УМКД

Құбыр көлігі

«Жол қозғалысын ұйымдастырудың көлік құралдары»

ПӘНІНЕН ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

5В090100 – «Тасымалдауды, қозғалысты ұйымдастыру және көлікті пайдалану»
мамандығына арналған

ОҚЫТУШЫЛАРҒА АРНАЛҒАН
ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

Семей
2013
МАЗМҰНЫ

1. Глоссарий
1.1.Қазақстан Республикасының біртұтас көліктік жүйесі - бұл барлық
транспорт түрінің жиынтығы, сферасын қамтамасыз етеді,т.с өнімді шығару
пунктынан,тұтыну орнына дейін жеткізуді қамтамасыз етеді,сондай-ақ
жолаушыларды тасымалдауды іске асырады. ҚР әлеуметті-экономикалық жалпы
транспортты жүйесі халықты-шаруашылық жоспарды дамытуға мүмкіндік беретін
барлық транспорттың түрлерін қоғамдық мемлекеттік және жеке меншік ретінде
анықтайды.
1.2. Жалпы тағайындау жылжымалы құрамы әртүрлі транспорттық тасулардың
орындалуы үшін қызмет етеді, мамандандырылған - айқын транспорттық
тасуларға ғана, ал арнайы - әр түрлі транспорттықсыз жұмыстардың
орындалулары үшін.
1.3. Гидровликалық көлік қатты материалдарды су арқылы тасымалдау
тәсілі. Гидровликалық көлік жердегі және таудағы гидромеханизация жұмысы
кезінде, әртүрлі материалдарды тасымалдауда және т.б. қолданылады.
1.4. Пневматикалық почта (грек сөзі, pneumatikós – әуе ) әртүрлі
құжаттар мен ұсақ заттарды су ағынымен тасымалдауды жүзеге асыратын
пневматикалық көлік түрі. Пневматикалық почта құжаттарды кәсіпорындарға,
библиотекаларға, банктерге және т.б. мекемелерге, ауру тарихын және
дәрілерді ауруханаларға, өндірістік кәсіпорындарға экспресс-лабороториялар
үшін бөлшектерді, құралдарды, т.б. тасымалдауда қолданылады.
2. Дәрістер

1 - Дәріс. Кіріспе. Бірыңғай көліктік жүйе туралы жалпы түсінік. ТМД
елдерінің бірыңғай көліктік жүйесін анықтайтын факторлар
Дәріс мазмұны:
1. Қазақстан Республикасының бірыңғай көліктік жүйесі туралы жалпы
түсінік.
2. Бірыңғай көліктік жүйе курсының мақсаты және тапсырмалары.

Қазақстан Республикасының біртұтас көліктік жүйесі- бұл барлық
транспорт түрінің жиынтығы,обращения сферасын қамтамасыз етеді,т.с өнімді
шығару пунктынан,тұтыну орнына дейін жеткізуді қамтамасыз етеді,сондай-ақ
жолаушыларды тасымалдауды іске асырады. ҚР әлеуметті-экономикалық жалпы
транспортты жүйесі халықты-шаруашылық жоспарды дамытуға мүмкіндік беретін
барлық транспорттың түрлерін қоғамдық мемлекеттік және жеке меншік ретінде
анықтайды.
ЖТЖ құрамына мыналар кіреді: өзен-су, теңіздік, автомибильдік, әуе,
құбыр-жол көлігі, сондай-ақ жоғарывольтты электропередача сызықтар
Елдің Ортақ Көлік Жүйесі әр көлік түрін эффектілігіне қарай жеке
салаларға бөледі. Бұл еліміздің бағыты және көлік саясаты болып табылады.
Қазақстанда қуатты әуе транспорты құрылды, автомобиль және газөткізу
көліктері, ал қалаларда – троллейбустық және трамвайлық көліктер дамыды.
Магистральды мұнай, газөткізу және автомобиль жолдарын жабу төзімділігі
бірнеше есеге артты. Ортақ қолданыстағы теміржол жүйесі де үлкейді.
Ішкі жүк тасымалдауда теміржол маңызды рөл атқарады. Бұл ҚР-ның
дамуының физикалы-географиялық, экономикалық және тарихи ерекшеліктеріне
байланысты.
ҚР-дағы ЖТЖ-ның мынадай міндеттері бар:
• Жеке транспорт түрлерінің координациялық жұмыстарының алдағы дамуы
• Олардың арасындағы тасымалдаудың рационалды кеңеюі
• Аралас тасымалдауда әр түрлі ортақ техникалық процестерде жұмыс жасау
негізіндегі транспорт түрлерін пайдалану
Заман талабына сай көліктік жүйеге жалпы қолданыс көлігі
кіреді – теміржол транспорты, автокөлік транспорты, теңіз транспорты,
өзен транспорты, әуе транспорты, құбыр өткізгіш транспорты және
жалпыға емес қолданыста - өндіріс транспорты. Жалпы транспорт
қолданысы еңбек өнімін олардың талап ету жеріне жеткізу кәсіпорындық
процесін жалғастырады.
Жүктік транспорт өнім сапасын арттырмайды, бірақ кәсіпорындық
процесінің жалғасы болғандықтан кәсіп материалына кіреді.
Кәсіпорындық сфераға жалпы қолданыстағы жолаушылық транспорт та
кіреді. Транспорттың бұл түрі кәсіпорындық үшін сияқты жеке
мақсатқа орын ауыстыруда адамдардың талап етуін қанағаттандыруымен
тікелей байланысты. Транспорттың бұл түрінде жеке транспорттық
қолдансы (жеңіл автомашиналар, мотоциклдер, велосипедтер, кемелер, және
т.б.) бар.
Қазақстанда транспорт түрінің негізгілері мемлекетке тиісті,
және сондай-ақ жеке корпорацияларға біріккен транспорттық желіні
шығарады. Оның құрамына темір жолдың () мыңдаған км-лер кіреді,
соның ішінде жалпы қолданыстағы ххх мыңдаған км темір
жолы;автожолдың көптеген ххх мың км,соның ішінде қатты жабылған ххх
мың км; мұнай өткізгіштік және өнім өткізетін ххх мың км;
магистральді газ өткізетін ххх мың км, судоходты ішкі су жолдары
ххх мың км; жүздеген техникалық жабдықталған теміржол станциялары
автобекеттер, ондаған теңіздік және өзендік пристан порттары,
ондаған азаматтық әуе флотының ірі әуежайлары. Соныңда 2005 ж
жалпы қолданыстағы транспорттың суммалық бағасы барлық негізгі
фондтарда, мемлекеттің кәсібі халықтың барлық негізгі фондында
көптеген ххх% құрды, соның ішінде жылжымалы құрылым ххх млрд.
Теңгеге дейін жетті;2005 ж транспортта жұмыс істейтін жұмысшылар мен
қызмет етушілердің саны ххх мың адамға жетті.
ҚР транспорттық жүйеде (теміржол ) транспортымен алдыңғы орында.
Оның есесіне жүк айналымының суммасы көптеген ххх% және жолаушы
айналымының суммасы ххх% мемлекеттің жалпы қолданыстағы транспортының
барлық түріне әкелді.
Қазақстан экономикасындағы ішкі саудадағы жүк тасымалдаудағы
негізгісі теңіздік транспорт үлкен роль атқарады, ішкі теңіздік
коммуникацияларға (каботажные перевозки) қызмет көрсетеді, сондай-ақ
шетелдік фрахтовательдің жүгі тасымалдайды. Ол теңіздік құрғақ жүктің
жаңа түрлерімен және құйылатын судтардан алынған техникасымен
жабдықталған.
Ішкі судоходство да ерекше дамуға ие болды,
Автотранспорт та ерекше жылдамдықпен дамып келеді. Мемлекеттің
және халықтың талап етілген жылдам өсуін толық қанағаттандыратын
алатын автомобильді құрылымдық мықты база құрылған. Үлкен жүкті
және жолаушылық автомобильді шығару және жинау бойынша үлкен
заводтар салынуда.
Автожолдардың дамуы және толық жетілдіруі бойынша үлкен
жұмыс жүруде. Жолдардың желсі толық жабылумен сол кезеңде-ақ ххх
есеге арттырды.
Табыстау мен қайта өңдеудің жоғарғы қарқыны ҚР-да мұнайдың
құбыр өткізгіштік транспорты қарқынды дамуында шарттандырады.
Әуелік транспорт барлық үлкен қалалармен байланысты қамтамасыз
етеді, сол сияқты ел ішіндегі көптеген қоныстанған пунктермен және
көптеген шетелдік елдермен. Республиканың азаматтық әуелік флоты
жолаушы тасымалдау көлемін 2005 ж ххх жолаушы-км-ден ххх млрд
жолаушы-км-ге дейін артты.
Тасымалдауда қоныстану және халықтық шаруалурды талап етуді
толық қанағаттандыратын елдің жоғарғы коэффективті біріккен транспорт
жүйесін құру бойынша есеп сәтті шешілуді.
Аздаған жылдам ерекшеліктерді автокөліктік, теңіздік және
әуелік транспортта қарастырады. Батыс Европада АҚШ-қа және Канадаға
қарағанда автожол желісі толықтай маңызды қоюырақ, қатты жабумен жол
үлесі жоғары. АҚШ-та және Батыс Европа елдерінде автокөлік
құрылысының жылдам дамуы автотранспорттың жеңіл қалыптан тыс
ұлғаюға және оған үлкен жолаушы тасымалдау бөлігін қосылуына әкеп
соқтырды. Бұл транспорттық жүйенің толықтай экономикалық көрсеткіштер
қатарына кері әсер етеді, үлкен қалалардың санитарлық шартын
жылдам төмендетеді және биосфераны кірлендіреді (см.в ст.Городской
транспорт).
Дамып келе жатқан елдердің транспорттық жүйесінде басқа да тез
артта қалумен қосуды бір немесе екі транспорт түрі басымдылық. Бұл
елдерде темір жолдың желісі тасымалдаудың жоғарлануына әкелетін
әртүрлі сорапты болады, ауданаралық экономикалық байланысқа кедергі
болады және шаруаның дамуына толықтай тежейді. Теміржол транспортының
тнхникалық деңгейі төмен. Буды тарту күшімен , локомотивтер үлкен
бөлігімен аз қуатты, екіосьті және азжүкті көтерілім вагондары
басым болады.
Автожолдық желілер көптеген дамыған елдерде жаңбыр кезінде
өтпейтін грунттық жолдарды өзі ұсынады. Теңіздік тасымалдау
негізінен шетелдік флоттарда орындалады. Тек шетелдік капиталдан
тәуелсіздіктен босағаннан кейін 20-ғасырдың 70 жж көптеген елдерде
көпжолақты автостардтық үлгідегі жетілдірілген жолдар немесе
автомагитральдар, және сол сияқты теңіз судтарының жеке табылуы.

Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Бірыңғай көліктік жүйе түсінігі.
2. Қазақстан Республикасының бірыңғай көліктік жүйесі туралы айтыңыз?

2–Дәріс. Көліктің ел экономикасында және қоғамдық өмірдегі маңызы
Дәріс мазмұны:
1. Көліктің ел экономикасында және қоғамдық өмірдегі орны.
2. Көлік түрлері.
3. Өндірістік процесс, көлік өнімі және оның ерекшелігі.
4. Көлік түрлерінің даму тарихы.

Қазіргі көліктік жүйені жалпы қолдансытағы транспорттар – темір жол
көлігі, автомобиль көлігі, теңіз көлігі, өзен көлігі, әуе көлігі, құбыр
көлігі және жалпы қолданысқа жатпайтын өндірістік (промышленный) көлігі
құрайды. Жалпы қолдансытағы көліктер еңбек өнімін оның тұтыну орнына
жеткізе отырып, өндірістік процесті жалғастырады.
Жүк көлігі өнім санын арттырмағанымен өндірістік процестің жалғасы
болып табылады, ол матераилдық өндіріске жатады. Өндірістік сфераға жалпы
қолданыстағы жолаушылар көлігі де жатады. Бұл көлік түрі
Қазіргі замандағы транспорт жүйесіне ортақ қолданыстағы транспорттар –
теміржол транспорты, автомобиль транспорты, теңіз транспорты, өзен
транспорты, әуе транспорты, құбырөткізу транспорты және ортақ қолданыста
емес – өндірістік транспорты жатады. Ортақ қолданыстағы транспорт өнімді
тұтыну орындарына жеткізумен қатар өндірістік процесті жалғастырады.
Жүктік транспорт өнімнің санын арттырмағанменде, өндірістік процесті
жалғастыра отырып, материалды өндіріске жатады. Өндірістік салаға ортақ
қолданыстағы транспорт тағы жолаушыларды тасымалдау жатады. Бұл транспорт
түрі адамдардың кеңістікте орын ауыстыруындағы қажеттіліктерін
қанағаттандырумен байланысты.Бұл түрлермен қатар транспортта жеке
қолданыстағы транспорт түрі бар.
Транспорттың пайда болуы ежелгі заманға жатады. Ежелгі Қытайда,
Персияда, Рим империясында әскери мақсатта көптеген қуатты жолдар
салынған. Айырбастаудың дамуына байланысты тенізде жүзуде ескекті, кейін
желкенді кемелер пайда болды. Тауарларды су жолдары арқылы тасымалдауда
құлдар жұмсалды. Транспорт құралдары, өндіріс қажеттіліктері құл
иеленушінің қолында болды.
Феодализмнің алғашқы кезеңдерінде сол елде өндірілмейтін жүктер ғана
негізгі тасымалданатын жүктері болды.Еуропаның көптеген өзендеріндегі
тасымалдау оларды қайықтардың монополиялық цехтарына айналдырды.Венеция,
Генуя сияқты қалаларда сауданың дамуына байланысты теңіз транспорты да
жақсарды. Теңізде жүзу техникасы одан әрі дамыды, ол әсіресе а теңіздерде
жүзуге мол мүмкіндік берген компастың пайда болуымен байланысты. 15 ғ.
аяғынан бастап теңіз кемелері а мұхиттарға бастады. Атақты географиялық
ашулар кезеңі басталады. Сауданың, айырбастың дамуына, капиталдың
жиналуына байланысты транспорт өндірісте жеке сала ретінде бөлініп ш. 15-
16 ғғ. кеме иелері тек тасымалдауға маманданды. Көптеген елдерде почта және
су жолдары арқылы жолаушыларды тасымалдау қалыптасты. Францияда,
Германияда, кейіннен Англияда жақсартылған жолдар салынды. Ортақ
қолданыстағы транспорттың құрылуы, яғни транспорттың жеке сала ретінде
қалыптасуы Батыс Еуропада өндірістік қайта құрулар заманымен сәйкес келді.
Үлкен капиталистік өндірістің дамуы көп мөлшердегі жүктерді арзан бағада
тасымалдауды талап етті. Ұлыбританияда, Францияда, Германияда каналдар мен
теміржолдарды ат күшімен сала бастады. 19 ғ. 1-ші ширегінде механикалық
транспорт құрылымына ауысады: бумен жүзу және бу теміржолдары пайда болды.
19 ғ. ортасына таман теміржол құрылысы Еуропа және АҚШ-тың барлық
елдерінде жүргізілді. 20ғ. басында әлемнің теміржол жүйесі 1114 мың км.,
өзен және каналдар – 318 мың км., теміржол арқылы жүк тасымалдау – 753 млрд
т/км, теңіө және өзен транспорты – 1545 млн. т/км.
Елдер арасындағы ішкі сауданың дамуы теңіз транспортының жедел
дамуына әкелді. Автотранспорт 19ғ. басында пайда болды. Капиталистік
елдерде 20ғ. 20 жылдары қысқа қ жүктерді, әсірісе жолаушыларды тасымалдауда
теміржолдар және өзен транспорттарымен бәсекелесе алды. Азаматтық әуе
транспорты 20ғ. 1-ші ширегінде пайда болды.

Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Жалпы қолданысқа жататын көлік түрлерін атаңыз?
2. Көлік түрлерінің дамуының қысқаша тарихы.
3. Өндірістік процесс.

3–Дәріс. Бірыңғай көліктік жүйе және көліктік әртүрлі түрлерінің қызмет
сферасы. Көлік жұмысына экономикалық нарық шарттарының ықпал жасауы. Көлік
логистикасы. Көліктегі бәсекелестік, үйлестік және әрекеттестік
Дәріс мазмұны:
1. Көлік қызметіне экономиканың нарықтық шарттарының әсері.
2. Көліктегі логистика.
3. Көліктегі бәсекелестік пен координация әрекестігі.

Қазақстанда көліктің негізгі түрлері мемлекетке, сонымен қатар жеке
корпорацияларға тиесілі және біртұтас көлік жүйесін құрайды. Оның құрамына
120 мың км теміржолдар, оның ішінде 80 мың км ортақ қолданыстағы
теміржолдар; 180 мың км астам автожолдар; 118 мың км мұнай және өнім
құбырлары; 75 мың км магистралды газ құбырлары кіреді.
Қазақстан экономикасында теңіз көлігі де маңызды рөл атқарады. Сонымен
қатар ішкі су көліктерін пайдалану да недәуір өсті.
Жедел қарқынмен автожолдар да дамып келеді. Ел мен халықтың жалпы
қажеттіліктерін қанағаттандыратын автомобиль құрылысының өндірістік базасы
құрылды. Ауыр жүктерді мен жолаушыларды таситын және оларды құрастыратын
зауыттар салынуда.
Автожолдардың дамыту мен жақсарту үшін көптеген жұмыстар атқарылуда.
Әуе көлігі үлкен қалалар, сонымен қатар ел ішіндегі көптеген жергілікті
бөлімшелер және шет елдермен байланыс орнатуға арналған.
Кесте 1. – ҚР-дағы ортақ қолданыстағы көліктердің дамуының көрсеткіштері
|Көлік түрлері |Жүйе ұзындығы, мың|Жүк айналымдары, |Жолаушы |
| |км |млрд. т.км |айналымдары, жол. |
| | | |км |
| |1 |2 |3 |
|Теміржол |120 |75 |65 |
|Автомобиль |180 |78 |80 |
|Теңіз |115 |35 |30 |
|Өзен |95 |20 |10 |
|Әуе |135 |15 |35 |
|Мұнай құбыры |118 |45 |- |
|Газ құбыры |75 |32 |- |

Солтүстік Американың теміржол көлігі мен Батыс Еуропаның теміржол
транспортының арасында өзіндік айырмашылық бар.
Су транспортында да ерекшеліктер бар. Батыс Еуропаның басты
өзендерінде өзі жүзетін жүк кемелері бар. Өздігінен жүзбейтін көлік ретінде
ұсақ қайықтар мен ескірген каналдар саналады. АҚШ-тың өзендері мен
каналдарында, тіпті басты өзендерінде өздігінен жүзбейтін үлкен кемелер –
баржалар жүзеді.

Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Көліктегі көліктік–экспедициялық жұмыстың негізі.
2. Көліктік процестің негізі.
3. Негізгі терминдері мен жалпы түсінік.

4–Дәріс. Көліктік процестерді техникалық жабдықтау. Көліктік процестерді
ұйымдастыру және технология туралы жалпы түсінік
Дәріс мазмұны:
1. Қозғалмалы құрылым санын анықтау.
2. Көліктік процестерді ұйымдастыру және технология туралы жалпы түсінік.
3. Тасымалдаудың өздік құны.
4. Жолаушыларды және жүкті жеткізу мерзімі және жылдамдығы.

Қажетті көлік түрлеріне қатысты көлік бірліктерінің саны жарты
күндік тасымалдаумен және Qот/с бойынша жүк жіберумен анықталады.
Qот= Гот/ Тпер т/күндер
Мұндағы, Гот – тасымалданатын жүктің көлемі, т;
Ттр- тасымалдау ұзақтығы, күндер.
Теміржолдар мен автомобильдер жыл сайын жұмыс жасаса, су көліктері үшін
мезгілдік жұмыс режимі бойынша жұмыс атқарады. Сол үшін су көлігінде Тпер
және Т нав салыстыру керек. Егер Тпер > Тнав болса, онда бұл жағдайда
Qотв= Гот /Тпер
Болады.
Кез келген көліктің көліктік бірлігі оның қаншалықты жүк көтеретініне
байланысты (qj). Көлікке тиелген жүк бірлігі (ц#) жүктің физикалық және
басқа да параметрлеріне байланысты және оның жүк көтеру коэффициенті арқылы
анықталады (yj):
qфi=qi*yi m;
Онда көлік бірлігінің жарты күндік санын былай анықтаймыз:
Nei= Qот/ qфi. шт;
Айналым негізінде мына формуламен анықталады:
O=Тд+Тпор+Тдоп, час
Мұндағы, Тпор – жіберілген пунктке жүктің жетілу уақыты, сағ., Тдоп –
қосымша операциялар уақыты, сағ. Әр көлік түрінің айналымын және жеткізілу
мерзімін анықтау қажет.

|Берілгендердің |Оқу шифрларының соңғы сандары |
|атаулары | |
| |0 |1 |2 |3 |4 |
| | | |Кемел|қуатт|Кемел|Жүк |Кемел|
| | | |ер |ылығы|ер |көтер|ер |
| | | |саны |, мың|саны |уі, |саны |
| | | | |л. с.| |мың т| |
|Жүк айналымы |млрд. т/м. |12,8 |21,4 |71,0 |209,9|354,3|375,8|
| |миль* | | | | | | |
|Жүк тасымалданды |млн. т |31,2 |33,7 |75,9 |119,3|161,9|170,9|
|Тоннаны |м. миль |411 |636 |935 |1759 |2188 |2199 |
|тасымалдаудың | | | | | | | |
|орташа қашықтығы | | | | | | | |
|Құрғақ жүктік флот |м. миль/тәул|175 |188 |241 |285 |315 |318 |
|кемесі қозғалысының| | | | | | | |
|эксплуатоционалдық | | | | | | | |
|жылдамдығы | | | | | | | |
|танкерлік флоттың |м. миль/тәул|211 |213 |272 |327 |333 |332 |
|Тасымалдауда бос |мың. |1414 |1618 |2774 |5593 |7635 |7870 |
|емес бір жұмысшының|әкелінген | | | | | | |
|еңбек өнімділігі |т/км | | | | | | |
|Тиеу жұмыстары |% |65,5 |90,7 |99,4 |100 |100 |100 |
|механизациясының | | | | | | | |
|деңгейі | | | | | | | |
|Тиеу жұмыстардың |% |— | |68,5 |80,5 |85,4 |87,1 |
|комплексті | | | | | | | |
|механизациясының | | | | | | | |
|дегейі | | | | | | | |

• 1 м. миля = 1,852 км.

[pic]
4 – сурет. Навалочный жүктерді тасуға арналған кеме «Зоя Космодемьянская»,
дедвейт 50000 т, жылдамдығы 14,7 м. миль/сағ. (27 км/сағ.).
[pic]
5 – сурет. Жолаушылар теплоходы «Михаил Лермонтов», 700 жолаушылар орынды,
жылдамдығы 20,5 м. миль/сағ. (38 км/сағ.).
[pic]
2 – сурет. Владивосток. Теңіз вокзалы.
[pic]
1 – сурет. Қара теңіздегі Ильичёвский теңіз сауда порты.
[pic]
6 – сурет. Жолаушылар теплоходы «Михаил Лермонтов», 700 жолаушы орынды,
жылдамдығы 20,5 м. миль/сағ. (38 км/сағ.).
[pic]
3 – сурет. Автоматтандырылған теплоход «Новомосковск», дедвейт 12500 т,
жылдамдығы 18 м. миль/сағ.(33 км/сағ.).
Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Теңіз көлігінің шығуы және дамуы тарихы.
2. Теңіз көлігін басқару және ұйымдастыру, техникалық элементтердің
негізгі түсініктері.

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.
2. Основы взаимодействия железных дорог с другими видами транспорта. Под
ред. В.В. Повороженко и Н.К. Сологуб. М.: Транспорт, 1986.
3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта в
узлах. Минск: Высшая школа, 1983.
4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта.
Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989.
5. ЦСУ. Юбилейный сборник народного хозяйства СССР 1922—1972 гг. с.
301—302.
6. Маркс К., Капитал, т. 2, гл. 6, Маркс К. и Энгельс ф., Соч., 2 изд.,
т. 24; Ленин В. И., Речь на III Всероссийском съезде рабочих водного
транспорта 15 марта 1920 г., Полн. собр. соч., 5 изд., т. 40; его же,
Речь на Всероссийском съезде транспортных рабочих 27 марта 1921 г., там
же, т. 43; Программа Коммунистической партии Советского Союза, М., 1973;
Материалы XXIV съезда КПСС, М., 1971; Транспорт и связь СССР.
Статистический сб., М., 1972; Надточий Г., География морских путей, М.,
1972; Внешняя торговля СССР за 1972 год. Статистический обзор, М., 1973.
Т. Б. Гуженко.

9–Дәріс. Әуе көлігі
Дәріс мазмұны:
1. Әуе көлігі.
2. Әуеде ауадан ауыр аппараттада ұшулардың және ұшудың тууы туралы
қысқаша тарихи мәлімет.
3. Әуе көлігін басқару және ұйымдастыру, техникалық элементтердің негізгі
түсініктері.
Әуе жол көлігі, әуе жолдары арқылы жолаушыларды, поштаны, және
жүктерді тасымалдауды жүзеге асыратын көлік түрлерінің бірі. Оның негізгі
артықшылығы- ұшудың жоғарғы жылдамдығы есебінде уақыттың ескерулі
үнемділігін қамтамасыз ететіндігі. Әуе жол көлігі 1914-18 жылдардағы 1-ші
бүкіл әлемдік соғыстан кейін Европа және Америка мемлекеттерінде пайда
болды. Франция мен Германияда, мысалы, көлік ретінде 1920-21 жылдардан
бастап дами бастады. КСРО-да 1-ші әуе жолдары 1923 жылы ашылды [Москва —
Нижний Новгород (бұрынғы г. Горький)]. 1970 жылы әуе жол көлігі КСРО 3500-
ден аса қалалар мен тұрғылықты пункттерді байланыстырды. Жыл сайын 30-40
жаңа жолдар ашылады. Москва – ірі халықаралық байланыстардың бірі, түзу
виажолдармен 200 қалаларға дейін байланысқан. Әуе жол көлігінің ірі жолдары
болып одақтық республикалар астаналары табылады, сондай-ақ Ленинград,
Новосибирск, Свердловск, Красноярск, Иркутск, Хабаровск, Омск және т.б.
Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Әуе көлігін басқару және ұйымдастыру, техникалық элементтердің негізгі
түсініктері.
2. Әуе көлігінің шығу және дамуы.

10–Дәріс. Құбыр көлігі
Дәріс мазмұны:
1. Құбыр көлігі.
2. Құбыр көлігінің шығуы туралы.
3. Құбыр көлігінің болашақта одан ары дамуы.

Құбыр көлігі, құбыр арқылы сұйық, газды немесе қатты өнімдерді
тасымалдауды қамтамасыз ететін көлік түрі. Құбыр көлігі негізінен газ,
мұнай, қатты өнімдерді тасымалдауға арналған.
Тағайындалуы мен территориясына байланысты құбыр көлігі магистралды және
өндірістік болып келеді. Магистралды құбыр көлігіне өндірілген жерінен,
яғни зауыттардан немесе келесі тасымалдауға және танкерлерде тасымалдауға
арналған теңіз порттарынан тұтынатын жерлерге тасымалданатын газ және мұнай
құбырлары жатады. Құбыр көлігіне мұнайлы – базалық, ішкі мұнай, газ және
өнім құбырлары, қалалық газ тарату, су құбырлары және каналдық жүйелер мен
т.б. жатады.
Магистралды құбыр көлігінің алдағы дамуы құбырлар диаметрінің
үлкеюімен, газ және мұнайдың құбыр ішіндегі қысымының жоғарлауына, аса
қуатты компрессорлық агрегаттарды пайдаланылуына байланысты. Тасымалдау
құнын төмендету үшін газды салқындатылған (сұйық) күйінде тасымалдауды
жүзеге асыру қажет деп саналады.
Магистралды газ құбыры қайнап тұрған газды үлкен аралыққа алынған және
өндірілген жерінен тұтыну жерлеріне тасымалдауға арналған.
Құбырды орнату тәсіліне қарай жер асты, жер үсті және үйіндіде.
Құбырларды коррозиядан сақтау үшін коррозияға қарсы изоляцияны, сондай-
ақ катодтық және протекторлық қорғанысты қолданады.
Газ құбырының соңғы пунктінде газдарды керекті жерлерге тасымалдауды
қадағалайтын станциялар бар, олар тұтынатын жерлерге қажетті қысымдағы газ
деңгейінде жеткізуді қамтамасыз етеді. Үлкен қалалардың жанында жер асты
газ қоймалары бар.
Үлкен қашықтықтағы газ құбыры магистральіне түсетін газ қысымы
газкомпрессорлік станциялармен қолданылады.
Газ құбыры магистральінің соңғы пунктінде қысымды тұтынушыларды
қамтамасыз ететін дәрежеге дейін түсіретін, газды бөлетін станциялар
орналасқан. Үлкен қалалар маңында жерасты газ қоймалары жарақтандырылады,
газды тәуліктік пайдаланудың біркелкі еместігі газольдердің пайдалану
есебінен жабылады. СССР-дағы қазіргі заманға сай газ құбыры
магистральдерінде 720-дан-1420 мм-ға дейінгі үлкен диаметрдегі жұқа
қабырғалы құбырлар қолданылады.
Газ құбырлары туралы алғашқы деректер б.з.д. кезеңде, яғни Қытайда
табиғи газды тасымалдау үшін бамбуктік құбырлар қолданылды. 18ғ. аяғында
Еуропада газ құбырлары ретінде шойын құбырлар пайдананылды. 19-20ғғ. оларды
темір құбырлар алмастырды, олар жоғарғы қысымдағы газдарды тасымалдауға
қолайлы болды.
1967ж. алғашқы рет практикада 1220мм құбырлар қолданыла бастады. Олар
Орта Азияда – Орталық (екінші тармақ) және Ухта – Торжок газ құбырлары.
Құбырлардың ең үлкен диаметрлігі АҚШ-та 1067мм қолданылды. Диаметрі 2020-
2520мм болатын қуатты газ құбырлары қалыңдығы 25-26мм, төзімділігі 550-600
Мн/м2 болатын темірден жасайды.

Кесте. Жоғарғы қысымды газ құбырларының техникалық-экономикалық
көрсеткіштері

|Көрсеткіштер |Газ құбырларының диаметрі, мм |
| |1220 |1420 |2520 |2520 |
|Өндіргіштігі |1,6 |2,37 |5,94 |10,5 |
|Қаржы салынуы |1,25 |1,71 |3,82 |6,15 |
|Металл жұмсалуы |1,42 |1,95 |4,0 |6,13 |
|салыстырмалы қаржы | | | | |
|салынуы |0,89 |0,82 |0,68 |0,59 |
|салыстырмалы металл|0,9 |0,82 |0,67 |0,58 |
|жұмсалынуы | | | | |

Гидровликалық көлік қатты материалдарды су арқылы тасымалдау тәсілі.
Гидровликалық көлік жердегі және таудағы гидромеханизация жұмысы кезінде,
әртүрлі материалдарды тасымалдауда және т.б. қолданылады.
Гидровликалық көлік қысымсыз және қысымды болып бөлінеді. Қысымсыз
гидровликалық көлікте су қоспасы қайықпен қозғала, құбыр суға тола
бастайды, ол судың жоғары жағында жүзетіндіктен қысымы атмосфера қысымына
тең болады. Ал қысымды гидровликалық көлікте су қоспасы құбырларда жоғары
қысымда болады. Тасымалданатын бөліктердің тығыздығы мен диаметріне
байланысты су қоспасының және құбыр диаметрінің, критикалық жылдамдықтың
көлемділігі 1,5-2-ден 4-5 м/сек-ке өзгереді.
Гидровликалық көліктің артықшылығы – жоғары өнімділігі, алыс
арақашықтыққа тасымалдай алатындығы және толық автоматтандырылатындығы,
төменгі экспорттау шығындары, басқа техникалық процестерде біріккен тасымал
ұйымдастыра алуы.

Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Газқұбыры.
2. Мұнай құбыры.
3. Гидравликалық көлік.

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.
2. Попов С. С., Транспорт нефти, нефтепродуктов и газа, 2 изд., М., 1960;
Смолдырев А. Е., Гидро- и пневмотранспорт, 2 изд., М., 1975. Н. И.
Шинкарёв.
3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта в
узлах. Минск: Высшая школа, 1983.
4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта.
5. Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989. Яблонский В. С.,
Белоусов В. Д., Проектирование нефтегазопроводов, М., 1959; Ходанович И.,
Е., Аналитические основы проектирования и эксплуатации магистральных
газопроводов, М., 1961; Справочник по транспорту горючих газов, М., 1962;
Боксерман Ю. И., Пути развития новой техники в газовой промышленности
СССР, М., 1964. Ю. И. Боксерман, Б. Л. Кривошеий.

11–Дәріс. Пневматикалық көлік
Дәріс мазмұны:
1. Пневматикалық көлік.
2. Пневматикалық почта.

Пневматикалық көлік – бұл сеппелі және жекеленген жүктерді ауа немесе
газ арқылы тасымалдауға арналған орналастырылымдар және жүйелердің
жинақтылығы, өндірістік көліктің бір түрі. Пневматикалық көлікті
орналастыру құбыр арқылы тасымалданатын материалдармен бірге немесе
құбырдығы қысымға байланысты соратын, нагнетательный, қиыстырылған болып
келеді. Басқа көлік түрлерімен салыстырғанда пневматикалық көліктің мынадай
артықшылықтары бар: көлік жүйесінің герметикалық, оларды әртүрлі өндірістік
шарттарды орындауға үйрету және пневматикалық орналастырулардың жұмысын
автоматтандыру; материалдарды тасымалдау кезінде пневматикалық
орналастыруларды оларды кептіруге, жылытуға және салқындатуда қолдану;
өндірістік конфигурацияда құбырларды монтаждау. Пневматикалық көліктің
кемшілігі: жоғарғы салыстырмалы энергия шығындары және үлкен металл
сыйымдылығы.
Пневматикалық орналастырулар бункерлерді тиеуге және жиі қолданылатын
материалдарды олардан шығару, материалдардың қоймалардан өндірістік
цехтарға және олардың арасында тасымалдануы, вагондар, кемелер мен
автомобильдерді тиеу және түсіру, өндірістегі қалдықтардың жойылуы,
шаңдарды соруда және т.б. қолданылады. Пневматикалық орналастырулардың
өнімділігі – сағатына бірнеше кг-дан жүздеген т.-ға дейін, тасымалдау
ұзақтығы бірнеше км-ге жетеді. Пневматикалық көлік жүйесінде 70-1200мм
диаметрлік құбырлар пайдаланылады. Пневматикалық орналастырулардағы немесе
газдың жоғарғы қысымы 0,8 Мн/м2 (8 кгс/см2), энергия шығындары - 5 квтч/т.
Жекеленген жүктерді құбыр арқылы тасымалдау қысымның берілуімен
орындалады. Жүк өлшемі бұл жағдайда құбырдың ішкі жағына сәйкес келуі
керек. Жүк цилиндрдегі поршен функциясын орындайды. Пневматикалық көліктің
бұл түрі кәсіпорындарда, библиотекаларда және т.б. жерлерде әртүрлі
құжаттар мен ұсақ заттарды тасымалдауда ерекше таралған. Пневматикалық
көліктің алдағы дамуы контейнерлік (капсулалық) көлік түрінде болады.
Пневматикалық почта (грек сөзі, pneumatikós – әуе ) әртүрлі құжаттар
мен ұсақ заттарды су ағынымен тасымалдауды жүзеге асыратын пневматикалық
көлік түрі. Пневматикалық почта құжаттарды кәсіпорындарға, библиотекаларға,
банктерге және т.б. мекемелерге, ауру тарихын және дәрілерді ауруханаларға,
өндірістік кәсіпорындарға экспресс-лабороториялар үшін бөлшектерді,
құралдарды, т.б. тасымалдауда қолданылады. 100м ұзындықтағы құбыр ең
алғашқы пневматикалық почта 1853ж. Лондон телеграфында салынды.
Пневматикалық почтаның негізгі орналастыру элементтері: құбырлар,
көліктік контейнерлер, қабылдау-жіберу құрылғысы және суүрлегіш.
Ішкі пневматикалық почта ғимарат сыртында функцияланады, ал сыртқысы
кәсіпорынды қала мекемелерімен байланыстырады. Ішкі пневматикалық
почтанының құбырлары 50-120мм диаметрлі болады. Олардың жалпы ұзындығы
бірнеше жүздеген метрге жетеді. Құбыр кривизнасының кіші радиусы 1м. Құбыр
материалы – латунь, дюраллюминий, темір. Сыртқы пневматикалық почта
орналастыруларында, ереже бойынша, темір, плассмасса және асбестті-цементті
диаметрі 65-1000мм құбырлар қолданылады. Олардың станциялар арасындағы
ұзындығы бірнеше км-ға жетсе, жалпы ұзындықтары бірнеше жұздеген км-ге
жетеді (мысалы, Парижде – 600км).
Пневматикалық почта станцияларын өзара байланыстыру үшін сызықты,
радиандық және сақиналақ сызба қолданылынады. Аз жүкті тасымалдауда бірнеше
станциялар бір құбырмен байланысады – екі жақты сызықты. Бұл қозғалыс
сызығында тек 1 патрон болады (1-сурет):

[pic]
1 – сурет. Құбырдың иілуіндегі патрон: 1 — құбыр; 2 — гильза; 3 —
уплотнительное сақина.

[pic]
2 – сурет. Қарапайым жіберу құрылғысы: 1 — құбыр; 2 — тірек; 3 — құбырдағы
бойлай ойық; 4 — қозғалмалы гильза.
[pic]
4 – сурет. Пневматикалық почта станцияларын байланыстыру схемасы: а — бір
құбырлы реверсиік сызық; б — екіқұбырлы сызықты; в — тарамдалған; г —
айналма; 1 — ауа үрлейтін; 2 — станция.
[pic]
5 – сурет. Қабылдау құрылғысының тілі: 1 — бағыт; 2 — қабылдау құрылғысы.
[pic]
3 – сурет. Пневматикалық почтаның реверсивті бір құбырлы құрылғысы қабылдап
– жідеру станциясы: 1 — патрон; 2 — герметикалы корпус; 3 — құбыр; 4 —
сына(клин); 5 — электромагнит орамасы.
Екіқұбырлы сызық бірнеше патрондардың екі бағытта тәуелсіз қозғалуына
мүмкіндік береді. Ал сақиналық сызбада патрондар келген станцияда қайта
жүктелмей-ақ тасымалданады.

Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Пневматикалық көлік.
2. Пневматикалық почта.
3. пневматикалық пачта станциялары.

12–Дәріс. Өнеркәсіптік көлік
Дәріс мазмұны:
1. Өнеркәсіптік көлік.
2. Өнеркәсіптік көліктің қысқышы түсінік және ерекшеліктері.
3. Өнеркәсіптік көліктің жағдайы және дамуы.

Өнеркәсіптік көлік - өнеркәсіптік мекемелердің өндірістік көлігі,
өндірістік салада азық – түліктерді және нәрселерді тасуды жүзеге асырады.
Бір жағынан, өнеркәсіптік көлік өндірістің ажырамас құрама бөлігі болып
саналады, ал басқа жағынан – жалпы қолданыстағы көліктің маңызды бөлігі.
Темір жол және автомобильдік өнеркәсіптік көліктің тасымалдау көлемі
мәселен, көліктің бұл түрлерімен жылына жалпы қолданыстағы көліктің
тасымалдау көлемі 1,5 есе артады, 1973 жылы жүкті тиеп-түсіру көлемі және
көліктік жұмыстар 50 млрд. тонна.
Өнеркәсіптік көлікпен айналысатын жұмысшылар саны жалпы өндірістегі
жұмысшылар санының ¼ бөлігін құрайды. Өнеркәсіптік көлік эксплуатацияның
территориялық белгісімен және өндірістің технологиялық процесінің
байланысына қарай ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Өндірісті өңдейтін ішкі
көлікке ішкі цех және цех аралық жатады, ал өндіретінге – шахтаның іші
(жерасты), үстідегі көлік және карьерлік көлік (өңдеудің ашық тәсілінде).
Ішкі цехтік өнеркәсіптік көлік технолгиялық өндіріс прцесінің құрама бөлігі
болып саналады, жұмыс орындары, участкалар және бөлімшелер арасындағы
түйін мен цехтің сыртында орындайды. Цех аралық өнеркәсіптік көлік
технолгиялық процеспен байланыста емес, материалдарды, жартылай
фабрикаттарды және дайын өнімдерді мекеме территориясында немесе өндірістің
бір бөлігінде орналасқан цехтармен және қойма арасында тасымалдауды жүзеге
асырады. Қазіргі заманғы машина жасау мекемелеріне тесіп - өтетін көлікті
ұйымдастыру жатады, ішкі және аралық цехті орын ауыстыруын байланыстырады.
Сыртқы өнеркәсіптік көлік мекемелерге шикізатты, жанар – жағармай,
материалдарды, құрылғыларды және басқа да жүктерді жеткізу үшін арналған,
және де мекеме территориясынан дайын өнімдерді беру пунктінен магистральді
көлікке немесе тұтынушыға жеткізуді қамтамасыз етеді. Өндірістік
мекемелерге көліктің әр түрлісін қолданады: темір жол, су, автомобиль,
алаңдық рельссіз, конвейрлік, арқанды - аспалы, аспалы монорельстік
(арқанды және монорельстік жолдар) және құбырлық (гидравликалық көлік және
пневматикалық). Өнеркәсіптік көліктің техникалық базасын: темір жол және
автомобильдік құрама қозғалыс, жүзбелі құралдардың, тиеп – түсіру
машиналары, көлік ғимараттары (мысалы, депо, гараждар, жөндейтін
шеберханалар), салынған (жолдар, айлақтар, эстакадалар, галерея және тағы
басқалар).
Темір жол көлігіне өндірісте сусымалы жүкті тасудың барлық көлемінің
36% бөлігі кіреді. Темір жол 130 мың км. құрайды. Анағұрлым дамыған темір
жол шаруашылығы қара және түрлі – түсті металлургия, көмір және орман
өндірісі, машина жасау жатады.
Өнеркәсіптік кәсіпорындарда темір жол көлігінің техникалық деңгейін
көтеру тарту күшінің прогрессивті турлерін енгізуге байланысты (тепловоздар
және электровоздар ), 4 – және 6 – мамандандырылған вагондар, соның ішінде
автоматика, телемеханика және диспетчерлеу құралдары. Су көлігі
құралдарымен көбіне жалпы қолданыстағы судаларда жүкті тиеу және түсіру
орындалады, ал кәсіпорынның меншікті флотында артылумен және сыртқы
тасулар. Мысалы, жалпы қолданыстағы су көлігімен тасылатын құрақ жүктердің
жалпы көлемі, өнеркәсіптік кәсіпорындарда айлықтарында 25 % жоғары
жүктеледі және түсіріледі.

Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Өнеркәсіптік көлік.
2. Өнеркәсіптік көліктің қысқышы түсінік және ерекшеліктері.
3. Өнеркәсіптік көліктің жағдайы және дамуы.

13–Дәріс. Карьерлік көлік
Дәріс мазмұны:
1. Карьерлік көлік.
2. Тағайындауы, қолданылуы.

Карьерлік көлік, пайдалы қазбаларды ашық түрде алу технологиясындағы
өндірістік процестердің негізгілерінің бірі – карьерлік жүктерді ауыстыру
болып табылады. Негізгі карьерлік жүк – тау массасы (пайдалы қазбалар
немесе бос қатпарлар), бастапқы пункт - забой, соңғы – жүк түсіру орыны
(бос қатпарлар үшін ысырылыстар, кондиционды емес кендер және жүк тиеу
станцияларының бункерін қабылдау, байытатындар, брикетті фабрикалар,
пайдалы қазбалар үшін – уақытша немесе тұрақты қоймалар).
Карьерлік көліктің ерекшелігі үлкен көлемді тасымалдау болып табылады
(мысалы, жылына 15–20 км арақашықтықта он мыңнан бастап он млн. тонна
жүктерді мансаптарда орналастырады), сонымен қатар жүктерді қабылдау
пунктіне дейін біржақты бағыттағы ауыспалылықты, жолдағы үлкен еңістер, тау
массаларын тасымалдаудағы пунктердің стационарсыздығы. Карьералік көлік –
карьерадағы тау еңістерін құрудағы барлық технологиялық процестерді
байланыстыратын буын оған пайдалы қазбаларды алудағы барлық еңбек және баға
шығындарының жартысына жуығы сәйкес келеді.
Карьералік көлік – барлық түрі 2 топқа бөлінеді: үздікті қозғалысты
көлік – темір жолды, автомобильді (1–сурет), кабелді крандар және тағы
басқа. Үзіліссіз қозғалыс – конвейерлік, аспалы қанатты жолдар, құбырлы
(гидравликалық және пневматикалық), гравитациялы көлік, көліктік – аудару
көпірлер, қайтатиегіштер.
Өзгеретін шарттарға байланысты терең, сонымен қатар таулы мансапта әр түрлі
көлік түрлері комбинациялары кең түрде қолданылады. Бұл жағдайда әр көлік
түрі өз тасымалдау шарттарына сәйкес техникалы – экономикалық
көрсеткіштерді береді. Карьералік көлік – көп қолданылатын құралы –
конвейерлер, олар жұмсақ тау породаларын өңдеуде қолданылады және тау
жұмыстарын және тасымалдаудың толық автоматтандыру процестерін қамтамассыз
етеді.

[pic]
1 – сурет. Көлікке тау тастарын тиеу.
[pic]
3 – сурет. Қаражыра мыс – молибден комбинаты кенін тасуға арналған қанатты
аспалы жол.
[pic]
2 – сурет. Конвейнерлік көлікпен вскрышных пород ауыстыру.
Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Карьерлік көлік.
2. Тағайындауы, қолданылуы.
3. Көліктік-аудару көліктер.

14–Дәріс. Көтергіш кран
Дәріс мазмұны:
1. Көтергіш кран.
2. Тарихи анықтама.
3. Жалпы түсініктеме.
4. Қолданылу облысы.

Көтергіш кран, циклдік қозғалыстағы жүк көтергіш машинасы, жүктерді
көтеру және орын ауыстыру үшін арналған. Көтергіш кранның жұмыс істеу циклы
жүкті ұстап көтеруден тұрады, жүктің орын ауыстыру үшін және жүкті тиеу
жұмысын атқарады. Көтергіш кранның қозғалысы жұмыс ретінде де болуы мүмкін,
кран жағдайының периодты өзгеруіне байланысты тұрақты болуы мүмкін.
Көтергіш кранның негізгі характеристикасы – жүк көтергіштігі.
Тарихи анықтама. Қарапайым көтергіш крандар және жүк көтергіш
машиналардың көбісі 18 ғасырдың соңында ағаштан жасалған болатын және оны
қолмен жұмыс істейтін. 19 ғасырдың баснынан бастап құралдарды металдан
жасай бастады(остері, дөңгелек, көтергіші). 19 ғасырдың 20 жылдары алғаш
рет металдан жасалған қолмен жұмыс істейтін крандар, одан кейін 30 жылдары
мехикамен жұмыс істейтін крандар жасала бастады. Бірінші булы көтергіш кран
1830ж. Ұлыбританияда жасалды, ал гидравликалық – 1847 ж. жасалды. Көтергіш
кранда үштен жылу двигателін 1895 ж. қолданды, ал электрлік дивгательді
1880-85 жылдары бір мезгілде АҚШ-та және Германияда қолданылды. Бұлар
бірмоторлы келтірумен көпір крандары болатын. 1890 жылы АҚШ –та және
Германияда көпмоторлы дара келтіруімен көтергіш крандар шығарыла бастады.
Рессейде қазіргі заманға көтергіш крандарды жасау 19 ғасырдан бастап
шығарыла бастады.
Жалпы анықтама. Көтергіш кранның конструкциясына және жұмыс істеу
схемасына байланысты бұрылатын және бұрылмайтын болып бөлінеді. Бұрылатын
крандар темір жолды рельстік жолдарда орналасады; рельсіз жолдарда –
пневмодөңгелекті, автомобильді көтергіш крандар.

Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Тарихи анықтама.
2. Жалпы түсініктеме.
3. Қолданылу облысы.

15–Дәріс. Көтергіш крандардың негізгі түйіндері
Дәріс мазмұны:
1. Көтергіш крандардың негізгі түйіндері.
2. Болашақтағы дамуы.

Көтергіш крандардың негізгі. Көтергіш крандардың негізгі механизмі –
жүкті көтеру механизмі болып табылады, кейбір көтергіш крандар 1-ден 3-ке
дейінгі механизмде жұмыс жасайды: жүк қозғалысы; жүк бұрылмалы бөлігі мен
бұрылмалы жебелерінің айналуы; жебенің ұшуының өзгеруі; көпірдің
консольдерін көтеру немесе орнын өзгерту және т.б. Жылжымалы көтергіш
крандар сонымен қатар крандарды жылжыту механизмін қабылдайды. Көп мөлшерде
жүк көтеретін көтергіш крандарға негізгі көтеру механизмінен басқа, аз
мөлшердегі жүкті жылдам көтеру үшін жұмыс жасау механизміне тәуелсіз
қосымша 1 немесе 2 көтергіштерді орналастырады. Жүкті көтеру механизмі
иілгіш көтеру органы (көбінесе темір қанат) және жүкті бір- немесе
екібарабанды жүк арбадан тұрады. Қанатқа тікелей немесе полиспастаның
төменгі жағына жүкілгіш немесе автоматты түрде жұмыс жасайтын, мысалы,
көтергіш элекромагниттер, грейферлер және т.б. әртүрлі жүкті ұстап тұратын
құрал-жабдықтар бекітіледі. Үлкен жылдамдықты жүк арбаларға қажет жағдайда
жүк көтеру жылдамдығының бірнеше деңгейін орналастырады. Техникалық
операциялар жұмысында нақтылық қажет кезде, сондай-ақ жүктерді
қатарластыруда қатқыл ілгіш колданылады. Бұл жағдайда жүкті ұстап тұратын
жабдықтар вертикаль бағытта жылжитын штангке бекітіледі. Қатқыл ілгіш
жүктің қозғалмауын қамтамасыз етсе де, кранды мүмкіндігінше ауырлатады.
Көтеру механизмі жұмысының қауіпсіздігі қамтамасыз ету үшін кранды жүкті
ұстап тұратын жабдықтармен, жүкті көтеруді шектейтін құралдармен
жабдықтайды. Кейбір көтергіш крандарда автоматты түрде көтерілетін жүктің
массасын білуге болатын кран таразысы болады. темір жол арқылы жүретін
қозғалмалы крандар мен жүк арбашалар қозғалтқыш дөңгелекті, ал тек жүк
арбашаларында қанаттың тарту күшімен болтын механизмдер сирек қолданылады.
Қозғалтқыш дөңгелектер орталық және бөлек қозғатқышты болып келеді. Орталық
қозғалтқышты дөңгелектің айналуы аралық вал арқылы өтетін двигательді
болса, ал бөлек қозғалмалы дөңгелектің айналуы кезінде әрбір дөңгелек
немесе қозғалтқышты екі дөңгелекті қозғалмалы арбашалардың өз двигательдері
болады.
Қозғалу механизмінің алдын ала сақтандыру жабдықтары – жүруді шектеушілер
мен айдап қашуға қарсы жабдықтар болып табылады. Жебелі жабдықтар жүкті
көтеру және жебені түсіру кезінде горизонтальды және горизонтальды емес
жүкті тасымалдау болып бөлінеді. Горизонтальды жүкті тасымалдау жабдықтары
көтеру-түсіруде тұрақты қозғалыста және көп мөлшерде жүк тиелмеген көтергіш
крандарда қолданылады. Ал Горизонтальды емес жүкті тасымалдау жабдықтары
мүмкіндігінше қозғалу қуатын азайтады және олар көтеру-түсіру жұмысшы
қозғалыспен болатын көтергіш крандарда қолданылады. Көтеру-түсіру
механизмінің өзгеруі лебедкалы жебелі полиспаста түрінде, ілгішті
бұрандалық немесе тақтайлық жылжымалы штангглер, гидроцилиндр, ілгішті
тісті секторлы немесе кривошипті механизм болып келеді. Бұл жүйе тікелей
жебеге немесе оған байланысқан рычагты жүйеге әсер етеді.

Өзін тексеруге арналған сұрақтар:
1. Көтергіш крандардың негізгі түйіндері.
2. Болашақтағы дауы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.
2. Основы взаимодействия железных дорог с другими видами транспорта. Под
ред. В.В. Повороженко и Н.К. Сологуб. М.: Транспорт, 1986.
3. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта в
узлах. Минск: Высшая школа, 1983.
4. Правдин Н.В., Негрей В.Я. Взаимодействие различных видов транспорта.
Примеры и расчеты. Минск. Высшая школа, 1989.

3. Практикалық(семинарлық) жұмыстар.
Практикалық (семинарлық) жұмыстың құрлымы:

1–Практикалық (семинарлық) жұмыс. Көлік жұмысының негізгі көрсеткіштері.
Тасымалдау жұмыс көрсеткіштері. Көліктегі шаруашылық есеп-қисап
принциптері.

Практикалық (семинарлық) жұмыстың мазмұны:
1. Көлік жұмысының негізгі көрсеткіштері.
2. Тасымалдау жұмыс көрсеткіштері.

Мақсаты: Көлік жұмысының негізгі көрсеткіштері студенттердің білімін
тексеру.
Бақылау сұрақтары:
1. Көлік жұмысының негізгі көрсеткіштері анықтамасын беріңіз.
2. Көліктегі шаруашылық есеп-қисап принциптері.
3. Тасымалдау жұмыс көрсеткіштері.

Қолданылатын әдебиеттер:
1. Аксенов И.Я. Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1980.
2. Основы взаимодействия железных дорог с другими видами транспорта. Под
ред. В.В. Повороженко и Н.К. Сологуб. М.: Транспорт, 1986.

2–Практикалық (семинарлық) жұмыс. Көліктің техникалық құралдарының негізгі
көрсеткіштері және өлшеуіштерін қолдану.

Практикалық (семинарлық) жұмыстың мазмұны:
1. Көліктің техникалық құралдарының негізгі көрсеткіштері және өлшеуіштерін
қолдану.

Мақсаты: Көліктің техникалық құралдарының негізгі көрсеткіштері және
өлшеуіштерін қолдануда студенттердің білімін тексеру.

Бақылау сұрақтары:
1. Көліктік құралдардың өлшеуіштері.
2. Техникалық құралдар көрсеткіштері.
3. Тасымалдау жұмысының көрсеткіштері.

3–Практикалық (семинарлық) жұмыс. Көлікті жабдықтау қуаттылығы және
техникалық деңгейін бағалау көрсеткіштері және әдістері.

Практикалық (семинарлық) жұмыстың мазмұны:
1. Техникалық деңгейін бағалау көрсеткіштері және әдістері.
2. Көлікті жабдықтау қуаттылығын бағалау көрсеткіштері және әдістері.

Мақсаты: Көлікті жабдықтау қуаттылығы және техникалық деңгейін бағалау
көрсеткіштері және әдістерін оқытуда студенттердің білімін тексеру.

Бақылау сұрақтары:
1. Техникалық жабдықтау.
2. Қуаттылықты бағалау.

4–Практикалық (семинарлық) жұмыс. Көлік түрлері бойынша қозғалмалы құрам
санын анықтау.

Практикалық (семинарлық) жұмыстың мазмұны:
1. Қозғалмалы құрам санын анықтау.
2. Баланстық кесте.

Мақсаты: қозғалмалы құрам санын анықтауда студенттердің білімін тексеру.

Бақылау сұрақтары:
1. Қозғалмалы құрам санын анықтау.
2. Баланстық кесте.

5–Практикалық (семинарлық) жұмыс. Клиентура жүк жеткізу мезгілін анықтау
және қозғалмалы құрам айналым уақыты.

Практикалық (семинарлық) жұмыстың мазмұны:
1. Клиентура жүк жеткізу мезгілін анықтау.
2. Қозғалмалы құрам айналым уақытын анықтау.

Мақсаты: клиентура жүк жеткізу мезгілін анықтауда студенттердің білімін
тексеру.

Бақылау сұрақтары:
1. Көліктің әртүрлі түрлерімен клиентура жүк жеткізу мезгілін анықтау.

6–Практикалық (семинарлық) жұмыс. Шамадан артық жүкті тиеудің дұрыс
нәтижелік нұсқасын анықтау және оны қолданудың мақсатқа лайықтық дәрежесі.

Практикалық (семинарлық) жұмыстың мазмұны:
1. Шамадан артық жүкті тиеудің дұрыс нәтижелік нұсқасын анықтау.
2. Оны қолданудың мақсатқа лайықтық дәрежесі.

Мақсаты: Шамадан артық жүкті тиеудің дұрыс нәтижелік нұсқасын анықтау және
оны қолданудың мақсатқа лайықтық дәрежесін білуде студенттердің білімін
тексеру.

Бақылау сұрақтары:
1. Дұрыс нұсқаны қолдану.

7–Практикалық (семинарлық) жұмыс.
Практикалық (семинарлық) жұмыстың мазмұны:
Мақсаты:

Бақылау сұрақтары:

8–Практикалық (семинарлық) жұмыс. Экономикалық мақсатқа лайықты есеп –қисап
үшін контейнерлердің қоймасына қосымша сыйымдылықтарды жасауға арналған
вагондар мен судалардың тегістеуін жүйесіз беруге арналған.

Практикалық (семинарлық) жұмыстың мазмұны:
1. Экономикалық мақсатқа лайықты есеп –қисап үшін контейнерлердің қоймасына
қосымша сыйымдылықтарды жасауға арналған вагондар мен судалардың тегістеуін
жүйесіз беруге арналған.

Мақсаты: Экономикалық мақсатқа лайықты есеп –қисап үшін контейнерлердің
қоймасына қосымша сыйымдылықтарды жасауға арналған студенттердің білімін
тексеру.

Бақылау сұрақтары:
1. Вагондардың жүйесіз беруін тегістеуге арналған контейнерлердің қоймасына
қосымша сыйымдылықтарды жасауға арналған.
2. Судалардың жүйесіз беруін тегістеуге арналған контейнерлердің қоймасына
қосымша сыйымдылықтарды жасауға арналған.

9–Практикалық (семинарлық) жұмыс. Вагондардың станцияға және судалардың
портқа келіп жету графигін құрастыру.

Практикалық (семинарлық) жұмыстың мазмұны:
1. Вагондардың станцияға және судалардың портқа екі тәулік бұрын келіп жету
графигін құрастыру, егер жұмыс тек дұрыс нұсқамен жүргізілген деп есептеген
жағдайда.
2. Анықталған жүктерді тасымалдау көлемі.
3. Жүк тиегіш құрудың өнімділігі.
4. Жүк таситын жолдар саны айлақта.

Мақсаты: . Вагондардың станцияға және судалардың портқа келіп жету графигін
құрастыруда студенттердің білімін тексеру.

Бақылау сұрақтары:
1. Анықталған жүктерді тасымалдау көлемі.
2. Жүк тиегіш құрудың өнімділігі.
3. Жүк таситын жолдар саны айлақта.

10–Практикалық (семинарлық) жұмыс. Автомобильдердің жеткізіп салулардың
жөнге салуда экономикалық нәтижелілік бағалауы.

Практикалық (семинарлық) жұмыстың мазмұны:
1. Қоймаға жүктердің орталықтандырылған тасып шығаруы жанында
автомобильдердің жеткізіп салулардың жөнге салуда экономикалық нәтижелілік
бағалауы.

Мақсаты: Қоймаға жүктердің орталықтандырылған тасып шығаруы жанында
автомобильдердің жеткізіп салулардың жөнге салуда экономикалық нәтижелілік
бағалауы туралы студенттердің білімін тексеру.

Бақылау сұрақтары:
1. Судалардың жеткізіп салуларында жөнге салуда экономикалық нәтижелілік
бағалауы.

11–Практикалық (семинарлық) жұмыс. Жүк станциясынан жүк тасумен айналысатын
әртүрлі маркалы автомобильдерге қажетті парк керек.

Практикалық (семинарлық) жұмыстың мазмұны:
1. Жүк таситын станцияның жүк тасумен айналысатын әр түрлі маркалы
автомобильдердің нәтижелі қолдану сфералары.
2. Жүк таситын станция белгіленген қала сызбасы.

Мақсаты: Жүк таситын станция орналасуымен қала сызбасы сызуда студенттердің
білімін тексеру.

Бақылау сұрақтары:
1. Жүк таситын станцияның жүк тасумен айналысатын әр түрлі маркалы
автомобильдердің нәтижелі қолдану сфералары.
2. Жүк таситын станция белгіленген қала сызбасы.

12–Практикалық (семинарлық) жұмыс. Контейнерлік пункте вагондар мен
автомобильдерді бірге жөндеудің тиімді ұзақтығы.

Практикалық (семинарлық) жұмыстың мазмұны:
1. Контейнерлік пункте вагондар мен автомобильдерді бірге жөндеудің тиімді
ұзақтығы.
2. Жүк таситын операцияларды олардың уақытының тоқтауы.

Мақсаты: Контейнерлік пункте вагондар мен автомобильдерді бірге жөндеудің
тиімді ұзақтығын табуда студенттердің білімін тексеру.

Бақылау сұрақтары:
1. Контейнерлік пункте вагондар мен автомобильдерді бірге жөндеудің тиімді
ұзақтығы.
2. Жүк таситын операцияларды олардың уақытының тоқтауы.

4. Студенттердің өздік жұмыстары
4.1. Студенттердің өздік жұмыстарының құрылымы:
СӨЖ үй тапсырмасы ретінде дәптерге не А4 форматтағы қағазға орындалып,
оқытушыға тапсырылады. СӨЖ программасы оқытушыға электронды түрде
өткізіледі.
Өздік жұмысын бақылау келесі түрде болуы мүмкін:
– орындалған жұмыстың презентациясы;
– өз бетімен оқылған тақырыптың баяндамасы;
– оқытушының ауызша сұрауы;
– жазбаша түрде;
Ескерту: Жақсы бағада аттестация алу үшін СОӨЖ, СӨЖ тапсырмалары
оқытушыға 1 апта бұрын тапсырылуы қажет.
1. Тасымалдаудың өзіндік құнының экономикалық көрсеткіштері мен әдістері
(жанармай шығыны, мазмұны, тарифтері, кіріс).
2. Су көлігі. Техникалы - эксплуатациялық ерекшеліктері. Порттардың
мінездемесі және кемелердің параметрлері. Су көлігінің даму
перспективалары.
3. Магистралды құбыр көлігі. Магистралды мұнай және газ құбырларының
техникалы – эксплуатациялық мінездемесі.
4. Әуе көлігі. Ұшу аппараттары мен аэродромдардың техникалы –
эксплуатациялық ерекшеліктері. Басқару ұйымдары және даму перспективалары.
5. Өндірістік көлік.
6. Қалалық көлік.
7. Темір жол көлігі.
8. Көлік түрлерінің байланысын қамтамасыз ететін техникалық құралдар.
Өндірістік түйіндерді жоспарлау және басқару туралы мәліметтер.
9. Көлікті – жүктік кешендер. Жүктік қақпалар, порттар, мұнай базалары.
10. Тасымалдау процесіне жалпы түсініктеме, пакетизация және
контейнеризация.
11. Теміржолдың әуе және құрлық көліктерімен байланыстығы.
12. Жалпы көліктік түсінік және әрекеттестік түрлері. Оларды реттеуші өзара
қатынастың негізгі құжаттары.
13. Жолдардың қозғалыс деңгейі және жіберу қабілеттілігіне түсініктеме.
Үлкен түйіндердегі әртүрлі көлік түрлерінің әрекеттестігі.

4.1 Студенттің оқытушы басқаруымен орындайтын өздік жұмыстарының құрылымы

СОӨЖ № 1.
1. Бірыңғай көліктік жүйенің негізгі даму бағыттары.
2. Қазақстан Республикасының көліктік жүйесі.

СОӨЖ № 2.
1. Көліктің техникалық тасымалдауының кешенді теориясының сұрақтары.
2. Көліктің негізгі көрсеткіштері және техникалық құралдардың қолданылуын
өлшеу.

СОӨЖ № 3.
1. Жүк айналымы, тасымалдау ұзақтығы және жеткізу жылдамдығы.
2. Көліктің техникалық деңгейі мен қуаттылығының әдістері және
көрсеткіштері.

СОӨЖ № 4.
1. Көліктің шаруашылық салаларымен байланысы.
2. Көлік түрлері бойынша қозғалмалы құрамның санын анықтау.

СОӨЖ № 5.
1. Тасымалдаудың өзіндік құнының экономикалық көрсеткіштері мен әдістері.
2. Жанармай шығыны, мазмұны, тарифтері, кіріс.
3. Сатып алушыға жүкті жеткізу уақытын және қозғалмалы құрамның айналым
уақытын анықтау.

СОӨЖ № 6.
1. Автомобиль көлігінің даму перспективалары.
2. Тікелей тасымалдаудың эффективтілігі және өз мақсатында қолдану
деңгейлерін анықтау.

СОӨЖ № 7.
1. Су көлігі.
2. Техникалы - эксплуатациялық ерекшеліктері.
3. Порттардың мінездемесі және кемелердің параметрлері.
4. Су көлігінің даму перспективалары.

СОӨЖ № 8.
1. Магистралды құбыр көлігі.
2. Магистралды мұнай және газ құбырларының техникалы – эксплуатациялық
мінездемесі.

СОӨЖ № 9.
1. Әуе көлігі.
2. Ұшу аппараттары мен аэродромдардың техникалы – эксплуатациялық
ерекшеліктері.
3. Басқару ұйымдары және даму перспективалары.

СОӨЖ № 10.
1. Өндірістік көлік.
2. Кең және тар тораптардағы жолдың бойлылығы туралы жалпы мәліметтер.

СОӨЖ № 11.
1. Теміржол көлігі.
2. Көлік түрлерінің байланысын қамтамасыз ететін техникалық құралдар.
3. Өндірістік түйіндерді жоспарлау және басқару туралы мәліметтер.

СОӨЖ № 12.
1. Жалпы көлік мінездемесі және байланыс формалары.
2. Жалпы көлік мінездемесі және байланыс формалары.

СОӨЖ № 13.
1. Үлкен түйіндердегі әртүрлі көлік түрлерінің байланысы.
2. Жолдардың, қозғалысты басқарудың және өткізу ерекшеліктерінің
мінездемесі.

СОӨЖ № 14.
1. Көтеру крандары.
2. Көтеру крандары қолданылатын облыстар.
3. Кран құрылысының даму перспективалары.

СОӨЖ № 15.
1. Көлікті – жүктік кешендер.
2. Жүктік қақпалар, порттар, мұнай базалары.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы