УМКД

Файл қосу

Археологиялық барлаулар

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТІК УНИВЕРСИТЕТІ

ГУМАНИТАРЛЫҚ-ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ

ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ

«Археология» пәні бойынша
оқу-әдістемелік кешені

5В011400 «Тарих» мамандығына арналған
1 курс

Семей - 2013

Құрастырушы: Қазақстан тарихы кафедрасының т.ғ.к., профессор Исин А.И.

Кафедра мәжілісінде бекітілген

«_____»__________ 2013 ж. Хаттама №____

Кафедра меңгерушісі, т.ғ.к., доцент: ____________ Мухамеджанова Р.Ж.

Гуманитарлық-заң факультетінің оқу- әдістемелік кеңесінде талқыланды

«_____»__________ 2013 ж. Хаттама №____

Гуманитарлық-заң факультетінің оқу- әдістемелік
кеңесінің төрайымы,

Гуманитарлық-заң факультетінің Ғылыми кеңесінде бекітілді

«_____»__________ 2013 ж. Хаттама №____

Гуманитарлық-заң факультетінің деканы, т.ғ.к.: ___________ Мамырбеков А.М.

Мазмұны

1. Пән бойынша глоссарий ……………………………………….....……… 4

2. Пән бойынша жұмыс бағдарламасы ………………………....………….. 7

3. Дәріс сабақтарының тезистері ………………………………….……… 22

4. Семинар сабақтарына әдістемелік нұсқау ………………….…............ 42

5. ОСӨЖ бойынша әдістемелік нұсқау ………………………………...… 47

6. СӨЖ бойынша әдістемелік нұсқау ……………………………………. 52

7. Бақылау тапсырмалары ...............................…………………..…....……
57

Глосарий

АРХЕОЛОГИЯ – «архайос»(гр)-көне, «логос»(гр)-ғылым.
АНТРОПОГЕНЕЗ – адамдардың шығу тегін зерттейтін антропологияның бір
бөлімі.
АНТРОПОЛОГИЯ – адамның биологиялық жақтарын зерттейтін ғылым.
АБАШЕВ МӘДЕНИЕТІ – б.з.д. 2-мңжлд. Қола ғасырның мәдениеті /Орманды
Дон, Еділ бойы, Орал тауы аймағы, Жайық өзенінің жоғарғы ағысы/.
АВСТРАЛОПИТЕК – «оңтүстік маймыл», 5,5 млн. жыл бұрын пайда болып, 1,5-
2,0 млн жыл бұрын жойылып кеткен қазба адам алдындағы жан иесі. Бір
түсініктерде – ең көне қазба адам. Ми сыйымдылығы 500-600 см3 дейін.
Түрлері: бойс /зинджантроп/, африкалық. Дене бітімі жағынан өзінен кейінгі
«шебер адамға» /габилиске/ жақын. Сүйек табылмалары – Шығыс және Оңтүстік
Африка.
АЛЛЮВИЙ - өзендік қатпарлар. Жазықтағы аллювий құмдардан және ұсақ
жыныстардан, таулық – малтатастар мен ірі жұмыртастардан тұрады.
АЗЫХ – Оңтүстік Кавказдағы ежелгі ертетас тұрағы бар үңгір.
АЛЬТАМИРА – Испаниядағы ертетас дәуірінің суреттері табылған үңгір
/1879/.
АНАНЬИН МӘДЕНИЕТІ – Кама алқабының ертетемір мәдениеті.
АНАУ – Орта Азияның мыстытас мәдениеті.
АНГОБ – ұсақ топырақты езінді. Ыдысты күйдіру алдында ангобтау әдісі
болған. Орта ғасырларға тән.
АНДРОНОВ МӘДЕНИЕТІ – Оңтүстік Орал, Батыс Сібірдің оңтүстігі,
Қазақстан, Орта Азияның солтүстігіндегі орта қола мәдениеті.
АНТРОПОГЕН – геологиялық тарихтың соңғы кезеңі. Кайнозой эрасына
кіреді, неогеннен кейінгі заман.
АРЖАН – б.з.д. 8-ғ. жататын патшалық қорған, Ұйық алқабында /Тыва/.
АРҚАЙЫМ – орта қола заманының бекіністі қонысы, протоқала. Қазіргі
Челябі обл. жерінде.
АФАНАСЬЕВ МӘДЕНИЕТІ – Оңтүстік Сібірдегі мыстытас мәдениеті.
АШЕЛЬ – ежелгі ертетастың кезеңі және мәдениеті. Франциядағы мекен
атымен аталған. Ғылымға 1885 жылы Мортилье енгізді. Ескі шелль атауын
ығыстырды. Олдувайдан кейінгі және Мустьенің алдындағы мәдениет. Ашельде
қолшапқы құралдары шықты.
БОРЕАЛ – голоценнің басқы кезеңінің бірі. 9,5-7,5 мың жыл бұрын.
БОТАЙ – Солтүстік Батыс Қазақстанның мыстытас қонысы.
ВЮРМ – соңғы мұздану дәуірі. 185 мың жыл бұрын басталып, 12 мың жыл
бұрын аяқталған.
ГЕЙДЕЛЬБЕРГ АДАМЫ – «тік жүретін адам». Қалдықтары Германияда табылған.
300 мың жыл бұрын.
ГЕОМАГНИТТІ БАРЛАУ – магнит өлшегіш аспаптар арқылы жүргізілетін барлау
түрі. Жер астындағы қыздырылған және қазылған топырақ қабаттары
зерттеледі.
ГИССАР ТЕПЕ – Орта Азиядағы жаңатас мәдениеті.
ГНЕЗДОВО – ерте ортағасырлық варяг және славян ескерткіштері.
ГОЛОЦЕН – қазіргі геологиялық кезең. 12 мың жыл бұрын басталған.
ГОМИНИД – қазба адамдар мен қазіргі адамның ортақ тегі.
ГОМИНОИД – жоғарғы приматтар, жойылып кеткен және қазір де бар адамға
жақын маймылдар.
ГОМО ГАБИЛИС – «шебер адам», олдувай адамы.
ГОМО САПИЕНС САПИЕНС – қазіргі адам, неоантроп.
ГОМО ЭРЕКТУС –«тік жүретін адам», оған жататындар: питекантроп, ланьтян
адамы, синантроп, гейдельберг адамы.
ГОРОДЕЦ МӘДЕНИЕТІ – Шығыс Европа жазығындағы ертетемір мәдениеті.
ГРАВЕТТ – Батыс Европадағы ориньяктан кейінгі жоғарғы ертетас
мәдениеті.
ДАРТ Раймонд – ағылшын археологы. Австралопитек қалдықтарын алғаш
зерттеген ғалым /1924/.
ДЕНДРОУАҚЫТНАМА – ағаш қиындыларындағы жылдық сақиналарын есептеуге
негізделген уақытнама әдісі.
ДНЕПР-ДОН МӘДЕНИЕТІ – ертетемір мәдениетінің бірі.
ДОЛЬМЕН – мегалиттік құрылыс. Беті тас тақтамен жабылады.
ДОМЕСТИКАЦИЯ – аңдарды қолға үйрету.
ДУНАЙ МӘДЕНИЕТІ – Орталық және Шығыс Европадағы жаңатас пен мыстытастың
алғашқы егіншілік мәдениеті.
ДЬЯКОВ МӘДЕНИЕТІ – Еділ-Ока аралығындағы ертетемір мәдениеті.
ДЮКТАЙ МӘДЕНИЕТІ – солтүстік Сібірдегі жоғарғы ертетас мәдениеті.
ЕГИПТОПИТЕК – қазба адамдар түрі.
ЕЛОВ МӘДЕНИЕТІ – Батыс Сібірдің соңғы қола ғасыры мәдениеті.
ЖЕЙТУН – Орта Азиядағы жаңатастың ескерткіші және мәдениеті.
ЖОҒАРҒЫ ЕРТЕТАС – 40-12 мың жыл бұрынғы кезең. Қазіргі адамның өмір
сүре бастаған кезеңі. Ұзынша жалпақтастар жасау техникасы үстемдік еткен.
Аң аулау. Өнердің шығуы.
ЗАЙСАН МӘДЕНИЕТІ – Тынық мұхиттың Ресей жағалауындағы /Оңтүстік
Приморье/ жаңатас мәдениеті.
ЗАРУБИНЕЦ МӘДЕНИЕТІ – Украинадағы ертетемір мәдениеті.
ЗИНДЖАНТРОП –австролоритектер түрі. М.Лики ашқан.
ИМЕРЕТИ МӘДЕНИЕТІ – Батыс Грузияның соңғы ертетас мәдениеті.
ИНГУМАЦИЯ - өртемей жерлеу.
ИРМЕН МӘДЕНИЕТІ – Батыс Сібірдің б.з.д. 9-7-ғғ. мәдениеті.
КӨНЕ ШҰҢҚЫР МӘДЕНИЕТІ – Жайықтан Днестрге созылған қола ғасыры
мәдениеті.
КАЛИЙ-АРГОН ӘДІСІ – изотопты уақытнама әдісінің бірі. Ежелгі ертетасты
зерттеуге қолданылады.
КАННЕЛЮРАЛАР – ыдыс бетіндегі сырылған арықшалар. Ыдыс өрнегінің бірі.
КАП ҮҢГІРІ – Башқұртстандағы ертетас суреттері сақталған үңгір.
КАТАКОМБА МӘДЕНИЕТІ – Днепр мен Еділдің төменгі ағысындағы қола ғасыры
мәдениеті.
КЕЛТЕМИНАР МӘДЕНИЕТІ – Арал өңірінің жаңатас және мыстытас мәдениеті.
КЕРАМИКА – күйдірілген балшық ыдыс, қыш.
КИІККОБА – Қырымдағы мустье тұрағы.
ҚАРАБУРА – Орта Азияның ашель, мустье кезеңдеріндегі тұрағы.
ҚАРАТАУ – Тәжікстандағы ертетас тұрағы.
ҚАРАТАУ – Оңтүстік Қазақстандағы ертетас тұрақтары шоғырланған аймақ.
ҚАРАТЕПЕ – Түркиядағы ертетемір қонысы.
ҚИМА – ағаш бөренелерінен жасалған біріктірме құрылыс. Жерлеу камерасы.
КЛИВЕР – ертетастың ауыр салмақты ұрма құралы, салмақтас.
КЛЭКТОН – ежелгі ертетастың тасты жару мәдениеті. Қолшапқы әлі шықпаған
кезеңдікі.
КОКАРЕВ МӘДЕНИЕТІ – Енисейдің соңғы ертетас мәдениеті.
КРЕМАЦИЯ - өртеп жерлеу.
КРОМАНЬОН АДАМЫ – қазіргі адамның Францияда 1868-ж. табылған сүйек
қалдықтары.
КУДАРО – Оңтүстік Осетиядағы көпқабатты ашель-мустье тұрақтары.
КУКУТЕНИ - Румыния, Венгрия, Украина жеріндегі мыстытас мәдениеті.
КУЛАЙ МӘДЕНИЕТІ – Батыс Сібірдің ертетемір мәдениеті.
КУРА-АРАКС МӘДЕНИЕТІ – Кавказдың ерте қола мәдениеті.
КҮЛОБА – скиф көсемінің қорғаны. Б.з.д. 4-ғ.
КҮЛТЕПЕ – Орталық Түркиядағы қола ғасыры қаласының қалдықтары.
ҚОБЫСТАН - Әзірбайжандағы тастағы суреттер ескерткіші.
ҚОЛА ҒАСЫРЫ – археологиялық кезеңдеудегі үш дәуірдің бірі. Ерте, орта
және соңғы қола болып бөлінеді. Б.з.д. 3-мңжлд. екі ж. – б.з.д. 1-мңжлд.
басы.
ҚОРҒАН – жерлеу орнының үстіндегі үйінді. Қазақтарда оба деп те
айтылады.
ҚЫЗЫЛОБА – Оңтүстік Қырымның соңғы қола мәдениеті.
ЛАНТЯН АДАМЫ – архантроптардың бір түрі. Янцзы өзені бойындағы
мәдениет.
ЛЕВАЛЛУА – ертетастың тас құралдар жасау техникасы. Леваллуалық
жалпақшалар және тасбақа тәрізді леваллуалық нуклеустар ашельдің соңы мен
мустьеге тән.
ЛИКИ – Африкадағы алғашқы адамдар тұрақтарын зерттеген ғалымдар әулеті.
ЛИКИ, Луис – Африкадағы қазба адамдарды зерттеген ғалым.
ЛИКИ, Джонатан – Олдувай шатқалында габилис адамның қалдықтарын ашты
/1960/.
ЛИКИ, Ричард – габилис адамдардың қалдықтарын табушы ғалым /1967-1968/.
ЛИКИ, Мэри – Олдувайда Бойс австралопитекті ашты /1959/. Луис Ликидің
зайыбы.
ЛУЖИЦК МӘДЕНИЕТІ – Балтика мен Дунайға созылған соңғы қола – ертетемір
мәдениеті.
ЛЬЯЛОВ МӘДЕНИЕТІ – Еділ-Ока аралығындағы жаңатас мәдениеті.
ЛЮСИ – австралопитектің бір түрі. Эфиопияда табылған. Зерттеуші –
Джохансон.
МӘДЕНИ ҚАБАТ – адамның тұрмыс-тіршілігінің түрлі қалдықтарын сақтаған
жер қыртысы.
НЕАНДЕРТАЛЬ АДАМЫ – палеоантроп адамы, алғаш 1856 ж. Германияда кейін
басқа да аймақтарда да табылған. өмір с.рген уақыты – ш.а. 150-40 мың жыл
бұрын. Адамның сапиенттік түріне жатады.
НЕОЛИТ – жаңа тас ғасыры, жаңатас. Б.з.д. 7-4 мңжлд. Ұсақтас
өндірісінің үстемдік етуімен, тегіс және тесілген, геометриялық үлгідегі,
симметриялық құралдардың, мал шаруашылығының және егіншіліктің шығуымен
ерекшеленеді.
НЕОЛИТТІК РЕВОЛЮЦИЯ – ЖАҢАТАС РЕВОЛЮЦИЯСЫ - өндіру шаруашылығының
шығуына байланысты жүзеге асқан түбегейлі өзгерістер. Адам өмірі, тұрмыс-
тіршілігінің ертетас пен ортатаспен салыстырғанда сапалық биікке көтерілуі,
адамның жер қожайынына айналуы.
НИВЕЛИРЛЕУ – ескерткіш пен табылмалардың шартты 0-ден деңгейін
/биіктігі мен төмендігін/ нивелир, теодолит, т.б. аспаптар арқылы өлшеу.
НУКЛЕУС - өзектас. Құралдарды өзектастардан сындырылып алынған
қалақшалардан жасау дәстүрі ашельден басталады.
ТАС ҒАСЫРЫ – адамзат тарихының алғашқы дәуірі. Ертетас, ортатас,
жаңатасқа бөлінеді. 2,6 млн. жыл бұрыннан бзд. 12-мңжлд. дейін созылады.
ТЕМІР ҒАСЫРЫ – қола ғасырынан кейінгі дәуір. Ертетемір және соңғы темір
ғасырларына бөлінеді. Б.з.д. 1-мңжлд.
«ТІСТІ МУСТЬЕ» - «тісті» құралдар тән мустье мәдениеті.
ШАҚПАҚТАС – құралдар жасауға лайықты қатты тас түрі. Ертетас
өндірісінде жиі қолданылған.

ПӘННІҢ ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ - SYLLABUS

Оқытушы туралы мәлімет:
Есенов Сырым Ғадылбекұлы – гуманитарлық ғылымдар магистры,
Байланыс телефоны: 53-37-63
Тарих кафедрасы, №2 оқу ғимараты
Кеңес беру уақыты: кесте бойынша
Пән бойынша мәлімет:
Пән атауы: «Археология»
Кредит саны - 1
Жалпы сағат саны – 90
Оқу жоспарынан көшірме
|Курс|Семестр |Кредит саны |
| | |Дәріс |Сем. |ОСӨЖ |СӨЖ |
| |Археология ғылымы және оқу пәні |1 | |1 | |
| |Археология зерттеулерінің тарихы | |1 | |3 |
| |Археологиялық деректемелер және |2 | |2 | |
| |ескерткіштер | | | | |
| |Археологиялық ескерткіштер және олардың | |1 | |3 |
| |түрлері | | | | |
| |Археологиялық зерттеу әдістері |2 | |2 |3 |
| |Тас ғасырының археологиясы | |2 | |3 |
| |Мәдени қабат және стратиграфия |2 | |2 | |
| |Қазақстандағы қола ғасыры | |2 | |3 |
| |Ескерткіш жоспарлары мен сызбалары. Дала |1 | |1 |3 |
| |күнделігі | | | | |
| |Қазақстандағы ертетемір | |1 | |3 |
| |Археологиялық уақытнама әдістері |2 | |2 | |
| |Сақ мәдениеті | |2 | |3 |
| |Тас ғасыры ескерткіштерін іздеу және |1 | |1 |3 |
| |барлау | | | | |
| |Үйсін мен қаңлы екерткіштері | |1 | |3 |
| |Қола ғасыры ескерткіштерін іздеу және |1 | |1 |3 |
| |барлау | | | | |
| |Ежелгі түркілердің археологиясы | |2 | |3 |
| |Жерлеу орындарын іздеу және барлау |1 | |1 | |
| |Ортағасырлық түркілер археологиясы | |1 | |3 |
| |Тасқа салынған суреттерді іздеу және |1 | |1 | |
| |олардың көшірмесін алу | | | | |
| |Ортағасырлық Қазақстан қалалары | |2 | |3 |
| |Ежелгі және ортағасырлық қалалар мен елді|1 | |1 |3 |
| |мекендерді іздеу және барлау | | | | |
| |Барлығы |15 |15 |15 |45 |

СЕМИНАР САҒАТТАРЫ

Семинар 1. Археология зерттеулерінің тарихы
1. ХҮІІІ ғ. зерттеулер
2. ХІХ-ХХ ғғ. Зерттеулер
Әдебиеттер:
1. Археология зарубежной Азии М., 1986.
2. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
3. Исин А.И. Шыңғыстау, Берел, Шілікты, Абыралы: 1999-2003 жж.
Археологиялық зерттеулер. Семей, 2004.
4. Қазақстан тарихы. А., 1-том. 2010.

Семинар 2. Археологиялық ескерткіштер және олардың түрлері
1. Петроглифтер
2. Қоныстар
3. Тұрақтар (үңгірлер)
4. Жерлеу орындары
5. Қалалар мен елді мекендер
Әдебиеттер:
1. Авдусин Д. Археология. М., 2001
2. Мартынов А.И. Археология СССР М., 1982.
3. Гарди Жан-Клод . Теоретическая археология М., 1983.
4. Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан,
2006.
5. Археология зарубежной Азии М., 1986.
6. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.

Семинар 3 тақырып. Тас ғасыры археологиясы
1. Тас ғасыры және оның хронологиялық кезеңдері.
2. Төменгі ертетас дәуірнамасы мен сипаттамасы.
3. Қазба адамдар тарихы.
Әдебиеттер:
1. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
2. Авдусин Д.А. Полевая археология СССР М., 1980.
3. Гарди Жан-Клод . Теоретическая археология М., 1983.
4. Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан,
2006.
5. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана
А., 1979.

Семинар 4. Қазақстандағы қола ғасыры
1. Қола ғасырының дәуірнамасы мен сипаттамасы
2. Орталық Қазақстан ескерткіштері
3. Шығыс Қазақстан ескерткіштері
4. Солтүстік және Солтүстік Батыс Қазақстан
5. Арал өңірі, Онтустік Қазақстан мен Жетісудағы қола
6. Егіншілік, тау – кен ісі мен металлургия құралдары
7. Қола ғасырының ескерткіштері
Әдебиеттер:
1. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
2. Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан,
2006.
3. Археология зарубежной Азии М., 1986.
4. Маргулан А., Акишев К., Оразбаев А., Кадырбаев М. Древняя
культура Центрального Казахстана А., 1966.
5. Сорокин В.С. Могильник бронзовой эпохи Тасты-Бута в І в.в
Западном Казахстане. М.-Л., 1962.
6. Черников С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы. М., 1960.

Семинар 5. Қазақстандағы ертетемір
1. Тасмола мәдениеті
2. Майенер, Берел, Құлажорға ескерткіштері
3. Солтүстік және Солтүстік – Батыс Қазақстанның ертетемірі
4. Арал аймағындағы ертетемір
5. Онтүстік Қазақстан мен
6. Жетісудың ертетемірі ескерткіштері
Әдебиеттер:
1. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
2. Акишев К.А. Курган Иссык. М., 1978.
3. Өмірбекова М. Скифтер мен сақтар мәдениеті. А., 2003.
4. Самашев З., Жумабекова Г., Базарбаева Г., Сунгатай С. Берел.
А., 2000.
5. Черников С. Загадка Золотого кургана М., 1965.

Семинар 6. Сақ мәдениеті
1. Сақ ескерткіштері
2. Бесшатыр қорғаны
3. Есік қорғаны
4. Берел обалары
5. Сақтардың тұрмыс заттары мен әшекейлері
6. Сақтардың құралдары мен қарулары
7. Сақ қоныстары
Әдебиеттер:
1. Акишев К.А., Акишев А.К. Искусство и мифология саков. А.,
1984.
2. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
3. Акишев К.А. Курган Иссык. М., 1978.
4. Өмірбекова М. Скифтер мен сақтар мәдениеті. А., 2003.
5. Самашев З., Жумабекова Г., Базарбаева Г., Сунгатай С. Берел.
А., 2000.
6. Черников С. Загадка Золотого кургана М., 1965.

Семинар 7. Үйсін мен қаңғұй екерткіштері
1. Уйсін ескерткіштері
2. Қаңғұй ескерткіштері
3. Еңбек құралдары
4. Қарулары
5. Тұрмыс заттары мен әшекейлері
Әдебиеттер:
1. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
2. Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций А., 1989
3. Грач А.Д. Древние кочевники в центре Азии А., 1980.

Семинар 8. Ежелгі түркілердің археологиясы
1. Ежелгі түркілер ескерткіштері.
2. Түркі молалары
3. Түркі қарулары мен тұрмыс заттары.
4. Тас тұғырлар
Әдебиеттер:
1. Археологические памятники Казахстана А., 1977.
2. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
3. Досымбаева А. Мерке – священная земля тюрков Жетысу. А., 2002.
4. Ермоленко Л.Н. Каменные изваяния Казахстанских степей. Н.,
2004.
5. Шер Я. Каменные изваяния Семиречья. М., 1966.

Семинар 9. Ортағасырлық түркілер археологиясы
1. Жерлеу ғурпы
2. Тас тұғырлар
3. Қарулары
4. Тұрмыс заттары мен әшекейлері
5. Ат әбзелдері
Әдебиеттер:
1. Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций А., 1989
2. Бернштам А.К. Историко-археологические очерки Центрального
Тянь-Шаня и Памиро-Алая М.-Л., 1952.
3. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
4. Досымбаева А. Мерке – священная земля тюрков Жетысу. А., 2002.
5. Ермоленко Л.Н. Каменные изваяния Казахстанских степей. Н.,
2004.

Семинар 10. Ортағасырлық Қазақстан қалалары
1. ҮІ-ҮІІ ғғ. қалалар
2. ХІІІ-ХҮ ғғ. қалалар
3. ХҮІ-ХІІІ ғғ.қалалар
4. Отырардағы қазба жұмыстары
5. Ортағасырлық Қазақстанның сәулет өнері ескерткіштері
Әдебиеттер:
1. Акишев К.А., и др. Отрар в ХІІІ-ХҮ вв. А., 1987.
2. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного
Казахстана и Семиречья (ХІ- начало УІІ вв.) А., 1986.
3. Байпақов К.М. Қазақстанның ежелгі қалалары. А., 2005.
4. Грошев В.А. Ирригация Южного Казахстана в средние века А.,
1985.
5. Самашев З. С. Сарайшық. А., 2001.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

Негізгі әдебиеттер:

1. Авдусин Д. Археология. М., 2001.
2. Авдусин Д.А. Полевая археология СССР М., 1980.
3. Амальрик А.С., Монгайт А.Л. В поисках исчезнувших цивилизаций
М., 1966.
4. Амальрик А.С., Монгайт А.Л. Что такое археология М., 1966.
5. Археология зарубежной Азии М., 1986.
6. Брей, У., Трамп, Д. Археологический словарь. М., 1990.
7. Гарди Жан-Клод . Теоретическая археология М., 1983.
8. Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан,
2006.
9. Клейн Л. Принципы археологии. М., 2002.
10. Мартынов А.И. Археология СССР М., 1982.
11. Мартынов А., Шер Н. Методы археологического исследования М.,
1989.
12. Матюшин. Археологический словарь. М., 1996.
13. Методы полевых археологических исследований М., 1983.
14. Першиц А.Н., Монгайт История первобытного общества. М.1975г.
15. Шапова Ю. Естественно-научные методы в археологии М., 1988.

Қосымша әдебиеттер:
16. Агапов Л., Кадырбаев М.К. Сокровища древнего Казахстана А.,
1979.
17. Акишев К.А., и др. Отрар в ХІІІ-ХҮ вв. А., 1987.
18. Акишев К.А. Курган Иссык. М., 1978.
19. Акишев К.А., Акишев А.К. Искусство и мифология саков. А.,
1984.
20. Акышев К.А. Археологические исследования в Отраре. А., 1971.
21. Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы. А., 1957.
22. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана
А., 1979.
23. Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС
А., 1987.
24. Археологические памятники Казахстана А., 1977.
25. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного
Казахстана и Семиречья (ХІ- начало УІІ вв.) А., 1986.
26. Байпақов К.М. Қазақстанның ежелгі қалалары. А., 2005.
27. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А-Ата. 1994.
28. Бернштам А.К. Историко-археологические очерки Центрального
Тянь-Шаня и Памиро-Алая М.-Л., 1952.
29. Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций А.,
1989.
30. Грач А.Д. Древние кочевники в центре Азии А., 1980.
31. Грошев В.А. Ирригация Южного Казахстана в средние века А.,
1985.
32. Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж. Культура древних скотоводов и
металлургов Сары-Арки (по материалам северной Бетпак-Далы)
А., 1992.
33. Досымбаева А. Мерке – священная земля тюрков Жетысу. А., 2002.
34. Ермоленко Л.Н. Каменные изваяния Казахстанских степей. Н.,
2004.
35. Исин А.И. Шыңғыстау, Берел, Шілікты, Абыралы: 1999-2003 жж.
Археологиялық зерттеулер. Семей, 2004.
36. Кадырбаев М., Курманкулов Ж. Культура скотоводов и металлургов
Сары-Арки. А., 1992.
37. Кадырбаев М.К., Марьяшев А.К. Наскальные изображения хребта
Каратау. А., 1977.
38. Қазақстанның көне алтыны. Альбом. (құраст. Ақышев К.) А.,
1983.
39. Кузьмина Е. Древнейшие скотоводы от Урала до Тянь-Шаня.
Фрунзе, 1983.
40. Қазақстан тарихы. А., 1996.
41. Максимова, Ермолаева, Марьяшев. Наскальные изображения
урочища Тамгалы. А., 1985.
42. Маргулан А.Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального
Казахстана А., 1979.
43. Маргулан А., Акишев К., Оразбаев А., Кадырбаев М. Древняя
культура Центрального Казахстана А., 1966.
44. Медоев А.Г. Гравюры на скалах. А., 1979.
45. Медоев А.Г. Палеохронология палеолита Казахстана. А., 1982.
46. Нұрғалымова Г. Шығыс Қазақстанның көне мәдениеті. А., 2002.
47. Өмірбекова М. Скифтер мен сақтар мәдениеті. А., 2003.
48. По следам древних культур Казахстана А., 1970.
49. Самашев З.С. Наскальные изображения Верхнего Прииртышья. А.,
1992.
50. Самашев З. С. Сарайшық. А., 2001.
51. Самашев З., Жумабекова Г., Базарбаева Г., Сунгатай С. Берел.
А., 2000.
52. Сорокин В.С. Могильник бронзовой эпохи Тасты-Бута в І в.в
Западном Казахстане. М.-Л., 1962.
53. Худяков С. Вооружение центрально-азиатских кочевников в эпоху
раннего и развитого средневековья Н., 1991.
54. Черников С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы. М., 1960.
55. Черников С. Загадка Золотого кургана М., 1965.
56. Шер Я. Каменные изваяния Семиречья. М., 1966.

Пән бойынша орындалатын ОСӨЖ жұмыстары

|№ |Тақырып |Мақсаты мен |Әдебиеттер |Бақылау түрі |
| | |мазмұны | | |
|15-30 |15-30 |30-60 |20-40 |50-100 |

Қорытынды баға көрсеткіші:
Қорытынды: 100 балл; А1 + А2 + Е = 100 балл; Қ = Р 60% + Е40% =100 %; 1
балл = 1%

|Рейтинг |0-49 |50-54 |55-59 |60-64 |

Аттестация 1-30 балл
= 60 балл (60 %)
Аттестация 2 -30 балл.
Аттестациялық бағаның көрсеткіші (0-30 балл)
|Аттестация |0-14 |15-22 |23-26 |27-30 |
|Баға |қанағаттанарлықсы|қанағаттанарлық |жақсы |өте жақсы |
| |з | | | |

Емтиханға рұқсат рейтингісі (мысалға):
1) А1 12 + А2 13 = 25 (15тен 29 дейінгі балл) емтиханға жіберілмейді
2) А1 16 + А2 18 = 34 (30 дан 60 дейінгі балл) емтиханға жіберіледі

Емтихан бағасының көрсеткіші (0-40 Б.) Емтихан – 40 балл (40%)

|Балл |0-19 |20-29 |30-36 |37-40 |
|Баға |қанағаттанарлықсы|қанағаттанарлық |жақсы |өте жақсы |
| |з | | | |

1) Емтихан 0 ден 19-ға дейінгі балл – «қанағаттанарлықсыз» (академиялық
борыш)
2) Емтихан 20 дан 40-қа дейінгі балл – емтихан тапсырылды
Мысалы:
Қорытынды: 16 + 18 + 22 = 56 (D+; 1,33; Қанағаттанарлық )

Курсты жүргізу саясаты
Пәнді оқыту барысында қойылатын әкімшілік талаптар:
- Студент сабаққа қатысуға тиісті;
- Барлық академиялық тапсырмаларды жауапкершілікпен орындауға;
- ОСӨЖ тапсырмаларын ұқыпты уақытында орындауға;
- Аталынған талаптар орындалмаса тиісті айыптарды орындауға;

ДӘРІС САБАҚТАРЫНЫҢ ТЕЗИСТЕРІ

1 тақырып. Археология ғылымы және оқу пәні – 1 сағат.
Дәріс мақсаты. Археология ғылымының даму тарихы және оның пән ретінде
қалыптасуын баяндап, осы ғылымның салалары мен бөлімдерін жіктеп,
түсіндіру.
Негізгі сұрақтар:
1. Археология ғылымы және оның қалыптасуы
2. Археология пәні
3. Археология ғылымының салалары мен бөлімдері

1. Археология ғылымы және оның қалыптасуы. Археология – тарих
ғылымдарының негізгілерінің бірі. Ғылым аты ãðåêòiң archaios- êөíå
және logos- ғûëûì ñөçдеріíåí øûққàí. Негізінен алғанда зàòòûқ
äåðåêòåìåëåðãå ñүéåíå îòûðûï, àäàìçàòòûң àðғû äәóiðëåðií çåðòòåéòií ғûëûì.
Бастапқыда «археолог» деп көне дәуірлермен шұғылданған зерттеушіні
атаған. Алғашқы қазба жұмыстары (көне замандардағы және орта ғасырлардағы
көнеліктерді жерден қазып алуды көздеген патша және билеушілер әрекеттерін
есептемегенде) ХVІІІ ғасырдың басында жүргізілді /1711 ж./. Ол кезде
Италиядағы антик заманның Помпей қаласын аршып алу жұмыстары басталды. Бұл
жұмыстар бастапқыда шұңқырлап қазу сияқты ғылыми әдістер әлі қалыптаспаған
заманда басталса да, заман өте зерттеудің жетілген үлгілері қолданысқа
енеді. Бұл орайда XIX ғасырдағы итальян археологы Фиорелли үлкен еңбек
атұарды. Жерорта теңізінің жағалаулары мен аралдарында, континентті
Европада және Азияның, Африканың жекелеген аймақтарында жүргізілген қазба
жұмыстары археологияны ғылым ретінде қалыптастырды. Жазу мәдениеті шыққанға
дейінгі алыс замандар осы жолмен зерттеле бастады, археологияның зерттеу
әдістері молығып, ұғымдары анықталды.
Теориялық археологияны дамытуда, қола ғасырын тануда скандинавиялық
зерттеушілер Томсен, Ворсо, Монтелиус, ал ертетасты зерттеуге француз
Мортилье ерекше үлес қосты. Өзге бір археологтар сенсациялық жаңалықтар
ашты. Мәселен, ағылшын Эванс Жерорта теңізіндегі қола ғасырының Крит
мәдениетін ашты. Неміс Шлиман аңызды Троя қаласының орнын Түркия жеріндегі
Ғиссарлық төбесінен тапты. Қазу жұмыстарының ғылым қалыптастырып келе
жатқан әдістерін қаражат иесі Шлиман ескермей, ескерткішке көп нұқсан
келтірсе де, ол археологияға деген өз қызығушылығын өзгелерге де, әлем
жұртшылығына да дарыта білді. ХIХ ғасыр соңында көне Троя қаласын археолог
Дерпфельд дұрыс зерттеп, Шлиманның қателерін түзеді. Сөйтіп, жер бетіндегі
өткен замандардың таңғажайып өркениеттері көпшілікке әйгілі болды, тас
ғасыры, оның кезеңдері, қола дәуірі, ертетемір туралы түсініктер әдебиетке
енді.
Ресейдегі алғашқы археологиялық зерттеулер барлау сипатында 18 ғасырдың
бірінші ширегінде жүргізіле бастады. Бірінші Петр заманында және одан кейін
көнеліктер іздестірілді және соған байланысты көптеген ескерткіштерге
нұқсан келтірілді. Көнеліктерді төбешілер (бугровшиктер) тонады. Жағдай ІІ
Екатерина заманында ғана оңала бастады. Орыс жеріндегі қорғандар да әуелі
дұрыс зерттелмей, шұңқырлап қазып, заттар ғана іздестірілді. Патшалық
Ресейде ғылыми әдістерді археологтар Городцов, Фармаковский, Спицын сияқты
зерттеушілер орнықтырды.
Қазақстан жерінде алғашқы қазба жұмыстарын әйгілі ғалым В.Радлов
жүргізді. 1865 жылы ол Шығыс Қазақстанда, Бұқтырма өзенінің жоғарғы
ағысындағы Үлкен Берел қорғанын қазды.
Кеңестік замандағы Қазақстан археологиясының негізін салушы
зерттеушілер қатарында Әлікей Марғұлан, Сергей Черников, Кемал Ақышев,
Әбдіманап Оразбаев, Мир Қадырбаев бар.
2. Археология пәні.
Àðõåîëîãèÿíûң íåãiçãi åðåêøåëiктері:
1. Өткенді зàòòûқ äåðåêòåìåëåð негізінде çåðòòåó.
2. Арғы, негізінен алғанда, жàçó øûққанғà äåéiíãi çàìàíдарды тану.
3. Àðõåîëîãèÿëûқ áàðëàó және қазба жұмыстарын жүргізу, сол арқылы өз
мәліметтерін толықтыру.
4. Өзіндік зерттеу әдістері бар.
Археология, сонымен, арғы дәуірлерді зерттеуді қолға алды және ол
дәуірлерді танудың өзіндік әдістерін қалыптастырды. Бүкіл тас ғасыры,
көптеген аймақтардағы мыстытас, қола ғасыры, ертетемір заманы, ерте орта
ғасырлар тек қана археологиялық мәліметтер арқылы, археологиялық зерттеу
әдістерінің күшімен зерттеледі. Сонымен бірге, жазу мәдениеті дамыған
аймақтар мен замандар үшін де археология тарихты тануға өзінің зор үлесін
қоса алады. Бұл жағдайды есепке алғанда, археология тарихты тарих ғылымы
дамыған орталықтарда жасалған жазба деректемелер арқылы жазудың олқылығын
толықтырады, тарихи даму туралы мейлінше әділ қорытындылар жасайды.Көíå
ìәäåíèåòòi, êөíå òàðèõòû, көíå çàìàíäû êөëеìäi сипаттаумен қатар, кейінгі
замандардағы құбылыстар мен материалдық мәдениет белгілерін ашуға да
àðàëàñàäû.
3. Археология ғылымының салалары мен бөлімдері. Зерттелетін дәуірлерге
байланысты, аðõåîëîãèÿ ғûëûìûíûң салалары қалыптасқан.
1. Әуелгі немесе ең көíå çàìàí àðõåîëîãèÿсы. Негізінен, тас ғасырымен
шұғылданады. Тас ғасырының кезеңдерімен шұғылданатын салалары:
ертетас, ортатас пен жаңатас археологиясы. Сонымен бірге, мыстытас,
қола ғасыры археологиясы да осы салаға жатқызылады.
2. Àíòèê íемеñå êëàññèêàëûқ àðõеология åðòåòåìið, àíòèê çàìàíдарûíûң
åñêåðòêiøтерін зерттейді. Біздің жағдайда – ежелгі көшпелілер
археологиясы.
3. Îðòàғàñûðëûқ àðõåîëîãèÿ. Қазақстан жағдайында ортағасырлық қалалар
мен көшпелілер мәдениеттері археологиясы.
Зерттеу кезеңдері бойынша белгіленетін салалар:
1. Далалық археология. Ол ескерткішті орналасқан жерінде (жер бетінде,
топырақ қабатында, су астында) барлап және қазып зерттейді.
2. Лабораториялық (зертханалық) археология. Зертханаларда, ғылыми-
зерттеу мекемелерінде әр сала мамандарының қатысуымен жүргізіледі.
Заттардың, деректемелердің физикалық, химиялық құрамы, ерекшелік
қасиеттері танылады.
3. Теориялық археология. Зерттеулер қорытындыланады, тарих ғылымына
қатысты жаңалықтар айтылады. Мұны кейде кабинеттік археология деп те
атайды, өйткені бұл зерттеу кезеңінде археолог кәдімгі тарихъшы
сияқты жұмыс істейді.
Зерттеу әдістеріне байланысты да археологияның жеке салаларын
белгілеуге болады:
✓ Дәстүрлі археология. Бұл 18-20 ғғ. басындағы зерттеу
әдістерінің және оны дамыту негізінде жүргізілетін зерттеулер.
✓ Әуе археологиясы. Ескерткіштерді ұшақ, тік ұшақ арқылы зерттеу.
20 ғ. 20 жылдарынан басталады ( ағылшын Кроуфорд), ал ғарыш
аппараттары арқылы зерттеу осы күндері басталған.
✓ Су асты археологиясы. Теңіз жиектерінде (шельфтік аймақтар),
көл, өзен астында қалған құрылыстар мен заттарды, суға батып
кеткен кемелерді зерттеу. 20 ғ. 20 жылдарынан басталған (француз
Пуадебар).
✓ Ғылым саласы, оқу пәні ретінде археологияның бөлімдері:
✓ Археологияға кіріспе. Негізгі деректемелері, ескерткіш түрлері,
зерттеу әдістері қарастырылады және үйретіледі.
✓ Археология тарихы.
✓ Археологиялық мәдениеттер (әлем, құрлық, аймақтар шеңберінде
оқытылуы). Қазба адамдар, ең байырғы археологиялық мәдениеттерден
бастап уақытнамалық ретпен мәдениеттердің алмасуын, олардың
өзіндік түрлі белгілерін қарастырады.
✓ Жеке бір мемлекет археологиясы. Археологиялық мәдениеттердің
уақытнамалық ретпен белгілі бір мемлекет шеңберінде қарастырылуы.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Археология сөзінің мағынасы не?
2. Археологияның салалары қандай?

2 тақырып . Археологиялық деректемелер және ескерткіштер – 2 сағат.
Дәріс мақсаты. Археологиялық ескерткіштерден алынған заттар және
қалдықтар археологиялық деректемелерге, барлау және қазба жұмыстарының
нәтижелері жайлы мағлұмат беру. Археологиялық деректемелер түрлері мен
ескерткіштер жайлы түсінік қалыптастыру.
Негізгі сұрақтар:
1. Археологиялық деректемелер
2. Археологиялық ескерткіштер

Археологиялық деректемелер туралы түсінік. Археологиялық
ескерткіштерден алынған заттар және қалдықтар археологиялық деректемелерге
жатқызылады.
Батыс ғылымында археологиялық деректемелерді тарих алдындағы немесе
тарихқа дейінгі және ерте тарих деректері деп бөлу дәстүрі қалыптасқан.
Сонымен қатар, ағылшын тілді шетел ғылымында археология деректемелері
тарихи деректемелерден бөлек , антропология ғылымының шеңберінде
қарастырылады.
Археологиялық деректемелердің ең басты ерекшелігі: деректемелер барлау
және қазба жұмыстарының нәтижесінде табылады. Сол арқылы алыс дәуірлер
тарихы жасалып, кейінгі дәуірлер жөнінде түсінік толығып отырады.
Археологиялық деректемелер дәуіріне, зат материалына, жасалу әдісіне
байланысты жіктеледі.
Деректемелерді зерттей отырып тұрмыс-тіршілікке байланысты құбылыстарды
ашуға болады. Тарихи қорытынды жасалғанда деректемелерден алынатын
мағлұматтар тоғысады., яғни синтезделеді. Зерттеу жұмыстарымен шұғылданатын
археологтардан әр деректің өз маманы қалыптасады. Мәселен, тас құралдарының
маманы, керамиканы зерттеуші, әшекей-бұйымдарды танушы, т.б.
Археологиялық деректемелердің көпшілігі жердің астынан қазылып алынады.
Олар, әдетте, толық күйінде жетпейді: сынық, фрагмент, тотық түрінде
кездеседі. Сол себепті оларды дұрыс қазып алу, қалпына келтіру және сақтау
өте маңызды.
Археологиялық деректемелер түрлері. Деректемелер негізін көне заманнан
жеткен заттар құрайды, олар көнеліктер, қалдықтар деп те жазылады. Адам
жасаған немесе еңбегімен өзгерткен заттардың бәрі «артефакт» деп аталады.
Бұл термин, әсіресе, тас ғасыры мүлкіне байланысты жиі қолданылады, себебі:
тас құралдарының функционалды қызметін дәл анықтау қиын.
Археологиялық деректер табылу жағдайына, сақталу деңгейіне және олармен
жұртшылықтың танысуына байланысты әртүрлі аталады. Археологиялық
деректемелердің өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, оларды бірнеше
топқа бөлуге болады:
1. Еңбек құралдары. Жасалған шикізаты, дәуірі есепке алынады. Мысалы:
тас, мыс,темір құралдары. Сонымен қатар, құралдар атқаратын
қызметіне қарай да жіктеледі.
2. Қару үлгілері. Жасалған шикізаты және қызметі бойынша жіктеледі
Мысалы: шабуыл, қорғаныс құрал-жабдықтары. Сыртқы келбеті мен пішіні
есепке алынып, түр-түрімен зерттеледі.
3. Тұрмыс заттары. Аса үлкен топ. Бұған киім-кешек бөлшектері,
заманында қолданылған заттар жатады.
4. Ыдыс. Ғылымда ыдыстар тиянақты жіктелді, олар ескерткіштердің
уақытын білуге, мәдениетіне сипаттама жасауға үлкен көмек көрсетеді.
Археологиялық мәдениеттердегі ыдыстардың көпшілігі – керамикалық
ыдыстар.
5. Ат әбзелдері. Көбінесе көшпелілер мәдениеттеріне тән. Ауыздықтар,
сулықтар, үзеңгілер, айырбастар. Сүйектен, қоладан, темірден жасалуы
мүмкін. Мәдениеттерге сипаттама беруге үлкен көмек көрсетеді.
6. Өнер туындылары. Бұған көркем әшекейлер, көне суреттер, мүсіндер,
ғимарат қалдықтары, жазулар жатады.
7. Сүйек қалдықтары. Олар адам, мал, аң-құс сүйектері болып бөлінеді.
Бұл деректеме тобын дұрыс тану үшін анатомиялық және зоологиялық
білім қажет.
Археологиялық деректемелердің бір ерекшелігі – олардың толық, тұтас
күйінде жетпейтіндігінде. Көп жағдайда бөлшектермен, фрагменттермен жетеді,
өзгерістерге ұшырайды, деформацияланады, диффузияланады, ыдырайды. Қатты
тотыққан металл, шіріндіге айналған ағаш пен тері сақталуы нашар
деректемелер қатарына жатады. Сол себепті, археологиялық деректемелер түрлі
препараттар арқылы қалпына келтіруді және арнайы жабдықтардың
пайдалануымен сапалы сақтауды талап етеді. Консервациялық жұмыстардың бір
бөлігі далалық жағдайда жүзеге асуы керек. Сонда ғана заттар мен қалдықтар
маңызды мағлұмат бере алады.
Археологиялық ескерткіш туралы түсінік. Кейбір ғылыми әдебиет пен
оқулықтарда археологиялық ескерткіштер мен археологиялық деректемелерді бір
деп дәріптейтін түсінік бар. Шындығында, бұл ұғымдардың айырмашылығын
байқауға болады.
Археологиялық деректемелер адам жасаған немесе икемдеген заттар, сүйек
және құрылыс қалдықтары болғанда, оларды кабинеттік, зертханалық
(лабораториялық( жағдайларда зерттеп, тануға болады.
Археологиялық ескерткіштер өз орнында зерттеледі. Жоғарыда айтылған
деректемелер ескерткіштерден алынады, яғни ескерткіштер ірі объект, оны
кабинеттік, лабараториялық жағдайда зерттеу мүмкіншілігі шектеулі. Онда
олардың сызба жоспарлары, фото, видео бейнелері ғана қаралады.
Археологиялық ескерткіш жеке жерлеу орны, қоныс, құрылыс болуы мүмкін,
ол белгілі жер, су немесе мекен атымен аталуы мүмкін.
Археологиялық ескерткіштерді зерттеудің бірнеше кезеңдері бар:
1. Ескерткіштер туралы мәліметтер іздестіру
2. Ескерткіштерді тіркеу, картаға түсіру
3. Ең толық өлшемдерін анықтау
4. Ескерткіштерді қазу
5. Алынған материалдарды зерделеу.
Археологиялық ескерткіштер түрлері. Дәуірлері бойынша зерттеледі,
негізгі екі түрі бар:
1.Қоныстар
2.Қорымдар /молалар/
1.Ертетас заманынан қалған адам қонысының жалғыз түрі- тұрақ болды
.Тұрақтарды аң аулау және терімшілікпен айналысқан байырғы адамдар
қалдырған. Олар тұрақтау мерзіміне қарай ұзақмерзімді, ортамерзімді және
қысқамерзімді аталады.
Ұзақмерзімді тұрақтарда мәдени қабат қалыптасуы мүмкін, топырақ
қабаттарында тас құралдары, адам мен хайуанат сүйектері аршылып жатады.
Көптеген дәуірнамалық анықтаулар ұзақмерзімді тұрақтарды зерттеу
нәтижесінде жасалған. Өйткені, топырақ қабаттарының қалыптасуының
геологиялық заңдылықтары бар, демек, геологиялық уақытнама арқылы тас
ғасыры ескерткішінің де мерзімін болжау мүмкіндігі бар. Ортамерзімді
және,әсіресе, қысқамерзімді тұрақтарда табылатын тас заттар және сүйектер
аз болады және мұндай ескерткіштердің табылуы да қиын.
Тұрақтар орналасуы бойынша ерекшеленеді. Бірі үңгірлерде, жартас
қуыстарында, өзен-сулардың жар қабақтарына жақын орындарда, оқшау тұрған
тау шоқыларында болған. Табиғат жағдайы, жыртқыштардан сақтану
мүмкіндіктері ескерілген.
Ортатас және жаңатас замандарында адам тұрақтары жетіле түскен, ал
жаңатаста едәуір дамыған қоныс түрі пайда болды. Сол себепті, жаңатас және
қола ғасыры замандарындағы адам орныққан жерлер «тұрақ» терминімен емес,
«қоныс» атауымен белгіленеді.
Қола ғасырында қоныстар едәуір қуаттанады, олардың кейбірінің қоршау,
қорғаныс белгілері бар.
Ертетемір заманында қоныстардың іріленуі жалғасын табады, олардың
қалашық түрі қалыптасады. Бірақ бүл өзгерістер егіншілікпен шұғылданған
аймақтарда ғана байқалады, көшпелілер қоныстары кішірек келбеттерімен
белгілі және олар сирек. Қорғаныс құрылыстары (қабырға, ор, дуал(
қалыптасқан қоныстарға кенттер мен қалашық, қалалар жатады.
Жалпы, қоныс (орысша - поселение( бірнеше археологиялық дәуірлердің
құрылыстарына қолданылатын ортақ атау.
2. Қорымдар, немесе байырғы замандардың жерлеу орындары, негізінен
алғанда, жаңатас заманынан бергі уақытқа ғана тән. Дамыған түрлері қола
дәуірінде және ертетемір мен ерте ортағасырларда қалдырылған.Адамның
мәдениетінің, рухани өмірінің, діни нанымдарының күрделенуіне байланысты
жерлеу орындарында түрлі құрылыстар тұрғызылды, олардың белгілі бір
мәдениетке тән ерекшеліктері қоныстармен салыстырғанда тіпті көп. Сол
себепті, тарихты тануға аса үлкен септігін тигізеді. Жабық комплекс болып
келетіндіктен, қорымдарда табылатын заттар өзінің жақсы сақталуымен
ерекшеленеді. Белгілі мәдениетті сипаттағанда неғұрлым мазмұнды да толымды
мәліметтер ұсына алады. Әсіресе, байырғы тайпалар мен халықтардың діни-
нанымдарын, жерлеу ғұрпын, мәдениетін қорымдық табылулар арқылы зерттеу
табысты келеді.
Жерлеу ғұрпының ең қарапайым үлгілері қазба адамда- палеоантропта да
болған. Мәселен, неандарталь адамын жерлегенде, шұңқыр қазбаса да, басына
тас жастап, бетін ағаш бұталармен жапқан. Мұндай жерлеу үлгілері Алдыңғы
Азияда тіркелген.
Жерлеу ғұрпы дамыған жаңатас заманында терең емес мола шұңқырлары
қазыла бастайды, оларды таулы жерде таспен бастыру әдісі шығады. Қола
ғасырында шеңбер, төртбұрыш түріндегі қалама тас қоршаулар, тас тақталармен
қоршау үлгілері қалыптасады. Мұндай құрылыстар Сарыарқа жерінде көп.
Ертетемірде адамдар арасында билікті және қуатты әлеуметтік топтардың
шығуына байланысты ірі, патшалық деп аталған оба-қорғандар да
тұрғызылған. Орта ғасырларда мазарлық құрылыстар кең тарайды.
Ерте замандарда (қола ғасыры, ертетемір, ерте ортағасырлар( қорымдық
құрылыстардың ішінде Қазақстан жерінде неғұрлым жиі тарағаны қорғандар
немесе обалар. Жалпы, жерлеу орындары сыртқы сипатына қарай екі үлкен түрге
бөлінеді:
1.Үйіндісі бар жерлеу орны
2.Үйіндісіз жерлеу орны
Үйіндісі бар жерлеу орындары түркі терминімен «қорған» деп аталады.
Қорғандар: жер қорған немесе тас қорған күйінде кездеседі. Яғни, үйіндісі
топырақтан, қиыршық тас араласқан топырақтан, малта тастардан немесе
сындырылған ірі тастардан тұруы мүмкін. Аралас конструкциялы қорғандар да
кездеседі.
Адамдардың әлеуметтік жіктелуіне байланысты: зәулім патшалық қорғандар,
үлкен, орта, кіші қорғандар болады.
Алғашқы қорғандар далалық жерлерде мысты тас заманынан бастап, ал
орманды аймақтарда орта ғасырларда ғана тұрғызылған.
Кескін-келбеті бойынша қорғандар: дөңгелек, ұзын, ұзынша, төртбұрышты
келуі мүмкін. Өзге де түрлері бар. Үйіндінің құрылымы әр мәдениетте
әртүрлі. Қорғандар шеткі белгілерімен де ажыратылады. Мәселен, ор немесе
дуалға ұқсас қабырғалармен, тас сақиналармен қоршалуы мүмкін. Қазақстан
жеріндегі қола заманының қорғандық құрылыстары – қоршау түрінде кездеседі.
3.Археологиялық ескерткіштердің өзге түрлері. Өндіріс орындары. Бұл
топқа тас және қола ғасырларындағы шеберханаларды, қола және ертетемір
заманындарындағы кеніштер мен балқыту орындарын жатқызамыз.
Өндіріс орындарынан еңбек құралдары табылып жатады, ол материалдар да
жіктеліп, түрлерін және қызметін анықтау арқылы бір кездегі қоғамның даму
деңгейіне баға беріледі.
Көне ғибадатханалар, табыну, еске түсіру орындары. Қола ғасырынан
бастап кездеседі.
Ескерткіштердің тағы бір тобына – көлік және суландыру жүйелері жатады.
Олар – белгілі бір материалдық қалдықтарын сақтаған байырғы керуен-сауда
жолдары, ескі каналдар мен арықтар. Осы құрылыстарды табу арқылы
тайпалардың араласуын, шаруашылық және мәдени байланыстарын танимыз.
Ескерткіштердің ерекше түріне – қазыналар жатады. Қазына- белгілі
мақсатпен бір кездері қалдырылған заттар жиынтығы, көбінесе соғыс пен
стихиялық апатқа байланысты жер қабатында, құрылыс қабырғасында жасырылған
заттар. Жақсы сақталуымен, әсем жасалған заттардан тұратындығымен
ерекшеленеді. Ортағасырлық қазыналардың көбі металл ақшалар болып табылады.
Шаруашылық және өнер тарихын тану үшін аса маңызды.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Археологиялық деректемелердің түрлерін ата?
2. Археологиялық ескерткіштердің қандай түрлері бар?

3 тақырып. Археологиялық зерттеу әдістері – 2 сағат.
Дәріс мақсаты. Археологиялық барлаудың мақсат-міндеттерін айқындап,
барлаудың түрлері мен әдістерін, зерттеу жұмыстарын жоспарлап, қорғау
жұмыстарын жүргізу, тізімге алу, оған сипаттама жасау арқылы паспортын
құрастырып, мемлекеттік бақылауға алынуына жағдай туғызу жұмыстары жайлы
жан-жақты мағлұмат беру.
Негізгі сұрақтар:
1. Археологиялық барлаулар
2. Қазба жұмыстары

Археологиялық барлау.
1. Археологиялық барлаудың мақсат-міндеттері. Археологиялық ескерткіш
туралы толымды мағлұматты археологиялық барлау жұмыстарын жүргізудің
нәтижесінде жиюға болады. Археологиялық барлау – қазу алдында немесе
экспедицияның арнайы жүргізілетін негізгі жұмыстарының бірі.
Археологиялық барлаудың мақсат-міндеттері:
Біріншіден, ескерткіштерді есепке алу, орналасуын археологиялық картаға
түсіру. Ол үшін, таңдап алынған аймақ толық барлаудан өткізіледі. Бұл-
тұтас барлауды қажет етеді. Оған археологтар, өлкетанушылар, көнеліктерге
жанашырлық білдіретін өзге адамдар қатыстырылады. Ол белгілі әкімшілік -
географиялық аймақтарда жүргізіледі Зерттеу жұмыстарын жоспарлап, қорғау
жұмыстарын жүргізу. Тізімге алу, оған сипаттама жасау арқылы паспортын
құрастырып, мемлекеттік бақылауға алынуына жағдай туғызу.
Екіншіден, жаңа ескерткіштерді ашу. Жинақталған және жүйеленген негізгі
мәліметтер толықтырылады, археологиялық кезеңдерді ажырату.
Үшіншіден, ескерткішті толық зерттеп шығу үшін- қазу алдындағы барлау
ұйымдастыру.
Төртіншіден, ескерткіштерді қорғап, сақтау – бүліну қаупі төнген немесе
авариялық жағдайдағы ескерткіштерді сақтауға бағытталады.
2. Барлауға дайындық. Барлау алдында үлкен даярлық жұмыстары
жүргізіледі. Бұған зерттеу алаңын іріктеп алу, жүріс-тұрыс құралдары, карта
бойынша маршрут жасау, жоспар жасау кіреді. Негізгі мақсат белгіленіп
алынуға тиіс. Археолог осы аймақ жөніндегі археологиялық және өлкетану
әдебиетімен, сол жердің географиясымен және климатымен танысып шығуы қажет.
Жыл мезгілін таңдап алудың маңызы зор. Біздің еліміздің оңтүстігінде,
мысалы, ең қолайлы мезгіл- күздің соңы. Бұл уақытқа ішкі бассейндердің су
деңгейінің төмендігі, шөп жамылғысының жоқтығы, жердің жаппай жыртылып
тасталуы тән болып келеді. Күн тәулігінің ең жақсы уақыты- ашық күнгі
таңертеңгілік немесе кешкілік өйткені бүйірден түскен жарық рельефтің
оншама байқала қоймайтын егжей-тегжейлерін табуға мүмкіндік береді.
Барлау құрал-жабдықтары жеңіл, жинақы да, сонымен бірге, ең
қажеттілерін қамтуы тиіс, аспаптар, еңбек құралдары, орау материалдары
болуы керек. Бұдан басқа барлауға қатынасушылардың документтері мен жұмыс
жүргізуге деген рұқсаты болуы қажет.
3. Барлаудың дәстүрлі әдісі. Археологияның жаңадан пайда болған
салалары барлау жұмыстарына да өзгерістер әкелді. Әуе археологиясының
негізгі жұмыс түрі- археологиялық барлауға жатады. Аэрофотобейнелеу және
биіктен түсірілген суретке- дишифровка жасау арқылы жасырын археологиялық
ескерткіштер тізімге алынады, жоспарға түсіріледі. Әуе археологиясы арқылы
тұтас барлау мақсаттары жүзеге асады. Тізімге алынған ескерткіштер саны
дәстүрлі барлаумен салыстырғанда он еседей көп болуы мүмкін.Барлаудың осы
әдісімен жер бетінде сыртқы белгілері жоқ ескерткіштердің көбі табылады.
Барлауды аэрофотобейнеге түсіру арқылы да жүргізуге болады. Сол
себепті, барлаудың екі түрі қалыптасқан, олар: дәстүрлі және күрделі
техникалық.
Дәстүрлі – жаяу немесе көлікпен жүру арқылы барлау.
Күрделі техникалық барлауға жататындар: электрлі – жер астына тоқ
жіберу арқылы барлау; магнитті- жер астындағы магнит желісінің ауытқуларын
тексеру арқылы қазбай зерттеу әдісі; ұшақпен және су асты техникасымен
барлау.
Барлауға ҚР Білім және ғылым министрлігінің Ғылым комитетінің берген
арнайы лицензиясы арқылы рұқсат етіледі.
4. Барлаудың жаңа әдістері ХХ ғасырдың 20 жылдарынан бастап
қалыптасты. ХХ ғасырдың ортасынан бастап электрлі және магнитті барлау
жақсы дамыды. Бұл барлау салалары жер астындағы құрылыстардың орналасу
өлшемдерін белгілеуге және белгілі бір затты дәл табуға мүмкіндік береді.

2. Қазба жұмыстары.
1. Қазба жұмыстарына рұқсат. Археологиялық жұмыстарға рұқсатты
жергілікті оқу орны немесе ғылыми мекеменің өтініші бойынша республикадағы
яғни Археология институты береді. Археология институтында дала комитеті
жұмыс істейді. Ол түскен өтініштерді қарастырып, сол бойынша шешім
шығарады. Рұқсат арнайы білімі бар,археологиялық экспедицияларға қатысқан,
далалық жұмыс түрлерімен жақсы таныс адамдарға беріледі. Рұқсатсыз өз
бетімен қазба жұмыстарын жүргізуге тыйым салынады және ол заңсыз деп
танылады.
Археологиялық барлау жіне қазба жұмыстарына рұқсаттың төрт түрі
қалыптасқан:
№1 ашық парақ - толық көлемді қазба жұмыстарын жүргізуге рұқсат.
№2 ашық парақ - шектеулі жер жұмыстарына рұқсат.
№3 ашық парақ – археологиялық барлау жұмыстарына рұқсат.
№4 ашық парақ – кезек күттірмейтін немесе авариялық жағдайдағы, бүліну
қаупіндегі ескерткішті зерттеу үшін рұқсат.
Соңғы жылдары Білім және Ғылым министрліінің жеке зерттеушілерге
берілетін лицензиялары арқылы рұқсат беріліп жүр.
Жұмыстар аяқталған кезде Археология институтына толық есеп беріледі.
2. Қазба жұмыстарына дайындық. Дайындық бірнеше сатылы:
1. Теориялық білім алу. Ғылыми әдебиеттерді меңгеру.
2. Археология кабинеттеріндегі, мұражайдағы экспонаттармен танысу.
3. Зерттелетін кезең бойынша жарияланбаған зерттеулер, қолжазбалармен
танысу.
4. Қазба жұмыстарына қажет жабдықтарды дайындау.азба жұмыстарын жүргізудің
жоспарын жасау.
Барлауға қарағанда дайындық жұмыстары едәуір ауқымды.
3. Ғылыми қызметкердің міндеттері. Әрбір жасақ немесе экспедиция
құрамында арнайы дайындықтан өткен ғылыми қызметкер немесе бірнеше мамандар
еңбек етеді. Қазба басшысы және ғылыми қызметкердің басты міндеттері:
1. Қазба орындарын белгілеу.
2. Қазушыларды орналастыру, еңбек тәртібі мен еңбек қауіпсіздігін
қамтамасыз ету.
3. Жұмыс кезеңдерін белгілеп отыру.
4. Қазу, тазалау, табылған заттарды орап салу жұмыстарын қадағалау.
5. Далалық құжатнаманы дұрыс жүргізу, күнделік, жоспар–сызбаларды сапалы
жасау.
Негізгі жұмыс құжаты – дала күнделігі. Онда қазу кезеңдері сипатталады.
Ескерткішті зерттеу кезінде түрлі жоспар-сызбалар, тілік сызбалары,
табылған заттардың масштабтағы суреттері, ескерткіш деңгейлерінің
өлшемдері, табылу орнының тіркемелері, басқа да өлшеулер, фото, видео
материалдар жасалынады. Осының бәрі өз кезегінде, дәл уақытында
тіркемеленуі тиіс.
4. Қазбаны белгілеу. Ескерткіштің болжаулы көлемі шөптен тазартылады,
, тамыры терең өсімдіктер жұлқып алынбайды. Шөп күрекпен көлденең қиылады.
Тазартылған жерде қазба көлемі дәлірек айқындалады.
Қазылатын қорған болса, қазбаның орта тұсы анықталады. Орталық қазық
үстіне буссоль немесе компас қойылады да, оңтүстік, солтүстік, батыс, шығыс
бағыттары белгіленеді. Анықталған бағыттарға орталық қазықтан жіп тартылып,
әр метрге қазықтар қағылады, бұрыш дәлдігі 90° сәйкес келуі керек. Дәлдік
геометриялық әдіспен, Мысыр үшбұрышы теоремасымен тексеріледі (үшбұрыш
катеттер квадраттарының қосындысы гипотенуза квадратына тең). Шаршылар
торы жасалып, оның рет саны жоспарда көрсетілгені жөн.
Қиындыны,яғни прфильді қадағалап отыру үшін: солтүстік-оңтүстік, батыс-
шығысбағыттарымен орталық жал (орысша - бровка) қалдырылады. Оның ені 50-60
см болуы мүмкін, кейін қырланып, ені сәл кемиді. Қазылатын қоныс болса,
төртбұрышты қазба орындарда қиындылар қоныс қабырғалары арқылы тексеріледі.
Қазба көлемі тым үлкен болса, белгілі қашықтықта қазбада алынбаған топырақ
бағаналары қалдырылады.
Қоныстарды қазғанда қазба көлемі едәуір үлкен, әдетте, 100-400 м2
келеді. Тым көлемді болса, қатпарлардың қиындыларын белгілеу қиынға соғады.
Мәдени қабатты табу үшін қоныстарда шурф салынады, оның көлемі шаршыға
ұқсас келуі керек. Ол бір бағытты траншеяға, ал траншеялар қазба алаңына
ұласуы мүмкін. Қоныстағы шаршылар 2х2 м болып белгіленеді.
Археология үшін басты бағыт – солтүстік. Жоспарларда ол үшкір
бағдаршамен беріледі.
5. Қазу және тазалау әдістері. Ескерткіштер біртіндеп көлденең
қатпарлар бойынша қазылады. Қатпарды қию үшін- тік күрек, топырақты алу
үшін – қалақ күрек қолданылады. Қатты топырақты ою үшін - сүңгі (лом)
қолданылуы мүмкін.
Топырақ жіңішке, сәл қиғаштау қиылады, алынған топырақ үгіледі,
тексеруден өтеді. Қазушының бірі топырақты қиюмен, екіншісі- алумен,
үшіншісі- тазалаумен шұғылданады. Мәдени қабаттағы топырақ аса мұқият
тексеріледі. Әрбір тазаланған қатпардың жоспары салынады. Мәдени қабатты
бірден тұтас алуға болмайды. Қазу кезінде табылған заттар толық
тазаланғанша орнында қалуы тиіс. Қазу кезінде құрылыстар бүлінбеуі керек.
Тереңдегенде қабырғалар құлап кетпеу үшін тіреулер қою қажет. Ең маңыздысы
– бұзбау, тек жоспары салынған соң қажетінше тереңдеу. Сөйтіп, құрылыс
қатпарлары тексеріледі. Қазба баспаналаларды ашу үшін ғана емес, олардың
арасындағы жерлерді тексеруге де ұйымдастырылады. Кейбір жағдайларда
қоныстың стратиграфиясы құрылыстар арқылы анықталады.
Қазақстандағы қорымдардың көбі – қорғандар, ал қорғандар тізбек түрінде
кездеседі. Қола ғасырының қорғандары көбінесе орталық құрылыс төңірегіне
топтала орналасады. Аралас конструкциямен салынған қорғандар жер
қорғандарына қарағанда көп. Тасты және қиыршық тасты, малта тасты
үйінділерден тұрғызылғандары да кездеседі.
Қорғандар, әдетте, секторлар бойынша қазылады, бұл әдіс жер қорғандарын
зерттеу үшін аса тиімді. Қорғандардың көлемі үлкен болса, шеңберлеп қазу
әдісі қолданылуы мүмкін. Мұндайда қазу шеткі шеңберден басталады. Төрт
сектормен қазып шығу әдісі көптеген жағдайда ескерткіш ерекшеліктерін жақсы
анықтауға мүкіндік береді.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Археологиялық зерттеудің қандай әдістері бар?
2. Ғылыми қызметкердің міндеттері қандай?
3. Ескерткішті тазалаудың әдістері қандай?

4 тақырып. Мәдени қабат және стратиграфия – 2 сағат.
Дәріс мақсаты. Археология ғылымында мәдени қабатты зерттеудің орны мен
маңызын, археологиялық стратиграфия және археологияда ескерткіштерді
сипаттауда қолданылаын ашық және жабық кешен ұғымдары жайлы жан-жақты
мағлұмат беру.
Негізгі сұрақтар:
1. Мәдени қабат туралы түсінік.
2. Археологиялық стратиграфия.
3. Ашық және жабық кешендер

1. Мәдени қабат туралы түсінік. Мәдени қабат – адамның тұрмыс-
тіршілігінің белгілері сақталған жер қыртысы.
Археологияда мәдени қабатты зерттеу үлкен орын алады. Мәдени қабатта
байырғы адамдардың заттары, сүйек, құрылыс қалдықтары және өзге де
археологиялық белгілер сақталған.
Жер бетіндегі топырақ, өсімдік ерекшеліктері және табиғи-климаттық
жағдай оның қалыптасуына әсер етеді. Мәселен, жер ылғалды немесе сортаң
келсе заттардың сақталуы қиындайды. Шөлейт және қуаң аймақта, тастақ
жерлерде мәдени қабат қалыптаспауы мүмкін. Аса ылғалды аймақтарда заттар
тез ыдырап, олардың ұзақ сақталуына жағдай қолайсыз келеді.
Егіншілік және отырықшы тірліктегі тайпалар мекендеген жерлерде мәдени
қабат табылуы неғұрлым ықтимал. Себебі, олар бір жерде ұзақ уақыт өмірлерін
өткізген. Тұрғындардың тығыздығы, өзен алқаптарындағы табиғаттың
қолайлылығы мәдени қабаттың қатпарлануына тиісті жағдай туғызады. Мәдени
қатпарлардың қалыңдығы өсе түседі. Мысалы, Шығыс Европадағы орыс
қалаларының орнында мәдени қабаттың қуаттылығы немесе қалыңдығы 7-8 метрге
дейін жетеді. Орталық Азияның кейбір оазистерінде өткен тұрақты өмір 15-20
метрлік мәдени қабатты құрайды. Сол сияқты, ерте тастың кейбір үңгірлерінде
қуатты мәдени қабат табылуы мүмкін. Көшпелілер мәдениеттерінде жылжымалы
шаруашылықтың кең тарауына байланысты, мәдени қабатты табу қиын.
Бұрынырақта, мәдени қабатты зерттеу қалыптаспаған болатын, есепке ірі,
бағалы заттар алынып, ұсақтарына мән берілмеді, кейіннен сынық-қалдықтардың
өзі мол тарихи түсінік беретіні анықталды. Сол арқылы уақытнамалық
анықтаулар жасалынып, табылған комплекстер бір мәдениет аясына
біріктіріледі.
ХХ ғасыр археологиясында қалыптасқан әдістер мәдени қабатты тұтас
археологиялық ескерткіш ретінде қарастырады. Бір жерде бір немесе бірнеше
мәдени қабат болуы мүмкін. Бұзылмаған бөліктерде мәдени қабаттар көлденең,
жердің бұдырын қайталаған ретпен орналасады. Арасында таза немесе стерильді
белдеулер болуы мүмкін. Қатпарлар жоғарыдан төмен қарай зерттелуі керек.
Аса көлемді болса, шурф немесе траншея салынады.
Құрылыс топырақтың орналасу ретін бұзатыны белгілі, яғни түрлі
құрылыстар салу кезінде мәдени қыртыс бүлінеді, мұндайда уақытнамалық
анықтама жасауға құрылыс көкжиегі есепке алынады. Құрылыс көкжиегі
жоғарыдан төменге қарай рет санымен көрсетіледі.
Мәдени қабат әлсіз және қуатты болуы мүмкін. Неғұрлым қуатты мәдени
қабат қалалардың орындарында қалыптасады. Ол біртіндеп қалыңдайды. Бірнеше
ғасырар бойғы мекеннің мәдени қабаты айқын көрінеді.
Мәдени қабаттың қалыңдауына немесе жойылып кетуіне табиғат факторлары
барынша әсер етеді.
Ертетас заманындағы ескерткіштерде мәдени қабат көп кездеспейді,
өйткені тұрақтардың көпшілігі- қысқа мерзімді. Қазақстанда мәдени қабаты
жақсы қалыптасқан ертетас ескерткішінің бірі – Қаратау аймағындағы Қарасу
(Ш. Уәлиханов атындағы тұрақ).
Мола ескерткіштердің кейбірінде мәдени қабат болуы мүмкін. Мәселен,
қорған үйінділеріндегі құрбандық іздері, мал сүйектері, күл.
Мәдени қабатты зерттеу қиындығы – жер жұмыстарының ауқымдылығында.
Байырғы ірі мекендердің мәдени қабаттары толық зерттеліп шығуы үшін ұзақ
уақыт қажет. Мәселен, антик заманының әйгілі Помпей қаласы 18 ғ-дан бастап
қазылуда, жер жұмыстары әлі аяқталмаған. Қазақстанның орта ғасырлардағы
Отырар, Талғар, Далалық Ақтөбе қалалары да ондаған жылдар бойы қазылып
келеді.
2. Археологиялық стратиграфия. Стратиграфия – латын сөзі, stratum-
қабат, grapho- жазу, яғни археологиялық ескерткіштердің орнында пайда
болған қыртыстарды зерттеу әдісі.
Адамзат тарихының өте ерте дәуірлерін сипаттаған кезде геологиялық
стратиграфия қолданылады. Атап айтсақ, мұзданудың және мұзаралықтарының
геология ғылымы қалыптастырған атаулары бар. Адамзат тарихына сәйкес
келетіндері ертетас дәуіріне жатады. Кейінгі археологиялық дәуірлер де
стратиграфиялық әдістің қолдануымен зерттеледі.
Қоныстардағы қазба қабырғалары кең, көлемді келсе, шаршылардың түйіскен
нүктелерінде жер бақандары қалдырылады. Қазба тереңдегенде олар
аласартылады, уақытында қиындысы графикалық әдіспен салынып отыруы тиіс.
Қорғандарды қазғанда солтүстік - оңттүстік, шығыс - батыс
бағыттарымен қазылмаған жал (орысша - бровка) қалдырылады. Қазба терең
болмаса, жал бұзылмаған күйінде сақталады. Алдыңғы қиындылары қағаз бетіне
түскенде, тереңдегенде аласартылуы мүмкін. Қиынды сызбасы –профилі сапалы
жасалғанда ескерткіштен алынатын тарихи мағлұмат толыға түседі, уақытты дәл
анықтауға септігін тигізеді.
Стратиграфиялық әдіс көне қоныстарды зерттеген кезде қолданылады.
Стратиграфиялық тізбек немесе қатарлар арқылы жоғарғы және төменгі
қабаттардың уақытнамасы анықталады. Стратиграфиялық әдіс қорғандық
ескерткіштерді де зерттеуде маңызды қызмет атқарады. Ескерткіштердің салыну
уақытын, құрылыстың қалыптасуын, құрылымын анықтайды.
3. Ашық және жабық кешендер. Археологияда ескерткіштерді сипаттауда
ашық және жабық кешендер деген ұғымдар қолданылады.
Қоныстардың көпшілігі ашық комплекстерге жатады. Мұндағы заттар мен
қалдықтар ұзақ уақыт бойы жинақталған, оларды бір уақытқа жатқызу, мәдени
қабат бүлінген болса, қиындықтар туғызады.
Ашық комплекстегі заттар мен қалдықтар әр замандікі болуы мүмкін.
Стратиграфиялық және типологиялық әдістер оларды ажыратуға мүмкіндік
береді. Ашық комплекстегі деректемелер көбіне қираған, бөлшектенген,
өзгерген түрінде ұшырайды.
Жабық комплектердегі заттар бір мезгілді мегзейді, бір заманның
қолданыс заттары болуы неғұрлым ықтимал. Көбінесе бір мәдениетке жатады.
Мәселен, моланың ішіндегі заттар бір уақытта көмілді, яғни зат
жинақталуының уақыт тұтастығы бар. Олар бір дәуірдің, бір заманның заттары.
Арнайы камерада қойылғандықтан жабық комплекстегі деректемелердің
сақталу сапасы жоғары келеді. Сондықтан, оның уақытнамалық көрсеткіштері
ашық комплекстерге қарағанда айқын, абсолюттік уақытнамаға жақын. Жабық
комплекстердің көмегімен мәдениетті анықтау жеңілірек. Жабық комплекстерге
жерлеу комплекстерімен қатар бір мезетте табиғат апатынан немесе жойқын
соғыс салдарынан жойылып кеткен қоныс - қалалар да жатады. Мәселен,
жанартау атқылағанда қоныс-қалалар күл астында қалуы мүмкін. Антик
заманының Помпей қаласы, міне, осындай жабық комплекс түріндегі ескерткіш.
Мұндағы өмір көрінісі бір уақыт кескінін көрсетеді.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Мәдени қабат дегеніміз не?
2. «Стратиграфия» ұғымы
3. Археологияда ескерткіштерді сипатаудағы кешендердің маңызы
қандай?

5 тақырып. Ескерткіш жоспарлары мен сызбалары. Дала күнделігі – 1
сағат.
Дәріс мақсаты. Ескерткіштен дұрыс тарихи мағлұмат алу үшін жоспарлар
мен сызбалар, фото және бейнематериалдар жасауды және археологоия
қалыптастырған қазу әдістерінде жоспарлар мен сызбалардың маңызын сипаттау.

Негізгі сұрақтар:
1. Жоспарлар
2. Тілік (кесік) сызбалары
3. Дала күнделігі

1. Жоспарлар. Қазу кезінде ескерткіш өзгеріске ұшырайды. Ал қазу
соңында ол бастапқы бейнесінен мүлде айрылады. Ескерткіштен дұрыс тарихи
мағлұмат алу үшін жоспарлар мен сызбалар, фото және бейнематериалдар
жасалады. Археологоия қалыптастырған қазу әдістерінде жоспарлар мен
сызбаларды жасау үлкен орын алады. Солар арқылы ескерткіштертану тиісті
ғылыми дәрежеге жетеді.
Ескерткіш жоспарын жасау үшін арнайы жабдықтар және аспаптар болу
керек. Жоспар миллиметрлі қағазға сызылады. Археологта штативке орнатылған
айланбалы планшет болуы керек.
Кішірек диаметрі, көлемі 10 - 20 метрдей ескерткіштер 1:20 масштабымен
сызылады. Көлемі үлкен ескерткіштерге 1:40 масштабы қолданылуы мүмкін. Мола
шұңқыры көбінесе 1:10 масштабымен сызылады. Жоспар жақсы ұшталған
қарындашпен сызылып, нұсқасы ақ қағазға тушпен немесе қара гельмен
қайталанады.
Тастарды салғанда, олардың конфигурациясы және жоғарыдан қарағандағы
тас қырлары көрсетіліп, қисайған бағыттарын бағдаршамен белгілеген жөн. Тас
қорғандары қалауларының әрбір қабаты жоспарда жеке салынғаны дұрыс. Тас
қорғандарының анықталған негізгі конструкциясы жоспарда көрсетілуі керек.
Мола шұңқырларына тереңдеген сайын, ескерткіш ерекшеліктері де жоспарда
белгіленеді. Табылған заттардың немесе құрылыс қалдықтарының өз орнындағы
көрінісін көрсету маңызды. Табылу орындары мейілінше дәл көрсетіледі.
Сонымен, қазіргі кезеңдегі археологияда бір ескерткіштің немесе оның
бөліктерінің көптеген жоспарлары салынады, мұның бәрі қазылған ескерткіш
жөнінде аса толымды мағлұмат беруге тиіс. Соңғы жылдары жоспарларды қолмен
сызу орнына электронды аппаратураны қолдану байқалады. Ірі экспедицияларда
лазерлі теодолиттің графикалық жұмыстарды өте аз уақытта жасап шығуға
жағдай туғызады. Мұндайда және цифрлы фотоаппараттағы мәліметтерді сұрыптау
үшін дала компьютері (notebook) қолданылады.
2. Тілік (кесік) сызбалары. Археологияда ескерткіштердің қиындысын
белгілеп отыру маңызды. Сол себепті, ескерткіштердің тілік сызбалары
жасалынып отырады. Тілік сызбасы әдетте екі бағыт бойынша жасалынады.
Қажетті жағдайда өзге де бағыттар бойынша ескерткіштің тіліктері
әзірленеді. Тілік сызбасы ескерткіш туралы ғылыми мағлұмат беретін
деректеме түрі болуы керек. Тілік масштабтары жоспар масштабтарына
сәйкестендіріледі. Жоспарда да, тілік сызбаларында да шартты белгілер
қолданылады. Сол себепті, тиісті анықтамалық құралдар болғаны жақсы. Жоспар
сызбаларының реті және тақырыптары жұмыс аяқталған соң қорытындылануы
керек, яғни экспликациялық тізім жасалынады.
3. Дала күнделігі. Археологиялық жұмыстардағы негізгі құжатнаманың бірі
– дала күнделігі. Оны жазып шығу үшін белгілі бір талаптарды сақтау керек.
Күнделік үлкен көлемді, қатты мұқабалы қалың дәптерге жазуы анық түсетін
және су-ылғалға төзімді сиямен жазылады. Титул бетінде көрсетілуі тиіс:
экспедицияның аталуы, ғылыми мекеме немесе оқу орнының аты, ескерткіш,
қазба реті, барлау немесе қазылу жылы, күнделік толтырушының аты-жөні,
қызметі, мекен-жайы. Күнделікте археологиялық жұмыстардың күнбе-күн
жазылған толық сипаттамалары болуы керек. Қазу барысындағы ескерткіштің
барлық ерекшеліктері аталып, өлшемдері, қарапайым сызбалары мен суреттері,
оларға жасалған түсініктемелер келтіріледі. Ғылыми қызметкерлер мен
қазушылардың мазмұнды пікір-болжамдары да ескеріледі. Келтірілегн
мағлұматтар ескерткішті және сол арқылы тиісті археологиялық мәдениетті
неғұрлым жақсы тануға қызмет етуі тиіс. Күнделіктегі сипаттаулар мен
байқаулар кейін археологиялық есеп жазған кезде дерек көзіне айналады.
Ғылыми мекемеде сақталатындықтан, оны маңызды деректеме түрі ретінде
болашақ зерттеушілер пайдалана алатындай деңгейде жасалынғаны дұрыс.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Археологиялық жоспарлар туралы не ұқтың?
2. Археология ғылымындағы тілік (кесік) сызбаларының маңызы қандай?
3. Дала күнделігін жазудың шарттары...

6 тақырып. Археологиялық уақытнама әдістері – 2 сағат.
Дәріс мақсаты. Археологиялық зерттеулердің маңызды бір мақсаты –
ескерткіштер мен деректемелердің уақытын анықтау мәселлері мен ғылымдағы
уақытнама әдістерінің көптеген түрлерін, дәстүрлі тарихи уақытнама сонымен
қатар ескерткіштер мен заттардың уақытын анықтайтын: жазба деректер,
металл ақшалар, өнер туындыларының ерекшеліктері жайлы мағлуматтар беру.
Негізгі сұрақтар:
1.Археологиялық уақытнама әдістерінің негізгі түрлері.
2. Радиоизотоптық уақытнама және радиокарбондық әдіс.
3. Калий-аргон әдісі.
4. Дендроуақытнама.
5. Археомагниттік және термолюминесценттік әдістер.

1.Археологиялық уақытнама әдістерінің негізгі түрлері. Археологиялық
зерттеулердің маңызды бір мақсаты – ескерткіштер мен деректемелердің
уақытын анықтау. Ғылымда уақытнама әдістерінің көптеген түрлері бар.
Уақытнама әдістерінің бір тобы дәстүрлі тарихи уақытнамаға жатқызылады.
Ескерткіштер мен заттардың уақытын анықтайтын:
- жазба деректер;
- металл ақшалар;
- өнер туындыларының ерекшеліктері.
ХІХ-ХХ ғасырларда археологияның өзіндік уақытнама әдістері де
қалыптасқан.
Типологиялық әдіс археологиялық заттарды жасалу дәстүріне,
технологиясына, сыртқы сипатына қарап, салыстырмалы жіктеуге және
сипаттауға негізделген. Стратиграфиялық әдіс бастапқыда геологияда
қолданылғанымен, археологияда зерттеудің өзіндік әдісіне айналды.
ХХ ғасырдың екінші жартысында жаратылыстану ғылымдарының қарқынды дамуы
нәтижесінде тарихи уақытнама әдістері едәуір молая түсті. Бұл әдістердің
көпшілігі – радиоизотоптық . Өзге маңызды әдістер – дендроуақытнама,
термолюминесценттік, археомагниттік.
2. Радиоизотоптық уақытнама және радиокарбондық әдіс.
Соңғы онжылдықтардағы уақытнамалық зерттеулерде радиокарбон әдісі
елеулі орын алады. Өзгеше аталуы – радиокөміртегі немесе 14С. Бұл саладағы
алғашқы тәжірибелер 1947 жылы жүргізілген. 14С изотопының жартылай ыдырау
уақытын өлшеп, американ физигі Либби ғылымға ''Либби өлшемі'' деген ұғымды
енгізді: 5570(30 жыл. Бұл көрсеткіш кейінгі уақыттарда анықтала түскенмен
(5768 жыл немесе 5730(40 жыл), археологияда ''Либби өлшемі'' қолданылады.
Радиокөміртегі әдісінің физикалық негізі мынада: Жер атмосферасына ғарыш
сәулеленуі тигізген әсерінен 14С изотопы өсімдіктерге және барлық тіршілік
иелеріне тарайды. Организм өлген соң, оның құрамындағы 14С біртіндеп азая
бастайды. Зат құрамындағы 14С изотопының санын өлшеу арқылы организмнің
атмосферамен зат алмасуы қашан тоқтағанын білуге болады. Сол арқылы тарихи
уақытнамаға шығу жүзеге асады. Дәл өлшеулер ірі лабораторияларда, мінсіз
үлгілермен жұмыс жасау нәтижесінде алынады. Мұндай орталықтың бірі Санкт-
Петербург қаласында.
1960-70 жылдарда радиокөміртегі даталарына белгілі бір сенімсіздік те
болған. Өйткені, дәстүрлі әдістермен зерттелген мәдениеттердің бірқатары
туралы уақытнамалақ түсінік өзгеріп, олардың уақыттары біршама әріге
жылжытылды. Бұл күндерде 14С әдісі уақытнамада орнықты орын алады. Бұл
әдіспен алынған уақыт белгілеулері көп. Әрине, ескерткіштің уақытын дәл
көрсету үшін бірнеше уақытнама әдістерін қатар қолданса игі. Радиокөміртегі
әдісіне лайықталған үлгілер де мейілінше көп, бірнешеу болса жақсы. Сонда
уаұ-қытнамалық болжаулардан абсолюттік уақытнамаға жақындау ісі жақсы
жүзеге аспақ.
Үлгіге органикалық қалдықтар алынады: ағаш, сүйек, мата, тері немесе
олардың ескерткіш жасалған уақыттағы күйіктері алынады. Және олар
бейорганикалық құралдар арқылы алынып, металл контейнерлерге салынуы тиіс.
Қолмен ұстауға немесе оларды органикалық заттармен орауға тыйым салынады.
Радиокөміртегілік даталардың Қазақстан археологиясында аздығы әдістің
қымбаттылығында және республикамызда радиокөміртегілік уақытнама
лабораториясының әлі күнге дейін ашылмауында.
3. Калий-аргон әдісі.
Уақытнаманың бұл әдісінің физикалық негізі: атом салмағы 39 калийдің
атом салмағы 40 калийге және бұл бөлшектің сол салмақтардағы кальций және
аргонға айналуында (39К – 40К – 40Са - 40Аr).
40К изотопының жартылай ыдырау мерзімі - орта есеппен 1,25 млрд жыл.
Демек, алғашқы археологиялық дәуірлердің қалдықтарын осы әдіспен зерттеуге
мүмкіндік туады.
Калий-аргон әдісімен 400 мың жылдан бұрынғы заттардың уақытын анықтау
қолайлы. 100-400 мың жыл аралықта ауытқулар елеулі келеді, яғни,
сәйкессіздіктер ұлғаяды. Ал, 100 мың жылдан бергі заман бойынша бұл әдіспен
уақытты анықтау өте қиын.
Археологияда радиокөміртегі және калий-аргон уақытнама әдістері бірін-
бірі толықтырады. Радиокөміртегі немесе 14С әдісімен 40 мың жылға дейінгі
уақыт жақсы зерттеледі. 70 мың жылға дейін бұл әдіс үлкен ауытқулар
береді. Екі әдістің қолдану уақытының арасы 40 мың мен 400 мың жыл бұрынғы
аралық «өліара» деп айтылады.
Өзге радиоизотоптық әдістердің (уран—235, жартылай ыдырау уақыты –
700мың жыл бұрын; торий—230, жартылай ыдырау уақыты – 75 мың жыл) қолдану
мүмкіндігі шектеулі.
4. Дендроуақытнама.
Дендрохронология ағаштардың жылдық сақиналарын өлшеуге негізделген.
Алынған үлгілер сол ортада өскен ағаш сақиналарымен салыстырылады. Жылдық
сақиналар спектрлерін сәйкестендіру арқылы дендрошкала жасалынып, тарих
уақытына шығуға болады. Дендрокөрсеткіштер абсолютті уақытқа байланса,
тарихи уақытнаманың үлкен қатпары түзіледі. Дендроуақытнама әдісімен 7000
жылға дейінгі уақытты білуге болады. Әдістің шектеулігі - орманды аймақтар
үшін ғана қолданылуында. Мәселен, Солтүстік Европа, Солтүстік Америка,
Евразияның солтүстігі бойынша дендробағаналар жасалынған. Өзге бір орманды
аймақтар бойынша өткен замандардың ''қалқыма'' көрсеткіштері бар. Кеңес
Одағында бұл әдіс 1959 жылдан бастап қолданылған. Шығыс Европа ағаш
үлгілерінің дендроколлекциялары жасалған. Әдісті дұрыс қолдану үшін
үлгілердің жақсы қиындылары керек. Ағаштың сыртқы қабығымен сақталғаны
жақсы.
5. Археомагниттік және термолюминесценттік әдістер.
Археомагниттік әдіс жердің магнит желісінің өзгеріп отырғандығына
негізделген, яғни көне жанартау ақпалары, күйдірілген балшық, кейбір
тастар ескі магниттік өріс белгілерін сақтайды. Қазіргі магниттік дәуір
690 мың жыл бұрын басталған. Одан кейінгі уақыттардың да магниттік
ерекшеліктері бар. Палеомагниттік құбылыстарды зерттеу арқылы көне
замандардағы заттардың уақытын анықтауға болады. Үлгінің қозғалмаған күйін
дәл белгілеу қажет. Әрі қарай үлгі лабораторияларда зерттеледі.
Терминолюминесценттік әдістің (ТЛ) физикалық негізі: ғарыш сәулелерінің
және табиғи радиобелсенділік әсерінен, ультрофиолет сәулеленуінен зат
біртіндеп ыдырайды. Затты 400-500 градусқа қыздырғанда кристалл торынан
шығып кеткен электрондар өз орындарына оралады және осыдан микрожарқыл
пайда болады. Соны өлшеу арқылы тарих уақытына шығу мүмкін. Бұл әдіспен
көне керамика үлгілері зерттеледі.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Археологиялық уақытнама әдістерінің қандай түрлері бар?
2. Археологиялық уақытты анықтаудың химиялық – лабороториялық
жолады.
3. Дендроуақытнама анықтау мәселесі.

7 тақырып. Тас ғасыры ескерткіштерін іздеу және барлау – 1 сағат.
Дәріс мақсаты. Ежелгі, соңғы ерте тас және жаңатас ғасырының
ескерткіштерін іздеу кезінде Қазақстанның жекелеген тарихи-географиялық
аудандарындағы ескерткіштердің орналасу ерекшеліктері сонымен қатар, сол
тарихи-географиялық аудандарға іргелес жатқан аймақтағы тас ғасыры
ескерткіштерінің орналасу ерекшеліктері жайлы мағлұмат беру.
Негізгі сұрақтар:
1. Ежелгі ертетас ескерткіштері
2. Соңғы ертетас ескерткіштері
3. Жаңатас ғасырының ескерткіштері

1993 жылы баспадан шыққан «Археология Казахстана» атты оқулықта
Қазақстандағы тас ғасырының өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, оны
ертетас және жаңатас ғасырларына бөлген, сонымен қатар, ерте тас ғасырын
ежелгі ертетас және соңғы ертетасқа бөліп, жаңатас ғасыры мен мыстас
ғасырларын қосып, бірге қарастырған.
Ежелгі және соңғы ерте тас ескерткіштері негізінде бұзылмаған қалпында
сирек кездеседі, олар көпшілігінде су шайып, жер қатпарының сусуы (жылжуы)
барысында басқа жыныстармен араласқан, орнынан қозғалған қалпында
кездеседі. Бұл кезеңдердің ескерткіштері жердің бетінде де кездесуі мүмкін,
негізінде жердің бетінен бір не бірнеше м (ондаған м болуы да мүмкін)
тереңдікте сақталған. Жағалық террасада, жарқабақта, қиғаш беткейде
орналасқан ескерткіштер әр түрлі табиғи құбылыстардың әсерінен немесе
жүргізілген шаруашылық жұмыстары кезінде ашылып қалуы мүмкін. Әртүрлі
себептерге байланысты ашылып қалған тұрақтардан күл, жан-жануарлардың
сүйектері, тастан, сүйектен жасалған еңбек құралдары шығып жатады.
Ежелгі ертетас шелль-ашель және ашель-мустье кезеңдеріне бөлінеді.
Шелль-ашель кезеңінің ескерткіштері зерттеулер барысында табылған еңбек
құралдарына және ашылған тұрақтарға байланысты белгілі, олардың орналасқан
жері жергілікті жердің табиғи ерекшеліктеріне қарай әртүрлі болып келеді.
Осы кезеңнің тас еңбек құралдары Қаратаудың оңтүстік-батыс беткейіндегі
Арыстанды өзенінің ерте төрттік кезеңге жататын ең жоғарғы террасасының
қатпарларынан табылған. Шелль-ашель кезеңінің тұрақтары Кіші Қаратаудың
солтүстік-шығыс беткейіндегі Шабақты, Тәңірқазған, Бөріқазған, Ақкөл 1
шатқалдарындағы тізбектеле орналасқан, онша биік емес, үсті тегіс, сатылап
аласара түскен (куэсталар) қырқалардың және тау алды жазығына сүйірлене
кіріп тұрған, жан-жағы тік, үсті тегіс, биік қырқалардың үстіндегі тас
кендері шығып жатқан жерде орналасқан. Шелль-ашельдің тас еңбек құралдары
табылатын тұрақтардың келесі түрі тауалды жазығында орналасқан бұлақ
(қайнардың) бастауындағы шөгінді қатпарында кездеседі. Мысалы,
травертиналар. Сонымен, қатар, осы кезеңнің тұрағы Шу өзенінің биік
жарқабағындағы ерте төрттік террасадағы суглинка қатпарының арасынан да
кездеседі.
Ашель-мустье кезеңінің ескерткіштерінің орнала-суында шелль-ашель
тұрақтарымен сабақтастық бар, оны онша биік емес, үсті тегіс, сатылап
аласара түскен қырқалардың үстінде орналасқан Қызылрысбек және тау алды
жазығына сүйірлене кіріп тұрған, жанжағы тік, үсті тегіс биік қырқада
орналасқан Тоқалы (І-ІІІ) тұрақтарынан көруге болады. Ашель-мустье
тұрақтары өзеннің ең биік жағалық террасасынан (Бұрылтай), өзеннің жағалық
3-террасынан (Алғабас), құрғап қалған өзеннің терраса тәрізді алаңынан
(Дегерес), биіктігі 200-250м келетін үстірттен (Шабақты), халцедон кені
шығып жатқан жерде (Бестөбе) кездеседі.
Арыстанды өзенінің оң жағалық 3-террасасында қалың лесс қатпарынан
ашылған Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тұрақтың мәдени қабатының қалыңдығы 7 м. Бұл
тұрақта адамдар мыңдаған жылдар бойы мекендеген. Ашель-мустье еңбек
құралдары Сарысу өзенінің орта ағысындағы Мұзбел, Қызылжар және т.б.
жерлерден ашылған. Қызылжар тұрағы шатқалдың 1-террасасында аллювиальды
шөгінді қатпарын-да орналасқан. Орталық Қазақстанның ашель-мустье кезеңінің
ескерткіштері Батпақ шатқалындағы плиоцен-төменгі плейстоцендік суглинканың
үстінен (Батпақ 8,12), Өгізтаудың етегіндегі бұлақтың жанынан ашылған
(Өгізтау 1,ІІ). Жердің бетінде жатқан ашық тұрақтар Балқаштың солтүстік,
солтүстік-батыс жағасында кездеседі (Семізбұғы және т.б.), көлдің жоғарғы
террасасында орналасқан тұрақ Орталық Қазақстанда табылған (Құдайкөл).
Мустье қонысы Ертістің жоғарғы ағысында да кездеседі. Қонай тұрағы
Нарым жотасына оңтүстік жағынан қосылып жатқан жіңішке делювальді-
проювиальды террасасының қатпарында орналасқан.
Шелль-ашель мен ашель-мустье кезеңдерінің ескерткіштерін іздеу және
барлау кезінде, олардың орналасу ерекшеліктерін ескеріп, басшылыққа алу
керек.
Соңғы ертетас ескерткіштері. Қазақстан жерінде толық зерттелген соңғы
ерте тас ескерткіштері көп емес, зерттелген ескерткіштердің орналасу
ерекшеліктеріне қарағанда Орталық Қазақстанның тұрақтары плиоцен-төменгі
плейстоцендік суглинканың үстінде (Батпақ 8), көлдің сол жағасындағы
төбенің оңтүстік беткейінде (Ангеренсор 2) орналасқаны белгілі.
Шығыс Қазақстаннан ашылған соңғы ертетас тұрақтары өзен сағасындағы
шағын әктас үңгірдің аузында (Буқтырма), өзеннің оң жағасында, жер бетінен
0,9-1м тереңдікте (Новоникольский) және өзеннің оң жағасындағы биіктігі 35-
40м келетін жағалық террасада (Шүлбі) орналасқан.
Оңтүстік Қазақстандағы Ащысай тұрағы тау өзенінің сол жағалық биік
террасасындағы суглинка қатпарында орналасқан, сонымен қатар, көлдің
жағалық 2-террасасында (Соркөл) және өзеннің жағалық 3-террасасында
(Ұсықтас) орналасқан тұрақтар кездеседі.
Жаңатас ғасырының ескерткіштері. Қазақстан жерінде 600-ден астам
жаңатас ғасырының ескерткіштері белгілі, олар Қаратау сілемдерінен, Арал
теңізі маңынан, Батыс, Орталық, Солтүстік Қазақстаннан және Ертіс өзенінің
жоғарғы ағысынан ашылып, зерттелген ескерткіштер. Жаңатас ғасырының
ескерткіштері орналас-қан жеріне қарай 4 топқа бөліп қарастырылады, олар:
бұлақтың басында, өзеннің, көлдің жағасында және үңгірде орналасқан
тұрақтар.
Оңтүстік Қазақстанда өзеннің жағалық террасасында (Бүркітті, Қойтас),
өзеннің жағасында құм шағылдарында (Жайпақ, Қосмола 4 және 5), бұлақтың
басында (Үшбұлақ) және үңгірде (Қараүңгір) орналасқан тұрақтар кездеседі.
Батыс Қазақстанда, негізінде, өзеннің және көлдің жағасында орналасқан
тұрақтар таралған, сонымен қатар, бұлақтың басында орналасқан тұрақтар да
кездеседі.
Орталық Қазақстанда өзеннің жағасында (Қаратоғай тұрақтар тобы)
орналасқан тұрақтар ал Балқаш көлінің солтүстік-шығысында бұлақ басында
орналасқан тұрақтар кездеседі. Ертіс өзенінің жоғарғы ағысында өзеннің
жағасында орналасқан елді мекендер белгілі (Усть-Нарым, Малокрасноярка және
т.б.).
Солтүстік Қазақстанда көлдің жағасында орналасқан тұрақтар (Пеньки 1,
Пеньки 2) мен жаңатас кезеңінің жерлеу орындары кездеседі.
Жаңатас ғасырының ескерткіштерін іздеу кезінде Қазақстанның жекелеген
тарихи-географиялық аудандарындағы ескерткіштердің орналасу ерекшеліктерін
басшылыққа алу керек, сонымен қатар, сол тарихи-географиялық аудандарға
іргелес жатқан аймақтағы жаңатас ескерткіш-терінің орналасу
ерекшеліктерінде ескерген дұрыс.
Үңгірде орналасқан ескерткіштер. Әртүрлі табиғи құбылыстардың әсерінен
пайда болған қалқа, апан мен үңгірлерде адам баласы ерте тас ғасыры кезінен
бастап мекендеген. Олар көпшілігінде көп мәдени қабатты болып келеді, оның
қалыңдығы бірнеше см-ден ондаған м-ге жетуі мүмкін. Адам баласы негізінде
терең үңгірлердің шыға берісіне тұрақтаған, үңгірлердің төңірегінде су көзі
болады. Адамдар қалқа, апанның күнгей бетін мекендеген. Кейбір үңгірлердің
мәдени қабаты бар болғаны бірнеше см болуы мүмкін немесе тіпті мәдени
қабаты болмауы да мүмкін. Барлау барысында кездескен, ашылған үңгірдің кез
келген түрін жақсылап көріп шығу керек, себебі кейбір үңгірлерде мәдени
қабат жоқ болғанмен оның қабырғаларында, үстінде, табанында қолдан салған
суреттер, жазылған жазу, таңба не басқа да белгілер кездесуі мүмкін.
Ашылған үңгір, қақпа, апанның жобасы сызылып, суретке түсіріледі.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Қазақстандағы тас ғасыры ескерткіштерін зерттеу жұмыстары.
2. Тас ғасыры ескерткіштерінің негізгі кезеңдері.
3. Тас тас ғасырының үңгірлері.

8 тақырып. Қола ғасыры ескерткіштерін іздеу және барлау – 1 сағат.
Дәріс мақсаты. Қазақстанның барлық жерінде кездесеін қола ғасырының
археологиялық ескерткіштері олардың қатарында: елді мекендер, әртүрлі
жерлеу орындары, кен орындары, суландыру жүйелері, ғұрыптық орындар мен
тасқа салынған суреттері жайлы мағлұмат беру.
Негізгі сұрақтар:
1. Ескерткіштерінің негізгі белгілері мен ерекшеліктері
2. Ескерткіштерінің таралу аймақтары
3. Жерлеу орындары мен ғұрыптық кешендері

Қола ғасырының археологиялық ескерткіштері Қазақстанның барлық жерінде
кездеседі, олардың қатарында: елді мекендер, әртүрлі жерлеу орындары, кен
орындары, суландыру жүйелері, ғұрыптық орындар мен тасқа салынған суреттері
бар. Үстіндегі үйіндісі білінер-білінбес не үйіндісі жоқ, сырты қырынан
(тігінен) қаланған таспен төртбұрышты, дөңгелек, сопақша етіп қоршалған,
ортасында төртбұрышты етіп қазылған жәй шұңқыр не қабырғасы таспен қаланған
циста не тас жәшігі бар жерлеу орындарын, топырақтан, тас аралас топырақтан
үйілген обаларды жер бедеріне орналасуына қарай бірнеше топқа бөлуге
болады, олар: өзеннің жағасында, жағалық 1- не 2-террасада (Алексеевка,
Нұрманбет, Дандыбай, Балқылдақ І, ІІ, ІІІ, Атасу, Беғазы, Тегіскен); көлдің
жағасында (Ақкөл 1, 2, Айдабол 1, Сары-айдын); бұлақтың басында (Мұқатап,
Шыңғыс сай, Қақпатас); жылғаның, шатқалдың жағасында (Кенен, Ботамойнақ);
тау бөктерінде, екі тау аралығында (Таутары, Қожабала); ойпатта (Алаайғыр);
кен орнында (Шатыркөл, Үңгірлі) орналасқан. Мысалы, қола ғасыры-ның
беті ашылып қалған тас жәшіктері Қаратаудағы Ақмылтық өзенінің сол
жағасында сақталған.
Кейде қола ғасырының жерлеу орындарының үстінде, төңірегінде кейінгі
кезеңдердің (ерте темір ғасыры, ортағасырлар) обалары, тастан, кесектен
салынған құрылыстары, тіпті, қазіргі заманның зираттары орналасқан да болып
келеді. Орталық Қазақстанның қола ғасырының жерлеу орындары елді мекеннен
0,2-2 км жердегі биікте орналасқан, олардың арасын өзен арнасы не тау алды
жоталары бөліп жатқан.
Қола ғасырының елді мекендерін орналасуына қарай келесі топтарға
бөліп қарастыруға болады, олар: үлкен не кіші өзеннің жағасында
(Атасу, Мыржық, Ақмұстапа, Сарымырза, Ақтоғай, Бұғылы ІІ); бұлақтың басында
(Ақмая, Балқылдақ), жағалық негізгі жартастың оңтүстік-батысында (Мыржық,
Ақмұстапа), үш жағынан тау қоршаған (Атасу, Ақмая, Дарат), көлдің жағасында
(Бурабай), кен орындары жанында (Ақтоғай, Сырлыбай, Қырқұдық), дюнде
(Семей) орналасқан елді мекендер. Олардың үстінде әртүрлі кезеңдердің
зираттары, құрылыстары сақталған.
Жағалауға жақын орналасқан елді мекендердің үстіне қалың шөп, бұта
өсіп кеткендіктен оларды байқау қиын. Жағалаудан қашық жерде орналасқан үй
орындары, құдық және әртүрлі шаруашылық шұңқырларын ішіне өскен шөпке қарай
байқауға болады. Елді мекендердің үстінде, төңірегінде жел үрлеп ашылып
қалған, не түрлі шаруашылық жұмыстары кезінде ашылған, кеміргіштер шығарып
тастаған ыдыс сынықтары, сүйек және басқа заттар шашылып жатады.
Қола ғасырының суландыру жүйелері өзен алқаптарында, басын таудан
алатын шағын өзендердің тау шатқалдарынан шыға берісінде, шатқалды не
тауларды екі жағынан қоршап тұрған аласа шоқылардың аралығында кездеседі.
Орталық Қазақстандағы қола ғасырының суландыру жүйелерінің орындары,
тоғандары Жақсы Сарысу, Жаман Сарысу, Алтынсу, Шопа, Нұртай өзендері
алқабында, Қаракеңгір өзенінің жоғарғы ағысында, Қызылшілік шатқалында
сақталған.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Беғазы қонысы Қазақстанның қай аймағынан табылған?
2. Қола дәуірінің Орталық Қазақстанда табылған археологиялық ескерткіш
туралы не білесің?
3. Кейінгі қола ғасыры қай кезеңді қамтиды?

9 тақырып. Жерлеу орындарын іздеу және барлау – 1 сағат.
Дәріс мақсаты. Әртүрлі тарихи кезеңдердің жерлеу орындарына жерлеу
шұңқырлары, қоршаулар, обалар мен кесенелер және т.б. ескерткіштер мен
оларды іздеудің өзіндік ерекшеліктері жайлы мағлұматтар беру.
Негізгі сұрақтар:
1. Жерлеу шұңқырлары мен тас қоршаулар
2. Обаларды іздеу

Жерлеу орындарын іздеу. Әртүрлі тарихи кезеңдердің жерлеу орындарына
жерлеу шұңқырлары, қоршаулар, обалар мен кесенелер және т.б. ескерткіштер
жатады, оларды іздеудің өзіндік ерекшеліктері бар.
Жерлеу шұңқырлары мен тас қоршаулар. Әртүрлі тарихи кезеңдерден қалған
үстінде үйіндісі жоқ жерлеу шұңқырларын не үстіндегі үйіндісі әртүрлі
себептерге байланысты бұзылып, тегістеліп не су шайып кеткен жерлеу
орындары жердің бетінен байқалмайды, сондықтан оларды табудың өзіндік
қиындықтары бар. Мысалы, өзеннің аңғарында, су жайылу алқабында орналасқан,
сыртында тас қоршауы бар ғұн не түрік жерлеу орындарын табу қиынға
соқпайды, ал егер олардың қоршаулары бұзылып кеткен не көміліп қалған
болса, оларды өзеннің су шайып кеткен жарқабағынан не өзеннің жағасынан
қызылған ор, шұңқырлардың тік кесіндісінен байқауға болады.
Үстінде үйіндісі жоқ жерлеу орындарын әртүрлі құрылыс жұмыстарын
жүргізу кезінде қазылған қазан - шұңқырдың жарқабағынан, су, мұнай, газ
құбырларын тасымалдау үшін қазылған траншеялардан кездестіруге болады.
Жерлеу шұңқырлары кейде құрылыс алаңдары үшін тегістелген жерден де ашылып
қалуы мүмкін. Оларды ұшақпен түсірілген аэросуреттен де байқауға болады,
сондай-ақ жер бетіне жақын жатқан жерлеу шұңқырларын көлбеу түскен күн
сәулесіне не өсімдік қабатына қарап анықтауға болады. Кейде үстінде
үйіндісі жоқ жерлеу шұңқырларын әртүрлі кезеңде өмір сүрген елді мекеннің
төңірігендегі үсті тегіс биік жерден кездестіруге болады, оларды жергілікті
халықтан сұрастыру арқылы да табуға болады. Барлау жұмыстары кезінде
табылған үстінде үйіндісі жоқ жерлеу шұңқырларының жобасын түсіріп, оны жан-
жақты суреттеп жазу керек және географиялық координаттарын анықтап, суретке
түсіреді.
Обаларды іздеу. Жерлеу орындарының келесі бір түрі обалар. Обалар
топырақтан, тастан, тас аралас топырақтан үйілген, олар көлеміне қарай:
кіші, орта және үлкен ал үстіндегі үйіндісінің түріне қарай: аласа, биік,
үсті жалпақ, жарты шар тәрізді, сопақша болуы мүмкін. Обалар Қазақстанның
барлық аудандарында кездеседі, сондықтан да оларды іздеу кезінде, еліміздің
әртүрлі тарихи-географиялық аудандарында кездесетін обалардың орналасу
ерекшеліктерін және түрін ескеру керек.
Сақ обалары Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның тауаралық, тауалды
жазықтарында, Іле, Шу, Талас өзендерінің жағасында кездеседі. Олар тастан,
топырақтан, тас аралас топырақтан үйілген, көлемі 3-104 м, биіктігі 0,3-17
м-ге дейін жетеді. Орталық Қазақстандағы Тасмола мәдениетінің сақ обалары
қатарында “мұртты” обалар кездеседі. Мысалы, Тасмола 1 қорымындағы 19-
обаның аумағы 8 м, биіктігі 0,3 м, оның тастан үйілген ені 1,5 м келетін
солтүстік “мұртының” ұзындығы 52 м, ал оңтүстік “мұрты”- 46 м. «Мұртты»
обалар Қаратаудың тауаралық және тауалды жазықтарында да кездеседі (54-
сурет).
Тастан, тас аралас топырақтан үйілген сақ обалары Шығыс Қазақстанда
тауаралық алқапта, жазықта, өзен, көл жағаларында, шатқалдарда кездеседі.
Олардың қатарында кіші, орта және үлкен хан обалары бар. Шілікті
алқабындағы хан обаларының аумағы 100 м, биіктігі 8-10 м. Берелдің тоң
басқан обалары теңіз деңгейінен 1120 м биікте, Бұқтырма өзенінің оң жағалық
3-террасасында орналасқан (55-сурет).
Савроматтардың жерлеу орындары топырақтан үйілген жарты шеңбер тәрізді,
сыртында оры бар жеке обалар мен оба қорымдары түрінде кездеседі. Үлкен
обалардың аумағы 60 м, биіктігі 4 м-ден асады. Кейбір үлкен савромат
обалары, тіпті, ортағасырларға дейін жерлеу орны ретінде пайдаланылып
келген.
Үйсін обалары негізінде тауаралық, тау алды жазықтарында, өзеннің
жағасында 5-6 обадан тізбектеле, солтүстіктен оңтүстікке қарай орналасқан
болып келеді, олардың аумағы 6-20 м, биіктігі 0,5-1,5 м. Сонымен қатар,
кейбір обалар қорымындағы обалар үш-үштен топталып ретсіз орналасуы да
мүмкін ал кейде жүйесіз тізбектелген обаларда кездеседі.
Қаңлы обалары елді мекендердің төңірегінде орналасады, олар негізінде
топырақтан үйілген көлемі шағын обалар. Мысалы, Ақтөбе қалашығы
төңірегіндегі обалар.
Ғұндар жерлеу орны ретінде өзен аңғарында не өзеннің жағасынан
қазылған, сыртында тас қоршауы бар жерлеу шұңқырларын пайдаланған.
VI-VIII ғғ. кезіндегі түріктердің обалары, тас қоршаулары мен ғұрыптық
орындары тау үсті, тауаралық, тауалды жазықтарында, шатқалдарда, өзеннің
жағалық террасасында, өзен аңғарларында кездеседі. Тастан, тас аралас
топырақтан үйілген аумағы 3-12 м, биіктігі 0,3-15 м келетін обалар жер
жағдайына қарай жеке-жеке не шағын топ болып орналасқан. Көлемдері 0,8х0,8
м-ден 5х5 м-ге дейін жететін, жобасында тіктөртбұрышты, төртбұрышты,
дөңгелек қоршаулар қырынан көмілген тастардан қаланған. Тіктөртбұрышты,
төртбұрышты қоршаулардың қабырға-лары (кейде бұрыштары) әлемнің төрт жағына
қарай бағытталған, жеке-жеке не қатарласып орналасқан қоршаулар негізінде
солтүстіктен оңтүстікке қарай ал кейде солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа
қарай тізбектелген болып келеді. Қоршаулардың бірнеше түрлері сақталған,
олар: жәй қоршаулар; шығыс жағына адам мүсіні қойылған қоршаулар; шығыс
жағына сұлбасы адамға ұқсас тас плита, не плитаның шығыс қырына адамның бет
пішіні салынған қоршаулар; шығыс жағына тік тұрған плита қойылған және т.б.
қоршаулар. Жалпы, жәй тас қоршаулар кең таралған.
Обалар мен қоршаулардың қатарында тастан дөңгелек етіп қаланған, аумағы
4-6,5 м, биіктігі 0,5 м келетін, үсті тегіс алаң түріндегі ғұрыптық орындар
кездеседі (56-сурет).
Қимақ обалары тас аралас топырақтан үйілген, сыртындағы тас қоршаулары
жобасында төртбұрышты, дөңгелек болып келеді, кейде, үсті толық таспен
қаланған обалар да кездеседі.
Топырақтан үйілген көлемі шағын (12 м-ге дейін) оғыз обалары жеке-жеке
не шағын топ болып орналасқан, кейде ежелгі жерлеу орындарының үстіне
үйілген обалар да кездеседі.
Аумағы 6-25 м, биіктігі 0,5-1,2 м келетін қыпшақ обалары негізінде
топырақтан үйілген, оларды сырттай қоршап жатқан ор онша терең болмайды.
Қазақ хандықтары кезінің тастан қаланған, тас аралас топырақтан үйілген
көлемі шағын (2-3 м) обалары, сыртында қоршауы бар обалар мен бір не
бірнеше тас камераны қоршаған қоршаулары тауаралық, тауалды жазықтарында,
шатқалда, шатқалдан шыға берісте, өзеннің жағасында орналасқан елді
мекендер мен қалашықтардың төңірегіндегі зираттарда кездеседі. Сондай-ақ,
олар жайлаулар мен қыстақтарға салынған уақытша құрылыстардың
төңірегіндегі, үсті тегіс биік жерде де кездеседі. Мысалы, Өгізтаудың
оңтүстік-батыс беткейінде орналасқан қазақ хандықтары кезіндегі қалашықтың
жанында тастан, тас аралас топырақтан үйілген обалар, бір не бірнеше
камералы тас қоршаулар сақталған. Кейбір обалардың, қоршаулардың шығыс,
солтүстік-шығыс жағына биіктігі 0,5-1 м келетін тас плиталар (бағандар)
қойылған.
Археологиялық барлау кезінде ескеретін бір нәрсе, белгілі бір шағын
тарихи-географиялық ауданда әртүрлі тарихи кезеңдердің жерлеу орындары
аралас кездесуі мүмкін. Мысалы, қола ғасырының тас қоршаулары, сақ обалары
мен түріктердің тас қоршаулары және т.б.
Әртүрлі тарихи кезеңдерден сақталған жерлеу орындарының бір түрі –
жерлеу камералары мен кесенелер, олар қола ғасырынан бастап қазақ
хандықтарына дейінгі бірнеше мың жылдықтар аралығында кездесетін
ескерткіштер.
Қола ғасырының тастан салынған кесенелері сыртқы көрінісіне, жобасына
қарағанда көп камералы тас қоршауға ұқсас, сондықтан оларды тас
қоршаулардың қатарынан іздестіру керек. Мысалы, Ақсу аюлы, Беғазы
кесенелері (57-сурет).
Үлкен кесектен салынған қола ғасырының кесенелері сыртқы көрінісінде
аумағы 40-50 м, биіктігі 0,5-1,8 м, үсті жалпақ обаға ұқсас болып келеді
және олар негізінде елді мекендердің төңірегіндегі жерлеу
орындары кешенінде кездеседі. Мысалы, Іңкәрдария өзенінің құрғап қалған
арнасының жағасындағы Тегіскен жерлеу кешенінен ашылған бір кесене (№5А)
жобасында тіктөртбұрыштың ішіне салынған дөңгелек құрылыс (58-сурет).
Ежелгі заманның жерлеу камералары мен кесенелері елді мекендер мен
қаланың төңірегіндегі жерлеу кешендерінде кездеседі, олар сыртқы
көрінісінде аумағы 20-30 м, биіктігі 4,5-8,4 м келетін құрылыс
құландыларына ұқсас. Мысалы, әртүрлі жобадағы жерлеу камералары мен
кесенелері Шірікрабат, Баланды қалаларының төңірегіндегі жерлеу
кешендерінде сақталған.
Ортағасырлар кезінде Қазақстанда күйдірілген кесектен салынған
кесенелер кеңінен таралған, олар ортағасырлық елді мекендер мен
қалашықтардың ішінде, зираттарында, керуен жолдарының бойында орналасқан.
Мысалы, Қарахан, Айша бибі (59-сурет), Рабия Сұлтан Бегім, Қожа Ахмет Ясауи
және т.б. кесенелер.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Әртүрлі тарихи кезеңдердің жерлеу орындарын сипаттаңыз?
2. Сақ обалары мен қорымдары.
3. Үйсін, ғұн, қаңлы қоныстары мен молаларының таралу аймақтары мен
ерекшеліктері

10 тақырып. Тасқа салынған суреттерді іздеу және олардың көшірмесін алу
– 1 сағат.
Дәріс мақсаты. Қола ғасырынан бастап Қазақ хандықтары кезіне дейінгі
бірнеше мың жылдықтар аралығында салынған суреттер еліміздің барлық
аймағында кездеседі. Оларды орналасқан жеріне қарай бірнеше топтарға бөліп
қарастыры отырып, жан-жақты мәлеметтер беру.
Негізгі сұрақтар:
1. Тасқа салынған суреттерді іздеу
2. Тасқа салынған суреттердің көшірмесін алудың әдстері

Тасқа салынған суреттер Қазақстанда кең таралған. Қола ғасырынан бастап
Қазақ хандықтары кезіне дейінгі бірнеше мың жылдықтар аралығында салынған
суреттер еліміздің барлық аймағында кездеседі. Оларды орналасқан жеріне
қарай бірнеше топтарға бөліп қарастыруға болады: теңіз деңгейінен 3000-
3500м биіктегі қия беткейдегі тастарға, алаңқайдағы мұздақтар жылжытып
әкелген тас үйіндісіндегі тастарға не жеке-жеке жатқан үлкен тастарға
салынған суреттер; тау шатқалдарындағы тік жартастарға, тау беткейіндегі,
тау етегіндегі жартастарға салынған суреттер; тау етегін қуалай аққан
бұлақтың, өзеннің аласа жағасындағы жартасқа салынған суреттер; тау аралық
жазықтағы қатар-қатар болып жер бетіне шығып жатқан тастарға салынған
суреттер; тау етегіндегі аласа қырқалар мен төбелердің арасын бөліп жатқан
суағардың, бұлақтың жағасындағы жартастарға салынған суреттер; тау аралық
жазықта, өзеннің, бұлақтың, көлшіктердің жағасында жатқан үлкен-кіші
тастарға салынған суреттер және т.б. Қазақстаннан ашылған тасқа салынған
суреттерге қатысты бір ортақ ерекшелік, көпшілігінде суреттер беті
оңтүстікке, оңтүстік-шығысқа, оңтүстік-батысқа қараған тастарға салынған.
Археологиялық барлау барысында тасқа салынған суреттерді жергілікті
жердің ерекшелігіне қарай іздестіру керек. Суреттер негізінде беті қою
тотыққан, күн жақсы түсетін тастарға салынған. Барлау барысында ашылған
тасқа салынған суреті бар жерді асықпай аралап көріп, оның алып жатқан
көлемін, орналасу ерекшелігін анықтап алу керек. Егер тасқа салынған
суреттердің саны көп, олар кең көлемді алып жатқан болса, оларды орналасқан
жеріне қарай жеке-жеке топтраға (бұлақтың, өзеннің жағасы, таудың етегі,
таудың беткейі және т.б.) бөліп, әр топтағы сурет салынған тастардың санын
анықтап алу керек және әр топтағы суреттерге күн сәулесінің қай мезгілде
қалай түсетінін анықтап алу керек. Сосын тасқа салынған суреттер
орналасқан жердің топографиялық жобасын сызып, сурет салынған барлық
тастардың орнын белгілейді.
Тасқа салынған суреттердің көшірмесін алу үшін оған керекті жабдықтарды
даярлап алу керек.
Тасқа салынған суреттердің көшірмесін түсірудің әлемдік тәжірибеде
қолданылып жүрген әдістері белгілі, солардың бірі – жазықтық (плоскость)
әдісі. Бұл әдіс бойынша тасқа салынған суреттердің көшірмесін алу үшін оның
бетіне келесі (арғы) беті көрінетін калька, суретке арналған папирос
қағазы, полиэтилен, микалентаны жауып көшірмесін түсіреді.
Калькаға түсіру. Тастағы суреттің бетіне ылғалданған калька қағазын
жауып, оның жан-жағын пластилинмен не желіммен тасқа бекітеді де суретті
бастырады. Егер тастың беті тегіс болса суретті қаламмен штрихтап не бояуға
батырылған жұмсақ тампонмен басып түсіреді. Калькаға түсірілген көшірмеде
тасқа салынған суреттің контуры мен көлемі жақсы көрінеді, дегенмен, бұл
әдіс арқылы түсіру кезінде тастағы суреттің салыну техникасын, оның барлық
кедір-бұдырын толық көрсетуі қиын, әсіресе, суреттің аса ұқыптылықпен
орындалған кейбір тұстары калькадан анық көрінбей қалуы мүмкін.
Полиэтиленге түсіру. ХХ-ғасырдың 70-жылдарынан бастап тасқа салынған
суреттердің көшірмесін полиэти-ленге түсіру кеңінен қолданыла бастады.
Суретті көшіру әдісі калькаға түсіруге ұқсас, онан айтарлықтай айырмашылық
жоқ, және бетіне полиэтилен жабылған тастағы сурет анық көрінеді, сондықтан
көшірмені дәл алуға мүмкіндік береді. Полиэтиленге көшіру кезінде де
суреттің салыну техникасын көрсету мүмкін емес. Бұл әдістің бір кемшілігі
сол, суретті көшіру кезінде абайлап түсіру керек, себебі суретті қатты
батырып сызу кезінде полиэтилен жыртылып тастың беті зақымдануы мүмкін.
Суреттің көшірмесін түсіру кезінде полиэтиленнің тастың бетіне толық
жабыспайтынын және жел тұрған кезде оның қозғалып кетуі мүмкін екенін
ескеру керек.
Микалентаға түсіру. Бұл әдіс бойынша көшірмені алу үшін беті жақсылап
тазартылған тасқа жабылған микалентаны ылғалданған жұмсақ матамен қатты
басып суретке жапсырады. Микалента мен тастың арасында ауа қалмауы керек
және микалента суреттің кедер-бұдырына қарай толық жабысуы керек. Тастың
бетіндегі суретке жапсырылған микалента толық кепкеннен кейін, оның бетін
типографиялық не майлы бояумен түсірілген көшірме толық, жақсы кепкеннен
кейін микалентаны тастың бетінен ажыратып алады да, оны қатты заттың,
қағаздың бетіне жапсырады. Бұл әдістің артықшылығы сол, тастың бетіндегі
суреттің көшірмесі дәл әрі анық түседі және суреттің қандай әдіспен
салынғаны да көрініп тұрады. Микалентаға түсірілген көшірмеде тастың
бетіндегі сызықтар, жарықтар қолдан сызылған сияқты болып көрінеді.
Микалентаға көшірме түсіру кезінде оның тез жыртылып кететінін есте
сақтаған жөн. Микалента жыртылып кеткен жағдайда бояу тастың бетіндегі
суретке жұғып, оның зақымдануы мүмкін.
Көлемді әдіс бойынша көшірме алу үшін бетіне сурет салынған тастың
үстіне тез қататын сұйық қоспа құяды. Құйылған сұйық қоспа тастың бетін
толық алып, оның барлық кедір-бұдырын жабуы керек. Осы әдіс бойынша
алынған көлемді, теріс көшірмеде тастың бетіне салынған суреттің барлық
ерекшеліктері, сызықтары анық көрінеді және суреттің қандай әдіспен
салынғаны, тіпті суретшінің әрбір соққысы, сызықтары жақсы көрініп тұрады.
Көлемді әдіс бойынша алынған көшірмеге ол салынған тастың түсін беруге
болады және көшірме тасымалдауға ыңғайлы, оны кез келген уақытта суретке
түсіріп, баспаға пайдалануға болады.
Тасқа салынған суреттердің көшірмесін алу үшін гипс, пластик, смоланы,
тіс протезі үшін пайдаланып жүрген бағалы материалдарды да пайдалануға
болады. Негізінде бұл әдіс жекелеген суреттердің не көлемі шағын тастардың
бетіне салынған суреттердің көшірмесін алуға тиімді. Зерттеушілер осы әдіс
бойынша жасалған көшірменің гипске көшірілген нұсқасын да пайдаланып жүр.
Соңғы кезде ғалымдар бұл әдіс бойынша көшірме алуға пайдаланылып жүрген
заттардың сурет салынған тасқа және тасқа салынған суретке зиянды екенін
анықтап, онан бас тарта бастады.
Тасқа салынған суреттің көшірмесін алудың келесі түрі – көшірмені тор
(сетка) арқылы алу әдісі. Тордың үлкен не кіші болуы сурет салынған тастың
көлеміне байланысты. Бұл әдіс бойынша тасқа салынған суреттің үстіне шаршы
торы қойылады да, әр тордағы суреттердің көшірмесі түсіріледі. Көшірме
түсірудің бұл әдісі беті тегіс тасқа салынған суреттердің көшірмесін
түсіруге ыңғайлы.
Зерттеушілер тасқа салынған суретті суретке түсірудің екі әдісін
қолданып жүр, олар: құжаттық және көркем сурет (60-сурет).
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Тасқа салынған суреттерді іздеу мен көшірмесін алудың қандай әдіс-
тәсілдері белгілі?
2. Қазақстандағы тасқа салынған суреттердің кешендері қай жерлерде
орналасқан?

11 тақырып. Ежелгі және ортағасырлық қалалар мен елді мекендерді іздеу
және барлау – 1 сағат.
Дәріс мақсаты. Ортағасырлық археологиялық ескерткіштердің негізін
құрайтын елді мекендер мен бекіністер, қарауыл мұнарасы мен қарауыл
төбелер, ежелгі және ортағасырлық қалалар жайлы мағлұматтер беру.
Негізгі сұрақтар:
1. Елді мекендер мен бекіністер
2. Қарауыл мұнаралар мен қарауыл төбелер
3. Ежелгі және ортағасырлық қалалар

Елді мекендер мен бекіністер. Көлемі мен жобасы әртүрлі болып келген
ежелгі және ортағасырлық елді мекендердің бірқатары шаруашылық жұмыстары
кезінде, табиғаттың әсерінен жартылай не толық бұзылып кеткен. Оларды
орналасу ерекшеліктеріне қарай келесі топтарға бөліп қарастырса болады:
тегіс жерде орналасқан; өзен, көл, бұлақтың басында, жағасында,
жарқабағында орналасқан; керуен жолдарының бойында, қалалардың төңірегінде,
шатқалға кіре берісте, шатқалда және т.б. жерде орналасқан елді мекендер.
Елді мекендерді іздеу және барлау кезінде олардың орналасу ерекшеліктеріне
көңіл аудару керек. Әсіресе, тегіс жерде орналасқан ескерткіштерді іздеу
кезінде олардың ұзақ жылдар бойы жүргізілген жер жырту, тегістеу жұмыстары
кезінде бұзылатынын ескеріп, оның тарихи бедерін биік жерден, ағаштың
үстінен қарау керек. Мүмкіндік болса, зерттеу жүргізілетін жердің
аэросуретін қарастырған дұрыс және елді мекен орналасқан жерден ыдыс
сынықтары мен басқа да археологиялық заттар шығып жататынын есте сақтау
керек. Өзен, көлдің жағасында іздеу жұмыстарын жүргізген кезде олардың ескі
арнасына, жағалауына, құлама жарқабақтарға зер салу керек, сондай-ақ
өзендердің құрғап қалған арнасына, көлдердің қазіргі күнде тартылып кеткен
бөліктерін зерттеу керек. Бұзылып жатқан елді мекендер қазіргі елді
мекендер мен қалалардың төңірегінде де кездеседі, олар Алматы қаласының
шетіндегі Түзусай (б.з.д. ІІІ- б.з. ІІІ ғғ.), Тұрар Рысқұлов ауылындағы
Жамбасарық (VI-IX ғғ.) және т.б. елді мекендер.
Бекіністер. Бекіністер негізінде үлкен қалалардың төңірегінде, керуен
жолдарының бойында, өткелдердің басында, асулардың етегінде, жалпы,
қорғанысқа табиғи жағдайы қолайлы жерде орналасқан. Әртүрлі көлемдегі
бекіністер ежелгі, ортағасырлық Тараз, Отырар, Ақтөбе және т.б. қалалардың
төңірегінде сақталған. Бекіністерді іздеу кезінде де олардың орналасу
ерекшеліктеріне көңіл аудару керек, олардың орындары қала төңірегіндегі жан-
жағы жақсы көрінетін жерде, қала қақпаларына кіре берісте де кездеседі.
Бекіністердің бірнеше түрлері кездеседі, олар: үлкен қалаларға жақын жерге
салынған, көлемі шағын бекіністер; өткелдер мен асуларды қорғау
үшін биік жерге салынған бекіністер және көлемі үлкен, қорғаныс жүйесі
күрделі, қақпасы «Г» тәрізді болып келген уақытша (мерзімді) бекіністер
және т.б.
Талас өңірінде орналасқан Қонысбай, Нарымбай, Күделі (61-сурет)
бекініс-қалашықтарының қамалы мықты, олардың мұнаралары, қамал
қабырғасынан шығып тұр. Кейбір бекініс-қалашықтардың іші бос, мәдени қабаты
жоқ болып келеді.
Қарауыл мұнарасы мен қарауыл төбелер керуен жолдардың бойында, асуда,
өткелдің басында, ежелгі және ортағасырлық қалалардың арасындағы,
төңірегіндегі жан-жақты бақылап тұруға ыңғайлы, биік жерге, таудың басына,
тастан не кесектен қаланған болып келеді. Ежелгі Тараз қаласының қала
аймағын, оған шартараптан келетін керуен жолдарын, өткелдер мен асуларды
бақылап тұрған қарауыл мұнаралары Кішібұрыл және Ботамойнақ тауларының биік
жерінде орналасқан. Тастан қаланған, жобасында дөңгелек, төртбұрышты
қарауыл мұнаралары 2-3м биіктікте сақталған (62-сурет).
Топырақтан, тастан үйілген қарауыл төбелер де биік жерде орналасқан,
әдетте, олар ежелгі және ортағасырлық қалалардың аралығында, жан-жағында
тұрған таудың биік жерінде, асуда орналасқан болып келеді (63-
сурет),
Ежелгі және ортағасырлық қалалар. Археологиялық барлау жұмыстары
кезінде әртүрлі тарихи кезеңдердің қалалары кездеседі. Олар негізінде
қорғанысқа қолайлы жерге салынған, көлемі мен жобасы әртүрлі қалашықтар мен
қалалар Ұлы Жібек жолының бойында және онымен байланысты керуен жолдарының
бойындағы жан-жағы ашық жерде, биікте, өзендердің жағасында, атырауда, тау
алды жазығында, тау шатқалдарына кіре берісте, шатқалда, өткелдің басында
және т.б жерде орналасқан. Сақтардың қалалары Сырдария өзенінің төменгі
ағысындағы Қызылқұмдағы ежелгі оазистерде кездеседі, Шірікрабат (64-сурет),
Бәбішмола тарихи бедері жақсы сақталған үлкен қалалар.
Ежелгі қалашықтар мен қалалардың Сырдария өзенінің жағасында,
Қаратаудың оңтүстік-батыс беткейіндегі тауалды жазығында, Талас, Шу
өңірлерінде кездеседі. Ежелгі Тараз қаласы Талас өзенінің жағасында, Ұлы
Жібек жолы мен бірнеше керуен жолдарының қиылысқан жерінде орналасқан, ал
ортағасырлық Отырар (65-сурет), Түркістан, Шауғар, Сауран, Сығанақ,
Жент қалалары Сырдарияны жағалап жүретін керуен жолының бойында
орналасқан қалалар. Ежелгі және ортағасырлық қалашықтар мен қалаларды іздеу
мен барлау жұмыстарына үлкен даярлықпен кіріскен дұрыс, ол үшін барлауға
даярлық кезінде зерттеу жүргізілетін ауданның ортағасырлық қалалары туралы
жазба деректермен танысып, олар туралы ауызекі дерек жинау керек,
сонымен қатар, сол ауданда жүргізілген археологиялық зерттеулердің
нәтижесімен танысып, қалашықтар мен қалалардың орналасу ерекшеліктерін
анықтап, аэро суреттерін түсіріп алу керек. Мысалы, Талас пен Шу
өңірлеріндегі ортағасырлық ұзын қорғанды Қысымшы, Ақтөбе, Меркі, Құлан және
т.б. қалалар тауалды жазығында, Ұлы Жібек жолының бойында не онымен
байланысты керуен жолдарының бойында орналасқан.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Қандай ортағасырлық елді мекендер мен бекіністерді білесің?
2. Қарауыл мұнаралар мен қарауыл төбелердың атқаратын қызметі
қандай?
3. Қазақстандағы қандай ежелгі және ортағасырлық қалаларды білесің?

СЕМИНАР САБАҚТАРЫНА ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ

Семинар 1. Археология зерттеулерінің тарихы
Мақсаты: ХҮІІІ-ХХ ғғ. аралығындағы археологиялық зерттеулер мен
зерттеушілер және археологиялық зерттеу нысандары бойынша толық мағлұмат
алу
Негізгі сұрақтар:
1. ХҮІІІ ғ. зерттеулер
2. ХІХ-ХХ ғғ. Зерттеулер
Әдістемелік нұсқау: Европадағы алғашқы археологиялық зерттеулер (ХҮІІІ
ғ.). Ресейде археологиялық зерттеулердің басталуы (ХҮІІІ ғ.). ХІХ-ХХ
ғасырлардағы археология. Ежелгі Шығыс өркениеттерінің ашылуы. Антик
өркениетін зерттеу. Америкадағы үндіс өркениеттерінің ашылуы. Европа, Азия
мен Африкада тас ғасырының зерттелуі. Европа қола ғасырының зерттелуі.
Евразия ертетемірінің зертелуі. Евразия ортағасырлық мәдениеттерін зерттеу.
Ресей археологиясы. Қазақстан археологиясы дамуының кезеңдері. Орта Азия
археологиясы. Қытай археологиясы. Моңғолия археологиясы.
Әдебиеттер:
1. Археология зарубежной Азии М., 1986.
2. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
3. Исин А.И. Шыңғыстау, Берел, Шілікты, Абыралы: 1999-2003 жж.
Археологиялық зерттеулер. Семей, 2004.
4. Қазақстан тарихы. А., 1-том. 2010.

Семинар 2. Археологиялық ескерткіштер және олардың түрлері
Мақсаты: Ескерткіш түрлерінің ең басты ерекшеліктері. Археологиялық
ескерткіштердің түрлері: петроглифтер, қоныстар, тұрақтар, жерлеу орындары,
қалалар мен елді мекендер туралы түсініктерін қалыптастырып, археологиялық
ескерткіштерді зерттеудің кезеңдері жайлы мәліметтер алу.
Негізгі сұрақтар:
1. Петроглифтер
2. Қоныстар
3. Тұрақтар (үңгірлер)
4. Жерлеу орындары
5. Қалалар мен елді мекендер
Әдістемелік нұсқау: Қазақстандаңы археологиялық ескерткіштерді түрі
сен сипатына, айырмашылықтары мен ерекшеліктеріне қарай талдау. Соымен
қатар археологиялық ескерткіштердің негізгі түріне жататын: петроглифтер,
қоныстар, тұрақтар, жерлеу орындары, қалалар мен елді мекендер туралы
түсінік қалыптастыру үшін үшін көрекі құралдар мен аудио, видео материалдар
арқылы берілуі керек.
Әдебиеттер:
1. Авдусин Д. Археология. М., 2001
2. Мартынов А.И. Археология СССР М., 1982.
3. Гарди Жан-Клод . Теоретическая археология М., 1983.
4. Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан,
2006.
5. Археология зарубежной Азии М., 1986.
6. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.

Семинар 3 тақырып. Тас ғасыры археологиясы
Мақсаты: Тас кезеңінің археологиялық кезеңдері мен ескерткіштері,
олардың орналасқан аймақтары туралы жан-жақты мағлұмат беру.
Негізгі сұрақтар:
1. Тас ғасыры және оның хронологиялық кезеңдері.
2. Төменгі ертетас дәуірнамасы мен сипаттамасы.
3. Қазба адамдар тарихы.
Әдістемелік нұсқау: Пікір таласта Қазақстандағы тас ғасыры
ескерткіштері тақырыбын қарастыра отырып, ерте, орта жаңатас
ескерткіштерін, тас индустриясысы жайында мағлұматты игеру мақсаттарын
объективті түрде саралауға себепші болады және сабақ өткізу барысында
студенттің белсенділігін нығайтады. Плейстоценнен голоценге өту. Мұзбасудың
шегінуі. Оңтүстік Қазақстанның мезолит ескерткіштері. Материалдық
мәдениетке сипаттама. Табиғат жағдайлары мен еңбек құралдарының әсерінен
шаруашылықта болатын өзгерістердің археологиялық деректермен дәлелденуі.
Тұрмыста садақ пен жебенің пайда болуы. Тас еңбек құралдары: микролиттер
мен макролиттер. Тобыл, Нұра, Ертіс өзендері жағаларындағы ескерткіштер.
Еңбек құралдарындағы айырмашылықтар. Мезолиттің тарихи орны мәселелеріне
назар салып, саралау қажет.
Әдебиеттер:
1. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
2. Авдусин Д.А. Полевая археология СССР М., 1980.
3. Гарди Жан-Клод . Теоретическая археология М., 1983.
4. Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан,
2006.
5. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана
А., 1979.

Семинар 4. Қазақстандағы қола ғасыры
Мақсаты: Қола ғасырының дәуірнамасы мен сипаттамасы, Орталық Қазақстан
ескерткіштері, Шығыс Қазақстан ескерткіштері,Солтүстік және Солтүстік Батыс
Қазақстан, Арал өңірі, Онтустік Қазақстан мен Жетісудағы қола, қола
қоныстарының мүлкі, қола молаларының мүлкі, қола козелері, егіншілік, тау –
кен ісі мен металлургия құралдары, қола ғасырының құрылуы, қола ғасырының
әшекейлері, қола ғасырының ескерткіштері жайлы дерек көздері арқылы
мағлұмат алу.
Негізгі сұрақтар:
1. Қола ғасырының дәуірнамасы мен сипаттамасы
2. Орталық Қазақстан ескерткіштері
3. Шығыс Қазақстан ескерткіштері
4. Солтүстік және Солтүстік Батыс Қазақстан
5. Арал өңірі, Онтустік Қазақстан мен Жетісудағы қола
6. Егіншілік, тау – кен ісі мен металлургия құралдары
7. Қола ғасырының ескерткіштері
Әдістемелік нұсқау: Қола ғасырының жалпы сипаттамасы және кезеңдерге
бөлудің дамуы: малды бағып өсіру, жайылымдық-жайлауда өсіру, көшпелі мал
өсірушілікке ауысу. Патриархат. Мүлік теңсіздігі, жеке отбасының пайда
болуы. Этникалык қауымның дамуы.
Қазақстан территориясындағы Андронов жене Беғазы-Дәндібай мәдениеті. Үй
кәсіпшілігі, -тұрғын үй шаруашылығы, дін және өнер. Археологиялық
ескерткіштер (қоныстар, молалар, рудниктер, петроглифтер). Тасты бұлақ,
Атасу, Таутары, Таңбалытас т.б. Артефактілер типологиясы. Ескерткіштердің
тараған территориясы.
Керамика. Қола қорыту өндірісінің жоғары дәрежесі. Қолөнершілер
мамандығының бөлінуі. Сазбалшықтан шеңбер жасаудың пайда болуы. Жерлеу
салты. Ботай, Тоқсанбай алғашқы қала үлгілері.
Әдебиеттер:
1. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
2. Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан,
2006.
3. Археология зарубежной Азии М., 1986.
4. Маргулан А., Акишев К., Оразбаев А., Кадырбаев М. Древняя
культура Центрального Казахстана А., 1966.
5. Сорокин В.С. Могильник бронзовой эпохи Тасты-Бута в І в.в
Западном Казахстане. М.-Л., 1962.
6. Черников С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы. М., 1960.

Семинар 5. Қазақстандағы ертетемір
Мақсаты: Тасмола мәдениеті, Майенер, Берел, Құлажорға ескерткіштері,
Солтүстік және Солтүстік – Батыс Қазақстанның ертетемірі, Арал аймағындағы
ертетемір, Онтүстік Қазақстан мен Жетісудың ертетемірі ескерткіштері
жайында түсінік қалыптастыру.
Негізгі сұрақтар:
1. Тасмола мәдениеті
2. Майенер, Берел, Құлажорға ескерткіштері
3. Солтүстік және Солтүстік – Батыс Қазақстанның ертетемірі
4. Арал аймағындағы ертетемір
5. Онтүстік Қазақстан мен
6. Жетісудың ертетемірі ескерткіштері
Әдістемелік нұсқау: Ерте темір дәуірі. Көшпелі мал шаруашылығына
жаппай өту. Тасмола мәдениеті, Майенер, Берел, Құлажорға ескерткіштері.
Ерте темір дәуіріндегі тайпалар. Сарыарқаның ерте темір дәуірі
ескерткіштері тасмола мәдениеті. Орталық Қазақстанды мекендеген тайпалар.
Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірі.
Әдебиеттер:
1. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
2. Акишев К.А. Курган Иссык. М., 1978.
3. Өмірбекова М. Скифтер мен сақтар мәдениеті. А., 2003.
4. Самашев З., Жумабекова Г., Базарбаева Г., Сунгатай С. Берел.
А., 2000.
5. Черников С. Загадка Золотого кургана М., 1965.

Семинар 6. Сақ мәдениеті
Мақсаты: Сақ ескерткіштері, Бесшатыр қорғаны, Есік қорғаны, Берел
обалары, сақтардың тұрмыс заттары мен әшекейлері, сақтардың құралдары мен
қарулары, сақ қоныстары туралы жалпы түсінік қалыптастыру.
Негізгі сұрақтар:
1. Сақ ескерткіштері
2. Бесшатыр қорғаны
3. Есік қорғаны
4. Берел обалары
5. Сақтардың тұрмыс заттары мен әшекейлері
6. Сақтардың құралдары мен қарулары
7. Сақ қоныстары
Әдістемелік нұсқау: Үйсіндер және қаңлылар (Б.з.б. П - б.з.Ү ғ.ғ.).
Сақтардың мәдени-тарихи мұрасын қабылдап жалғастырған үйсіндер мен каңлылар
және савраматтар-сарматтар. Үйсіндер мемлекеті Жетісуда, қаңлылар мемлекеті
Сырдарияда. Соғыс жүйесі. Соғыс және мемлекеттік ұйымдардың негізі - рулық-
тайпалық құрылым. Үйсіндер мен каңлылардың Қытаймен, ғұндармен, Орта Азия
мемлекеттерімен саяси және этномәдени байланыстары.
Әдебиеттер:
1. Акишев К.А., Акишев А.К. Искусство и мифология саков. А.,
1984.
2. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
3. Акишев К.А. Курган Иссык. М., 1978.
4. Өмірбекова М. Скифтер мен сақтар мәдениеті. А., 2003.
5. Самашев З., Жумабекова Г., Базарбаева Г., Сунгатай С. Берел.
А., 2000.
6. Черников С. Загадка Золотого кургана М., 1965.

Семинар 7. Үйсін мен қаңғұй екерткіштері
Мақсаты: Үйсін ескерткіштері, Қаңғұй ескерткіштері, еңбек құралдары,
қарулары, тұрмыс заттары мен әшекейлері жайында түсінік беру.
Негізгі сұрақтар:
1. Уйсін ескерткіштері
2. Қаңғұй ескерткіштері
3. Еңбек құралдары
4. Қарулары
5. Тұрмыс заттары мен әшекейлері
Әдістемелік нұсқау: Үйсіндер және қаңлылар (Б.з.б. П - б.з.Ү ғ.ғ.).
Сақтардың мәдени-тарихи мұрасын қабылдап жалғастырған үйсіндер мен каңлылар
және савраматтар-сарматтар. Үйсіндер мемлекеті Жетісуда, қаңлылар мемлекеті
Сырдарияда. Соғыс жүйесі. Соғыс және мемлекеттік ұйымдардың негізі - рулық-
тайпалық құрылым. Үйсіндер мен каңлылардың Қытаймен, ғұндармен, Орта Азия
мемлекеттерімен саяси және этномәдени байланыстары.
Әдебиеттер:
1. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
2. Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций А., 1989
3. Грач А.Д. Древние кочевники в центре Азии А., 1980.

Семинар 8. Ежелгі түркілердің археологиясы
Мақсаты: Ежелгі түркілер ескерткіштері, Түркі молалары, Түркі қарулары
мен тұрмыс заттары, тас тұғырлар туралы деректерді жан-жақты талдау
Негізгі сұрақтар:
1. Ежелгі түркілер ескерткіштері.
2. Түркі молалары
3. Түркі қарулары мен тұрмыс заттары.
4. Тас тұғырлар
Әдістемелік нұсқау: Түрік қағанаты (552-603 жж.)- Евразиядағы тұңғыш
көшпелі империя. Түрік тарихы және ғүндар мемлекеті. Түріктер және
ғүндардың мемлекеттік, мәдени дәстүрлері. Қазақстан Түрік қағанатының
құрамында. Қағанат шекараларының Иранға, Солтүстік Кавказға және Қара теңіз
жағалауларына дейін ұлғайтуы. Византия, Иран жене Қытаймен қарым-катынасы.
Қағанаттың екіге бөлінуі. Батыс-Түрік қағанатының (603-704 жж.) саяси
тарихы. Соғыс-әкімшілік жүйесі, этноәлеуметтік құрылымы. Тайпалық иерархия.
Батыс-Түрік кағанатының әлсіреуі. Әулеттердің ауысуы.
Әдебиеттер:
1. Археологические памятники Казахстана А., 1977.
2. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
3. Досымбаева А. Мерке – священная земля тюрков Жетысу. А., 2002.
4. Ермоленко Л.Н. Каменные изваяния Казахстанских степей. Н.,
2004.
5. Шер Я. Каменные изваяния Семиречья. М., 1966.

Семинар 9. Ортағасырлық түркілер археологиясы
Мақсаты: Жерлеу ғурпы, тас тұғырлар, қарулары, тұрмыс заттары мен
әшекейлері, ат әбзелдері туралы түсінік беру
Негізгі сұрақтар:
1. Жерлеу ғурпы
2. Тас тұғырлар
3. Қарулары
4. Тұрмыс заттары мен әшекейлері
5. Ат әбзелдері
Әдістемелік нұсқау: Түркеш қағанаты (704-756 жж.) Түркештердің Орта
Азиядағы Тан әулетімен, арабтармен күресі. Арабтар Оңтүстік Қазақстанда.
Қытай шапқыншылығы. 751 ж. Таластағы тарихи шайқас. Түркеш қағанатының
құлдырауы. Осымен Түрік қағанаты тарихы аяқталды, оның орнына Жетісуда
Қарлұқ мемлекеті (756-940 жж.), Сырдарияда Оғыздар державасы (ІХғ. басы-
ХІғ.) құрылды. Қарлұқтар, оғыздар, қимақтар - ерте түрік мемлекеттік
дәстүрлерді жалғастырушылар.
Әдебиеттер:
1. Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций А., 1989
2. Бернштам А.К. Историко-археологические очерки Центрального
Тянь-Шаня и Памиро-Алая М.-Л., 1952.
3. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
4. Досымбаева А. Мерке – священная земля тюрков Жетысу. А., 2002.
5. Ермоленко Л.Н. Каменные изваяния Казахстанских степей. Н.,
2004.

Семинар 10. Ортағасырлық Қазақстан қалалары
Мақсаты: ҮІ-ҮІІ ғғ. қалалар, ХІІІ-ХҮ ғғ. қалалар, ХҮІ-ХІІІ ғғ.қалалар,
Отырардағы қазба жұмыстары, Ортағасырлық Қазақстанның сәулет өнері
ескерткіштері туралы түсінік қалыптастыру.
Негізгі сұрақтар:
1. ҮІ-ҮІІ ғғ. қалалар
2. ХІІІ-ХҮ ғғ. қалалар
3. ХҮІ-ХІІІ ғғ.қалалар
4. Отырардағы қазба жұмыстары
5. Ортағасырлық Қазақстанның сәулет өнері ескерткіштері
Әдістемелік нұсқау: Қазақстанның қалалық мәдениеті. Қала мен даланың
өзара байланысы. Қазақстанның түрлі аймақтарындағы қалалардың құрылымы.
XVII ғ. - XVIII ғ. басында мәдениетінің кері кетуі, оның себептері. Қала
құрылысындағы өзгерістер. Тұрғын үйлер.
Әдебиеттер:
1. Акишев К.А., и др. Отрар в ХІІІ-ХҮ вв. А., 1987.
2. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного
Казахстана и Семиречья (ХІ- начало УІІ вв.) А., 1986.
3. Байпақов К.М. Қазақстанның ежелгі қалалары. А., 2005.
4. Грошев В.А. Ирригация Южного Казахстана в средние века А.,
1985.
5. Самашев З. С. Сарайшық. А., 2001.

ОСӨЖ БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ

|1 тақырып. Археология ғылымы және оқу пәні – 1 сағат. |
|Мақсаты: Археология ғылымының даму тарихы және оның пән ретінде |
|қалыптасуын баяндап, осы ғылымның салалары мен бөлімдерін жіктеп, |
|түсіндіру. |
|Негізгі сұрақтар: |
|Археология ғылымы және оның қалыптасуы |
|Археология пәні |
|Археология ғылымының салалары мен бөлімдері |
|Тапсырма: Конспект, жүйелеу, кестелер мен схемалар, меңгерілген |
|ксерокөшірмелер |
|Әдістемелік нұсқау: Археология ғылымы және оның қалыптасуы. Қазақстан |
|жерінде алғашқы қазба жұмыстары. Ресейдегі алғашқы археологиялық |
|зерттеулер. Археология ғылымының ерекшеліктері. Археология ғылымының |
|салалары мен бөлімдері. Зерттеу кезеңдері бойынша белгіленетін салалар. |
|Ғылым саласы, оқу пәні ретінде археологияның бөлімдері |
|Әдебиеттер: |
|Авдусин Д. Археология. М., 2001 |
|Мартынов А.И. Археология СССР М., 1982. |
|Амальрик А.С., Монгайт А.Л. Что такое археология М., 1966. |
|Брей, У., Трамп, Д. Археологический словарь. М., 1990. |
|2 тақырып . Археологиялық деректемелер және ескерткіштер – 2 сағат. |
|Мақсаты: Археологиялық деректемелер мен ескерткіштер туралы жан-жақты |
|түсінік алу. |
|Негізгі сұрақтар: |
|Археологиялық деректемелер |
|Археологиялық ескерткіштер |
|Тапсырма: Конспект, жүйелеу, кестелер мен схемалар, меңгерілген |
|ксерокөшірмелер. |
|Әдістемелік нұсқау: Археологиялық деректемелер туралы түсінік. |
|Археологиялық деректемелердің ең басты ерекшелігі. Деректемелерді |
|зерттеу. Археологиялық деректемелер түрлері. Еңбек құралдары. Қару |
|үлгілері. Тұрмыс заттары. Ыдыс. |
|Ат әбзелдері. Өнер туындылары. Сүйек қалдықтары. Археологиялық ескерткіш |
|туралы түсінік. Археологиялық ескерткіштер. Археологиялық ескерткіштерді |
|зерттеудің кезеңдері. Археологиялық ескерткіштер түрлері. |
|Әдебиеттер: |
|Авдусин Д. Археология. М., 2001 |
|Мартынов А.И. Археология СССР М., 1982. |
|Гарди Жан-Клод . Теоретическая археология М., 1983. |
|Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан, 2006. |
|Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология Казахстана.|
|А-Ата. 1994. |
|3 тақырып. Археологиялық зерттеу әдістері – 2 сағат. |
|Мақсаты: Археологиялық барлау кезінде жаңа ескерткіштерді ашу, оларды |
|толық зерттеп шығу, ескерткіштерді қорғап, сақтау жолдарымен танысу. |
|Негізгі сұрақтар: |
|Археологиялық барлаулар |
|Қазба жұмыстары |
|Тапсырма: Конспект, жүйелеу, кестелер мен схемалар, меңгерілген |
|ксерокөшірмелер |
|Әдістемелік нұсқау: Археологиялық барлаудың мақсат-міндеттері. Барлауға |
|дайындық. Барлаудың дәстүрлі әдісі. Барлаудың жаңа әдістері. Қазба |
|жұмыстарына рұқсат. Қазба жұмыстарына дайындық. Ғылыми қызметкердің |
|міндеттері. Қазбаны белгілеу. Қазу және тазалау әдістері. Мәдени қабат |
|туралы түсінік. Стратиграфиялық зерттеудің маңызы. Ашық және жабық |
|комплекстер. |
|Әдебиеттер: |
|Методы полевых археологических исследований М., 1983 |
|Авдусин Д. Археология. М., 2001 |
|Мартынов А.И. Археология СССР М., 1982. |
|Гарди Жан-Клод . Теоретическая археология М., 1983. |
|Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан, 2006. |
|4 тақырып. Мәдени қабат және стратиграфия – 2 сағат. |
|Мақсаты: Археология ғылымында мәдени қабатты зерттеудің орны мен маңызын,|
|археологиялық стратиграфия және археологияда ескерткіштерді сипаттауда |
|қолданылаын ашық және жабық кешен ұғымдары жайлы жан-жақты мағлұмат беру.|
|Негізгі сұрақтар: |
|Мәдени қабат туралы түсінік. |
|Археологиялық стратиграфия. |
|Ашық және жабық кешендер |
|Тапсырма: Конспект, жүйелеу, кестелер мен схемалар, меңгерілген |
|ксерокөшірмелер |
|Әдістемелік нұсқау: Студенттер тапсырманы орндау барынсында мәдени қабат |
|ұғымы мен археологиялық стратиграфияның ғылыми маңызын және археологиялық|
|ашық және жабық кешендер жайлы жан-жақты ізденіс жұмыстарын жасайды. |
|Әдебиеттер: |
|Авдусин Д. Археология. М., 2001 |
|Авдусин Д.А. Полевая археология СССР М., 1980. |
|Мартынов А.И. Археология СССР М., 1982. |
|Гарди Жан-Клод . Теоретическая археология М., 1983. |
|Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан, 2006. |
|5 тақырып. Ескерткіш жоспарлары мен сызбалары. Дала күнделігі – 1 сағат.|
|Мақсаты: Ескерткіштен дұрыс тарихи мағлұмат алу үшін жоспарлар мен |
|сызбалар, фото және бейнематериалдар жасауды және археологоия |
|қалыптастырған қазу әдістерінде жоспарлар мен сызбалардың маңызын |
|сипаттау. |
|Негізгі сұрақтар: |
|Жоспарлар |
|Тілік (кесік) сызбалары |
|Дала күнделігі |
|Әдістемелік нұсқау: Ескерткіштен дұрыс тарихи мағлұмат алу үшін жоспарлар|
|мен сызбалар, фото және бейнематериалдар жасалады. Археологоия |
|қалыптастырған қазу әдістерінде жоспарлар мен сызбаларды жасау үлкен орын|
|алады. Солар арқылы ескерткіштертану тиісті ғылыми дәрежеге жетеді. |
|Ескерткіш жоспарын жасау үшін арнайы жабдықтар және аспаптар болу керек.|
|Жоспар миллиметрлі қағазға сызылады. Археологта штативке орнатылған |
|айланбалы планшет болуы керек. |
|Әдебиеттер: |
|Авдусин Д. Археология. М., 2001 |
|Авдусин Д.А. Полевая археология СССР М., 1980. |
|Гарди Жан-Клод . Теоретическая археология М., 1983. |
|Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан, 2006. |
|6 тақырып. Археологиялық уақытнама әдістері – 2 сағат. |
|Мақсаты: Археологиялық зерттеулердің маңызды бір мақсаты – ескерткіштер |
|мен деректемелердің уақытын анықтау мәселлері мен ғылымдағы уақытнама |
|әдістерінің көптеген түрлерін, дәстүрлі тарихи уақытнама сонымен қатар |
|ескерткіштер мен заттардың уақытын анықтайтын: жазба деректер, металл |
|ақшалар, өнер туындыларының ерекшеліктері жайлы мағлуматтар беру. |
|Негізгі сұрақтар: |
|Археологиялық уақытнама әдістерінің негізгі түрлері. |
|Радиоизотоптық уақытнама және радиокарбондық әдіс. |
|Калий-аргон әдісі. |
|Дендроуақытнама. |
|Археомагниттік және термолюминесценттік әдістер. |
|Тапсырма: Конспект, жүйелеу, кестелер мен схемалар, меңгерілген |
|ксерокөшірмелер |
|Әдістемелік нұсқау: Тасырманы орындауды студенттер ғылымының қазіргі |
|заманауи табыстары мен жетістіктерін ескере отырып жаратылыстану |
|ғылымдарының қарқынды дамуы нәтижесінде тарихи уақытнама әдістері едәуір |
|молая түскендігінен хабардар болуы керек. Бұл әдістердің көпшілігі – |
|радиоизотоптық. Өзге маңызды әдістер – дендроуақытнама, |
|термолюминесценттік, археомагниттік т.б. |
|Әдебиеттер: |
|Гарди Жан-Клод . Теоретическая археология М., 1983. |
|Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан, 2006. |
|Першиц А.Н., Монгайт История первобытного общества. М.1975г. |
|Методы полевых археологических исследований М., 1983. |
|7 тақырып. Тас ғасыры ескерткіштерін іздеу және барлау – 1 сағат. |
|Мақсаты: Тас ғасырының хронологиялық мерзімі, тайпалар немесе тайпалық |
|бірлестіктер туралы түсінік алу. |
|Негізгі сұрақтар: |
|Ежелгі ертетас ескерткіштері |
|Соңғы ертетас ескерткіштері |
|Жаңатас ғасырының ескерткіштері |
|Тапсырма: Конспект, жүйелеу, кестелер мен схемалар, меңгерілген |
|ксерокөшірмелер |
|Әдістемелік нұсқау: Тас ғасырының сипаттамасы және кезеңделуі. Жаңатас |
|құралдары мен жаңалықтары. Евразия жаңатасы мәдениеттері. Қазақстандағы |
|тас ғасырының зерттелуі. Қазақстандағы ежелгі, соңғы және жанатас |
|ескерткіштері мен мәдениеттері. Тас ғасының қоныстары мен қорымдары, |
|жебелерінің жіктелуі және өнер ескерткіштері. |
|Әдебиеттер: |
|Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология Казахстана.|
|А-Ата. 1994. |
|Авдусин Д.А. Полевая археология СССР М., 1980. |
|Гарди Жан-Клод . Теоретическая археология М., 1983. |
|Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан, 2006. |
|Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана А., 1979. |
|Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС А., 1987. |
|8 тақырып. Қола ғасыры ескерткіштерін іздеу және барлау – 1 сағат. |
|Мақсаты: Қола ғасырының дәуірнамасы мен сипаттамасы, Орталық Қазақстан |
|ескерткіштері, Шығыс Қазақстан ескерткіштері,Солтүстік және Солтүстік |
|Батыс Қазақстан, Арал өңірі, Онтустік Қазақстан мен Жетісудағы қола, |
|қола қоныстарының мүлкі, қола молаларының мүлкі, қола козелері, |
|егіншілік, тау – кен ісі мен металлургия құралдары, қола ғасырының |
|құрылуы, қола ғасырының әшекейлері, қола ғасырының ескерткіштері жайлы |
|дерек көздері арқылы мағлұмат алу. |
|Негізгі сұрақтар: |
|Ежелгі ертетас ескерткіштері |
|Соңғы ертетас ескерткіштері |
|Жаңатас ғасырының ескерткіштері |
|Тапсырма: Конспект, жүйелеу, кестелер мен схемалар, меңгерілген |
|ксерокөшірмелер |
|Әдістемелік нұсқау: Қола ғасырының жалпы сипаттамасы және кезеңдерге |
|бөлудің дамуы: малды бағып өсіру, жайылымдық-жайлауда өсіру, көшпелі мал |
|өсірушілікке ауысу. Патриархат. Мүлік теңсіздігі, жеке отбасының пайда |
|болуы. Этникалык қауымның дамуы. |
|Қазақстан территориясындағы Андронов жене Беғазы-Дәндібай мәдениеті. Үй |
|кәсіпшілігі, -тұрғын үй шаруашылығы, дін және өнер. Археологиялық |
|ескерткіштер (қоныстар, молалар, рудниктер, петроглифтер). Тасты бұлақ,|
|Атасу, Таутары, Таңбалытас т.б. Артефактілер типологиясы. Ескерткіштердің|
|тараған территориясы. |
|Керамика. Қола қорыту өндірісінің жоғары дәрежесі. Қолөнершілер |
|мамандығының бөлінуі. Сазбалшықтан шеңбер жасаудың пайда болуы. Жерлеу |
|салты. Ботай, Тоқсанбай алғашқы қала үлгілері. |
|Әдебиеттер: |
|Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология Казахстана.|
|А-Ата. 1994. |
|Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан, 2006. |
|Археология зарубежной Азии М., 1986. |
|Маргулан А., Акишев К., Оразбаев А., Кадырбаев М. Древняя культура |
|Центрального Казахстана А., 1966. |
|Сорокин В.С. Могильник бронзовой эпохи Тасты-Бута в І в.в Западном |
|Казахстане. М.-Л., 1962. |
|Черников С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы. М., 1960. |
|9 тақырып. Жерлеу орындарын іздеу және барлау – 1 сағат. |
|Мақсаты: Әртүрлі тарихи кезеңдердің жерлеу орындарына жерлеу шұңқырлары, |
|қоршаулар, обалар мен кесенелер және т.б. ескерткіштер мен оларды |
|іздеудің өзіндік ерекшеліктері жайлы мағлұматтар беру. |
|Негізгі сұрақтар: |
|Жерлеу шұңқырлары мен тас қоршаулар |
|Обаларды іздеу |
|Тапсырма: Конспект, жүйелеу, кестелер мен схемалар, меңгерілген |
|ксерокөшірмелер |
|Әдістемелік нұсқау: Ежелгі көшпелілер археологиясының зерттелуі. |
|Сібірдегі ертетемір ескерткіштері. Тывадағы Аржан және Аржан-2 |
|қорғандары. Тағар мәдениеті. Таштық мәдениеті. Солтүстік Тарғыбатайдың |
|Шілікті қорғандары. Алтай мен Шығыс Қазақстанның ертескиф кезеңі. Алтай |
|мен Шығыс Қазақстанның Пазырық мәдениеті. Пазырық қорғандары .Үкек |
|қорғандары. Үкек ханымы. Орталық және Солтүстік-Шығыс Қазақстанның |
|Тасмола мәдениеті. Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстандағы сақтардың |
|археологиялық мәдениеті. Бесшатыр қорғандары. Есік қорғаны. Есік алтын |
|адамы. Түгіскен ғимараттары. Савроматтардың археологиялық мәдениеті. |
|Сармат мәдениетінің басқы кезеңдері. Аралтөбе алтын адамы. |
|Әдебиеттер: |
|Акишев К.А., Акишев А.К. Искусство и мифология саков. А., 1984. |
|Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология Казахстана.|
|А-Ата. 1994. |
|Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан, 2006. |
|Кадырбаев М., Курманкулов Ж. Культура скотоводов и металлургов Сары-Арки.|
|А., 1992. |
|Черников С. Загадка Золотого кургана М., 1965. |
|Өмірбекова М. Скифтер мен сақтар мәдениеті. А., 2003. |
|10 тақырып. Тасқа салынған суреттерді іздеу және олардың көшірмесін алу –|
|1 сағат. |
|Мақсаты: Қола ғасырынан бастап Қазақ хандықтары кезіне дейінгі бірнеше |
|мың жылдықтар аралығында салынған суреттер еліміздің барлық аймағында |
|кездеседі. Оларды орналасқан жеріне қарай бірнеше топтарға бөліп |
|қарастыры отырып, жан-жақты мәлеметтер беру. |
|Негізгі сұрақтар: |
|Тасқа салынған суреттерді іздеу |
|Тасқа салынған суреттердің көшірмесін алудың әдстері |
|Тапсырма: Конспект, жүйелеу, кестелер мен схемалар, меңгерілген |
|ксерокөшірмелер |
|Әдістемелік нұсқау: Тасқа салынған суреттер Қазақстанда кең таралған. |
|Қола ғасырынан бастап Қазақ хандықтары кезіне дейінгі бірнеше мың |
|жылдықтар аралығында салынған суреттер еліміздің барлық аймағында |
|кездеседі. Оларды орналасқан жеріне қарай бірнеше топтарға бөліп |
|қарастыруға болады: теңіз деңгейінен 3000-3500м биіктегі қия беткейдегі |
|тастарға, алаңқайдағы мұздақтар жылжытып әкелген тас үйіндісіндегі |
|тастарға не жеке-жеке жатқан үлкен тастарға салынған суреттер; тау |
|шатқалдарындағы тік жартастарға, тау беткейіндегі, тау етегіндегі |
|жартастарға салынған суреттер; тау етегін қуалай аққан бұлақтың, өзеннің |
|аласа жағасындағы жартасқа салынған суреттер; тау аралық жазықтағы |
|қатар-қатар болып жер бетіне шығып жатқан тастарға салынған суреттер; тау|
|етегіндегі аласа қырқалар мен төбелердің арасын бөліп жатқан суағардың, |
|бұлақтың жағасындағы жартастарға салынған суреттер; тау аралық жазықта, |
|өзеннің, бұлақтың, көлшіктердің жағасында жатқан үлкен-кіші тастарға |
|салынған суреттер және т.б. |
|Әдебиеттер: |
|Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан, 2006. |
|Самашев З.С. Наскальные изображения Верхнего Прииртышья. А., 1992. |
|Кадырбаев М.К., Марьяшев А.К. Наскальные изображения хребта Каратау. А.,|
|1977. |
|Максимова, Ермолаева, Марьяшев. Наскальные изображения урочища Тамгалы. |
|А., 1985. |
|Медоев А.Г. Гравюры на скалах. А., 1979. |
|11 тақырып. Ежелгі және ортағасырлық қалалар мен елді мекендерді іздеу |
|және барлау – 1 сағат. |
|Мақсаты: Ортағасырлық Қазақстан қалаларының археологиялық зерттелуін, |
|қалалық мекен-жайды, Қазақстан аймақтарындағы қалаларды қарастыру. |
|Негізгі сұрақтар: |
|Елді мекендер мен бекіністер |
|Қарауыл мұнаралар мен қарауыл төбелер |
|Ежелгі және ортағасырлық қалалар |
|Тапсырма: Конспект, жүйелеу, кестелер мен схемалар, меңгерілген |
|ксерокөшірмелер |
|Әдістемелік нұсқау: Евразияның ортағасырлық қалалары. Ортағасырлық |
|Қазақстан қалаларының зерттелуі. Оңтүстік Қазақстанның Сырдария бойындағы|
|қалалары. Таразды қазу. Отырардағы қазба жұмыстары. Түркістандағы қазба |
|жұмыстар. Жетісу қалалары. Қойлық пен Талғарды қазу. Алматы аумағындағы |
|қазба жұмыстар. Орталық Қазақстанның қалалары мен қоныстары. Бұзоқ |
|қаласын қазу. Батыс Қазақстанның қалалары мен қоныстары. Сарайшықты қазу.|
|Алтынорда қалалары. Ортағасырлық қалалардың құрылымы. Ортағасырлық |
|керамика. Нумизматикалық табылмалар. |
|Әдебиеттер: |
|Байпақов К.М. Қазақстанның ежелгі қалалары. А., 2005. |
|Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и |
|Семиречья (ХІ- начало УІІ вв.) А., 1986. |
|Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан, 2006. |
|Самашев З. С. Сарайшық. А., 2001. |
|Акишев К.А., и др. Отрар в ХІІІ-ХҮ вв. А., 1987. |

СӨЖ БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ

СӨЖ 1. Археология зерттеулерінің тарихы
Мақсаты: ХҮІІІ-ХХ ғғ. аралығындағы археологиялық зерттеулер мен
зерттеушілер және археологиялық зерттеу нысандары бойынша толық мағлұмат
алу
Негізгі сұрақтар:
1. ХҮІІІ ғ. зерттеулер
2. ХІХ-ХХ ғғ. Зерттеулер
Әдістемелік нұсқау: Европадағы алғашқы археологиялық зерттеулер (ХҮІІІ
ғ.). Ресейде археологиялық зерттеулердің басталуы (ХҮІІІ ғ.). ХІХ-ХХ
ғасырлардағы археология. Ежелгі Шығыс өркениеттерінің ашылуы. Антик
өркениетін зерттеу. Америкадағы үндіс өркениеттерінің ашылуы. Европа, Азия
мен Африкада тас ғасырының зерттелуі. Европа қола ғасырының зерттелуі.
Евразия ертетемірінің зертелуі. Евразия ортағасырлық мәдениеттерін зерттеу.
Ресей археологиясы. Қазақстан археологиясы дамуының кезеңдері. Орта Азия
археологиясы. Қытай археологиясы. Моңғолия археологиясы.
Әдебиеттер:
1. Археология зарубежной Азии М., 1986.
2. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
3. Исин А.И. Шыңғыстау, Берел, Шілікты, Абыралы: 1999-2003 жж.
Археологиялық зерттеулер. Семей, 2004.
4. Қазақстан тарихы. А., 1-том. 2010.

СӨЖ 2. Археологиялық ескерткіштер және олардың түрлері
Мақсаты: Ескерткіш түрлерінің ең басты ерекшеліктері. Археологиялық
ескерткіштердің түрлері: петроглифтер, қоныстар, тұрақтар, жерлеу орындары,
қалалар мен елді мекендер туралы түсініктерін қалыптастырып, археологиялық
ескерткіштерді зерттеудің кезеңдері жайлы мәліметтер алу.
Негізгі сұрақтар:
1. Петроглифтер
2. Қоныстар
3. Тұрақтар (үңгірлер)
4. Жерлеу орындары
5. Қалалар мен елді мекендер
Әдістемелік нұсқау: Қазақстандаңы археологиялық ескерткіштерді түрі
сен сипатына, айырмашылықтары мен ерекшеліктеріне қарай талдау. Соымен
қатар археологиялық ескерткіштердің негізгі түріне жататын: петроглифтер,
қоныстар, тұрақтар, жерлеу орындары, қалалар мен елді мекендер туралы
түсінік қалыптастыру үшін үшін көрекі құралдар мен аудио, видео материалдар
арқылы берілуі керек.
Әдебиеттер:
1. Авдусин Д. Археология. М., 2001
2. Мартынов А.И. Археология СССР М., 1982.
3. Гарди Жан-Клод . Теоретическая археология М., 1983.
4. Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан,
2006.
5. Археология зарубежной Азии М., 1986.
6. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.

СӨЖ 3 тақырып. Тас ғасыры археологиясы
Мақсаты: Тас кезеңінің археологиялық кезеңдері мен ескерткіштері,
олардың орналасқан аймақтары туралы жан-жақты мағлұмат беру.
Негізгі сұрақтар:
1. Тас ғасыры және оның хронологиялық кезеңдері.
2. Төменгі ертетас дәуірнамасы мен сипаттамасы.
3. Қазба адамдар тарихы.
Әдістемелік нұсқау: Пікір таласта Қазақстандағы тас ғасыры
ескерткіштері тақырыбын қарастыра отырып, ерте, орта жаңатас
ескерткіштерін, тас индустриясысы жайында мағлұматты игеру мақсаттарын
объективті түрде саралауға себепші болады және сабақ өткізу барысында
студенттің белсенділігін нығайтады. Плейстоценнен голоценге өту. Мұзбасудың
шегінуі. Оңтүстік Қазақстанның мезолит ескерткіштері. Материалдық
мәдениетке сипаттама. Табиғат жағдайлары мен еңбек құралдарының әсерінен
шаруашылықта болатын өзгерістердің археологиялық деректермен дәлелденуі.
Тұрмыста садақ пен жебенің пайда болуы. Тас еңбек құралдары: микролиттер
мен макролиттер. Тобыл, Нұра, Ертіс өзендері жағаларындағы ескерткіштер.
Еңбек құралдарындағы айырмашылықтар. Мезолиттің тарихи орны мәселелеріне
назар салып, саралау қажет.
Әдебиеттер:
1. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
2. Авдусин Д.А. Полевая археология СССР М., 1980.
3. Гарди Жан-Клод . Теоретическая археология М., 1983.
4. Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан,
2006.
5. Алпысбаев Х.А. Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана
А., 1979.

СӨЖ 4. Қазақстандағы қола ғасыры
Мақсаты: Қола ғасырының дәуірнамасы мен сипаттамасы, Орталық Қазақстан
ескерткіштері, Шығыс Қазақстан ескерткіштері,Солтүстік және Солтүстік Батыс
Қазақстан, Арал өңірі, Онтустік Қазақстан мен Жетісудағы қола, қола
қоныстарының мүлкі, қола молаларының мүлкі, қола козелері, егіншілік, тау –
кен ісі мен металлургия құралдары, қола ғасырының құрылуы, қола ғасырының
әшекейлері, қола ғасырының ескерткіштері жайлы дерек көздері арқылы
мағлұмат алу.
Негізгі сұрақтар:
1. Қола ғасырының дәуірнамасы мен сипаттамасы
2. Орталық Қазақстан ескерткіштері
3. Шығыс Қазақстан ескерткіштері
4. Солтүстік және Солтүстік Батыс Қазақстан
5. Арал өңірі, Онтустік Қазақстан мен Жетісудағы қола
6. Егіншілік, тау – кен ісі мен металлургия құралдары
7. Қола ғасырының ескерткіштері
Әдістемелік нұсқау: Қола ғасырының жалпы сипаттамасы және кезеңдерге
бөлудің дамуы: малды бағып өсіру, жайылымдық-жайлауда өсіру, көшпелі мал
өсірушілікке ауысу. Патриархат. Мүлік теңсіздігі, жеке отбасының пайда
болуы. Этникалык қауымның дамуы.
Қазақстан территориясындағы Андронов жене Беғазы-Дәндібай мәдениеті. Үй
кәсіпшілігі, -тұрғын үй шаруашылығы, дін және өнер. Археологиялық
ескерткіштер (қоныстар, молалар, рудниктер, петроглифтер). Тасты бұлақ,
Атасу, Таутары, Таңбалытас т.б. Артефактілер типологиясы. Ескерткіштердің
тараған территориясы.
Керамика. Қола қорыту өндірісінің жоғары дәрежесі. Қолөнершілер
мамандығының бөлінуі. Сазбалшықтан шеңбер жасаудың пайда болуы. Жерлеу
салты. Ботай, Тоқсанбай алғашқы қала үлгілері.
Әдебиеттер:
1. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
2. Елеуов М. Археологиялық зерттеулердің әдістері. Түркістан,
2006.
3. Археология зарубежной Азии М., 1986.
4. Маргулан А., Акишев К., Оразбаев А., Кадырбаев М. Древняя
культура Центрального Казахстана А., 1966.
5. Сорокин В.С. Могильник бронзовой эпохи Тасты-Бута в І в.в
Западном Казахстане. М.-Л., 1962.
6. Черников С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы. М., 1960.

СӨЖ 5. Қазақстандағы ертетемір
Мақсаты: Тасмола мәдениеті, Майенер, Берел, Құлажорға ескерткіштері,
Солтүстік және Солтүстік – Батыс Қазақстанның ертетемірі, Арал аймағындағы
ертетемір, Онтүстік Қазақстан мен Жетісудың ертетемірі ескерткіштері
жайында түсінік қалыптастыру.
Негізгі сұрақтар:
1. Тасмола мәдениеті
2. Майенер, Берел, Құлажорға ескерткіштері
3. Солтүстік және Солтүстік – Батыс Қазақстанның ертетемірі
4. Арал аймағындағы ертетемір
5. Онтүстік Қазақстан мен
6. Жетісудың ертетемірі ескерткіштері
Әдістемелік нұсқау: Ерте темір дәуірі. Көшпелі мал шаруашылығына
жаппай өту. Тасмола мәдениеті, Майенер, Берел, Құлажорға ескерткіштері.
Ерте темір дәуіріндегі тайпалар. Сарыарқаның ерте темір дәуірі
ескерткіштері тасмола мәдениеті. Орталық Қазақстанды мекендеген тайпалар.
Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірі.
Әдебиеттер:
1. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
2. Акишев К.А. Курган Иссык. М., 1978.
3. Өмірбекова М. Скифтер мен сақтар мәдениеті. А., 2003.
4. Самашев З., Жумабекова Г., Базарбаева Г., Сунгатай С. Берел.
А., 2000.
5. Черников С. Загадка Золотого кургана М., 1965.

СӨЖ 6. Сақ мәдениеті
Мақсаты: Сақ ескерткіштері, Бесшатыр қорғаны, Есік қорғаны, Берел
обалары, сақтардың тұрмыс заттары мен әшекейлері, сақтардың құралдары мен
қарулары, сақ қоныстары туралы жалпы түсінік қалыптастыру.
Негізгі сұрақтар:
1. Сақ ескерткіштері
2. Бесшатыр қорғаны
3. Есік қорғаны
4. Берел обалары
5. Сақтардың тұрмыс заттары мен әшекейлері
6. Сақтардың құралдары мен қарулары
7. Сақ қоныстары
Әдістемелік нұсқау: Үйсіндер және қаңлылар (Б.з.б. П - б.з.Ү ғ.ғ.).
Сақтардың мәдени-тарихи мұрасын қабылдап жалғастырған үйсіндер мен каңлылар
және савраматтар-сарматтар. Үйсіндер мемлекеті Жетісуда, қаңлылар мемлекеті
Сырдарияда. Соғыс жүйесі. Соғыс және мемлекеттік ұйымдардың негізі - рулық-
тайпалық құрылым. Үйсіндер мен каңлылардың Қытаймен, ғұндармен, Орта Азия
мемлекеттерімен саяси және этномәдени байланыстары.
Әдебиеттер:
1. Акишев А.К. Искусство и мифология саков. А., 1984.
2. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
3. Акишев К.А. Курган Иссык. М., 1978.
4. Өмірбекова М. Скифтер мен сақтар мәдениеті. А., 2003.
5. Самашев З., Жумабекова Г., Базарбаева Г., Сунгатай С. Берел.
А., 2000.
6. Черников С. Загадка Золотого кургана М., 1965.

СӨЖ 7. Үйсін мен қаңғұй екерткіштері
Мақсаты: Үйсін ескерткіштері, Қаңғұй ескерткіштері, еңбек құралдары,
қарулары, тұрмыс заттары мен әшекейлері жайында түсінік беру.
Негізгі сұрақтар:
1. Уйсін ескерткіштері
2. Қаңғұй ескерткіштері
3. Еңбек құралдары
4. Қарулары
5. Тұрмыс заттары мен әшекейлері
Әдістемелік нұсқау: Үйсіндер және қаңлылар (Б.з.б. П - б.з.Ү ғ.ғ.).
Сақтардың мәдени-тарихи мұрасын қабылдап жалғастырған үйсіндер мен каңлылар
және савраматтар-сарматтар. Үйсіндер мемлекеті Жетісуда, қаңлылар мемлекеті
Сырдарияда. Соғыс жүйесі. Соғыс және мемлекеттік ұйымдардың негізі - рулық-
тайпалық құрылым. Үйсіндер мен каңлылардың Қытаймен, ғұндармен, Орта Азия
мемлекеттерімен саяси және этномәдени байланыстары.
Әдебиеттер:
1. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
2. Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций А., 1989
3. Грач А.Д. Древние кочевники в центре Азии А., 1980.

СӨЖ 8. Ежелгі түркілердің археологиясы
Мақсаты: Ежелгі түркілер ескерткіштері, Түркі молалары, Түркі қарулары
мен тұрмыс заттары, тас тұғырлар туралы деректерді жан-жақты талдау
Негізгі сұрақтар:
1. Ежелгі түркілер ескерткіштері.
2. Түркі молалары
3. Түркі қарулары мен тұрмыс заттары.
4. Тас тұғырлар
Әдістемелік нұсқау: Түрік қағанаты (552-603 жж.)- Евразиядағы тұңғыш
көшпелі империя. Түрік тарихы және ғүндар мемлекеті. Түріктер және
ғүндардың мемлекеттік, мәдени дәстүрлері. Қазақстан Түрік қағанатының
құрамында. Қағанат шекараларының Иранға, Солтүстік Кавказға және Қара теңіз
жағалауларына дейін ұлғайтуы. Византия, Иран жене Қытаймен қарым-катынасы.
Қағанаттың екіге бөлінуі. Батыс-Түрік қағанатының (603-704 жж.) саяси
тарихы. Соғыс-әкімшілік жүйесі, этноәлеуметтік құрылымы. Тайпалық иерархия.
Батыс-Түрік кағанатының әлсіреуі. Әулеттердің ауысуы.
Әдебиеттер:
1. Археологические памятники Казахстана А., 1977.
2. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
3. Досымбаева А. Мерке – священная земля тюрков Жетысу. А., 2002.
4. Ермоленко Л.Н. Каменные изваяния Казахстанских степей. Н.,
2004.
5. Шер Я. Каменные изваяния Семиречья. М., 1966.

СӨЖ 9. Ортағасырлық түркілер археологиясы
Мақсаты: Жерлеу ғурпы, тас тұғырлар, қарулары, тұрмыс заттары мен
әшекейлері, ат әбзелдері туралы түсінік беру
Негізгі сұрақтар:
1. Жерлеу ғурпы
2. Тас тұғырлар
3. Қарулары
4. Тұрмыс заттары мен әшекейлері
5. Ат әбзелдері
Әдістемелік нұсқау: Түркеш қағанаты (704-756 жж.) Түркештердің Орта
Азиядағы Тан әулетімен, арабтармен күресі. Арабтар Оңтүстік Қазақстанда.
Қытай шапқыншылығы. 751 ж. Таластағы тарихи шайқас. Түркеш қағанатының
құлдырауы. Осымен Түрік қағанаты тарихы аяқталды, оның орнына Жетісуда
Қарлұқ мемлекеті (756-940 жж.), Сырдарияда Оғыздар державасы (ІХғ. басы-
ХІғ.) құрылды. Қарлұқтар, оғыздар, қимақтар - ерте түрік мемлекеттік
дәстүрлерді жалғастырушылар.
Әдебиеттер:
1. Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций А., 1989
2. Бернштам А.К. Историко-археологические очерки Центрального
Тянь-Шаня и Памиро-Алая М.-Л., 1952.
3. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология
Казахстана. А. 1994.
4. Досымбаева А. Мерке – священная земля тюрков Жетысу. А., 2002.
5. Ермоленко Л.Н. Каменные изваяния Казахстанских степей. Н.,
2004.

СӨЖ 10. Ортағасырлық Қазақстан қалалары
Мақсаты: ҮІ-ҮІІ ғғ. қалалар, ХІІІ-ХҮ ғғ. қалалар, ХҮІ-ХІІІ ғғ.қалалар,
Отырардағы қазба жұмыстары, Ортағасырлық Қазақстанның сәулет өнері
ескерткіштері туралы түсінік қалыптастыру.
Негізгі сұрақтар:
1. ҮІ-ҮІІ ғғ. қалалар
2. ХІІІ-ХҮ ғғ. қалалар
3. ХҮІ-ХІІІ ғғ.қалалар
4. Отырардағы қазба жұмыстары
5. Ортағасырлық Қазақстанның сәулет өнері ескерткіштері
Әдістемелік нұсқау: Қазақстанның қалалық мәдениеті. Қала мен даланың
өзара байланысы. Қазақстанның түрлі аймақтарындағы қалалардың құрылымы.
XVII ғ. - XVIII ғ. басында мәдениетінің кері кетуі, оның себептері. Қала
құрылысындағы өзгерістер. Тұрғын үйлер.
Әдебиеттер:
1. Акишев К.А., и др. Отрар в ХІІІ-ХҮ вв. А., 1987.
2. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного
Казахстана и Семиречья (ХІ- начало УІІ вв.) А., 1986.
3. Байпақов К.М. Қазақстанның ежелгі қалалары. А., 2005.
4. Грошев В.А. Ирригация Южного Казахстана в средние века А.,
1985.
5. Самашев З. С. Сарайшық. А., 2001.
БАҚЫЛАУ ТАПСЫРМАЛАРЫ

Аралық бақылау жұмысының сұрақтары
І нұсқа.
1. Төменгі ертетас тас индустриясы
2. Ортатас тас индустриясы
3. Қола ғасырының ескерткіштері
4. Үйсін ескерткіштері
5. Түркілер археологиясы (ҮІ-ҮІІІ ғғ.)
ІІ нұсқа.
1. Жоғарғы ертетас тас индустриясы
2. Мыстытас индустриясы
3. Сақ ескерткіштері
4. Қаңлы ескерткіштері
5. Отырардағы қазба жұмыстары.

Емтихан сұрақтары

1. Археология және оның бөлімдері
2. Қазақстандағы мыстытас мәдениеттері
3. ХҮІІІ ғ. Археологиялық зерттеулер
4. Қола ғасырының уақытнамасы мәдениеттері
5. ХІХ ғ. Археологиялық зерттеуер.
6. Ерте қола және оның сипаттамасы
7. ХХ ғ. археология
8. Андронов мәдени ескерткіштері және оның негізгі белгілері.
9. Археологиялық деректемелер.
10. Андронов мәдениетінің даму кезеңдері мен нұсқалары.
11. Археологиялық ескерткіштер
12. Археологиялық барлауға дайындық
13. Андрондық құралдар, қару түрлері және әшекейлер
14. Археологиялық барлаудың түрлері
15. Қазба алдындағы жұмыстар
16. Қоныстарды қазу
17. Бегазы-Дәндібай мәдениетінің археологиялық сипаттамасы
18. Қорғандарды қазу.
19. Қазақстан қола ғасырының ескерткіштері (аймақтар бойынша)
20. Археологиялық уақытнама әдістері.
21. Ертетемір және оның сипаттамасы
22. Затты далалық және лабораториялық жағдайда сақтау
23. Сақ тайпаларының қорымдары
24. Археологиялық ескерткіштер және барлау.
25. Сақ тайпаларының құралдары, қару және тұрмыс заттары.
26. Тас ғасырының археологиялық дәуірнамасы
27. Сақтардың «аңдық стилі»
28. Қазба адамдар
29. Шығыс Қазақстанның ертетемір ескерткіштері
30. Олдувай құралдары
31. Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның ертетемір ескерткіштері
32. Ашель қуралдары
33. Мустье құраладры
34. Сарматтадың археологиялық мәдениеттері
35. Қазақстандағы төменгі ертетас ескерткіштері
36. Ғундардың археологиялық ескерткіштері
37. Көне үйсіндер археологиясы
38. Қазақсандағы жоғарғы ертетас ескерткіштері
39. Қаңлылар археологиясы
40. Ортатас құралдары
41. Көне түркілер, түргештер мен қарлұқтар археологиясы
42. Қазақстандағы ортатас ескерткіштері
43. Ортағасырлық Қазақстан қалалары және олардың зерттелуі
44. Жанатастың археологиялық сипаттамасы
45. Қазақстан ертетасының зерттелуі
46. Қазақстандағы жаңатас ескерткіштері
47. Қазақстан қола ғасырының зерттелуі
48. Мыстытастың археологиялық сипаттамасы
49. Тасмола мәдениеті
50. Қазба адамдар туралы ғылыми түсінік
51. Қола ғасыры антропологиясы
52. Алғашқы қоныстану кезеңдердегі табиғат
53. Сақтардың мал шаруашылығы
54. Алғашқы қоныстану кезеңдері
55. Сақтардың егіншілігі, кен өндірісі, қолөнері.
56. Қазақстанның төменгі ертетас ескерткіштері
57. Сақтардың саяси тарихы.
58. Жоғарғы ертетас дәуірнамасы
59. Сақтардың діни-нанымдары
60. Қазақстанның жоғарғы ертетас ескерткіштері
61. Сақтардың қоғамдық құрылысы
62. Қазақстандағы ортатас мәдениеттері
63. Сақтардың өнері
64. Қазақстандағы жаңатас сипаттамасы
65. Савромат, сармат тайпалары
66. Тас ғасырының мәдениеті
67. Қазақстандағы мыстытас (энеолит)
68. Үйсіндердің археологиялық ескерткіштері
69. Ботай мәдениеті
70. Қазақстанның қола ғасыры. Дәуірнамасы мен сипаттамасы
71. Қола ғасырының мал шаруашылығы
72. Ортағасырлардағы Қазақстанның экономикалық және саяси өмірдегі “Жібек
жолының” алған орны.
73. Қола ғасырының егіншілігі
74. Қола ғасырының кен ісі мен металлургиясы.
75. Қола ғасырының діні наным-сенімдері

ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ

1. Мәдени қабаттың стратиграфиясын анықтау үшін
А. Шаршылар В. Тік бұрышты тексеру
С. Құрылысты аласарту Д. Шурф пен траншея салу Е. Секторға бөлу
2. Өрнек қиғаш сеткамен (тормен) салынған
А. Петров ыдыстары В. Федоров ыдыстары
С. Алакөл ыдыстары Д. Сақтар керамикасы Е. Үйсіндер
ыдыстары
3. Далалық белдеудегі қола ғасыр мәдениетінің бірі:
А. Фатьянов В. Афанасьев
С. Катакомба Д. Аану Е. Майкоп
4. Ортасармат (Суслов) кезеңі:
А. Б.э.д. ҮІ-ІҮ ғғ. В. Б.э.д. ІІ-ғ. б.э Іғ.
С. Б.э.д. ІҮ-ІІІ ғғ. Д. Б.э.д. ІІ-ІҮ ғғ. Е. ІҮ-Ү ғғ.
5. Ежелгі көшпелілердің археологиясымен шұғылданды:
А. Томсен, Ворсо, Мортилье В. Граков, Руденко, Ақышев
С. Уваров, Забелин, Сизов Д. Окладников, Лиси, Алпысбаев
Е. Алпысбаев, Бернштам
6. Атпен бірге жерлеу:
А. Фатьяновтықтар В. Түркілер
С. Қарасұқтар Д. Печенегтер Е. Андрондықтар
7. Шағын тас қорғандар астында шалқасынан жатқызып жерлеу. Төрт түрлі, оның
бірі әбзелдермен бірге жерлеу:
А. Ғұндар В. Сарматтар
С. Үйсіндер Д. Түркілер Е. Моңғолдар
8. Солтүстік Шығыс Жетісу қалалары:
А. Женд. Янгикент В. Талхыз. Лабан
С. Теқабкет Д. Аспара. Мерке Е. Бұрала. Навакер
9. Еуразияның Орта белдеуіндегі ерте қола:
А. Б.э.д. ІҮмңжқ-б.э.д. ІІІ мңжқ басы
В. Б.э.д. ІІІ мңжқ бірінші жартысы
С. Б.э.д. ІІІ мңжқ екінші жартысы – б.э.д. ІІ мңжқ басы
Д. Б.э.д. ІІ мңжқ ортасы Е. Б.э.д. І мңжқ басы
10. Бөрене қималарын жерлеуде қолдану
А. Жетісу сақтары В. Қаратау неантроптары
С. Сарматтар Д. Тасмолалықтар Е. Андрондықтар
11. Қауыншы мәдениетін қалдырды:
А. Сақтар В. Үйсіндер
С. Қаңғұйлар Д. Қыпшақтар Е. Қарлұқтар
12. Мүлкі ең бай қорғандардың бірі ( қола ғасыры)
А. Есік В. Майкоп
С. Тасмола Д. Беғазы Е. Аржан
13. Таңбалы, Қойбағар, Арпаөзен…..
А. Тас тұғырлар В. Петроглифтер
С. Көсенелер Д. Жерлеулер Е. Кенттер
14. Қаратал, Жетісу, Іле кезеңдері:
А. Ғұндар В. Үйсіндер
С. Йозылар Д. Сақтар Е. Сарматтар
15. Ерте ашель
А. 2,5 млн-800 мың жыл бұрын В. 200-140 мың жыл бұрын
С. 800-400 мың жыл бұрын Д. 100-70 мың жыл бұрын
Е. 70-40 мың жыл бұрын
16. Нуклеустан пышақ тәрізді қалақтар сындырып алу техникасының шығуы:
А. Төменгі ертетас В. Мезолит
С. Жоғарғы ертетас Д. Неолит Е. Қола ғасыры
17. Қаратаудағы ертетас ескерткіші:
А. Арыстанды В. Қанай
С. Қойбағар Д. Семізбұғы Е. Құдайкөл
18. Су асты археологиясын бастаушылардың бірі:
А. Лэйярд В. Фиорелли
С. Пуадебар Д. Алькубиерре Е. Томсен
19. Сотүстік Қазақстан қола ғасыры ескерткіштерін зерттеуші:
А. Зданович В. Клапчук
С. Черников Д. Медоев Е. Алпысбаев
20. Крит аралындағы Кносс сарайын ашты:
А. Шлиман В. Лэйярд
С. Фиорелли Д. Эванс Е. Картер
21. Новоникольское, Свинчатка, Пещера ( Үңгір):
А. Шығыс Қазақстанның жоғарғы ертетас ескерткіштері
В. Оңтүстік Қазақстанның жоғарғы ертетас ескерткіштері
С. Оңтүстік Қазақстанның жаңатас ескерткіштері
Д. Орталық қазақстанның ертетас ескерткіштері
22. Вишневка, Алексеевское, Садчиковское
А. Ортатас В. Жаңатас
С. Қола ғасыры Д. Ертетемір Е. Орта ғасырлар
23. Ортағасырлық қыпшақтар ескерткіштерінің көбі:
А. Орталық қазақстан В. Шығыс Қазақстан
С. Оңтүстік Қазақстан Д. Жетісу Е. Солтүстік Қазақстан
24. Қызыл орнатпалардың тарауы, тастарды еркін орналастыру, әшекейлерде аң
бейнелерінің жоқтығы:
А. Савроматтар В. Сарматтар
С. Сақтар Д. Ғұндар Е. Түркілер
25. Шығыс Қазақстан сақтары мәдениетінің Берел кезеңі
А. Б.э.д. ҮІІ-ҮІ ғғ. В. Б.э.д. ІІІ ғ.
С. Б.э.д. Ү- ІҮ ғғ. Д. Б.э.д. ІІ ғ. Е. Б.э.д. І ғ.
26. Бөріқазған, Тәңірқазған, Ақкөл
А. Төменгі ертетас В. Ортатас
С. Жоғарғы ертетас Д. Жаңатас Е. Қола ғасыры
27. Археологиялық деректемелердің бірі:
А. Кенттер В. Қалалар
С. Тұрақтар Д. Ыдыстар Е. Ғибадатханалар
28. Гиссарлық ( Троя) стратиграфиясын зерттеді:
А. Мортилье В. Ворсо
С. Лэйярд Д. Дерпфельд Е. Картер
29. Жер бетінде жататын археологиялық заттар:
А. Жабық комплекс В. Жанартау ақпалары
С. Көтерілме материал Д. Еңбек құралдары Е. Қару-жарақ
30. Көне грек қоныстарын зерттейді:
А. Тас ғасыры археологиясы В. Антик археолоиясы
С. Әуе археологиясы Д. ортағасырлық археологиясы

Е. Қола ғасыры археологиясы
31. Есік қорғанының диаметрі мен биіктігі:
А. 15м мен 3м В. 30м мен 4м
С. 60м мен 6м Д. 105м мен 15м Е. 20м мен 2,5м
32. Дамыған қола ғасыры уақыты:
А. Б.э.д. ХІҮ-ХҮІІІ ғғ. В. Б.э.д. ХІІ-Х ғғ.
С. Б.э.д. ХҮІ-ХІІІ ғғ. Д. Б.э.д. Х-ҮІІІ ғғ. Е. Б.э.д. ХҮІІІ-ХҮІІ ғғ.
33. Әуе археологиясын бастаушылардың бірі:
А. Фармаковский В. Мортилье
С. Лэйярд Д. Кроуфорд Е. Эванс
34. Қазақстан тас ғасыры өнер ескерткіштерін зерттеуші:
А. Зданович В. Клапчук
С. Черников Д. Медоев Е. Алпысбаев
35. Соңғы мустье:
А. 800-400 мың жыл бұрын В. 40-12 мың жыл бұрын
С. 70-40 мың жыл бұрын Д. 12-7 мың жыл бұрын
Е. 7-5 мың жыл бұрын
36. Үйсіндердің алтын заттарының табылуы:
А. Шілікті В. Пазарық
С. Мардан Д. Қарғалы Е. Аржан
37. Шығыс Қазақстан қола ғасыры ескерткіштерін зерттеуші.
А. Зданович В. Клапчук
С. Черников Д. Медоев Е. Алпысбаев
38. Арал өңірі қола ғасырының ескерткіші:
А. Түгіскен В. Бұғылы
С. Ортау Д. Жиделі Е. Қанай
39. Тасмола мәдениетінің тараған аймағы:
А. Солтүстік Қазақстан В. Орталық Қазақстан
С. Оңтүстік Қазақстан Д. Жетісу Е. Батыс Қазақстан
40. Андронов мәдени бірлігі белгілерінің бірі:
А. Жұмыртқа тәрізді ыдыстар В. Ұзын қорған
С.Шеті спираль тәрізді бұраланған білезіктер
Д. Баспалдақты мола шұңқыры Е. Өрнектелмеген ыдыстар
41. « Либби өлшемі»:
А. 40-10 мың жыл В. 5570-30 жыл
С. 3300-70 жыл Д. 11-2 мың жыл Е. 1200-80 жыл
42. Поливинилацетат, полиэтиленглюкол, нитроцеллюлоза….
А. Тазалау В. Қалпына келтіру
С. Көшірме жасау Д. Сақтау Е. Жұмсарту
43. Көне орыс қорғандарын зерттеушілер:
А. Томсен, Ворсо, Мортилье В. Граков, Руденко, Ақышев
С. Уваров, Забелин, Сизов Д. Окладников, Лики, Алпысбаев

Е. Мелиоранский
44. Атпен бірге жерлеу:
А. Андрондықтар В. Афанасьевтіктер
С. Сақтар Д. Қимақтар Е. Сарматтар
45. Владимир жеріндегі қорғандарды қазу 1851-1854 жж. 7000 қорған:
А. Уваров В. Городцев
С. Забелин Д. Спицын Е. Фармаковский
46. Орманды белдеудегі қола ғасыры мәдениетінің бірі:
А. Фатьянов В. Кельтеминар
С. Афанасьев Д. Анау Е. Қарасұқ
47. Балқаш өңірі тас ғасырының ескерткіштері:
А. Семізбұғы, Хантау В. Дегерез, Шабақты
С. Қанай, Свинчатка Д. Батпақ, Құдайкөл Е. Шілікті
48. Археологиялық жұмыстардың бәріне берілетін рұхсат:
А. №1 ашық парақ В. №3 ашық парақ
С. №2 ашық парақ Д. №4 ашық парақ Е. №0 ашық парақ
49. Тувадағы ертетемір қорғаны:
А. Толстая могила В. Пазырық
С. Аржан Д. Солоха Е. Берел
50. Ғұндардың неғұрлым жарқын бұйымдары:
А. Тас тұғырлар В. Садақ пен әшекейлер
С. Ыдыстар Д. Эпиграфиялық ескерткіштер
Е. Тас үккіштер
51. « Мұртты» қорғандар:
А. Тасмола мәдениеті В. Орта Азия сақтары
С. Жетісу сақтары Д. Сбір мәдениетә
Е. Батыс Қазақстан сарматтары
52. Фиорелли жүргізген қазба жұмыстар:
А. Инд алқабында В. Помпейде
С. Мысырда Д. Афинада Е. Америкада
53. Жұмсақ бұйымдар табылған қорған:
А. Ұйғарақ В. Шілікті
С. Есік Д. Пазырық Е. Аржан
54. Жаратылыстану ғылымдары әдістерімен қиын белгіленетін уақытнамадағы
«өлі ара»
А. 500 мың жылдан әрі В. 40-5 мың жыл бұрын
С. 400-40 мың жыл бұрын Д. Б.э.д. 5-3 мңжқ Е. 3-2 мың жыл
бұрын
55. Археологиялық дәуірнама негіздерін жасады:
А. Томсен, Ворсо, Мортилье В. Граков, Руденко, Ақышев
С. Уваров, Забелин, Сиов Д. Окладников, Лики, Алпысбаев

Е. Черников, Руденко, Граков
56. Ресейдің орманды белдеуіндегі ертетемір мәдениеті:
А. Қима В. Қарасұқ
С. Фатьянов Д.Дьяков Е. Мельта
57.Андронов ыдыстарында таспаны ішке қарай жапсыру:
А. Федоров В. Алакөл
С. Сақ Д. Савромат Е. Үйсін
58.Көне түркілерге тән ескерткіштер:
А. Жартас суреті В. Каналдар
С. Тас тұғырлар Д. Қоныстар Е. Бояулы керамика
59.Орталық Қазақстан соңғы қола ескерткіштерін зерттеуші:
А. Байпақов В. Зайберт
С. Артамонов Д. Марғұлан Е. Алпысбаев
60.Беғазы- Дәндібай мәдениеті:
А. Ерте қола ғасыры В. соңғы қола ғасыры
С. Дамыған қола ғасыры Д. Ертетемір Е. Орта ғасырлар
61. Ертетас мәдениеттерін зерттеді
А. Мортилье В. Томсен
С. Монтелеус Д. Эванс Е. Шлиман
62. Крит мәдениетін ашты
А. Мортилье В. Томсен
С. Монтелеус Д. Эванс Е. Шлиман
63. Троя қаласын қазды:
А. Мортилье В. Томсен
С. Монтелеус Д. Эванс Е. Шлиман
63. Қазақстанда алғашқы археологиялық қазбаларды жүргізді:
А. Адрианов В. Теплоухов
С. Радлов Д. Черников Е. Коншин
64. Андронов мәдениетінің ескерткіштерін алғаш зерттеді:
А. Адрианов В. Теплоухов
С. Радлов Д. Черников Е. Коншин
65. Андронов мәдениеті туралы түсінікті енгізді:
А. Адрианов В. Теплоухов
С. Радлов Д. Черников Е. Коншин
66. Шығыс Қазақстанның қола ғасыры туралы зерттеуді жазды:
А. Адрианов В. Теплоухов
С. Радлов Д. Черников Е. Коншин
67. Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының басшысы:
А. Черников В. Марғұлан
С. Бернштам Д. Толстов Е. Сорокин
68. Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясының басшысы:
А. Черников В. Марғұлан
С. Бернштам Д. Толстов Е. Сорокин
69. Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының басшысы:
А. Черников В. Марғұлан
С. Бернштам Д. Толстов Е. Сорокин
70. Беғазы-Дәндібай мәдениетін негіздеді:
А. Марғұлан В. Оразбаев
С. Қадырбаев Д. Ақышев Е. Алпысбаев
71. Қаратаудағы ертетас ескерткіштерін ашты:
А. Марғұлан В. Оразбаев
С. Қадырбаев Д. Ақышев Е. Алпысбаев
72. Есік қорғанын зерттеді:
А. Марғұлан В. Оразбаев
С. Қадырбаев Д. Ақышев Е. Алпысбаев
73. Шүлбі ертетас тұрағын зерттеді:
А. Клапчук В. Медоев
С. Таймағанбетов Д. Марьяшев Е. Самашев
74. Берел қорымын зерттеді:
А. Клапчук В. Медоев
С. Таймағанбетов Д. Марьяшев Е. Самашев
75. Тас ғасырының өнер ескерткіштерін зерттеді:
А. Клапчук В. Медоев
С. Таймағанбетов Д. Марьяшев Е. Самашев
76. Шығыс Қазақстанның тастағы суреттерін зерттеді:
А. Клапчук В. Медоев
С. Таймағанбетов Д. Марьяшев Е. Самашев
77. Қаратаудағы тастағы суреттерді зерттеді:
А. Клапчук В. Медоев
С. Таймағанбетов Д. Марьяшев Е. Самашев
78. Шығыс Сарыарқа, Балқаш өңіріндегі өнер ескерткіштерін зерттеді:
А. Клапчук В. Медоев
С. Таймағанбетов Д. Марьяшев Е. Самашев
79. Қола ғасырының дәуірнамасын ұсынған ғалым:
А. Синицын В. Сорокин
С. Самашев Д. Савельева Е. Смирнов
80. Орта ғасырлық ескерткіштерді зерттеді:
А. Грач В. Қадырбаев
С. Алпысбаев Д. Мортилье Е. Монтелиус
81. Остеолог ғалымның зерттейтін деректеме түрі
А. Керамика В. Тас
С. Металл Д. Сүйек Е. Ағаш
82. Ағаш сақиналарын зерттеуге негізделген әдіс:
А. Магнетизм В. Карбондық
С. Калий-аргон Д. Дендроуақытнама Е. Палеоклиматтық
83. Калий –аргон әдісімен зерттеуге қолайлы дәуір
А. Ертетас В. Соңғы ортағасырлар
С. Мыстытас Д. Қола ғасыр Е. Ертетемір
84. Радиокөміртегі әдісімен зерттеледі
А. Тас құрылыс В. Шыны
С. Қола Д. Ағаш Е. Ерітінді
85. Кристалл торына электрондардың оралу қуатын өлшеу арқылы қолданылатын
әдіс
А. Радиокөміртегі В. Радиокарбон
С. Люминесценттік Д. Дендроәдіс Е. Қалдық магнетизм
86. Археологиялық барлауға орта белдеуде тиімді мезгіл
А. Қыс басы В. Жаз ортасы
С. Көктем соңы Д. Күз соңы Е. Қыс ортасы
87. Археологиялық барлауға тиімді күн мезгілі
А. Таңғы шақ В. Шаңқай түс
С. Түн Д. Күн батар алды Е. Күн батқан соң
88. Қазба жұмыстары кезінде қадағаланады (теріс жауапты белгілеңіз)
А. Топырақ түсі В. Ауа-райы
С. Қиынды Д. Құрылыс ерекшеліктері Е. Топырақ құрамы
89. Алғашқы адамдар тобырының археолшогиялық мөлшерлі уақыты:
А. Палеолит, неолит В. Палеолит, мезолит
С. Жоғарғы палеолит Д. Мезолит
Е. Төменгі жене жартылай орта палеолит
90. Адамзат баласы тарихын дәуірлеуде қандй кезеңдеу жолдары қолданылады:
А. Геологиялық В. Өндірісте жеткен жетістіктеріне қарай
С. Археологиялық Д. Биологияық Е. Осы аталғандардың бәрі

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы