. Дескриптивтік мектеп қай елде, қай ғасырда қалыптасқан ?
А. Америка Б. Греция В. Турция Г. Германияда Д.
Латвия
10. Прага мектебі қай жылы қалыптасқан ?
А. 1926 ж. Б. 1936 ж. В. 1937 ж. Г. 1953 ж. Д .
1925 ж.
11. Прага мектебін қалыптастырушы
А. Матезиус Б. Ф.Энгельс В. Гумбольд Г. К.Маркс Д.
Ф.де Соссюр
12. Парадигмалық топ құрамына енетіндер
А. Мағыналық тұлғалар Б. Құрылымдық жақтарынан бірыңғай тұлғалар
В. Мағыналық құрылымдық жақтарынан бірыңғай болып келетін тұлғалар
Г. Жауап жоқ Д. Бірыңғай тұлғалар қатары
13. Иерархиялық қатынас қандай мағына береді ?
А. Тұлғалар бірізділігі Б. Әр тектес тұлғалар байланысы
В. Бір тектес тұлғалар байланысы Г. Тұлғалар жиынтығы
Д. Тұлғалар тұтастығы
14. Психологиялық бағыт қай ғасырда пайда болды ?
А. 17 ғ. аяғында Б. 18 ғ. орта шенінде В. 19 ғ. басында
Г. 19 ғ. орта шенінде Д. 19 ғ. аяғында
15. Әлеуметтік психологизмнің басты өкілі кім ?
А. Г.Пауль Б. А.Арно В. Г.Штейнталь Г. К.Ланело Д.
А.Потебня
16. Жалпы тіл білімі оқу пәні ретінде қай жылдан бастап белгілі болды ?
А. 1980 Б. 1960 В. 1961 Г. 1964 Д. 1985
17. Жалпы тіл білімінің нысанына не жатады ?
А. техникалық құрал жапбдықтар Б. жан-жануарлардың тілі
В. аң-құстардың тілі Г. әр елдің сөйлеу ерекшеліктері
Д. Адамдардың дыбыстық тілі
18. Тіл ғылымында тіл білімін неше топқа бөліп қарастырады ?
А. 6 Б. 5 В. 4 Г. 3 Д. 2
19. Диахрониялық тіл білімі нені қарастырады ?
А. тілді адамдардың қоғамдық қызметі тұрғысынан
Б. бір дәуірдегі қалпын, құрылымын
В. тілдің уақыт ішіндегі өзгеруі мен дамуын
Г. тілді формалды түрде
Д. тілдің ішкі жүйелік құрылымын
20. Синхрониялық тіл білімі нені зерттейді ?
А. тілді адамдардың қоғамдық қызметі тұрғысынан
Б. бір дәуірдегі қалпын, құрылымын
В. тілдің уақыт ішіндегі өзгеруі мен дамуын
Г. тілді формалды түрде
Д. тілдің ішкі жүйелік құрылымын
21. Жаратылыстану және қоғамдық ғылымдардың қатарына қосылмайтын қай ғылым
?
А. физиология Б. логика В. сөз өнері Г. философия Д. математика
22. 20 ғасырдың 50 жылдарынан бері қарай тіл біліміне ерекше әсер ете
бастаған ғылымды ата
А. география Б. кибернетика В. семиотика Г. этнография Д.
археология
23. Таңбаларды зерттейтін ғылым қалай аталады ?
А. семиотика Б. графика В. симптом Г. сигнал Д. символ
24. Акустикалық таңбаларға нелер жатады?
А. математика, физика Б. сигнал, дабыл, қоңырау, гудок
В. семиотика, графика Г. значоктар, гербтар
Д. физика, химия, логика
25. Тілдің негізгі қатарына нелер жатады ?
А. дыбыс, морфема, сөз, сөйлем Б. сөйлем, сигнал, дыбыс, үн
В. үн, морфема, сөз Г. сигнал, үн, дыбыс, морфема
Д. морфема, дыбыс, үн
26. Интралингвистика қай тілден енген және қандай мағына береді ?
А. латын /кеңістік/ Б. латын /аудан/ В. француз /орта/ Г.
латын / сыртқы/
Д. латын /ішкі/
27. Экстралингвистика нені зерттейді ?
А. тілдің сыртқы дүниемен, қоғаммен байланысын Б. жүйелік құрылымын
В. тілдің саласын Г. тілдің
құрылысын Д. тілдің мағынасын
28. Тілдің тарихи уақыт ішінде өзгеруі мен дамуын зерттейтін тіл білімі
А. Синхрониялық тіл білімі Б. Диахрониялық тіл білімі
В. Структуралық тіл білімі Г. Психологиялық тіл білімі
Д. Типологиялық тіл білімі
29. Паралингвистика дегеніміз қандай мағына береді ?
А. Халық (Лат.) Б. Тайпа (француз) В. Соңында (грек) Г.
Ішкі (грек)
Д. Жанында, қасында (грек)
30. Структуралық бағыттың бір саласы
А. Семасиология Б. Семантика В. Диалектология Г. Текстология
Д. Глоссематика

