Мектеп психологиялық қызметінің мақсаты мен міндеттері

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ 
ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
4 деңгейлі СМЖ құжаты
ПОӘК

ПОӘК 042-14.05.01.20.__
/03-2010
Оқытушыға арналған пәннің жұмыс оқу бағдарламасы
«Практикалық психологияның қазіргі кездегі мәселелері»

Ред.№ 1  02.09.2008 ж. орнына
ред. №__ _____





ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

«ПРАКТИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ» 

050503 – «Психология» мамандықтарына арналған


ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

















Семей  2010

                                                         
АЛҒЫ СӨЗ

1 ЖАСАЛЫНДЫ
Құрастырушы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің «Психология» кафедрасының оқытушысы Кунслямова Т.К.                  
                                                                ____________«___»__________2010 г.
							
2 ҚАРАЛДЫ
2.1. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің «Психология»  
кафедрасының отырысында
Хаттама № ____ __________ 2010 ж. № __.

Кафедра меңгерушісі _____________Сатиева Ш.С.

2.2. ГФ оқу-әдістемелік  бюросының отырысында  
Хаттама №____ __________ 2010 ж. № __.

Төрайымы ______________Колмогорова Г.Б.

3 БЕКІТІЛДІ
3.1.Университеттің оқуөәдістемелік кеңесінің отырысныда
Хаттама № ____ __________ 2010 ж.№ __.

ОӘК төрайымы,бірінші проректор_____________ Молдажанова А.А.


















МАЗМҰНЫ

1
Глоссарий 

2
Дәрістер

3
Практикалық және лабораториялық сабақтар

4
Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дауындау

5
Студенттердің өздік жұмысы


1 ГЛОССАРИЙ
	  Акселерация – физиологиялық және психикалық даму процесінің тез қарқында өтуі, соңғы кезде байқалып жүрген организмнің даму процесінің тездеуі, жыныстық жетілудің ертерек басталуы. 
	Әлеуметтену – баланың әлеуметтік тәжірибені оның интеллектуалдық және жеке дамуына сәйкес меңгеру процесі немесе нәтижесі.
	Байқау әдісі - белгілі жоспар бойынша жүйелі түрде біраз уақыт бойына зерттелуші адамның психикалық ерешеліктерін қадағалауы.
	Білім беру - бұл мақсат оқушылардың танымдық іс-әрекеті тәсілін меңгеріп, олар арқылы ғылым негіздерін игерілуін, белгілі бір білімдердің, дағдылар мен іскерлікті үйренулерін, өздерінің рухани, денелік және еңбек қабілеттерін детілдірулерін, еңбек және кәсіби дағдыларды игеруін көздейді.
	Даму дағдарысы – көп жағдайда адамның бір физикалық немесе психологиялық жастан екіншісіне өтуде байқалатын қиындықтар.
	Даралық - бір адамның басқа бір адамнан айырмашылығы, өзіне тән ерекшелігі бар, ешкімге ұқсамайтындығы туралы сипаттама.
	Жеке тұлға ө әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттердің субъектісі
	Индивид - әлеуметтік қарым-қатнас объектісі және саналы әрекет етуші.
	Индивидуалдық – психикалық, физиологиялық, әлеуметтік ерекшеліктердің жиынтығы, нақты адамның ерекшелігі.
	Инсайт – адамның қандай да бір мәселенің шешімін күтпеген жерден табуы.
	Инфантилдік – ересек адамда балалық жасқа тән дене немесе психикалық келбет сақталудан көрінетін дамудың кешеуілденуі.
	Когнитивтік сфера – сана және танымдық процестермен байланысты адам психологиясының бір бөлігі.
	Орта – организмнің туып, дамып және өмір сүретін сыртқы шарттар, факторлар мен объектілердің жиынтығы.
	Локомация – жануарлар мн адамның кеңістікте белсенді қозғалып жүруін қамтамасыз ететін қимылдар жиынтығы.
	Манипуляция – көбінесе заттың атқаратын міндетін ескермей-ақ жасалынатын бір немесе екі қолдың қарапайым қимылы.
	Тәжірибе – зерттеуші өзіне өажыетті жан қуаттарының көлденеңнен көз болуын күтіп тұрмай,сол  процестің тууына өзі жағдай жасайды.
	Тест – адамның дара басындағы психологиялық ерекшеліктері мен қабілетін, ақыл-ой деңгейін белгілі нормалар тұрғысынан іздестіретін әдіс
2 ДӘРІСТЕР

Тақырып 1.  Білім беру жүйесінде психологиялық қызмет көрсету
Тәжірибелік психологияның пәні. Тәжірибелік психология салалары. Тәжірибелік психологияның даму тарихы.
1.1. Тәжірибелік психологияның пәні
Тәжірибелік психология - психикалық қасиеттердің көрініс беруін, даму ерекшеліктерінің сандық және сапалық, көрсетіштерін зерттеп, дамуында ауытқуы бар қасиеттерді өндеу жолдарын анықтайтын психологиялық ғылымдардың бip саласы.
Психологиялық қасиеттерді зерттеу өте күрделі процесс. Оның барысында көптеген психодиагностикалық, әдіс-тәсілдер қолданылып, әр адамның психикалық қасиеттерін, күй-жағдайларын, таным процестерін зерттеп, олардың даму деңгейін бағалауға мүмкіндік туады. Сонымен бipre психикалық қасиеттердің нормадан ауытқуларының алдын алу, коррекциялау, кеңес беру т.б. жәрдемді ұйымдастыру да осы ғылым саласының міндеттеріне енеді. Тәжірибелік психологияның қызмет аясы өте кең және әртүрлі болуымен байланысты оның жекелеген салалары пайда болды. Оларға қысқаша тоқтап өтейік.
Инженерлік психология қазіргі кезде тәжірибелік психологияның ең үлкен салаларының бipi болып отыр. Оның зерттейтін мәселелері ғылым мен техниканын дамуына және техниканы адам өмірінін барлык салаларында кеңінен қолдануымен байланысты туып отыр. Техникалық құрал жабдықтармен жұмыс жасау адам мен машина арасындағы қатынас ерекшеліктерін анықтау және адам ағзасына техниканын тигізетін әсерін бағалауды талап етеді. Сондықтан инженерлік психологияның негізгі мақсаты — адам еңбекке және денінің  саулығына техникалық жабдықтар конструкциясының тигізетін әcepiн анықтау, оның икемі болу жолдарын табуға әз үлесін қосу. Қызмет атқару орынның түр-түci, техникалық құралдардың дизайны адамның психикалық жағдайына үлкен әсерін тигзетінін дәлелденген.
Ocы ғылыми қағидаларға сүйене отырып көптеген жұмыс орнын жабдықтау стандарттары анықталған. Қaзipгi кезде кеңінен қолданылатын автоматтандырылған  басқару жүйесі оператордың сезім мүшелері қызметіне ерекше талаптар кояды. Мысалы, панелде орналаскан өлшеу аспаптарының көрсеткіштерін толық қамту үшін оператор көзінің маршрутын анықтап, барлық жабдықтарды соған сай орналастыру қажет.
Сонымен қатар адамның мағлұматтарды қабылдап, оларды жүйелі түрде талдау, мән-мағынасына түciніп жауап қайтару инженерлік-техникалық кадрлердің сенсорикасының ерекшеліктерімен байланысты. Техникалық құрал-жабдықтар қимыл әрекеттің және жауап реакцияның жылдамдығын талап етеді. Ұзақ уакыт ішінде өлшеу аппараттары көрсеткіштерне қадалып отыру оператордың қызметінің сапасына тepic әсерін тигізуі мүмкін. Мамандық аурулардың алдын алу проблемасы, техника мен адам арасындағы қатынасты оңтайландыру және сол сияқты көптеген күрделі мәселелердің өзін зерттеуді және мүмкіндігінше тезірек шешуді қажет eтiп отыр. Сондықтан инженерлік психология өте тез дамып келе жатқан сала.
Әлеуметтік ортада психологиялық қызмет көрсетудің өзін бірнеше салаға бөліп көрсетуге болады. Қaзipгi кезде сұранысқа ие болып отырған отбасына психологиялық қызмет көрсетудің мән-мағынасы өте терең. Отбасындағы тәлім-тәрбиеінің ұйымдастыру жолдарын ата-анаға үйрету, "қиын" және "қиналып" жүрген ата-аналар мен балаларға тоқыраудан шығу жолдарын көрсету, нашақор, ішкіш, дромомания тағы басқа нормадан ауытқуы барларға түзету шаралары арқылы көмек көрсету мәселелері психологтың көмегін талап етіп отыр.
Келесі саласы — тәжірибелік педагогикалық психология. Тәжірибелік психологияның бұл саласы оқушыларға, олардың ата-аналарына және педагогтарға психологиялық қызмет көрсету жолдарын жан-жақты зерттеді. Психологиялық қызмет көрсету — балалардың психологиялық дамуын диагностикалау, олардың дамуындағы психологиялық ауытқулардың алдын алу, психологиялық кеңес беру, таным процестері мен жекелік психикалық қасиеттерді өңдеу, ата-аналарға және педагогтарға психологиялық көмек көрсету мәселелерін шешуге өз үлесін қосады.
Білім беру саласында психологиялық қызмет көрсету жаңа ұйымдастырылып келе жатыр. Оның мазмұны, ұйымдастыру формалары, қолданылатын әдіс-тәсілдері әлі жүйеге келтірілген жоқ. Сондықтан әр психолог орысшадан өзі аударған зерттеу әдістерін қолданып, оқушылардың таным процестерін коррекциялау жолдарын шамасы келгенше анықтап келеді.
Тәжірибелік психологиялық зерттеулер адамзат қанша өмр сүрсе, сонша уаыыт дамып келе жатыр деп айтуға болады. Өйткені адам адам болғалы өзінің  тәнімен қатар жанының ерекшеліктерін де жете біліп, оны басқару, өндеу жолдарын анықтап алуға құмарлығы өте зор болды. Дегенмен нақты психодиагностикалық зерттеулерді жүргізу әдістері анықталып, жекелік психологиялық қасиеттер ерекшеліктерін анықтау 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап дамып келе жатыр. Бірінші психодиагностикалық зерттеулер психикалық аурулар арасында жүргізілді.
Тәжірибелік психологиялық зерттеу негізін құрушылардың айтуы бойынша, психоз ауруына ұшырағандардың психологиялық қасиеттері дені саулармен бірдей, тек кейбір қасиеттері ерекше дамып, анық байқалатын ауытқуға ұшыраған. Сондықтан оны зерттеу женілдеу болды деп көрсеткен. Осындай ерекше дамыған қасиеттерді зерттеу де оңай болатындықтан психологиялық қасиеттерінің даму деңгейін диагностикалау жүргізілді. Тәжірибелік психология дамуындағы бұл кезең клиниқалык деп аталады.
XIX ғасырдың екңншң жартысында жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктері анықталуы, жүйке жүйесінің функциялары мен психологиялық қасиеттердің байланыстылығы дәлелденгенімен байланысты темпераментке жан-жақты сипаттама берілді. Сеченов, Павлов жүргізген зерттеулер нәтижесінде олар екінші сигналдык жүйенің, нағыз адамдығ қасиеттердің қалыптасуына негіз болатыны анықталды. Бұл кезді, тәжірибелік психологияның дамуына физиологтардың қосқан үлесін ескере отырып, психофизиологиялық кезең деп атауға болады.
Жекелік психологиялық қасиеттерді зерттеу тестілерін қолдану Франция, Германия т.б. елдерде 19 ғасырдың аяғында кеңінен орын алды. Психологиялық зерттеу жүргізуге қолданыла бастаған әдістерді 1870 жылы Гальтон тест деп атауды ұсынды. Осы кезден бастап кабілетті зерттеу арқылы адам мүмкіндігін анықтауға қызығушылықты қанағаттандыру мақсатымен Франция, Германия, АҚШ т.б. мемлекеттерде психологиялыҚ зертханалар ашылып, барлыҚ талапкерлердің ic-әрекет түрлеріне икемділігін анықтауға бағытталған зерттеулер кеңінен қолданылды. Гальтонның ұсынысы бойынша тест көмегімен өлшенген қасиеттердің бip-бipiмен корреляциялық байланысы бар екендігі ескерілді.
Психологиялық зерттеулерде математикалық және статистикалық тәсілдерді колдану үшін Парсонс, Фишер, Спирмен деген математиктер шақырылды. Фишер дисперсиялық талдауды, ал Спирмен факторлық, талдауды психологиялық зерттеуде қолдану жолдарын анықтап берді. Фишер ұсынған дисперсиялық талдау әдісі көмегімен жеке факторлардың эксперимент нәтижесіне тигізетін әсерін статистикалық жолмен аныктауға мүмкіндік туды. Ал Спирмен жасап шығарған көп өлшемді факторлық талдау әдісі көмегімен бip-бipiмен корреляциялық байланысы өте төмен көрсеткіштер анықталып, олардың байқалуын статистикалық жолменен талдауға жол ашылды.
Келесі кезеңде Г. Айзенк және Р. Кеттел факторлық талдауды жекелік психологиялық қасиеттерді зерттеуге қолданды. Осы кезден бастап жеке адамның психологиялық қасиеттерін толық өлшеп психологиялық кескінін жасауға, барлық кісілік психикалық көрсеткіштерін бip-бipiмен ұштастырып анықтауға жол ашылды. Сонымен қатар интеллектуалдық қасиеттерді зерттеу тecтepi кеңінен колданыла бастады. 1905-1907 жылдары француз ғалымы А. Бине статистикалық жағынан негізделген интеллектуалдық тест жасап шығарды. Ұсынылған тәсілді өңдеп шығуға Т. Симон өз үлесін қосып, психодиагностикада бұл әдістеме Бине-Симон шкаласы деп қолданыла бастады.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары жекелік касиеттерді зерттеуге және интеллектуалдық қасиеттерді аныктауға арналған тестердің көптеген түрлері құрылды. Оларды қолдану арқылы жеке тұлғаның психологиялық касиеттерін жан-жақты талдауға мүмкіндік туды. Сонымен қатар топтағы адамдардың өзара қарым-қатынасын зерттеуге арналған Я. Морреноның социометриялық зерттеу әдісі, К. Левиннің өлшеу әдістемелері, Я. Коломенскийдің  ұжымның қалыптасу деңгейін бағалау тecтepi кеңінен қолданылады. 50-60 жылдары психологиялық зерттеулерге қызығушылық күшейіп, психодиагностикалық зерттеулер саны және диагностикалық әдістер көбейе түседі. Көптеген мемлекеттерде психологиялық зерттеу орталықтары, мамандыққа баулу кабинеттері, мамандыққа жарамдылықты анықтау кызметін көрсететін кеңселер, жеке адамды мазасыздану жағдайынан шығару шараларын ұйымдастыратын орталықтар ашылады. Тәжірибелік психологияның дамуындағы бұл кезеңді психодиагностикалық деп атаймыз.
Қазipгi кезде психологиялық зерттеулер нәтижелері адам өмірінің барлық салаларында кеңінен қолданылуда. Психологиялық қызмет көрсету жүйесі жақсы дамыған болуды өмірдің  көптеген орындары талап етіп отыр. Сондықтан психологиялық кызметті білім беру жүйесіне және әлеуметтік орта ерекшеліктеріне икемдеп ұйымдастыру бүгін күн талабы деп айтуға әбден болады.
1.2. Мектептегі психологиялық қызметінің мазмұны
Психологиялық кызметті ұйымдастыруға үлгі болатын модельдер. Мектеп психологиялық қызметінің мақсаты мен міндеттері. Балаға психологиялық көмек көрсету міндеттері мен салалары.
Білім беру саласында психологиялық кызметті ұйымдастырудың ғасырдан асатын тарихы және мол тәжірибесі бар. Көптеген елдерде бұл қызмет өткен ғасырдың басында пайда болып, табысты дамып келе жатыр. Білім беру саласындағы психологиялық кызметтің даму тарихын жіне қазіргі жағдайын Р.Б.Радионов, И.А.Соколова, З.А.Малькова және т.б. ғалымдар зерттеген. Жеке тұлға ерекшеліктерін, психологиялық қасиеттердің сандық және сапалаық көрсеткштерін зерттеу нәтижелерін мектеп тәжірибесінде қолдануды ұсынды.
Өткен ғасырдың басында Францияда А. Бине жекелік қасиеттерді зерттеу мәнінде бipнешe мақалалар жариялады. Ол 1905 жылы психологиялық зертхана ұйымдастырып, талапкерлердің интеллектуалдық кабілетін зерттеу жұмысын жолға койды. Биненің жүргізген зерттеулері көптеген ғалымдарды қызықтырып психологиялық қызметті ұйымдастыруға ұйытқы болды. 1908 жылы Бостон қаласында Фрэнк Парсонс мамандыққа баулу бюросын ашты. Ол осы бюро қабырғасында көп жыл жүpгiзгeн тәжірибесін қортындылай келіп, мамандықты таңдап алу үшін әр адам үш нәрсені жақсы білyi қажет екенін көрсетті.
Олар: 1) өз кабілеті  мен мүмкіндіктерін және оның табалдырғын білу; 2) Таңдаған мамандығы бойынша жұмыс жағдайымен танысып, ол кызметті орындау үшін қандай қасиеттер керек екенін анықтап, жалақысы, болашағы, өсу жолдары, білімін жетілдіру кездері туралы толық мағлұмат алу; 3) әр баланың арманы мен мүмкіншілікктерінің бip-бipiнe сай келуін бағалау.
Осы бағыттарда анықталған мағлұматтарды бip-бipiмен салыстыра талдау нәтижесінде психолог әр балаға болашақ мамандығын анықтауы туралы өз кеңестерін береді.
Көп ұзамай Англияда Цирил Бэрт, АҚШ-да Арнольд Гессель мектеп қабырғасында балаларға және олардың ата-аналарына психологиялық көмек көрсету iciнe кipicтi. Осы бастама кейінен "Гайденс" кызметі (гайд - көмек көрсету, жетелеу деген мағынаны білдіретін сөздеп шыққап) деп аталып, қазірге дейін білім беру жүйесінің үлкен бip саласы болып дамып келеді. Ipi мектептерде бірнеше психолог қызмет атқарады. Сондықтан оны бригада деп  атауға болады.
Психологиялық қызметті ұйымдастыру тобы өз ic-шараларын бірнеше бағытта ұйымдастырады және өзінің алдына келесі міндеттерді қойып отыр:
	Балаларға мектепке дейінгі өмірден оқушы міндетін атқаруға кешуіне көмек көрсету;
	мектепте оқу параллельдерін анықтап алуға ьқпал жасау;
	жоғары сынып оқушыларына мамандық таңдап алуға жәрдем беру;
	оқушыларды болашақ отбасы өмірінe даярлау.
Қазіргі кезде көптеген елдер психологиялық қызметті мектеп қабырғасында және әлеуметтік ортада ұйымдастырып, психологиялық қызмет көрсету дәстүрім кеңінен қалыптасып келеді. Психологиялық қызмет ерте құрылған мемлекеттер тәжірибесін жан-жақты зерттеудің мән-мағынасы өте терең болып отыр. Оларда қалыптасқан ұйымдастыру түрлерін және бұл жұмыстың мазмұнын зерттеу негізінде көптеген елдер өз мектептерінде психологиялық қызметті ұйымдастыру мақсаты мен мідеттерін анықтап алып отыр.
Біздің  елде білім беру жүйесіндегі психологиялық, қызметтің мақсаты мен мазмұнын аныктауға Ресей, Балтық жағалауындағы мемлекеттер тәжірибесі мол мүмкіндік тауып беруде. Сондықтан осы мемлекеттердің тәжірибесін, теориялык жэне әдістемелік құралдарын терең және жан-жакты талдау үстіндеміз.
Психологиялык кызметтің максаты — бала дамуындағы әр кезендегі жан дүниесінің ерекшеліктерін аныктап алып, олардың өз-өзіне, коршаған ортаға деген көзкарасының, карым-катынас мәдениетінің калыптасуына жетекшілік жасау. Бұл мақсат келесі міндеттер аркылы нактыланады.
Психологиялык кызметтің міндеттері:
	психологиялык жэне әлеуметтәк- психологиялык тұрғыдан қиындық көріп жүрген балалардың проблемаларын аныктап, оларға дер кезінде көмек көрсету;
	окушыларды мектеп табалдырығын аттаған күннен бастап оны бітіргенінше жетелеп, сүйеніш болып жүру;
	 проблемасы бар балаларды жан-жакты зерттеп, оны туғызған себебін аныктау және тузету-дамыту жұмыстарын жургізу;
	дамуында ауыткуы бар балалардың психологилык қасиеттерін өңдеу үшін психологиялык тренингтер ұйымдастыру;
	оку-тәрбие жұмысына ғылыми жетекшілік жасап әр окытушынын, ата-аналардың психологиялык педагогикалык, білімін жетілдіру және біліктілігін арттыру жұмысын ұйымдастыру.
Осы аныкталган міндеттерді орындау т.б. өміp барысында туған шиеленіс жағдайларды дұрыс шешу үшін психологтар әр адамға сүйеніш болып, бағыт-бағдар беріп отыруы кажет. Қазакстанда мектеп психолог енді тағайындалып, өз жұмысын аткаруға жаңа ғана университет бітірген тәжірибесі таяз жас мамандар кірісті. Дегенмсн олар жұмыс мазмұнын аныктап алу үшін ізденіс үстінде.
Психологиялык кызмет моделiн калай құру кажет екенін аныктап алу оңай емес. Бұл мәселені дұрыс шешу үшін бұрынғы Кеңес мектептеріндс психологиялык кызметтің мазмұнын аныктағандар Н. Р. Битянова, И. В. Дубровина, А.И. Прихожан ұсынған үлгілерді колдануға, немесе баска елдерде калыптаскан тэжірибені үлгі ретінде колдана отырып мектеп психологі кызметін келесі бағыттарда ұйымдастыруға болады:
	психодиагностикалык жұмыс;
	психопрофилактикалык жұмыс;
	психологиялык кеңес беру;
	психокоррекция жургізу;
—	ата-аналардга психологиялык-педагогикалык білім беру және біліктілігін арттыру;
	психологиялык кызмет көрсету жүйесі кызметті насихаттау;
	әлеуметтік-диспетчерлік кызмет көрсету;
     —педагогикалык ұжымға психологиялык кызмет көрсету. 
Осы аталған бағыттардағы ic-шаралар бip-бipiмен үйлесімді ұйымдастырылуына кепілдік болатын максат пен міндеттер жоғарыда көрсетілген.
Мектеп окушыларына, көпшілікке жүйелі түрде психологиялык кызмет көрсету үшін ол объекті туралы психолог толык мағлұмат алуы кажет. Бұл маглұмат психодиагностикалык зерттеу барысында жиналады. Оку-тәрбие жұмысы барысында психологиялык зерттеу әдістерін колдана отырып, окушылардың таным процестерінің даму деңгейі, жекелік касиеттершінің калыптасуы, окушылар мен окытушылар арасындағы карым - катынастың калыптасуы талданып, әр балаға қандай жәрдем керек екендігі накты аныкталады. Психологиялык кызмет мазмүнын аныктау үшін бұл жұмыстың максат-міндеттеріне сүйене отырып оның барлык жоғарыда келтірілген салалары бойынша ic-шаралар тізімін толык жүйегс келтіп жұмыс жоспарында көрсету  кажет. Жоспарларды жасау үлгілеpi осы кітаптың жетінші тарауында берілген.
1.3. Психолог міндеттері және құкығы
Психологиялык кызмет туралы жалпы жағдайға байланысты психолог міндеттері мен құкыктары аныкталган. 
Психолог міндеттepi:
	Білім беру саласындағы Республика заңдарын орындау;
	Шешім кабылдап, проблемаларды карастыруда кәсіби шеңберден шыкпау;
	Өзінің кәсіби білімін үнемі арттырып отыру;
	Накты кәсіптік білімі жок адамдардың диагностикалык, коррекциялык зерттеулер жургізуіне тыйым салу;
	Барлык мәселелерді шешуде балалардың психологиялык дамуын ескеру;
	Аткарылатын жұмыстардың міндеттері мен эәдicтepi туралы нұскауларды кәсіптік жағынан баскаратын адамдар бергенде оларды накты орындау;
	Баланың психологиялык дамуын шешу мәселесінде мектеп ұжымына кажет көмектерді көрсету;
	Кәсіптік құпияны жарияламау;
	Барлык психологиялык зерттеу нәтижелерін жазып, арнайы құжаттарға тіркеп отыру;
10.	Психологиялык көмекті кажет ететіндерге дер кезінде
кажетті ic-шараларды ұйымдастыру.
Психолог құқығы:
	Окушылармен және баска талапкерлермен жүргізілетін жұмыстың накты міндеттерін өз бетінше шешуге, әдіс-тәсшілерін дербес тандап, жұмыстардың кезегін аныктауға;
	Кәсіби міндеттерін сапалы орындауға кажет жағдай жасауды мектеп басшыларынан талап етуге;
	Жоғарғы орындардан түскен нұскаулар этикалық ұстанымдарға кайшылас келген жағдайда оны орындаудан бас тартуга;
4.Кажетті құжаттармен танысуға;
	Психодиагностикалык, психокоррекциялык әдіс-тәсілдерді  ipiктeп алуга және оларды дайындауға;
	Мектеп окушыларын топтык және жеке зерттеулерден өткізуге;
	Медициналык және дефектологиялык мекемелерге сұраныс жасауға;
	Баланың болашағын аныктау үшін медициналык, педагогикалык-психологиялык т.б. комиссиялар кеңесіне қатысуға;
9.Тәжірибе алмасу максатында ғылыми-әдістемелік көпшілік
журналдарына материалдар жариялауға;
10.Психологиялык білімдерді насихаттауға;
11.240 сағат көлемінде нормативтік жене факультативтік сағат
алуға; 
12.Окушыларды мамандыкка баулу және кәсіби бағдар беруге;
13.Отбасына психологиялык кызмет көрсетуге.
1.4. Окушының психологиялык-педагогикалык статусы
Психологиялык-педагогикалык статус туралы түсінік. Окушының статусын аныктау үшін психодиагностикалык минимум жургізу. Статус көрсеткіштерін аныктау.
Психолог өз жұмысын сол ортада калыптаскан әлеуметтік-психологиялық жағдайда жургізеді. Психологиялык кызметті ұйымдастыру формалары және колданылатын әдіс-тәсілдер осы ортаның ерекшеліктеріне және талаптарына сай жүргізілуі кажет. Окушылар мектепте білім алып, сонымен катар өздерінің жекелік қасиеттерін жетілдіру проблемаларын шешу барысында әлеуметтк ортада өмip сүруге икемделеді. Мектеп оку-тәрбие жұмысы аркылы окушының осы кажеттілгін канағаттандыруға барлык жағдайларды жасайды. Мектеп психологі окушылардың және оку-тәрбие процесінің осалдық көрсеткен жерлерін түзетуге өз үлесін косып, балалардың жан-жакты дамуына психологиялык тұрғыдан жағдай жасайды.
Окушыларга психологиялык кызмет көрсетудің тиімді ұйымдастырылуына кепіл болатын бip жайт - оны жүйелі түрде жургізу. Окушылардың барлығын психологиялык зерттеуден өткізіп, олардың жекелк касиеттерін, таным процесстерін багалап шығу өте қиын. Бұл жұмыс психологиялык зерттеулерді жүйеге келтіршіп жургізгенде ғана өз фукциясын толык орындайды.
Осы жүйелікті камтамасыз етуге негіз болатын ұйымдастыру формасын психодиагностикалык минимум деп атауды Н.Р.Битянова ұсынған. Оның ұсынысы бойынша психодиагностикалык зерттеуді жаппай, горизонталдык, кескін бойынша өткізу аркылы кыска мсрзім ішінде бip параллельде окыйтын балаларды толык қамтып, олардың барлык психологиялык каситеттерін бағалап шығуға мүмкіндік туады. Біздің ойымызша, осы форманы мектеп ерекшеліктеріне икемдеп колдану аркылы кыска мерзімде барлык оқушы лардыңстатусын аныктап шығу кажет.
Окушының психологиялық-педагогикалык статусы дегеніміз баланың барлык, психологиялык касиеттерін, күй-жағдайын,таным процестерін, карым-катынас мәдениетін, мінез-құлкын, окуға деген ынтасын бағалау аркылы жасалган мінездемесі. Бұл мінездемені жасау ушін барлык окушылар жан-жакты психодиагностикалык зерттеуден өткізіледі.
Окушы статусына койылатын талаптарды бес блокка беліп зерттеу аркылы жиналған материалдарды әр балаға арнайы жасалған карточкаларға түcipyre ыңғайлы етіп жинактауға мүмкіндік береді. Барлык зерттелінетін көрсеткіштерді блоктарга келесі түрде бөлуге болады:
1-блок — бала өмip суретін әлеуметтік орта ерекшелктері;
2-блок — окушы таным процестерінің және жалпы интеллектуалдык дамуыныцң ерекшеліктері
3-блок — мотивациялык-жекелк сферасын багалау;
4-блок — баланың өзге және коршаган дүниеге катынасы;
5-блок — мектепішілік карым-катынас барысындагы окушының мінез-құлкы.
Осы блоктар бойынша окушылар касиеттерін багалау көрсеткіштерін аныктап алып, сол көрсеткіштерді зерттеу және багалау әдіс-тәсілдері жинакталады. Әр блок бойынша колданылатын әдістемелер жеке-жеке папкаларга топтастырылса, оны кажетті кезінде колдану ыңгайлы болады.
Бірінші блок көрсеткіштері.
	отбасы құрамы, ата-анасының мамандыктары, жұмыс орны, лауазымы, отбасы типі, адамдар саны, олардың бip-бipiмен карым-қатынасы;
	отбасының материалдык жагдайы, тұрғын үйі, жұмыс орны;
	окушының отбасындагы статусы;
	отбасының бос уакытын өткізуі, спорт, дене шыныктыру, мәдениет көздерін колдануы;
	окушының кун Topri6i жэне оны улкендердщ кадагалауы;
	окушының өз құрбыларымен, өзінен үлкен және кіші балалармен карым-катынасы.
Буұл блоктагы көрсеткіштерді багалап шыгу үшін көптеген объективтк әдіс-тәсілдер колданылады: баламен және оның ата-анасы, әжесі т.б. отбасы мүшелерімен, сынып жетекшісі, окытушылармен әңгімелесу, пиктограмма, "Мен не білемін?" әдістемесі, Йирасек-Керн әдістемелерінің жеке тапсырмалары. Осы аталган жэне баска әдістемелерд колданып мағлұмат жинау нәтижесінде баланың отбасындагы өмірінің ерекшелктсрі аныкталады.
Екінші блок көрсеткіштері:
	баланың хронологиялык жасы мен акыл-ой дамуының бip-бipiеe сәәйкестігі;
	когнитивтк процесстерінің дамуы: ойлау түрлерінің калыптаскандыгы, ой кызметінің көрінісі, тіл байлыгы, майда кимыл ерекшеліктерінің калыптасуы;
	Таным процестерінің жекслк ерекшеліктері. интеллектуалдык бслсенділігінің жогары болуы, вербалдылыгы, шизойдтыгы, интеллектуалдык пассивтігі;
	Баланың жеке тұлгасында кездесетін кабілеттілігің түpi (психомоторлык, музыкалык, лингвистикалык, физика-математикалык, бейнелеу өнepi, педагогикалык, ұйымдастыру-шылык);
	Акыл-ой жұмысын ұзак уакыт орындауга кабілетілігі, жұмыс темпі.
Екінші блок бойынша жургізілген зерттеулер нәтижесінде балардың таным процестерінің нормага сай немесе дамуында одан ауыткуы байкалатындыгы аныкталып, олар баланың озык дамуына немесе кейін калуына негіз болып отырганы накты багаланады. Даму деңгейі төмен балалармен түзету-дамыту жұмысын жургізу аркылы оларды оку мазмұнын меңгеруге шамасы келетін жагдайга жеткізу жолдарын аныктауга мүмкіндк береді. Екінші блок материалдары оку-тәрбие жұмысын тиімді жүргізуге және ата-аналарга психологиялык кеңес беруді ұйымдастыруга негіз болады.
Үшінші блок көрсеткіштері:
окушылардың окуга деген ынтасын және жалпы танымдык әрекетінің себептерін, баланың iшкі кайшылыктарының деңгсйін аныктауга багытталган. Бұл блок көрсеткішьері:
	оку себептерінің калыптаскандыгы және оның мазмұны (танымдык, әлеуметтк, багыттылык т.б.);
	танымдык әрекет барсында табысты болу ceбcбi немесе сәтсіздіктсн бас тарту себептерінің кайсысы жетекші екенін аныктау;
	себептік сферада кайшылыктың болуы, мазасызданудың көрініc бepyi;
—	акцептуацияның орын алуы.
Бұл блок көрсеткіштеpi бойынша баланың психикалык дамуында мазасызданудың, өз-өзіне сенбеушілігі және баска ішкі проблемалардын нормаларын алуын аныктау аркылы, оларга уактылы психологиялык көмек көрсетуге мүмкіндік туады.
Төртінші блок көрсеткіштері:
	баланың катынас жүйелерін эмоционалды багалау бойынша талданады:
	баланың өз катарларымен карым-катынасыныц калыптаскандыгы;
—отбасындагы карым-катынас ерекшеліктері;
—окытушылармен карым-катынасыныц эмоционалдык оң мағынада болуы;
	мектепішілік ic-шараларга көзкарасы;
	окушының өз-өзңне көзкарасы.
Бұл көрсеткіштер баланың оку-тәрбие процесінде табысты болуына үлкен әсерін тигзеді.
 Бесінші блок көрсеткіштері:
—	окушының мектепішшілік карым-катынастагы орнын аныктауга арналган және келесі керсеткіштермен багаланады:
	окушының жекелік психологиялык касиеттерімен байланысты мінез-құлық және карым-катынас ерекшеләктеріне сипаттама (жылдамдыгы, жай қыймылдайтындыгы, импульсивтгі);
	жауапкершілікті сезіну, шешім кабылдауы, адамдарга ыкылас коюы, кайырымдылыгы, ашықтыгы, іскерлігі, шыншылдыгы;
	әлеуметтік-психологиялык адаптациясының төмендігі, эгоистігі, дөрекі, өтірікшi, принцсіздігі;
	мінез-құлык нормативтеріне багынуы, әлеуметтік орта талаптарына икемделуі, ашықтыгы, шыншылдыгы;
—тәртіп сактауы, кимыл әрекеттерінің үйлесімділігі. 
Блоктар бойынша психодиагностикалык зерттеу нәтижесі окушының психологиялык-педагогикалык статусын көрсетіп, психологиялык кызмет көрсету жұмыстарын ұйымдастыру ретін аныктауга негіз болады. Окушылар статусының көрсеткіштеріне сүйене отырып педагогтардың  білімін жетілдіру және ата-аналарга психологиялык білім беру такырыптарын аныктап алуга мүмкіндік туады.
Окушылар статусының көрсеткіштері олардың психологиялык-педагогикалык карточкаларына түсіріледі.  Бұл құжат әр психодиагностикалык минимум еткізілгенен соң толыктырылып, нәтижесі талданып, балалармен жеке-дара және топтык түзету-дамыту ic-шараларының мазмұнын аныктауға негіз болады.
Психодиагностикалык минимум жүргізумен катар психолог окушыларды жеке-дара үздіксіз зерттеп отырады. Біріншіден, бұл жұмыс интеллектуалдык кабілетін өте жогары дамыган балалармен олардың дарындылыгын колдауга және бұл касиетті жан-жакты дамытуга ыкпал жасау үшін  жүргізілсе, екіншіден, мінез-құлкы туралы шагым түскендермен т.с.с. арнайы зерттеуді, көмек көрсетуді талап ететін, дамуында ауыткуы бар окушылармен жүргізіледі.
Психологиялык зерттеу барысында үлгерімі төмен, сабакка катыспайтын, отбасында баланын үй тапсырмасын орындауга ешкандай жагдайы жок, ата-аналары нашакор, ішкіш т.б. жагдайы нашарлар кездеседі. Бұл категориядагы балалар психологиялык сүйемелдеу көрсетуге кажеттілігі өте жогары топка жатады. Сондыктан оларга көмек көрсетуді психолог өзінің күнделікті міндеті деп түсінуі қажет.
Окушылардың психологиялык педагогикалык статусын зерттеу барысында көптеген психодиагностикалык әдістемелер колданылады. Оларды зерттелінетін балалардың жас кезеңдеріне байланысты ретке келтіріп  жинактау кажет. Комплекстік зерттеу барысында кіші мектеп балаларын психолог өзіне үйретіп алу үшін әңгімелесу, суреттер, ойыншықтар колданылатын әдістемелер бірінші ретте колданылады. Ал орта және жогары сынып окушыларын зерттеуді таным процестерін багалаудан бастаган дұрыс сиякты.
Сондыктан психодиагностикалык әдістемелерді осы ретпен бepin отырмыз.

Тақырып 2. Психологтың мектепке даярлық тобындағы балалармен жүргізілетін жұмысы
Мектеп психологының мектепалды жасындагы балаларды зерттеу міндеттері. Балалардың мектепте оқытуга даярлыгын аныктау. Балалардың таным процестерін зерттеу тeстepi. Жеке тұлгалык қасиеттерді багалау әдістемелері
2.1. Мектеп алды тобындағы балаларды зерттеу міндеттері
Баланың мектепке баруымен байланысты оның өмірінің мүлдем жаңа кезеңі басталады. Мектеп балага едәуір киыидыгы бар міндеттер артады. Кішкентай мектеп окушысы барлык сабактарда берілген тапсырмаларды жүйелі орындауга, сол сәтте, каласа да, каламаса да, өзін мектеп ережелеріне сәйкес ұстауға міндетті болып саналады. Осы мідеттердің барлыгын толык орындау балага оңай емес.
Мектеп психологы балалармен жүргізетін психологиялык кызмет көрсету жұмысын мектеп алды тобына кабылдау кезеңнен бастайды. 5-6 жастагы бала мектепке келер алдында окуга, мектеп режимі бойынша жұмыс жасауга, багдарламаны меңгеруге, сөзбен түсіндірген тапсырмаларды орындауга және мектепішілік карым-катынас жасауга дайын болуга тиісті. Тек сонда гана мектепке келген бала багдарлама ұсынып отырган білім мен іскерлікті меңгеруге шамасы келеді. Мектеп психологы бала-бакшадагы әріптестерімен бipre осы мәселені зерттеуі оның мектепке даярлык тобындагылармен жүргізетін жұмысының ең басты міндеті болып табылады. Сонымен катар баланың нәзік кимыл әрекеттерінің үйлесімділігі, таным процестерінің даму деңгейін накты багалау максатының орны ерекше.
Баланың мектепте окуга даярлыгын аныктайтын әдістер немесе психологиялык ортак пікірлер осы уакытка дейін калыптаспаган. Дегенмен көптеген зерттеушілер баланың таным процестерін, нәзік кимыл әрекеттерін, карым-катынас мәдениеттерін зерттеу әдістемелерін жасап шыгарган. Осы енбектерге сүйене отырып әр психолог мектеп алды деп аталатын даярлык тобындагы балалардың окуга, мектеп талаптарын орындауга икемделгендігін аныктауы кажет. Баланың мектепке даярлык деңгейін сипаттайтын ерекшеліктерді аныктау әдістемелері үш топка жинакталып берілген.
Қaзipгi кезде балалардың мектепке даярлыгын аныктау үшін арнайы жасалган диагностикалык әдістер колданылады. Олар Йирасек-Керн, А.Л.Венгер, В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин т.б. галымдар жасаган тестер. Олардың бірнешеуін төменде келтіреміз.
2.2. Мектеп алды тобындагалардың мектепте окытуга даярлыгын аныктау (1-сыныпка кабылдангандарды зерттеу)
Йирасек-Керн тесті (бірнешс әдістемелер жинагы болып калыптаскан) 
Мақсаты: баланың майда нәзік кимыл әрекеттерінің калыптасканын және үйлесімділігін аныктау.
Бұл әдістемені әр баламен жеке дара немесе топпен жургізуге болады. Тест үш тапсырмадан тұрады: ойга сүйене отырып ер адамныц cypeтін салып, дене бітімін бейнелеу; жазба әріптерін үлгіден көшіріп  салу; нүктелер тобынкөшіріп салу. Бұл тестің тиімді жагы — балалардың мектепте окуға дайындыгын аныктауга жалпы багдар беретіндігінде. Сонымен катар, окуға аса кажетті саусактардың нәзік кимылының үйлесімділігін, зейінді багытты ұстауын және үлкендердің түсіндіргені бойынша баланың өз әрекеттерін ұйымдастыра алатындыгы аныкталынады.
1-ші тапсырма. "Ер адамның суретін салу" әдістемесі.
Орындау ережесі: "Сендер күнделікті көптеген ер адамдарды көріп жүрсіңдер. Солардың сырт пішінін еске түсіріңдерші. Енді ер адамның суретін салыңдар".
Ер адамның суретін салғанда балалар осы кейіпкерді ойына түсіріп сол қиялын бейнелеу бойынша салады.
Бағалау шкаласы.
Суретте адамның басы, мойны, денесі, аяк-колы салынган, басы мен денесінің пропорциясы сакталган, шашы, бет мушелері толык көрсетілген, үстіне ер адамныц киімін кигізілген болса, фигура біртұтас болып салынса — 1 балл деп багаланады.
Басы, бет мушелері, денесі, аяк колы салынган, бipaқ шашы, мойны, колының бip саусагы жетпесе 2 балл.
Басы, денесі, аяк-колы салынган, ал шашы, мойны, құлағы, киімі, саусақтары салынбаган болса — 3 балл.
Өтe қарапайым, дене мен басты жобалаган сурет — 4 балл.
Денені  анық көрсетпеген, бас пен колдың белгсі бар суретке — 5 балл.
2-ші тапсырма. "Әріптерді көшіріп салу" әдістемесі. Тапсырманың үлгісі салынган парак балаларга таратып беріледі. Оның бетінде алты әріптен туратын сөз жазылган. Балага тапсырманы орындау тәртібі түсіндіріледі: "Мына паракта әріптер жазылган, оны дәл осындай етіп көшіріп сал. Әріптерді толык салып болганша каламды парактың бетінен алма". 
Бағалау шкаласы.
Көшіріп салынган әріптер үлгіге өте ұқсас, әріптердің үлкендігі үлгіден екі еседен аспайды, бірінші әpiп баскалардан үлкенірек болып салынган (бас әpiптің белгісі тәріздi) және олар горизонталды сызык бойымен жазылганга жакын болып түссе бұл жұмыска - 1 балл койылады.
Үлгі анык көшірілген, әріптер размері және горизонталдык орналасуы нашар — 2 балл.
Kөшіpy барысында сөзді үш-төртке бөліп жазган, төрт әріпке дейін түсінуге болады — 3 балл.
Үлгіге ең болмаса екі әріп ұқсаган, көшірме бip катарга түсірілген деп айтуга болады — 4 балл.
Шимайлар — 5 балл.
З-ші тапсырма. "Бір  топ нүктелерді көшіріп салу" әдістемесі.
 Балага бip топ нүктелер (саны 20 дан аспауы керек) геометриялык фигураның пішініне ұқсатып салынган парак беріліп, тапсырманы орындау шарты түсіндіріледі: "Мына параққа қара. Оның бетінде нүктелер салынган. Осындай суретт дәл касына келтіріп сал".
Үлгіні дәл кайталаган, сурет кішірейтілген болуы мүмкін, бip нүкте катардан кішкене шетке шыккан - 1 балл.
Нүктелер саны мен орналасуы үлгіге сай, екі-үш нүкте катардан шыгып кеткен - 2 балл.
Контуры үлгіге ұқсас, бойы мен кеңдігі үлгіден eкi есеге дейін үлкен, кеңестікте 180 градуска дейін бұрылган - 3 балл.
Контуры үлгіге ұқсамаган бipaқ фигура нүктелерден тұрады -4 балл.
Шимайлар - 5 балл.
Барлык тапсырмалар орындалганнан соң психолог парактарды жинап алып оны багалап шыгады. Әр баланың үш тапсырмадан жинаган баллдарын бip-бipiнe косып, жалпы суммасы шыгарылады. Нәтижесіне карай балалардың мектепке даярлыгы өте төмен, төмен, орта, жаксы, жогары деп багаланады. Бұл тапсырмаларды орындау барысында балалардың нәзік кимыл әрекеттерінің үйлесімділігі, үлгі бойынша тапсырманы орындай алатындыгы, психикалык әрекеттерінің ырыктылыгы сипатталады.
2.3. Баланың оку әрекеттерін зерттеу
Мектепке баратын баланың акыл-ойынының оралымдылыгын, логикалык ойлауынын көрініс бepгeнін, математикалык ұгымдардан хабардарлыгын, кеңістікті багдарлауын, зейін, кабылдау, есте сактау процесін аныктау үшін колданылатын тестер алуан түрде жасалган. Оларды орындату барысында баланың таным процестерін багалаумен катар сол зерттелінген касиеттер дамытылады. Сондыктан, тапсырманы орындауга киналган балаларга ең бipiнші оның фрагменттерін орындату аркылы, біртіндеп, кажетті дагдыны калыптастырып алу керек. Бала жаттыгуды орындауга икемделгеннен соң оны басынан аягына дейін толык орындатуга болады.
2.3.1. Д.Б.Эльконинің "Графикалык диктант" әдістемесі
Максаты: Әдістемені колдану аркылы бала үлкендердің айтканын зейін салып тындауы, сөзбен түсіндірген тапсырмаларды дәл орындай алатындыгы, кагаз бетіне сызыктарды айтылган багытта түсіретіндігі, тапсырманы өз бетінен орындауга мүмкіндік аныкталады.
Тапсырманы орындату үшін әр балага тор көз дәптердің бip парагына төрт нүкте түсіріліп беріледі. Психолог балаларга тапсырманы орындау peтін түсіндіреді "Біз казір осы паракка әр түрлі ою-өрнек саламыз. Оларды колдарыңнан келгенше әдемі eтiп салуга тырысыңдар. Ою-өрнек жаксы шыгуы үшін менің айткан сөздерімд1і жаксылап тындаңдар. Мен сендерге неше клетка бойыменен калай карай сызык жүргізу керек екенін айтып отырамын. Тек мен айткан сызыктарды гана жүргізіндер. Әр сызықты аяктаганнан соң қаламды кагаздан алмастан келес жолды сол жерден бастайсындар.
Енді  каламды оң колдарыңа алыңдар. Оң колдарыңды көтеріңдерші. Мен, сызыкты оңга карай жүргізіндер, дегенде оны мына кабырғаға карай жүргізесіңдер (оң жактагы кабырга көрсетіледі, немесе оң жақта орналаскан зат айтылады және тактада оң жакка қарай  сызық салынып көрсетіледі. Мен бip клетка бойымен оңға қарай сызық түсірдім. Енді борды тактадан алмай екі клетка бойымен жоғары карай сызык сызамын. Ою-өрнектycipy үшін  сызыкты енді солга карай бұрып түсіремін. Сол колдарыңды көтеріңдерші. Сызыкты терезеге карай түсірсек ол солга болады (сол жакта орналаскан зат аталады). Борды тактадан алмай осы багытта үш клетка бойымен сызык түсіремін. Бұл өрнекті калай салу керек екенін барлыгың түсіңдіңдердер ме?" — деген сұрактан кейін балаларга бірінші өрнекті салгызу керек.
"Осы өрнекті өздерің салындар. Қаламды ең жогаргы клеткага койындар. Енді менің түсіндіруім бойынша ою-өрнекті асыкпай салындар". Психолог балалардың әрекеті кандай болатынын олардың жұмыс темпіне карай айтып отырады. Балалардың барлыгы әр сызыкты толык аяктауына мүмкіндік жасау кажет. Сондыктан орындау уакыты шектелмеген.
Психолог, өзінің айтуы бойынша жасалган өрнекті тексеріп болганнан соң, зерттелінушілерге бip-eкi минут ішінде оюды өзіңдігімен жалгастырып салуына мүмкіндік береді. Тапсырманы орындау барысында балалардың жұмысын мактап, сызыктары кыйсык шыккандарга: "колың бipaз жаттыкканнан соң жаксы салатын боласың", деп оларга үлкен үмітпен карайтынын білдіріп отырады, бipaқ ешкандай косымша түсіндірудің кажеті жок.
Брінші жаттыгуды орындап болганнан соң оны жалгастырудың кажеті жок екені түсіндіріліп, келесі ою-өрнекті салу үшін каламды кай клеткага кою керек, одан сызыктарды калай карап тycipy реті бұрынгы үлгі бойынша жүргізіледі. Әр тапсырманы орындауга 1.5-2 минут уакыт беріледі. Барлыгы төрт тапсырма орындалады.
Нәтижесін багалау.
Бірінші жаттыгу багаланбайды. Келесі жаттыгуларды багалаганда тапсырманың психологтың айтуы бойынша орындалган бөлігі мен балалардың өз бетімен орындаган өрнектері бөлек багаланады.
Багалау шкаласы:
	ою-өрнек дәл орындалса - 4 балл (колы дірілдегені, жұмыс лас орындалганы кате деп есептелмейді);
	бip сызык дұрыс жүргізілмесе — 3 балл;
	бірнеше кате жіберілсе - 2 балл;
	кейбір элементтері гана нұскауга сай келсе — 1 балл;
	ешкандай ұқсастык болмаса — 0 балл;
	бала жұмысты өзбетімен жалгастырса оның салган өpнeктepi осы шкала бойынша багаланып онда жинаган ұпайлар жалпы баллга косылады.
Баланың әр тапсырманы психолог сөзі бойынша және өзбетімен орындагандарының баллдарын косу аркылы корытынды багасы шыгарылады. Жалпы бал 0 (ең төменгі көрсеткіш) ден 16-га (ең жогаргы көрсеткіш) дейін болады. Жогаргы көрсеткіштер баланың сөзбен түсіндірген тапсырманы орындай алатындыгын және майда кимыл әрекеттерінің жетілгенін көрсетеді.
2.3.2. "Корректура жасап көру" әдістемесі.
Максаты: бала өз әрекетін ұйымдастырганда максат коя білуін аныктау.
Балага таныс геометриялык фигуралар салынган парак беріледі. Ол әр түрлі фигуралардың iшінe шартты белгілер салуы керек. Мысалы:

Осы үлгі бip рет көрсетілгеннен кейін балага бос фигуралардың iшіне белгілер салынатыны түсіндіріледі. Ол белгілер ирек, косу немесе теңдік белгісі т.б. болуы мүмкін. Үлгі кайта көрсетілмейді. Тапсырманы орындап болганнан соң бала өзінің орындаган тапсырмасына мұқият карап, қатeci болса, оны кызыл каламмен түзетеді. Қaтeci жок болса немесе жіберілген катені баланьың өзi жөндесе оның өз алдында тұрган максатты дұрыс түсінгенінің белгісі.
Психолог осы үлгі бойынша бipнeшe тапсырмалар жасап аласа, оларды кезегімен колдануга болады. Орындау уакыты 5 минут.
2.3.3. Л.С.Выготскийдің "Жалпылап айт" әдістемесі.
Максаты: баланың ұгымдык корының калыптасу деңгейін аныктау.
Балаларга топтама сөздер окылып, оларды бip сөзбен калай атауга болатынын сұрайды.
Мысалы: көйлек, тон, шалбар, eтік, бөpiк, күрте. Осы аталгандарды бip сөзбен калай айтуга болады?
Бала олар киім деген сөзбен белгіленетінін айтуга тиіс.
Тапсырмалар
	Тәрелке, тостаған, казан, шәйнек.
	Қыи калам, фламастер, калам.
	Алма, алмурт, шие, шабдалы.
	Eтiк, галош, туфли, мәci.
	Кауын, қарбыз, қияр, помидор.
	Кайың, карагай, тал, емен.
	Устел, керует, шкаф, кітап сөрелері
	Өрік, жүзім, алхор, анар.
	Орамал, бөpiк, такия, малахайӘмір, Уәлихан, Жәнібек, Ұлан.
2.3.4. Е.Е.Кравцовтың "Kiм үлкен" әдістемесі.
Максаты: балалардың ойлау операцияларының даму деңгейін аныктау.
Психолог балаларга ауызша тапсырмаларды окып береді. Мысалы: коян каскырдан үлкен, каскыр аюдан үлкен. Ең үлкен кандай аң болды? Қоян ба, аю ма? Салыстырмалы тапсырмаларда кисынсыздыктар жиі кездесетін сөйлемдер болуга тиіс. Оларды психолог алдын ала тауып немесе өзі жасап, жазып алады.
Тапсырмалар окылганда кездескен кисынсыздыктарды бала тауып, дұрыс салыстырма кандай болуы керек екенін айтып бepyi керек. Кисынсыздыктарды түгел табылса, баланың ойлау операциялары дұрыс калыптасып келе жатыр, деп айтуга болады. Егер бала тапсырманы орындауга киналса, онымен түзету-дамыту жұмысын жүргізу керек. Дамыту жаттыгулары ретінде алдын-ала даярланган сөйлемдерді алып, оларды баламен бipre талдау керек. Салыстырмалы талдаудың ойлау процесін дамытуга тигізетін әcepi өте үлкен. Сондыктан мұндай жаттыгуды бірнеше рет кайталап орындату артык болмайды.
2.3.5. "Мен не білемін?" әдістемесі.
Максаты: баланың табигат туралы білімін аныктау.
Баланың коршаган орта туралы білімін аныктау үшін арнайы әңгімелесу жүргізіліп, оның барысында келесі сұрактарга баланың берген жауаптарының мағынасы талданады.
Әңгімелесуге арналган сұрактар:
	Жылдың кандай мерзімдерн білесің?
	Көктемнің келгенін кандай белгілермен аныктайсың?
	Құстар көктемде кайда карай ұшады?
	Жаз мерзім кандай ерекшеліктермен сипатталады?
	Кандай жеміс-жидектер жазда піседі?
	Күздің келгенін калай білуге болады?
	Ағаштар күздің келгенін калай білдіреді?
	Қыс мезгілінің ерекшелгктері кандай?
	Жаңа жыл мерекесі кай жыл мезгілінде келеді?
	Уй жануарларын ата.
	Жырткыш андарды ата.
	Қаскыр, түлкі, жолбарыс - бұл кандай жануарлар? (жырткыш аңдар)
	Ешкі, сиыр, кой — кандай жануарлар? (үй жануарлары)
	Елік, коян, жираф — кандай жануарлар? (өсімдікпен қоректенушілер)
	Бакшада не өседі?
	Далада не өседі?
	Бip сөзбен мына заттарды ата: тал, терек, шынар.
	Қандай өсімдіктерді білесің?
	Қандай гүлдерді білесің?
20.	Мына заттарды бip сөзбен ата: пиала, кесе, табак.
Багалау шкаласы:
Баланың коршаган орта заттары мен құбылыстарын білyi кең көлемде және жүйеленген болса — жоғары;
Білімі кең көлемде, бipaқ жүйеленбеген болса - орта;
Баланың коршаган орта туралы білімі таяз, үстіртін, жүйеленбеген болса — төмен.
Осы багалау нәтижесіне сүйене отырып көрсеткіші төмен және орта болган балалармен дамыту машыктары жүргізшеді. Дамыту жұмыстарын табигат аясында жүргізген тиімді болады. Экскурсия, коршаган ортага серуендеу, зоопаркке бару, саяжайлармен танысу т.с.с. машыктарын кеңінен колдану баланың коршаган орта туралы білімін кеңітеді. Түзету-дамыту жұмыстарын ұйымдастырудың осы формаларын жиі колдануды ұсынамыз.
2.5. Балардың мектепке даярлығын есепке алу
Психологиялык кызметті жүйелі ұйымдастыру үшін әр окушыга жеке карточка арнап, зерттеу нәтижелерін соган тіркеп отыру керек. Сонда балалар туралы жиналган маглұматтарды кажетт уакытында тауып алып, сол балага накты көмек көрсетуге мүмкіндік туады.
Психолологиялық карточкалардың үлгілері көп. Олардың бірнсшеуі осы кітаптың жетінші бөлімінде берілген. Ал, мектепке кабылданган баланы психодиагностикалык минимум багдарламасы бойынша зерттеуден өткізу нәтижесін тіркеуге арналган кесте төмендегі үлгідей болуы мүмкін. Бұл кестенің ыңғайлылыгы — багалауга арналган көрсеткіштермен оны балга айналдыру шкаласының берілгендігінде. Барлык көрсеткіштер бойынша баланың даму деңгейін багалап шыкканнан соң оның мектепте окуга даярлыгының көрсеткіші жалпы балл бойынша өзі шыгып тұрады.
Балалардың мектепке даярлыгын тіркеу кестесі (үлгі) 
Нұскау: Бала дамуының әртүрлі деңгейін көрсететін үш варианттагы жауаптарды окып, оның кайсысы зерттелінушінің ерекшеліктерін накты сипаттайтын болса, соны белгшілеңіз. Оны аныктау үшін балаларды мектепке кабылдау барысында және кыркүйек айында жүргізілген әңгімелесу, ертегі айткызу, баска да жогарыда берілген тапсырмаларды орындату бойынша алган багалары төменде берілген кестеден көрсеткіштер аркылы багаланып, нәтижесі сол кестеде тіркелінеді. 
Багалау шкаласы:
26-30 балл - мектепке даярлыгы жогары;
21-25 балл - жаксы;
16-20 балл - орта;
11-15 балл - канагаттанарлык;
6-10 балл - төмен.
Осы кесте бойынша балалардың мектепте окуга даярлыгын және бастапкы окыту багдарламасын меңгеруге даярлыгын багалап шыгу үшін мектепке даярлык тобын зерттеуге арналган әдістемелерін немесе олардың модификацияларын колдануга болады. Сонымен катар бастауыш мектепке кабылданган балаларды зерттеуге арналган арнайы жинактар колданылады.
Зерттеу нәтижелерін толтыру бланкісі
Фамилиясы	
Аты		
Жынысы	
Оқитын сыныбы	
Психодиагностика жүргізілген күні......................
Жинаған баллдары................................................
Мектепке даярлығының көрсеткіші......................

№
Бағаланатын көрсеткіштері
бағасы
1
Дыбысты дұрыс айтуы


1. көп дыбыстардың анық айта алмайды. Сөйлегенде ентігіп қалады, тыныс алуын және сөйлеу екпінін реттей алмайды.
2. барлық дыбыстарды анық айтады, сөйлеу екпінін реттей алмайды. Кейбір әріптерді анық айтуға қиналады.
3. тілі анық, тынысы жақсы қойылған, даусы мәнерлі, қоңыржай екпінмен сөйлейді, әртүрлі сөйлемдерді дұрыс құра алады.
1

2

3
2
Тілдік коммуникациясы




1. тұйық, балалармен және үлкендермен аз сөйлеседі, көңіл-күйі тұнжыраулы, жатырқағыш, жауап беруге қиналады.
2. үлкендердің сұрақтарына жақсы жауап береді, өзі бірінші болып әңгімелеспейді, қойған сұрақтарға жауаптары келте.
3. тілдік белсендлігі жақсы дамыған, балалармен және үлкендермен қарым-қатынас жасауға құмарлығы айқын байқалады. Сұрақтары шектусіз.
1

2

3
3
Мазмұнын жеткізуі


әдістеме, epтeгінi айтып беруге кыйналады, көп
сөздердің магынасына түсінбейді, ұзак уакыт зейін кой-
ып тындауга киналады, ырыксыз зейіні басым келеді
2.	қысқа әңгіменің, ертегінің мазмұнын
сұрактармен жетелегенде айтып береді, карапайым
сөйлемдерді колданады, мазмұнын толык жеткізуге
киналады, сурет бойынша әңгіме айтуы шектеулі.
3.	Тіл байлыгы жаксы дамыган, ертегінің,
әңгімелердің мазмұнын жаксы жеткізеді, күрделі
сөйлемдері колданады. Айткан нәрсеге зейін койюы
жаксы, кызыгушылыгы шексіз, сұрактары мағыналы.
1


2



3
4
Сөздік қоры


1.	Тіл байлыгы дамымаган, тек карапайым
сөйлемдерді колданады, грамматикалык кателері көп,
койылган сұрактарга гана жауап береді, тілдік
белсенділігі шектеулі
2.	өз беімен сөздік белсенділік көрсетпейді
сұрактарга жауап бергенде белсенділік көрсетеді,
сөйлемдерді дұрыс құрады, сөздік коры онша бай емес.
сөйлемдері карапайым және бip типті, кейде ойын
толык жеткізе алмаганы анык байкалады.
3.	әңгімелесуге құмар, сөздік коры мол. күрделі
сөйлемдерді колданады. өз катары, жолдастары,өзінен 
кішілер және үлкендермен тіл табыса алады, әртурлі сипаттагы сұрактардың мағынасына толык түсінеді және
оларга дұрыс жауап береді. Кызыгушылыгы шексіз.
сұрактары бipinнeн-бipi туып тұрады және толык
жауапты талап етеді. Tілi әдеби тұргыда сипатталады.
1



2




3
5


Ipi және майда кимыл әрекеттерінің калыптаскандыгы


1.	өзінің кимыл әрекетгерін кадагалауга киналады.
қимылдары үйлесімсіз. Майда жұмыстарды дәл
орындаганда киналады, саусактары карысып калады,
жылдам орындайтын әрекеттерге икемділігі жок,
үйренуі өте киын.
2.	өз кимылын кадагалайды, майда әрекеті
калыптаскан, күрделі кимыл әрекеттерді киналып
орындайды, бipaқ олар үйлесімдi, бipнеше рет кайтала-
ганда карапайым әрекеттерді тез менгереді. Үйренуге
икемділігі анык байкалады, кызыгушылыгы шектеулі.
3. Өз кимыл әрекеттерін толык кадагалайды, козгалыстарының амплитудасы мен троекториясы талапка сай. Майда, нәзік кимыл әрекеттері жаксы калыптаскан, колымен жасайтын әрекеттерді жеңіл және үйлесімді орындайды. Ic-әрекет түрлерін тез меңгереді және сапалы орындайды.
1




2




3
6
Графикалық әрекеттері


1.	Сурет салганда саусактары карысып, каламды
катты басады, паракты жыртып жіберуі мүмкін.
Суреттің жеке элементтері гана үлгіге ұқсастык
белгімен сипатталады, калгандары - шимайлар.
2.	Cypeттегi заттардын негізгі элементтері үлгіге
ұқсайды, не салынганын түсінуге болады. Майда және
нәзік элементтер көрінбейді, бұрыштар анық тұспеген,
сызыктардын түрлері   барлык жерде бірдей емес.
3.	Сурет жаксы салады, барлык заттар анык
түсіріледі, үлгіде көрсетілген заттардын майда
детальдарына дейін айнытпай көшіріп салады. әріптер,
бұрыш, дөңгелек, сызык т.б. фигуралардын басым
көбін ешкандай деформациясыз анык, үлгіге ұқсас
етіп салады.
1



2



3
7
Оку, ойын әрекеттріне көзкарасы


1.	Жана әрекеттерді ұйымдастыру ережелерін
киналып меңгереді. Ойындарынын мазмұны таяз.
Әрекет барысында кездескен жаналыктар састырады,
баскалармен тіл табысуы киын, ойынга, окуга
кызыгушылыгы төмен.
2.	Жаңа әрекеттер ережесін тез меңгереді. Күрделі
әрскеттерді, ережелерді киналып меңгереді,
саскалактык, ұмытшактык көрінic береді жана ортага
үйренyi киын.
3. Барлык жаңалыкты тез, кызыгып менгереді. ОЙЫН барысында шыгармашылык көрсетеді. Шытырман жагдайлардан шыгу жолын тез табады. Жаңа адамдармен тез танысып, жатыркаушылык білд!ірмейді Барлық уакытта іденіс үстінде болады.
1




2



3
8
өз катарларымен және үлкендермен карым-катынасы


1.	Қарым-катынас мәдениеті калыптаспаган,
үлкендерден және өз құрбыларынан жатыркайды, өзін
ерекше көрсеткici келеді.
2.	Ашык бipaқ карым-катынасы шектеулі,
уүлкендермен катынас құра алады, бipaқ кейде еркелік
анык байкалады, ескертуден кейін нормага келеді.
3.	Карым-катынас мәдениеті жаксы калыптаскан,
балалармен және үлкендермен тез танысып, емін-еркін
катынас жасайды. Ойын барысында орындайтын рольге
таласпайды, тапсырманы реншімей орындайды.
1



2

3
9
Өзіне қызмет көрсетуі



1.	өзіне   өзi   кызмет   көрсету   дагдысы
калыптаспаган (жуыну, киіну, тамактану барысында
үлкендердің көмегі кажет)
2.	Өзіне өзі кызмет көрсету дагдысы калыптаскан,
үлкеннің көмегін сирек кажет етеді, дегенмен, бала өз
әрекеттеріне ерекше зейін коймаса, әрекеттерінің
сапасы төмен.
3.	өзіне өзі кызмет көрсету дагдылары өте жаксы
дамыган, дербес, үлкендердің көмегін талап етпейді
Баска балаларга көмек көрсетуге шамасы келеді.
1


2



3

10
Бағдарламаны менгеруі



1.	Оку багдарламасын нашар менгереді, косымша
түсіндіруді немесе жеке жұмыс жүргізуді талап етеді
Окуга кызыгушылыгы калыптаспаган.
2.	Бала-бакша оку багдарламасын орта денгейде
меңгергсн. Мектепте окытуга негіз болатын білімі мен
дагдысы калыптаскан, дегенмен киналып окиды.
3.	Багдарламаны жеңіл және жаксы менгерген.
Барлык сұрактарга киналмастан сенімді жауап береді
Оку мотивациясы жаксы калыптаскан, окыганды
ұнатады, мектепке куанышпен барады.
1


2


3



Тақырып 3. Бастауыш сынып оқушыларына психологиялық қызмет көрсету
Бастауыш сынып окушыларына психологиялық қызмет көрсету
міндеттері. бірінші сынытқа қабылданган балалардың таным
процестерін зерттеу және түзету әдістемелері.	
3.1. Бастауыш сынып окушыларына психологиялык кызмет көрсету мідеттері
Мектепке кабылданган балалардың өмipi оларды балалык шактан окушы статусына ұштастыратын өтпелі кезеңдермен сипатталады. Балалар өміріндегі бұл шак көптеген әлі көзі ашылмаған даму мүмкіндктеріне бай. Оларды дер кезшінде байкап, колдап отырганда гана балалардың жекелік психикалык каситеттері жан-жакты дамып, кажетті әрекеттерге айналады. Сондыктан мектеп психологі баланың мектеп талаптарын орындауга, биологиялык кемелденуі, акыл-ой дамуы, жеке басының калыптасуы мен әлеуметтік даярлыгы, epiк сапаларының калыптасуы және көңіл-күйін меңгеріп, өзіне-өзі ұстауы жагынан маглұматтар алып оларды нормативтермен салыстырып зерттеуі кажет.
Мектеп табалдырыгын аттаган күннен бастап бала окушыга айналады. Оныц өмірінде ойын өте маңызды роль аткарады.  Дегенмен бастауыш сынып окушысының өмірінде оның танымдык әрекеті жетекші бола бастайды. Осы әрекеті мінез-құлык мотивтерін өзгертіп, бар күшін интеллектуалдык кабылетін, адамгершілік касиеттерін дамытуга багыттауды кажет етеді. Әcipece баланың мектеп өмрінеe eнyi оның көптеген жагдайга икемделуін талап етеді.
Балардың көпшілігі бұған отбасында немесе балабакшада арнайы психологиялык даярлыктан етеді. Мектепке бала үлкен куанышпен барады. Өйткеш мектеп бала болашак үлкендік өмірге даярлыктыі бip сатысы ретінде кабылдайды. Баланың бұл iшкi позициясы оның мектеп өмірін калауы, сыныпта мінез-құлык ережелеріне, сыныптас жолдастарымен ерекше карым-катынас нормаларын, күн тәртібін, мұгалімнің талаптарын жылдам кабылдап оны кипалмастан орындауга негіз болады. Бұл талаптарды бала орындамауга болмайтын кагида деп кабылдайды.
Жаңа ережелер мен нормаларды сөзсіз орындауды талап ету кей кезде балалардың кырсыктык көрсетушіне немесе шамадан тыс шаршауына алып келуі мүмкін. Сондыктан психологтың алдында тұрган ең негізгі міндет - балаларга мектеп талаптарын кабылдап алуга көмектесу.
Мектеп койып отырган жаңа талаптарды орындау үшін бала ерекше режим бойынша өмip суреді. Олар уакытында оянып, сабакты жібермей катынасып, мұғалімнің сөзін жаксы тындап, сабакта ұйымдастырылган жұмысты және үйге берген тапсырмаларды уакытында ережеге сай орындап отыруы кажет. Баланың бұл міндеттерін толык орныдауга негіз болатын тиісті дагдылары болмаса, ол әдеттен тыс шаршауы, сабакты жіберіп коюы, үй тапсырмасын орындамауы сиякты режимді бұзу орын алуы мумкін. Психологтың екінші міндеті - бірінші сыныпка кабылдангандарды мектеп режиміне үйрету шараларын жүйелі түрде жургізу.
Бірінші  сынып окушыларының басым көбi бастан кешіретін киындыктарының ішінде олардың мұгалімдермен және сыныптас жолдастарымен карым-катынас жасауы болып табылады. Психологиялык кызмет көрсету барысында баланың карым-катынас мәдениетін тәрбиелеу, калыптастыру психологтың  келесі міндет болып аныкталады.
Баланың мектепке баруымен оның отбасындагы жагдайы өзгеред. Бала үй тапсырмасын орындайтын орыны және уақыты болуы керек, ал ата-аналар өз тіршілігін окушының күн тәртібімен санасып ұйымдастырады. Содыктан, біріншi сынып окушыларының ата-аналарымен көптеген режимдік жұмыстар, балаларга үй тапсырмасын орындату тәртібін үйрету, баланың жұмыс орнын ұйымдастыру т.с.с. мәселелер бойынша ағарту жұмыстарын жүргізу - осы жас кезеңіндегі балалармен жүргізетін психолог жұмысының келесі міндеті.
Қaзipгi кезде көптеген мектептер гимназия, лицей мектептері статусын алуымен байланысты балалардың интеллектуалдык кабылетін аныктау психологка жүктеледі. Сондыктан бұл мәселе де психолог міндеттеінің бip саласы болып табылады.
 3.2. Бірінші сыныпка кабылданган балалардың таным процестерін зерттеу
Бастауыш сынып окушыларының таным процестерін зерттеудің көптеген ерекшеліктері бар. Біріншi және екінші сынып окушыларының таным процестерін зерттеу тecтepi олардың оку және есеп шыгару шеберлігі енді калыптасып келе жатканын ескере отырып жасалган. Ал үшінші-төртінші сынып окушылары сауаты ашылган, олар көптеген жазба түрде берілген тапсырмаларды өз беттерімен орындап шыгуга мумкіндіктері бар. Осы ерекшеліктерін ескере отырып бастапкы окыту кезеңіндегі балаларды зерттеу барысында арнайы жасалган тестер колданылады.
Мектепке кабылданган баланың оку мазмұнын толык меңгеруге даярлыгын анықтаудың маңызы өте үлкен. Психолог баланың даму деңгейін жан-жакты диагностикалау барысында осы касиеттерді багалаумен катар олардың таным процестері дамып, окытуга кажетті деңгейге жетуі мумкін. Барлык диагностикалык тестерінің түзету-дамыту әcepi өте мол болгандыктан оларды орындатудың өзi дамытулык әсерін тигізеді.
Мектепке енді кабылданган баланың әлеуметтік статусы өзгергені мен ол әлі акыл-ой, интеллектуалдык даму жагынан мектепке даярлык тобындагы кезіндегідей. Сондыктан олардың таным процестерін зерттеуге мектепке кабылдау кезінде колданылган әдістемелер модификациясы, немесе С.Д. Забрамная, Д.Б.Эльконин, А.Л.Венгер әдістемелері өте ыңғайлы болады. Сонымен катар мектепке кабылдангандарды зерттеуге және олармен танысу үшін әңгімелесуге арнайы жасалган әдістемелері бар. Олар: "Қисынсыздыктар", "Мен қандай жерде тұрамын?", "Менің көшем", "Менің достарым", "10 сөз", "10 сан", т.б. Бұл жерде осы әдістемелер көмегімен балалардың окытуга даярлык деңгейін аныктау жолдары көрсетілген.
3.3. Баланың таным процестерін зерттеу әдістері
3.3.1. "10 сөзді жаттау" әдістемесі
Максаты: баланың сөздерді ырыкты есте сактауын аныктау.
Бұл әдістеме көмегімен баланың өз зейінін ұзак уакыт бip әрекетпен шұгылдануга жинактай алуы, оган косымша стимулдык материалдар (ойын, көрнекіліктер) колданбай танымдык кызметін ұйымдастыруга болатындыгы аныкталады.
Зерттеуді жургізу үшін 10 сөз немесе сөз тipкестcpi дайындалады. Олар бірнсше вариантта болганы дұрыс. әр вариантты орындауга арнайы уакыт беріледі.
Біріншi жаттыгуды колданып зерттеу жургізуді психолог келесі кipicпe сөзбен бастайды: "Балалар, мен казір сендерге бірнеше сөздерді айтамын. Оларды мұқият тындап, есте сактап калуга тырысындар. Мен окып болганнан соң сендер олардың ішінен естерінде калгандарын кайталап айтасындар".
Жаттыгуды екінші рет орындату үшін нұскау кайталанады: "Мен жаңагы сөздерді кайталап окимын. Сендер ол сөздерді тагыда кайталап айтасындар. Біріншi кайталаган сездеріңмен бipre казір жаңадан еске сактаган сөздерді косып айтындар".
Үшінші жэне төртінші рет кайталап орындаганда ереже кыскаша түсіндіріледі:
"Мен тагы да кайталаймын, ал сендер жаксылап тындандар". Бесіншi рет кайталаганда: "Мен бүл сөздерді соңғы рет окимын, сендер олардың барлыгын түгел кайталауга тырысындар" — деп ескерту кажет.
Калыпты жагдайда дамып келе жаткан балалардың есте сактауы әpбip кайталаган сайын арта береді. Баланың денсаулыгы болмай жүрсе немесе психологиялык проблемасы болса есте сактауы керісіншe, кеми береді.
Сөздер тiзiмiн кайталап оку барасында ешкандай косымша тусініктеме берудің кажеті жок. Тек кана сөздерді өте жай кайталаганда, балаларга: "тагы кандай сөздер есіңе түсті" деген сұрак аркылы кішкене дем беріп отыруга болады.
Орындау уакыты 7-8 минут.
Багалау шкаласы:
Бip рет окыганда - 5-6, бес рет кайталаганда - 8-10 сөзді кайталау - сөздерді еске сактауы жоғары деп багаланады; Брінші окыганда - 3-4, бесіншіден кейін — 5-7 - орта; бірінші окыганда — 1-2, бесіншіден кейін  — 3-4 — темен; біріншіi окыганда - 0, бесіншіден кейін - 1-2 - өте темен.
Сөздер: уакыт, нан, аспан, өсімдік, кар, май, ағаш, көрпе,киім, дала.
Осы сиякты бірнеше вариант тапсырмалар жасап алу керек.
3.3.2. "10 сан" әдістемесі
 Мақсаты: баланын карапайым математикалык білімін тексеру. Әдістемені  сандар ойыны ретінде ұйымдастыруга болады. 
Тапсырмалар:
	Келесі сандар калай аталады: бірнеше бірлік сандар айтылады (2, 7, 6)
	5, 7 сандарына көрші сандарды ата. Олар неге көрші сандар деп аталады?
	9-дан 6ip санга кішіні ата, енді бip санга үлкенін ата.
	3 пен 5 сандарының арасында кандай сан тұрады?
	Бірден онга дейін санап берші.
	Оннан 6ipre дейін калай саналады?
	Катар орналаскан үш санды ата.
	7 санынан ксйін орнатаскан санды ата.
	Аталган саннан үлкен немесе кіші санды калай шыгаруга болады?
10.Санамак кандай саннан басталады? 
Багалау шкаласы:
Бұл әдістеме жогарыда көрсетілген "10 сөз" әдістемесн орындау ережесі бойынша жургізіліп, нэәтижесі сол шкала бойынша багаланады.
3.3.3. "10 фигура" әдістемесі
Мақсаты: Баланың геомстриялык фигураларды білуін аныктау.
Төменде берілген сұрактарды колдана отырып баламен әңгімелесу барысында, оның білімі туралы маглұмат жиналады. Бұл әдістемені ойын ретінде балалар тобымен жургізуге де әбден болады. Мысалы, психолог балаларды ертегі әлеміне кыдыруга шакырады. Бұл әлемдегі заттардың барлыгы геомстриялык фигуралардан тұрады екен. Осы фигураларды дұрыс атагандар баска бөлмеге шыгуына, үзіліс жасауына, келесі тапсырманы орындауына рұқсат алады (балаларды кызыктыратын нәрселсрді колдану кажет).
Әңгімелесуге келесі сұрақтарды қолдануға болады:
	Кандай фигуралардың атын білесің?
	Үстелдің бeтi кандай фигурага ұқсайды?
	Терезе айналары фигураларын атап берші.
	Ыдыстардың басым кө6i кандай фигурага ұқсайды?
	Дөңгелек пен шардың айырмашылығы неде?
	Осы бөлмеде пирамидага ұқсас не бар?
	Сынып бөлмесінде үшбұрышка ұқсайтын нәрселср бар ма?
8.	Менің оң жагымда орналаскан нәрселерді аташы? Олар
кандай фигураларга ұқсайды?
9.	Қиыққа ұқсас нәрсені тапшы.
1Фигураларга карап оларды ата: үшбурыш, киык, шаршы,
төртбұрыш, ромб, куб, дөңгелек, сопак, пирамида, бесбұрыш.
Багалау шкаласы:
7-10 фигураны атаса - өте жаксы
5-6 - жаксы;
3-4 — орта;
1-2 - төмен.
3.3.4. "Ертегі айтып берші" әдістемесі
 Мақсаты: баланың сөйлеу техникасын және тіл байлыгын аныктау.
Балага өзі білетін epтегінi айткызып, ондагы кейіпкерлер кандай ерекшеліктермен сипатталатынын косымша  сұрактар койып аныктау аркылы жургізіледі. Бұл тәсілдің көмегімен балардың шыгармашылык кабылетін дамытып, тіл байлыгын терендетуге болады. Тапсырманы орындату барысында келесі көрсеткіштер багаланады.
I.Дыбыстардың дұрыс айтылуы.
	Дикциясының аныктыгы.
	Дауысының мәнерлігі.
	Сөздік коры.
	Сөзді орнымен накты калдана білyi.
	Ұгымдарды тусіндіретін лексикондагы сөздің бары.
	Сөйлеуде граммагикалык катенің болмауы.
10.Әртүрлі грамматикалык формаларды колдануы.
II.Әртурлі сөйлемдерді дұрыс құра білyi.
	Сөйлемдегі сөздердің ретін дұрыс аныктай білуі.
	Сөйлемде аякталган ойды айта білyi.
	Әртүрлі сипаттагы сұрактарга жауап бepyi.
	Қыска әңгіме құра білуі
16.Құбылыстарды, әрекеттерді фактілерді бip-бipiмен
байланыстыруы.
3.5. Ойлау процесінің даму деңгейін аныктау жэне дамыту әдістемелері
Бастауыш сынып окушыларының ойлау процесі осы жас кезеңінің ішінде екі сатыда жүретінін ескеру кажет. Біріншi сатыда (ол шамамен 1-2 сыныптагылар) балалар ойлау әрекетінде нактылы заттарга, оның дәл баламаларына, бейнеленулеріне сүйенеді. Ал 3-4 сыныптарда окушылар ұғымдардың кейбір белгілері арасындағы тектік-түрлік катынасты, ягни топтастыруды игере алады (мысалы: стол - зат eciм), олардың логикалык ойлауы анык көрініс бepin, талдау мен топтастыру, жүйеге келтіру және сол сиякты күрделі операцияларды жасайды. Осы жас шагындагы балалардыц ойлay процесін зерттеуге арналган әдістемелер мол.  Олардың iшінен балалардың интеллектуалдык дамуына әcepi өте үлкен, логикалык. мағынасы барларын осы жерде келтіреміз.
Ойлаудың ерекшелік түсінігін «артығын алып таста» әдістемесі бойынша анықтау
Бұл әдістеменің көмегі арқылы мидың аналитикалық және синтетикалық белсендігін анықтайды. Мысалы: зерттелушіге бірнеше Қазақстанның қаларының аттарын –Семей, Астана,Павлодар , Атырау, Ертіс,Алматы – ұсынсақ , бәрінен бұрын зерттелуші Ертіс өзенін алып тастайды. Анологиялық зерттеулерде, кейде сурет арқылы да зерттейді, онда 4 сурет беріледі, бұл жерде біреуі артық, мысалы: суретте керосин лампасы, электр лампасы, май шам және күн салынған. Дұрыс жауабы – «күн».
             Әдістемеде 24 топтағы мағыналары бірдей сөздер беріледі. Мақсаты бір-бірімен тығыз байланыстытекстегі сөздерді жақшадан таңдап алу керек.
             Екі сөзді дұрыс тапса – 2 балл, бір сөзді дұрыс анықтаса – 1 балл, ал егерде дұры сөзді таба алмаса – 0 балл беріледі.
Даму дәрежелерінің қорытындысы
            Ең  жоғарғы балл – 48 
Ең төменгі балл саны – 24, салыстыру, анализдеу және анықтау деңгейінің төмендігін көрсетеді.
Берілген сөздер
 Соғыс ( самолет, зеңбірек, соғысу, мылтықтар, әскерлер)
Оқу ( көз, кітап, картина, баспа, сөз)
Бақ (өсімдік, бақташы, ит, аула, жер)
Қора (шөп, ат, шатыр, қабырға)
Өзен  (жаға, балық, аулау, су)
Қала (көлік, ғимарат, көпшілік, көше, велосипед)
Куб ( бұрыш, сызба, жақ, тас, тоғай)
Бөлу ( бөліну, қарындаш, бөлуші, қағаз)
Ойын ( карталар, ойыншылар, штраф, жазалау, ереже)
Сақина (диаметр, алмаз, проба, домалақтығы, баспа)
Газета (правда, телеграмма, қағаз, махаббат, текст, редактор)
Кітап ( сурет, соғыс, қағаз, махаббат, текст)
Ән-күй ( дыбыс, бейнелеу, дауыс, ду қол шапалақ, әуен)
Жер сілкіні ( өрт, өлім, тербеліс, жаңғырық)
Кітапхана ( қала, кітап, лекция, әуен, оқырмандар)
Орман ( жапырақ, алма тоғайы, аңшы, тоғай, қасқыр)
Спорт ( алқа, оркестр, жарыс, жеңіс, стадион)
Аурухана (бөлме, бақ, дәрігер, радио, науқастар)
Махаббат ( раушан гүл, сезім, адам, қала, табиғат)
Патриоттық ( қала, достар, отан, жанұя, адам)
Жиһаз (орындық, үстелдер, қала, отан)
Мектеп ( мұғалім, достар, оқушылар, көше)
Қару-жарақ ( танкілер, ұшақтар, жаңғырықтар, зеңбіректер, темір)
Жеміс-жидек ( қияр, қызылша, қарбыз, сәбіз, алма)
Дұрыс таңдалған сөздер
Соғысу,әскерлер; көз,сөз; өсімдік, жер; шатыр,қабырға; жаға,су; ғимарат,көше; бұрыш,жақ; бөлінетін,бөлетін; ойыншылар,ереже; диаметр,домалақтығы; мәтін,редактор; қағаз,мәтін; дауыс,әуен; тербеліс, жаңғырық; кітап,оқырмандар; жапырақ,тоғай; жарыс,жеңіс; дәрігер,науқастар; сезім,адам: отан,адам; орындық,үстелдер; мұғалім,оқушылар; танкілер,зеңбіректер; қарбыз,алма;

Тақырып 4.  Жеткіншектерге психологиялық қызмет көрсету
4.1. Жеткіншек жас кезеңінің психологиялык ерекшеліктері
Балалык шактан өткен, бipaқ ересектікке әлі жетпеген 11-15 жас аралыгындагы балаларды психологияда жеткіншек жас кезеңдегілер деп атайды. Бұл жас кезеңі «өтпелі кезең», "киын жас", "проблемалы" т.б. көптеген косымша белгілерге бай. Оның барлыгы осы жас кезеңінде жүретін психофизиологиялык процесстсрмсн байланысты. Бұл жас аралыгында бала агзасы дамының бip сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік статусы бойынша олар әлі балалык шакта жүрген кезең. Психологияда мұндай құбылыс даму дагдарысы деп аталады.
Жеткіншек жас кезеңінде баланың бойында бұрын калыптаскан касиеттерге жаңа сапалар немесе жаңа құрылымдар косылады. Бұл құрылымдар бұрынгы психологиялык және физиоллогиялык көpiнicтepre жаңа сапа бepin, олардың 6ip-6ipiмeн 6iтicyi әлі аякталмаган кез болгандыктан, көптеген екі жактылык орын алады. Сондыктан бала көптеген киналыстарга ұшырайды: болашакта кім болатынын, өмірде орындайтын әлеуметтік рөлін, карым-катынас ерскшелктерін аныктау кажеттілігі туғанынан бала уайым шегіп, өз орнын іздейді.
Үлкендер баланы барлык уакытта түсіне бермейді. Қарым-катынас барысында жеткіншектерді өздеріне багындыру, үстемдк көрсету, тіл алуды талап ету орын алады да, мұндай көзкарас баланың кырсықтыгын туғызып, нәтижесінде үлкендер мен баланың арасында текетірестік орын алуы мумкін.
Жеткіншсктсрдің дене мүшелерінің дамуында да үлкен үйлеспеушілік орын алады. Мәселен, олардың аяк-колдары, бет-мойыны тез ұзарады да, кеудесінің өcyi, бұлшык еттерінің ұзаруы кешеуілдейді. Дене мүшелерінің 6ip келкі дамымауы салдарынан жеткіншекте өзін жарым-жан сезіну деп аталатын комплекс пайда болады. Ол денесін тік ұстауга киналып, көбінесе бүкшейіп, немесе бip жагына кисайып жүреді.
Жеткіншек жас кезеңінде балалардың эндокриналык жүйесі де өзгеріске ұшырайды. Гипофиздік гармондар жыныс безінің жұмысын әсерлендіріп, күшейтіп, жеткіншекті жыныстык өмipгe дайындайды. Ми кабыгыныц жасушалары жыныс гармондарының тітіркендіруіне әсерленгіш. Сондыктан жеткіншектер көп мәселелердің байыбына үңіліп жатпайды, сөзді аягына дейін тындап болмастан, морт кететін кылыктары осының салдарынан туады.
Жеткіншек жас кезеңіндегі мінездің кейбір көрсеткіштерінін шамадан тыс дамып кетуін акцентуация деп атайды. Акцентуацияның байкалу ерекшеліктерін Леонгард жан-жакты зерттеп, оныц типологиясын жасаган. Сонымен катар осы жас кезеңінде мазасыздану да бала өміршде едәуір орын алады.
Осы жас кезеңінің ерекшеліктерін ата-аналар, мектеп мұгалімдері, сынып жетекшісі, баска да жеткіншектің айналасындагылар жаксы түсінетін болса, барынша төзімдік көpceтiп, түсінушілік білдірсе, балалар жас киындыгын оңайырак көтереді.
Жеткіншек жастың ерекшеліктері:
	барлык нәрсенің өз бетімен орындап, үлкендердің камкорлыгы мен акыл-кеңесінен құтылгысы келу;
	үйге берілген тапсырмаларды жаттап алмастан өз сөзімен түciнiктi eтіп айтуга тырысуы;
	үлкендерге сын көзбен карап, олардың айтканын сынап-мінеп, кей кезде өрескіл мінез көрсстуі жеткіншек icтi игеру жагынан әлі бала болса, ал талап кою жагынан ересек, өз мумкіндігін жогары багалап, бәpiн өзi істей алатындай ceзiнyi;
Жеткіншектердің кырсык мінез көрсетуіне, ересектер талабын оңай орындамауына негіз болатын бірнеше себептер бар. Олар:
	Балалардың окудан баска айналысатын шаруасынын болмауы.
	Радио, теледидар, баска да акпарат көздерінен ересектерге арналган хабарларды көріп, соган еліктейтіндігі.
	Өзінен үлкен балалармсн танысып, солардың жарамсыз әрекеттеріне еліктейтіндігі.
	Kүнi-түнi фантастикалык және криминалистикалык әдебисттерді окып, ондагы кейіпкерлерге еліктеуі.
	Акцентуацияныц көpiнic бepyi.
	Агрессиясының анык байкалуы.
Психологтың жеткіншек жас кезеңіндегілерімен жүргізетін жұмыстарының міндеттері мен мазмұны осы ерекшеліктерден туады. Барлык, ic-шаралар жеткіншсктердің жасымен байланысты проблемаларын ескере отырып, оларды шешуге немесе шешу жолдарын табуга көмектесуге багытталады. Сонымен катар осы жас кезеңінде баланың интеллектуалдык дамуына үлкен кеңіл бөлу кажет.
4.2. Жеткіншсктердің таным процестерін зерттеу 
4.2.1. Сөздер катарын есте сактау әдістемесі
Сөздің тестерді вербалдық интеллектіні зерттеу әдістері деп атайды.
Мақсаты: кыска және ұзак мерзімді есте сактау кабілетін багалау және вербалдык интеллектіні дамыту.
4.2.2. Ассоциативтік ес көлемін аныктау әдістемесі.
Мақсаты: балалардың ассоциациясының қөpiнic беруін және ассоциация бойынша есте сактау механизмінің калыптасканын аныктау.

4.2.3. Зейінін бағалау (Мюнстерберг әдістемесі) 
Мақсаты: зейіннің таңдамалылыгын және кедергілерге көңіл аудармай ic-әpeкeтiн тиянакты орындауын бағалау.
4.2.4. "Шульте кестелер!" әдістемесі
Мақсаты: Зейіннің тұрактылығын және жұмыска кабілеттілік динамикасын аныктауға арналған. Шульте кecтeci зейінді дамытуға да қолданылады.
4.2.5. Жеткіншектердің интеллектуалдык даму денгейін аныктау тесті
 (ШТУР тестінің жеткіншектерге арналған модификациясы)
Мақсаты: орта буын окушыларының интеллектуалдык даму деңгейін және жалпы маглұматтылығын бағалау.


Тақырып 5. Жас өспірімдерге психологиялық қөмек көрсету
5.1.  Жас өспірімдерге психологиялык кызмет көрсету міндеттері
Жас өспірім шак баланың жыныстык толысуынан басталып, ересектік орын алганга дейін созылатын, көптеген физиологиялык және әлеуметтік жагдайларга байланысты шектері аныкталатын жас кезеңі. Бұл кезец 15-18 жас аралыгында етеді және көптеген өзіне тән ерекшеліктермен сипатталады.
Жыныстык даму жөнінен жігіттер мен кыздардың көбі бұл жаста пубертаттык кезеңде болады. Осы физиологиялык процеске байланысты ұл-кыздардың бip-бipiнe көз салып, жыныстык кызыгушылыгы орын ала бастайды. Жас өспірімдік кезең бала мен ересектің арасындагы аралык жагдайда болады. Балалар материалдык жагынан әлі ата-аналар карауында. Мектепте оган, екінің бірінде, сен ересексің, үлкенсің десе, екінші жагынан, одан үнемі үлкендердің айтканын сынамастан орындауды талап етеді. Бұл жагдай мектептен баска жерде де анык байкалады. Сонымен катар, жогары сынып окушылары болашакта некелесуге, өз отбасын құруга әзірлену кезеңінде. Сондыктан, психолог алдында тұрган үлкен міндеттердің бipi — жыныстык тәрбие, болашак отбасы өмipiнe даярлау, карым-катынас мәдениетін тәрбиелеу болып табылады.
Жас өспірімдік шактың аса маңызды міндеттері - мамандык таңдау, еңбек пен коғамдык-саяси кызметке даярлану және болашак мамандык алатын оку орнын аныктау. Бұл міндеттерді жүзеге асыру баладан ұзак уақыт максатты даярлыкты талап етсе, үлкендер жагынан баланың мұқтаждыгын жаксы түciнiп оган кеңес бepiп, кол ұшын беруді кажет етед. Мамандык таңдау баланың жалпы дүниетанымдык іздешстері мен өмірлік жоспарларында орныгып, нактыланады.
Жас өспірім есейген сайын таңдау кажеттігі күшейе түседі. Ойдагы, киялдагы немесе абстрактілік көптеген мумкіндіктердің ішінен неғұрлым шындыкка жакынын, кабылдауга келетшін варианттарды тандау керек болады. Сондыктан мамандыкка баулу, баланың мамандык тандау мотивациясын, кызыгушылыгын, денсаулыгын және анатомо-физиологиялык мумкіншілігін зерттеп кәсіби багдар беру - психолог алдында тұрган екінші міндет болады.
Жас өспірімдік жас кезеңінде адам өзінің кандай екенін, каншалык құнды, кабілетті екенін барынша толыгырак, түсініп білгіci келеді. өзін-өзі багалаудыц екі тәсілі бар. Оның бipiншісі -өз талаптарының деңгейін жеткен нәтижелермен салыстырып багалау, ал екіншісі — әлеуметтік жарыс, өзі туралы теңірегіндегілердің пікірлерін салыстыру. Осы тәсілдер аркылы құрылган баланың өз "менінің" бейнелері күрделі әpi бip мәндес болмайтыны белгілі.
Мұнда накты "мен" (казір кандаймын), динамикалык "мен" (кандай болгым келеді, мұраттың "мен" (өзімнің адамгершілік ұстанымдарыма байланысты сондай болуга тиістімін), киялдагы "мен" (колымнан бәpi келетін болса, сондай болар едім) т.с.с. көз алдына елестететшін"мен" бейнелері бар. өзіне-өзі талдау нәтижесінде балалар өзіне объективті, төмен немесе асыра багалауы мумкін. Балалар психолог көмегімен "Мен" көpiнicтepiн аныктауга, оны зерттеуге мумкіндіктері болуы керек. Сондыктан әр баланы өзін-өзі танып білуге үйрету психологиялык кызметтің келесі міндеті.
Осы шакта эгоцентризм, невротизм белгілері болуы әбден мумкін. Сонымен катар жас өспірімдік рефлексияныц терендігі мен каныктылыгына байланысты көптеген әлеуметтік (әлеуметтік тегі мен ортасы, білім денгейі), жеке типологиялык (интроверсия-экстроверсияның дәрежесі) және өмірбаяндык (отбасында тәрбиелену жагдайлары, құрдастарымен карым-катынасы, окыган кітаптары мен көрген кинофильмдерінің сипаты) факторларга байланысты. Психолог осы шактагы баланың ерекшеліктерін аныктап, әркайсысына кажетті көмек крсетуі керек. Бұл жас өспірімдepгe психологиялык кызмет көрсетудің келесі мідеті.
Жас өспірімдік шакта достыкты кажетсіну күрт өседі және бұл сезім өте тұракты да терең бола бастайды. Достык туралы жас өспірімдік ұғым мен оның накты дәрежесі әр балада әр түрлі болады. Қыз балаларда олардың ертерек толысатындыгымен байланысты интимдік достыкты кажетсіну ер балалардан ерте басталады. Егер жастары бip шамалас ер балалар мен кыз балалардыц достык мұраттарын салыстырса, кыз балалар ер балаларга қараганда достыкка неғұрлым жогары талаптар коятындыгы көрінеді. Есейген сайын бұл айырмашылықтар жогалады.
Достыкка деген көзкарастың жекелей айырмашылыктары да өте үлкен. Біреулеp жұп достыкты гана мойындап, нагыз дос бipey гана болу керек деп санайды. Ал екіншілерінде екі, үш және одан да көп достар болады. Тіптен барлык таныстарымен достасатындар да кездеседі. Бұл мәселе тәлім-тәрбие барысында кеңінен аударатын проблемаларының бipi болгандыктан психологиялык кызмет көрсету барысында оны талдап, шын достыктың мән-магынасын балаларга көрсету психолог міндеттеінің бipi болып саналады.
Жас өспірімдердің бipeyлepi оңашалыкты ұнатса, eкіншілері жалгыздыктан үрейлене коркады, аз уакытка да жалгыз кала алмайды. Кейде мазасыздану, фобия белгілері де орын алуы мумкін. Психолог осы шактагы баланың психологиялык дамуындагы ерекшеліктерін аныктап, оның нормадан ауыткуларына ерекше кеңіл бөліп, әркайсысына жеке-дара кажетті көмек көрсетуі керек. Бұл жас өспірімдеpгe психологиялык кызмет көрсетудің келесі  міндеті.
Адамның күрделі интеллектілік оперецияларды мeңгepyi және уұғымдык аппаратының баюы, теориялык интеллектінің калыптасуы және көpiнic бepyi жас өспірімдік кезенде жетіледі. Әcipece арнайы кабілеттер шапшаң дамиды. Мүдделердің багытталуының барган сайын саралана түсумен косылып, мұның өзi жастардың акыл-ой кызметінің құрылымын кіші жастардагыга қараганда күрделі де дара сипат береді
Қaзipгi кезде жаңа тестік жүйсін колдану аркылы жогары сынып окушыларын мамандык тандауга даярлануы кажеттілігін ескере отырып, олардың шыгармашылык кабылетін, білім меңгеруднгі дербестік дәрежесін арттыруга аса маңыз беру кажет болып отыр. Арнайы кабылеттерден калыптасуы окытудың сипаты мен катар психологиялык түзету-дамыту жұмыстарымен де тыгыз байланысты. Сондыктан психологтың келесі міндеті - жогары сынып окушыларыныц интеллектуалдык дамуына ыкпал жасау.
Осы аталган, тагыда баланың жас ерекшеліктерше, өмip талабына байланысты туып отырган міндеттерді басшылыкка ала отырып, әр психолог жас өспірімдермен жүргізетін кызметінің мазмұнын аныктайды.
5.2. Интеллектің даму деңгейін диагностикалау 
(ШТУР толык айтканда: Школьный Тест Умственного Развития)
Мақсаты: 8-11 сынып окушыларының интеллектуалдык дамуын багалау.
Бұл тест бірнеше субтестерден түрады және балалардың интеллектуалдык дамуын бірнеше рет аныктауга арналган варианттары бар. 
5.3. Интеллектуалдык кабілетін зерттеуге арналган Айзенк тестілері
Интеллектуалдык кабілетілігін зерттеуге арналган Айзенк тесті ceгiз субтестерден тұрады. Олардың бeceyi адамның жалпы интеллектуалдык даму деңгейін багалауга арналган: лингвистикалык, математикалык, техникалык, дизайн, көркем-бейнелі жэне көрнекі-логикалык ойлау көрсеткіштерін багалау үшін, ал үшeyi - арнайы кабілеттерінін даму сатысын зерттеуге арналган. Субтестердің әркайсысы жске-дара орындалады, немесе барлык тапсырмаларды орындау фрагментарлык түрде жургізіледі. 
5.3.1. Лингвистикалык кабілетті аныктауга арналган Айзенктің сөздік (вербалдык) субтесті
Мақсаты: жас өспірімдерден бастап үлкендерге деінгі жас кезеңіндегілердің сөздік интеллектті және шыгармашылык қабілетін зерттеу.
Вербалдык субтест сөздік интеллектіні немесе логикалык ойлау процесін зерттеуге арналган. 
5.3.2. Математикалық кабілетін аныктауга арналган Айзенктің әдістемелік субтесті
Мақсаты: жас өспірімдерден бастап үлкендерге дейінгі жас кезеңіндегілердің логикалык ойлауын, математикалык және шыгармашылык кабілеттерінбагалау.
5.4. Интеллектуалдық икемделікті (лабильділікті) аныктау әдістемесі
Мақсаты: Әр түрлі тапсырмаларды орындауға икемділікті, бip әрекеттен екіншіге ауысудың жеңілділігін және зейін аударуга кабілеттілікті зерттеу.
5.5. "Сан катарлары" әдістемесі (математикалық ойлауды бағалау)
Мақсаты: математикалық ойлаудың логикалык аспектілерін зерттеу, математикалық кабілеттін көрініс беруін аныктау. Тестің балаларга және үлкендерге арналган варианттары бар.

Тақырып 6. Оқушылардың жекелік психологиялық қасиеттерін зерттеу әдістемелері
6.1. Темпераменті зерттеуге арналган Айзенк тесті
Бұл тесті орта сынып окушыларынан бастап ересек адамдарга дейін колдануга болады.
Мақсаты — баланың темпераментін және эмоционалдык тұрактылыгын (нейротизмнің көрінісін) аныктау.
6.2. Темперамент аныктауға арналган Я.Стреляу тесті
Мақсаты — темперамент типін және жүйке процестерінің тепе-тендігін аныктау. Тестке «ия» немесе «жоқ» деп жауап беріледі.
6.3. Балалар агрессиясы мен акцентуациясын зерттеу
Балалар агрессиясы мен акцентуациясы бірнеше түрде көрініс береді. Акцентуацияның пайда болуына себебін тигізетін жагдайлар жеткіншектер мен ересектер арасында кездесетін тартыс-таластар. Олар ересек адамның жеткіншектергс әлі бала деп карайтын көзкарас сакталуы, өз мәселелерін өз бетімен шешуге үлкендердің мүмкіншілік бермеуі, жолдастарымен карым-катынас жасауга себепсіз тыйым салуы т.б. Жеткіншек өзін ересекпін деп санайтын түсінігі мен үлкендердің балаға деп койган талабы олардың арасындагы карым-катынасындагы талас-тартыстар мен кайшылыктардың кезі болып, акцентуацияның және агрессияның әр түріне әкеліп соғуы мүмкін. Олар баланың кырсык мінез көрсетуі, үлкендердің талабына карсы шығуы, дөреклік көрсетуі аркылы белгі береді.
Психологиялык кызмет көрсету барысында балалардың мінез-құлыгында осы ауыткулардың орын алуына карсы алдын-алудың (профилактикалык жұмыс жүргізу) маңызы үлкен. Бұл мәселені зерттеу үшін акцентуацияның түрлерін накты аныктап алу кажет. Оны аныктау үшін К.Леонгардтың теориясына сүйене отырып жасалган және бұл мәселені зерттеуге кеңінен колданылып жүрген классификация бар. Ұсынылған классификация бойынша жеткіншектер акцентуациясы келесі түрлерге бөледі:
Гипертимдік тип
Лабильдік тип. 
Сенситивтік тип. 
Шизойдтық тип. 
Эпилептоидтық тип. 
Тұрақсыз тип. 
Астено-невротикалық тип. 
Демонстративтік тип. 
Циклоидтық тип. 
Аффекті – экзальтациялық тип. 
6.4. Жеткіншектер акцентуациясын аныктау (Шмишек тесті)
Мақсаты — акцентуация көрініс беруін аныктап, оның түрін және күшін бағалау.
6.5. Жеткіншектер агрессиясын диагностикалау (Басса-Дарки әдістемесі)
Мақсаты — бала агрессиясының түрін және оның көрініс беру ерекшелігін аныктау.
6.6. Кеттелдің 16-факторлык тесті (балаларға арналан қыскартылған варианты)
Мақсаты — жеке тұла ерекшеліктерін 16 биополярлык көрссткіштерді (факторларды) талдау аркылы аныктау.
Кеттел жасаган 16 факторлык тест адамның кісілік касиеттерін көптеген біp-бipiмeн байланысты көрсеткіштер кемегімен багалауга мүмкіндік беретін әдістемеге жатады. Оның үлкендерге және жеткіншектер мен жас өспірімдерге арналган варианттары бар
6.7. Пиктограмма әдістемелері 
6.7.1. "Отбасы суреті' әдістемесі (бастауыш сыныптарга арналган)
Әдістеме типі: психодиагностикалык, проективтік. Авторлары - Г.Т.Хоменстаускас, А.И.Захаров, Р.Берне, С.Кауфман т.б.
Мақсаты: отбасында калыптаскан карым-катынас ерекшелктерін аныктау.
Жүргізу тәртібі:
1.	өз отбасының суретін сал.
	Отбасындагы адамдардың өз жұмыстарын орындап жатканын сал.
	Отбасындагы адамдардың жағдайларын өзінің ойындағы, қиялындағы көріністеріне байланысты сал.
	өз отбасындағы адамдарды таңғажайып жануарлар, табиғатта жоқ жануарлар бейнесімен суреттеп сал.
5.	өз отбасындағыларды метафора, символикалык бейне
аркылы көрсет.
6.7.2. «Отбасы суреті» проективтік тесті (орта сынып окушыларына арналган)
Мақсаты: баланың отбасындагы ата-аналарымен және туған-туыскандарымен карым-катынас ерекшеліктерін аныктау.
1-тапсырма: "Өз отбасыңның суретін сал". 30 минут
       2-тапсырма: "Отбасы мүшелерінің барлығы күнделікті орындайтын тірліктерін жасап жатканын сал".
3-тапсырма: "Өз отбасынды өз ойында калай бейнелейтініңді көрсет".
4-тапсырма: "Отбасы мүшелерінің барлығын табиғатта жок деп бейнеле".
5-тапсырма: "Отбасыңның ерекшеліктерін бейнелейтін бip метафоралык, символикалык суретпен көрсет"
6.7.3. "Табиғатта кездеспейтін жануар" әдістемесі
Әдістеме типі: психодиагностикалык, проективтік. Авторлары — Г.Т.Хоменстаускас, А.И.Захаров, Р.Берне, С.Кауфман т.б.
Мақсаты: отбасында калыптаскан карым-катынас ерекшеліктерін аныктау.
        6.7.4. "Менің отбасым кешқұрым" әдістемесі (орта буын және жоғары сыныптарга арналған)
Мақсаты: баланың отбасындағы карым-катынасын және статусын диагностикалау.

Тақырып 7. Мектеп психологы іс-қағаздары
Мектеп психологының іс-қагаздарын жургізу қажеттілігі. Мектеп психологы жұмысын жоспарлау. Жоспар түрлері. Психологиялык қызметтщ жылдык, жоспарының үлгісі. Апталык, жэне күнтізбелік жоспарлар үлгісі. Психологиялык зерттеулер нәтижелерін тipкey құжаттары.
7.1. Мектеп психологының ic-кагаздарын жургізу кажеттілігі
Халык ағарту жүйсіндегі психологиялык кызметтің кажеттілігі дәлелдеуін талап етпейді. Психологиялык кызмет аркылы мектепке кабылданган баланың окытуга даярлыгы аныкталады. Барлык сынып окушыларының психологиялык карточкаларында оның жеке тұлғалык даралык даму ерекшелктері аныкталып, кыска мінездемелер жасалады. Балалардың дамуында орын алатын түрлі ауыткуларды дер кезінде аңғарып, оларды түзету шараларын ұйымдастырады.
Мектеп ұжымында кездесетін психологиялык проблемаларды өтініш түсінуіне байланысты психологиялык кеңес бepiп, шешу жолдарын аныктауга өз үлесін косады.
Психолог өз кызметін ұйымдастырганда баланың жан-жакты және үйлесімді дамуына жагдай жасауды кездейді. Окушылар мен окытушыларды психологиялык жетелеу барысында психолог өз жұмысын медициналық дефектологиялык кызмет түрлерімен тығыз байланысты ұйымдастырады.
Психологиялык кызметті ұйымдастырушының тәжірибелік психолог квалификациясы бар болуы кажет. Оныц дәлелі ретінде арнайы жогары оку орнының дипломы немесе даярлык курсынан өткен куәлікпен тұжырымдалуы кажет.
Психологиялык кызметті жургізу барысы, әр ic-шараларды өткізу уакыты алдын ала жоспарланганда гана, психолог з жұмысын талаптарга сай ұйымдастыруга мумкіндік туады. Сондыктан мектеп психологы көптеген ic кагаздарды уакытында, талапка сай жургізуі керек. Олардың үлгілерін М.Битянова, И.В.Дубровина, Л.И.Прихожан жасап шыгарган. Сол үлгіге суйенс отырып әр мектеп және баска мекемелер психологі өзінің жұмысына негіз болатын және есеп беру барысында колданылатын құжаттарды жасап алуы керек.
7.2.Мектеп психологы іс-кагаздарының тізімі
	Мектеп жұмысына негіз болып отырган такырып бойынша тәжірибелік жұмыс жоспары;
	Психологиялык кызмет багыттарын көрсететін жалпы жоспар;
	Мекеме басшысымен бектілген бip жылга арналган күнтібелік жоспар;
	Психологиялык кызмет көрсету кабинеті жоспары;
	Айлык немесе апталык жұмыс жоспары;
	Диагностикалык материалдар картотекасы;
	Бастауыш сынып окушыларын зерттеуге арналган психодиагностикалык альбомдар.
	Психодиагностикалык әдістемелер жинактары;
	Психологиялык кызмет көрсетуге сұраныстар журналы;
	Кенес беру, коррекциялау, жеке түзету-дамыту ic-шараларын тіркеу журналы;
	Өткізілетін  сабактардың кыскаша жоспары және багдарламасы;
	Психологиялык түзету жұмысында колданылатын аудиоматериалдар;
	Кабинет паспорты, мүлкітер мен кқұралда тізімі;
	Жылдык есеп.
7.3Мектеп психологы жұмыстарын жоспарлау
Психологиялык кызмет жоспары календарлык және күнделікті түрлерде түзіледі. Календарлык жоспар жарты жылдык немесе оку жылын толык камтитын болуы мумкін.
Жоспар негізгі үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімшде психологиялык кызметтің багыттары, өткен оку жылындагы жургізілген жұмыстар нәтижесі, психодиагностикалык зерттеу барысында аныкталган проблемасы бар балалармен жургізілген жеке түзету-дамыту және топтык коррекциялык жүмыстардың нәтижелерінс кыскаша сипаттама беріледі. 
Жоспардың екінші бөлімінде мектептің профиліне байланысты жасалган жылдык жоспарына сүйене отырып келе жаткан оку жылында психологиялык кызметің алдына койылган максат пен міндеттер накты көрсетіледі. 
Календарлык жоспар күрделі жұмыстар такырыбын камтиды. Мысалы, психодиагностикалык минимумдарды жургізу мерзімдері аныкталган, түзету-дамыту шаралары, семинарлар жэне конференциялар такырыптары накты көрсетілген  және басқа  барлық күрделі  іс-шаралары,  семинарлар және конференциялар тақырыптары нақты көрсетілген және басқа барлық күрделі іс-шаралар тізімін толық қамтитын болуы мүмкін. Осы ерекшеліктерді ескере отырып жылдық календарлық жоспарды келесі үлгі бойынша жасап шығуға болады.



















	
4  СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ

4.1. СӨЖ және СӨЖО тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұсқау.
Студенттің өздік жұмысы (СӨЖ) олардың индивидуалды және топпен оқу әрекетінің көптеген түрлері кіреді, бұлар оқытушының көмегінсіз іске асады (немесе жартылай көмегі, егерде өздік жұмысы аудиторияда орындалса).
  Өздік жұмысының маңыздылығы оқытыушының көмегінсіз, студенттің міндетті түрде қатысуы мен, алынған ақпаратты білімде қолдану оның қандай да бір іс-әрекетте қолданылуынан тұрады.
  СӨЖ– өзінің білімін жетілдіру әдісі, оқытудағы әртүрлі әдістермен дедактикалық байланысы. Студент өздік жұмысы процесінде белсенді шығармашылық жеке тұлға ретінде көрінеді, өзінің мәдениетін таратушы, бағдарын,болашақ мамандыққа көрсетеді. 
І. Берілген тақырыпты конспектілеу.
Негізгі талаптар:
	Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты ашуға талпыну.
	Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
	Міндетті түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-ретімен жүйелі баяндауы қажет.
	Жұмыс түсінікті, мағыналы, орамды тілмен жазыдуы тиіс.
	Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
                             Реферат жазуда не ескеріледі?
	Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты студент кішігірім зерттеулер жасайды. Студен осы алғашқы ғылыми жұмысқа байланысты мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
	Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
	Реферат жазуда студен негізгі мәселені ажыратуға, тақырыптардың өзара сабақтастығын тануға дағдыланады.
	Фактілер, фактілік материалдарды іріктеу және жинақтау негізінде таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
	Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін, қайдан алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсетуі қажет.
	Студенттің жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен оқытушы қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады. Тақырыпты зерттеуші студен реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды, сұрақтарға жауап береді.
Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық белсенділігін арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
Рефератты талқылау – шығармашылық жұмыстың бір көрінісі, яғни білімділік, қызығушылық тұрғысынан және тәрбиелік мән-мазмұны зор әрекет, жұмыс. Бұл кезде сөйлеушілер негізгі мәселеден ауытқымай, нақты, тұжырымды ой айтуға көңіл бөлуі тиіс.
Рефератты талқылып, қорытындысын шығару – маңызы зор жауапты сәт, белгілі бір тақырып төңірегінде ғылыми дәйекті тұжырымдар жасап үйрену. Соңында оқытушы реферат жазған студенттің, пікір айтушылардың сөздерін жинақтап, қажетті толықтырулар енгізеді, мәселенің түсініксіз тұстарын анықтап, түзетулер жасайды, толықтырады, өзгертеді. 

Студенттердің өздік жұмыстарды орындауларына жалпы кеңестер (нұсқаулар)
1. Өздігінен білім алу үшін, алдымен сол жұмысқа қажетті нақты дағдыларға (іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар, түрлі анықтама әдебиеттерді пайдалана білу, оқығандарды жазып алу т.б. ) ие болу керек.
2. Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды (уақыт, орын,      тиісті әдебиеттер мен құралдардың болуы т.б.) керек етеді, ең дұрысы кітапханаларда, оқу залдарында біліммен шұғылдануға дағдылану.
3. Өздігінен білім алатын адам нені оқитынын анық біліп, ол жұмысты белгілі жоспармен, жүйемен жасауы керек.
4.Алғашқы кезде оқытушылардан, тәжірибелі адамдардан, кітапханалардан ақыл-кеңес алудың пайдасы зор.
5. Өздігінен білім алу жұмысын асықпай, көп үзіліс жасамай жүргізген жөн.
6. Оқыған материалды мұқият ұғатындай етіп ұғып, түсінбеген жерлерді қалдырмай, қайталап оқып, оның негізгі жақтарын жазып алу қажет.
7. Анықтама әдебиеттерді, энциклопедияларды, түрлі сөздіктерді қоса пайдаланып отыру керек.

Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыруға қойылатын талаптар.
	Жұмыстың көлемін шамадан тыс асырмай, оның сапасын арттыруға көңіл аудару;
	Студенттердің өздік жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс ұштастыра білу;
	Студенттердің дербестігін арттырып, өзіндік білім алу қабілетін жүйелі түрде дамыту;
	Өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған материалдарды, хабарларды енгізу;
	Студенттерді табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын, сонымен қатар нақты фактілер мен құбылыстарды өздігінен талдап түсінуге үйрету;
	Студенттердің алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге дағдыландыру;
	Студенттерді оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр уақытта дербес және белсенді әрекет жасауға баулу;
	Студенттердің өздігінен дербес жұмыс істеу, еңбек ету дағдыларын қалыптастыру.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс