Файл қосу
Атқарушы билік органдарының әкімшілік құқықтық мәртебесі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ | |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ОӘК |ПОӘК042-14-5-07.01.20.02|
| | |.03 - 2009 |
|«Қазақстан Респубикасының| | |
|әкімшілік құқығы»пәнінің|№1 басылым 2011ж | |
|оқу-әдістемелік кешені | | |
«ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҒЫ»
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Оқытушыған арналған оқу жұмыс бағдарламасы
«5В030100»- заңтану мамандықтарына арналған
Семей
2011
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық сабақтар
4. Студенттердің өздік жұмысы
1. Глоссарий
|№ |Терминдік ұғым сөз |Ұғымдық мазмұны |
|1 |«авторлық құқық» |Азаматтық құқықтың ғылым,әдебиет және өнер т.б. |
| | |туындыларын пайдалануға байланысты туындайтын |
| | |қарым қатынастарды реттейтін саласы |
|2 |« адвокат» |Заң мәселелері бойынша консультациялар мен |
| | |түсіндірмелер,заңдар жөнінде ауызша және жазбаша |
| | |анықтамалар беру; арыздар ,шағымдар және құқықтық|
| | |сипаттағы басқа да құжаттарды |
| | |түзу,сотта,арбитражда және т.б.мемлекеттік |
| | |органдарда азаматтық істер мен әкімшілік құқық |
| | |бұушылық жөніндегі істерде өкілдік ету ,қорғаушы ,|
| | |өкілі ретінде алдын-ала тергеуге және қылмыстық |
| | |істер бойынша сотқа қатысуға кіреді. |
|3 |« әкімшілік құқық » |Мемлекеттік басқару органдарының ұйымдастыру |
| | |,атқару , билік жүргізу процесінде пайда болатын |
| | |қоғамдық қарым-қатынастарды реттеуші құқық саласы |
|4 |«заңи акт» |Белгілі бір құқықтық нәтиже туындайтын,заңи ахуал |
| | |жасайтын және бүкіл халықтың мүддесіне сай |
| | |өндіріс тәсілдерін қалыптастыру,нығайту және |
| | |дамыту мақсатымен қоғамдық қарым –қатынастарды |
| | |жетілдіруге арналған ресми жазбаша құжат. |
|5 |«әкімшілік тұтқындау» |Әкімшілік құқық бұзушылықтың жекелеген түрлеріне |
| | |кей реттерде қолданылатын әкімшілік жаза ;оны 15 |
| | |тәуліктік мерзімге шейін |
|6 |«билік» |өкімет жұртшылықтың құқықтық қарым-қатынастары |
| | |барсында адамдардың санасы мен мінез-құлқына |
| | |ұйымдасқан түрде әсер ете отырып,оларды ортақ |
| | |мақсатқа жетуге бағыттау. |
|7 |«қылмыстық іс қозғау» |Қылмыстық істің бастапқы сатысы ,мұнда жасалған |
| | |немесе әзірленген қылмыстар туралы алынған |
| | |мәліметтерді қарап шығып |
| | |,прокурор,тергеуші,анықтау органы , |
| | |сот,судьянемесе одан бас тарту т.б жөнінде |
| | |шешім(қаулы , ұйғарым) қабылдайды.себеп (өтініш |
| | |,хат,баспа сөздегіхабарлама,кінәсін мойындап |
| | |келу,т.б) пен қылмыстың нышандарын көрсететін |
| | |жеткілікті мәліметтер болған кезде ғана қылмыстық |
| | |іс қозғалады. |
|8 |«залалды өтеу» |Еңбек құқығында қызметкердің кәсіпорынға |
| | |(мекемеге) шектірілген залалдың орнын заңмен |
| | |белгіленген шекте және тәртіпте толтыру |
| | |міндеттілігі.Осы залал үшін тәртіптік немесе |
| | |өзгелей жауапкершілікке тартылған-тартылмағынына |
| | |қарамастан қызметкер оның орнын толтыруға тиіс. |
|9 |«мемлекет басшысы» |Атқарушылық билік пен сыртқы байланыстар аясында |
| | |мемлекеттің мәртебелі өкілі болып есептелетін |
| | |мемлекеттегі жоғарғы лауазымды тұлға. |
|10 |«үкімет басшысы» |Мемлекеттің биліктің (өкімететтңің) жоғарғы |
| | |атқарушы органның жетекшісі (басқарудың |
| | |парламентарлық пішімі бар елдерде –премьер |
| | |–министр,канцлер,ал президенттік республикада |
| | |–президент) |
|11 |«мемлекеттік құқық» |Елдердің қоғамдық құрлысы мен |
| | |саясатының,азаматтарының құқықтық жағдайларының , |
| | |олардың құқылармен бостандықтары,міндеттерінің |
| | |негіздерін,мемлекет құрлысы мен оның мемлекеттік |
| | |органдардының жүйесін бекіндіретін мемлекеттік |
| | |–құқықтық нормалардың жиынтығы. |
|12 |«мемлекеттік аппарат» |Нақты бір мемлекеттің мемлекеттік билігін |
| | |,міндеттерін жүзеге асыратын мемлекет органдарының|
| | |жүйесі;мемлекет механизмінің құрамдас |
| | |бөлігі.М.а-тың қызметінің мазмұны , оның |
| | |ұйымдастырылуы мен қызмет атқаруының принциптері |
| | |,кадр құрамы,жұмыс пішімдері мен әдістері сол |
| | |мемлекеттің міндеттерін атқарушының тиісті |
| | |мұқтаждарымен айқындалды. |
|13 |«азаматтық» |Нақты бір мемлекетке адамның саяси және құықтық |
| | |жағынан тіленуі.Мемлекетпен және өзара оның билігі|
| | |жүретін адаммен арадағы өзара қарым-қатынастар |
| | |ретінде көрінеді:мемлекет азаматқа құқылар |
| | |береді,қорғайды және шет елде жүргенде |
| | |қамқорлығына алады.Өз кезегінде , азамат |
| | |мемлекеттің заңдары мен басқалай нұсқауларын |
| | |бұлжытпай сақтайды,әрі оның белгіленген |
| | |міндеттемелерін орындайды.Мұндай құқылар мен |
| | |міндеттердің жиынтығы азаматтығы жоқ адамнан |
| | |ерекшелейтін саяси –құқықтық статусын құрайды. |
|14 |«талап» |Нұқсан келтірілген немесе даулы құқыларды немесе |
| | |заңмен қорғалатын мүддені қорғаудың заңи |
| | |құралы.Азаматтық істе талапты белгіленген заңдық |
| | |тәртіппен кез келген мүдделі тұлға қоя алады. |
|15 |«Жеке тұлға» |Көптеген елдердің азаматтық низамында-азаматтық |
| | |құқықтың субьектісі ретіндегі жеке адам ,осының |
| | |өзі –оның ұжымдық құрлым (ұйым) |
|16 |«заңды тұлға» |Азаматтардың құқықтың субьектісі меншік |
| | |шаруашылығын жүргізуі немесе оперативті басқару |
| | |құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүліктпен өз|
| | |міндеттемелері бойынша жауап беретін ,өз атынан |
| | |мүліктік және жеке бей мүліктік құқылар мен |
| | |міндеттерге ие болып , оларды жүзеге асыра алатын |
| | |,сотта ,арбитражда және төрелік сотта талапкер де |
| | |жауапкер де бола алатын ұйым. |
|17 |«теріс қылық» |Нақты бір мемлекеттің заңы боынша тәртіптік немесе|
| | |әкімшілік жауапкершілік арқалайтын құқық |
| | |бұзушылықты білдіретін жинақтаушы атау. |
2.Дәрістер
Тақырып 1. Әкімшілік құқықтың пәні мен әдістері.
Мақсаты: Әкімішілік құқық саласының құқық салыас ретінде алатын орны мен
маңызы
1.Әкімшілік құқықпен реттеленетін қоғамдық қатынастар тобы:
2.Әкімшілік құқықтың әдісі.
3.Құқықтық реттеу механизмі
1.Бұған дейін айтылғандай, ҚР-ның құқық жүйесінің ерекше саласы бар.
Оның негізгі мақсат-міндеті айырықша сипаты бар қоғамдық қатынастарды
реттеу болып табылады. Бұл қатынастардың ерекшелігі сол. Олар атқарушы
билікті нақты жүзеге асыру аясында пайда болуы (тиісінше өзгертілуі және
тоқтатылуы) мүмкін. Ал оларға реттеушілік ықпал жасау өзінің жиынтығы
бойынша экімшілік күқықты құрайтын құқықтық нормаларға жүктелген.
Солай болғандықтан, аталған аядағы әр түрлі коғамдық қатынастар ең
жалпы түрде Қазақстан құқығының осы саласының пәнін құрайды деп айтуға
болады. Әкімшілік құқықтың пәні туралы сұраққа неғүрлым нақты түрдегі
жауапты оның жинақталған анықтамасынан табуға болады.
Әкімшілік құқық-құқықтық нормалардың жиынтығы, солар-
дың көмегімен мемлекет аткарушы билікті нақты жүзеге асыруға
байланысты,сол туралы пайда болатын қоғамдық катынастарды реттейді.
Бұл анықтама кейбір түсініктемелер беруді керек етеді, олар бірінші
кезекте және әсіресе әкімшілік-құқықтық реттеу пәніне жататын қоғамдық
қатынастардың мән-мағынасын анықтаумен байланысты.
Бұл ең маңызды жәйт,өйткені тек пән бойынша, яғни рсттслінетін
қоғамдық қатынастардың сипаты бойынша құқыктық салалар ажыратылады.
Олай болатын болса,әкімшілік құқықпен реттелінетін коғамдық
қатынастарға нелер тән?
Ең алдымен мынаны айту керек, олар ме млекеттік басқару аясында пайда
болады, өзгертіледі және тоқтатылады. Бұған қарағанда бәрі түсінікті сияқты
көрінеді, өйткені бұл аяның шекарасы ҚР-нын барлық деңгейіндегі атқарушы
билік жүйесінің (механизмінің) үйымдастырылуымен және жүмыс істеуімен,
мемлекеттік- басқарушылық қызметті жүзеге асыру процесімен айқындалатындығы
белгілі.
Бірақта озірге мына бір жағдайды ғана сенімді түрде айтуға болады: біз
ынта қойып отырған қоғамдык қатынастардың мемлекеттік - басқарушылық
қызмстпен байланыстылығы оларды жинақтап басқарушылық қатынастар ретінде
сипаттауға болатындай мумкіндік береді. Бұл шындығында да солай.
Бірақ олардың мәнін толық түсіну үшін бұл жеткіліксіз.
Мәселе мынада, бұған бұрын да коңіл аударылған болатын, баскарушылык
сипаты бар қатынастар мемлекеттік- басқарушылық қызметтен тысқары пайда
болуы мүмкін. Айталық, өз ісін ұйымдастыру (өзін-өзі ұйымдастыру) мақсаты
бар ішкі партиялық немесе ішкі кәсіподақтық қатынастардың шүбәсіз
басқарулық сипаты бар. Мысалы, өздерінің жарғылық нормаларының негізінде
тиісті басқару органдарын құру, ішкі ұйымдастырушылық, ережелерді белгілеу,
т.с.с.
Бізге керегі мына сияқты басқарушылық сипаты бар қогамдык катынастар,
олардың мемлекеттік басқарушылык кызметпсн тікелей байланыстылығы себепті
оларда мемлекеттік (жариялы) мүдде, мемлекеттік басқарушылық ерік тікелей
көріне табады. Соған сәйкес әкімшілік,құқықтың пәнін анықтаған кезде
атқарушы билік жуйесінің қызметімсн тікелсй байланысты болатын қатынастар
басты назарда болуға тиіс. Ал мұндай қызмет атқарушы билікті жүзеге асыру
жөнінде барлық қажетті мүмкіндіктері мсн
өкілеттіктері бар арнайы субьсктінің болуын болжайды. Сондықтан,
мемлекеттік басқару аясының шегі ең алдымен арнайы субъектілердің-тиісті
баскарушылық қатынастардың қатысушыларының бар болуымсн айқындалады.
Басқадай жағдай мемлекеттік басқару аясы деп қоғамдық маңызды бар кез
келген қызмет түрін ,яғни тінті зан шығару мен сот биліктерін жүзеге
асырулы да түсінуге сөзсіз келтіреді. Әрине , қаралып отырған проблеманы
бұлай шешуге болмайды.
Бұған дейін ұсынылған әкімшілік құқықтың анықтамасында онымен
рсттслетін басқарушылык қатынастар атқарушы билікті жүзеге асыруға
«байланысты» және «сол түралы» пайда болады дедік. Бұл да кездейсоқ
айтылған емес.
Әкімшілік құқықпен реттелетін басқарушылық қатынастардың аткарушы
билікті жүзеге асыруға байланысты пайда болатыны нені білдірсді?
Бұл жерде тек қана мынадай қатынастар гжәне бүл сте маңызлы еске
алынып. отыр, оларда қандай да болмасын атқарушы орган, яғни атқарушы
биліктің тиісті субьектісі міндетті түрде қатысады. Олардың қатысуынсыз
болатын қоғамдық қатынастар әкімшілік-құқыктық реттсудің шеңберінен тысқары
болады. Бұлар, мысалы азаматтардың арасындағы, қоғамдық бірлестіктердің
және олардың ішіндсгілердің арасындагы, өндірістік кәсіпорындар,
шаруашылық шарттарға негізделген коммерциялық құрылымдар арасындағы, т.с.с.
қатынастар. .
2.Әкімшілік құқық, сонымен, өзінің қасиеті бойынша айтарлықтай
әртүрлі, бірақ біртектес қатынастарды реттейді. Олардың ішінде:
а) атқарушы биліктің міндеттері, функциялары мен өкілеттіктер тікелей
жүзеге асырылатын қатынастар;
ә) заң шығарушы (өкілді) және сот биліктері субъектірелі, сондай – ақ
пракуратура органдарының қызметтерінің процесінде пайда болатын ікші
ұйымдастырушылық сипаты бар қатынастар;
в) қолданылып жүрген заңдамаларда тікелей қаралған жағдайларда
қоғамдық бірлестіктердің және өзге мемлекеттік емес құрылымдардың
қатысуымен болатын қатынастар (мысалы, олардың мемлекеттік тіркеуді және
қызметіне мемлекеттік қадағалауды жүргізуге асырған кезде). Сонымен қатар
әкімшілік құқықпен реттеудің басқарушылық қатынастарды, олардың арналымы
мен реттеудің мақсаттарына байланысты екі топқа бөлуге болатынын ескеру
керек. Мұндай мағынада ікші және сыртқы қатынастар ажыратылады. Оларды
бұлай топтастырудың қандай мәні бар?
Ішкі (ішкі ұйымдастырушылық немесе ішкі жүйелік) басқарушылық
қатынастар тек атқарушы билік органдары қызметінің процесінде ғана емес,
сонымен қатар бірге заң шығарушы (өкілді) және сот биліктері
субъектілерінің ақпараттарына басшылық жасаған кезде пайда болады.
Сыртқы қатынастар атқарушы билік органдары жағынан басқарылатын
сыртқы объектілердің (азаматтардың, мемлекеттік және мемлекеттік емес
кәсіпорындардың, мекемелердің және ұйымдардың) мінез-құлқына тікелей
басқарушылық ықпал етуге байланысты пайда болады.
Сыртқы қатынастар, олардың шеңберінде атқарушы билік органдарының
міндеттері, функциялары мен өкілеттіктерітікелей жүзеге асырылады, өйткені
атқарушы билік органдары тарапынан басқарылатын сыртқы объектілердің еркі
мен мінез-құлқына
басқарушылық ықпал жасалынады. Сыртқы қатынастар болып мыналар саналады:
а) атқарушы биліктің әртүрлі органдарының (біріне бірі
бағыныштылардың және біріне бірі бағынышты еместердің) арасындағы;
ә) атқарушы билік органдары мен азаматтардың арасындағы;
б) атқарушы билік органдары мен олардың ұйымдастыру жағынан
бағынысындағы кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың арасындағы;
в) атқарушы билік органдары мен сот билігі органдарының арасындағы;
г) атқарушы билік органдары мен қолданылып жүрген заңнамаларда
қаралған жағдайларда мемлекеттік емес ұйымдардың арасындағы;
Басқарушылық қоғамдық қатынастарды әкімшілік – құқықтық реттеудің
нәтижесі оларды әкімшілік – құқықытық сипаты бар қатынастарға айналдыру
болып табылады.
Басқарушылық қатынастарда белгілі бір объект болады. Бұл жерде
олардың не жөнінде пайда болатыны көзделіп отыр. Бұдан бұрын баяндалған
жағдайлардан мынадай қорытынды шығады: әкімшілік – құқықтық нормалар нақты
қоғамдық қатынастар тараптарынын өзара байланысты міндеттері мен құқықтарын
қарайды, олар сол тараптардың іс – әрекеттерінде жүзеге асырылуы мүмкін
болады. Бұл міндеттер мен құқықтар мемлекеттік басқару аясындағы
тараптардың қажетті мінез – құлықтарымен, яғни олардың белгілі бір іс –
әрекеттер жасауымен өте тығыз байланысты. Демек, басқарушылық қатынастардың
өздері де осы іс – әрекеттер арқылы іске асырылады.
Осыған сәйкес басқарушылық қатынастардың, сондықтан да, және
әкімшілік – құқықтық реттеудің объектісі қоғамдық қатынастардың осы түрінің
қатысушыларының мінез – құлқы болып табылады. Бұл түсінікті де, өйткені
мемлекеттік басқару аясында адамдар мен олардың тиісті ұжымдық құрылымдары
жұмыс істейді (мысалы, атқарушы органдар, кәсіпорындар мен мекемелер,
қоғамдық бірлестіктер). Осы себепті мемлекеттік – басқарушылық қызметтің
объектісі адам болып табылады деп айтылатын кездегі жағдайларда, мұндай
формуланы (жеке қорытындыны) сөзбе – сөз ұғынуға болмайды. Адамның өзі
емес, оның мінез – құлқы, яғни қандай да бір іс әрекеттері реттеуге
жатады.
Адамдардың іс – әрекеттері өзінің арналымы мен нақты мазмұны бойынша
әр түрлі. Адамдардың іс- әрекеттері материалдық нәрселермен (заттармен)
байланысты болуы мүмкін. Мысалы, полиция қызметкерлер өздерінің құқық
қорғау міндеттерін жүзеге асырған кезде қару пайдалануға құқылы; адамдар әр
түрлі көлік құралдарын көп пайдаланады, т.с.с. бұл сияқты жағдайларда да
басқарушылық қатынасты объектісі заттың өзі емес, реттеуге жататын ол емес,
затты пайдаланатын, оған билік ететін адамдардың іч – әрекеттері болып
табылады.
Әкімшілік құқық реттеушілік функциясын жүзеге асыра отырып,осы мақсат
үшін басқарушылық қоғамдық қатынастарға,яғни солардың қатысушыларының мінез-
құлқына реттеушілік ықпал жасаудың құқықтық құралдарының немесе
тәсілдерінің белгілі бір жиынтығын пайдаланады. Бұл – қоғамдық қатынастарды
құқықтық реттеудің әдістері. Олар құқықтың пәнімен бірге ҚР – сы құқығының
кез – келген саласына, оның ішінде әкімшілік құқыққа да толық сипаттама
береді. Мұның сыртында,қоғамдық қатынастардың тобы,яғни құқықтық реттеудің
пәні бойынша көптеген құқық салалары өте жақын болады, ал кейде тіпті
өздерінің негізгі көріністерінде тура келеді. Сондықтан реттеу әдісі
құқықтық салаларды айырған кезде айқындауыш белгі рөлінде жиі болуы
мүмкін.
3.Жалпы құқық теориясы тұрғысынан Қазақстан құқығының кез – келген
саласының құқықтық реттеу құралы ретінде төмендегі заңдық мүмкіндіктерді
пайдаланатындығы жеткілікті түрде сенімді етіп дәлелденген: нұсқама
(міндеттеу), тиым, ерік беру. Олардың жиынтығы қоғамдық қатынастардың кез
келген түріне құқықтық ықпал жасаудың мазмұнын құрайды.
Нұсқама(міндеттеу) – бұл тиісті құқық нормасымен осы нормаларда
қаралған жағдайларда заңдық маңызы бар қандай да бір іс - әрекет жасауға
тікелей заңдық міндет жүктеу. Демек, норма тиісті жағдайларда өзгеше
емес, тап осылай істеу керек деп көрсетеді. Мысалы, орталық және жергілікті
атқарушы билік органдарында өздерінің нормативтік – құқықтық актілерін ҚР-
ның Әділет министрлігінде және оның жергілікті органдарында тіркеу міндеті
жүктелген.
Тыйым - шындығында бұл да нұсқама, бірақ заңдық мазмұны басқа. Оның
мағынасы мынада, құқық нормасы өзінің әдіресаттарына осы нормамен қаралған
жағдайларда заңдық маңызы бар белгілі бір іс - әрекеттерді жасаудан бас
тартуға тікелей заңдық міндет жүктеледі. әкімшілік тыйымға мысал ретінде ҚР-
ның әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінде қаралған құқық
бұзушылардың құрамдарын айтуға болады деп есептейді.
Ерік беру – бұл осы нормамен қаралған жағдайларда заңдық маңызы бар
қандайда бір іс - әрекеттерді өзінің қалауы бойынша жасауға немесе оларды
жасаудан бас тартуға заңды түрде рұқсат беру.
Әрине, әрбір құқық саласы аталған әдістерді өзінің реттейтін пәнінің,
яғни қоғамдық қатынастардың ерекшеліктерін ескере отырып пайдаланады. Құқық
саласының арасындағы айырмашылықтарын әдістің қайсысын нақты пайдаланудың
деңгейіне қарай айыруға болады. Мысалы, қылмыстық құқыққа тыйым, азаматтық
құқыққа ерік беру неғұрлым тән. Бірақта ерік беруді қылмыстық – құқықтық
нормалардың мазмұнынан да табуға болады, ал сол бір кезеңде тыйымдар мен
нұсқамалар сияқтылар азаматтық қүқықтың нормаларында болуы мүмкін. Мысалы,
Азаматтық кодекс азаматтық құқықтарды, бәсекелестікті шектеу, сондай – ақ
тек қана басқа тұлғаға зиян келтіру ниетпен жүзеге асырылатын іс -
әрекеттер мақсаттарында пайдалануға жол берілмейді. Сонымен бірге
азаматтар мен заңды тұлғалардың осы Кодексте және өзгеде заң құжаттарында
белгіленген құқықтарын шектейтін мемлекеттік басқару органдарының
құжаттары қабылданған кезден бастап жарамсыз болып табылады және
қолданылмауға тиіс делінген. Бұл жерде тікелеі заңды нұсқама екендігі
белгілі болып отыр.
Пысықтау сұрақтары:
1Әкімішілк құқықтың пәні
2.Әкімішілк құқық әдістері
3.Құқық саласындағы жүйесі
Тақырып 2.Азаматтардың әкімшілік-құқықтық мәртебесі.
Мақсаты: Әкімішілік құқық саласындағы азаматтардың құқықтарының мәртебесі
маңызы мен орны
1.Азаматтардың әкімшілік-құқықтық мәртебесінің негіздері және оның
элементтері.