31. Жалпы тіл білімі оқу пәні ретінде қай жылдан бастап белгілі болды ?
А. 1980 Б. 1960 В. 1961 Г. 1964 Д. 1985
32. Жалпы тіл білімінің нысанына не жатады ?
А. техникалық құрал жапбдықтар Б. жан-жануарлардың тілі
В. аң-құстардың тілі Г. әр елдің сөйлеу ерекшеліктері
Д. Адамдардың дыбыстық тілі
33. Тіл ғылымында тіл білімін неше топқа бөліп қарастырады ?
А. 6 Б. 5 В. 4 Г. 3 Д. 2
34. Диахрониялық тіл білімі нені қарастырады ?
А. тілді адамдардың қоғамдық қызметі тұрғысынан
Б. бір дәуірдегі қалпын, құрылымын
В. тілдің уақыт ішіндегі өзгеруі мен дамуын
Г. тілді формалды түрде
Д. тілдің ішкі жүйелік құрылымын
35. Синхрониялық тіл білімі нені зерттейді ?
А. тілді адамдардың қоғамдық қызметі тұрғысынан
Б. бір дәуірдегі қалпын, құрылымын
В. тілдің уақыт ішіндегі өзгеруі мен дамуын
Г. тілді формалды түрде
Д. тілдің ішкі жүйелік құрылымын
36. Жаратылыстану және қоғамдық ғылымдардың қатарына қосылмайтын қай ғылым
?
А. физиология Б. логика В. сөз өнері Г. философия Д. математика
37. 20 ғасырдың 50 жылдарынан бері қарай тіл біліміне ерекше әсер ете
бастаған ғылымды ата
А. география Б. кибернетика В. семиотика Г. этнография Д.
археология
38. Таңбаларды зерттейтін ғылым қалай аталады ?
А. семиотика Б. графика В. симптом Г. сигнал Д. символ
39. Акустикалық таңбаларға нелер жатады?
А. математика, физика Б. сигнал, дабыл, қоңырау, гудок
В. семиотика, графика Г. значоктар, гербтар
Д. физика, химия, логика
40. Тілдің негізгі қатарына нелер жатады ?
А. дыбыс, морфема, сөз, сөйлем Б. сөйлем, сигнал, дыбыс, үн
В. үн, морфема, сөз Г. сигнал, үн, дыбыс, морфема
Д. морфема, дыбыс, үн
41. Интралингвистика қай тілден енген және қандай мағына береді ?
А. латын /кеңістік/ Б. латын /аудан/ В. француз /орта/ Г.
латын / сыртқы/
Д. латын /ішкі/
42. Экстралингвистика нені зерттейді ?
А. тілдің сыртқы дүниемен, қоғаммен байланысын Б. жүйелік құрылымын
В. тілдің саласын Г. тілдің
құрылысын Д. тілдің мағынасын
43. Тілдің тарихи уақыт ішінде өзгеруі мен дамуын зерттейтін тіл білімі
А. Синхрониялық тіл білімі Б. Диахрониялық тіл білімі
В. Структуралық тіл білімі Г. Психологиялық тіл білімі
Д. Типологиялық тіл білімі
44. Паралингвистика дегеніміз қандай мағына береді ?
А. Халық (Лат.) Б. Тайпа (француз) В. Соңында (грек) Г.
Ішкі (грек)
Д. Жанында, қасында (грек)
45. Структуралық бағыттың бір саласы
А. Семасиология Б. Семантика В. Диалектология Г. Текстология
Д. Глоссематика
46. Тілдік мағыналардың негізгі түрлері
А. Лексикалық мағына мен грамматикалық мағына
Б. Фонетикалық мағына мен морфологиялық мағына
В. Синтаксистік мағына мен грамматикалық мағына
Г. Лексикалық мағына мен морфологиялық мағына
Д. Фонетикалық мағына мен лексикалық мағына
47. Семиотика грек тілінен аударғанда қандай мағына береді ?
А. Көркемдік Б. Белгілі В. Сапалы Г. Таңбалы Д.
Шартты
48. Лингвистикалық мектептердің дами бастаған дәуірі
А. ХІХ ғ. Б. ХХ ғ. В. ХІХ ғ. соңғы жылдары Г. ХХ ғ. соңғы
кезеңі
Д. Қайта өрлеу дәуірі
49. Мәскеу лингвистикалық мектебінің негізін салушы
А. Фортунатов Б. Ф.де Соссюр В. Б. де Куртэне Г.
Виноградов
Д. Гумбольд
50. Қазан қаласындағы университетте қалыптасқан мектепті көрсетіңіз
А. Жас грамматикалық мектеп Б. Биологиялық мектеп
В. Психологиялық мектеп Г. Мәскеу лингвистикалық мектебі
Д. Қазан лингвистикалық мектебі

4. Ағымдағы бақылауға арналған сұрақтар
1. Жалпы тіл білімі пәніне түсінік. Зерттеу нысаны.
2. Ежелгі дәуір лингвистикасы.
3. Орта ғасыр лингвистикасы.
4. Қайта өрлеу дәуірі лингвистикасы.
5. 17-18-ғасыр лингвистикасы.
6. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі.
7. 19-ғасыр лингвистикасы.
8. Тілдің пайда болуындағы логикалық теория.
9. Штейнталь-Потебняның ономатопо- этикалық теориясы.
10. Әлеуметтік теория.
11. Толқынды даму теориясы.
12. Әлеуметтік бағыт.
13. Логикалық бағыт.
14. Психологиялық бағыт.
15. Жас грамматикалық бағыт.
16. Натуралистік-биологиялық бағыт.
17. Структурализм бағыты.
18. Мәскеу мен Қазан лингвистикалық мектептері .
19. 20-ғасыр лингвистикасы.
20. Эстетикалық мектеп.
21. Сөздер мен заттар мектебі.
22. Америка этнолингвистикасы.
23. Ф. де. Соссюрдің лингвистикалық көзқарастары.

5. Сырттай бөлім студенттеріне арналған бақылау сұрақтарына әдістемелік
нұсқаулық

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университетінің филология
мамандықтары бойынша сырттай оқитын студенттер оқу жоспарына сәйкес
когнитивті лингвистика пәнінен бақылау-пысықтау жұмысын орындауға тиіс.
Когнитивті лингвистика пәнінен бақылау-пысықтау жұмысын орындауға
кірісер алдында таңдаған тақырыпқа байланысты ғылыми әдебиеттерді шолып
шыққаны жөн. Бақылау-пысықтау жұмысының маңызды кезеңі жоспар құру.
Бақылау-пысықтау жұмысындағы түйінді ой-пікірлердің қалай баяндалатыны ең
алдымен осы жоспардан байқалады. Жоспарға бақылау-пысықтау жұмысының
тақырыбына тікелей қатысты деген мәселелерді енгізу керек. Жоспарды
құрғанда ең алдымен кіріспе, қорытынды бөлімдеріне қатты назар аударған
жөн.
Бақылау-пысықтау жұмысының мазмұнынан тақырыпқа толық жауап табылуға
тиіс. Бұл ретте жұмыстың композициясын ескермей де болмайды. Жұмыстың
жекелеген бөлімдерінің үлкен-кішілігі қойылып отырған мәселе байланысты
болатыны анық.
Әрбір студент бақылау-пысықтау жұмысына байыпты қарауға міндетті. Оны
шығармашылық еңбек деп түсінген мақұл. Қай-қай тақырыпқа жазғанда да
студент өз бетімен ойлап, аз да болса, өзіндік пікір айтуға талаптанса өте
жақсы.
Жұмыстың сауатты жазылуы аса қажетті. Студент емле, тыныс белгісі,
стилистикалық қатені жібермеуге күш жұмсасын. Бақылау-пысықтау жұмысының
рет-ретімен бет саны міндетті түрде көрсетілетін болсын.

«Жалпы тіл білімі» пәнінен сырттай оқу бөлімі студенттері үшін
бақылау-пысықтау сұрақтары

«Жалпы тіл білімі» пәнінен бақылау-пысықтау тапсырмаларының тақырыптары

1-тақырып
«Жалпы тіл білімі» пәніне түсінік
Жалпы тіл білімінің анықтамасы,бақылау жұмысында «жалпы тіл білімі»
пәнінің зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері сараланады.Оның тіл
білімінің өзге салаларымен қарым-қатынасы көрсетіліп, пәннің өзіндік
ерекшелігі, зерттеу нысанының ауқымдылығы айқындалғаны жөн.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы,1973; Алматы,1994.
2.Бенневист Э. Общая лингвистика.Москва,1974.

2-тақырып
Көне заман лингвистикасы
Лингвистика тарихының аталған дәуіріндегі философиялық бағыттардың
дамып қалыптасқандығы.Филологияның пайда болуының себептері мен
салдарынсаралаған жөн. Аталған дәуірдегі тіл білімін ерекшелейтін негізгі
белгілер.Олардың лингвистикада ұстанған бағыттары мен кемшіліктерінғылыми
еңбектер негізіне сүйене отырып түсіндірген жөн.Көне Қытай,көне Үнді және
байырғы грек лингвистикасына жан-жақты тоқталған жөн.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы,1973; Алматы,1994.
2.Бенневист Э. Общая лингвистика.Москва,1974.

3-тақырып
Орта ғасыр лингвистикасы
Орта ғасыр лингвистикасына тән негізгі сипаттар. Аталған дәуірде
қалыптасқан бағыттардың тіл білімі дамуына әкелген әсері.
Схолостикалық,реалистік және номиналистік бағыттар. Орта ғасырдағы рим және
араб лингвистикасы. Канондық тілдердің пайда болуы және оның тіл білімінің
кейінгі дәуірлерде дамуына тигізген әсері.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы,1973; Алматы,1994.
2.Бенневист Э. Общая лингвистика.Москва,1974.

4-тақырып
Салыстырмалы-тарихи тіл білімі.
Салыстырмалы-тарихи тіл білімінің дамып қалыптасуындағы үш кезең
. Оның зерттеу нысаны мен мақсат- міндеттері көрсетіледі. Аталған
әдістің өзіндік ерекшеліктері, жетістіктері мен кемшіліктері .
Салыстырмалы-тарихи зерттеу әдісінің негізін қалаушы, дамытып
жалғастырушы өкілдеріне тоқталған жөн. Ф. Бопп, Я. Гримм, В. Гумбольд
еңбектерінің маңызы. Компаративистика дамуындағы А. Мейе,
К Бругман еңбектері.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Бенневист . Э. Общая лингвистика. Москва, 1974.
2. Қалиев . Б. Жалпы тіл білімі . Алматы, 2000.
3. Қордабаев .Қ. Жалпы тіл білімі. Алматы,1989.

5-тақырып
19-ғасыр лингвистикасы.
19-ғасыр лингвистикасындағы мектептер мен ағымдар, олардың
қалыптасуының себептері мен салдары қоса көрсетіледі. Аталған
дәуірдегі негізгі лингвистикалық мәселелер реті сараланып
көрсетіледі.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Бенневист Э. Общая лингвистика . Москва, 1974.
2. Гумбольдт В.фон. Избранные труды по языкознанию .
Москва, 1985

6-тақырып
Тілдің пайда болуындағы логикалық теория.
Логикалық бағыттың көтерген негізгі мәселелері . Филологиялық
және философиялық теориялардың қалыптасуы. Рационалды көзқарас.
Логикалық теорияның негізгі өкілдері , еңбектері, бағыттары,
көзқарастары.
Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. Ф.М. Головин Б.Н. Общее языкознание. Москва,1974

7-тақырып
Әлеуметтік бағыт
Әлеуметтік бағытты ерекшелендіретін өзіндік белгілерін
айқындағаннан кейін, оның негізгі өкілдеріне тоқталу керек. Әлеуметтік
бағыттың индивидуалды-психологиялық бағытпен байланысы. Ф.Энгельс,
В.И.Лениннің көзқарастары.Фосслердің «Тіл біліміндегі әлеуметтік позитивизм
идеализм»атты еңбегі. Әлеуметтік тілдердің аспектілері.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы,1973; Алматы,1994.
2.Бенневист Э. Общая лингвистика.Москва,1974.

8-тақырып
Логикалық бағыт
Логикалық бағыттың ұстанған қағидалары, өкілдері аталып
көрсетіледі. Осы бағыттағы Ломоносовтың , Гумбольттың, Бопп пен Гримнің
зерттеулері. Философиялық, филологиялық, тарихи-грамматикалық негіздері.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы,1973; Алматы,1994.
2.Бенневист Э. Общая лингвистика.Москва,1974.

9-тақырып
Психологиялық бағыт
Психологиялық бағыттың негізгі принциптері мен өкілдері.
Индивидуалдық және әлеуметтік психологизм. Жеке әсершілдік бағыты,өкілдері.
Г.Штейнтальдың шәкірттері.Бодуэн де Куртенэ мен де Соссюрдің
концепциялары.Психологиялық лингвистиканың функционалды –құрылымдық
әсерлері. Г.Штейнтальдың грамматика, логика және психология бойынша
қағидалары мен қарым-қатынас жолдарын табуы.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы,1973; Алматы,1994.
2.Бенневист Э. Общая лингвистика.Москва,1974.

10-тақырып
Жас грамматикалық бағыт
Жас грамматикалық бағыттың қалыптасып дамуы,өкілдері мен олардың
ұстанған қағидалары,тұжырымдары жайлы мәлімет беріледі. Аналогия мен
фонетикалық заңды мәселе етіпкөтергендігі айтылғаны жөн. Неміс
младограммистерінің көзқарастарындағы позитивистік және жеке психологиялық
негіздер.
Г.Шухардт, К.Фослер, Дж.Бонфенте сияқты лингвистердің бұл бағытқа
сыни көзқараспен қарағандығы.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы,1973; Алматы,1994.
2.Бенневист Э. Общая лингвистика.Москва,1974.

11- тақырып
Натуралистік – биологиялық бағыт
Негізгі қағидалары, өкілдері. А.Шлейхердің тіл табиғатын тірі
ағзамен салыстыруы. М.Рапп, М.Мюллер, В.Д.Уитни еңбектеріндегі натуралистік
бағытқа байланысты көзқарастары, концепциялары.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы,1973; Алматы,1994.
2.Бенневист Э. Общая лингвистика.Москва,1974.

12-тақырып
Структурализм бағыты
Структализм бағытының негізгі сипаты, постулаттары. Бұл бағыттағы
мектептер. Структализмнің алғашқы және соңғы болып бөлінетіндегі, олардың
өзара ерекшеліктері мен ортақбелгілері көрсетілуі керек. Математикалық және
инженерлік лингвистикада структурализмніңкөрініс табуы. Структурализмді
қолдаушылар. Прагалық лингвистикалық үйірме. Копенгаген структурализм
мектебі (глоссематика). Американдық структурализм.Тілді құрылымдық жағынан
сипаттаудың методологиялық негіздері.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы,1973; Алматы,1994.
2.Бенневист Э. Общая лингвистика.Москва,1974.

13-тақырып
Мәскеу және Қазан лигвистикалық мектептері
Студент аталған мектептерге тән басты белгілерді,оның негізгі
өкілдерін атап көрсетеді.Мектептердің зерттеу нысаны,ұстанған қағидалары.
Морфологиялық құрылым мен сөзжасамдық көзқарастары. Ф.Ф.Фортуновтың
лингвистикалық тұжырымдары.И.А. Бодуэн де Куртенің әлеуметтік психологизмі.
Тілдің пайда болуы және тілдік өзгерістердің себептері.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы,1973; Алматы,1994.
2.Бенневист Э. Общая лингвистика.Москва,1974.

14-тақырып
20-ғасыр лингвистикасы.
20-ғасыр лингвистикасының дамып қалыптасуындағы жас
грамматикалық бағыттың ықпалы көрсетілген жөн. Соның негізінде
аталған дәуір лингвистикасының негізгі нысаны, ұстанған қағидалары
көрсетіледі. Жас грамматизм бағытына қарсы күресте қалыптасқан
бағыттар мен мектептер. 20-ғасыр структурализмі. Ареалдық
лингвистика, неолингвистика . Диалектология және лингвистикалық
география.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. История лингвистических учений. Средневековый Восток .
Ленинград,1981.
2. Кодухов В.И. Общее языкознания. Москва,1974.

15-тақырып
Тіл білімі және оның қазіргі күйі.
Тіл туралы ғылымның нысаны және оның пәні. Тілдің қызметі.
Қазіргі замандағы тіл білімі. Тілдің аралық ғылымдарда зерттелуі.
Тіл білімі және логика. Референция теориясы. Тіл білімі және
когнитивтік ғылымдар.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Хасанов Б. Национальные языки , двуязычие и многоязычие: поиски и
перспективы. Алма-Ата , 1989.
2. Бенневист Э. Общая лингвистика. Москва, 1974.

ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Негізгі әдебиеттер:
1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы,1973;
2 Қордабаев Т.Р., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білім, А., 2004
3 Бенневист Э. Общая лингвистика.Москва,1974.
4 «Тіл білімі сөздігі» Алматы , 1998.
5 Березин. Ф.М. «Очерки по языкознанию в Россий. Москва,1968.
6 Кодухов В.И. Общее языкознания. Москва,1974.

Қосымша әдебиеттер:
1. Амирова Т.А. Олбховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очерки по истории
лингвистики.М., 1975
2. Ахманова О.С. Основные направления лингвистического структурализма. М.,
1985
3. Березин Ф.М. История лингвистических учении. М., 1978
4. Березин Ф.М., Головин Б.Н. Общее языкознание. М., 1979
5. Гумбольдт В.А. Избранные труды по языкознанию. М., 1984
6. Бодуэн де Крутенэ Избранные труды по языкознанию. М., 1984
7. Звегинцев В.А. Внутренные законы развития языка. М., 1985
8. Лингвистический энциклопедичесуий словарь. М., 1990
9. Мейе А. Сравнительный метод в историческом языкознании. М., 1954
10. Общее языкознание. М., 1973
11. Хрестоматия по истории языкознания 19-20 веков. М., 1950
12. Языковые универсалии и лингвистическая типология. (Мақалалар жинағы).
М., 1969.

Қазақ инновациялық гуманитарлық-заң университеті
«Жалпы тіл білімі» пәнін оқу-әдістемелік жағынан
қамтамасыз ету картасы

|№ |Оқу жоспары |студент |Оқулықтар (оқулықтың авторы, атауы, баспасы, |
| |бойынша оқу пәні |саны |жылы ) |
|1 |Жалпы тіл білімі |5 |Аманжолов С. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. |
| | | |Қазақ әдеби тіл синтаксисінің қысқаша курсы.– |
| | | |Алматы, 1994 |
|2 | | |Алқынбай А. Тарихи сөзжасам (Семантикалық |
| | | |аспект) Алматы, 1999. |
|3 | | |Балақаев М. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – А, |
| | | |1968 |
|4 | | |Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы |
|5 | | |Тектіғұл Ж. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы.– |
| | | |А., 2002 |
|6 | | |Рүстемов А. Тіл білімі тарихына қысқаша шолу. – |
| | | |А, 1981 |
|7 | | |Сыздық Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – А, 2004 |
|8 | | |Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму|
| | | |жолдары. – Алматы, 1995 |
|9 | | |Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – |
| | | |А, 1988 |
|10 | | |Бейсенбаева Н. Сапостовительная грамматика |
| | | |казах.языков А., 1994 |
|11 | | |Әміренова Р. Қазақ, орыс тілдерінің салыстырмалы|
| | | |грамматикасы. Оқу құралы. Көкшетау, 2002 |
|12 | | |Базылхан Б. Қазақ және монғол тілдерінің |
| | | |салыстырмалы грамматикасы (фонетика) – А, 1999 |
|13 | | |ХХ ғасырдағы қазақ әдеби тілі. – А., 2000 |
|14 | | |Қалиев Ғ., Боранбаева Г. Қазақ әдеби тілінің |
| | | |тарихы. Хрестоматия. А., 2000 |
|15 | | |Тектіғұл Ж. Қазақ әдеби тілінің тарихи граммат. |
| | | |А., 2002 |

Аға оқытушы: Ш.А.Доскеева

Кітапхана меңгерушісі: З.Ғ. Дубаева

«Жалпы тіл білімі» пәні бойынша оқу сабақтарын бағдарламалық және
мультимедиалық жағынан жабдықтау

Пәндер