2.Мемлекеттік басқару жүйесіндегі азаматтардың құқықтары мен міндеттері
1.ҚР-сы азаматының әкімшілік құқықтық мәртебесі дегеніміз азаматтың
мемлекетті басқаруға қатысуын және жариялы әрі жеке мүдделерін қамтамасыз
ететін заңмен және өзге де нормативтік құқықтық актілермен белгіленген
құқықтары,міндеттері және жауапкерщілігі.Бұл азаматтың мәртебесінің көп
түрлерінің (саяси, еңбек,т.б. қатар) бір түрі, оны жүзеге асыру атқарушы
билік органдарының және олардын лауазымды адамдарының тиісті іс
әрекеттерімен байланысты
Азаматтардын жалпы құқықтық мәртебесі ҚР-ның Конституциясымен,
қолданылып жүрген қазақстан заңнамаларымен айқындалады.Бұлар, мысалы, «ҚР-
ның азаматығы туралы» 1991ж.20-желтоқсандағы зан,оған енгізілген өзгерістер
мен толықтұрулар, «Тұтынушылардын праволарын қорғау туралы» 1991ж. 5-
маусымдағы заң, оған енгізілген өзгерістер мен толықтырулар туралы заңдар,
«Әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы» 2005 ж. 8-щілдедегі заң, ҚР-
ның азаматтық іс жүргізу кодексі (2, 26, 174, баптар және 26, 27, 28
тараулар), т.б. Бұл мәртебенің кейбір мәселелері ҚР-сы Президентінің
жарлықтары мен және ҚР-сы Үкіметінің нормативтік актілерімен реттеледі,
мысалы, Президенттің 2003 ж. 19- наурыздағы жарлығымен бекітілген «ҚР-сы
Президенті жанындағы Адам құқығы жөніндегі комиссия туралы Ереже»,
Үкіметтің 2000ж. 12- шілдедегі қаулысымен бекітілген «ҚР –ның халқын
құжаттандыру және тіркеу Ережесі»
Азаматтың әкімшілік- құқықтық мәртебесінің бірнеше ерекшеліктері бар.
Біріншіден, оны күрделі кешенді сипаты бар және онда адам мен
қоғамның, азамат пен мемлекеттің, жеке адам мен ұжымның қарым қатынастарын
білдіретін конститутциялық, азаматтық , қаржы және басқа құқық салаларының
нормалары көрініс табады.
Екіншіден, нұсқамалардың міндеттілігі бойынша онда не тек құқықтары
ғана
(мысылы, жол жүру ережелерін сақтау), не құқықтар мен міндеттер
болады(мысалы, әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қараған кезде
азаматтық іс бойынша қабылданған қаулыға шағым беруге құқығы бар және оған
салынған айыппұлды белгіленген мерзімде төлеу міндетін атқарады).
Үшіншіден, азаматтың әкімшілік- құқықтық мәртебесінің мазмұны бір
жағдайларда қандай да болмасын бір адамның қалауына байланысты болады
(мысылы, азамат аң аулау мылтығын алу үшін ішкі істер органдарына рұқсат
алуға өтініш жасайды), ал өзге жағдайларда ол оның қалауына қарамастан
қалыптасады (мысылы, ұсақ бұзақылық жасаған азамат әкімшілік ұстауға
тартылады да полицияға жеткізіледі).
Төртіншіден, азаматтың әкімшілік құқықтың субъектісі ретінде
құқықтық мәртебесі барлық азаматтар үшін жалпы болып табылатын құқықтар
мен міндеттерді (мысалы,өрт қауіпсіздігі ережелерін сақтау міндетті),
азаматтардың тек қандайда болмасын бір санатына ғана тиісті болатын
құқықтар мен міндеттерді (мысылы, автомобиль көлігін жүргізушілерге,
кісіпкерлерге, аңшыларға), сондай-ақ нақты жеке адамдардың құқықтары мен
міндеттерін қамтиды (мысалы, босқындар немесе амалсыздан қоныс аударғандар
болып табылатын адамдар).
2.Азаматтың әкімшілік- құқықтық мәртебесі күрделі заңдық құрылым
болып табылады.Ол әр түрлі төрт маңызды құрамдық элементтерден тұрады.
Жеке адамның демократиялық құқықтары мен бостандықтарын, сондай-ақ
олардың міндеттерінің кешенің тек бір ғана ресми түрде жариялау азаматтың
құқықтық мәртебесінің проблемасын әлі толығынан шешпейді.Бұл мәртебе
күнделікті өмірде іс жүзінде жүзеге асыруды, әрі оның шынайы кепілдіктерін
қажет етеді.
Осыған байланысты азаматтардың конститутциялық құқықтарын,
бостандықтарын мен міндеттерін жүзеге асыруды қамтамасыз ету жөніндегі
атқарушы биліктің рөлі туралы мәселе қою сөзсіз туады.Бұған барлық қажетті
негіздер бар.
Ең алдымен атқарушы биліктің атқаратын қызметін ескере отырып бұлай
деп айтуға болады, мемлекеттік басқару аясы қолданылып жүрген заңнамалармен
бекітілген адамның құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру үшін өте үлкен
кеңістік болып табылады.Өйткені атқарушы биліктің негізі функциясы –
атқару, яғни зандардың талаптарын жүзеге асыру.
Азаматтардың конституциялық құқықтарын жүзеге асыру механизімін,
сонымен, әдетте, екі міндетті сатыдан тұрады:
а) азаматтың ерік білдіруінен;
ә) өкілетті атқарушы органның ( лауазымды адамның) бұл ерік білдіруге
ресми көңіл бөлінуінен.
Соңғы саты шешуші рөл атқарады, өйткені бұл орган азаматтың ынтасы
бойынша пайда болған мәселені біржақты заңдық биліктік тәртіппен шешуге
құқылы.
Әрине азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге
асыруды атқарушы билік органдары ерекше рөл атқарады деп түсінуге
болмайды.Мемлекеттік – биліктік механизімін өзге буындары(мысалы, сот
билігінің субъектілері), сондай-ақ қоғамдық бірлестіктер де бұл процеске
белсендікпен қатысады.Дегенмен де нақ сол атқарушы органдардың қолында бұл
үшін қажетті ұйымдық-құқықтық сипаты бар тетіктер тікелей жинақталған.
Әкімшілік-құқықтық қатынастарда азаматтар әр түрлі рөлде болулары
мүмкін.Бұл сияқты құқық қатынаста мыналарға:
а) азаматтардың заң бойынша өздеріне тиісті субъективтік құқықтарын
жүзеге асырумен;
ә) заңмен оларға жүктелген міндеттерді орындау мен;
б) азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін атқарушы органдардың (
лауазымды адамдардың) бұзуымен;
в) азаматтардың мемлекеттік басқару аясындағы өздерінің құқықтық
міндеттерін бұзуымен байланысты пайда болуы мүмкін.
Азаматтардың атқарушы билікті жүзеге асыру аясындағы құқықтары мен
міндеттері
Бұл жөнінде мынаны ескеру керек, азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары не атқарушы билік субъектілерінің қызметі аясында тікелей
жүзеге асырылады,не осы билік субъектілерінің практикалвқ қызметімен табиғи
байланысты, не, конституциялық құқықтар мен бостандықтардан туындайтын
болғандықтан, олар өздерінің мемлекеттік- басқарушылық қызмет аясындағы іс-
қимылдарына байланысты ие болады.Осыған сәйкес аталған аяда көрініс табатын
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын нақты білдіретін төмендегі түрлер
туралы айтуға болады.
1.Жеке адамның жалпы құқықтық мәртебесіне жататын және мемлекеттік
басқару аясында жүзеге асырылатын конституциялық құқықтар мен бостандықтар.
Бұл жерде мынадай құқықтар мен бостандықтар көзделіп отыр,олардың
шындығында болатындығы атқарушы билік механизмінің қандай да болмасын бір
буынын іске қосумен кепілдірендіреді. Бұлар, мысалы, еңбек етуге
(Конституцияның 24-б),әлеуметтік қамсыздандыруға(28-б), денсаулық сақтауға
(29-б), білім алуға құқығы(30-б), т.б.
Бұл орайда ең маңыздысы мынада, бұл сияқты құқықтарды жүзеге асыру
азаматтың тиісті мемлекеттік – басқаршылық инстанцияға өтініш жасау
қажеттігін болжайды, оның мақсаты заңдық биліктік шешім алу (мысалы,
қызметке тағайындау туралы бұйрық, зейнетақы тағайындау туралы шешім, пәтер
беру туралы шешім, т.б.).Білім, денсаулық сақтау, тұрғын үй –коммуналдық
шаруашылық , т.с.с. мекемелері мен ұйымдарының жүйесін мемлекет құрады және
тікелей атқарушы органдарының қарауында болады.Ал бұл түрдегі мемлекеттік
емес мекемелер мен ұйымдар туралы сөз болатын болса, онда олардың
азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруға
байланысты қызметі мемлекеттік органдар жағынан бақылауда (қадағалауда)
болады.
Атқарушы органдардың екіншісіне азаматтардың конституциялық құқықтарын
жүзеге асыру процесінде пайда болатын дағдарыс жағдайларды жеңіп шығу да
жатады.Мысалы, халықты жұмыспен қамту қызметі жұмыссыздарды жұмыспен
қамтамасыз ету туралы, жұмыссыздықтың жағымсыз салдарынан жою туралы
щараларды жүзеге асырады.
Атқарушы билік органдары мен лауазымды адамдардың азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының бұл тобын жүзеге асыру үшін қажетті
өкілеттіктері, әдетте, олардың қызметін реттейтін нормативтік актілерде
бекітіледі(мысыалы, ережелерде, лауазымдық нұсқаулықтарда).
2. Мемлекеттік – басқарушылық қызметтің сипатын айқындайтын
конституциялық құқықтар мен бостандықтар
Бұл жағдайда азаматтардың атқарушы билікті жүзеге асыру процесі
мәнінің өзімен тікелей байланысты мына сияқты құқықтары мен бостандықтары
туралы айтуға болады.
Соған сәйкес олардың азаматтың әкімшілік- құқықтық мәртебесімен байланысын
көреміз.
Бұл тұрғыдан, мысалы, мемлекет ісін басқаруға қатысу (Конституцияның
33-б), әркімнің жеке өміріне(18-б) жіне тұрғын үйіне (25-б) қол
сұғылмауына, еркін жүріп – тұру (21-б) және т.б. құқығын бөліп айтуға
болады.Бұл аталған құқықтар мен бостандықтар неге бөлек топқа бөлінген?Олай
болатын себебі, әкімшілік құқықтың нормалары оларды жүзеге асыру атқарушы
органдардың тиісті іс- әрекеттерімен тікелей байланысты болатындығын
болжайды.Сол бір мезгілде бұл сияты іс -әрекеттерді әкімшілік- құқықтық
регламентациялау жүзеге асырылады.Мысалы, тұрғын үйге қол сұғылмауды ішкі
істер органдары туралы заңнамалармен белгіленген жағдайдайларда оның
қызметкерлері бұзуы мүмкін.Тұрғын үйге басып кіруге, оны тексеруге және
тінтуге заңмен белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол
беріледі.ӘҚБтК-те (36-тарау) азаматтарды әкімшілік ұстаудың тәртібі мен
мерзімі регламенттелген; жүріп-тұру бостандығы әділет органдарының тиісті
тіркеу қызметін атқаруды көздейді,т.с.с.
3. Азаматтардың заңдармен және атқарушы билік субъектілерінің заңға
тәуелді құқықтық актілермен белгіленетін және кепілденетін құқықтары.
Конституциялық көрінісі мен маңызы бар құқықтардан басқа, азаматтар
тікелей мемлекеттік- басқаршылық қызмет аясында жалпы немесе нақты сипаты
бар бірнеше өзге құқықтарды пайдаланылады.Солардың көмегімен азаматтардың
әкімшілік –құқықтық мәртебесі одан әрі дамытылады.Бұл құқықтар заңдармен
де, сондай-ақ атқарушы билктің өкілетті органдарының заңға тәуелді
нормативтік актілермен де тағайындалады және кепілдендіріледі.
Азаматтардың аты мен фамилясын өзгертумен, олардың кәсіпкерлік немесе
өзге қызметімен, Қазақстаннан тыс жерлерге кету және Қзазақстанға қайта
келумен, паспорт жүйесін қолданумен, т.б. байланысты құқықтарды заңдық
немесе заңға тәуелді актілер түрінде регламенттеледі.Арнайы сипаты бар
көптеген құқықтарды азаматтар мемлекеттік- басқарушылық қызметтің жекелеген
салалары мен аяларының шегінде жүзеге асыра алады.
Азаматтардың атқарушы билікті жүзеге асыру аясындағы міндеттері.
Азаматтың әкімшілік –құқықтық мәртебесі оның,конституциялық та, сондай-ақ
заңдармен және заңға тәуелді құқықтық актілермен де белгіленетін, белгілі
бір заңдық міндеттерді орындауын болжайды.
Бұлар ең алдымен жалпы конституциялық міндеттер:салықтарды төлеу(35-б),
отанды қорғау (36-б),табиғатты сақтау және табиғаттық байлықтарына ұқыпты
қарау (38-б). Бұл сиақты міндеттер зандарда және занға тәуелді құқықтық
актілерде нақтыланады.
Ал азаматтың өзінің міндеттерін орындамауы немесе дұрыс орындамауы
оның жауапкершілігін туғызады.Әкімшілік-құқықтық нормалар қолданылатын аяда
бұл,негізінен, әкімшілік жауапкершілік.
Пысықтау сұрақтары:
1.Азаматтардың атқарушы биліктегі жүзеге асырудағы құқықтары
2Азаматтардың атқарушы билікті жүзеге асырудағы міндеттері
Тақырып 3. Атқарушы билік органдарының әкімшілік құқықтық мәртебесі.
Мақсаты: Билік органдарның атқарушылық саладағы құқықтық мәртебесі реттелуі
маңызы
1.Атқарушы билік органдарының түсінігі мен құқықтық мәртебесі.
2.Атқарушы билік органдары түсінігі.(орталық және жергілікті).
3.Атқарушы билік аясында ҚР ның Президенттінің өкілеттіліктерінің жалп
ымінездемесі.
1.Жоғарыда айтылғандай,әкімшілік құқық Қазақстан Республикасының
біртұтас мемлекеттік билігі жүйесінің заң шығарушы және сот билігі
тармақтарымен қатар бір тармағы болып табылатын атқарушы билікті жүзеге
асыру процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейді.Сондықтан
әкімшілік құқықтын мән-мағынасын және әкімшілік-құқықтық реттеудің
ерекшеліктері түсіну үшін ең алдымен атқарушы биліктің өзінің не
екенің,оның мәні мне әлеуметтік қызметі не болып табылатынын білу
қажет.Өйткені дәл осы билік әкімшілік құқықтын негізіне жатады.
Мемлекеттік билік – әлеуметтік биліктің бір түрі,оған мына төмендегі
белгілер тән: -ол әлеуметтік басқарудын құралы болып табылады-ол
адамдардың,олардың ұйымдарынын арасындағы қатынас,оның субъектісі мен
объектісі -еркі мен сна-сезімі бар адам болып табылады; -бұл қатынас
ерікті табуды және оның басым болуын қамтамасыз етеді,субъектінің басқа
адамның еркін,мінез-құлқын бағыттау,күш-жігерлерін біріктіру
қабілеттілігімен байланысты;ол ерекше,генетикадан тысқары ықпал ету
құралдары жүйесінің көмегімен жүзеге асырылады. Барлық аталған
белгілер мемлекеттік билікте болады,ол,жалпы белгілі,мемлекеттік
ақпаратқа,заңдық нормаларға,материалдық ресурстарға,иландыру мен мәжбүрлеу
механизміне сүйенеді.Мемлекеттің өзін де,оның қызметің де әлеуметтік
топтың,таптын немесе барлық халықтық мүдделері үшін жүзеге асырылатын
басқарудын құралы ретінде,билік етудің инструменті ретінде қарауға
болады.Мемлекеттік билік проблемасын билікті бөлу теориясы тұрғысынан
қараған неғұрлым нәтижелі болып көрінеді,оны былай түсінуге
болады.Егемендіктін бірден-бір бастауы-халық,бүкіл билік толығынан соған
жатады.Халық билігін тек аз ғана көлемде тікелей демократия институттарының
көмегімен халықтың өзі жүзеге асырады.Жалпы ортақ істерді негізінен
мемлекет шешеді,оны халық құрады,қызметінің ақысын төлейді және халық өз
билігін оған жүзеге асыруға береді.Ол орасан зор қорларға билік
ететін,күшті мәжбүрлеу аппаратына сүйенетін нағыз құдіретті әлеуметтік
ұйымға айналады.Мемлекеттік билікті бір қолға шоғырландыру деспотизмге(жеке
адамның дара әкімшілігіне негізделген үкімет
жүйесі),диктатураға,тоталитаризмге келтіреді,сондықтан тарихи тәжірбие оны
бөлу керек деп үйретеді.Мұндай бөлу жоғарғы басшылардың кемістіктері бүкіл
мемлекетке,бүкіл елге кесір болмас үшін қажет.Мемлекеттік аппараттын
жеткілікті түрде дербес және күшті кіші жүйелері болуға тиіс:заң
шығарушы,атқарушы және сот.Бұл биліктер ынтымақтасып, бірін-бірі толықтырып
отырулары қажет,бірақ сонымен бірге белгілі шамада тәуелсіз
болулары,бақылайтын,біріне-бірі әсе ететін мүмкіндіктері болуы
керек.Тежемелік және тепе-тендік жүйесі билікті шамадан тыс
шоғырландыруға,оны теріс пайдалануға кедергі болады,мемлекеттің азаматтық
қоғаммен,әрбір адаммен заңға негізделген қатынастарын орнатуға
көмектеседі.Нәтижесінде азаматтардың құқықтары мне заңды мүдделерін
қамтамасыз етуге,азаматтық қоғамды дамытуға,құқықтық мемлекет құруға жағдай
жасалады. Қазақстанда мемлекеттік билікті бөлу принципі алғаш рет ҚР-
ның 1993 ж.Конституциясында бекітілді.Ал қазірігі қолданылып жүрген 1995
ж.Конституциясының 3-б. 4-т. бойынша Республикада мемлекеттік заң
шығарушы,атқарушы және сот тармақтарына бөлу принципі негізінде жүзеге
асырылады.Бұл Батыс елдерінде кең тараған және екі жүз жыл бойы өзін ақтап
келе жатқан біртұтас мемлекеттік билік жүйесін денгейлестік бойынша үш
тармаққа-заң шығарушы,атқарушы және сот билігіне бөлу принципінің,сондай-ақ
айқын сатылы бағыныштылық принципинің,Конституциясымен бекітілетіндігін
білдіреді.
2.Бұл жөнінде ҚР-ның кейбір заң актілеріне мемлекеттік
органдардың өкілеттіктері мәселелері бойынша өзгеріс пен толықтыру енгізу
туралы 2004ж.12-наурыздағы ҚР-ның заңында мынадай маңызды нұсқамалар мен
ұғымдар бар. Онда мемлекеттік органдардын қоғамдық қатынастарда мемлекеттік
реттеу саласындағы міндеттері,функциялары мен құүзіреті заңдарда
мемлекеттік басқару деңгейлері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы 2004ж. 20-желтоқсанда заң қабылданды. Осы актімен 133-заңға
өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Жоғарыда
аталған 2004ж. 12-наурыздағы заңмен мынадай ұғымдардың анықтамалары
бекітілген.Мемлекеттік органның құзыреті деп мемлекеттік орган қызметінің
нысанысын айқындайтын оның белгіленген өкілеттіктерінің жиынтығы;
мемлекеттік органның өкілеттіктері деп мемлекеттік органның заңдарда
белгіленген құқықтары мен міндеттері; мемлекеттік органның құқықтары деп
заңдарда белгіленген белгілі бір іс-әрекетті жасау,басқа тұлғадан ( басқа
тұлғалардан) белгілі бір мінез-құлықты ( іс-әрекетті немесе іс-әректті
жасаудан тартынуды ) талап ету мүмкіндігі; мемлекеттік органның
міндеттемелері деп заңдарда белгіленген, мемлекеттік орган орындауға
міндетті іс-әрекет шеңбері; мемлекеттік органның міндеттері деп мемлекеттік
орган қызметінің негізгі бағыттары; мемлекеттік органның функциялары деп
мемлекеттік органның өз қызметін заңдарда белгіленген өкілеттіктер шегінде
жүзеге асыруы уғынылады. Атқарушы билік тармағын алатын
болсақ, ол ұйымдастыру-басқарушылық, атқару –өкім етушілік сипаты бар
функцияны жүзеге асырады.Іс жүзінде оларды мемлекеттің арнаулы органдары-
атқарушы билік органдары орындайды, олардың қызметі заңдардың негізінде
және соларды орындау үшін мемлекеттің және оның аппаратының күнделікті (
ағымдағы ) қызмет атқаруын қамтамасыз ету мақсатында іске асырылады.
Осы анықтаманың негізінде атқарушы билікке тән
бірнеше ерекшеліктерін бөліп баяндауға болады.
1. Атқарушы билікті жүзеге асыру процесіндегі
ең маңыздысы, онсыз ешбір қызметтің түрі шындығында мүмкін емес, атап
айтқанда, қандайда бір мәселе бойынша қабылданған шешімді орындау жүзеге
асырылады. Әрине, мемлекетке қатысты жөнінде сөз ең алдымен тиісті заңдарда
бекітілген нормаларды ( ережелерді ) орындау туралы болуы мүмкін. Нақ осы
міндет билікті бөлу механизмінің шегінде атқарушы биліктің функционалдық
қызметінің негізгі мазмұнын құрайды. Соған сәйкес атқарушы билікті жүзеге
асыру-бұл заңдарды және заңға тәуелді актілерді жүзеге асыру процесі болып
табылады. Бұл мемлекеттік қызметтің сондай ерекше түрі, соның процесінде
құқық қолдану ( атқарушылық )жүзеге асырылады.
2.Атқарушы биліктің өзі көрініс табатын ерекше құқықтық
нысандары бар, олар нормативтік және нормативтік емес жеке-дара актілер.
Солардың көмегімен атқарушы билікті жүзеге асыру процесінде құқық
қолданудың барлық негізгі міндеттері шешіледі.Бұл актілер заңға тәуелді.
Ғылыми және оқулық әдебиеттерде оларды басқарудың құқықтық актілері ретінде
сипаттайды. 3.Атқарушы биліктің ерекше көрнекті бір белгісі,
оның белгілі бір субъективті көрінісінің болатындығы. Бұл осы билікті
жүзеге асыру арнайы субъектілердің құзретіне жатқызылғандығын білдіреді.
Соған сәйкес мемлекеттік-биліктік механизмінде ( яғни мемлекеттік органдар
жүйесінде ) атқарушы билік органдары деп аталатын ерекше буын бөлінеді.
Мысалы, ҚР-сы Конституциясының 64-б.сәйкес Үкімет ҚР-ның атқарушы билігін
жүзеге асырады, атқарушы органдардын жүйесін басқарады.
Атқарушы билік органдары туралы айтқанда, бірнеше мән-
жайларды ескеру керек.Бір жағынан, қолданылып журген заңнамалар мен тиісті
заңға тәуелді құқықтық актілер атқарушы билікті жүзеге асыруды ұйымдық
нысандарын сипаттаған кезде әр түрлі тұжырымдарды жиі пайдаланады:атқарушы
билік органдары;мемлекеттік биліктің атқарушы органдары; мемлекеттік
биліктің атқарушы- өкім етуші органдары,т.с.с.Мұндай әр түрлі
терминологияларды «атқарушы билік органы» мен «атқарушы орган»
терминдерінің ұқсастығымен түсінуге болады.Бұл терминдер шындығында біріне-
бірі барабар.Өйткені атқарушы биліктің органы сол бір мезгілде әрі
атқарушы орган болмауы мүмкін емес. Екінші жағынан,атқарушы
органдар жинақталған термин, ол атқарушылық сипаты бар қызметті жүзеге
асыратын кез-келген органды сипаттауға мүмкіндік береді.Мысалы,
Конституциясының 89-б-да тұрғын халық жергілікті өзін-өзі басқаруды
сайланбалы және басқа жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге
асырады делінген.Атқарушы органдар сондай-ақ қоғамдық бірлестіктерде,
коммерциялық құрылымдарда, кәсіпорындар мен мекемелерде бар;бұл
құрылымдардың барлығында, мемлекеттік органдар болып табылмайды.Бұларда
қарағанда атқарушы билік органдары Конституциялық мағынасында ең алдымен
мемлекеттік органдар болып табылады. Ал бұл дәл мағынасында атқарушы билік
органдарын білдіреді-бұлар тек қана қолданылып жүрген заңнамалармен құқық
қолдану бар ерекше мемлекеттік функцияны жүзеге асыру жүктелген атқарушы
органдар.Солай болғандықтан, осындай шекте мемлекеттік билік жүзеге
асырылады;өзге нұсқаларда мемлекеттік сипаты жоқ биліктің өкілеттіктерді
іске асыру жөнінде айтылады.
Жоғарыда баяндалған жағдайлардан шығатын негізгі қорытынды
мынандай : атқарушы билік мемлекеттік биліктін тармағы болғандықтан, оның
субъектілері,яни оның функцияларын нақты жүзеге асыратын органдары болып
тек қана атқарушылық құзырет берілген мемлекеттік органдар танылуы
мүмкін.Әрине, мемлекеттік биліктің не заң шығарушы, не сот органдары
олардай бола алмайды. Сонымен бірге
атқарушы биліктің өзің едуір теренірек сипаттауға мүмкіндік бар.Атқарушы
билік биліктің саяси-құқықтық санат ретінде жалпы ұғымынан туындаған.
Мұндай мағынада билік бағынышты субъектілердің қызметіне, мінез-құлқына
айқындауыш ықпал жасай алатын құқық,қабілеттілік және мүмкінділік болып
табылады.Атқарушы билік бұл қасиетін бүкіл мемлекет көлемінде, яғни
мемлекеттік ұйымдастырылған қоғамның әр түлі жеке – дара және ұжымдық
элеметтеріне қатысты білдіреді.Осыған байланысты мынадай сұрақ
заңды:атқарушы биліктің мақсаттарына қалай, қандай жолмен қол жеткізіледі?
Бұл сұраққа жауап атқарушы биліктің мемлекеттік құқықтық табиғатын ескеруді
керек етеді.Соған сәйкес заңдарды нақты іске асыру мақсатында атқарушы
билік органдары мемлекеттік-биліктік өкілеттіктердің белгілі бір көлемін
пайдаланады.Бұл сияқты өкілеттіктердің басқа бөлігі заң шығарушы және сот
билігі органдарынын үлесіне жатады.Ал енді осы атқарушы биліктің өз
мемлекеттік қызметтің түрі екендігін білдіре ме? Жоқ, білдірмейді. Бұл
жөнінде барлық мәселе мынада, кез-келген өкілеттіктердің, олар кімге
берілсе де, тиісті сыртқы көрінісі болуы керек.Басқаша айтқанда,олар тек
қана белгілі іс-әрекеттер, яғни қызмет нысанында нақты пайдаланылуы керек.
Ал мұның өзі атқарушы билікті жүзеге асыру үшін соған уәкілдік берілген
мемлекеттік органдардын қызметі қажет екендігін білдіреді.Әйтпесе атқарушы
билік дерексіз түсінікке айналады.Сонымен мынадай қорытынды жасаған
орынды:атқарушы билік мемлекеттік қызметпен бірдей емес. Бірқта мемлекеттік
қызметтің тиісті түрі-мемлекеттік биліктің өзі емес,шынында тек қана оны
нақты іске асырудын нысаны.Билік мұндай қызметтің мазмұны,оның
функционалдық мақсат-міндетінің қызметі болып табылады.
Сондықтан, атқарушы билік мемлекеттік қызметтің
ерекше, яғни құқық қолдану түрінде көрініс табады.Бұл оның атқарушы құзырет
берілген арнаулы субъектілердің қызметінде бейнелетіндігін білдіреді.Бұдан
бұрын ерекше атап көрсетілгендей, мұндай субъектілер ретінде атқарушы билік
органдары болып табылады. Нақосы субъектілердің қызметінде атқарушы билік
әсерлі, яғни шынайы елеулі қасиеттерді иеленеді.Мұндай органдардын қызметің
қалай сипаттауға болады? Бұдан бұрынғы
баяндалғандардан барынша айқындықпен мынадай қорытынды жасуға болды, тп сол
мемлекеттік басқару өзінің мақсат-міндеті мен мазмұны бойынша мемлекеттік
қызметтің түрі болып табылады, соның шеңберінде басқарушы билік нақты
жүзеге асырылады. Соған сәйкес атқарушы биліктің барлық субъектілері
шындығында мемлекеттік басқару жүйесінің буындары болып табылады.
Мемлекеттік басқару, өз кезегінде, атқарушы-өкім етуші сипаты бар қызмет,
бұл, біріншіден, оның функционалдық бағыттылығын, және, екіншіден, оның
мемлекеттік билік сипатын білдіреді.
Ең кең мағынада басқару деп бірденеге басшылық
етуге, қандай да болмасын ұйымдасқан жүйелерге қатысты, бірлескен қызметтің
қатысушыларының мінез-құлқына, олардың ұйымдасқан түрде өзара байланысты іс-
қимылын қамтамасыз ету мақсатында реттеушілік ықпал жасауға арналған қызмет
түсініледі.Басқарудың әлеуметтік қызметі осыған тіреледі.Әрине, оның
мақсаттарына басқарылатындарынын еркін басқарушылардын еркіне белгілі бір
шамада бағындырған жағдайдақол жеткізілуі мүмкін. Әлеуметтік басқаруды іске
асырудың механизмі осындай, ал басқарудың өзін қоғамдық байланыстарды
ұйымдастырудың құралы ретінде түсінуге болады.
Әлеуметтік басқарудың бұл белгілері атқарушы билікті және оны іске асырудың
нысандарын талдаған кезде оңай табылады, ол жөнінде бұдан бұрын айтылған
болатын. Және әрине, атқарушы билікті қазіргі кезеңдегі ұғымында іске асыру
механизмінің мемлекеттік басқару механизмімен толығынан сәйкес екндігі
белгілі болып отыр. Атқарушы билікті нақты көрінісінде
сыйпаттағанда оның тағы да бір маңызды ерекшелігін ескеру қажет. Заң
шығарушы және сот биліктері тармақтарымен салыстырғанда ол қоғам өмірінің
экономикалық, әлеуметтік және әкімшілік-саяси аяларында болып жатқан
процестерге тікелей ықпал етеді. Бұлай ықпал
етуге мына жағдайдын үлкн маңызы бар. Мемлекеттік биліктің барлық аса
маңызды атрибуттары тап сол тиісті атқарушы билік органдарының құралдары;
ішкі және сыртқы қауіпсіздік қызметтері, мемлекеттік меншік объектілері,
т.с.с. Сонымен бірге нақ сол атқарушы билікті жүзеге асыру процесінде жеке
және заңды ( соңғы жағдайда меншіктің нысынына қарамастан ) тұлғалардың
құқықтары мен бостандықтары қамтамасыз етіледі, мемлекеттік емес сектордың
әр түрлі объектілерінің жұмысын реттеу және басқарылатын аядағы қоғамдық
қатынастардың қызметіне мемлекеттік бақылау ( қадағалау ) жүзеге асырылады.
Осының бәрі жариялық ( жекелік еме) мүдделердің басымдығын соншалықты айқын
білдіретін мемлекеттік басқарушылық қызметтің басты бағыты.
Сондықтан да атқарушы биліктің құрылысы туралы мәселе
Қазақстанның тиімді мемлекетілігін қалыптастырудың аса маңызды жәттар
қатарына жатады. Осыған орай атқарушы биліктің ең онтайлы құрылымдары мен
олардың өзара қарым-қатынастарын іздеп-табуға, оның әрбір органы мен
лауазымды адамның құзіретін дұрыс белгілеуге, атқарушылық тәртіпті
нығайтуға, барлық мемлекеттік қызметшілердің іскерлік біліктіліктері мен
жауапкершіліктері арттыруға бірнеше кезекті көңіл бөлінеді.
3.ҚР-ның Президенті мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі реттеуге және оның
тиімділігін арттыруға бағытталған әкімшілік реформаны жүргізу мақсатында
2004 ж. 29-қыркүйекте << ҚР-ның мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі
жетілдіру жөніндегі шаралар туралы >> жарлық шығарды. Ол жарлықпен ҚР-сы
Үкіметінің құрылымына кіретін орталық мемлекеттік органдардың функциялары
мен өкілеттіктерінің ара-жігін ажыратуға негізделген мемлекеттік басқарудың
принципттері белгіленіп жүзеге асырылды. Президенттің 2005 ж. 18-
ақпандағы Қазақстан халқына арнаған Жолдауында жоғарыдағы мақсатқа
бағытталған атқарушы билікті реформалауды одан әрі жүргізу қажеттігі атап
көрсетіледі. Бұл жөнінде атқарылуға жататын бірнеше келелі бағыттар мен
міндеттер белгіленіп, Үкіметке нақты тапсырмалар берілді. Олардың ішінде,
мысалы, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін айқындайтын, мемлекеттік
басқару денгейлері арасындағы өкілеттіктерді шектеу процесін аяқтайтын заң
жобаларын әзірлеп, Парламенттің қаруына енгізу; жергілікті органдарға
өкілеттіліктін бір бөлігін беру арқылы биліктің ортақ денгейінің басы артық
мемлекеттік функцияларынын санын қысқарту; оңтайлы мемлекеттік аппарат
жасақтау; аппараттың кәсіби денгейін оңтайландыру, т.б. Президент 2006 ж. 1-
наурыздағы Қазақстан халқына арнаған Жолдауында біз елімізде Қазақстанның
саяси жүйесі мен мемлекеттік құрылымынын тиімділігін арттыруға бағытталған
ауқымды саяси реформаларды жалғастыра беретін боламыз деп атап
көрсеткен.Мұны іске асырудың мысалы ретінде «Электрондық үкімет» жүйесін
шұғыл енгізу, жергілікті және орталық мемлекеттік органдар қызметін
рейтигтік бағалауды ендіру туралы қойылған нақты міндеттерді атап айтуға
болады.
ҚР-ның Президенті Республика Парламентінің 3-ші сессиясының
ашылуында сөйлеген сөзінде еліміз өтпелі кезенді табыспен аяқтап, өз
дамуының жаңа кезеңіне қадам басқан кезде»Қазақстан 2030»Стратегиясында
қойылған дамудың негізгі басымдықтарының бірі ретінде ықшам әрі кәсіби
Үкімет жасақтау мінднтінің маңызы бұрыңғыдан да арта түсетіндігін атап
көрсетіп, сол себепті әкімшілік реформа жасау жөнінде бастама көтергендігін
жария еттіБұл реформанын түйінді мақсаты коорпоративтік басқару, ашықтық
және қоғам алдында есеп беоу қағидаттарынын негізінде мемлекетті басқаруды
жаңартуға қол жеткізу.Ол үшін Елбасы жеті бөліктен тұратын шаралар тобын
айқындап, оларды жүзеге асыруды Үкіметке тапсырған. Бұдан кейін,
мемлекеттік жүйесін жаңғыртуға бағытталған әкімшілік реформаны тереңдету
мақсатында Президент»Қазақстан Республикасынын мемлекеттік басқару жүйесін
жанғырту жөніндегі шаралар туралы »2007 ж. 13-қаңтарда жарлық шығарды.Онда
реформанын негізгі қағидаттары, басқарудың тиімді жүйесінің негіздері және
реформалаудың басымдықтары белгіленген.ҚР-сы Президентінің «Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан» деп аталатын 2007ж. 28-ақпандағы Қазақстан халқына
Жолдауында келесі онжылдықта шешуге айқындалып ұсынылған он басты
міндеттердің бірі әкімшілік реформаны жеделдете жүргізу. «Біздің мақсат,
-делінген Жолдауда, -Үкіметті жаңғырта жаңарту, жоғары кәсібі мемлекеттік
қызмет пен тиімді басқару құрылымын жасақтау.Олар болса, мемлекет
көрсететін қызметтің басты тұтынушылары –барлық азаматтар мен бизнестің
тікелей талаптарына бағынуға тиіс.» Қазіргі
кезеңдегі жағдайда атқарушы билік өзінің мемлекттік-басқарушылық
мағынасында қандайда болмасын объектілерге тікелей басқару жасаудан барған
сайын көбірек денгейде бас таруда. Бұл бірінші кезекте бұрын мемлекттік
меншікте болған кәсіпорындар мен мекемелерді мемлекет иелігінен алумен,
оларды жекешелендірумен және акционерлендірумен байланысты. Осыған орай
мемлекеттік реттеу >> термині жиі қолданылатын болды.Енді мемлекттік
басқару мен << мемлекеттік реттеу >> ұғымдарының арақатынасы қандай
екеніне тоқталайық. Бұл ұғымдардың мақсаты арналымы бойынша принципті
айырмашылықтары жоқ. Олай болатын себебі, реттеу шындығында өзінің мәні
бойынша мемлекеттік-басқарушылық қызметтінің өте қажет элементі, оның
функцияларының яғни қызметінің негізгі бғыттарының бірі. Бұл сияқты
фунциялардың ішінде әдетте өкім ету, реттеу, ұйымдастыру, үйлестіру және
бақылау аталады. Бұл орайда өкім ету басқару субъектісінің басқару
объектілерінің қызметіне тікелей араласуын болжайды ( мысалы, әдрестік
тапсырмалар ). Ал реттеуді алатын болсақ, оның мәні осы сияқты
объектілердің қызметтінің белгілі бір тәртібін ( режимін ) белгілеуден,
яғни оны ретке келтіруден турады. Реттеу басқаруға қарсы қойылмайтындығы
осының өзінен-ақ белгілі. Өзгеше болуы мүмкін емес өйткені бсқару қызметі
фунцияларының біреуі осы қызметтің бәрін сіңіруі >> мүмкін емес.
Атқарушы билікті жүзеге асыру тәжірибесі дәлелдеп отырғандай, мемлекет
басқара отырып, реттейді, ал реттей отырып-басқарады. Соған сәйкес атқарушы
билік органдарының құзіретінен өкім етушілік те, сондай-ақ реттеушілік те
өкілеттіктерді оңай табуға болады.Шындығында мәселе тек мына жөнінде ғана
болуы мүмкін. Әдетте, басқару дәстүр бойынша оның субъектілеріне тікелей
бағыттырылған объектілердің болувмен, ал реттеу-көпшілігінде басқару
субъектісіне бағынышты емес объектілерге ықпал жасаумен
байланыстырылады.Алайда мұның бәрі шартты жағдай, өйкені екі жағдайда да
атқарушы билікті нақты іске асырудың қандай да бір нұсқалары жобалап
түсініледі.Ал мұның өзі мемлекеттік басқару мемлекеттік реттеумен
салыстырғанда едәуір кен екендігін білдіреді. Таза заңдық мағынасында
реттеу, басқару процесінің элементі бола отырып, өзінің көрінісін
басқарылатын аяда мінез-құлықтын ережелерін белгілеуден, яғни құқықтық
реттеуден табады.Біздің жағдайда әкімшілік-құқықтық реттеу көзделіп отыр.
Сонымен, біз ен айқын көріністері бар белгілермен таныстық, солардын
көмегімен атқарушы билік және оны нақты жүзеге асырудың механизмі туралы
түсінік алуға болатын болды.Соңғы жағдайда атқарушы биліктің ұйымдастыру-
құқықтық сипаттамасы еске алынып отыр.Оның негізі,-тиісті құқықтық
рәсімдеуді қажет ететін мемлекеттік қызметтің барлық өзге түрлері сияқты,-
атқарушы билік органдарының мемлекеттік – басқарушылық қызметі.Дәстүр
бойынша атқарушы билікті жүзеге асыру процесінде қалыптасатын қоғамдық
қатынастарды құқықтық реттеу міндеті ерекше құқық саласы – әкімшілік
құқыққа жатады. Осыдан әкімшілік құқықты –
мемлекеттік басқарушылық қызметтің барлық көріністерінін, яғни ҚР-ның
біртұтас билігінің ерекше тармағы ретінде атқарушы билікті іс жүзінде
білдіретін-«заңдық серігін»сипаттауға мүмкіндік беретін барлық негізгі
элементтерді әбден талдап қараудың қажеттілігі туады.
Пысықтау сұрақтары:
1.Атқарушы билік органдарының құқықтық мәртебесі
2.Мемлекеттік билік жүйесі
4 тақырып.Мемлекеттік қызметшілердің әкімшілік-құқықтық мәртебесі
Мақсаты: Мемлекеттік қызметшілердің атқару билігіндегі алатын орны мен
маңызы
1.Мемлекеттік қызметтің ұғымы,маңызы және принциптері
2.Мемлекеттік қызметкерлердің түсінігі және олардың жіктелуі
3.Мемлекеттік қызметтің заңнамалық негіздері
1. Мемлекеттік басқару аясына қарай мемлекеттік қызмет деп
мемлекеттік ұйымдардың әкімшілік басқару ұйымдарын әкімшілік-басқару
қызметін атқаратын қызметкерлердің ,яғни атқарушы-өкім етушілік
(мемлекеттік басқарушылық) сипаты бар функцияларды жүзеге асыру процесіне
қандай да бір нысанда тікелей қатысушылары болатын адамдардың қызметі
саналады.Әкімшілік-басқарушы адамдар тобын құратын мемлекеттік
қызметшілердің қызметі әкімшілік құқықтың нормаларымен реттелінеді,ал
мемлекеттік қызметшілердің басқа санаттарының қызметі,яғни жұмысшылардың
жұмысы сияқты ,көбінесе еңбек құқығы нормаларының реттейтін обьектісі
болды. 1995 ж.25-желтоқсанда ҚР Президентінің
«Мемлекеттік қызмет туралы» заң күші бар жарлығы шықты.Ол қазіргі кездегі
қолданыстағы 1999 ж.23-шілдеде қабылданған «Мемлекеттік қызмет туралы»
заңмен және оған өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдармен одан
әрі дамытылып ,ауыстырылды.Аталған заң бойынша мемлекеттік қызметші –
мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттік органдардағы мемлекеттік биліктің
міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттігін
атқару жөніндегі қызмет.Тек қана мемлекеттік органдардағы жұмыс мемлекеттік
–қызметтік сипаты бар қызмет болып табылады.Мемлекеттікқызметші болып
танылу үшін тиісті мемлекеттік органда құрылған мемлекеттік лауазымға
орналасу керектігімен байланысты. Мемлекеттік қызмет туралы заңда мыналар
белгіленген: а)мемлекеттік
қызмет кәсіби негізде жүзеге асырылатын қызмет .Бірақ мемлекеттік
қызметтің ерекшелігін сипаттауға жалғыз бұл белгі жеткіліксіз.Өйткені,
инженердің, дәрігердің, оқытушының қызметі де кәсіби болып табылады.
ә) мемлекеттік қызметті жүзеге асыру үшін мемлекеттік лауазымға
орналасу керек. Бірақ бұл белгі де
жеткіліксіз,өйткені,біріншіден,мемлекеттік аппаратта мемлекеттік қызметте
болғанымен мемлекеттік қызметші болып табылмайды және ,екіншіден
,мемлекеттік мәні бар лауазымдарды тек мемлекеттік органдарда ғана емес
,сонымен қатар мемлекеттік ұйымдарда құрылады.
б) мемлекеттік қызмет өзінің көрінісін мемлекеттік
лауазымдардың ерекше санатына орналасудан табады- заңда оларды мемлекеттік
органның құрылымдық бірлігі деп атайды.Олардың ерекшелігі мемлекеттік
органдардың өкілеттерін орындауды қамтамассыз болып табылады.
в)мемлекеттік қызмет нақты
мемлекеттік лауазыммен көзделген қызметтік міндеттерді жүзеге асыру
жөніндегі жауапты қызметтен көрініс табады.Бұл мемлекеттік қызметтен
г)мемлекеттік
қызмет тиісті мемлекеттік лауазымға орналасқан адамның өзі істейтін органға
берілген өкілеттіктерді жүзеге асыруды қамтамассыз ететін міндеттерді
орындауын болжайды.
ғ)мемлекеттік қызмет мемлекеттік қызметтің мемлекеттік лауазымына
орналасқан адамға мемлекеттік бюджет қаржысынан еңбек ақы төлеуді
болжайды.Мемлекеттік қазыналық кәсіпорындар мен мекемелердің қызметшілері
еңбек ақымен қамтамассыз етіледі.
Мемлекеттік қызметтің маңыздылығы,мемлекеттің шешетін
барлық мәселелерінің ішінде кадрлар ,ең алдымен басшылар туралы мәселе
негізгі болып табылатындығымен айқындалады.Тек мемлекеттік аппарат
реформаларды,жаңа идеялармен заңдық ережелерді жүзеге асыруға
міндетті,бірақ басқару қызметінде болатын кемшіліктердің көпшілігі
аппаратшылардың кейбір бөлігінің қабілетсіздігімен,қай кезде тіпті
реформалық бағдарламаларды қабыл алумен ,одан бетер – олардың сыбайлас
жемқорлығымен байланысты екендігі белгілі.
Мемлекеттік қызметтің принциптері ҚР – сы конституциясының республика
азматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар деп бекіткен
нормаға негізделеді (33-б.4-т).Олар мемлекеттік қызметті ұйымдастыру мен
нақты жүзеге асырудың аса маңызды заңдылықтарын белгілейді.Мемлекеттік
қызмет туралы заңның 3-б-да мемлекеттік қызмет негізделетін принциптер
бекітілген. 1.Заңдылық принципы мемлекеттік
қызметшілер лауазымдық міндеттерін атқарған және олардың құқықтарын
қамтамасыз еткен кезде ҚР- сы Конституциясы мен заңдарының өзге нормативтік
құқықтық актілерден жоғары күші болатындығын білдіреді. 2.Қазақстандық
патриотизм принципы ,мемлекеттік қызметшінің өз отанын ,халқын сүйетіндігін
,оларға деген терең сезімін ,берілгендігін ,республиканың тәуелсіздігін
нығайтуға,онда өркениетті демократиялық қоғам құруға ,елдің экономикасы мен
мәдениетін білдіреді.
3.Мемлекеттік биліктің заң шығарушы ,атқарушы және сот тармақтарына
бөлінуіне қарамастан ,мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастық принципі.
Бұл республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол аталған тармақтардың
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау
принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
4.Азаматтар құқықтарының, бостандықтарының және
заңды мүдделерінің мемлекет мүдделері алдындағы басымдық принципі.Бұл
Қазақстанның заңнамаларындағы жаңа ереже мемлекеттік қызметшілердің адам
мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын білуге,сақтауға және қорғауға
міндеттейді. 5.Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке
қол жеткізуге және өз қаблеттері мен кәсіби даярлығына сәйкес мемлекеттік
қызмет бойынша жоғарылатуға тең құқығы принципі. Оның мәні мынада,
мемлекеттік қызметке қабылданған кезде оның нәсіліне,
жынысына,ұлтына,тіліне,әлеуметтік тегіне,мүліктік және лауазымдық
жағдайына, тұрақты тұратын жеріне, дініне,иланымына,қоғамдық бірлестіктерге
қатыстылығына байланысты қандай да болсын тікелей немесе жанама шектеулер
қойуға болмайды.
6.Азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруінің еріктілігі принципі.ҚР-сы
Конститутциясының 24-б-ның 1-т-да бекітілген әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқығы барлығына
негізделеді. 7.Мемлекеттік қызметшілердің
кәсібилік және жоғарғы біліктілік принципі мемлекеттік лауазымның бос
орнына (вакансияға) кандидатты іріктеген кезде пайданылатын негізгі
белгілер. Басымдық ең лайықтығы, жақсы дайындығы барға, мамандығы бойынша
жұмысының көп өтілі барға, іс-жүзінде өзінің ұйымдастырушылық қаблеттілігін
көрсеткенге беріледі. 8.Мәні
бірдей жұмыстарды орындағаны үшін еңбекке ақыны тең төлеу принципі ҚР-сы
Конститутциясының 24-б-ның 2-т-да бекітілген әркімнің өз еңбегі үшін нендей
бір кемсітусіз сыйақы алуына құқығы бар деген ережеге негізделеді.
9.Жоғарғы тұрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар өз өклеттігі
шегінде қабылданған шешімдері оындаудың бағынысты мемлекеттік қызметшілер
үшін міндеттілік принципі Қазақстан мемлекеттілігінің негізгі бастауларының
бірі болып табылады. Ол мелекеттік биліктің біртұтастығына және заңның
жоғарғы күші болатынына, төменгі органдардың жоғарғы органдардардарға
бағыныстылығы негізделеді. 10.Мемлекеттік қызметшілердің
бақылауда болу және есептілік принципі мемлекеттік қызметтегі тәртіпті
нығайтудың , мемлекеттік қызметшілердің өздерінің міндеттерін ойдағыдай
орындауын қамтамасыз етудің, олардың сол үшін жауапкершіліктерін артырудың
аса қажетті және тәжірибиеде сыналған пайдалы тәсілдер.
11.Қоғамдық пікірмен жариялылықты ескеру принципі мемлекеттік
қызмет туралы заңнамалардың ашық болуын,мемлекеттік органдарға қол
жетерлік болуын және рлардың мемлекеттік қызметшінің тағдыры , құқықтық
жағдайы туралы мәселелерді оның ырзашылығымен және келісуімен шешулерін
болжайды. 12.Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық және әлеуметтік қорғалу
принципі олардың қалыпты қызмет атқаруы үшін қажетті жағдайлар
туғызды,қызметтік міндеттерін орындауға тосқауыл болатын кедергілерді жоюға
тиісті шаралар қолдануды көздейді. 13.Мемлекеттік қызметшілерді
қызметтік міндеттерін адал , ынталы атқарғаны ,ерекше маңызды және күрделі
тапсырмаларды орындағаны үшін көтермелеу принципін жүзеге асыру шаралары
«мемлекеттік қызмет туралы»заңның 23-б-да қаралған.
14.Мемлекеттік қызметшілердің қызметтік міндеттерін
орындамағаны не тиісінше орындамағаны және өздерінің өкілеттігін асыра
пайдаланғаны үшін жеке жауаптылық принципі мемлекеттік тәртәпті күшейтуге,
мемлекеттік қызметшілердің тапсырылған жұмыс үшін жеке жауаптылық сезімін
қалыптастыруға мүмкіндік береді. 15.Мемлекеттік қызметшілердің
біліктілігін арттыруды үздіксіз жүргізу принципі қызметшілердің тиісті
бюджет қаражаты есебінен қайта даярлануын , кәсіби деңгейі мен біліктілігін
арттыруларын,арнайы оқу орындарын ұйымдастыруды,т.б . болжайды.
2.Мемлекеттік қызметтің заңнамалық негіздері
Мемлекеттік қызмет туралы заңдар Конституциядан , «Мемлекеттік қызмет
туралы» заңнан ,ҚР –ның өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.
Мемлекеттік қызметті құқықтық реттеуде ҚР – ның Конституциясы
маңызды рол атқарады.Онда мемлекеттік басшы лауазымдарға адамдарды қызметке
тағайындау(сайлау) және қызметтен босату туралы Президенттің ,Парламенттің
ғоның палаталарының және Үкіметтің құзыреттері белгіленген.
«Мемлекеттік қызмет туралы заң» мемлекеттік
қызметті ұйымдастырудың құқықтық негіздерін ,мемлекеттік қызметшілердің
құқықтық жағдайының негіздерін және мелекеттік қызметті өткерудің тәртібін
белгілейді.Заңның негізгі мақсаты – мемлекеттік қызметтің біріңғай жалпы
мемлекеттік құқықтық негізін жасау,оған кәсібилік сипат беру.Заң
төрешілдікпен ,сыбайлас жемқорлықпен , төрешілдік зорлық-зомбылықпен,жеке
адамға берілгендік принципі бойынша кадр іріктеп алу практикасымен күресу
үшін құқықтық негізді дамытуға мүмкіндік туғызады.Ол мемлекеттік
қызметшілерге ,олардың міндеттеріне тек талаптарды атқаруға ғана емес
,сонымен бірге олардың құқықтық және әлеуметтік қорғалуын қамтамассыз етуге
де бағытталған.Заңда көп жаңа маңызды ұғымдар бар:мемлекеттік
лауазым,мемлекеттік қызмет,мемлекеттік қызметші,біліктілік дәреже деген не
екнендігі және басқалары туралы.Ол мемлекеттік қызметке орналасқысы келетін
немесе орналасқан азаматтарға қойылатын талаптарды күшейте түскен:арнаулы
білім,аттестациялау,біліктілік емтихан,қатал тәртіптік жазалар жүйесі жете
қабілеттілігі жоқ немесе қара ниет қызметшілердің жолына қатаң кедергілер
жасауға толық мүмкіндік береді. Мемлекеттік қызмет туралы заң барлық
мемлекеттік қызметшілерге қолданылады,бұған Конституцияда ,конституциялық
заңдарда немесе өзге де заң актілерінде олар үшін өзгедей құқықтық мәртебе
белгіленген жағдайлар қосылмайды. Жекелеген мемлекеттік органдардағы
мемлекеттік қызметтің ерекшеліктерін реттейтін бірнеше заңдар бар .
Мемлекеттік қызметтің көптеген
мәселелері тәртіптік жарғылармен және жеке ережелермен ,нақтылы
органдармен олардың құрылымдық бөлімшелері туралы ережелерімен
,Үкіметтің,министрліктер мен агенттіктердің өзге де нормативтік актілермен
реттелінеді. Жалпы алғанда мемлекеттік қызмет-күрделі кешенді құқықтық
институт,ол құқықтың бірнеше салаларымен реттеледі.Мемлекеттік органдардағы
мемлекеттікке жатпайтын лауазымдарда ,сондай ақ мемлекеттік емес ұйымдарда
істейтіндердің қызметі еңбек туралы заңнамалармен реттелінеді.
3.Мемлекеттік лауазым
Мемлекеттік лауазым заңмен мемлекеттік органның нормативтік құқықтық
актілермен белгіленген лауазымдық өкілеттікпен лауазымдық міндеттердің
ауқымы жүктелген құрылымдық бірлігі ретінде айқындалған.Лауазым деп қызмет
орны түсініледі,ол оған орналасқан адамның құқықтық міртебесін
айқындайды.Бұл оның лауазымдық міндеттерінің көлемі,оның лауазымдық
құқықтары ,оның өзіне берілген құқықтарды жүзеге асыру және міндеттерді
орындау үшін жауаптылығының шегі ,сондай-ақ осы адамға қойылатын мамандық
және біліктілік талаптар. Мемлекеттік
қызметшілер лауазымдары оларды тағайындау мақсаттарына қарай саяси және
әкімшілік лауазымдарға бөлінеді.
Саяси лауазымдарға:
1.ҚР-ның Президенті тағайындайтын мемлекеттік саяси қызметшілер,олардың
орынбасарлары;
2.ҚР-сы Парламентінің Палаталары және Парламент палаталарының төрағалары
тағайындайтын және сайлайтын мемлекеттік сасяси ,олардың орынбасарлары;
3.ҚР-сы Жоғарғы сот аппаратының басшысы,оның орынбасарлары;
4.Конституцияға сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері болып
табылатын мемлекеттік саяси қызметшілер;
5.Орталық атқарушы органдар мен ведомстволарды басқаратын
мемлекеттік саяси қызметшілер,олардың орынбасарлары атқаратын қызметтер
жатады. Саяси лауазмдарға Президент белгілейтін
өзге лауазымдар да жатқызылуы мүмкін. Бұл екі топ тізілімдері
(реестрлері)ҚР –сы президентінің жоғарыда аталған Жарлықтарымен
бекітілген.Саяси мемлекеттік қызметшілер лауазымдарына ҚР-ның Премьер
–Министрі ,оның орынбасарлары ,орталық және жергілікті атқарушы билік
органдарының басшылары мен олардың орынбасарлары және басқа республикалық
мемлекеттік органдардың басшы қызметкерлері жатқызылған.
Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер үшін санаттар
белгіленеді.Мемлекеттік әкімшілік лауазым санаты – мемлекеттік әкімшілік
атқаратын, лауазымдық өкілеттіктің көлемі мен сипатын көрсететін әкімшілік
лауазымдар жиынтығының саралаушылық сипаттамасы.
Мемлекеттік саяси қызметшілер үшін
лауазым санаттары белгіленбеййді. Сонымен мемлекеттік
қызметшілер лауазымдарын жоғарыдағыдай екі топқа бөлуге болудің негізгі
мақсаты мемлекеттік қызмет аясында демократияландыруды қамтамассыз
ету,саяси қызметке тағайындалатындардың шегін белгілеу ,оларға байланысты
кәсіби қызметшілердің ауысуларын болдырмау,сөйтіп мемлекеттік аппараттың
қалыпты жұмыс істеуіне мүмкіндік туғызу және оның тиімділігін арттыру.
Әкімшілік мемлекеттік қызметшілер лауазымдарының
тізілімі мемлекеттік қызметтің лауазымдарын бір ізге келтіруге және
басқарудағы қажеті жоқ буындарды қысқартуға бағытталған.
Заңда және заңға тәуелді актілерде
мемлекеттік әкімшілік лауазымдарға қойылатын біліктілік талаптар тағайындау
арқылы мемлекеттік қызметшілердің кәсіби мамандығын арттыруға бағытталған
шаралар белгіленген,бұл қабілетсіз адамдарың мемлекеттік қызметке кіруіне
сенімді бөгеу болып табылады.
Біліктілік талаптары,-делінген Заңда ,-мемлекеттік әкімшілік қызметті
атқаруға үміткер азаматтарға оның кәсіби даярлығының
деңгейін,құзыреттілігін және нақты әкімшілік қызметке сәйкес келуін анықтау
мақсатында қойылатын талаптар. ҚР – ның Мемлекеттік қызметтер
жөніндегі агенттігі Төрағасының 2004ж.23-қаңтардағы бұйрығымен «Мемлекеттік
әкімшілік лауазым санаттарына типтік біліктілік талаптары» бекітілген.
Мемлекеттік органдар осы
типтік биліктік талаптар негізінде өздерінің штат кестесінде қаралған
әкімшілік лауазымдарына,олардың функционалдық ерекшеліктерін ескере
отырып,біліктілік талаптарын бекітеді.
Барлық санаттар топтарындағы лауазымдарға орналасуға үміткер азаматтар үшін
негізінен мынадай талаптар белгіленген:жоғарғы кәсіптік, тек кейбір
санаттар үшін немесе орта кәсіптік білімі;мемлекеттік қызмет өтілі , кейбір
лауазымдар бойынша,мысала,С-8,Д-4,Е-5 санаттарына ол талап етілмейді,бар
болуы керек. Сонымен бірге әкімшілік лауазымдарға орналасуға
үміткер азаматтар ҚР- Конституциясын, «Мемлекеттік қызмет туралы»,
«Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес» туралы , «Әкімшілік рәсімдер туралы»,
«Нормативтік құқықтық актілер» туралы , «Қазақстан Республикасындағы тіл»
туралы заңдарын,Қазақстанның 2030жылға дейінгі даму стратегиясын,Қазақстан
республикасы мемлекеттік қызметшілердің ар-намыс кодексін ,тиісті санаттағы
нақты лауазымды сәйкесінше мамандандыру облыстарындағы қатнастарды
реттейтін ҚР-нормативтік құқықтық актілерін білуі тиіс.Нақты санаттағы
лауазымдар бойынша функционалдық міндеттердің орындалуы үшін қажетті басқа
да білімдер талап етіледі.
Бұл типтік үлгі талаптар мемлекеттік әкімшілік қызметке азаматтарды
таңдағанда,тестілеу бағдарламасын анықтағанда,аттестация жүргізгенде
,еңбекақы тағайындағанда ,әкімшілік қызметшілерді даярлау мен біліктілігін
арттыру бағдарламасын жасағанда міндетті түрде басшылыққа алынуға жатады.
4.Мемлекеттік қызметшілер.Лауазымды адамдар
«Мемлекеттік қызмет туралы» заң 1-б бойынша мемлекеттік қызметші
болып мемлекеттік органда заңдарда белгіленген тәртәппен республикалық
немесе жергілікті бюджеттен не ҚР – сы Ұлттық банкінің қаржысынан ақы
төленетін қызметті атқаратын және мемлекеттің міндеттері мен функцияларын
іске асыру мақсатында лауазымдық өкілеттікті жүзеге асыратын ҚР-ның
азаматы болып табылады.
Мемлекеттік қызметшілер лауазымдарына және құқықтық жағдайына қарай
екі топқа :мемлекеттік саяси қызметшілерге және мемлекеттік әкімшілік
қызметшілерге бөлінеді.Мемлекеттік саяси қызметші- тағайындалуы ,босатылуы
және қызметі саяси – айқындаушы сипатта болатын және саяси мақсаттар мен
міндеттерді іске асыру үшін жауап беретін мемлекеттік қызметші.Мемлекеттік
әкімшілік қызметші- мемлекеттік саяси қызметшілердің құрамына кірмейтін
,мемлекеттік органда тұрақты кәсіби негізде лауазымдық өкілеттікті жүзеге
асыратын мемлекеттік қызметші. Техникалық қызмет
көрсетуді жүзеге асыратын және мемлекеттік органдардың жұмыс істеуін
қамтамасыз ететін адамдар мемлекеттік қызметші болып табылмайды.Мұндай
қызметкерлер лауазымдарының тізбесі Үкіметтің 1999 ж. 30-желтоқсандағы
қаулысымен бекітілген.
Мемлекеттік органдардың өкілеттіктері қоғам өмірінің барлық аяларында
мемлекеттік қызметшілер арқылы іске асырылады.
Бірақ мемлекеттік қызметші лердің құрамы біріңғай емес,олардың
мемлекеттік органдардың өкілеттіктерін іске асыру жөніндегі атқаратын
қызметтері әр түрлі. Және олар біріне – бірі ұқсас емес жағдайларда жұмыс
істейді.Сондықтан оларды әртүрлі белгілері бойынша кейбір топтарға бөлуге
болады. 1.Мемлекеттік қызметшілерді
оларды қызмет атқарып отырған мемлекеттік өкімет органдары қызметінің
көлемі бойынша республикалық және жергілікті деңгейдегі қызметшілерге
бөлуге болады.
Республикалық мемлекеттік қызметшілер қызметінің сипаты тиісті
республикалық мемлекеттік органдардың :Президент әкімшілігінің,Үкімет
кеңесінің,Парламент Палаталары аппараттарының , т.с.с. өкілеттіктеріне
негізделеді. Жергілікті жерлердегі мемлекеттік
қызметте тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің мемлекеттік өкімет
органдарының қарауына жатқызылған мәселелер жөніндегі өкілеттіктерді жүзеге
асыратын мемлекеттік қызметшілер болады. 2.Егер
Республикалық органдардағы қызмет ерекшелігі сияқты белгіні негізге алатын
болсақ ,онда азаматтық және милитарландырылған мемлекеттік қызметшілер
бөлінеді.
3.Билікті бөлу принциптеріне сәйкес заң шығарушы ,атқарушы және сот билігі
органдарының мемлекеттік қызметшілері ажыратылады.
Заң шығарушы билігі органы –ҚР –ның Парламенті заң шығару және
Конституцияда көзделген шектерде атқарушы билік органдарына қатысты бақылау
функциясын атқарады.Осы жауапты функцияларды ойдағыдай орындау үшін
Парламент палаталарының жоғары білікті аппараттары болуы тиіс.Тек осындай
аппарат қана Парламенттің қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ете алады.
Атқарушы билік органдары мемлекет пен оның
аппаратының үзіліссіз жұмыс істеуін қамтамассыз ететін ұйымдық – басқару
және атқару –өкім ету қызметін жүзеге асырады.Олардың жүйесінде мемлекеттік
қызметшілердің 90% жұмыс істейді.Басқару ең алдымен қоғамдық құбылыстарды
,процестерді,қатнастарды кешенді,жүйелі және болжап көре білу
қабілеттілікті талап етеді.Бұл қасиеттер дербес басқару шешімдерін
қабылдайтын барлық басшыларға және осы сияқты шешімдерді дайындауға
қатысатын өзге мемлекеттік қызметшілерге де қажетҚР- сы Конституциясының 75-
б. бойынша сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық,қылмыстық және заңмен
белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады.Судьялардың
өкілеттіктерін атқаруды қамтамасзы ету ең алдымен тиісті соттардың
аппараттарныа жүктелген.Бұлардан басқа судьялардың өкілеттіктерін атқаруды
қамтамассыз ету жөнінде бірқатар функциялар жүктелген арнайы мемлекеттік
органдар бар.ҚР-сы президентінің 2004ж. 11-қазандағы жарлығымен бекітілген
«ҚР-ның мемлекетік қызметшілерінің қайта даярлау және олардың біліктілігін
арттыру туралы ережеде» мемлекеттік қызметшілерге қосымша кәсіби білім
берудің негізгі нысандары ретінде мынадай түрлері белгіленген:1)Қайта
даярлау- мемлекеттік қызметке алғаш қабылданған ,сондай-ақ басшы әкімшілік
лауазымға тағайындалған адамдар үшін алты аптаға дейінгі оқыту курстары;
2)Біліктілігін арттыру –кәсіби қызметтің жекелеген бағыттары бойынша ҚР-да
ұзақтығы үш күннен екі аптаға дейінгі ,ал шетелде –бір жылға дейінгі
мерзімді оқыту семинарлары ұйымдастырылады.
Мемлекеттік қызметшілерді қайта даярлау ҚР-сы президенті жанындағы
мемлекеттік басқару академиясындағы және оның аумақтық орталықтарында –
қызметшілерді қайта даярлау және олардың біліктілігін арттыру жүзеге
асырылады. Мемлекеттік органдар мемлекеттік әкімшілік қызметшілердің
біліктілігін арттыруды ,шетелде оқытуды қоспағанда ,кемінде үш жылда бір
рет қамтамасыз етуге тиіс. 4.Лауазымдық
өкілеттіктердің көлемі бойынша мемлекеттік қызметшілер лауазымды адамдарға
және лауазымды адамдар болып табылмайтын қызметшілерге бөлінеді.
Лауазымды адам –бұл ұдайы ,уақытша немесе арнайы өкілеттік бойынша өкімет
өкілінің міндеттерін жүзеге асыратын не мемлекеттік органдар
ұйымдастырушылық –өкім берушілік немесе әкімшілік – шаруашылық қызметтерді
орындайтын адам.Лауазымдық өкілеттік –заңдарды белгіленген құқықтары мен
негізі міндеттері бар мемлекеттік қызметшілер өз қызметін жүзеге асыратын
мемлекеттік органдардың алдында тұрған мақсаттар мен міндеттерге жауап
беретін ,нақты мемлекеттік лауазыммен көзделген өкілеттік.Мемлекеттік
қызметшілердің өздері қызмет істейтін мемлекеттік орргандардың
өкілеттіктердің қамтамасыз ету мен атқару жөніндегі қызметін әр түрлі
бағыттылығы болуы мүмкін болатындықтан, мемлекеттік –қызметтік қатнастар
ішкі және сыртқы қатнастарға бөлінеді.Ішкі ұйымдастырушылық құқықықтық
қатнастар – бұл осы органның ішіндегі қызметтік бағынушылық қатнастар.Олар
әрбір мемлекеттік әкімшілік қызметшіде заңнамалардың негізінде мемлекеттік
билік органдарының аппараттарына қызметке орналасуға байланысты пайда
болады,өзгертіледі және тоқтатылады.Бұл сияқты құқықтық қатнастардың екінші
жағы тиісті лауазымға тағайындауға,ауыстыруға уәкілеттік берілген орган
немесе лауазымды адам арқылы мемлекет болып табылады.
Сыртқы қатнастар болып заңнамалардың негізінде мемлекеттік қызметші мен
оған бағынышты емес өзге субьектілердің арасында өзінің лауазымдық
өкілеттіктерін жүзеге асыруға байланысты қалыптасатын мемлекеттік
–қызметтік қатнастар саналады.Бірақ әркім мемлекеттің өкілі ретінде бола
алмайды,тек өзінің атқарып отырған лауазымы бойынша атқарушы билік аясында
мемлекеттік – билік өкілеттіктер берілген қызметші ғана лауазымды адам бола
алады.Лауазымды адамдарға өздерінің жариялы сипаты бар биліктік
өкілеттіктерінің өз органдарынан тысқары күші болатын ,мемлекеттік органдар
қызметкерлерін жатқызуға болады.
5.Қызмет атқару мерзіміне байланысты мемлекеттік лауазымға белгіленбеген
мерзімге тағайындалатын мемлекеттік қызметшілерді,сынақ мерзімі
белгіленетін белгілі бір мерзімге тағайындалатын қызметшілерді бөлуге
болады. Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер лауазымдары
басқа белгілерімен де әр түрлі лауазым санаттары мен топтарына бөлінеді.
5.Мемлекеттік қызметшілер мәртебесінің негіздері.
Мемлекеттік қызметшінің әкімшілік құқықтық мәртебесі оны құрайтын
мына элементтерді қамтиды: құқықтарын; негізгі міндеттерін; шектеулерді;
кепілдіктерді; көтермелеуді; еңбек ақы төлеуді; зейнетақымен
қамсыздандыруды; жауапкершілікті.
Мемлекеттік қызметшілердің құқықтары, біріншіден,оларға ҚР-ның
азаматы ретінде Конституциямен және заңдармен берілген; екіншіден, олардың
мемлекеттік қызметтің мемлекеттік лауазымына орналасу фактісімен
туындайтын; үшіншіден, мемлекеттік – қызметтік жұмыстың жекелеген
түрлерінің ерекшеліктерімен айқындалатын құқықтық мүмкіндіктердің кешені
болып табылады. Мемлекеттік қызмет
туралы заңның 8-б. қызметшілердің едәуір көлемде қызметтік құқықтарын
бекіткен.Олардың ішінде ең маңыздылары мыналар:
* өз өкілеттігі шегінде мәселелерді қарауға және олар бойынша шешімдер
қабылдауға қатысуға, тиісті органдар мен лауазымды адамдардың олардың
олардың орындауын талап етуге:
* бекітілген тәртіппен лауазымдық міндеттердің орындау үшін қажетті
ақпарат пен материалдар алуға;
* лауазымдық міндеттерді атқару үшін
белгіленген тәртіппен ұйымдарда, олардың меншік нысанына қарамастан,
болуға; * басшыдан
мемлекеттік қызметшінің атқаратын лауазымына сәйкес міндеттердің және
қызметтік өкілеттіктерінің көлемін дәлдеп белгілеугді талап етуге;
* тиісті бюджет қаражаты есебінен қайта даярлануға және біліктілігін
арттыруға; * өзінің мемлекеттік қызмет өткеруіне қатысты
материалдармен кедергісіз танысуға, қажет болған жағдайларда жеке
түсініктеме беруге;
* біліктілігі мен қаблеті, өзінің қызметтік міндеттерін адал орындауы
ескеріле отрып, қызметі бойынша жоғарылауға;
* қызметшінің пікірнше негізсіз айып тағылған жағдайда қызметтік тексеру
жүргізілуін талап етуге.
Қызметші өзінің ынтасы бойынша мемлекеттік қызметтің бос лауазымына
орналасуға конкурсқа қатысуға құқылы. Мемлекеттік қызмет өтіліне сәйкес
оның зейнетақымен және әлеуметтік қамсыздандырылуына құқығы бар.Мемлекеттік
қызметшілердің негізгі міндеттері ( заңның 9-б.):
*Республиканың Конституциясы мен заңдарын сақтау;
*азаматтар мен заңды тұлғалар құқықтарының, бостандықтары мен заңды
мүделерінің сақталуын және қорғалуын қамтамасыз ету, заңдарда белгіленген
тәртіп пен мерзімде азаматтардың өтініштерін қарау, олар бойынша қажетті
шаралар қолдану;
*мемлекеттік тәртіп пен еңбек тәртібін сақтау;
*басшылардың бұйрықтары мен өкімдерін, жоғарғы тұрған органдар мен
лауазымды адамдардың өз өклеттігі шегінде шығарған шешімдері мен
нұсқауларын орындау;
*мемлекеттік құпияларды және заңмен қорғалатын өзге де құпияны сақтау.
Мемлекеттік қызметшілердің заңда белгіленген негізгі міндеттерінен
туындайтын нақты міндеттері үлгі біліктілік талаптар негізінде айқындалады
және тиісті мемлекеттік органдардың басшылары бекітетін мемлекеттік
нұсқаулықтарда көрсетіледі. Бұлардан басқа мемлекеттік саяси
қызметшілердің функционалдық міндеттері ҚР – ның заңдарымен, Президенттің
2000 жылғы 10-наурыздағы жарлығымен бекітілген « Мемлекеттік қызметті
өткеру туралы Ережемен », тиісті мемлекеттік орган туралы Ережемен және
лауазыдық нұсқаулықтармен айқындалады. Олардың
негізгі функциялары мыналар: *
мемлекеттік саясатты айқындауға және іске асыруға жәрдемдесетін шешімдер
қабылда;
* қабылданған шешімдердің орындалу барысын бақылау;
* мемлекеттік және өзге де бағдарламалар мен жобалардың орындалу барысын
реттеу және бағалау, сондай-ақ орындалуы үшін дербес жауапкершілік және
т.б. Мемлекеттік қызметші мемлекеттік қызметке кіргенде
құқықтармен міндеттерден басқа заңнамалармен белгіленген бірнеше шектеулер
мен тыйымдарды да өз еркімен қабылдайды, олардың мақсаты мемлекеттік
қызметшінің жоғарғы рухани бейнесін және оның лауазымдық өкілеттіктерінің
шегінде іс-қимылының еркіншілігін қамтамасыз ету.
6. Мемлекеттік қызметі өткеруді әкімшілік – құқықтық реттеу
Мемлекеттік қызметті өткеру – бұл ұзаққа созылатын процесс, ол
мемлекеттік қызметшілердің қызметке кіргеннен бастап одан шыққанға дейінгі
атқаратын қызметтерін дәйекті түрде ауыстыруынан көрніс табады. Осы уақыт
ішінде мемлекеттік қызметшінің әкімшілік – құқықтық мәртебесі жүзеге
асырылады. Мемлекеттік қызметті өткеру
екі түрлі құқықтық актілермен іске асырылады. Олар бірнен бірі өздерінің
туғызатын құқықтық салдарының сипатымен айырылады. Олардың
біріншісі Қазақстанның барлық азаматтары үшін мемлекеттік қызметті
өткерудің жалпы тәртібін ( ережелерін, шарттарын ) белгілейтін нормативтік
құқықтық актілерді құрайды. Олар мемлекеттік қызметке қабылдаудың сынақ
мерзімінен өтудің тәртібін, мемлекеттік қызметке қабылдаудың сынақ
мерзімінен өтудің тәртібін, мемлекеттік қызмет жағдайының ерекшеліктерін,
аттестация өткізудің тәртібін, қызметке орналасудың, лауазымдық санаттар
топтарына жатқызудың, құрметті атақтар берудің және қызмет өткерудің өзге
де мәселелерінің тәртібін белгілейді. Құқықтық
актілердің екінші түрі – бұл заңдық айғақтар түрлерінің бірі, яғни нақты
бір азамат үшін мемлекеттік – қызметтік қатынастар туғызтын, өзгертетін
немесе тоқтататын нақты жағдайларды реттейтін жеке – дара актілер.
Мемлекеттік қызмет туралы заң бойынша мемлекеттік қызметке
кіруге, заңдарда өзгеше белгіленбесе, жасы 18 жастан кем емес, қажетті
білімі бар және өзге белгіленген талаптарға сәйкес келетін ҚР – сы
азаматының құқығы бар. Мемлекеттік
қызметшінің мемлекеттік әкімшілік лауазымға орналасу ол тиісті бос тұрған
лауазымға қойылатын біліктілік талаптарға сай келген жағдайда мемлекеттік
қызметшінің және уәкілетті органның немесе оның аумақтық бөлімшесінің
келісімімен конкурстық іріктеусіз ауысу тәртібімен жүзеге асырылуы мүмкін.
Азаматтардың мемлекеттік әкімшілік лауазымға
орналасу олар міндетті түрде арнайы тексеруден өткеннен кейін жүзеге
асырылады. Конкурсты бос лауазымдар бар
мемлекеттік орган не президент шешімі бойынша мемлекеттік қызмет істері
жөніндегі өкілетті орган конкурс өткізу туралы мемлекеттік тілде және орыс
тілінде хабарландыру жариялағаннан кейін өткізеді.
Конкурс жариялаған мемлекеттік орган үміткерлерді бос лауазымдарға
орналасуды жүзеге асыратын конкурс комиссиясын құрады.Бұл комиссияның
шешімі мемлекеттік әкімшілік қызметтің бос лауазымына орналасуға немесе
мындай лауазымға кіруге бас тартуға негіз болып табылады.
Конкурсқа жасы 18-ден төмен емес ,қажетті
білімі,кәсіби даярлық деңгейі бар және белгіленген талаптарға сәйкес ҚР-ның
барлық азаматтары қатысуға құқылы. Конкурсқа қатысуға
мынадай азаматтар жіберілмейді: 1)Жоғарыда
көрсетілген талаптарға сәйкес емес ;
2)заңдылық күші бар сот шешімімен іс-әрекетке қабілетсіз немесе іс-әрекетке
қабілеті шектелген болып танылғандар;
3)Заңдылық күші бар сот шешімімен белгілі бір анықалған мерзімге
дейін мемлекеттік қызметті атқару құқығынан айырылғандар;
4)Заңда қарастырылған басқа жағдайларда.
ҚР –сы президентінің «сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті
күшейту,мемлекеттік органдармен лауазымды адамдар қызметіндегі тәртіп пен
реттілікті нығайту жөніндегі шаралар туралы» 2005ж. 14-сәуірдегі жарлығында
мемлекеттік қызмет істері агенттігіне бос мемлекеттік әкімшілік қызметшілер
лауазымдарына орналасу үшін конкурс өткізудің айқындығын қамтамасыз ететін
іс-шаралар әзірлеу тапсырылған болатын. Мемлекеттік
әкімшілік қызметке алғаш рет немесе қызметін тоқтатқаннан кейін жаңадан
қабылданған,сондай-ақ жоғары дәрежелі санаттағы мемлекеттік әкімшілік
лауазымға қабылданған азамат үшін үш айға дейінгі мерзімге сынақ белгіленуі
мүмкін. Конкурстық камиссияның оң қорытындысын ала алмаған
конкурсқа қатысушылар, камиссиямен мемлекеттік қызметке
ұсынылғандар,аталған агенттік және оның аумақтық бөлімшелері құратын
кадрлар резервіне тіркелуі мүмкін.Кадр резервіне алынған азаматтар
біліктілік талаптарына сай болған жағдайда және өздерінің келісімен
әкімшілік қызмет лауазымдарының тиісті немесе төменгі санаты лауазымына бір
жыл ішінде конкурстан өтпей тағайындала алады.
Мемлекеттік әкімшілік қызметтің кадр резервін
уәкілеттік орган және оның аумақтық бөлімшелері:
1)конкурстық іріктеуге қатысқан және конкурстық
камиссия кадр резервіне алуға ұсыным берген;
2)мемлекеттік тапырыс негізінде мемлекеттік
қызметшілерді даярлау және қайта даярлаудың мемлекеттік бағдарламалары
бойынша оқудан өткен; 3)Кәсіби дәрежесін арттыру
мақсатында мемлекеттік орргандар халықаралық ұйымдарға немесе басқа
мемлекеттерге жұмысқа жіберген;
4)атестациялаудан өткен және атестациялық камиссиялар кадр резервіне алуға
ұсыным берген мемлекеттік әкімшілік қызметшілер болып табылатын азматтардан
жасақтайды.Кадр резервіне алынған адамның резервте тұруы бір жылдан ұзақ
болмайды. ҚР-ның әрбір азаматы мемлекеттік әкімшілік немесе саяси
қызметке кіргенде ант береді.Анттың мәтіндері мен оны берудің тәртіптері
президенттің жарлықтарымен бекітілген.Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер
оқтын-оқтын атестациялаудан өтеді.Оның мақсаты – қызметшілердің кәсіби
даярлығы деңгейін,құқықтық мәдениетін және азаматтармен жұмыс істеу
қабілетін айқындау болып табылады.
Пысықтау сұрақтары:
1.Мемлекеттік қызмет ерекшеліктері
2Мемлекеттік қызметшілердің жіктелуі
Тақырып 5 Кәсіпорындар мен мекемелердің, ұйымдардың әкімшілік-құқықтық
мәртебесі
Мақсаты: Кәсіпорынның, мекеменің және ұйымның әкімшілік-құқықтық мәртебесі
маңызы атқарушылық билікті жүргізуде орны мен маңызы
1.Мемлекеттік және мемлекеттік емес кәсіпорындар мен мекемелер
2.Шаруашылық серіктестіктер мен қоғамдар, өндірістік және тұтыну
кооперативтері
3.Қоғамдық бірлестіктер
4.Діни бірлестіктер
1.Мемлекеттік басқару аясында өзінің мақсат – міндеті мен әкімшілік
– құқықтық мәртебесі жөнінен әр түрлі болатын көптеген мемлекеттік және
мемлекеттік емес ұйымдар қызмет атқарады.
Ұйым- деп өзінің басқару органы басшылық ететін және меншігінде,
шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығында оқшауланған мүлкі
болатын әр түрлі саны бар қызметкерлер ұжымы түсініледі. Ұйымның басқару
органы оның әкімшілігі болып табылады. Бұл жеке дара басшы және оның
орынбасарлары, не бір мезгілде жеке дара және ұжымдық немесе басқа
тағайындалатын орган, не қызметкерлер ұжымының ұйымды басқару жөнінде
уәкілеттік берген органы болуы мүмкін. Әкімшілік басқару функцияларын өзіне
берілген өкілеттіктер шегінде өз ұйымының ішінде жүзеге асырады. Бұлар
еңбек ұжымының жұмысын ұйымдастыру, еңбек және мемлекеттік тәртіпті
қамтамасыз ету жөніндегі өкілеттіктер. Өз қызметкерлері ұжымына қатысты
әкімшіліктің тәртіптік билігі бар. Сыртқы басқаруды алатын болсақ, ол
атқарушы билік органдары сияқты оны жүзеге асырмайды, өйткені оның тиісті
мемлекеттік биліктік өкілеттіктері болмайды. Ұйымның әкімшілігі атқарушы
билік органдарымен сыртқы әкімшілік-құқықтық қатынастарға ұйымның
функцияларын жүзеге асыруға байланысты басқарудың объектісі ретінде
қатысады. Әкімшілік оларға тиісті өтініштер беруге, олардың іс-әрекеттеріне
әкімшілік жолмен де, сондай-ақ сот тәртібімен де шағымдануға құқылы.
Ұйымдардың қызметінің, өкілеттіктерінің мәселелері әр түрлі
тұрғыдан Қазақстан құқығының бірнеше салаларының зерттейтін пәні болып
табылады: әкімшілік, азаматтық, қаржылық, еңбек, т.б. Ұйымдардың әкімшілік
құқықтық мәртебесін белгілейтін құқық нормалары әр түрлі заңдарда және өзге
де нормативтік құқықтық актілерде қаралған. Ұйымдардың әрқайсысының
әкімшілік құқықтық мәртебесін жекелеп дұрыс және жанжақты сипаттау үшін
оларды топтастырудың үлкен маңызы бар. Бұл олардың қызметінің мақсаттары,
ұйымдық – құқықтық нысандары, өздеріне жататын мүлікке билік ету
өкілеттіктерінің көлемі мен сипаты бойынша, сондай-ақ бағыныштылығы немесе
ведомстволық қарастылығы бойынша жүргізіледі. Ұйымдар өздерінің қызметінің
мақсаты бойынша коммерциялық және коммерциялық емес болып бөлінеді.
Комерциялық ұйымдар мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктестік,
өндірістік кооператив нысандарында құрылуы мүмкін; ал коммерциялық емес
ұйымдар – мекеме, қоғамдық бірлестік , тұтыну кооперативі, қоғамдық қор,
діни бірлестік нысанында және заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда
құрылуы мүмкін. Комерциялық ұйымдар өздерінің кәсіпкерлік қызметін
үйлестіру, сондай-ақ жалпы мүліктік мүдделерді білдіру мен қорғау
мақсатында өзара шарт бойынша қауымдастықтар нысанында коммерциялық емес
ұйым болып табылатын бірлестіктер құра алады. Қауымдастықтың мүшелері өз
дербестігін және заңды тұлғаның құқықтарын сақтап қалады.
Қызметінің түрі бойынша ұйымдардың мына сияқты түрлері, мысалы,
кәсіпорындар , мекемелер, азаматтардың қоғамдық бірлестіктері және өзге де
әр түрлі ұйымдар ажыратылады. Меншік түрлері бойынша ұйымдар мемлекеттік
және мемлекеттік емес болып болінеді. Ұйымдардың бір түрі кәсіпорындар мен
мекемелер болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындар мен мекемелер өзінің
қызметінің көлемі мен маңызы бойынша республикалық және коммуналдық –
облыстық, аудандық , қалалық, кенттік және ауылдық маңызы барлар болуы
мүмкін.
Кәсіпорындар мынандай ұйымдық-құқықтық нысандарда құрылуы мүмкін,
мысалы : шаруашылық серіктестік, акционерлік қоғам, өндірістік кооператив,
мемлекеттік кәсіпорын. Кәсіпорындардың салалар бойынша әр түрлі түрлері
бар: өнеркәсіптік – заводтар, фабрикалар, шахтылар, рудниктер,т.б.
Кәсіпорындарды мемлекеттік органдар, құрылтайшылар, мүлікті меншіктенушілер
не оған мүлік меншік иелерінің уәкілеттік берген органдары құра алады .
Кәсіпорын - бұл қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырыу және
пайда табу мақсатында өнім өндіру, жұмыс атқару және қызмет көрсету үшін
құрылған шаруашылықпен айналысатын субъект. Бұл қызметтің негізіне оның
мүлкі жатады. Кәсіпорын өзінің қызметін дербес жүзеге асырады, шығарған
өніміне, тапқан пайданың, салықтар мен өзге де міндетті төлемдерді
төлегеннен кейін, қалғанына билік етеді. Мемлекеттік және мемлекеттік емес
кәсіпорындардың әкімшілік құқық субъектілігі әр түрлі. Мемлекеттік
кәсіпорындар мемлекеттің меншігі болып табылады . Сондықтан мемлекеттік
органдардың қарауына. Мемлекеттік кәсіпорындарды құру; олардың қызметінің
мақсат-міндеттерін , сондай-ақ оларды орналастыратын орнын айқындау;
жарғысын бекіту; кәсіпорындарды басқару; мемлекеттік кәсіпорындарды қайта
құру және тарату жатады.
Мемлекеттік кәсіпорындар қызметінің негізгі міндет-мақсаты қоғам мен
мемлекеттің қажетіне қарай айқындалатын мынандай әлеуметтік-экономикалық
міндеттерді шешу болып табылады:
1) мемлекеттің қорғаныс қабілетін материалдық жағынан қамтамасыз ету және
қоғам мүддесін қорғау;
2) экономиканың жеке меншік секторы қамтымаған немесе жеткіліксіз
қамтыған қоғамдық өндірістің салаларында бірінші қажеттіліктегі
тауарларды өндіру;
3) мемлекеттік монополияға жатқызылған немесе мемлекеттің функциясы
болып табылатын салалардағы қызметті жүзеге асыру.
Кәсіпорынның шаруашылық жүргізу құқығы мүлікті мемлекеттен
меншік иесі ретінде алған және осы мүлікті иелену, пайдалану және оған
билік ету құқықтарын ҚР-ның Азаматтық кодексінде, кәсіпорын туралы заңда
және өзге де заң құжаттарында белгіленген шекте жүзеге асыратын оның заттық
құқығы болып табылады.
Мемлекеттік кәсіпорындардың бір түрі жедел басқару құқығына негізделген
және мемлекеттік мүлікке иелік ететін кәсіпорындар болып табылады. Жедел
басқару құқығы қазыналық кәсіпорынның меншік иесінен алған және өз
қызметінің мақсатына, меншік иесінің тапсырмалары мен мүліктің мақсатына
сәйкес кәсіпорвн туралы заңмен өзге де заң актілерінде белгіленген шекте
сол мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқығын жүзеге асыратын
заттық құқықы болып табылады. Қазыналық кәсіпорындар мынандай мақсаттарда:
төтенше және авариялық жағдайларда арнаулы жұмыстар орындау, табиғи
зілзаладан қорғау; қылмыстық атқару жүйесі саласындағы өндірістік
қызметті; мемлекеттік монополияға жатқызылған салалардағы қызметті жүзеге
асыру және т.б. үшін құрылуы мүмкін.Қазыналық кәсіпорынның шаруашылық
қызметі оның жарғыда көрсетілген мақсат-міндеттерімен , сондай-ақ
мемлекеттің тапсырыстарымен анықталады. Өзге шаруашылық қызметті жүзеге
асыруға жол берілмейді.
Қазыналық кәсіпорынның қызметі мемлекеттік тапсырысты бөле
отырып, мемлекеттік басқару органы бекітетін смета бойынша өз табысының
есебінен қаржыландырылады.
Мемлекеттік меншіктің түрлеріне қарай кәсіпорындар:
1) республикалық меншігіндегі кәсіпорындар - республикалық мемлекеттік
кәсіпорындар ;
2) коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар – коммуналдық мемлекеттік
кәсіпорындар болып бөлінеді.
Республикалық және коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындардың атаулы
тізбелерін тиісінше ҚР-ның Үкіметі және тиісті жергілікті атқарушы органдар
бекітеді. ҚР-ның Ұлттық Банкі құратын кәсіпорындар республикалық
мемлекеттік кәсіпорындар болып табылады.
Республикалық мемлекеттік кәсіпорындарға қатысты республикалық
меншік құқығы субъектісінің функцияларын мемлекеттік меншікке билік етуге
ҚР-ның Үкіметі уәкілеттік берген мемлекеттік орган, сондай-ақ ҚР-ның
Ұлттық Банкі орындацды. Министрліктер, агенттіктер, ведомстволар және ҚР-
гың Үкіметі уәкілеттік берген өзге де мемлекеттік органдар, сондай-ақ ҚР-
ның Ұлттық Банкі республикалық мемлекеттік басқару органдары болып
табылады.
Коммуналдық меншік құқығы субъектісінің коммуналдық мемлекеттік
кәсіпорындарға қатысты функцияларын тиісті әкімшілік аумақтық бөліністің
әкімдігі жүзеге асырады. Тиісті әкімшілік аумақтық бөліністің әкімдігі не
жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын, әкім уәкілеттік берген атқарушы
орган коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындарды мемлекеттік басқару органы
болып табылады.
Мемлекеттік емес кәсіпорындаға мемлекеттің ықпалы шектеулі.
Мемлекет оларды басқармайды. Басқаруды мемлекетік – биліктік өкілеттіктері
жоқ меншік иелері немесе олардың уәкілеттік берген органдары жүзеге
асырады. Мемлекет мемлекеттік емес кәсіпорынның әкімшілігін құруға
қатыспайды. Мемлекеттің бұл кәсіпорындар жөніндегі рөлі барлық
кәсіпорындарға , олардың ұйымдық-құқықтық нысандарына қарамастан , жалпы
бірдей болатын әкімшілік- құқықтық тәртіп белгілеу және сол белгіленген
тәртіптің сақтауына бақылау жасау болып табылады. Мемлекеттік емес
кәсіпорынды басқарудың тәртібі заңнамалармен және кәсіпорынның жарғысымен
айқындалады. Заңнамаларда бұл жөнінде тек жалпы нұсқамалар ғана болады.
Басқарушылық, әлеуметтік - мәдени немесе өзге де коммерциялық емес
сипаттағы қызметтерді жүзеге асыру үшін құрылтайшы құрған және
қаржыландыратын ұйым мекеме деп танылады.
2. Шаруашылық серіктестігі болып жарғылық қоры құрылтайшылардың
салымдарына бөлінген, өз қызметінің негізгі мақсаты пайда түсіру деп
есептелетін және заңды тұлға болып табылатын коммерциялық ұйым танылады.
Шаруашылық серіктестіктері толық серікткстік, сенім серіктестігі,
жауапкешілігі шектеулі серіктестік , қосымша жауапкершілігі бар серіктестік
және акционерлік қоғам нысанында құрылуы мүмкін. Шаруашылық
серіктестігінде қатысушылар мыналар болып табылады. Толық серіктестікке
қатысушылар және сенім серіктестігінде толық серіктестік тек азаматтар
ғана бола алады. Азаматтар және өкілді , атқарушы және сот билігі
органдарынан басқа , заңды тұлғалар жауапкершілігі шектеулі серіктестікке,
қосымша жауапкершілігі бар серіктестікке, акционерлік қоғамға қатысушылар
және сенім серіктестігіне салымшылар бола алады .Шет мемлекеттер,
халықаралық ұйымдар, шетелдік заңды тұлғалар мен азаматтар, сондай-ақ
азаматтығы жоқ адамдар, егер заң актілерінде өзгеше белгіленбеген болса,
аталған 1995 ж. 2- мамырдағы заңға сәйкес құрылатын серіктестіктерге
жалпы негізде қатысады. Шаруашылық серіктестігінің құрылтай құжаттары мен
жарғысы, ал бір тұлға құрған серіктестіктің құрылтай құжаты – оның жарғысы
болып табылады. Серіктестікті басқарудың жоғарғы органы оған
қатысушылардың жалпы жиналысы болып табылады. Серіктестіктің қызметіне
күнднлікті басшылық жасайтын және оған қатысушылардың жалпы жиналысына
есеп беретін атқарушы немесе жеке – дара орган құрылады. Атқарушы орган
ретінде :
1) басқарма
2) байқаушы кеңес
3) шаруашылық серіктестігіне қатысушылардың жалпы жиналысының шешімі
бойынша басқа да органдар құрылуы мүмкін. Атқарушы органның қызметін
бақылау үшін қатысушылардың жалпы жиналысы тексеру комисиясын құруға
құқылы. Өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатымен акциялар
шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам деп танылады. ҚР-ның заңдарында
көзделген жағдайларда акционерлік қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында
коммерциялық емес ұйымдар құрылуы мүмкін. Акционерлердің жалпы жиналысы
қоғамның жоғарғы басқарушы органы болып табылады. Акционерлердің жалпы
жиналыстары жылдық және кезектен тыс болып бөлінеді.
Жеке кәсіпкерлік - жеке кәсіпкерлік субъектілерінің кіріс алуға
бағытталған, жеке кәсіпкерлік субъектілерінің өздерінің меншігіне
негізделген және жеке кәсіпкрлік субъектілерінің атынан олардың
тәуекелімен және мүліктік жауапкршілігімен жүзеге асырылатын бастамшылық
қызметі. Азаматтардың бірлескен кәсіпкеплік қызметі үшін мүшелік негізде,
олардың жеке еңбегімен қатысуына және мүшелердің мүліктік жарналарын
біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі өндірістік кооператив болып
танылады. Кооператив коммерциялық ұйым, заңды тұлға болып табылады.
Өндірістік кооперативтің мақсаты мен мәнін оның жарғысы анықтайды.
Кооператив құрылтайшы жеке тұлғалардың жалпы жиналысының шешімімен
құрылады.Кооперативтің таза табысы жыл қорытындысы бойынша анықталады. Егер
кооператив жарғысында өзгеше тәртіп көзделмесе, жалпы жиналыс белгілеген
мөлшерде таза табыс кооператив мүшелерінің арасында олардың еңбегімен
қатысуына қарай бөлінеді. Кооперативті басқарудың жоғарғы органы оның
мүшелерінің жалпы жиналысы болып табылады.
Коммерциялық емес ұйым деп кіріс түсіндіру негізгі мақсаты болып
табылмайтын және алынған таза кірісті қатысушылар арасында бөлмейтін заңды
тұлға танылады. Коммерциялық емес ұйымдардың ұйымдық- құқықтық
нысандарының бірі мекеме. Жекеменшік мекеме деп басқарушылық, әлеуметтік-
мәдени немесе коммерциялық емес сипаииағы өзге де қызметтерді жүзеге
асыру үшін жеке және мемлекеттік емес заңды тұлғалар құрған, мемлекеттік
құрылымның бөлігі болып табылмайтын ұйым танылады.
Коммерциялық емес ұйымдардың, мемлекеттік мекемелерді қоспағанда,
басқару органдары мыналар болып табылады:
• жоғарғы басқару органы- ұйым қызметінің кез келген мәселелері бойынша
шешімдер қабылдауға құқылы;
• басқарудың атқарушы органы – ұйымның қызметін күнделікті басқаруды
жүзеге асырады, жоғарғы басқару органына есеп береді;
• ұйымның басқару органдары сайлайтын немесе тағайындайтын тексеру
органы;
• ұйымның құрылтай құжаттарына сәйкес басқа да органдар.
3.ҚР-да партиялар, кәсіптік одақтар және азаматтардың ортақ
мақсаттарға жету үшін ерікті негізде құрылған, заңдарға қайшы келмейтін
басқа да бірлестіктері қоғамдық бірлестіктер деп танылады. Олар
коммерциялық емес ұйымдар болып табылады.Қоғамдық бірлестіктің аса маңызды
белгісі азаматтардың оны өз еріктерімен құратындығы. Бұл орайда атқарушы
билік органдарының алдын-ала рұқсатын алу қажет емес. Қазақстан аумағында
халықаралық және шетелдік коммерциялық емес, үкіметтік емес
бірлестіктердің құрылымдық бөлімшелері құрылулары мүмкін. Қоғамдық
бірлестік Қазақстан азаматтарының жарғы қабылданып, басшы органдар
құрылатын Құрылтай съезін шақыратын, кемінде он адамнан тұратын тобының
бастамасы бойынша құрылады. Қоғамдық бірлестіктердің заңды тұлға ретіндегі
құқық қабілеттігі ол заң актілерінде белгіленген тіртіп бойынша тіркелген
кезінен бастап пайда болады. Бұл жағдайда оларға мемлекеттік тіркеуді
жасаған тиісті әділет органы тіркелгендігі туралы куәлік береді. Қоғамдық
бірлестіктерді тіркеу мемлекеттік бақылаудың нысаны болып табылады.
Қоғамдық бірлестіктердің табиғи қасиетіне байланысты ммлекеттік
билік өкілеттіктері болмағанмен, мемлекеттік органдармен өзара іс-қимыл
етуі, келісімдер жасауы, шарттар бойынша олар үшін заңдарда көзделген
белгілі бір жұмыстар орындауы мүмкін.
Қоғамдық бірлестіктер жарғылық мақсаттарға қол жеткізгендей
кәсіпкерлік қызметті заңдарға сәйкес жүзеге асыра алады.
Қоғамдық бірлестіктердің заңдарды сақтауына қадағалау жүргізуді
прокуратура органдары іске асырады. Қоғамдық бірлестіктерді тіркейтін
әділет органдары олардың қызметінің жарғылық мақсаттарына сәйкес келуіне
бақылау жүргізеді. Бірлестіктердің заңнамалары бұзғандығын немесе олардың
жарғылық мақсаттарына қайшы келетін іс-әрекеттерін тапқан жағдайда әділет
органы бірлестіктің басшылық ететін органдарына жазбаша ескерту жасауы
мүмкін.
Азаматтардың, әр түрлі әлеуметтік топтардың мемлекеттік биліктің
өкілді және атқарушы, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында білдіру
және оларды қалыптастыру ісіне қатысу мақсатында олардың саяси еркіндігін
білдіретін ҚР-сы азаматтарының ерікті бірлестігі саяси партия деп
танылады. Саяси партия саны бір мың адамнан кем емес, саяси партияның
құрылтай съезін шақыратын және облыстардың, республикалық маңызы бар
қаланың және астананың үштен екісінің атынан өкілдік ететін ҚР-сы
азаматтары тобының бастамасы бойынша құрылады.
Саяси партия : өзінің жоғарғы органның шешімі бойынша;
аймақтардың кемінде жартысының өкілі болып табылатын мүшелерінің кемінде
елу бір процентінің ұсынысы бойынша; соттың шешімі бойынша таратылады.
Саяси партия: ҚР-сы Конституциясы мен заңдарының талаптарын
сақтауға ; салық органдарына заңдарда белгіленген мерзімдер мен көлемде
өзінің қаржылық қызметі туралы есе,п табыс етуге және т.б. орындауға
міндетті.
Әкімшілік құқықтық қабілеттіктің үлкен көлемі кәсіподақтарға
жатады. Кәсіптік одақтар - дербес тіркелген жеке мүшелігі бар қоғамдық
бірлестіктер, оларды азаматтар өздерінің кәсіптік мүдделерінің ортақтығы
негізінде өз мүшелерінің еңбек ету, сондай-ақ басқа да әлеуметтік-
экономикалық құқықтары мен мүдделерін білдіріп, қорғау, еңбек
жағдайларын қорғау мен жақсарту үшін ерікті түрде құрылады.
4.ҚР-ның Конституциясында, сондай-ақ адам құқықтары туралы халықаралық
актілер мен келісімдерде баянды етілген азаматтардың діни сенім
бостандығы жөніндегі құқықтарын іске асыруға қажетті кепілдіктері және
діни ұйымдардың құқықтық жағдайы «Діни сенім бостандығы және діни
бірлестіктер туралы» 1992ж. 15-қаңтардағы заңмен оған өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы заңдармен және ҚР-ның өзге де нормативтік
құқықтық актілерімен белгіленген.
ҚР-ның, басқа мемлекеттердің азаматтар және азаматтығы жоқ
адамдар жеке өзі, сондай-ақ басқалармен бірге кез келген дінді еркін
ұстануға немесе ешқайсысын ұстанбауға құқылы.
Заңда діни бірлестіктердің мемлекеттен бөлінгендігі және барлық
діндер мен діни бірлестіктердің заң алдында бірдейлігі бекітілген.
Сондықтан мемлекет діни бірлестіктердің заңды қызметіне араласпайды. Олар
да өз кезегінде қандай да болсын мемлекеттік қызметтер атқармайды,
мемлекеттік өкімет пен басқару органдарының сайлауына қатыспайды, саяси
партиялар қызметіне қатысуына немесе оларға қаржы жағынан қолдау жасауына
жол берілмейді. Заңда діни бірлестіктерге, еріеті құрамаларға айқын заңдық
анықтама берілген. Ол бойынша жергілікті діни бірлестіктер, діни
басқармалар, сондай-ақ діни оқу орындары мен ғибадатханалар ҚР-дағы
діни бірлестіктер деп танылады.
Жергілікті діни бірлестіктер діни мүдделер мен қажеттерді бірлесіп
қанағаттандыру мақсатында құрылған азаматтардың ерікті құрамалары болып
табылады. Діни бірлестіктер құдайға құлшылық етуге немесе діни жиналыстар
өткізуге жұрт емін-еркін келе алатын орындар, сондай-ақ қайсыбір дінді
ұстанушылар құрметтейтін орындар ашып, оларды ұстауға құқылы.
Пысықтау сұрақтары:
1.Кәсіпорны түсінігі
2Ұйым түсінігі
3.Саяси бірлестік түсінігі
Тақырып 6. Атқарушы билікті жүзеге асырудың әкімшілік құқықтық нысандары.
Мақсаты.Атқаушы билікті жүзеге асыру әкімішілк нысанын талдау
1.Мемлекеттің басқару нысандары, түрлері.
2.Басқару құқықтық актілері: түсінігі, құқықтық маңызы.басқару актілерін
жою және тоқтату
1. Азаматтардың өтініш жасау құқығы ҚР – сы конституциясының 33 – б.
бекітілген, соған сәйкес ҚР – сы азматтарының мемлекеттік органдар мен
жергілікті өзін - өзі басқару органдарына тікелей өзі жүгінуге, сондай – ақ
жеке және ұжымдық өтініштер жолдауға құқығы бар.
Азаматардың өтініштерін жеке адамның құқықтарын, бостандықтары мен
заңды мүдделерін жүзеге асыру мен қорғаудын, оларды мемлекеттік органдарда,
сондац – ақ ұйымдарда қорғаудың бірыңғай тәртібін белгілеудің манызды
құралы ретінде айқындау мақсатында ҚР – сы Президентінің «азаматардың
өтініштерін қарау тәртібі туралы» 1995ж. 19 маусымда заң күші бар жарлығы
қабылданған болатын. Енді бұл жарлықтың орнына «Жеке және занды тұлғалардың
өтініштерін қарау тәртібі туралы» 2007ж. 12 қантарда жаңа заң қабылданды.
Бұл Заң жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін іск асыру және қорғау мақсатында олардың өтініштерін берумен
қарауға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейді.
Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі ҚР – ның
Конституциясына негізделген осы аталған заңмен және өзге де нормативтік
құқықтық актілермен реттеледі.
Занда өтініштердің түрлері ажыратылып, олардың мынандай негізгі
ұғымдары берілген.
Өтініш – өтінішті қарайтын субъектіге немесе лауазымды тұлғаға
жіберуге жеке немесе ұжымдық жазбаша, ауызша не электрондық цифрлық
қолтанбамен расталған электронды құжат нысанындағы ұсыныс, арыз, шағым,
сауал немесе үн қосу
1. Ұсыныс – адамнын заңдарды және өзге де нормативтік құқықтық
актілерді, мемлекеттік органдардың қызметін жетілдіру, қоғамдық
қатынастарды дамыту, мемлекет пен қоғамнын әлеуметтік – экономикалык
және өзгеде қызметі салаларын жақсарту жөніндегі ұсынымы.
2. Арыз - адамның өз құқықтары мен бостандықтарын немесе басқа
адамдардын құқықтары мен бостандықтарын іске асыруды жәрдем көрсету
туралы өтініш – хаты не заңдардың және өзгеде нормативтік құқықтық
актілердің бұзылыуы, өтініштерді қарайтын субъектілердің, лауазымды
тұлғалардын жұмысындағы кемшіліктер туралы хабарлама не олардың
қызметін сынау.
3. Шағым – адамнын өзінің бұзылған құқықтарын, бостандықтарын немесе
заңды мүдделерін қалпына келтіру, лауазымды тұлғалардың заңсыз іс --
әрекеттерін немесе әрекетсіздігін жою, сондай – ақ субъектілердің
заңсыз шешімдерінің күшін жою туралы талабы.
4. Сауал – адамның жеке немесе қоғамдық сипаттағы қызығушылық туғызатын
мәселелер бойынша ақпарат беру туралы өтініш.
5. Үн қосу – адамның мемлекет жүргізіп отырған ішкі және сыртқы
саясатқа, сондай – ақ қоғамдық сипаттағы оқиғалар мен құбылыстарға өз
көз қарасын білдіруі.
Азаматардың өтініштерінің кепілдіктерін арттыра түсуде мына
құжаттың үлкен мәні бар. ҚР – сы Президентінің «адамның және азаматтын
конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғау жүйесін одан әрі
жетілдіру туралы» 2004ж. 29 қарашадағы жарлығымен, адам құқықтары жөніндегі
Уәкілге ҚР – ның заңдамасында белгіленген тәртіппен сотқа немесе
прокаратураға заңдық күшіне енген сот шешімін, үкімін, соттың ұйғарымын
немесе қаулысын тексеру туралы қолдаухатпен жүгіну жөнінде өкілеттік
берілді.
Пысықтау сұрақтары:
Терминдерді талдау
Тақырып 7. Атқарушы билікті жүзеге асырудың әкімшілік құқықтық
әдістері.
Мақсаты.Атқарушы билікті жүргізу әдістерін талдау
1.Әкімшілк құқықтық әдістер түсінігі.
2.Тікелей басқаруға әсер ететін әдістер.жаңама басқаруға әсер етуші
әдістер
1.Әкімшілік құқық шындығында құқықтық реттеудің барлық
әдістерін пайдаланады. Сонымен бірге басқарушылық қатынастарға құқықтық
ықпал жасаудың қандай да бір құралдарын таңдауға осы қатынастарда іске
асырылатын атқарушы билік өзінің барлық айырықша ерекшеліктерімен шешуші
әсер етеді. Бұл орайда ең маңыздысы мынада, қоғамдық қатынастардың
ерекше түрін заң арқылы байланыстыру процесі пайда болады, осылардың
шегінде бір тарап басқарушы рөлінде, ал екіншісі - басқарылушы рөлінде
болады. Сондықтан бұл жерде, мысалы, азаматтық құүқық нормаларымен
реттелетін қатынастар үшін тән болатын тараптардың заңды түрдегі тепе –
теңдігі болмайтын қатынастар туралы сөз болып отыр.
Соған сәйкес әкімшілік құқықпен реттелген қатынастарды
басқарылатындардың еркінің бірыңғай басқарушы ерікке белгілі бір шамада
бағынуы әрқашанда едәуір немесе шамалы деңгейде көрініс табады, оны
бүлдіруші заңдық биліктің өкілеттіктер берілген атқарушы биліктің қандай
да болмасын субъектісі болып табылады. Бұл субъетінің бұлайша іс-әрекет
етуінің себебі, ол мемлекет атынан өкілдік етеді және жариялы мүддені
білдіреді. Осыдан бұл қатынастарда тараптардың заңды түрдегі теңсіздігі де
туындайды. Тараптары бір құқықтық дәрежеде болатын, мысалы, азаматтық-
құқықтық мәмілелермен салыстырғанда, басқарушылық қатынастарда атқарушы
билік субъектісіннің ерік білдіруі басқарылатын тараптың ерік
білдіруімен бірдей болуы мүмкін емес. Міне не себепті әкімшілік құқықпен
реттелетін қоғамдық қатынастарды биліктік қатынастар деп жиі сипаттайды.
Бұл формуланың ар жағында жасырын не бар? Ол басқарушылық қатынастар
мәжбірлеу құралдарының көмегімен реттеледі дегенді білдірмейме? әрине олай
емес, сондықтанда әкімшілік құқықтық реттеудің сипаты мен тәсіліне тікелей
әсер ететін ерекше шарттарын бөлу қажет.
Әкімшілік-құқықтық реттеуге тұтастай алғанда нұсқама мен тыйым
неғұрлым тән. Бұл түсінікті де, өйткені реттелетін қоғамдық қатынастардың
міндетті түрдегі қатысушысы мемлекеттік биліктің ресми өкілі болып
табылады. Оған жататын нұсқама нысанындағы өкім етушілік құқықтар
көлемін іске асыру мүмкіндігін тап соған берілген, олар екінші тарапқа
міндетті болып табылады. Мысалы, кәсіпорынның немесе мекеменің
басшысының бұйрығы өзі басқаратын қызметкерлер үшін міндетті, ал
министрліктің нормативтік актісіне барлық адамдар мен ұйымдар өздерінің
меншік нысанына қарамастан,егер олар осы министрлікке қарасты қызмет
аясында жұмыс істейтін болса , бағынуға міндетті.
Бұл жағдай немен түсіндіріледі? Ең алдымен мынамен , қандай да
болмасын атқарушы органға немесе лауазымды адамға тиісті заңдық биліктің
өкілеттіліктерді шындығында іске асыру белгілі болып отыр, ол бұл негізінен
алғанда басқарушылар мен басқарылушылар арасындағы қарым-қатынастардың
шартртық түрін болғызбайды. Мұны, мысалы, мынандай факт растайды,
әкімшілік – құқықтық реттеуді жүзеге асырғанда ретрелетін қатынастың бір
тарабының ерік білдіруіне жетекші рөл береіледі.
Әкімшілік құқықпен реттелетін нақты басқарушылық қатынастарда
тиісінше мынадай көрініс байқалады. Бір жағдайларда қатынастың
қатысушысында,қандайда бір атқарушы органның өкілетіліктеріне ұқсас
келетін өкілеттіктері жалпы болмайды. Басқа жағдайларда бір тараптың
заңдық биліктік өкілеттіктерінің көлемі мемлекеттік- басқарушылық қызмет
субъектісінің рөлінде болатын органдікінен аз болады. Мысалы, министрлікте
оған қарасты мемлекеттік кәсіпорынның басшысынан өкім етушілік
өкілеттіктерінің көлемі, әрине , көп.
2.Ал бұл, өз кезегінде мынаны білдіреді, мемлекеттік басқару аясында
реттеудің мынадай механизмі қалыптасады, ондағы азаматтардың ,
кәсіпорындардың, мекемелердің, мемлекеттік емес құрылымдардың, т.с.с.
мүдделеріне қатысты болатын заңды акт олардың өзара ерік білдірудің
нәтижесі болып табылмайды.
Оны тек қана өкілетті атқарушы орган немесе лауазымды адам шығарады.
Оларға әкімшілік құқықтың нормаларына сәйкес, бұған дейін атап
көрсетілгендей,құзырет беріледі, соның шегінде олар бір жақты тәртіппен
белгілі бір заңдық міндетті шешімдер қабылдауға құқылы. Дмек, бұл сияқты
шешімдер органның қарауынша емес,құқықтық белгілеулердің,негізінде
қабылжданады. Сондықтан олар кімге жолданса соған міндетті болады. әрине,
олар осы шешімдерді қабылдайтын атқарушы оганның немесе лауазымды адамның
өзіне де бірдей өлшекмде міндетті. Басқарушылық қоғамдық қатынстағы
тараптардың ең толық көрініс тапқан заңдық өзара қарым-қатынастары
осындай.
Шындығында, сипатталған реттеу механизмі мемлекеттік тәртіппен заңдылық
талаптарының мазмұнынан тікелей туындайды. Соларға сәйкес мемлекет
басқарушылық тәжірибеде пайда болатын мәселелерді, олардың кімнің ынтасы
бойынша туындауына қарамастын,біржақты тәртіппен ,бірақ міндетті түрде
заңмен заңдарға тәуелді әкімшілік-құқықтық нормалардың негізінде шешуге
өкілетті мемлдекеттік басқару аясмында ресми саты белгілейді.
Бұл сияқты сатылардың қажеттігі түсінікті. Азамат, мысалы, қандайда
бір әкімшілік – басқарушылық қызметтердің заңсыз іс-әрекетіне өзінің
шағымын өзі шеше алмайды. Сондықтан ол бойынша заңды мінд\етті болатын
шешім қабылдауға кім ресми өкілетті екенін белгілеу керек; әйтпесе
шағымды шешілген деп санауға болмайды. Мысалы, бұл сияқты шағымдар
бойынша шешімдерді кімнің іс-әрекетіне шағым жасалынса , соның жоғары
Тұрған органы қабылдайды деп белгіленген.
Басқарушылық қоғамдық қатынастарды реттеудің басқа түрлерінде де
осындай жағдай байқалады. Мәселен лицензияларды, яғни белгілі бір қызмет
түрімен айналысу үшін өкілетті атқарушы органдар береді, бірқатар
мемлекеттік емес құрылымдарды тіркеуді ҚР-сыӘділет министрлігі огандары
жүзеге асырады деп белгіленген , т.с.с.
Атқарушы билік органдарының әр түрлі деңгейін арасындағы қарым-қатынастарда
сатылы біріне-бірі бағыныш принципі қолданылады, соған сәйкес төменгі
тұрған органның кейбір мәселелерді,олар жоғарғы тұрған органның құзыретіне
жатқызылғандықтан өзіи шешуге құқығы жок.
Бірақ біржақты заңды түрдегі міндетті нұсқамалардың болуы әкімшілік-
құқықтық реттеудің басқарушылық қатынастардың екінші тарабын мәжбірлеуге
тіремейді. Мәжбүрлеу реттелетін қоғамдық қатынастарға және оның
қатысушыларына заңдық ықпал жасаудың ең соңғы түрі. Ол тек қана атқарушы
органдардың(лауазымды адамдардың) нұсқамаларында тұжырымдалған
талаптардан бас тартқан кезде, ал ең жалпы нысанда-құқықтық нормаларды
бұзған жағдайда пайдаланылады. Мұндай жағдайларда заңдық жауапкершілік
пайда болады. Демек, біржақты нұсқамалардың заңдық міндетілігі
мәжбірлеумен тепе-тең емес.
Тағы бір ескертетін жағдай , атқарушы билік субъектісінің ерік
білдіруініің біржақты және міндетті болуы тек әкімшілік құқықтың
нормаларымен белгіленген тікелей нұсқамалармен тыйымдар үшін ғана тән
емес.Әкімшілік әдістің бұл ерекшеліктері ерік беру үшін де, өйткені оларды
пайдалану тиісті әкімшілік-құқықтың нормаларымен бұйырылады. Әкімшілік-
құқықтың реттеудегі ерік беру құралдарын пайдаланудың механизмі мынадай.
Біріншіден , құқықтық нормалар реттелетін басқарушылық қатынастардың
тараптарына тиісті мінез-құлықтың бір түрін таңдауға мүмкіншілік беруі
мүмкін. Көпшілігінде бұл әдіс лауазымды адамдардың мінез құлқын реттеу үшін
пайдаланады,, бұл орайда олардың әкімшілік-құқықтық нормамен ұсынылған
таңдаудан бас тартуға құқысы жоқ.. мәселен ,ӘҚБтК (7 тарау )былай деп
белгілеген, құқық бұзушыларға әкімшілік жауапкершілік шараларын қолдануға
өкілеттік берілген лауазымды адам немесе орган мына сияқты бірін таңдап
алуға немесе оны жауапкершіліктен босату туралы мәселені шешуге құқылы.
Екіншіден, құқықтық нормалар басқарушылық қатынастардың тараптарына
өзінің қалауы бойынша іс-әрекет жасауға мүикіншілік беруі мүмкін.
әдетте, бұл субъективтік құқықтарды жүзеге асырганда болады. Мысалы ,
азамат қандайда бір лауазымды адамның іс-әрекетін заңсыз деп санағасн
жағдайда , оған шағым беру керек пе, жоқпа, ол мәселені өзі шешеді.
Сосын,шағымды қандай жолмен-әкімшілік немесе сот арқылы беру туралы
мәселені де оны өзі дербес шешеді. Шындығында бұл сияқты ерік беру
әдісінің белгілі бір іс-әрекеттерді жасауға ресми , яғни әкімшілік құқық
нормасын қаралған, рұқсат беру сипаты бар.
Биліктік қатынастардың ерекшеліктері осындай.
Пысықтау сұрақтары:
Әдістерді талдау
Тақырып 8. Әкімшілік мәжбүрлеу.
Мақсаты: Әкімішілік мәжбүрлеудің әкімшілік құқық жүйесіндегі орны
1.Әкімішілік жәжбүрлеу мәні және түрлері.
2.Әкімшілік ескерту шаралары.Бақылау және қадағалау, тексеру құжаттарды
1.Мәжбүрлі қажеттілік. ӘПБтК-те және басқа нормативтік актілерде
көзделген әрекетті жасағанымен, бірақ мәжбүрлі қажеттілік жағдайында, яғни
мемлекеттік немесе қоғамдық тәртіпке, меншік иесінің құқықтарына,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына және басқарудың белгіленген
тәртібіне төнген қауіпті жою үшін әрекет жасаған адам, егер бұл қауіпті осы
жағдайларда жою мүмкін болмаса және егер келтірілген зиян жойылған зиянға
қарағанда анағұрлым кем болса, заң бойынша әкімшілік жауапты болмайды.
Қажетті қорғану. Мемлекеттік немесе қоғамдық тәртіпті, меншікті,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, басқарудың белгіленген тәртібін
қажетті қорғану жағдайында қоғамға жат қиянат жасаушылықтан қиянат
жасаушыға зиян келтіру жолымен қорғаған кезде әрекет жасаған адам, егер
қажетті қорғану шегінен асып кетуге жол берілмеген болса, әкімшілік жауапты
болмайды.
Құқыққа қарсы әрекет не әрекетсіздік жасаған кезде есі дұрыс емес
күйде болған, яғни созылмалы есі ауысқан ауру болуы, есінің уақытша ауысуы,
кемақылдылығы немесе басқа бір сырқатты күйде болуы себепті өз әрекеті
жөнінде өзіне есеп бере алмайтын немесе әрекетін басқара алмайтын адам заң
бойынша әкімшілік жауапты болмайды.
Пысықтау сұрақтары:
1.Әкімішілік мәжбүрлеу
2.Әкімішілк мәжбүрлеу қай кезде қолданады
Тақырып 9. Әкімшілік жауапкершілік
Мақсаты: Әкімшілік жауапкершілік түсінігін ашу
1.Әкімшілік жауапкершілік түсінігі, ұғымы, негізгі белгілері.
2.Әкімшілік құқық бұзушылық құрамы, жаза түрлері жазаны тағайындау,
кәмелетке толмағандардың жауапкершілігі.
1.Әкімшілік жауаптылық – заңдық жауаптылықтың ерекше түрі, ол
өкілетті органдардың немесе лауазымды адамдардың әкімшілік құқық бұзушылық
(теріс қылық) жасаған адамдарға әкімшілік жазалар қолдануынан көрінісін
табады. Жалпы заңдық жауаптылыққа тән белгілер әкімшілік құқықта да бар.
Сонымен бірге, заңдық жауаптылықтың жалпы белгілері заңда әкімшілік
жауаптылыққа сәйкестендіріле ерекше түрде икемделінеді және де
жауаптылықтың нақ осы түріне сипатты белгілер бекітеді.
Әкімшілік жауаптылықтың негізгі ерекшеліктері тұтасынан алғанда
мыналарға саяды:
1. Әкімшілік жауаптылық заңмен де, заңға тәуелді актілермен де,
немесе олардың әкімшілік құқық бұзушылық туралы нормаларымен тағайындалады,
яғни оның өзінің нормативтік-құқықтық негізі бар.
2. Әкімшілік жауаптылықтың негізіне әкімшілік құқық бұзушылық
жатады.
3. Әкімшілік жауаптылықтың субъектілері адамдар да, ұжымдық
құрылымдар да болуы мүмкін.
4. Әкімшілік құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік жазалар қаралған.
5. Әкімшілік жазаларды өкілетті органдар мен лауазымды адамдардың
үлкен тобы: атқарушы биліктің, жергілікті өзін-өзі басқарудың, олардың
лауазымды адамдары, сондай-ақ соттар (судьялар) қолданады.
6. Органдар мен лауазымды адамдар әкімшілік жазаларды өздеріне қызмет
не жұмыс жөнінен бағынышты емес адамдарға – құқық бұзушыларға қолданады.
Осы белгі бойынша әкімшілік жауаптылық жоғары тұрған органның, лауазымды
адамның негізінен бағыныштылық жолымен жұмыскерлер мен қызметшілерге
қолданатын тәртіптік шаралардан ерекшеленеді. Белгіленген жағдайларда
осындай тәртіппен материалдық жауаптылық шаралары (әкімшіліктің жұмыскерге
өзі жұмыс істеп жүрген жеріне келтірген зияны үшін және т.б. ) қолданылуы
да мүмкін.
7. Әкімшілік жаза қолдану сотталған болып табылмайды және жұмыстан
шығаруға жатпайды. Жазаға тартылған адам тағайындалған мерзім өткенше
әкімшілік жазасы бар адам болып саналады.
8. Әкімшілік жауаптылықтың шаралары әкімшілік құқық бұзушылық туралы
істерді жүргізуді реттейтін заңдарға сәйкес қолданылады.
Сонымен, әкімшілік жауаптылықтың басқа түрлерінен айыратын біраз
ерекшеліктері бар. Әкімшілік жауаптылықтың негізгі ерекшелігі, оның
негізіне әкімшілік құқық бұзушылық, ал шараларына - әкімшілік жазалар
жатады.
Кінәлілер құқық бұзушылық жасаған уақыты мен оры бойынша күші бар
заңдар негізінде әкімшілік жауаптылыққа тартылады.
Әкімшілік құқық бұзушылық үшін жауаптылықты жеңілдететін немесе
жоятын актілердің кері күші болады, яғни осы актілер шыққанға дейінгі
жасалған құқық бұзушылықтарға да таратылады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтар үшін жауаптылық тағайындайтын немесе
ауырлататын актілердің кері күші болмайды.
Қазіргі кезде әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдардың:
А) адамдарға;
Б) ұжымдық құрылымдарға – кәсіпорындарға, мекемелерге және басқа
ұйымдарға қолданылатын екі тармағы белгілі болып отыр.
Адамдардың әкімшілік жауаптылығын тағайындайтын акті Қазақ ССР-інің
әкімшілік право бұзушылық туралы кодексі болып табылады. Ол 1984 жылғы 22
наурызда қабылданып, 1984 жылдың 1 қазанынан бастап күшіне енгізілген.
Қазақ ССР-і ӘПБтК-тің ерекшелігі сол, әкімшілік құқық бұзушылық
туралы істерді жүргізуді және де әкімшілік жазалар тағайындау туралы
қаулыларды орындауды реттейтін нормалар оның құрамдас бөлігі болып
табылады.
Сол 1984 жылдан бері бұл кодекске көптеген өзгерістер енгізілді.
Солар ескеріліп бұл кодекстің жаңа нұсқалары 1996 және 1998 жылдары орыс
тілінде басып шығарылды. Ал қазақ тілінде оның өзгертілген нұсқалары
шығарылмады.
Сөз болып отырған кодекс өте ескірді, біраз ережелері қазіргі кездегі
қолданылып жүрген Конституцияға және басқа заңдарға сай келмейді.
Әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін әкімшілік жауаптылықтан
босатудың негіздері, шарттары және салдарлары Қазақ ССР-і ӘПБтК-інің 20
және 21 баптарында қаралған.
Қазақ ССР-і ӘПБтК-тің 20-бабына сәйкес құқық бұзушылықтың сипаты
және құқық бұзушының жеке басының қадір-қасиеті әкімшілік жауаптылықтан
босатудың негізі болып табылады.
Әкімшілік жауаптылықтан босатудың салдары әкімшілік жауаптылық туралы
материалдарды қоғамдық ықпал жасау шараларын қолдану үшін жіберуге саяды.
Материалдар жіберілген органдар мен ұйымдар оларда көрсетілген адамдарға
қолданған қоғамдық шаралар туралы материалдарды жіберген органдарға
(лауазымды адамдарға) хабарлауға міндетті.
Қазақ ССР-і ӘПБтК-тің 21 бабы бойынша жасалған әкімшілік құқық
бұзушылықтың мәні шамалы болған жағдайда әкімшілік жауаптылықтан босатылуы
мүмкін.
Салдары – ауызша ескерту, ол ешқандай құқықтық зардап туғызбайды.
Әкімшілік жауаптылықтан босатудың негіздерін әрекет жасауды
(әрекетсіздікті) заңға қайшы келтірмейтін жағдайлардан айыра білу қажет.
Бұл жерде мәжбүрлі қажеттілік пен қажетті қорғануды мезгеп отырмыз.
Пысықтау сұрақтары:
1.Әкімішілк мәжбүрлеу түрлері
2.Әкімішілік мәжбүрлеудің жауаптылықтың айырмашылығы
Тақырып 10. Әкімшілік процессуалдық қызмет.
Мақсаты: Әкімшілік үрдіс ерекшелігі
1.Әкімшілік үрдіс. Мәні және түрлері.
2.Әкімшілік юрисдикциялық өндіріс Тергеу, іс жүргізу сатылары, хаттама оның
мәні.Атқарушылық өндіріс
1.Іс жүргізу – бұл белгілі бір нәтижеге қол жеткізу үшін
жасалатындәйекті іс-әрекеттердің жиынтығы; қандай да бір қызметті жүзеге
асырудың тәртібі (мысалы, заң шығару, бюджет, жерге орналастыру, т.б.
туралы).
Атқарушы билік іс жүзінде атқарушы органдардың (лауазымды адамдардың)
әр түрлі іс-әрекеттері арқылы жүзеге асырылады,олардың заңдық мазмұны
әкімшілік құқықтың материалдық нормаларын қолдану болып табылады. Бұл ол
сияқты қызметтің прцессуалдық нысаны болатынын білдіреді, соның шегінде
норманың диспозициясында көрініс табатын мақсаттарға, яғни тиісті мінез-
құлық ережелеріне қол жеткізу қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік-басқарушылық қызметке байланысты әкімшілік іс жүргізу
туралы айтуға болады. Оның мазмұны мемлекеттік-құқықтық нормалармен
қаралған санкцияларды орындауды қамтамасыз ету жолымен атқарушы биліктің
міндеттері мен функцияларын заңдық биліктік түрде іске асырудан тұрады.
Демек, тиісті атқарушы органдар (лауазымды адамдар), мемлекеттік
–басқарушылық қызметті атқара отырып, құқық қолдану және құқық қорғау
сипаты бар әкімшілік-процессуалдық іс-әрекеттер жасайды. Сондықтан атқарушы
биліктің іс-қимыл жасауын түсіну үшін әкімшілік-процессуалдық қызмет
өзінің нысандары және әдістерімен ерекше маңызды.
Жалпы белгілі, дәстүрлі заңдық мағынада «процесс» ұғымын, қағида
бойынша, нақты қылмыстық, азаматтық, еңбек және басқа істерді қарап, шешу
туралы сот органдарының қызметімен байланыстырады (қылмыстық және азаматтық
процесс). Әлбетте, процесс мұндай ұғымында тек құқық қорғау қызметіне
тіркеледі, ол сот юрисдикциясы ретінде белгіленеді. Оның негізіне –
материалдық қылмыстық және азаматтық құқықтың талаптарынан ауытқуға
құқықтың осы салаларының нормаларында қаралған санкцияларды қолдану жолымен
соттың көңіл аударуы (реакциясы) жатады.
Мемлекеттік-басқарушылық қызмет негізінен жағымдысипаты бар
міндеттерді шешуге арналған. Юрисдикция оның мазмұнын айқындайтын белгі
болып табылмайды. Дегенмен де процессуалдық элементтер оған да тән.
Әкімшілік-процессуалдық қызметті түсінудің екі түрі бар. Біріншіден,
оны кейде кең көлемде қарайды, яғни мемлекеттік-басқарушылық қызметтің өзі
әкімшілік процестің көрінісі ретінде түсініледі. Екіншіден, тар мағынада
оны тек материалдық нормалардың санкцияларын қолдану қызметіне ғана
тіркейді. Бұл оны соттық іс жүргізу, яғни юрисдикциялық қызметімен
жақындастырады.
Әкімшілік процесті сипаттаған кезде осы екі жағдайды да басшылыққа
алуға болады. Қазақстан тәуелсіз мемлекет болғаннан кейінгі жылдары бірнеше
аса маңызды әкімшілік-процессуалдық заңнамалар қабылдап, пайдалануға қосты.
Қазіргі кезде басқарушылық қызметтің көптеген маңызды мәселелерін
жеткілікті түрде реттейтін заңнамалық актілер бар (мысалы, әкімшілік
рәсімдер, рұқсат беру, тіркеу туралы т.с.с.).
Ал әкімшілік-прцессуалдық қызметті тар, яғни юрисдикциялық мағынасында
алатын болсақ, ол да негізінен жеткілікті түрде бірізді регламенттелген.
Бұл жерде мыналар, мысалы, ӘҚБтҚ тәртіптік іс жүргізуді, азаматтардың
шағымдарын қарап, шешуді реттейтін нолрмалар т.с.с. еске алнып отыр.
Сонымен, әкімшілік-іс жүргізу рәсімі оның екі көрінісінен құралады.
а) әкімшілік-рәсімдеулік. Оның мазмұнын атқарушы органдардың
(лауазымды адамдардың) әкімшілік-құқықтық нормалармен белгіленген әкімшілік
рәсімдерді жүзеге асыру жөніндегі өкім етушілік іс-әрекеттері құрайды
(мысалы, рұқсат беру, тіркеу және өзге де функциялармен өкілеттіктерді іске
асыру).
ә) әкімшілік-юрисдикциялық. Оның мазмұны – атқарушы органдардың
(лауазымды адамдардың) юрисдикциялық қызметті атқару тәртібімен құқық
қорғау функциясын жүзеге асыру.
Бұл екі түрді жақындататын жағдай, олардың нәтижесінде жеке-дара
құқықтық актілер шығарылады, солардың көмегімен нақты жағдайларға немесе
адамдарға материалдық әкімшілік-құқықтық нормалар қолданылады. Мемлекеттік
басқару аясында қандай да болмасын бір себептермен немесе өзге бір ынта
бойынша пайда болатын түрлі жеке істерді шешу іске асырылады. Құқықтық
норманың не диспозициясын (рәсімін) не санкциясын (юрисдикциясын) жүзеге
асыру істің мәніні байланысты болады.
Солай болғандықтан, әкімшілік-процессуалдық қызметтің негізі нақ сол
жеке істер болып табылады. Құқықтық нормалардың нұсқамалары қандай да бір
органдардың жеке сипаты бар фактілер бойынша (мысалы, әкімшілік құқық
бұзушылық немесе тәртіптік теріс қылық жасау фактісі бойынша, белгілі бір
қызмет түрімен айналысуға рұқсат беру фактісі бойынша, лауазымды адамдардың
заңсыз іс-әрекеттеріне шағым беру фактісі, т.с.с. бойынша) жеке іс-
әрекеттерінде жүзеге асырылады. Осы сияқты жеке істерді шешу әкімшілік іс
жүргізудің негізін құрайды.
Жеке әкімшілік іс деп әкімшілік-құқықтық нормаларды қолдануға
байланысты мемлекеттік-басқарушылық қызмет аясында пайда болатын мәселені
және оны шешу мақсатында қажет болатын өкілетті атқарушы органдардың
(лауазымды адамдардың) өкім етушілік жедел атқарушылық іс-әрекеттерін
түсіну керек.
Әкімшілік іс жүргізу қызметі әкімшілік құқықтың процессуалдық
нормаларымен регламенттелінеді және әкімшілік-процессуалдық қатынастарда
іске асырылады. Құқықтық нормаларсыз әкімшілік процессуалдық қатынастарда
іске асырылады. Құқықтық нормаларсыз әкімшілік процесс заңдық шындық
құбылыс ретінде болмайды. Әкімшілік –процессуалдық қызметтің шекарасы соған
сәйкес былай айқындалады, әкімшілік процестің шегінде барлық жеке істер
емес, тек әкімшілік процессуалдық қызметтің шекарасы соған сәйкес былай
айқындалады, әкімшілік процестің шегінде барлық жеке істер емес, тек
әкімшілік-процессуалдық нормалармен белгіленген процессуалдық тәртіп
қолданылатын белгілі бір істер ғана шешіледі. Демек, құқықтық нысаны жоқ,
материалды-техникалық және ұйымдастыру сипаты бар түрлі әрекеттерді
әкімшілік процеске жатқызуға негіз жоқ.
Мына бір жағдайды еске ру керек, атқарушы органдардың (лауазымды
адамдардың) процессуалдық әректтерінің кейбіреулерін, жеке актілер шығармай-
ақ, құқықпен регламенттелген процессуалды шараларды қолдану тәртібімен
жүзеге асыруға болады. Мысалы, бұлар әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер
бойынша іс жүргізуді қамтамасыз етудің кейбір шаралары (жеке тұлғаны
әкімшілік ұстау, төтенше жағдайлар кезінде мәжбүрлеу шараларын қолдану,
т.с.с.).
Әкімшілік іс жүргізу мемлекеттік басқарудың әкімшілік-құқықтық
нысандарының қатарына жатпайды, олай болатын себебі ол өзінің заңдық
мазмұны бойынша жеке құқықтық актілер шығару сияқты нысанмен қамтылады.
Жоғарыда айтылғанның негізінде әкімшілік іс жүргізу атқарушы биліктің
міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру ретінде мемлекеттік басқару
аясында пайда болатын түрлі жеке әкімшілік істерді қарап, шешу жөніндегі
атқарушы органдардың (лауазымды адамдардың) әкімшілік-құқықтық нормалармен
реттелінген қызмет болып табылады деуге болады.
Атқарушы органдардың (лауазымды адамдардың) қызметінде көрінісін
табатын әкімшілік іс жүргізудің бірнеше нақты түрлері бар. Жеке істердің
сипатына байланысты әкімшілік іс жүргізудің ұғымы құрылады.
Әкімшілік іс жүргізу – бұл жеке әкімшілік істерді заңды және
объективті қарап, шешуді қамтамасыз ететін процессуалдық әректтерді
атқарудың нормамен реттелген тәртібі. Мысалы, азаматтардың шағымдарын қарау
тәртібі, лицензиялау тәртібі, әкімшілік мәжбүрлеу шараларын қолдану
тәртібі, т.с.с. – осының бәрі әкімшілік іс жүргізудің түрлері. Сондықтан,
әкімшілікіс жүргізудің өзі нақты тақырыптарымен айырылысатын әкімшілік іс
жүргізудің жиынтығы болып табылады.
Әкімшілік іс жүргізудің түрлерінен әкімшілік процессуалдық қызметті
топтастыруға сәйкес екі жинақталған топқа бөлуге болады:
а) рәсімдеушілік іс жүргізу
ә) юрисдикциялық іс жүргізу
Әкімшілік іс жүргізудің екі түрінің де кейбір ортақ жалпы белгілері
бар. Олардың ішінде: жеке істерді көпшілігінде соттан тысқары жолмен шешу;
әр түрлі көрінісі болатынзаңдық-биліктік негізі; әкімшілік-процессуалдық
нормалармен (әр түрлі дәрежеде) реттелінгендігі, әкімшілік-процессуалдық
қатынастар және принциптер, т.с.с.
Олардың арасындағы аса маңызды айырмашылықтары әкімшілік іс жүргізудің
әр түрін сипаттағанда көрсетілетін болады.
Пысықтау сұрақтары:
1Әкімішілк іс жүргізу мәні
2.Әкімішілк сі жүргізу түрлері және әдістері
Тақырып 11. Мемлекеттік басқару аясындағы заңдылықты бақылау және қадағалау
Мақсаты: Құқық қорғау органдарынң әкімішілік іс жүргізудегі заңдылығ,
бақылау тәрітбін мәні
1.Басқару аясындағы заңдылық. түсінігі, жүйесі.
2.ҚР ның заң шығауршы билік органдарның бақылауы.
1.Құқық қорғау тәсіл-материалды құқық категориясы,бұл нақты
әрекеттін түрі,субьектілер үшін өздерінің құқықтары немесе басқа қөз-
қарастарды қорғауға таңдалған .Мысалы,азаматтық құқықтарын қорғауда
шағымданушы қолданылады,ҚРАК-9 бабы ;
-құқықты мойындау
-құқық бұзушылықтың алдындағы болған жағдайды қайта алу
-әрекеттерді кесу,құқықтың бұзатын немесе бұзулуы мүмкін қауіп төнгенде
-натураның міндетіне орындауды енгізу
-шығындар өтеу
-моралдық зиянды өтеу
-мәмілерді жарамсыз деп тану
-құқықтық қатынастарды өзгерету немесе тоқтату
-жарамсыз деп тану немесе қолдануға жатпайдыдеп заңнама актісінесәйкес
мемлекеттік басқару органның немесе жергілікті өкілетті органның немесе
атқарушы органның
-мемлекеттік органнан айыппұл өңдіру немесе лауазымды тұлғадан азаматқ
немесе лауазымды тұлғаға құқықтарын жүзеге асыруда кедергі жасағаны үшін
Құқық қорғау тәсілі құқықтық норманы өңдеу кезеңінен
тікелей тәуелді.Сондықтан барлық құқықтық қатынастың жалпы белгілері
бойынша оларды келесідей жіктеуге болады.(азаматтық, қылмыстық,ісжүргізу)
1)құқық бұзушылықты алдын алу (профликатика,тиым салу шаралары,құқықтық
пропаганда,заңдық түсіктер,заңды фактілерді тіркеу)
2)құқық бұзушылықты кесу және оның жағымсыз салдарын алдын алу ,жою(құқық
бұзушы ұстау,қарсы әрекет тоқтату шараларын қолдану)
3)құқық бұзшылықты ашу және табу(жедел-іздестіру шаралары
,тексеру,орындаудың бақылау)
4)кінәлі табу(кінәні дәлелдеу)
5)кінәліні заңды жауакершілікке тарту(шара қолдану)
6) кінәліге жауакершілік шарасын қолдану(айыптау,әкімшілік,тәртіптік т.б)
7)субьектілердің құқық бұзушылығын қалпына келтіру
2.Құқықты қорғау түрлері-бұл категория іс жүргізу
мінезделген.Ол субьекті мен құқық туралы сұрақты шешу тәртібінде таңдалған
жолды бейнелейді.Түрлері әртүрлі болуы мүмкін жәнеде әрбіреуінің
өзерекшеліктері бар.
Мысалы :құқықты қолдану түрлері
-қажетті қорғану
-мемлекеттік әкімшілік органдарының араласуы
қажет(полиция,прокуратура,әкімшілік т.б)
-қоғамдық ұйымдарға араласу( кәсіп одақ комитеті,халықаралық және
республикалық құқық қорғау ұйымдары,тұтынушылар құқығын қорғау одағы)
-соттық қорғау
-құқықтық көмек және қоз қарастар ұсыну
Соттық қорғау түрі азаматтық құқықтарды әмбебапты және сот
торелігі арқылы жүзеге асады-ол мемлекеттік қызметтін арнайы құзіретті
органы.
Пысықтау сұрақтары:
1Прокуратура органдарның заңдылықты жүргізу
2Сот органдарның тәуелсіздігі
Тақырып 16. Кеден ісін ұйымдастырудың әкімшілік –құқықтық негіздері
Мақсаты: Кеден ісі саласындағы әкімішілк басқаруды құқықтық реттеудің
маңызы
1.Кеден ережелерінің бұзылуына тиесілі әкімішілк мәжбүрлеу шаралары.
2.Кеден ережелерін бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік
Кеден органдарындағы қызмет
1. Кеден органдарындағы қызмет Қазақстан Республикасының заң актілеріне
сәйкес кеден органдарының міндеттерін, құқықтарын және міндеттемелерін,
сондай-ақ құқық қорғау органдарының функцияларын іске асыру жөніндегі
кәсіби қызметті жүзеге асыратын Қазақстан Республикасы азаматтары
мемлекеттік қызметінің арнаулы түрі болып табылады.
2. Кеден органдарында қызмет атқару тәртібі осы Кодекспен, осы Кодекске
қайшы келмейтін бөлігінде Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасымен және
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет туралы заңнамасымен реттеледі.
Жаңадан қабылданғандарды кеден органдарына қызметке қабылдау
Кеден органына қызметке орналасқан, жаңадан қабылданғандар уәкілетті
орган белгілеген тәртіппен кеден бекеттерінде, кедендерде және уәкілетті
органның аумақтық бөлімшелерінде міндетті тағлымдамадан өтеді.
Кеден органдарының міндеттері
Кеден органдарының міндеттері:
1) Қазақстан Республикасының кеден саясатын әзірлеуге және іске асыруға
қатысу;
2) өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының егемендігі мен
экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
3) орындалуын бақылау кеден органдарына жүктелген Қазақстан
Республикасының кеден және өзге де заңдарының сақталуын қамтамасыз ету;
4) Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы өткізілетін
тауарлар мен көлік құралдарына қатысты Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген тарифтік және тарифтік емес реттеу шараларының сақталуын
қамтамасыз ету;
5) сыртқы экономикалық және кеден ісі саласындағы өзге де қызметке
қатысушылардың құқықтары мен мүдделерін қорғау;
6) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес кеден ісі саласындағы
құқық бұзушылыққа қарсы күресу;
7) кедендік ресімдеу мен кедендік бақылауды жүзеге асыру және жетілдіру,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы тауар
айналымын жеделдетуге жәрдемдесетін жағдайлар жасау;
8) өз құзыреті шегінде валюталық бақылауды жүзеге асыру;
9) Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттемелерінің орындалуын
қамтамасыз ету және Қазақстан Республикасының кеден ісі саласындағы
халықаралық шарттарын әзірлеуге қатысу; шет мемлекеттердің кеден және өзге
де құзыретті органдарымен, халықаралық ұйымдармен кеден ісі мәселелері
бойынша ынтымақтастықты жүзеге асыру;
10) бірыңғай бюджет саясатын іске асыруға, кеден органдарының
материалдық-техникалық және әлеуметтік базасын дамытуға қатысу;
11) өз құзыреті шегінде ұлттық қауіпсіздікті қорғау, адамның өмірі мен
денсаулығын қорғау, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды қамтамасыз
ету;
12) Қазақстан Республикасының мемлекеттік (кедендік) шекарасы арқылы
тауарлар мен көлік құралдарын өткiзу пункттерiнде радиациялық бақылау
жүргізу;
13) Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген өзге де
міндеттерді орындау болып табылады.Кеден органдарының орналасатын жерлері
1. Кеден органдарының орналасатын жерлерін жолаушылар және тауарлар
ағынының көлемін, жекелеген аймақтардың және (немесе) сыртқы экономикалық
және өзге де қызметке қатысушылардың сыртқы экономикалық байланыстарының
даму қарқынын негізге ала отырып уәкілетті орган белгілейді.
2. Осы баптың 3-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, кеден
органдары тікелей кеден органдарына тиесілі үй-жайларда орналасады.
3. Кеден органдары осы Кодексте көзделген жағдайларда кедендік брокер,
кедендік тасымалдаушы ретіндегі қызметті жүзеге асырушы тұлғаларға, уақытша
сақтау қоймаларының иелеріне тиесілі кеден қоймасы және (немесе) еркін
қоймалардың аумағында және (немесе) үй-жайларында, сондай-ақ кеден
терминалдарының, әуежайлардың, порттардың, темір жол және автомобиль
станцияларының, вокзалдарының және сыртқы экономикалық қызметке
қатысушылардың аумағында және (немесе) үй-жайларында орналасуы мүмкін.
Мұндай жағдайларда қажетті аумақтар және (немесе) үй-жайлар кеден
органдарына Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарында көзделген
тәртіппен шарт негізінде беріледі.
4. Кеден органдарына арналған жер учаскелері Қазақстан Республикасының
жер заңдарына сәйкес жер пайдалануға беріледі.Кеден органдарының
жауаптылығы
1. Кеден органдары Қазақстан Республикасының кеден заңдарын бұзғаны үшін
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауапты болады.
2. Кеден органдарының Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес
келмейтін актілер шығаруы салдарынан келтірілген зиян Қазақстан
Республикасының азаматтық заңдарына сәйкес өтелуге тиіс.Кеден органдары
лауазымды адамдарының жауаптылығы Кеден органдарының лауазымды
адамдары заңсыз шешімдер шығарғаны, әрекеттері (әрекетсіздігі) үшін
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес тәртіптік, әкімшілік, қылмыстық
және өзге де жауаптылықта болады.
Пысықтау сұрақтары:
1.Кеден органдарныдағы әкімішілік басқару мәні
2Кеден органдарның әкімішілк басқарудың құқықтық реттелу жолдары
Практикалық сабақтар
Тақырып 1. Әкімшілік құқықтың пәні мен әдістері.
Әкімшілік құқықпен реттеленетін қоғамдық қатынастар тобы:Әкімшілік
құқықтың әдісі.Құқықтық реттеу механизмі. Әкімшілік құқықтық нормалар және
оларды қолдану түсінігі. Әкімшілік құқықтың қайнар көзі.Әкімшілік құқықтың
жүйесі.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2. Негізгі әдебиеттер
1.Карипова, А.И. Институт освобождения от административной
ответственности и административного взыскания :Учеб. пособие.-
Алматы:HAS,2005.-
2.Жетписбаев, Б.А. Административные правонарушения: опыт теории и практики
.-Алматы, 2005
3.Административное право РК. Часть общая. – А., 1996
4.Административное право РК. Часть особеннная / Ред. Таранов А. – А., 1998
5.Кодекс об административных правонарушениях. – А., 2000
6.Ибрагимов Х. Административное право РК. – А., 2000
7.Жетписбаев Б. Административная ответственность. – А., 1999
8.Практикум по административному праву. – А., 1998
9.Бахрах Д. Административное право. – М., 1993
Тақырып 2.Азаматтардың әкімшілік-құқықтық мәртебесі.
Азаматтардың әкімшілік-құқықтық мәртебесінің негіздері және оның
элементтері.мемлекеттік басқару жүйесіндегі азаматтардың құқықтары мен
міндеттері.Азаматтардың Конституциялық құқықтары мен
міндеттері.Азаматтардың әкімішлік құқықтық мәртебесі кепілдіктері мен
олардың түрлері.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
2. Негізгі әдебиеттер
1.Карипова, А.И. Институт освобождения от административной
ответственности и административного взыскания :Учеб. пособие.-
Алматы:HAS,2005.-
2.Жетписбаев, Б.А. Административные правонарушения: опыт теории и практики
.-Алматы, 2005
3.Административное право РК. Часть общая. – А., 1996
4.Административное право РК. Часть особеннная / Ред. Таранов А. – А., 1998
5.Кодекс об административных правонарушениях. – А., 2000
6.Ибрагимов Х. Административное право РК. – А., 2000
7.Жетписбаев Б. Административная ответственность. – А., 1999
8.Практикум по административному праву. – А., 1998
9.Бахрах Д. Административное право. – М., 1993
Тақырып 3. Атқарушы билік органдарның әкімшілік құқықтық мәртебесі.
Атқарушы билік органдарының түсінігі мен құқықтық мәртебесі.Атқарушы билік
органдары түсінігі.(орталық және жергілікті).Атқарушы билік аясында ҚР ның
Президенттінің өкілеттіліктерінің жалп ымінездемесі.Қр ның Үкімет, оны
ұйымдастыру және қызмет етунің құқықтық негізі.Атқарушы билік органдарынң
орталық органдары.Жергілікті атқарушы органдар
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның Үкіметі туралы заң 2006ж
2. Негізгі әдебиеттер
1.Карипова, А.И. Институт освобождения от административной
ответственности и административного взыскания :Учеб. пособие.-
Алматы:HAS,2005.-
2.Жетписбаев, Б.А. Административные правонарушения: опыт теории и практики
.-Алматы, 2005
3.Административное право РК. Часть общая. – А., 1996
4.Административное право РК. Часть особеннная / Ред. Таранов А. – А., 1998
5.Кодекс об административных правонарушениях. – А., 2000
6.Ибрагимов Х. Административное право РК. – А., 2000
7.Жетписбаев Б. Административная ответственность. – А., 1999
8.Практикум по административному праву. – А., 1998
9.Бахрах Д. Административное право. – М., 1993
Тақырып 4. Мемлекеттік қызметшілердің әкімшілік-құқықтық мәртебесі.
Мемлекеттік қызметтің түсінігі, оның нормативтік құқықтық негіздері.
Мемлекеттік қызмет қағидалары. Мемлекеттік қызметкерлердің түсінігі және
олардың жіктелуі. Мемлекеттік қызметшілердің әкімшілік құқықтық мәртебесі.
Құқықтары мен міндеттері, жауапкершілігі.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның Үкіметі туралы заң 2006ж
4.ҚР сы Президенттінің «ҚР сы шетел азаматтардың құқықтық мәртебесі туралы»
2000ж
2. Негізгі әдебиеттер
1.Карипова, А.И. Институт освобождения от административной
ответственности и административного взыскания :Учеб. пособие.-
Алматы:HAS,2005.-
2.Жетписбаев, Б.А. Административные правонарушения: опыт теории и практики
.-Алматы, 2005
3.Административное право РК. Часть общая. – А., 1996
4.Административное право РК. Часть особеннная / Ред. Таранов А. – А., 1998
5.Кодекс об административных правонарушениях. – А., 2000
6.Ибрагимов Х. Административное право РК. – А., 2000
7.Жетписбаев Б. Административная ответственность. – А., 1999
8.Практикум по административному праву. – А., 1998
9.Бахрах Д. Административное право. – М., 1993
Тақырып 5. Атқарушы билікті жүзеге асырудың әкімшілік құқықтық нысандары.
Мемлекеттің басқару нысандары, түрлері. Басқару құқықтық актілері:
түсінігі, құқықтық маңызы.басқару актілерін жою және тоқтату.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның Үкіметі туралы заң 2006ж
4.ҚР сы Президенттінің «ҚР сы шетел азаматтардың құқықтық мәртебесі туралы»
2000ж
2. Негізгі әдебиеттер
1.Карипова, А.И. Институт освобождения от административной
ответственности и административного взыскания :Учеб. пособие.-
Алматы:HAS,2005.-
2.Жетписбаев, Б.А. Административные правонарушения: опыт теории и практики
.-Алматы, 2005
3.Административное право РК. Часть общая. – А., 1996
4.Административное право РК. Часть особеннная / Ред. Таранов А. – А., 1998
5.Кодекс об административных правонарушениях. – А., 2000
6.Ибрагимов Х. Административное право РК. – А., 2000
7.Жетписбаев Б. Административная ответственность. – А., 1999
8.Практикум по административному праву. – А., 1998
9.Бахрах Д. Административное право. – М., 1993
Тақырып 6. Атқарушы билікті жүзеге асырудың әкімшілік құқықтық әдістері.
Әкімшілк құқықтық әдістер түсінігі.Тікелей басқаруға әсер ететін
әдістер.жаңама басқаруға әсер етуші әдістер
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның Үкіметі туралы заң 2006ж
4.ҚР сы Президенттінің «ҚР сы шетел азаматтардың құқықтық мәртебесі туралы»
2000ж
2. Негізгі әдебиеттер
1.Карипова, А.И. Институт освобождения от административной
ответственности и административного взыскания :Учеб. пособие.-
Алматы:HAS,2005.-
2.Жетписбаев, Б.А. Административные правонарушения: опыт теории и практики
.-Алматы, 2005
3.Административное право РК. Часть общая. – А., 1996
4.Административное право РК. Часть особеннная / Ред. Таранов А. – А., 1998
5.Кодекс об административных правонарушениях. – А., 2000
6.Ибрагимов Х. Административное право РК. – А., 2000
7.Жетписбаев Б. Административная ответственность. – А., 1999
8.Практикум по административному праву. – А., 1998
9.Бахрах Д. Административное право. – М., 1993
Тақырып 7. Әкімшілік мәжбүрлеу. Әкімішілік жәжбүрлну мәні және түрлері.
Әкімшілік ескерту шаралары.Бақылау және қадағалау, тексер
уқұжаттарды.Әкіішілік алым алу шаралары түсінігі және оны тағайындау
тәртібі.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2. Негізгі әдебиеттер
1.Карипова, А.И. Институт освобождения от административной
ответственности и административного взыскания :Учеб. пособие.-
Алматы:HAS,2005.-
2.Жетписбаев, Б.А. Административные правонарушения: опыт теории и практики
.-Алматы, 2005
3.Административное право РК. Часть общая. – А., 1996
4.Административное право РК. Часть особеннная / Ред. Таранов А. – А., 1998
5.Кодекс об административных правонарушениях. – А., 2000
6.Ибрагимов Х. Административное право РК. – А., 2000
7.Жетписбаев Б. Административная ответственность. – А., 1999
8.Практикум по административному праву. – А., 1998
9.Бахрах Д. Административное право. – М., 1993
Тақырып 8. Әкімшілік жауапкершілік.
Әкімшілік жауапкершілік түсінігі, ұғымы, негізгіб елгілері. әкімшілік құқық
бұзушылық құрамы., жаза түрлері жазаны тағайындау, Кәмелетке толмағандардың
жауапкершілігі.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2. Негізгі әдебиеттер
1.Карипова, А.И. Институт освобождения от административной
ответственности и административного взыскания :Учеб. пособие.-
Алматы:HAS,2005.-
2.Жетписбаев, Б.А. Административные правонарушения: опыт теории и практики
.-Алматы, 2005
3.Административное право РК. Часть общая. – А., 1996
4.Административное право РК. Часть особеннная / Ред. Таранов А. – А., 1998
5.Кодекс об административных правонарушениях. – А., 2000
6.Ибрагимов Х. Административное право РК. – А., 2000
7.Жетписбаев Б. Административная ответственность. – А., 1999
8.Практикум по административному праву. – А., 1998
9.Бахрах Д. Административное право. – М., 1993
Тақырып 9. Әкімшілік процессуалдық қызмет.
Әкімшілік үрдіс. Мәні және түрлері.Әкімшілік юрисдикциялық өндіріс Тергеу,
іс жүргізу сатылары, хаттама оның мәні.Атқарушылық өндіріс
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2. Негізгі әдебиеттер
1.Карипова, А.И. Институт освобождения от административной
ответственности и административного взыскания :Учеб. пособие.-
Алматы:HAS,2005.-
2.Жетписбаев, Б.А. Административные правонарушения: опыт теории и практики
.-Алматы, 2005
3.Административное право РК. Часть общая. – А., 1996
4.Административное право РК. Часть особеннная / Ред. Таранов А. – А., 1998
5.Кодекс об административных правонарушениях. – А., 2000
6.Ибрагимов Х. Административное право РК. – А., 2000
7.Жетписбаев Б. Административная ответственность. – А., 1999
8.Практикум по административному праву. – А., 1998
9.Бахрах Д. Административное право. – М., 1993
Тақырып 10. Мемлекеттік басқару аясындағы заңдылықты бақылау және
қадағалау. Басқару аясындағы заңдылық. Түсінігі, жүйесі.ҚР ның заң шығауршы
билік органдарның бақылауы. Атқарушы органдарның бақылауы.Сот билігі
басқару заңдылығы. Прокурорлық қадағалау.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2. Негізгі әдебиеттер
1.Карипова, А.И. Институт освобождения от административной
ответственности и административного взыскания :Учеб. пособие.-
Алматы:HAS,2005.-
2.Жетписбаев, Б.А. Административные правонарушения: опыт теории и практики
.-Алматы, 2005
3.Административное право РК. Часть общая. – А., 1996
4.Административное право РК. Часть особеннная / Ред. Таранов А. – А., 1998
5.Кодекс об административных правонарушениях. – А., 2000
6.Ибрагимов Х. Административное право РК. – А., 2000
7.Жетписбаев Б. Административная ответственность. – А., 1999
8.Практикум по административному праву. – А., 1998
9.Бахрах Д. Административное право. – М., 1993
Тақырып 11. Әкімішілік құқықтық режимдер.
Әкімшілік құқықтық режимдерінің түсінігі, түрлері.Төтенше жағдайдың
құқықтық режимі.Ерекше жағдайдың құқықтық режимі.Соғыс жағдайының құқықық
режимі.Әскери жағдай. Мемлекеттік шекараны қорғау режимі.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
2. Негізгі әдебиеттер
1.Карипова, А.И. Институт освобождения от административной
ответственности и административного взыскания :Учеб. пособие.-
Алматы:HAS,2005.-
2.Жетписбаев, Б.А. Административные правонарушения: опыт теории и практики
.-Алматы, 2005
3.Административное право РК. Часть общая. – А., 1996
4.Административное право РК. Часть особеннная / Ред. Таранов А. – А., 1998
5.Кодекс об административных правонарушениях. – А., 2000
6.Ибрагимов Х. Административное право РК. – А., 2000
7.Жетписбаев Б. Административная ответственность. – А., 1999
8.Практикум по административному праву. – А., 1998
9.Бахрах Д. Административное право. – М., 1993
Тақырып 12. Экономика аясын әкімішілік құқықтық реттеу.
Өнер кәсіпті, энергетиканы мен сауданы басқарудың құқықтық
ұйымдастыруышлық жүйесі. Қаржы және несиені мемлекеттік басқаруды құқықтық
реттеу. Қаржлыық бақылау, қаржы полициясы.Табиғатты пайдалануды құқықтық
реттеу және ресурстарды құқықтық қорғау.
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2. Негізгі әдебиеттер
1.Карипова, А.И. Институт освобождения от административной
ответственности и административного взыскания :Учеб. пособие.-
Алматы:HAS,2005.-
2.Жетписбаев, Б.А. Административные правонарушения: опыт теории и практики
.-Алматы, 2005
3.Административное право РК. Часть общая. – А., 1996
4.Административное право РК. Часть особеннная / Ред. Таранов А. – А., 1998
5.Кодекс об административных правонарушениях. – А., 2000
6.Ибрагимов Х. Административное право РК. – А., 2000
7.Жетписбаев Б. Административная ответственность. – А., 1999
8.Практикум по административному праву. – А., 1998
9.Бахрах Д. Административное право. – М., 1993
Тақырып 13.Әлеуметтік-мәдени саланы әкімішілік құқықтық реттеу.
Білім беру, және ғылым жүйесін ұйымдастыру. Денсаулық сақтауды басқаруды
ұйымдастыру. Фармацевтикалық өнімдерді өндіру және сатиу аясындағы бақылау.
Азаматтарды әлуеметтік қорғау саласын басқарудың ұйымдасытрушылық құқықтық
нысандары.Туризм және спорт, көшу және көну нысандарының құқықтық жағдайы
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2. Негізгі әдебиеттер
1.Карипова, А.И. Институт освобождения от административной
ответственности и административного взыскания :Учеб. пособие.-
Алматы:HAS,2005.-
2.Жетписбаев, Б.А. Административные правонарушения: опыт теории и практики
.-Алматы, 2005
3.Административное право РК. Часть общая. – А., 1996
4.Административное право РК. Часть особеннная / Ред. Таранов А. – А., 1998
5.Кодекс об административных правонарушениях. – А., 2000
6.Ибрагимов Х. Административное право РК. – А., 2000
7.Жетписбаев Б. Административная ответственность. – А., 1999
8.Практикум по административному праву. – А., 1998
9.Бахрах Д. Административное право. – М., 1993
Тақырып 14.Әкімшілік-саяси саланы әкімшілік құқықтық реттеу.
Қорғанысты басқаруды ұйымдастыру құқықтық нысаны. Ішкі істерді басқарудың
құқықтық ұйымдастыруышылық нысандары.шетел істерін басқарудың
ұйымдастырушылық құқықтық нысаны.Әділет органдары
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2. Негізгі әдебиеттер
1.Карипова, А.И. Институт освобождения от административной
ответственности и административного взыскания :Учеб. пособие.-
Алматы:HAS,2005.-
2.Жетписбаев, Б.А. Административные правонарушения: опыт теории и практики
.-Алматы, 2005
3.Административное право РК. Часть общая. – А., 1996
4.Административное право РК. Часть особеннная / Ред. Таранов А. – А., 1998
5.Кодекс об административных правонарушениях. – А., 2000
6.Ибрагимов Х. Административное право РК. – А., 2000
7.Жетписбаев Б. Административная ответственность. – А., 1999
8.Практикум по административному праву. – А., 1998
9.Бахрах Д. Административное право. – М., 1993
Тақырып 15. Кеден ісін ұйымдастырудың әкімшілік –құқықтық негіздері
Кеден ережелерінің бұзылуына тиесілі әкімішілк мәжбүрлеу шаралары.Кеден
ережелерін бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік
Тапсырма: Нормативтік құқықтық актімен жұмыс жасау
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
2. Негізгі әдебиеттер
1.Карипова, А.И. Институт освобождения от административной
ответственности и административного взыскания :Учеб. пособие.-
Алматы:HAS,2005.-
2.Жетписбаев, Б.А. Административные правонарушения: опыт теории и практики
.-Алматы, 2005
3.Административное право РК. Часть общая. – А., 1996
4.Административное право РК. Часть особеннная / Ред. Таранов А. – А., 1998
5.Кодекс об административных правонарушениях. – А., 2000
6.Ибрагимов Х. Административное право РК. – А., 2000
7.Жетписбаев Б. Административная ответственность. – А., 1999
8.Практикум по административному праву. – А., 1998
9.Бахрах Д. Административное право. – М., 1993
3. Студенттердің өздік жұмысы
3.1.Студенттердің өздік жұмысын орындаудағы әдістемелік нұсқаулар
Өздік жұмысының кең таралған және маңызды түрлерінің бірі – ол
тәжірибелік сабақтарға және ғылыми конференцияларға студенттермен
әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі өте қызықты
және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми зерттеулерге баулиды. Рефератты
дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі ретінде оларды
аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының бәрі, студенттердің
рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастыруға үлкен жауапкершілік артады.
Рефераттың тақырыбын таңдап алу өте маңызды орын алады, өйткені
студенттің өздік жұмысқа деген қызығушылығы, алынған тақырыпқа байланысты
болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің тақырыпты дұрыс таңдап алуына көмек
жасап, рефератты әзірлеу барысында оған жалпы басқаруды қамтамасыз ету
қажет.
Рефератты әзірлеуінің бірінші кезеңі - әдебиетті дұрыс таңдау, ол үшін
кітапханадағы каталогтарды және басқада библиографиялық нұсқауларды
қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин – аудармалармен,
әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.
Екінші кезең – танысу, мәліметті топтастыру және талдау. Ең алдымен
тақырып бойынша негізгі құжаттарды оқып, оларды зерттеуден бастау керек.
Осы жұмыс барысында тақырыптың негізгі сұрақтары біліне бастайды, олардың
реттілігі және бастапқы жоспары. Сонан кейін, жоспардың сұрақтары арқылы
барлық зерттелген әдебиет бойынша мәліметті топтастыру қажет.
Барлық мәлімет жиналғаннан кейін, жоспарды ретке келтіріп, рефератты
құрастыруға және жазуға кірісуге болады. Бұл реферат әзірлеуінің үшінші
соңғы кезеңі болмақ. Ақырында пайдаланған әдебиет тізімін келтіру қажет.
Оқытушыға студенттерді қатал бақылауының қажеті жоқ, керісінше олардың
ынтасын марапаттау қажет.
Реферат толығымен әзірленбей тұрып, оқытушы студенттің дайындаған
жоспарын қарап шығу қажет.
Рефератты ресімдеу сұрақтары бойынша арнайы кеңес берген жөн.
Рефераттың титулды бетіне университеттің және факультеттің атауын,
мамандығын, тақырыбын, өзінің аты – жөнін, жазылған жылын көрсету қажет.
Келесі бетте, цифрлармен белгіленген рефераттың жоспары көрсетіледі.
Жоспардағы сұрақтардың жауабын жаңа беттен бастаған жөн. Рефератты жазу
барысында беттерді нөмірлеп, сол жақтан (3 см) жолдарды қалтыру керек.
Ақырғы бетте пайдаланған әдебиеттің тізімі көрсетіледі, олардың жазылуын
алдын ала оқытушы студенттерді таныстырады.
Реферат жұмысы аяқталғаннан кейін, оны студент тексеруге оқытушыға
тапсырады, сонан кейін барып ол жұмысқа : «сыналды», «сыналған жоқ» немесе
«қанағаттандырылған», «жақсы», «өте жақсы» деген баға беріледі.
Рефераттық жұмыстардың есепке алуының жеке журналы болғаны немесе
рефераттарды болашақ оқу жұмыстарында пайдалану үшін оқу залында сақтаған
жөн.
4. Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары
1.ҚР ның әкімшілік құқық ғылымының пәні және қайнар көзі
2.Шетел азаматтары және азаматтығ жоқ адамдардың әкімшілік құқықтық
мәртебесі
3.Жергілікті атқарушы билік органдары
4.Мемлекеттік қызметшілердің жауапкерішлігі
5.Қоғамдық және діни бірлестіктердің әкімшілік құқықтық мәртебесі
6.Әкімшілік мәжбүрлеу
7.Әкімшілік жауакершлік
8.Басқару актілерін даярлау және қабылдау өндрісі
9.Азматтардың жолдамалардың қарастыру бойынша өндіріс
10.Мемлекеттік басқару аясындағы заңдылықтын қамтамасыз етілуі
11.Адам құқықтарын сақталуы
12.Кеден органдарында мемлекеттік қызметті тіркеу
13.ҚР ның кеден органдары мемлекеттік қызметшілердің әкімшілік құқықтық
мәртебесі
14.Экономика саласын әкімшілік құқықтық реттеу
15.Денсаулық сақтау саласындағы мемлекеттік баықлау және қадағалау
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz