УМКД

Инвазиялық аурулардың эпизоотологиясы

«ГЕЛЬМИНТОЛОГИЯ ЖӘНЕ ПРОТОЗООЛОГИЯ»

ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ
6М120100 - «ветеринариялық медицина» мамандығы үшін

СЕМЕЙ,
2013

Мазмұны:
1. Глоссарий
2. Қолданылатын әдебиеттер
3. Дәріс және ЛЖС материалдары

8.Әдебиеттер

Негізгі әдебиеттер

1 Сабаншиев М.С. және т.б. Паразитология және жануарлардың инвазиялық
аурулары – Алматы, 2003. - 460б.

2 Есімбеков Ж.М., Ысқақов М.М., Дүйсенбаев С.Т. Жануарлардың инвазиялық
ауруларын анықтау практикумы. Алматы, 2000. – 150б.
3. Кадыров Н.Т. Паразитология и инвазионные болезни с-х животных. Астана,
2000. - 560с.

Қосымша әдебиеттер

4 Шабдарбаева Г.С. Ветеринариялық гельминтология. Алматы, 2007. – 194б.

5 Ысқақов М.М., Ахметжанов О.Н., Сабаншиев М.С. Құс паразитоздары. (оқу
құралы) Семей-2011. 168 б.

6 Ыбраев Б.К. Етқоректілер мен терісі бағалы аңдардың инвазиялық
аурулары. Астана, 2008.-138б.

7 Ыбраев Б.К. және басқалары. «Етқоректілер мен терісі бағалы аңдардың
инвазиялық аурулары». Әдістемелік құрал. Астана, 2009. - 52б.
8 Ыбраев Б.К. Гельминтоздарды балаудың негізгі әдістері. Астана, 2008.-
52б.
9 Жануарлардың гельминтоздарын анықтау. Ақмола, 1997. – 1 бөлім. – 90б.
10 Жануарлардың гельминтоздарын анықтау. Ақмола, 1997. – 2 бөлім. –
99б.
11 Бөлекбаева Л.Т. Балықтың инвазиялық аурулары. Астана, 2003 – 49б.
12 Абуладзе К.И. Паразитология и инвазионные болезни с-х животных. М.,
Агропромиздат, 1990 г.
13 Акбаев М.Ш. Паразитология и инвазионные болезни с-х животных. М.,
А1ропромиздат, 1998 г.
14 Абуладзе К.И. и другие. Практикум по диагностике инвазионных
болезней с-х животных. М., Колос, 1984. - 483с.
15 Акбаев М.Ш. Паразитология и инвазионные болезни. Москва, Колос –
1999 – 460с.

№1 дәріс ЖАЛПЫ ПАРАЗИТОЛОГИЯ. ПАРАЗИТОЛОГИЯНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.

1 Кіріспе
2 Паразитологияның қысқаша даму тарихы және ғалымдардың қосқан үлестері

1 Паразитология – (грек сөзі parasotos – арамтамақ, тоғышар, logos –
ғылым) паразиттердің жіктелуін, құрылысын, экологиясын, иесі мен тоғышардың
бірімен бірінің қарым-қатынасын, адам, жануар және өсімдіктерде тудыратын
ауруларымен оларға қарсы жүргізілетін күрес және дауалау шараларын
ұйымдастыратын кешенді биологиялық ғылым.

Паразиттік организмдер табиғатта еркін өмір сүрген организмдерден
эволюциялық даму барысында сұрыпталып регрессивтік және прогрессивтік
өзгерістерге ұшырау нәтижесінде пайда болған.
Паразит өкілдерін зерттеумен шұғылданатын салалар (пәндер) академик
К.И.Скрябиннің анықтамасы бойынша олардың шығу тегіне, тоғышарлық мекеніне,
қоздырушының жануарлар әлеміндегі алатын орнына байланысты жіктеледі.
Шығу тегіне қарай: зоопаразитология – жануартектес паразиттерді
(гельминттер, кенелер, жәндіктер, біржасушалы қарапайымдар) және олардың
тудыратын ауруларын зерттеумен шұғылданатын ғылым; фитопаразитология –
өсімдіктектес (бактерийлер, бациллалар, вирустар, саңырауқұлақтар,
риккетсиялар) паразиттерді және олардың тудыратын ауруларын зерттеумен
шұғылданатын ғылым болып бөлінеді.
Паразит иелері мен қоздырушылардың биологиялық тұғырығына қарай:
медициналық зоопаразитология, адамның паразиттері мен тудыратын ауруларын,
ветеринариялық зоопаразитология, жануарлардың паразиттері мен тудыратын
ауруларын; агрономиялық зоопаразитология, ауылшаруашылық дақылдарының
паразиттері мен тудырған ауруларын; орман зоопаразитологиясы, ағаш
тұқымдарының паразиттері мен тудырған ауруларын зерттеумен айналысады.
Қоздырушылар жануарлар патшалығындағы типіне қарай 4 тарауға жіктеледі:
гельминтология (HELMINS), арахнология (ARACHNEA), энтомология (ENTOMA)
және протозоология (PROTOZOA). Қазіргі уақытта ғылымға 90-ға жуық
тоғышарлық күй кешетін организмдер белгілі. Паразит өз иесімен жанасқанда
ауру үнемі өрбімейді, өйткені оның дамуына паразит пен иесінің арасындағы
қарым-қатынас, малдың жасы мен бейімділігі, қоздырушының саны мен
уыттылығына байланысты болады. Белгілі паразиттердің ішінде ең зардаптысы
- гельминттер. Бұрынғы КСРО аумағында 25 000 гельминт түрі белгілі.
Паразитология ғылымының мақсаты – жануарларды паразиттерден сауықтыру
арқылы адамдардың зооантропоноздармен дерттенуін болдырмау.
2 Паразитологияның қысқаша даму тарихы және ғалымдардың қосқан
үлестері. Паразиттік күй кешетін құрттар (аскарида, тения) жөніндегі
алғашқы деректер ислам дүниесіне ертеректен (б.э.д. 600 жыл бұрын) белгілі.
Гиппократ, Аристотель, Авицена, Рудольфи өздерінің еңбектерінде адамдарда
анықталған аскарида, оксиур, тения, шошқада – финна көпіршіктері туралы
келтіреді. XVII-XVIII ғасырларда паразитологиялық ғылымға 980 астам паразит
түрлері 756 иелерінен табылған. Паразитология саласы XX ғасырдың басында
айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізді. Гельминтологияның негізін қалаған
атақты ғалым, ветеринария мен медицина ғылымдарының докторы, профессор, 10
жақын және шалғай мемлекеттердің Академияларының академигі К.И.Скрябин
(1878-1972) әртүрлі жануарлардың гельминттер фаунасын анықтау мақсатында
320 жуық экспедициялар ұйымдастырып, осының нәтижесінде 200 астам
құрттардың морфологиясын, биологиясын, иесімен арасындағы қарым-қатынасын
зерттеген. Сол кездегі Мәскеу, Новочеркаск қалаларындағы зооветеринарлық
институттардың құрамында паразитология кафедрасын ашқан. Әйгілі
Е.Н.Павловский медицина ғылымдарының докторы, профессор жалпы паразитология
және арахноэнтомология салаларының дамуына айтарлықтай үлесін қосып, 250
экспедиция ұйымдастыруының арқасында адам мен жануарларға қауіпті беймәлім
10 трансимиссивтік ауру ошақтарын ашты. Қарапайымдыларды зерттеумен
шұғылдануда В.Л.Якимовтың алатын орны бөлек. Ленинградтағы Ветеринарлық
институтта протозоологтардың мектебін ұйымдастырған ғалым. Профессор
В.А.Догель – жалпы паразитология мен ихтиопатология саласына айтарлықтай
үлес қосты. Елімізде паразитология ғылымының алға басуына гельминтолог-
ғалымдар: Боев С.Н., Гвоздев Е.В., Щульц Р.С., Даугалиева Э.Х., Диков
Г.И., Кәдіров Н.Т., Егізбаева Х.Е., Рамазанов В.Т., арахноэнтомолог Галузо
И.Г., Целищева А.А., Есімбеков Ж.М., протозоологтар Сванбаев С.К., Хван
М.В., Сабаншиев М.С., Ысқақов М.М. айтарлықтай ғылыми жаңалықтарымен үлес
қосты. Аталмыш ғылым саласының жетістіктеріне жаңадан 200-ден астам паразит
түрлерінің ашылуы, адам арасында риштаны, дракункулезді жою, дәрі-
дәрімектерді қолданудың тиімді әдістерін ұсынуы, гельминтоздарды жайылымдық
дауалау, көпшілік гельминтоздардан мал басын сауықтыру жатқызуға болады.
Сондықтан паразитология саласының негізгі көздеген мақсаты жануарларды
паразитоздардан сауықтыру арқылы олардың өнімділігін арттыру болып
табылады.

ПАРАЗИТОЛОГИЯНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1 Табиғаттағы организмдер арасындағы қарым-қатынас түрлері.
2 Паразитизмнің анықтамасы, оның пайда болуы және табиғатта таралуы.
3 Жануар организмінде паразиттердің мекендеуі.
4 Паразит түрлері: экто- және эндопаразиттер, уақытша, тұрақты,
үстемепаразиттер.
5 Паразит иелері (дефинитивтік, аралық, қосымша, резервуарлық,
облигаттық, факультативтік).
6 Паразит пен иесінің қарым-қатынас түрлері. Биологиялық тұғырықтың
паразиттің құрылысына және биологиясына тигізетін ықпалы.
7 Паразиттің иесінің организміне тигізетін әсері (механикалық,
токсикалық, инокуляторлық, трофикалық, аллергиялық).

1 Табиғаттағы организмдер арасындағы қарым-қатынас түрлері. Табиғаттағы
барлық тіршілік иелері (жануарлар, өсімдіктер) бір бірімен тығыз қарым-
қатынаста болады. Олардың ішінде келесілер маңызды:
1. Индифференттік (немқұрайлы, селбесу) тіршілік ету – екі организмнің
бір-біріне тәуелсіз, алайда кеңістіктің ортақтығына қарай тығыз байланыста
болуы. Мысалы: теңіз түбіндегі қатар байланыста тіршілік етуші мұртты ұсақ
шаяндар, актиниялар, коралл полиптері, теңіз кірпікшелілері, жұлдыздары,
лилиялары және т.б. организмдер.
2. Симбиоз (syn - бірге, bios – тіршілік ету) екі организмнің өз
тіршілігін сақтап қалу үшін өзара тиімді қарым-қатынаста болуы. Симбиоз екі
жақтың біріне немесе екеуіне де тиімді болып ерекшеленеді.
А) Кеңістіктегі байланыс немесе синойкия (sym - бiрге, oikos - үй,
мекен) кеңiстiкте мекен ретiнде пайдалану, екі организмнің бірі екіншісіне
ешбір зиян келтірмей, тек қана оны мекен ретінде пайдалануы және өзі содан
пайда көруі. Мысалы, көпаяқты шаянның балаңқұрты губканың қуысына еніп алып
өмір бақи сонда қалады да, соның нәтижесінде өсіп-өнуге мүмкіндік алады.
Б) Комменсализм, немесе қоректік байланыс (тегін қорегін айыру, табу)
екі организмнің бірі екіншісінің есесінен қалған азық қалдықтарымен
қоректенуі. Мысалы: жабысқақ балықтар акуланың денесіне жабысып алып,
кеңістікте еркін орын алмастырады және оның азық қалдықтарын пайдаланып
тіршілік етеді.
В) Мутуализм (mutuus) немесе екі жақты симбиоз түрінде екі организм
немесе симбионттың өз тіршілігі үшін бір біріне пайда келтіруі. Мысалы:
краб (шаян) өзінің қысқыштарымен актинияларды ұстап, солардың көмегімен
жауларынан қорғанады, ал актиниялар шаянды (крабты) кеңістікте қозғалу
құралы ретінде пайдалануы.
Паразитизм немесе тоғышарлық күнелту – генетикалық тегі бірдей емес
организмдердің бірге тіршілік етуінің табиғатта тарихи қалыптасқан және кең
таралған түрі. Паразитизм бірге тіршілік етуші организмдердің эволюциялық
дамуы сатыларында бірге өтуіне байланысты пайда болған. Паразит иесінсіз
тіршілік ете алмайды. Паразитизм екі биологиялық түрдің бірі (паразит) өз
тіршілік дәуірінің белгілі бір кезеңінде екіншісінен (иесі) физикалық және
физиологиялық тұрғыдан тәуелді болатын экологиялық қарым-қатынасы.
Тоғышарлықтың түрлері (паразитизмнің формалары).
• Тіршілік ету мерзімінің ұзақтығына қарай бөлінуі:
1) Уақытша паразитизм паразитпен иесінің аса тығыз емес және уақытша
ғана жанасуымен сипатталады. Уақытша паразиттер иесін қоректену үшін ғана
пайдаланады (соналар, масалар, қандалалар және т.б.) қалған өмірінде
иесінен тыс тіршілік етеді. Олар барлығы бірдей дерлік эктопаразиттерге
жатады.
2) Стационарлық (тұрақты) паразитизм деп паразиттердің иесінің
организмінде ұзақ уақыт, кейде тіпті өмірбақи (ішінде не сыртында)
мекендеп, оны қорек алу үшін пайдаланады, бұлардың көбі эндопаразиттерге
жатады.
• Паразиттер даму цикліне қажетті иелер санына қарай да бөлінеді:
а) гомоксенділер (бір иелі) барлық даму сатылары бір ие организмінде
өтетін паразиттер (эймерия стиедэ үй қоянында, боофилюс кенесінің тек ірі
қара терісіндегі тіршілігі);
б) гетероксенділер (көп иелі) даму циклінің сатылары екі немесе бірнеше
түрлі ие организмінде өтетін паразиттер (шошқа таспа құрты ересек сатысында
– адамның ішегінде, ал балаңқұрт сатысында – шошқаның бұлшық еттерінде).
• Паразиттің даму сатысына байланысты:
а) Имаголық паразитизм – жыныстық жетілуі аяқталған, ересек сатысындағы
паразиттерге тән, ал балаңқұрттар ерікті тіршілікте болуы ықтимал
(гемонхтың имаго сатысы күйіс қайырушы малдардың ұлтабарында тоғышарлық
етеді, ал балаңқұрттары қоршаған ортада ерікті тіршілікте болады).
б) Ларвалдық паразитизм – аралық ие организмінде паразиттің балаңқұрт
сатысының (личинкасы) тіршілік етуі бұл уақытта осы паразиттің ересек
сатыдағы өкілдері қоршаған ортада еркін тіршілікте болады (оқыра
бөгелегінің личинкалары ауыл шаруашылық мал организмінде, ал ересек
бөгелектер – қоршаған ортада).
• Ие организміндегі мекендеу орнына байланысты:
в) Эндопаразиттер – иесінің табиғи қуыс-кеңістіктерінде, ішкі
мүшелерінде, ұлпалары мен торшаларында мекендейді (гельминт,
қарапайымдылар).
г) Эктопаразиттер – уақытша немесе ұдайы иесінің дене үстінде
(сыртында) паразиттік тіршілік етеді (қосқанатты насекомдар, биттер және
т.б.).
д) Үстемепаразитизм кейде өзі паразиттік тіршіліктегі организмде басқа
паразиттер мекендейді. Мұндай құбылыс буынаяқтылар арасында жиі кездеседі.
Аскаридалардың бактериялармен, мониезиялардың буностомамен залалдануы да
кездеседі.
Прогрессивтік (қажетті) адаптациялар (бейімделулер)
- кейбір эктопаразиттердің дене кескінінің өзгеруі (биттер, қандалалар
және т.б.) – иесінің денесіне жақын және тығыз жанасуына, оған сенімдірек
бекінуіне, жүні мен шаштары арасында еркін орын ауыстыруына мүмкіндік
береді, аяқтарындағы жабысқақ ілгектері де сол мақсат үшін қызмет етеді;
- қансорғыш жәндіктерде жақсы дамыған тескіш–кескіш–сорғыш тұмсық пайда
болуы және сілекей бездерінің қанның ұюына кедергі келтіретін антикоагулянт
бөлуі.
- паразиттердің дене өлшемдері үлкенірек, себебі олар игеруге оңай және
дайын қоректік заттарды пайдаланады. Мысалы: еркін тіршілік етуші
нематодтардың ұзындығы 1-10мм аралығында болса, паразиттік нематодтар –
аскаридалардың ұзындығы 30-35см жетеді;
- ішек гельминттерінің сыртқы қабығында (тегумент) иесінің қоректік
заттарын игеру қабілетінің пайда болуы. Осы гельминттер, сонымен қатар
антиферменттер бөліп шығарып, өз денесі иесінің асқазан сөлімен қорыты-
луына жол бермейді және интрамолекулярлық тыныс алу арқылы анаэробтық
жағдайда өмір сүреді;
- аса жетік қоректену тәсіліне байланысты жылдам өсу қабілеттілігінің
пайда болуы. Мысалы: кейбір цестодтар тәулік ішінде 10 см астам өседі;
- қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына паразит төзімділігінің жоғары
болуы. Мысалы: делафондияның инвазиялық сатыдағы балаңқұрттары топырақта 6
жыл бойы тіршілігін сақтайды, эктопаразиттер – аргас кенелері қоректенбесе
де, бірнеше жыл бойы тірі қалады;
- эндопаразиттерде мығым бекіну мүшелер пайда болуы (сорғыштар,
ботриялар, сколексіндегі ілгектер);
- кейбір гельминттердің балаңқұрт сатысында иесінің организмінде өзінің
тұрақты тіршілік ететін орнына қарай миграциялық қозғалыс арқылы жету
қабілеті пайда болуы (аскаридаттар, диктиокаулидтер және т.б.) және сыртқы
ортадағы миграциялық қозғалыс қабілеті пайда болуы (стронгилят-тар
балаңқұрттары);
- эктопаразит немесе эндопаразиттің болсын ұрық шашу қабілетінің жоғары
болуы;
Регрессивтік (қажетсіз) адаптациялар (бейімделулер)
- эндопаразиттердің көпшілігінде аяқтарының кішірейіп, немесе құрып
кетуі (мысалы, қышыма - қотыр қоздырушыларының аяқтары мен аяқ бұлшық
еттерінің редукцияға ұшырауы);
- таспа құрттар иесінің ішек қуысында дайын қоректік заттарды денесінің
сыртқы қабығы арқылы соруына байланысты асқорыту мүшелерінің мүлдем
атрофияға ұшыраған, сөйтіп олар эндоосмостық тәсілмен қорек алады;
- эктопаразиттерді – биттер, мамық–қауырсын жегіштер, жүн, шаш жегіштер
ұдайы ие денесінде тіршілік ететіндіктен ұшуды қажет етпейді, сол себептен
қанаттарынан айырылған.
Паразиттер жануар организмінде тіршілік етіп қана қоймай, иесіне
төмендегі әсерлерді білдіреді: трофикалық (иесінің есебінен қоректену);
механикалық (іштегі ұлпаларды жарақаттау, оларға қысым көрсету); токсика-
лық (токсиндерімен организмді улау); инокуляторлық (бөгде зардапты
микрофлораның енуіне жол беруі) және аллергиялық (токсиндердің әсерінен
организмде сезімталдылықтың күшеюі: анафилактикалық естен тану, ісіну,
бөрту, қышыну, лимфа түйіндеріндегі, өт жолдарындағы гранулема мен
қабынулар, фагоцитоз, эозинофилия).
Бақылау сұрақтары
1 Паразит түрлері және олардың пайда болуы туралы не білесіз.
2 Паразитологияның дамуына айтарлықтай үлес қосқан ғалымдарды атаңыз.
3 Паразитологияның жетістіктерін атаңыз.
4. Табиғатта қандай қарым-қатынас түрлері кездеседі?
5. Паразитизм түрлері, оның пайда болуы мен таралуы.
6. Паразиттердің жануар организміндегі мекендеу орындарын атаңыз.
7. Паразиттердің түрлерін атаңыз?
8. Паразит иелерін атаңыз?
9. Биологиялық тұғырығы паразиттің морфологиясы мен биологиясына қандай
әсер тигізеді?
10. Паразит жануар организміне қандай ықпал тигізеді?
ИНВАЗИЯЛЫҚ АУРУЛАР ЖӨНІНДЕГІ ІЛІМ
1 Инвазиялық аурулардың систематикасы мен номенклатурасы.
2 Инвазиялық аурулардың географиялық таралуы. Инвазиялық аурулардың
эпизоотологиясы.
3 Паразитоценоз және ассоциативтік аурулар.
4 Е.Н.Павловскийдің трансмиссивтік аурулардың табиғи ошақтылығы
жөніндегі ілімі.
5 Инвазиялық аурулардың экономикалық және әлеуметтік зияны.

1 Систематика  (грекше Sistematos бөлшектерден құралған мағынада)
объектілердің, фактілердің, құбылыстардың бөлігі принцип бойынша белгілері
мен қасиеттерін анықтап, топтарға жүйелеп бөлумен (жіктеу) шұғылданатын
ғылым. Паразиттерді жүйелеп топтарға бөлу олардың шығу тегіне, мекендейтін
орнына, көбею жолына, ауру қоздырушының қасиеттеріне негізделеді.
Таксономия − (грекше taxis – қатар, рет, тәртіп; nomos заң, есім)
табиғаттағы тірі организмдерді, соның ішінде паразиттерді жүйелеп бөлу
принциптері туралы ілім. Паразитологияда міндетті түрде қолданылатын
негізгі систематикалық категориялардың немесе таксондардың жалпыға бірдей
қабылданған атаулары бар.
• Патшалық - Rеgnum
• Тип – Phylum
• Класс – Classis
• Тармақ (отряд) - Ordo
• Тұқымдас (семейство) - Familia
• Туыс (род) - Genus
• Түр (вид) – Species
Сонымен бірге, Superclassis - класс үсті, Subclassis - класс асты.
Немесе: Subspecies түр (түр асты, түрше), varietas - вариант,
aberratio аберрация, morhpa - морфа, forma – форма атаулары қолданылады.
Паразитарлық аурулардың аталуы туыс атауына ёз немесе оз жалғауларын
жалғау арқылы жүргізіледі. Мысалы, Fasciola туыс атауына фасциол+ёз,
Moniezia - мониези+оз қосу арқылы іске асырылады.
2 Паразитарлық аурулардың географиялық таралуын ескере қоздырушының
жергілікті жердің табиғи-климаттық ерекшеліктеріне бейімделгендігін
көреміз. Сондықтан, кез келген аурудың таралу шекарасын анықтаумен
нозогеография ілімі айналысады. Ал, аурулардың пайда болуын, таралуы мен
өшуін, әртүрлі жағдайлардағы ағымын, күрес және дауалау шараларының жалпы
принциптерін зерделеумен эпизоотология шұғылданады. Эпизоотологиялық
тұрғыдан ауруға баға беру үшін екі критерий (ЭИ, ИИ) пайдаланылады.
- экстенсивті инвазивтілігі (ЭИ) – ауырған мал санының жалпы бейім
жануарлар санына арақатынасын білдіріп, пайыз түрінде есептелінеді.
- интенсивті инвазивтілігі (ИИ) – зерттелінген жануарларда анықталған
паразиттердің сандық көрсеткіші (минимум-максимум).
3 Паразитоценоз және ассоциативтік аурулар
Паразитоценоз – әртүрлі зоологиялық таксондарға жататын (инвазия,
бактерия, вирус, саңырауқұлақ тудырған) организмдердің бір уақытта жануар
(адам) организмінде (мүшесінде) тоғышарлық күн кешуі.
Осы паразитоценоз мүшелерінің тудырған ауруларын ассоциативтік немесе
аралас инвазия деп атайды.
4 Е.Н.Павловскийдің трансимиссивтік аурулардың табиғи ошақтылығы
жөніндегі ілімі.
Трансмиссивтік аурулар деп қоздырушылары әртүрлі буынаяқты-лардың
көмегімен (кенелер, қан сорғыш жәндіктер) берілетін ауруларды атайды.
Облигатты-трансмиссивтік ауруларда – қоздырушылар тек қана арнайы
тасымалдаушы буынаяқтылардың көмегімен таралады.
Факультативті-трансмиссивтік аурулар – тасымалдаушылармен және азық,
су, тікелей жанасқанда беріледі. Сондықтан, тасымал механикалық және арнайы
болуы мүмкін.
Табиғи ошақтылық трансмиссивтік аурулар болғандықтан, табиғатта
адамның қатысуынсыз үздіксіз тасымалдаушы буынаяқтылар арқылы ұзақ уақыт
(ұрпақтан ұрпаққа) беріліп отырылады.
Жануар (адам) табиғи ошақтылық ауруларға келесі жағдайларда шалдығады:
А) жануар өлексесімен тікелей жанасқанда немесе кәсіпшілік ауру аңдардың
(оба, туляремия, лейшманиоз, токсоплазмоз) терісін сыпырғанда, ластанған
су, азық, тағам, жайылымда қалған сұйықтықтар (Ку-қызбасы) ішке түскенде.
Б) жабайы аңдардан үй малдары жұқтырып адам олармен жанасқанда.
В) қан сорғыш буынаяқтылар арқылы (орман энцефалит, пироплазмидоздар,
спирохетоз, боррелиоз) таралады.
5 Инвазиялық аурулардың экономикалық және әлеуметтік зияны
келесілерден құралады:
• малдың жаппай қырылуынан;
• өнім түрлерінің (ет, сүт, жүн, жұмыртқа) төмендеуі және сапасыздануы;
• өнімді өндіруге жұмсалатын азықтың артуы;
• жануарлардың өсу қабілетінің тежелуі, басқа ауруларға бейім болуы.
ИНВАЗИЯЛЫҚ АУРУЛАРМЕН КҮРЕС ШАРАЛАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ
1 Инвазиялық ауруларға қарсы шараларды жоспарлау және болжамдау
2 Инвазиялық ауруларды дауалаудың негізі
3 Дауалаудың биологиялық тәсілдері
4 Химиопрофилактика
5 Сыртқы ортаны дезинвазиялау
6 Академик К.И.Скрябиннің девастация жөніндегі ілімі
1 Шараларды жоспарлау және болжамдау. Кез келген, соның ішінде
инвазиялық ауруларға қарсы ғылыми-негізделген шаралардың кешенін жасау
ауруды уақытылы жоюға мүмкіндік береді және жұмсалатын қаражатты үнемдейді.
Ветеринариялық шаралардың жоспары көзделген мақсаты мен міндеттеріне қарай
перспективті (5-10 жылға) және ағымды (0,5-1 жылға) түрлеріне бөлінеді.
Жоспар екі бөлімнен (жалпышаруашылық және арнайы шаралар) тұрады.
Жалпышаруашылық бөлімі қожалықтарында ұйымдастыру, шаруашылық шараларын
басқаратын шаруа жетекшілеріне жүктеледі. Арнайы шаралар тарауында ауруға
(ларға) қарсы жан-жақты қамтылған және тек ветеринариялық маманның
қатысуымен орындалатын (балау, дауалау, дезинвазия, дезинсекция,
дезинфекция, вакциндеу, ветеринариялық объектілерді салу және т.б.) шаралар
қамтылады.
2 Инвазиялық ауруларды дауалаудың негізі нақтылы ауру қоздырушысының
даму биологиясын және жергілікті жердің ерекшеліктеріне байланысты болады.
Шаралар кешені ауруды алдын алуға, мал басын аурудан сауықтыруға
бағытталады. Жалпы ветеринариялық-санитариялық, биологиялық және химиялық
шаралар дұрыс жүргізілген жағдайда аурудың таралуын тоқтатуға мүмкіндік
беріп, ауру ошағын тазартуға жол ашады. Дауалау әртүрлі препараттарды
қолдану арқылы іске асырылады. Сондықтан, олардың сыртқы ортаны ластамау
жақтары ескеріле пайдаланылады.
3 Биологиялық тәсілдер әдетте кез келген ауру қоздырушысының табиғи
жауларын қолдану арқылы іске асырылады. Мысалы, жайылым жағдайында нәжіспен
сыртқа түскен гельминт (паразит) жұмыртқалары, личинкалары және т.б.
тікелей түскен күн сәулесінен қырылады. Сондықтан осыны пайдалана отыра
жайылым кесімдерін әр 5-6 күн сайын ауыстыру, жайылымға көпжылдық
өсімдіктер өсіру, жыртқыш саңырауқұлақтарды пайдалану қарастырылса, қан
сорғыш жәндіктердің суда дамыған личинкаларын жоюға олармен қоректенетін
балықтарды (дөңмаңдай, амур балығы), кенелер малға қадалып қанын сормас
үшін олар оянбай малды таулы жайылымдарға ауыстыру шаралары іске асырылады.
4 Қазіргі уақытта гельминтоздарға қарсы көптеген антипаразитарлық
препараттар ұсынылған. Оларды қолданар алдында ветеринариялық маман
міндетті түрде нұсқауымен танысып, экономикалық тиімділігі, мал организмі
мен сыртқы ортаға жағымсыз әсерінің болмауы, аз дозада бірнеше паразитке
қарсы ықпалы, қолдану әдісінің жеңілдігі, ұзақ сақталуы сұрақтарына көңіл
бөлуі қажет.
5 Химиопрофилактика дегеніміз химиялық препараттардың көмегімен малды
аурудан сауықтыру. Сондықтан, бұл жұмыстың бірі түрі – дегельминтизация
болып табылады және ол сақтық, лажсыз, преимагиналды және диагностикалық
түрлеріне бөлінеді. Дегельминтизация жүргізу барысында оның терапевтикалық
тиімділігі көрсеткіші ең маңызды болып саналады және екі критерийдің
көмегімен: экстенсэффективтілік (ЭЭ) және интенсэффективтілік (ИЭ)
бағаланады. ЭЭ – толығымен гельминтоздан арылған жануар санының дәріленген
барлық малдың санынан арақатынасын білдіріп, % түрінде есептелінеді. ИЭ –
дегельминтизациядан кейін сыртқа бөлінген паразит санының барлық организмде
болған санына арақатынасын білдіріп, % түрінде есептелінеді.
6 Акад.К.И.Скрябин ветеринарлық гельминтологияның жетістіктерін
ескере, девастация жөніндегі ілімін ұсынды. Девастация – деп паразиттің
барлық даму сатыларына қарсы жан-жақты қамтылған ветеринариялық шараларды
кезеңді және жүйелі жүргізу. Девастация тоталды (түбегейлі) және парциалды
(бөлшектелген) болып екіге бөлінеді. Тоталды девастация – кейбір паразиттің
нақтылы бір территорияда толығымен жойылуы. Парци-алды девастация – нақтылы
ауданда, аймақта паразит санының шұғыл төмендеуі.
Бақылау сұрақтары
1. Инвазиялық аурулардың систематикасы мен номенклатурасы қалай
жүргізіледі?
2. Инвазиялық аурулардың географиялық таралуы және оның эпизоотологиясы
дегеніміз не?
3. Паразитоценоз және ассоциативтік аурулар дегеніміз не?
4. Е.Н.Павловскийдің трансимиссивтік аурулардың табиғи ошақтылығы
жөніндегі ілімін қалай түсінесіз?
5. Инвазиялық аурулардың экономикалық және әлеуметтік зияны неден
құралады?
6. Жоспарлау, жоспар түрлері, ауруларды болжамдау қалай жүргізіледі?
7. Инвазиялық ауруларды дауалау негіздерін атаңыз.
8. Дауалаудың биологиялық тәсілдері дегеніміз не және оның қандай
түрлерін білесіз?
9. Дегельминтизация түрлері. Химиопрофилактика дегеніміз не?
10. Сыртқы орта объектілерін дезинвазиялау қалай өткізіледі?
11. Академик К.И.Скрябиннің девастация жөніндегі ілімін қалай түсінесіз?

№ 2 дәріс ЖАЛПЫ ГЕЛЬМИНТОЛОГИЯ
1. Гельминттер жөніндегі жалпы түсініктер
2. Гельминттерді жүйелеудің негізі
3. Гельминтоздардағы иммунитет
4. Балау әдістері
1 Гельминттер жөніндегі жалпы түсініктер. Гельминтология – тоғышар
құрттар мен олардың адам, жануар және өсімдіктерде тудыратын ауруларын
зерттеумен шұғылданатын ғылым саласы. Паразитологияның мақсаты:
гельминттердің морфологиясын, физиологиясын, экологиясын және даму
биологиясын зерттеу, індеттанулық ерекшеліктерін анықтау, малдың тірі және
өлгеннен соң анықтау әдістерін жетілдіру, емдеу және дауалық мақсатта
қолданылатын тиімді препараттарды ұсыну.
2 Гельминттерді жүйелеудің негізі. Гельминттер және олардың тудырған
аурулары жануарлар патшалығынан болуына байланысты паразитологияның
гельминтология тарауында қарастырылады. Сондықтан, гельминттерді екі:
жалпақ және жұмыр типке жіктеу қабылданған. Жалпақ құрттар типіне
(Plathelmintes) келесі кластар: Monogenea, Trematoda және Cestoda, ал жұмыр
құрттарға (Nemathelmintes) Nematoda мен Acanthocephalа класс өкілдері
енгізілген. Барлық гельминттердің ішінде 67 түрі (трихинелла, токсокара,
эхинококк, альвеококк, тениаринх, тения, дифиллоботрии, фасциола, описторх
және т.б.) адамға жұғудан қауіпті. Гельминттер даму ерекшеліктеріне қарай
екі топқа: геогельминт (аралық иелерінің қатысуынсыз дамитын) және
биогельминт (аралық иелерінің қатысуымен дамитын) бөлінеді.
3 Гельминтоздарда пайда болатын иммунитет инфекциялық және протозойлық
аурулардағы иммунитетпен салыстырғанда әлсіз, толық емес және шартты
болады, өйткені, біріншіден, гельминттер мал организмінде көбеймейді
(трихинелла мен оллулана личинкаларынан басқасы), екіншіден, гельминттер
құрылысы мен химиялық құрамы бойынша күрделі және дене қуыстарында
мекендейді. Сондықтан организмде антиденелер пайда болып, сезімталдық
күшейеді де, қайта жұғуға қарсы шартты тұрақтылық дамиды. Осыған
байланысты: абсолюттік (толық тұрақтылық), барьерлік (енген личинканың ішек
кілегей қабатында, теріде, лимфатүйіндерінде, өкпеде, бауырда кідіріп
қалуы) және шектеуші (гельминт барлық тосқауылды өткенімен, организмнің
қорғаныс күштері оның дамуын тежейді) иммунитет түрлері қалыптасады. но
защитные сиыл организма .ются в кишечной стенке, коже, печени,
лимфоузлах, легочной ткани и .т.д.ероприятий.
4 Гельминтоздарды балау әдістері. Гельминтоздарда басқа да
аурулардағыдай диагноз кешенді, яғни індеттанулық деректер, клиникалық
белгілер, патологиялық өзгерістер ескеріле, лабораторлық зерттеу
нәтижелеріне сүйене қойылады. Ауру малға диагноз қою оның тірі кезінде және
өлгеннен кейін жүргізіледі. Малдың тірі кезіндегі балауға індеттанулық
деректер, клиникалық белгілер, патологиялық өзгерістері ескеріле,
лабораторлық зерттеу нәтижесіне сүйене жүргізілсе, өлген малдың өлексесін
толық гельминтологиялық зерттеу немесе толық емес (бөлек мүшені) зерттеу
арқылы іске асырады.

Бақылау сұрақтары
1. Гельминттер мен гельминтоздар жөніндегі түсініктер.
2. Гельминттерді жіктеу (систематикалау) қалай жүргізіледі?
3 Гельминтоздарда қандай иммунитет түзіледі және оның инфекциялық
аурулардағы иммунитеттен қандай айырмашылығы бар?
4 Гельминтоздарды балаудың қандай тәсілдерін білесіз?

Жалпы паразитология тарауын игеруге арналған сұрақтар
1. Табиғатта организмдердің арасында қандай қарым-қатынас түрлері
дамыған? 2. Паразит мекендеген иесіне қандай әсер түрлерін тигізеді? 3.
Инвазиялық аурулар қалай тарайды және қандай экономикалық пен әлеуметтік
зиян тигізеді? 4. Паразитизимнің мәні неде? Паразитоценоз дегеніміз не? 5.
Паразитизмнің пайда болуын түсіндіріңіз. Паразиттер мен иелерінің
көптүрлігі немен байланысты деп ойлайсыз? 6. Ветеринариялық паразитологияда
қандай табиғатты қорғау шаралары атқарылады? 7. Паразитоздарға қарсы
шараларды жоспарлау қалай жүргізіледі? 8. Инвазиялық аурулармен күрес
шараларының негізгі бағыттары қандай? 9. Гельминтоздардың патогенезі. 10.
Гельминтоздардағы иммунитет, олардың түрлері. 11. Гельминттердің
систематика мен таксономиясы. Олардың маңызы. 12. Био- және геогельминттер
дегеніміз не? 13. Гельминтоздардың терапиясы мен дегельминтизация дегеніміз
не? Екеуінің қандай айырмашылықтары бар? 14. Антгельминтті препараттардың
әсер ету механизмі неде?

Қолданылған әдебиеттер:

1 Сабаншиев М.С. және т.б. Паразитология және жануарлардың инвазиялық
аурулары – Алматы, 2003. – Б.3-26.

2 Ерболатов К.М. Мал гельминтоздары. Алматы, Қайнар. 1984. – Б.5-32.

3 Есімбеков Ж.М. Арахноэнтомология. Новосибирск, 2002. - Б.3-14.

5 Ыбраев Б.К. Гельминтоздарды балаудың негізгі әдістері. Астана, 2008.-
Б.52б.
6 Кадыров Н.Т. и др. «Паразитология и инвазионные болезни
сельскохозяйственных животных». Астана, 2001. – С.4-65.
Жекелей гельминтология
Бұл тараудағы жеке инвазиялық аурулар төмендегі келтірілген тәртіпте
қарастырылады.
Сұрақтар
1 Аурудың анықтамасы
2 Қоздырушының сипаттамасы
3 Қоздырушының даму биологиясы
4 Эпизоотологиялық деректер
5 Аурудың патогенезі
6 Аурудың сыртқы белгілері
7 Патологиялық-анатомиялық өзгерістер
8 Балау (диагноз қою)
9 Емдеу
10 Дауалау

№ 2 дәріс НЕМАТОДОЛОГИЯ. АСКАРИДАТОЗДАР, БАЛАУ ЖӘНЕ КҮРЕС ШАРАЛАР
ЖАЛПЫ НЕМАТОДОЛОГИЯ.
1 Нематодалардың морфологиясы
2 Нематодалардың систематикасы
1 Нематодалардың морфологиясы. Нематодалар жануарлардың әртүрлі
мүшелері мен ұлпаларында мекендейтін тоғышар жұмыр құрттар класының
өкілдері. Дене пішіндері жұмыр, жіпшетәрізді, арқантәрізді, тұрқылары
әрқилы (1мм ден 1 м дейін). Асқорыту, жүйке, зәр бөлу және жыныс мүшелері
жақсы дамыған. Дене сырты кутикуламен көмкерілген. Нематодтардың көпшілігі
дара жыныстылар. Аналықтары аталықтарынан ұзын. Жұмыртқа немесе тірі туады.
2 Нематодалардың систематикасы. Нематодалар бас, құйрық жақтарының,
өңешінің және дамуындағы ортақ ерекшеліктеріне қарай топтастырылған.
Олардың келесі тек тармақтарының ветеринариялық-санитариялық маңызы бар.
Ascaridata. Ауыз кіреберісі үш ерінмен көмкерілген, өңеші цилиндр тәрізді.
Аталықтарының 2 тең спикуласы бар. Жұмыртқалары қалың тегіс немесе кедір-
бұдырлы қабықты болып келеді. Oxyurata. Ауыз кіреберісі 3 немесе 6 ерінмен
көмкерілген, өңеші түп жағында торсиған (бульбус), аналығының вульвасы
денесінің алдыңғы жағында ашылады. Аналығының құйрық жағы жіңішке, ұзынша
келген. 1 не 2 спикулалы. Жұмыртқалары ассиметриялы. Strongylata. Еріндері
жоқ, ауызға кіреберісі көптеген кірпікшелермен көмкерілген. Кейбірінде ауыз
қуысының түбінде тісшелер жайғасады. Аталықтарының құйрық жағы жыныс
бурсасымен және 2 спикуламен аяқталады. Жұмыртқаларының ішінде дамыған
ұрығы болады. Пішіні сопақшалау. Spirurata. Ауыз тесігі көбінесе қалақша
тәрізді екі бөлінген ерінмен көмкерілген, кейде еріндері болмайды. Ауыз
қуысынан жұтқыншақ (фаринкс) жалғасады, өңеші екі бөлімнен тұрады,
алдыңғысын - етті, соңғысын - безді деп атайды. Екі спикуласы тең емес
еркектерінің құйрық ұшының латералды жағында кутикулярлы кеңейген қанат
тәріздес және отырғызылған бұтаққа ұқсас бүртіктер кездеседі.
Trichocephalata. Алдыңғы жағы ұзын, жіптей жіңішке, ал артқы жағы қысқа
және жуан келеді, не алдыңғы жағымен бірдей. Өңеш өте жіңішке түтікшеге
ұқсас және оның бездері айқындалып тұрады. Егер спикуласы бар болса, ол
біреу ғана және инедей сүйір болады. Жұмыртқасы күбі тәрізді, екі ұшы
тығынмен бекітілген. Filariata. Бас жағы ерінсіз. Өңешінің алдыңғы бөлігі
етті, артқысы – безді. Екі тең емес спикулалары бар. Бионематодтар.
Rhabaitata. Ұсақ, жіңішке нематодалар. Өңешінде екі кеңейген бульбусы
болады. Dioctophymata. Кутикуласы көлденең сызылған немесе бүкіл дене бетін
ұсақ тікенектер алып жатады. Аталықтарында жыныс бурсасы қоңыраутәрізді.
Ұзын 1 спикуласы бар. Жұмыртқасы қалың, күрделі өрнектермен көмкерілген
суреттермен сипатталады.
Бақылау сұрақтары
1 Нематодалардың асқорыту, жүйке, зәр бөлу және жыныс жүйелеріне
сипаттама беріңіз.
2 Әртүрлі тек тармақтарға жататын нематодтардың қандай ерекшеліктерін
білесіз?
Аскаридатоздар – жануарлардың ащы ішегінде тоғышарлық күнелтетін
Ascaridata тек тармағына қарасты өкілдердің тудырған аурулар тобы.
Қоздырушылардың барлығы дерлік ірі, геогельминттер.
Аталған топқа жататындары:
1. Жылқы параскаридозы – Parascaris eguorum;
2. Шошқа аскаридозы – Ascaris suum;
3. Етқоректілердің токсаскаридозы – Toxascaris leonina;
4. Етқоректілердің токсокарозы – Toxocara canis;
5. Бұзау неоаскаридозы – Neoascaris vitulorum;
6. Құс аскаридиозы – Ascaridia galli;
7. Адамның аскаридозы – Ascaridia lumbricoides.
ЖЫЛҚЫ ПАРАСКАРИДОЗЫ
Параскаридоз - кең таралған, Parascaris eguorum паразиттік жұмыр құрты
тудыратын, тақтұяқты жануарлардың созылмалы инвазиялық ауруы. Параскаридоз
жылқы шаруашылығына әжептәуір зиян келтіреді, ауырғандары дамуда және өсуде
артта қалады, оларда қоңдылығы және жұмыс қабілеті күрт төмендейді, ал
шамадан тыс инвазияланған жылқылар, әсіресе, құлын-жабағылар, сирек өліп те
қалады. Бейім жануарлардың залалдану дәрежесі жасына қарағанда кері
пропорционалды: жануарлар неғұрлым жас болса, соғұрлым инвазияның
интенсивтілігі және экстенсивтілігі жоғары.
1 Қоздырушысы – ірі, дара жынысты Parascaris equorum нематодасы,
ұзындығы 15-37см, жіптәріздес пішінді, ақшылт-сары түсті. Ауыз тесігі үш
ерінмен қоршалған. Еркектерінде құйрық жағы иілген, дене ұзындығы
ұрғашыларынан кіші. Вульва соңғыларында денесінің бастапқы бөлігінде
орналасқан. Жұмыртқа ауа температурасы 40оС-тан жоғары, нәжіс ылғалдығы 20%-
дан төмен, салыстырмалы ылғалдық 70%-дан төмен болса, сондай-ақ 60-70оС-тық
5%-тік карбол қышқылы, креолин, нафтализол және ксилонафт-5 ерітінділерімен
әсер еткенде қырылады. Нәжістегі жұмыртқа қар астында тіршілігін сақтай
отырып, қыстап шығады.
2 Қоздырушының даму биологиясы. Ұрықтанған аналықтары нәжіспен
жұмыртқаларын сыртқы ортаға шығарады. Жұмыртқа 37оС температурада 15
тәулікте, 20оС-та 13 тәуліктен кейін инвазиялық сатысына (зардапты) дейін
жетіледі, яғни температура көтерілген сайын өсіп-жетілу мерзімі қысқарады,
35оС температурада 4 тәулікке дейін жетеді. Жануарлар азық-сумен
инвазиялық жұмыртқаларды жұтқан кезде шалдығады. Жылқы ішегінде жұмыртқадан
балаңқұрт жарып шығады да, гепато-пульмоналдық миграция жасайды, яғни
ішектің кілегейлі қабығы арқылы веноздық қылтамырға өтеді және қан ағысымен
бауырдан өтіп оң жақ жүрек, өкпе артериясы, кіші қан айналым шеңберіне
келеді. Қылтамыр қабырғасын белсенді түрде бұза отырып, олар біртіндеп
альвеолаға, бронхиолаға, бронх және кеңірдекке түседі. Эпителийдің
жыбырлаған қозғалысымен және жөтелдің итеруімен балаңқұрттар ауыз қуысына
түседі де, жұтылады және ішекте жыныстық жетілу сатысына дейін өседі. Жылқы
организмінде параскарид дамуының препатенттік кезеңі Величкин бойынша, 1,5-
2 ай, Горшков бойынша, 2,5-3 ай, Ыбраевтың (1989-1991) Қазақстанның
солтүстігіндегі жүргізген зерттеулері бойынша, 47-63 күн құраған. Ішекте
параскаридтер 6-10 ай тоғышарлық тіршілік етеді.
3 Індеттанулық деректер. Параскаридозбен негізінен құлын, жабағы,
тайлар залалданады. Инвазияның шегіне жетуі (максимумы) тамыз-қырқүйек
айларында байқалады, инвазия осы деңгейде күз және қыс бойы тіркеледі де,
тек келесі жылғы көктемге қарай азая бастайды, ал маусым айында
төмендейді. 1-2 жылдықтарда залалдану динамикасы осыған ұқсас, бірақ
интенсивтілігі аздау. Сақа жылқыларда жасына қарай пайда болған иммунитет
салдарынан болар, параскаридоз сирек байқалады, бірақ олар инвазия көзі
болып табылады. Еліміздің солтүстік өңіріндегі жылқылардың арасында аталмыш
ауру 17-53% дейін 4 жасқа дейінгілерде жиі тіркеледі.
4 Аурудың патогенезі. Гельминт механикалық, токсикалық, инокуля-торлық,
аллергиялық және трофикалық әсерін тигізеді.
5 Аурудың сыртқы белгілері. Құлындар жиі ауырады, сақа малда өшкін
ағымда өтеді.
Аурудың алғашқы 3-4 күндері энтерит, іш өту байқалады, бұдан кейін
бронхопневмония (жөтел, ентігіп тыныс алу, мұрын қуысынан сулы сұйық ағу,
қысқа мерзімді қызба). Кейіннен, ересек параскаридтердің жетілуінен іш өту,
арасында іш қату, әлсіз өлі тию белгілері, қарын көлемінің ұлғаюы пайда
болады, тәбеті бұзылып, көзге көрінетін кілегей қабықтар ақшыл тартады,
жануар арықтап, тез шаршайды, құлындар өсуде артта қалады, түлеуі
кешеуілдейді. Жүйке жүйесі зақымданғанда, жануардың бұлшық еттері тырысып,
артқы аяқтары жансызданып қалуы мүмкін.
6 Анықтау жануарлардың тірі кезінде, індеттанулық деректер, клиникалық
белгілері және нәжіс сынамасын Фюллеборнның флотациялық әдісі немесе
Дарлингтің әдісімен лабораторлық зерттеп, параскарид жұмырт-қасын табу,
ескеріле отырып қойылады. Кейде параскаридтер жануар нәжісі-мен бірге
өздігінен (әсіресе, жылқы көктемде балауса шөпке шыққанда) немесе
диагностикалық дегельминтизация кезінде бөлінеді. Өлген соң - өлексені
жарып сойған кезде және патанатомиялық өзгерістер мен ересек аскаридтер
тапқан кезде қояды.
7 Емдеу. Ем және дауалау ретінде бензимидазол препараттары
(парбендазол, камбендазол, фенбендазол, альбендазол, тиабендазол,
тетрамизол) мен пастатектес ивермектиндер (эквалан, эквисект, максимек,
алезан, эквивен және т.б.) нұсқауға сәйкес қолданылады.
8 Дауалау туған құлындар мен жабағы-тайларды маусым-шілдеде, тамызда
және күзде қазан-қыркүйекте дәрілеу арқылы жүргізіледі. Ересектерін
жайылымға шығарар алдында наурыз-сәуірде, екінші рет тамыз-қыркүйекте,
соңғы рет қараша-желтоқсан айларында дегельминтизация-лайды.
Дегельминтизация өткеннен соң қиды залалсыздау, ат қораларын ыстық 3-5%
креолин, карбол қышқылы ерітінділерімен, нафтализол, ксилонафт қолдана
дезинвазиялайды. Ауру ошақтарында әр 7-9 күн көктемде, әр 5-6 күн сайын
жазда жайылымды ауыстырып отырады.
ШОШҚА АСКАРИДОЗЫ
1 Аскаридоз - үй және дала шошқаларының, әсіресе, жас кезінде
шалдығатын гельминтоздық ауруы. Аскаридоз елеулі экономикалық зиян
шектіреді, аскариозбен залалданған шошқалар 30%-ға дейін тірі салмағын, ал
торайлар тәулігіне 200г-ға дейін салмақ қосуын жоғалтады, өсуде және дамуда
артта қалады.
2 Қоздырушысы - ақ түсті, ұзындығы 12-30см, мм, аузы үш еріншемен
қоршалған Ascaris suum жұмыр құрты. Жұмыртқасы сопақтау қара-қоңыр немесе
сұр түсті, сырты бұдырлы қалың төрт қабықшамен көмкерілген. Аскарида
ересектері ащы ішек кеңістігінде, ал балаң сатысындағылары - өкпе мен
бауырдың ұлпаларында, кейде өт жолында (кездейсоқ тоғышарлық) кездеседі.
3 Қоздырушының даму биологиясы. Ұрғашысының сыртқа тастаған
жұмыртқалары (тәулігіне 200 мың данаға дейін) шошқа қораларын, жайылымды,
суды т.б. ластайды. Қолайлы жағдай болған кезде (температура 20-30оС,
ауаның жеткілікті ылғалдылығы) 2-3 апта ішінде жұмыртқада инвазиялық
балаңқұрт дамиды. Зарарлану негізінен, шошқа қорада, пісіп-жетілген
жұмыртқаны немесе инвазияланған жауын құртын азық және су-мен бірге жұтқан
кезінде болады. Шошқа ішегіне екінші рет түскен олар тұрақталып, өседі және
1,5-2 айдан кейін жыныстық жетілген сатысына айналады. Ішекте аскаридтер 7-
10 ай күнелтеді, олардың саны бірнешеден жүз, мың данаға дейін болады.
4 Эпизоотологиялық деректер. Зарарлануға жануарлар айлық жасына дейін
көбірек бейім. Торайлар өмірінің бірінші күнінен бастап енесінің ластанған
желін емшектерін емгенде, еден, жер, ластанған астаушадан азық жегенде
залалданады. Жануарлардың жасы ұлғая инвазияның тұрақтылығы жоғарылайды.
Күзгі-қысқы кезде торайлардың зарарлануы әжептәуір жоғары. Инвазия көзі
болып ауру шошқалар табылады. Аскаридтың инвазиялық жұмыртқалары ластанған
малдардың тұяғымен, терісімен, тіпті шыбындар немесе шаңтозаң арқылы да
жемге, су, азықтарға түседі. Жауын құрттары аскаридтердің қор жинағыш иесі
(резервуар) рөлін атқарады.
Жұмыртқалар сыртқы ортаның қолайсыз факторларына төзімді. Құмды
топырақта 10 жыл сақталса, 2%-дық формалин ерітіндісінде дами алады, 4-5%-
дық сілті ерітіндісіне төтеп береді. Ыстық су (60оС) қысқа уақыт әсер
еткенде, жұмыртқалардың тек бір бөлігін (50%-ке дейін) өлтіре алады.
Жұмыртқаларға сілтілердің 3-5%-дық ыстық ерітінділері (60оС), жаңа
сөндірілген әк, 4-5%-дық фенол ерітіндісі 24 сағат бойы әсер еткенде ғана
өлтіреді. Жұмыртқаның инвазиялық сатысына дейін даму мерзімі топырақ
бетінде 26-49 күн болса, 5-10см тереңдікте 28-54 күн.
Шошқа аскаридасының жұмыртқалары адам үшін қауіпті. Адам ішегінде
жұмыртқадан балаңқұрт қанмен организмнің әртүрлі ағзаларында
гранулематоздық құбылыс тудырады. Организмде балаңқұрттың ондай миграциясы
«Visceral larva migrans» деген феноменмен аталған.
5 Ауру белгілері. Бастапқыда дене температурасы 41,5о С-қа дейін
көтеріледі, демалуы жиілейді, мазасызданады. Торайларда пневмониямен қатар
асқорыту жүйесі қызметінің бұзылуы: тәбетінің төмендеуі, сілекей ағу және
құсу байқалады. Жануар төсенішке көміліп жата береді, ентігу және жалпы
жабырқау күшейе түседі. Кейде, көбінесе азықтандыру кезінде торайларда
анафилактикалық құбылыс байқалады: ішегі түйнейді, торайлар кенеттен
шыңғырып құлап түседі, аяқтары қалтырап-дірілдеп, сіңірлері тартылып
қалады. Мұндай белгілер 1-2 минутқа созылады. Содан кейін торайлар біраз
уақыт есеңгіреп жатып, зорға көтеріліп, тәлтіректеп әзер қозғалады.
Аллергия салдарынан терісінде қызарған, қанталаған, кейде күлбіреп, 5-6
күннен соң қабыршақтанған жараға айналатын патологиялық өзгерістер пайда
болады.
6 Балау. Тірі кезінде анықтау Фюллеборн немесе Щербович әдісі бойынша,
копроовоскопиялық зерттеу 2 айлық жастан асқан торайларда өткізіледі. 1,5-2
айлық жасқа жетпеген торайлар нәжісін копрологиялық анықтау үшін
зерттемейді, өйткені бұл кезде, тіпті торайлар зарарланса да, аскаридтер
әлі де болса жыныстық жетілу жасына жете қоймайды.
Аскаридозды анықтаудағы иммунобиологиялық әдіс – тері арасы сынамасын
(аллергиялық) пайдалану. Аскаридадан жасалған 10%-тік антиген ерітіндісі
құлақ маңындағы тері ішіне егіледі. Зарарланған торайларда 5 минуттан кейін
теріде жақсы көрінетін қоңыр-қызыл із (теңбіл) пайда болады, ол 30-40
минуттан кейін басылады. Боялу қарқынына, өлшеміне және теңбілдің сақталу
ұзақтығына қарап реакцияның дәрежесін бағалайды.
Өлгеннен кейін анықтау ішкі ағзалардың патологиялық-анатомиялық
өзгерістер нәтижесіне, ішекте аскаридтерді табуға, сондай-ақ Берман әдісі
бойынша өкпе және бауыр кесектерін аскарид балаңқұрттарына зерттеу арқылы
жүзеге асырылады.
7 Емдік шаралар нилверм (7мг/кг, 3 күн қатарынан жеммен), панакур (2
күн бойы 0,015г/кг дозада), ринтал (0,05г/кг жеммен), морантел-тартрат,
пирантел-тартрат (0,1г/кг дозада 2 к.н бойы, залалдануы жоғары болғанда 3
күн), ивермектин препараттары (ивомек, баймек, ивермек, иверин 1мл/33кг
т.с., тері астына). Альвет, альбен, альбендазол 100кг т.с. 5,0 г жеммен
араластырып. Левомизол 75 – т/а, әр 10кг т.с. 1мл.
8 Дауалау. Дұрыс азықтандыру. Жазғы лагерьлерді топырағы тығыз
жерлерде ұйымдастыру. Қиды күнделікті тазалау және биотермикалық жолмен
залалсыздау. Қолданылатын құрал-саймандарды таза ұстау. Азықтық астық-
науалардан ғана беру. Мегежіндерді торайлар алдында, жазғы лагерлерге
шығарар алдында және күзде қораға қояр алдында дәрілейді. Торайларды 35-40
күндік, 50-55 күндік және 90 күндік жаста, ал қыс уақытында туған
торайларды 50-55 күн және 90 күнге толғанда дегельминтизациялайды.
Дәрілеген шошқаларды 3-5 тәулік бойы қараңғы қораларда ұстайды. Бөлінген
қиды уақытында сыртқа шығару және қорада дезинвазиялау жұмыстарын жүргізу
көзделеді.
ЕТҚОРЕКТІЛЕРДІҢ ТОКСОКАРОЗЫ МЕН ТОКСАСКАРИДОЗЫ
1 Аталған аурулар етқоректілердің ащы ішегінде мекендейтін
қоздырушылардың ықпалынан туындайды.
2 Қоздырушылары: Toxocara canis (Аnisakidae тұқымы) және Toxascaris
leonina (Аscaridae тұқымы). Ересектері ащы ішекте, балаңдары адамның, иттің
және кейбір жануарлардың ішкі мүшелерінде (бауыр, өкпе, ми, көз, бүйрек,
жүрек) тоғышарлық күнелтеді.
3 Даму биологиясы. T.canis дамуы аскаридтік типпен өтеді. Ұрықтанған
аналығының нәжіспен бөлген жұмыртқасы қолайлы жағдайда зардапты сатысына
дейін жетіледі. Жұғудың 3 жолы: жұмыртқалармен ластанған азық-сумен, бұлшық
етінде токсокара балаңқұрты бар кеміргішті жегенде және жатырдағы күшікке
кіндік (плацент) арқылы берілгенде. Буаз қаншықтың жатырдағы күшігіне
кіндік арқылы берілуіне байланысты туған күшік 21 күнге толғанда нәжісінде
токсокара жұмыртқалары анықталады.
T. leonina–ның ішке түскен личинкасы миграция жасамайды. Ол ішек
кілейгей қабатының астына еніп, 2 рет түлейді, де 3-4 апта өткеннен соң
ішек саңылауына шығып ересек сатысына айналады.
4 Эпизоотологиялық деректер. Токсокарозға ит-мысықтардың 20 күнге
дейінгілері күшік-мауықтары, ал токсаскаридозға керісінше ересектері (тек
күлгін түлкілердің ғана күшіктері туғаннан 20 күнге дейін бейім) бейім
келеді. Инвазия көзі жас күшіктер, резервуарлық иелер (кеміргіштер) және
ауру буаз қаншықтар.
5 Сыртқы белгілері: арықтау, кілегей қабықтарының бозаруы, азыққа
тәбетінің болмауы, ішке ауаның кеулеуі, іш өту, бітелу, құсу, бұлшық
еттерінің тартылуы.
6 Диагнозды эпизоотологиялық деректерге, клиникалық белгілеріне,
лабораторлық зерттеу нәтижелеріне сүйене жүргізеді.
7 Емдеу. Дронцит, дронтал, тронцил, азинокс, празиквантел, празив К,
фебтал (1 таблеткасы 10 кг т.с.).
8 Профилактикалау. Күнделікті торларды, жаппаларды, лапастарды қидан
тазарту, биотермикалық залалсыздау. Кезеңді копрологиялық зерттеулер
жүргізу (күшіктерді – ай сайын, ересектерді – тоқсанда 1 рет). Жоспарлы
сақтық дегельминтизациялауды маусым-шілдеде қаншықтарды күшіктерінен
айырған соң, екінші рет – ұйығардың алдында желтоқсанда. Күшіктерді
туғаннан соң 20-25 күн өткенде. Көкөністерді тазартып, мұқият ағынды суда
жуғаннан соң ғана азық ретінде қолдану қарастырылады. Ай сайын қораларда
дератизация жүргізу. Адамдардың, әсіресе, балалардың ауруды жұқтырмас
мақсатында ойын алаңдарында ит-мысықтарды серуендетуге, өзен-көлдердің
жағажайларында иттерді шомылдыру қатаң тиым салу және бақылауға алу
қарастырылады.

ЖАНУАРЛАРДЫҢ ОКСИУРАТОЗДАРЫ

1 Жылқы оксиурозы – тақ тұяқтылардың (жылқы, есек, қашыр) тоқ ішегінде
қоздырушының тоғышарлығынан туындаған инвазиялық ауру.

2 Қоздырушысы Oxyuris egui, ақшылт сұр түсті нематода, ұзындығы 6-180мм.
Құйрық жағы үшкірленген, вульвасы денесінің алдыңғы жағында, өңешінің
артқы жағы бульбустәрізді кеңейген.

3 Даму биологиясы. Геогельминт. Ұрықтанған аналығы жұмыртқаның бір
бөлігін нәжісімен сыртқа тастаса, бір бөлігін – тік ішектің маңына
бекітеді. Ішке түскен зардапты жұмыртқадан шыққан личинка тоқ ішектің
кілегей қабат астына енген соң 2-3 аптаға кідіріп, 2 рет түлейді де,
уақыт өтісімен ішек саңылауына шығып, ересегіне айналады.

4 Эпизоотологиялық деректер. Оксиурозға 1 жасқа дейінгі жабағы-тайлар
және ат қорада үнемі ұсталынған жылқылар бейімділік танытады. Аурудың
жылдам таралуына лас, қидан уақытында тазартылмаған ат қоралар, азықты
еденнен беру себепші болады. Ауру негізінен мамыр-қазан аралығында
жұққанымен, жылдың барлық мезгілдерінде тіркеледі.

5 Патогенез нәтижесінде тоқ ішектің кілегей қабатының қабынуы, асқорыту
жүйесі қызметінің нашарлауына әкеліп соқтырады.

6 Сыртқы белгілері. Арықтау байқалады. Қатты қышыма салдарынан малдар
мазасызданады, қабырғаға қоршау сырғауылына және басқа да қатты заттарға
артқы жағымен жиі қасынады, соның салдарынан құйрық түбінің қылдары түсіп
қалады, құйрығының түбінің жүні үрпиеді, терісі жарылып, экзема, дерматит
пайда болады.

7 Балау жүргізу үшін құйрық асты перианалды қыртысынан қырындысын оксиур
жұмыртқаларына зерттеу қолданылады және ауруға тән сыртқы белгілерін
ескере жүргізеді.

8 Емдеу. Пастатектес авермектиндер мен бензимидазол препараттарын қолдану
ұсынылады.

9 Дауалау жалпы ветеринарлық-санитарлық шаралар өткізу, күн сайын жылқы
терісін тазалау, анал тесігі маңын, құйрық түбін 3%-тік креолин, крезол
немесе басқа кез келген дезинфектантпен жуу; ат қора, қоршау, күту
құралдары және шаруашылық бұйымдарын мұқият тазалау, 60-70оС 3-5%-тік
фенол (фенол, креолин, ксилонафт, нафтализол), этофор, формалин
препараттарының ерітінділерімен дезинвазиялайды.
Астауларды, қора қабырғасын, қоршауды ыстық сілтімен жуады және ат
қораны сөнбеген әкпен ақтайды. Жылқыға азықты аяқ астына тастамай, тек қана
астауларға салып береді.
Преимагиналдық дегельминтизацияны өткізу керектігі әрбір 1,5-2 ай сайын
овоскопия өткізу барысында анықталынуы қажет.
ҚОЯН ПАССАЛУРОЗЫ

1 Тоқ ішектің соқыр ішек тармақтарында Passаlurus ambiguus тоғышарлық
күнелтуінен туындаған нематодоз.

2 Паразит 4-11мм, өңешінің түбі торсиған. Аталығы мен аналығының артқы
жақтары үшкір, ұзын. Жұмыртқасы сопақшалау, асимметриялы, бір полюсінде
тығыншасы болады.

3 Даму биологиясы. Жұмыртқалары перианалды қыртыс маңында 1-2 тәулік
ішінде инвазиялық сатысына жетеді. Ішекте 10-15 күн дамыған соң ересек
сатысына айналады. Ішекте 60-76 күн тірішілік етеді.

4 Эпизоотологиялық деректер: ауру қоян шаруашылығы дамыған жерлердің
бәрінде кездеседі, негізінен көжектерде тіркеледі.

5 Сыртқы белгілері: көжектер құйрық маңын қатты заттарға үйкейді,
тістелейді, су құйған ыдысқа жиі отырады.

6 Балау анус маңынан қырынды алып зерттеумен жүргізіледі.

7 Емдеу: ивомек, левомизол 1,5г/кг, ринтал 10мг/кг, панакур 12мг/кг
күніне 1 реттен, жемге араластырып береді.

8 Дауалау жалпы ветеринариялық-санитариялық ережелерді сақтау шараларымен
іске асырылады.

№4 -5 дәріс КҮЙІСТІ ЖАНУАРЛАРДЫҢ ЖӘНЕ ЖЫЛҚЫНЫҢ АСҚОРЫТУ ЖҮЙЕСІ
СТРОНГИЛЯТОЗДАРЫ БАЛАУ КҮРЕС ШАРАЛАР

Күйістілердің асқорыту жүйесі стронгилятоздары
Күйістілердің асқорыту жүйесінде Strongylata тек тармағына қарасты
келесі Strongylidae тұқымдасынан Chabertia туысы, Ancylostomatidae -
Bunostomum туысы, Trichonematidae - Oesophagostomum туысы және Tricho-
strongylidae - Trichostrongylus, Ostertagia, Marschallagia, Cooperia,
Haemon-chus, Nematodirus, Nematodirella, Mecistrocirrus және т.б. туыстары
тоғышар-лық етеді. Көрсетілген әр туыстың көптеген түрлері өз алдына
жергілікті жердің табиғи-климаттық жағдайларына қарай, бір аймақта кеңінен,
келесісінде - жеке дара ауру тудырады. Алайда аталған паразиттердің
орналасу орны мен даму циклі, індеттанулық ерекшеліктері, патогенезі,
байқалу белгілері мен балау тәсілдері ұқсас болғандықтан, алдын алу және ем
шаралары да өте ұқсас, сонымен бірге күйістілерде жиі миксинвазия түрінде
тіркеледі.
ҚОЙ НЕМАТОДИРОЗЫ
1 Қойдың аталмыш ауруы Nematodirus туысына қарасты нематоданың
тоғышарлығынан туындайды. Сонымен бірге нематодирозға ешкі, бұзау, түйе,
бұғы және басқа жабайы жануарлар бейім. Нематодирозға үй қояндары да өз
сезімталдығын білдіреді.
Нематодироздан тиетін экономикалық зиян бірінші ретте қойдың жаппай
қырылуымен, ет және жүн өнімдерінің күрт төмендеуімен сипат-талады.
2 Қоздырушылары - ұзындығы 7-30мм, жіңішке, бас жағында везику-ласы
бар, ұзын жіпше тәріздес спикулаларының шеттері мембранамен жалғасқан
нематода. Жиі кездесіп таралған түрлерінің: Н.ойратианус, Н.спатигер, Н.
филликолис, Н.гельветианус, Н.абнормалис. Биологиялық тұғырығы – жіңішке
ішек.
Ауыз қуысында хитинделген тісі бар. Аталығының жыныс бурсасы қомды екі
латералды бір дорсалды жапырақшамен, екі ұзын, жіңішке спикулалармен
жабдықталған. Жұмыртқалары ірі, элипстәрізді. Зардапты личинкасының 8 ішек
жасушасы болады.
3 Даму биологиясы. Жұмыртқа ішінде личинка ұзақ дамиды. Ішке түскен
жағдайда ішектің қабатында екі рет түлеп, ішек саңылауына шыққан соң 24-26
күн өткенде имагоға айналады. Ішекте 5 айға дейін өмір сүреді.
4 Ауру энзоотия түрінде биылғы туған қозыларда кездеседі. Маусымдық
динамикасы географиялық белдеулерге байланысты өтеді. Инвазия
интенсивтілігі қоздырушының жұғуына қарай оннан бірнеше мыңға дейін жетеді
(Кәдіров Н.Т., Токпанов С.С.).
5 Ауру дамуында ішек кілегейінің қабынуы (эпителий эрозиясы, некрозы)
нематодирлердің қанмен қоректенуімен тығыз байланысты, сондықтан, анемия
және асқорыту жүйесі қызметінің бұзылуы, патогенді микрофлораның енуі
(инокуляция) басқа инфекциялық аурулардың туындауына әкеліп соқтырады.
6 Сыртқы белгілері ас қорыту жүйесі қызметінің бұзылуымен, яғни іш
өтумен сипатталады. Нәжісі сұйылып, соңында сутектес болады. Қозыларда ішек
жиырылуы жиілеп, тамыр соғуы минутына 140-180 ретке дейін жетеді, кілейгей
қабықтары бозарған, сирақ-сандары, құлағы, ауыз қуысы суиды, жиі тыныс
алады. Зілді ағымында басын кекірейтіп, аяқтарын созып, жүріс-тұрысы
бұзылады (атаксия). Дене температурасы 41оС көтеріліп, ауру соңында өледі.
7 Балау кешенді түрде жүргізіледі. Лабораторлық зерттеулерден Фюл-
леборн әдісімен (овоскопия) және Берман-Орлов бойынша (ларвоскопия)
жүргізіп дәлелдейді. Жайылым жағдайында ауырған қозыларды дәрілеп диагнозды
растауға (сыртқы нәжіспен түскен нематодирлерді анықтағанда) болады.
8 Емдеу. Нилверм (0,015 г/кг), ринтал (10мг/кг), морантел (0,08г/кг,
екі рет), тивидин (30-50мг/кг), тиабендазол (100мг/кг) жеммен, ивомек,
тафен, баймек, сайдектин, альвет, альбендазол және т.б.
9 Дауалау ересектерді екі рет (көктем мен күзде), ал қозыларды әр 30-32
күн сайын дегельминтизациялау арқылы жүргізіледі. Жайылымды әр 6-7 күн
сайын ауыстырып отыру және химиопрофилактика ретінде фенотиазин:тұз
қоспасын күнделікті қолдану арқылы жүргізіледі.
ҚОЙ ГЕМОНХОЗЫ (ұлтабар гельминтозы)
1 Гемонхоз немесе ұлтабар гельминтозы, күйістілердің арасында
Haemonchus туысы тудырады және кеңінен таралған ауру. Қойларда энзоотия
түрінде кездесіп, айтарлықтай шығын келтіреді. Гемонхозға қой, ірі қара
мал, түйе, солтүстік бұғылары, буйвол, зебу және басқа күйістілер бейім.
2 Қоздырушысы - Haemonchus туысына қарасты H.contortus, H.longis-
tipes, H.similis және H.tataricus. Аталған түрлердің ішінде алғашқысы ең
көп таралған және көпшілік жануарларда ауру тудырса, қалған үш өкілі
сиректеу тіркеледі. Ірі қара малда H.placei, тоғышарлық етеді. H.contortus
трихостронгилидтердің басқаларынан қызғылт түсімен, айтарлықтай тұрқымен
(1,8-3,5см), жіңішкере біткен бас жағы және ауыз қуысында қозғалатын
тісімен, мойын тұсында еміздіктері бар. Еркегінің құйрық жағында үш
бөлімнен құралған жыныс буылтығының сырттағы (дорсалды) екеуі үлкен,
ортасындағысы кішігірім. Спикулалары тең, қысқа және қомды, олардың шеттері
ілмешек тәрізді болып аяқталады. Аналығы иірген ақ және қызыл жіп
секілді, вульвасы денесінің артқы бөлігінде тіл тәріздес қомды
қақпақпен жабылған. Биологиялық тұғырығы - негізінен ұлтабар, кейде жіңішке
ішекте кездеседі.
3 Қоздырушының дамуы 5,5оС-тан төмен және 40оС-тан жоғары болғанда
өтеді. Метоморфоз кезеңінде жұмыртқадан зардапты балаңқұрт сыртқы ортада
дамуы үшін: 26оС-та -4, 17-18оС-та 6-8 күн қажет. Зардапсыз (инвазиялық
емес) личинка температура мен құрғақшылыққа төзімсіз. Организмге шөппен
(сумен) енген балаңқұрт ұлтабар қабығына еніп, 17-20 күннен соң ересегіне
айналады. Гемонхтар иесінің организмінде 6-8 ай өмір сүреді.
4 Індеттенулық деректер. Жануарлар жайылымда көктемнен күзге дейінгі
уақытта шалдығады. Аурудың таралуы метеорологиялық, шаруашылық жағдайларға
байланысты болады. Шөл және шөлейт аудандарда ауру кездеспейді. Керісінше,
неғұрлым ылғалы көп аудандарда мал ауруға көп шалдығады. Аурудың
маусымдылығы мен жасына қатысты өзгерістер әр зонада әртүрлі. Мәселен,
Қазақстанның оңтүстігінде гемонхоз қозылар арасында маусымда байқалып,
кейіннен біртіндеп көбейіп, ал қазан айынан бастап шалдығуы азаяды.
Тұсақтар мен ересек қойлар бұл зонада үнемі шалдығып, аурудың сыртқы
белгілері көктем және күзде байқалады. Басқа жерлерде, қозылардың
гемонхозға шалдығып симптомдарының білінуі жаздың аяғы мен күзде болады.
Сондықтан тоқтылардың шығынға ұшырауы әдетте қыстың аяғы және көктемде
байқалады. Көп малдың гемонхозға шалдығуы зардапты балаңқұрттың сыртқы орта
факторларына төзімділігіне, олардың өсімдік жапырағына, жермен немесе
топыраққа тереңге бойлауына қатысты. Кеуіп қалған личинкалардың
зардаптылығы 1,5 жылға дейін жойылмайды, 50оС-қа шыдайды, кейде қыстап
шығуы ықтимал.
5 Патогенезі. Гемонхтар ұлтабардың кілегей қабығын жаралап оның
асқорыту функциясын бұзады, қабындырып, капиллярлық қанталауларға әкеліп
соқтырады. Гемонхтардың ықпалынан қан түзілу нашарлайды. Осы айтылғандар
гемоглобиннің, эритроциттің азаюына, ЭШЖ төмендеуіне әкеліп соғады. Тоғышар
зәрімен уланған организмде (қан түзу, нерв, ішкі бездер жүйелерінде)
патофизиологиялық және патоморфологиялық өзгеріс-тер туындайды.
6 Аурудың сыртқы белгілері. Ауру мал күйзеліп, азықтан бас тартады,
көзге көрінетін кілегей қабықтары бозарып, іш өтеді, қасы мен төс тұсы
ісінеді, қанның морфологиялық құрамы өзгеріп, кейде дене қызуы жоғары-
лайды.
7 Балау малдың тірі кезінде клиникалық белгілеріне, нәжісіндегі
инвазиялық балаңқұртына қарай, ал өлекседе - жарып сойғанда, гемонхтардың
ұлтабарда табылуымен нәтижеленеді.
8 Емі. Фенотиазин әр малға жекелей қосылған судағы суспензия түрінде, я
болмаса, топ малға жарма жеммен 0,5г/кг дозада беріледі.
Нафтамон 0,3г/кг дозада 10%-дық ұнның судағы суспензиясы ретінде
қолданылады. Нилверм 0,015г/кг 1 рет, әр малға жеке ауыздан, фенбендазол
(панакур), фенкур – 0,015г/кг, ішке, 1 рет , кубен, морантел тартрат –
0,08г/кг 7-10 күн сала 2 рет азықпен, мебенвет – 0,02г/кг азықпен 1 рет
беріледі. Авермектиндер тобын (ивомек, баймек және т.б.) 1мл әр 50 кг тірі
салмағына, тері астына егіледі.
9 Дауалау. ҚазҒЗВИ ұсынысы бойынша, Қазақстанның оңтүстігінде ересек
құрттардан жануарларды арылту үшін қаңтарда, наурызда және қазанда,
оңтүстік-шығыста - қаңтарда, сәуірде және қазанда, оңтүстік-батыста -
наурызда, маусымда және қыркүйекте дегельминтизация жүргізілуі шарт.
Қозыларды әдетте саулықтардан бөлгенде дәрілейді.
Өрістегі малды стронгилятоздардан дауалау негізінен ФТҚ (фенотиазин тұз
қоспасы) 10 : 90 арақатынасында үнемі (химиопрофилактика) беру арқылы
жүргізіледі. Мал организмінде патологиялық процестерді болдырмау мақсатында
әр 100кг ФТҚ-ға йодты калий (0,03г), хлорлы кобальт (0,1г), коллоидты
күкіртті (2,5г) және А,С витаминдерін қосады.
Гемонхоздың басқа да алдын алу шаралары «Күйістілердің асқорыту жүйесі
стронгилятоздарын дауалау» тарауында қамтылған.

ЖЫЛҚЫНЫҢ АСҚОРЫТУ ЖҮЙЕСІ СТРОНГИЛЯТОЗДАРЫ, БАЛАУ ЖӘНЕ КҮРЕС ШАРАЛАРЫ

1 Асқорыту жолы стронгилятоздары барлық жастағы жылқы, есек, қашыр,
пони, құлан және басқа да жабайы тақтұяқты жануарларда ең көп тараған
гельминтоз аурулары, барлық сатысындағы көптеген түрге (45-ке дейін)
Strongylata тек тармағына Strongylidae және Trichonematidae тұқымына
жататын нематодтар тудырады. Ересек сатысында тоқ ішекте, ал балаңқұрт
сатысында - жануарлардың ағзаларында және ұлпаларында тоғышарлық тіршілік
етеді. Биологиялық, клиникалық және патологиялық-анатомиялық
ерекшеліктеріне байланысты: а) ересек сатысының асқорыту жүйесіндегі
тоғышарлығынан тудырған ауруларын – имагиналды стронгилятоздар және олардың
балаңқұрттарының әртүрлі ағза мен ұлпаларда тудырған үрдістеріне байланысты
– ларвалды стронгилятоздар деп екі топқа бөлу қабылданған.
2 Деляфондиоздың қоздырушысы Delafondia vulgaris – ұзындығы 16-24мм,
ауыз қуысының түбінде екі құлақшатәріздес тісшелері орналасады.
Альфортиоздың қоздырушысы Alfortia edentatus – 24-40мм, ауыз капсуласында
тістері жоқ. Стронгилезді Strongylus eguinus - 25-45мм, ауыз қуысында
шеттері жіңішкере біткен екі ұзын және екі қысқа (барлығы төртеу) тістері
жайғасқан түрі қоздырады. Трихонематиоздоздарды Тrichonematidae тұқымының
өкілдері өте ұсақ, 5-20мм, ауыз капсулалары кішігірім, цилиндр немесе
сақинатәріздес, биіктігі енінен қысқа болып сипатталады.
3 Стронгиляттардың сыртқы ортадағы дамуы ұқсас. Тоқ ішекте мекендеген
ұрықтанған ересек аналығы нәжіспен жұмыртқаларын тастайды. Жылы
температура мен ылғалдылықта 5-17 тәуліктен дамыған зардапты балаңқұрт
малға жұғудан қауіп тудырады. Ішке түскен әр түрдің личинкасы өзінің
биологиялық тұғырығына қанмен жетіп, соның ішінде: деляфондидікі –
шажырақай артериясында (қан тамырында: тромбылар, аневризмдер) 5-6 ай,
альфоритидікі – құрсақтың, шаптың, соңғы қабырғаның сір қабатының астында
(түйіндер құрады) 7-8 ай, стронгилдікі – ұйқы безінде 9-10 ай,
трихонематидтікі тоқ ішектің сір қабатының астында (гематомалар, ұсақ
түйіндер 30-60 күн) жетіліп, тоқ ішектің саңылауына шыққан соң ересекке
айналады. Стронгилятталардың ересектері тоқ ішекте орташа есеппен 8-18 ай
мекендейді.

4 Эпизоотологиялық деректер. Жылқылар тек жылы мезгілде (+8-38оС)
жайылымда және ат қорада личинкамен ластанған азықты жерден жегенде
шалдығады. Инвазияның шегіне жету сатысы күзде тіркеледі.

5 Клиникалық белгілері жаздың соңында немесе күздің басында байқалады.
Инвазия интенсивтілігі төмен болғанда сыртқы белгілері өшкін, яғни анық
байқалмай, азыққа тәбетінің төмендеуі, арықтау, анемия, өсуі тежелу, іш
өту түрінде байқалады.

6 Диагнозды стронгилят жұмыртқаларын нәжіс сынамаларында анықтау
нәтижесінде (топ бойынша диагнозды копроовоскопия тәсілімен қояды), ал
жеке ауруларды жіктеу үшін олардың личинкаларын (Берман-Орлов әдісімен
копроларвоскопия тәсілі) зерттейді. Өлген малда ересектерін тоқ ішектен,
ал 4-5 сатыдағы балаңқұрттарын биологиялық тұғырықтарынан іздестіреді.

7 Емдеу бензимидазол және пастатектес авермектиндерді қолдану арқылы
жүргізіледі.

8 Дауалау жылқы стронгилятоздарында: жоспарлы дегельминтизациялауларды
өткізу, ауыспалы жайылым жүйесіне көшу, азықты оттықтан беру шараларын
қамту арқылы іске асырылады.

№6 дәріс ЖАНУАРЛАРДЫҢ ТЫНЫС АЛУ ЖҮЙЕСІ СТРОНГИЛЯТОЗДАРЫ, БАЛАУ ЖӘНЕ
КҮРЕС ШАРАЛАРЫ

Күйістілердің диктиокаулезі

1 Диктиокаулез жиі күйістілерде жіті немесе созылмалы ағымдарда өкпенің
қабынуымен байқалатын ауруы.

2 Геогельминт. Қойда - Dictyocaulus filaria, ал ірі қара малда -
D.viviparus ауру тудырады. Ірі келген 8-150мм жуық нематода. Еркегінің
жыныс бурсасы етікке ұқсас, құрылысы кемік тәрізді.

3 Даму биологиясы диктиокаулидті үлгіде өтеді. Өкпе ауа тамырына бөлген
ұрғашының жұмыртқасы мал жөтелгенде ауызға түсіп, асқорыту жүйесімен
жылжығанда 2 рет түлеп, сыртқа жұмыртқадан шыққан личинка түрінде түседі.
Тағы 2 рет түлеген личинка зардапты сатысына айналады да, малға жұғудан
қауіп тудырады. Ішке түскенде ішек кілегей қабатын тесіп, лимфи
жүйесімен, кейіннен қан айналымы арқылы өкпеге жетеді де, 1-3,5 ай
өткенде имагоға айналады. Қыс уақытында дамуы тежеледі. Организмде 1,5-2
жыл өмір сүреді.

4 Эпизоотологиялық деректер. Жануарлар алментарлық жолмен зарарланады.
Кейбір жылы аймақтарда инвазиялық личинка қыстап шығып, келесі жылы ерте
көктемде жұғады.

5 Патогенезінде диктиокаулдердің токсикалық, трофикалық, инокуляторлық,
механикалық және аллергиялық әсер білдіруінде.

6. Сыртқы белгілері: жөтел, танаудан жылбысқы сұйықтың ағуы, анемия,
қабақ, жақ асты және төс тұстарында жалқыаяқты ісектердің дамуы, тышқақ
тию, көтеремдіктен өлу, жиі түрде басқа инфекцияның қабаттасуы байқалады.

7 Диагнозды клиникалық-эпизоотоогиялық деректер мен ларвоско-пиялық
зерттеулер (Берман-Орлов пен Вайд әдістерінің көмегімен 1 сатыдағы
личинкаларын анықтау) арқылы қояды.

8 Ем ретінде: дитразин-цитрат (т/а 2мл/10кг, 2 рет, 24 сағат сайын),
локсуран (т/а 2,5мл/10кг), ивермектиндер (1мл/50кг), альбендазолдар (45-
60мг/кг), нилверм (15мг/кг, т/а, 2 рет, 24 сағат сайын), ринтал (0,1г/кг
жеммен), панакур (0,005г/кг жеммен) тағайындалады.

9 Профилактикалау мақсатында ауыспалы жайылым жүйесін (әр 5-6 күн сайын)
қолдану, қозы, бұзауларда ересектерден бөлек бағу, таза сумен
қамтамасыздау сұрақтары қамтылады.

№7-8 дәріс ЖАНУАРЛАРДЫҢ СПИРУРАТОЗЫ МЕН ТРИХОЦЕФАЛЯТОЗДАРЫ, БАЛАУ ЖӘНЕ
КҮРЕС ШАРАЛАРЫ
Ірі қара малдың телязиозы
1 Телязиоз – Thelazia туысына қарасты нематодалардың жануар көзін
жайлағаннан туындаған ауру. Телязий иелері: адам, ауылшаруашылық және
жабайы сүтқоректілер, сонымен бірге құстар. Қазіргі уақытта ғылымға
телязиилердің 32 түрі, соның ішінде, ірі қарада – 8, жылқы мен есекте – 1,
түйеде – 1, итте – 2, шошқада - 1 және әртүрлі құстарда 14 түрі белгілі.
Телязиоздар малдың өнімділігінің төмендеуі, соқыр болған малды лажсыз сою,
оған қарсы атқарылатын емдік-сақтандыру шараларына қажет қаражаттардан
тұрып, орасан зор экономикалық зиян тигізеді. Барлық жануарлардың ішіндегі
ең бейімі – ірі қара мал.
2 Қоздырушылары - телязийлер ұсақ, 5-21мм-дей құрттар. Th.rodesi –
конъюнктивалды (ішкі кілегей қабығының қалтарыс) қуысын және үшінші
қабақтың астын жайлайтын ең көп тараған түрі. Сонымен қатар, Th.gulosa және
Th.skrjabini түрлері көз шарасының безінде және жасағар өзегінде
мекендейді. Th.rodesi сыртқы қабығы (кутикула) көлденеңінен қалыптасқан
сызықшалармен көмкерілгендіктен, тоғышардың сыртқы қабығы ара тістері
секілді кедір-бұдыр болып көрінеді. Спикулалары тең емес. Басқа екеуінің
дене сырты жылтыр. Th.gulosa aуыз капсуласы Th.rodesi-ге қарағанда кең.
3 Даму биологиясы. Телязиидің тірі туған личинкалары шыбын сорған көз
жасымен бірге жұтылып, оның жұмыртқа фолликуласына енеді де, 1 айдан соң
зардапты сатысына жетеді. Шыбын келесі ретте жануардың көз жасын сорған
кезде личинка малдың көзіне түседі. Көздің ішкі қабығы қалтарысында 15-20
күн аралығында ересегіне айналып, осында бірнеше айдан 1 жылға дейін
тұрақтайды, аралық иелері - сиыр шыбындары (Мusca autumnalis,
M.convexifrons, M.amica).
4 Эпизоотологиялық деректер. Телязиоз жазғы жайылым уақытында
тіркеледі. Қазақстанда ауру маусым-қазан аралығында байқалады. Ірі қара мал
жайылымда, суаттардың басында жиі шалдығады. Биылғы жылы туылған бұзаулар
сақа малға қарағанда бейім.
5 Сыртқы белгілері өрістегі малда негізінен жаздың ыстық мезгілдерінде
байқалады. Дерттің бас кезінде жануардың көзі қан кернеуінен қызарып
(гиперемия), қабақтары домбығып, жас ағады, көзін жарыққа аша алмай
жыпылықтата береді. Бара-бара көзі іріңдейді, көздің бұрышында, кірпіктер
де қабыршықтанады. Қызарған қабық ісінеді, 2-3 апта өтісімен қасаң
(мүйізгек) қабақтың әр жерінен жарақаттар пайда болып, жануар көзін аша
алмайды, жүріп-тұруға жасқаншақтайды. Әдетте дерт 1-2 айға созылады. Ауру
мал басын шайқайды, азықтан қалып, қоңы төмендейді, салмағы азаяды. Соңында
көзі мүлдем көрмей, соңында көз алмасы шегірейіп ағып түсуі ықтимал.
6 Диагностикалау. Эпизоотологиялық және клиникалық деректері
ескеріледі. Ауруға күдік туғанда көз шарасын 2-3% бор қышқылының
ерітіндісімен шайып, тұндырған соң микроскоп астында зерттейді.
7 Емдеу. Th.rodesi қарсы көз алмасын 3% лизол, 1-2% хлорофос, 3%
ихтиол, 3% бор қышқылы, йод (кристалл йоды 1г, йодты калий – 2г және 2л
қайнаған су, температура 38-39оС) ерітінділерін қолданады. Емдеу 3 рет әр 3
күн сайын қайталанады. Th.gulosa мен Th.skrjabini жою үшін дитразин цитрат
(0,016мг/кг, т/а, 24 сағат арасында), авермектин препараттары мен сықпа
майларын (гель) қолдану ұсынылған.
8 Профилактикалау мақсатында қыста 2-3 рет, ал жайылым кезінде әр 5-7
сайын жеммен антгельминтті препаратты араластырып алдын алу жүргізіледі.
Шыбындарға қарсы дезинсектанттармен (2-3%) күнделікті бүрку жұмыстары
қамтылады. Шет мемлекеттерде диктиокаулезге қарсы Диктол (Франция)
вакцинасы кеңінен қолданылады.

ЖАНУАРЛАРДЫҢ ТРИХОЦЕФАЛЯТОЗДАРЫ
1 Трихоцефалездар – үй және жабайы жануарлардың тоқ ішегінде (соқыр
және мықын) мекендейтін Trichocephalus туысы тудырған аурулары.
Қазақстанда паразиттің 5 түрі белгілі.
2 Қоздырушысының тұрқы 20-80мм. Денесінің алдыңғы жағы жіңішке және
ұзын, артқы жағы – жуан (ұрғашысынікі – тік, еркегінікі – имиген).
Жұмыртқасы күбітәрізді (бөшке іспеттес), екі полюсінде тығыны бар.
3 Даму биологиясы. Trichocephalus – геогельминт. Сыртқы түскен
жұмыртқа 18-22оС 20-35 тәулікте инвазиялық түріне айналады. Ішке азық-сумен
түскенде жұмыртқадан шыққан личинка тоқ ішек кілегей қабатының астына еніп,
2 рет түлеп, ішекте 40-50 күннен соң ересегіне айналады. Ішекте 2,5-8 ай
тоғышарлық күнелтеді.
4 Эпизоотологиялық деректер. Көпшілік жерде таралған. Кейде ЭИ 100%
дейін жетіп, ИИ бірнешеуден бірнеше мың данаға дейін болады. Алментарлық
жолмен жылдың барлық мезгілінде мал зарарланады.
5 Сыртқы белгілері. Мал күйзеледі, арықтайды, әлсізденеді, тынысы
тарылады, іші кейде өтеді, бірде қатады, торайлар ит секілді шоқиып
отырады.
6 Диагностикалау гельминтоовоскопияның Фюллеборн әдісімен жүргізіледі.
Өлген малда – тоқ ішегі зерттелінеді.
7 Емдеу үшін авермектин препараттары (1мл/50кг күйістілерге, 1мл/33кг
т.с. шошқаға, тері астына), проминтик (0,23мл/кг, т/а), фенбендазол
(0,033г/кг, тәулігіне 2 рет), ринтал (0,05г/кг, 2 күн бойы) басқа да
бензимидазолдарды қолданады.
8 Профилактикалау жалпы ветеринариялық-санитариялық шараларды мал
қоралары мен маңында өткізу, жануарларды көктемде және күзде дәрілеу
жұмыстарын жүргізу арқылы атқарылады.
Трихинеллез
1 Жіті ағымда, адам және жануарларда аллергиялық құбылыстардың
белгілерімен байқалатын зооантропоноз.
2 Трихинеллез қоздырушысы Trichinella туысына қарасы T.spiralis
(T.nativa, T. nelsoni, T. рseudospiralis түршелері), биологиялық тұғырығы –
ащы ішек, ұзындығы 1,5-4мм. Ұрғашысы тірі туады. Балаңқұрттары (личин-ка)
сырты лимон немесе күбі пішінді капсуласы түзілген бұлшық еттің тоғышары.
Жиі ретте диафрагма (көк ет), жақ, жамбас, қабырғааралық еттерде күнелтеді.
3 Даму биологиясы. Биогельминт. Дефинитивтік және аралық иелерінің
қызметін бір жануар атқарады. Әдетте ақтық иесі трихинелла балаңқұртымен
залалданған етті жегенде жұқтырады. Асқазанға түскен личинка (1мм) 2
тәуліктен соң имагоға айналады. Ұрғашысы 1,5-10 мыңға жуық тірі личинка
туады. Ішекке енген личинка лимфа- және қан айналымы арқылы көлденең
жолақты бұлшық етке өтеді де, капсула түзеді. Капсула ішінде бұратылған
күйде 20-27 жылға жуық өмір сүреді.
4 Эпизоотологиялық деректер. Трихинеллезге 100-ден астам сүтқорек-
тілердің (58 түрлі етқоректілер, 28 түрлі кеміргіштер, 7 түрлі жәндіктер,
теңіз сүтқоректілері), сондай-ақ шаянтәрізділер мен құстар: (тауық, үйрек,
сауысқан, қарға) бейім. Инвазия көзі дұрыс пісірілмеген, қақталмаған ет
өнімдері, ит, мысық, кеміргіштердің өлексесі. Борсыған етте трихинелла
личинкалары 4 ай, 30оС – 64 сағат тіршілігін сақтайды. Тұздығы әлсіз және
шала ысталған етте -10оС температурада личинка қырылмайды.
5 Сыртқы белгілері. Иесі организмінің сезімталдығы артып, аллергия
нәтижесінде 1-1,5 айға созылатын дене қызуы көтерілуі, тері қышымасы,
бұлшық еттің дірілі мен ауырсынуы, іш өту, ақсау, құсу түрлерінде өтеді.
6 Диагностикалау. Тірі малда анықтау өте қиын. Тері астына антигенді
егу арқылы аллергиялық сынама, ПР, КБР, ИФР жүргізіледі. Сойыс малдарында
компрессорлық трихинеллоскопия, бұлшық ет сынамаларын жасанды асқазан
сөлінде ыдырату.
7 Емдеу. Имагиналды трихинеллезде – тиабендазол, тетрамизол,
мебендазол препараттары ұсынылған.
8 Профилактикалау. Шошқа ұшаларының бәрін трихинеллоскопиялау, мал
қораларында дератизация жүргізу, кеміргіштердің өлексесін жинау, жою, мал
фермаларында шошқаларды бос жүргізбеу.
ЖАНУАРЛАРДЫҢ РАБДИДАТОЗДАРЫ
Стронгилоидоздар – ауылшаруашылық малдарының төлдерінде және адамда
ащы ішекте, эпителий астында тоғышарлық күнелтетін Strongyloididae тұқымы
Stгоngуlоidеs туысы нематодтарының тудырған аурулары. Ауру әдетте созылмалы
ағымда өтеді.
2 Strongyloides қоздырушылары паразиттік және еркін өмір сүретіндер
болып екі топқа бөлінеді. Әр жануарда өз қоздырушысы, соның ішінде: жылқыда
- S.westeri (ұзындығы 5-9 мм), ірі қарада - S.papillosus (5-6,5мм), шошқада
- S.ransomi (2-6мм), адамда - S.stercoralis (2,2мм), қояндарда -
S.papillosus болады.
3 Даму биологиясы. Сыртқы ортада рабдиттік (инвазиялық емес)
личинкалар 2 рет түлеп, 2-3 тәулік өткенде филяритәрізді (инвазиялық)
личинка сатысына айналады. Соңғылары теріні тесіп немесе ауыз арқылы
организмге енген соң ішектің қабаттарынан өткен соң 5-7 тәулікте ересек
сатысына айналады. Стронгилоидтар организмде 5-9 ай тоғышарлық тіршілік
етеді.
4 Эпизоотологиялық деректер. Стронгилоидоз негізінен жаңа туған
төлдерде тіркеледі. Төл әдетте анасының сүтін емгенде немесе терісі арқылы
личинка енгенде жұқтырады. Ересек мал инвазия көзі болып табылады. Аурудың
жұғуына лас, тар, қидан тазартылмаған қора, қора маңы топырақтары арқылы
залалданады. Аурудың шегіне жету уақыты наурыз-сәуір.
5 Сыртқы белгілері. Стронгилоидоз өшкін түрде созылмалы ағымда өтеді.
Ауру мал тынышсызданады, терінің қышынуы, домбығуы, бөртуі, қабыршықтануы
байқалады. Кейде құсу және іш өту тіркеледі. Арықтаған мал өсімнен қалады.
Дене қызуы 40-41,7°С көтерілуі ықтимал. Кейбір малда пневмония, плеврит,
конъюнктивит тіркеледі. Ауру ұзақтығы 2-4 апта.
6 Диагноз қою. Тірі малда нәжіс сынамасын Фюллеборн (ішінде бұратылған
личинкасы бар жұмыртқа) немесе Берман-Орлов әдісімен (личинка)
зерттелінеді. Өлген малда ішек-қарын жынын ересек стронгилоид-тарға
зерттейді. Өлекседегі өзгерістер: жаппай қанталаулар, тері асты шелінің
домбығуы, бұлшық етте, өкпеде қан құйылулар, бронхит, катаралды
гастоэнтерит, ішек-қарын кілегейінде нүктелі қанталаулар, эрозия мен ойық
жаралар. Тері астында сұр түсті сұйықтың жиналуы, май мен қылшық бездерінің
іріңді қабынуы тіркеледі.
7 Емдеу. Нилверм тері астына, 1 рет 15 мг/кг дозада немесе ішке жеммен
20 мг/кг дозада; панакур 0,01 г/кг; мебенвеm 0,008 г/кг; тuабендазол 100
мг/кг; ринmал (фебанmел) ішке, 7,5-10мг/кг қолданылады.
8 Ауруды алдын алу үшін шаралардың кешенді жоспарына сәйкес жүргізу
көзделеді.
"Нематодология" тарауы бойынша бақылау сұрақтары. Нематодтардың
морфологиялық және биологиялық сипаттамасын атаңыз. 2. Нематодалардың
негізгі тек тармақтарын атаңыз және олардың қысқаша сипаттамаларына
тоқталыңыз. 3. Аскаридат тек тармағы өкілдерінің адам мен жануарларда
тудыратын ауруларын атаңыз. Олардың даму биологиясы қалай өтеді? 4.
Факультативтік иелерінің организмінде аскаридаттардың соматикалық
миграциясы деген феноменді қалай түсінесіз? 5. Қай нематодозда қоздырушы
кіндік (плацента) арқылы беріледі? 6. Нематодоздарды жайылымдық дауалау
дегеніміз не? 7. Нематодтардың номенклатурасын тұқым, туысқа дейін
жіктеңіз. 8. Жануарлардың стронгилятоздарында балау қалай жүргізіледі? 9.
Қай нематодозда бір жануар әрі дефинитивтік, әрі аралық иесінің ролін
атқарады? 10. Телязиоз бен тыныс алу жүйесі стронгилятоздарында топтап
дауалауды қалай жүргізуге болады? 11. Жануарлардың стронгилоидозында
қоздырушының даму биологиясы мен жұғу жолдары қалай өтеді? 12.
Диктиокаулдерде жыныстық күйзелу (депрессия) және латенттік ағымы дегенді
қалай түсінесіз?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Сабаншиев М.С. және т.б. Паразитология және жануарлардың инвазиялық
аурулары – Алматы, 2003. – Б.327-435.

2 Ерболатов К.М. Мал гельминтоздары. Алматы, Қайнар. 1984. – Б.78-149.

3 Есімбеков Ж.М. Арахноэнтомология. Новосибирск, 2002. - Б.113-120.

4 Шабдарбаева Г.С. Ветеринариялық гельминтология. Алматы, 2007. –С.89-
164.
5 Ыбраев Б.К. Гельминтоздарды балаудың негізгі әдістері. Астана,2008.-
Б.52б.
5 Кадыров Н.Т. и др. «Паразитология и инвазионные болезни
сельскохозяйственных животных». Астана, 2001. – С.173-327.

№8 дәріс ЖАЛПЫ ЦЕСТОДОЛОГИЯ. ЦЕСТОДОЗДАР
Цестодтардың құрылысы. Цестодтар (Сestoda) – жалпақ құрттар типіне,
таспа құрттар класына жататын өкілдер. Цестодтар: шынжырлы және баулы
құрттар болып екі тармаққа жіктеледі. Цестодтардың ересектері омыртқалы
жануарлардың асқорыту жүйесінде, ал балаңқұрттары омыртқалы және
омыртқасыздардың әртүрлі ұлпалары мен мүшелерінде тоғышарлық күнелтеді.
Дене бітімі таспатәрізді, мойын және көптеген бунақтардан (буылтық,
проглоттида) құралады. Тұрқы 0,5мм-ден (E.granulosus) 15м-ге (T.saginatus)
дейін болады. Цестодтардың барлығы дерлік биогельминттер. Жұмыртқаларының
пішіні – сопақша, алмұрттәрізді, ішінде 3 жұп эмбрионалды ілмекшелері бар
онкосфера орналасады. Балаңқұрт сатылары: цистицеркоид, цистицерк, ценур,
эхинококк, альвеококк, стробилоцерк, процеркоид, плероцеркоид,
тетратиридий. Кейбір цестодтардың дамуында аралық және қосымша иелері
қатысады. Тениидоздарды балау мақсатында гельминтоскопия, гельминто-
овоскопия, ларвалды сатыларын аралық иелерінде анықтауда - аллергиялық,
серология әдістер мен өлгеннен кейінгі диагностикалау жатады.
Шынжырлы тармақ цестодаларының ветеринариялық-санитариялық тұрғыдан
маңыздылары: аноплоцефалята, тениата, гименолепидата, давениата,
мезоцестоидата тек тармақтары болып табылады.
Аноплоцефалятоздар – күйістілер мен жылқылардың ащы және тоқ ішек
бөліктерінде аноплоцефалята өкілдерінің тоғышарлығынан туындаған
гельминтоздар. Аталмыш топқа: мониезиоз, күйістілердің тизаниезиоз,
авителлиноз, стилезиоз және жылқының аноплоцефалидозы жатады.
Мониезиоз - Moniezia туыстас гельминттердің күйістілердің ащы ішегінде
тоғышарлығынан дамиды.
1 Moniezia expansa – ұзындығы 10м, ені 16мм, сколексі қарусыз, екі жұп
жыныс жүйесі бар, проглоттида аралық бездері дөңгелек тәрізді.
2 Moniezia benedeni – ұзындығы 4м, ені 26мм, сколексі қарусыз, екі жұп
жыныс жүйесі бар, проглоттида аралық бездері буылтық ортасында сызықша
тәрізді. Жұмыртқалары – көпбұрышты, онкосферасы алмұрттәрізді аппарат
түрінде. Аралық иелері – орибатид (топырақ, панцирлі) кенелер, бұнда
балаңқұрт сатысы – цистицеркоид дамиды.
3 Даму биологиясы. Нәжіспен сыртқа түскен жұмыртқаны орибатид кенелері
жұтып, олардың денесінде цистицеркоидқа айналады. Күйістілер шөппен
залалднаған кенелерді жұтқанда жұқтырады. Moniezia expanse-ның препатенттік
даму мерзімі 38-40, ал Moniezia benedeni-кі 42-49 күн құрайды. Орташа
есеппен мониезийлер тәулігіне 8 см өсіп отырады.
4 Эпизоотологиялық деректер. Кенелер топырақтың үстіңгі бетінде,
шіріген субстарттарда, ылғалы жеткілікті жайылымдарда көп кездеседі. Суық
түскен мезгілде кенелер 20см дейінгі тереңдікке кетеді. Мал жайылымға
шығысымен ауруға шалдығады. Төлдер Moniezia expanse-мен маусым-шілдеде,
Moniezia benedeni-мен қыркүйек-қараша айларында дерттенеді. Ересек малда
жиі Moniezia benedeni тіркеледі.
5 Сыртқы белгілері. Қозы, бұзауда ауруға тән, ал ересектерде өшкін
ағымда өтеді. Ауру жеңіл, зілді токсикалық, обтурациялық (ішектің бітелуі),
нерв жүйесінің зақымдалу ағымдарында байқалады. Мал жатып қалады,
ыңқылдайды, нәжісі сұйылады, буылтықтар бөлінеді, суды мейлінше көп ішеді,
жүні түседі, әуке, төс және құрсақ тұстарында жалқаяқты ісіктер дамиды,
көтеремдік пен жүрек қызметінің нашарлауы өлімге әкеліп соқтырады.
Обтурациялық түрі 2-3 айлық қозыларда: іштің түйілуі, малдың аунауы,
айналып жүруі белгілерімен сипатталады. Нерв жүйесі қабынғанда жүріс-тұрысы
өзгереді, басын қайқайтып, денесі дірілдейді.
6 Диагнозды эпизоотологиялық және клиникалық деректер мен патологиялық-
анатомиялық өзгерістерін (ащы ішектегі тоғышарлар, лимфатүйіндерінің
ісінуі) ескере қояды. Малдың тірі кезінде таңертеңгілік уақытта мал нәжісін
гельминтке қарау, Фюллеборн мен Дарлинг әдістерін қолдана
гельминтоовоскопия өткізеді. Мониезиозды тизаниезиоз, авителлиноз, ценуроз,
эстроз, топалаң, листериоздан ажырата балау қажет.
7 Емдеу. Фенасал (0,2-0,25г/кг), битионол (0,1г/кг), феликсан (0,2-
0,4г/кг), альвет, альбен, альбендазол, альбенвет, панакур, антицес (45-
60мг/кг).
8 Профилактикалау. Төлдерді ересектерден бөлек бағу, оларға кенелермен
залалданбаған жайылымдарды бөлу немесе екпе шөп егілген жайылымдарды
қолдану. Ферма маңын жырту, екпе шөп егу. Жаңбырдан және шықтан кейін
ойпаттардағы жайылымдарды қолданбау. Преимагиналды дегельминтизацияны:
жайылымға шыққан соң 20 күн өткенде, қайталап 15-20 тәулік сайын, ал
кейіннен әр 30 күннен сайын, бұзауларды – жайылымға шыққан соң 35 күн
өткенде, кейіннен әр 30 сайын өткізеді.
№10 дәріс ИМАГИНАЛДЫ және ЛАРВАЛДЫ ТЕНИИДОЗДАР, БАЛАУ ЖӘНЕ КҮРЕС
ШАРАЛАРЫ
Тениидоздар жануарларда даму сатысына қарай: имагиналды және ларвалды
екі түрде тіркеледі. Имагиналды тениидоздарға етқоректілер бейімділік
танытып (ақтық иелері), оларға эхинококкоз, альвеококкоз, мультицептоз,
тениоз және басқалары жатады. Тениаталардың ересектері етқоректілердің ащы
ішегін жайлайды. Мысалы, эхинококкозды итте Echinococcus granulosus,
альвеококкоз – Alveococcus multilocularis, мультицептозды – Multiceps
multiceps, гидатидтік тениозозды – Тaenia hydatigena тудырады.
Ларвалды тениоздар негізінен үй малдарының (аралық иелері)
организмінде әртүрлі сатыларда (біркамералы эхинококк, көпкамералы
альвеококк, ценур, қылмойынды цистицерк) кездеседі. Төменде ларвалды
тенидоздарды қарастырамыз.
Ларвалды эхинококкоз
1 Эхинококкоз ларвалды сатысында үй малдарында тіркеледі. Аралық
иелерінің қызметін 60-қа жуық жануарлар мен адам атқарады. Қоздырушысы
әртүрлі органдар мен ұлпаларда дамиды.
2 Echinococcus granulosus (E.unilocularis) балаңқұрт сатысы
біркамералы, іші сұйыққа толы (кейде 8 литрге дейін) көпіршік. Көпіршіктің
тұрқы бұршақтан жаңа туған нәрестенің басындай болады. Мысалы, қабынған
бауыр салмағы 50кг, өкпенің – 30кг дейін жеткен, ал олардың саны өте көп
болуы мүмкін. Ларвоцисталар бауырда, өкпеде, талақта, сирек сүйекте және
сіңірде дамиды. Эхинококк көпіршігі бірнеше жыл бойы (10-30 жыл) дамиды.
Эхинококкоздың дамуында қатысатын иелері сан-алуан. Мысалы, Канадада:
қысқыр-бұғы-қасқыр, Австралияды: Динго иті-кенгуру-Динго иті, Өзбекстанда:
ит-қой-ит, Белоруссияда ит-шошқа-ит, ал Қазақстанда жиі түрде: ит-қой (ірі
қара мал)-ит қатысады.
3 Даму биологиясы. Дефинитивтік иесі сыртқа нәжісімен жұмыртқаға
толған буылтықтарды тастайды, оларды аралық иелері азық-сумен жұтып
залалданады. Ішке түскен онкосфера кілегей қабаты арқылы қан мен лимфаға
өтіп денеге тарайды да, 5-6 ай шамасында көпіршікке айналады. Дефинитив-тік
иесі көпіршіктермен залалданған ішкі мүшелерін жегенде жұқтырып, олардың
ішегінде 2-3 айда ересек сатысына айналады. Ересек құрт 5-6 ай өмір сүреді.
Ларвалды альвеококкоз
Альвеококкозды (ауру алғашында көпкамералы эхинококкоз дер аталған)
өте ұсақ Alveococcus multolocularis таспа құрты тудырады. Ересек құрт ақтық
иелерінің (түлкі, ит, қасқыр, ақ түлкі, және кейде мысық) аш ішегінде
күнелтеді, ұзындығы 3мм, денесі 3-4 бунақтан тұрады, сыртқы құрылысы
эхинококке ұқсас. Жатыры жетілген бунақта қап тәрізді. Балаңқұрт сатысы
аралық иелері – кеміргіштер (тышқан, ондатра, егейқұйрық, сасықкүзен, ақ
тышқан), адамның өкпе, бауырында үлкенді-кішілі көпіршіктер құрайды.
Ауру қоздырушысының дамуы эхинококктікімен ұқсас. Құрттың жұмыртқасы
нәжіспен сыртқа тасталады да, ластанған азық-сумен аралық иелеріне жұғады.
Ақтық иелері ларвоцистамен зарарланған ішкі мүшелерді жегенде жұқтырады.
Ценуроз
1 Церебралды ценуроз немесе ми ценурозы (айналма) – иттердің ащы
ішегін жайлаған Multiceps multiceps құртының күйістілерге жұққандағы
туыдырған балаңқұрт сатысының - Coenurus cerebralis ауруы. Жиі жағдайда
қой, ешкі, ірі қара мал, қодас, сиректеу түйе, шошқа, жылқы, сайғақ,
жайран, муфлон және адам ауырады.
2 Қоздырушысы. Multiceps multiceps ұзындығы ересегінің 1м, денесі 200-
300 бунақтардан құралған, ені 5мм, сколексі 22-32 хитинді ілмектермен
қаруланған.
Ценуроз қоздырушысы Coenurus cerebralis – домалақ немесе сәл
созылыңқы, сыртқы қабығы мөлдір, іші сұйыққа толы (150-200мл) көпіршік.
Ішкі қабығында көптеген сколекстері (700 экз.) шоғырланып орналасқан.
3 Даму биологиясы. Аралық иесі жайылымда жұмыртқаны жұтып, ішке түскен
онкосфера қан айналымымен миға (кейде жұлынға) жетеді де, 2-3 айдан соң
ценур көпіршігіне айналады. Дефинитивтік иесі айналмамен ауырған қойдың
миын жегенде шалдығып, ішегінде 40-73 тәулік өткенде ересек құрт пайда
болады.
4 Эпизоотологиялық деректер. Ценуроз қой шаруашылығы дамыған
қожалықтарда ветеринариялық-санитариялық шаралар кешенінде кемшілік,
олқылықтар болғанда кеңінен тіркеледі. Аурудың таралуына иесіз, босып
жүрген иттер себеп болады. Аурудың шегіне жету мерзімі қыстың аяғы мен
көктем кезі. Ценур көпіршігі сыртқы орта факторларына төзімсіз.
5 Клиникалық белгілері. Белгілері мидағы ценур көпіршігінің санына,
орналасу орнына, өсу жылдамдығына және мида дамыған өзгерістерге тікелей
байланысты. Алғашқыда мал үркек, денесі қалшылдайды, кенеттен қимылдап,
дене қызуы көтеріліп, тыныс алуы жиілейді. Ауырған мал әдетте жіті
менингоэнцефалиттен шалдыққаннан кейінгі 5-7 күндері өледі. Аурудың 2
кезеңінде: көпіршік өсуімен (2-6 ай) байланысты. 3 кезеңде мал жағдайы күрт
төмендеп, басын қабырға, оттыққа тірейді, дауысқа жауап бермейді, қимылы
өзгереді (ценурдың орналасуына қарай айналма белгісі).
6 Диагнозды иттің нәжісін – гельминтоовоскопиялау мен гельминто-
скопиялау, малда – аллергиялық, серологиялық әдістермен жүргізеді. Міндетті
түрде ұқсас аурулардан ажырату керек.
7 Күрес шаралары: арнайы дауалау мақсатында қойларды вакциндейді
(Н.Е.Косминков; Сабаншиев М.С., Бердикулов М., Ахметбеков Н.А. ұсынған).
Иттердің тениидоздарына қарсы: иттерді паспорттау, ай сайын оларды
дегельминтизациялау, ферма аумағына иттерді жібермеу, иесіз иттерді жою.
Ауырып сойылған қой басын өртеу. Малшылар арасында насихаттау жұмыстарын
жүргізу.
Жануарлардың цистицеркоздары (жылауық)
Қоздырушылары – тения тұқымына қарасты өкілдер.
Taenia pisiformis – ұзындығы 2м, сколексінде 36-48 ілгекшелері бар.
Әрбір бунағының артқы жағы алдыңғысынан жалпағырақ, сол себептен құрттың
денесі темір араның тістерін елестетеді. Жұмыртқалары домалақ пішінді.
Балаңқұрт сатысы Cysticercus pisiformis үй және жабайы қоян цистицеркозының
қоздырушысы. Пизиформдық цистицерк – сүйірлеу көпіршік (циста), ұзынынан –
6–12мм, көлденеңінен 4–6мм жетеді. Циста қуысында мөлдір сұйық және ішкі
қабығында ақ түсті, тары дәніне жуық бір сколекс орналасады. Цисталар
топталып салбырап тұрған көпіршіктер ретінде ішкі майда, шажырқайда, құрсақ
қуысы органдарының сероздық қабықтарында орналасады.
Taеnia hydatigena – ұзындығы 5м таяу, денесі 500–700 бунақтан тұрады,
қосжынысты бунақта 600-700-дей аталық бездері орта тұсында орналасқан. Екі
ебелекті жатыры бунақтың артқы бөлігінде жайғасады, ал пісіп жетілген
бунақта 15–16 көлденең тармағы бар ұзынынан орналасқан түтік тәрізді
болады. Құрттың ларвоциста сатысы Cysticercus tenuicollis (жылауық) деп
аталады. Көпіршік – үлкендігі бұршақ дәнінен тауық жұмыртқасындай болатын
жұқа қабықты циста, іші мөлдір сұйыққа толы, кескіні доғал домалақ келген
жіңішке мойынды цистицерк. Қабығының ішкі бетінде ақ бүршік түрінде жалғыз
ірі сколексі орналасады. Мал (өлексе) сойғанда, цистицерктер ішкі
мүшелердің сероздық қабықтарында, іш майында, шажырқайда, бауырда, плеврада
салбырап тұрған домалақ көпіршіктер ретінде оңай табылады.
Taеnia ovis – ұзындығы 1м астам. Бунақтардың жақтауында орналасқан
жыныс дөңестері ірі, ұзынынан орналасқан түтік тәрізді жатырдың оңында
және солында 20-25-тен көлденең тармақтары бар. Балаңқұрт сатысы
Cysticercus ovis (овистік цистицерк) – домалақ немесе сопақтау циста
(көпіршік) өлшемі 2-9мм, түсі ақшылт–сарғылт, оның ішінде мөлдір сұйық және
бір сколекс бар. Ларвацисталар бұлшық етте кездеседі.
Taenia krabbei – ұзындығы 0,6-2м. Сколексі дөңгелек, тұмсықшасында
екі қатар ілгекшелері бар. Бунақтарының ең жалпағы 11мм-дей, жатыры түтік
тәрізді әр жағында 9-10 көлденең тармақтары бар. Балаңқұрт сатысы
солтүстік бұғыларының цистицеркозын қоздырады.
Тениялардың дамуы аралық иелері – ауылшаруашылық және басқа да
жануарлардың қатысуымен өтеді. Ақтық иелер – ит, терісі бағалы аңдар мен
етқоректілер аралық иелерінің тения ларвоцисталарымен залалданған етін,
ішкі органдарын (өкпе-бауыр, ішек-қарынды) жегенде тениоздарға шалдығады.
Соның нәтижесінде ішек қуысына түскен цистицерктер 2-3 ай уақыт аралығында
ересек тенияларға айналады және ақтық ие нәжісімен сыртқы ортаға жетілген
бунақтарымен сан мыңдаған жұмыртқаларын бөле бастайды. Сыртқа бөлінген
бунақтар өздігінен жиырылып қозғалу нәтижесінде түскен орындарынан жылжып,
кепкен соң ішіндегі жұмыртқалары жайылымды, суаттарды, топырақты, шөпті
және де басқа сыртқы орта объектілерін ластайды.
Аралық иелері тениялардың жетілген бунақтарын немесе кепкен
бунақтардан шашылған жұмыртқаларын азық-жем, су арқылы жұтқанда ларвалдық
(балаңқұрт сатысындағы) тениоздар туындайды. Қарынға түскен тения
жұмыртқаларының сыртқы қабықтары қарын сөлінің әсерінен еріп, ал босаған
құрт тұқымдары 6 эмбрионалдық ілгекшелерінің көмегімен ішек кілегей
қабығына бекінген соң капиллярлық тамырларға өтеді де, қан мен лимфа
айналымының бірімен бүкіл органдарға таралады және өздерінің бейімделген
биологиялық тұғырықтарында (мекендеу орны) 2-3 ай ішінде цистицерктерге
айналады.
АДАМ ТЕНИИДОЗДАРЫ МЕН ЛАРВАЛДЫ ЦЕСТОДОЗДАР
Ірі қара малдың цистицеркозы (ірі қара мал финнозы) балаңқұрт
сатысындағы Cysticercus bovis тіл, жүрек, жақ (массетор) пен мойын бұлшық
еттерінде мекендеуінен туындаған ауру.
Шошқа цистицеркозы (шошқа финнозы) Cysticercus cellulosae шошқаның
тіл, жүрек, жақ (массетор) пен мойын бұлшық еттерінде мекендеуінен
туындаған ауру.
2 Қоздырушысы – дефинитивтік иесі – адам (ащы ішегінде), аралық иесі
ірі қара мал, шошқа.
Бовистік цистицеркоз-дың имагосы - Taeniarhynchus saginatus 10м жуық,
сколексі қарусыз, личинкасы - Cysticercus bovis бұршақтәрізді, реңді
көпіршік.
Целлюлозды цистицеркоз-ның имагосы - Taenia solium 4м-дей, сколексі
қарулы, личинкасы - Cysticercus cellulosae бұршақтәрізді, реңді көпіршік.
3 Даму биологиясы. Адам нәжісімен түскен жетілген бунақтары сыртқы
ортаны ластайды. Аралық иелері ластанған азықты жегенде жұқтырып, онкосфера
қанмен бұлшық етке (кейде өкпе, бауыр, ми, жұлынға) енгенде 6 ай шамасында
цистицеркке айналады. Бұлшық етте 1-1,5 жыл тіршілік етеді.
4 Эпизоотологиялық деректер. Қоздырушылар екі иелі паразиттер. Ірі
қара мал мен шошқа өздеріне тән қоздырушыларға бейім келеді. Әдетте 2 жасқа
дейінгі мал жиі дерттенеді. Адам көбінесе шала піскен ет, бастурма,
шницель, кәуәп (шашлык) жегенде шалдығады.
5 Клиникалық белгілері. Бейім малда субклиникалық (өшкін) түрде
дамиды. Цистицерк саны шамадан тыс көп болғанда: жүрек соғуы және тыныс
алуы жиілейді, бұлшық еттері ауырсынады, денесі дірілдейді.
Ауру адамда: кілегей қабаты бозарады, әлсізденеді, жылдам шаршайды,
тершең және ашқарақ болады.
6 Диагностикалау: адамдардың нәжісі (ауру ошақтарында) үнемі
зерттелінеді, ал ет сату орындарында ірі қара мен шошқа ұшалары міндетті
зерттеулерден өтуі тиісті.
7 Емдеу: А.С.Бессонов(1980г) ұзақ уақыт панакур 0,05г/кг ӘБЗ бойынша,
дронцит 0,01г/кг ӘБЗ екі күн қатарынан жемге қосып беруді ұсынады.
8 Профилактикалау: рұқсатсыз малды сойдырмау, мал өнімін өңдеуші
мекемелерде медбайқаусыз жұмысшыларды жұмысқа қабылдамау, ірі қара мен
шошқаны байлауда немесе қораларда ұстау. Сойыс малдарын нақтылы есепке алу.
Мал фермаларында адамдарға арналған дәретханаларды ұйымдастыру. Ауру
жөнінде насихат жұмыстарын жүргізу.

«Цестодоздар» тарауына бақылау сұрақтары. 1. Цестодардың морфологиясы
мен биологиясын атаңыз. Баулы және шынжырлы таспа құрттардың
айырмашылықтары неде? 2. Күйістілердің имагиналды және ларвалды
аноплоцефалятоздарын атаңыз. 3. Цистицеркоздардың қандай түрлерін білесіз?
Цистицерктердің дефинитивтік және аралық иелерін атаңыз. 4. Эхинококктердің
штамы дегеніміз не және олардың құрылысы? Эхинококкоздың эпизоотологиялық
маңызы неде? Гидатидтік құм дегеніміз не? Тениалар қандай жануарларда
кездеседі? Тениаларды қалай ажыратады? 6. Күйістілерде цестодтардың қандай
түрлері тіркеледі? Оларды қалай ажыратады? 7. Ит және басқа етқоректілердің
цестодоздарында қандай емдік-сақтық шаралары жүргізіледі? 8. Преимагиналды
дегельминтизацияның маңызы неде? 9. Мониезиозда биологиялық күрес және
химиопрофилактика қалай жүргізіледі?

№9 дәріс ЖАЛПЫ ТРЕМАТОДОЛОГИЯ. ФАСЦИОЛЕЗ, ДИКРОЦЕЛИОЗ,
ПАРАМФИСТОМАТОЗ, ОПИСТОРХОЗ, БАЛАУ ЖӘНЕ КҮРЕС ШАРАЛАРЫ
1. Трематодтардың морфологиясы
2. Трематодтардың даму биологиясы
3. Трематодтарды классификациялау
1. Трематодтардың морфологиясы. Трематода (грек сөзі Trema – сорғыш,
емізік + edos - түр) – Plathelmintes жалпақ құрттар типіне, Trematoda
класына жататын 3000-нан астам түрлерден құралған, жануарлардың әртүрлі
мүшелері мен ұлпаларында тоғышарлық ететін өкілдер.

Дене пішіндері жапырақ, қандауыр, жіпшетәрізді, түстері қызғылт, сұр,
кейде ақ. Тұрықтары бірнеше мм бірнеше сантиметрге дейін (нематоботриум
филария трематодсы – 100см). дене сырты цитопластикалық тегументпен
көмкерілген.
Асқорыту жүйесі ауыз емізігінен, өңеш пен жұтқыншақтан және соқыр
аяқталған ішектен құралған. Азық қалдықтары ауыз емізігі арқылы сыртқа
тасталады. Кейбір түрлерінде қоректік заттар тегумент арқылы енеді.
Денесінің астыңғы жағында бекіну қызметін атқаратын – бауыр сорғышы
(емізігі) орналасады.
Трематодтар – Schistosomatidae өкілдерінен басқасы қосжыныстылар
(қызтекелік, гермафродит), жыныс мүшелері жақсы дамыған.
Нерв жүйесі жұтқыншақ астында орналасқан түйіндерден және денеге
тараған талшықтардан құралған. Қан айналым мен тыныс алу жүйелері жоқ.
Трематодтарды ажырату олардың дене пішініне, ішкі органдардың тұрқы
мен орналасуына қарай жүргізілетіндіктен құрылысын білу ерекше орын
алады.

2. Трематодтардың даму биологиясы. Трематоды – биогельминттер, яғни
иелерінің алмасуымен даму сатылары өтеді. Бірінші аралық иесі әдетте ұлулар
(құрлық және тұшы су) болса, кейбірінде екінші аралық немесе қосымша иесі –
балық, амфибилер, жәндіктер, шаяндар және т.б. болып табылады.
Ересек сатысы – марита дефинитивтік иесінің (омыртқалы немесе сирек
омыртқасыздар) асқорыту жүйесінде, бауырында, талағында, тыныс алу, зәр
бөлу және қан айналым жүйелерінде тоғышарлық күнелтеді.
Марита бөлген жұмыртқа сыртқа нәжіс, зәр, басқа сұйық заттармен
бөлінеді. Ұрықтанған жұмыртқа сопақша пішінді, 4 қабаттан құралған, бір
полюсінде қақпақша, қарсы жағында төмпешік болады. Ішіндегі жасуша уыздық
жасушалармен қоршалып жатады.
Сыртқа (су, топырақ) түскен жұмыртқада дамыған алғашқы кірпікшелермен
көмкерілген балаңы – мирацидий, ұлу денесіне енген соң – спороциста (қапшық
тәрізді, іші ұрық жасушаларымен толған), партеногенетикалық жолмен келесі
– редия, ал одан церкарий дамығаннан кейін сыртқа шығады да, цистаға
айналып адолескарийге айналады. Әдетте соңғылары су жиегіндегі
өсімдіктерге бекінеді немес суда жүзеді.
Трематодтардың кейбірінің церкарииі (үш иелілерде) белсенді немесе
енжар түрде қосымша иенің денесіне еніп метацеркарийге айналады. Қосымша
иенің денесіне ену гиалуронидаза ферментінің көмегімен іске асырылады.
Адолескарий мен метоцеркарий аналогтар, яғни соңғы зардапты сатылары. Олар
дефинитивтік иенің ішіне түскен жағдайда сыртқы қабықтарынан айырылып
марита сатысына көшеді.
Трематодтар жынысты (марита сатысы) және жыныссыз партеногенетикалық
(спороциста, редия) жолдармен дамиды.
Трематодтардың жұмыртқадан маритаға дейін дамуы сыртқы ортаның
жағдайына байланысты болады. Мысалы, ұлу денесінде 4000 жуық церкарий дамуы
ықтимал. Дефинитивтік иесінің организмінде марита 5 жылдан астам уақыт
тіршілік етіп, сыртқы ортаға жұмыртқаларын тастап отырады.
Трематодтардың ішінде келесі тек тармақ өкілдері маңызды:

- Fasciolata: құрсақ емізігі ауыз емізігіне жақын орналасқан, олардың
арасында жыныс тесігі ашылады. Дамуы бір немесе екі иенің
қатысуымен өтеді. Жататындар – фасциола, дикроцелии, эуритрема,
хасцилезия, простогонимус, плягиорхиз.
- Paramphistomata: ауыз емізігі жоқ, құрсақ емізігі денесінің артқы
жағында орналасқан. Ақтық және аралық иесінің қатысуымен дамиды.
Мес қарынның паразиті.
- Heterophyata: құрсақ емізігі ауыз емізігіне жақын орналасқан жыныс
бездері денесінің артқы жағында, үшиелі (дефинитивтік, аралық және
қосымша) паразит. Описторхис, клонорхис.
- Echinostomata: бас жағында жағасы орналасады. Су құстарының
паразиті. үшиелі (дефинитивтік, аралық және қосымша). Эхиностома.
- Schistostomata : дара жыныстылар. Емізіктері әлсіз дамыған. Құстар
мен сүтқоректілердің қан айналым жүйесінің паразиті. Екі иелі
паразит. Дефинитивтік иесіне церкарий өз күшімен енеді.

Үй жануарларының фасциолезі

1. Фасциолез жіті және созылмалы түрде сүтқоректілерде трематодтың
Fasciola hepatica және Fasciola gigantica түрлерінің тудыратын аурулары.
Фасциолезге 40-тан астам сүтқоректілер, соның ішінде қой, ешкі, ірі қара
мал, түйе, сирек жылқы, шошқа, бұғы, қоян бейімділік танытады. Ауру
Қазақстаннан басқа, Франция, Англия, Куба, Оңтүстік Америка, Кавказ бен
Орта Азия елдерінде кеңінен тіркелген.

Экономикалық шығын мал өлімінен, өнімнің төмендеуінен, іш тастаудан,
әлсіз төлдің тууынан құралады.
2. Қоздырушылары Fasciola hepatica, Fasciola gigantica малдың
бауырының өт жолында, өт қабында, ұйқы безінде, талақта мекендейді.
3. Даму биологиясы. Fasciola hepatica, Fasciola gigantica биогель-минттер.
F. hepatica аралық иесі кіші тоспа ұлу, ал F.gigantica үлкен тоспа
ұлулары. Суға түскен фасциола жұмыртқасында 15-30оС температурада 2-3
апта өткенде мирацидий дамиды. Ол суға шығып 2-3 тәулікте ұлудың денесіне
еніп 15-20 күннен кейін редияға (1мм), ал 35-40 күннен соң церкарийге
айналады. Ұлу денесінен шыққан церкарий су жиегіндегі өсімдікке бекінген
соң капсула-циста құрады да, адолескарийге айналады. Инвазиялық личинка
– адолескариидің екі емізігі, ішегі мен экскреторлық көпіршігі болады.
Адолескарийлер еліміздің оңтүстігінде 250-300 күндей тіршілігін сақтайды,
кейде қыстап шығады. Ішке түскен адолескарий гематогенді жолмен немесе
ішек қабаты құрсақ қуысын бойлай бауырға жетеді де, паренхимида 35-40
күн жетіліп, 4 аптадан соң өт жолдарына ауады. 3-4 айдан соң маритаға
айналады. Бауырда 5 жылдан астам уақыт тіршілік етеді.
4. Эпизоотологиялық деректер. Фасциола жұмыртқалары температура-ға
төзімді. Аралық иелері ұлулар тұрып қалған, кішігірім көлдерде, шалшық
суда, батпақты жерлерде көп кездеседі. Қыстап шыққан олардың денесінде
фасциоланың церкариі сақталып, келесі көктемде аурудың жандануына себеп
болады. Ауру жаз соңында күздің басында шегіне жетеді.
5. Патогенезі асқорыту жүйесінің қабынуымен (құрттың токсиндерінің
әсері) бастау алып, қан айналым және бауырдың функциясының бұзылуымен
сипатталады. Марита бауырдың өт жолдарын бітеп, оның жұмысын бәсеңдетеді.
6.Сыртқы белгілері құрттың санына, малдың жағдайына (жасы, күту,
азықтандыру мәселелері, тұрақтылығы) байланысты. Әдетте төл зілді түрде
ауырады. Кілегей қабаты бозарады, қан аралас іш өтеді, іші бітеледі,
тимпания байқалады. Жүрек қызметі нашарлап, ентігу, демігу белгелері
тіркеледі. Созылмалы ағымында жақ асты, кеуде, құрсақ асты тұстарында
жалқаяқты ісіктер дамиды.
7. Диагнозды малдың тірі кезінде қою біртіндеп шаю әдісімен іске
асырылады. Өлген малда өт жолдарында маританы анықтаумен тұжырымдалады.
8. Патологиялық-анатомиялық өзгерістерінен өлексенің арықтығы,
лимфабездерінің ісінуі, бауырдың ұлғаюы (2-3 есе) көзге түседі.
9. Емдеу
- филиксан - 0,3-0,4г/кг жем-сумен;
- битионол 15 сағаттық ашықтырып, 0,15-0,2г/кг жеммен;
- альбазен 2,5% немес 10% суспензия түрінде, 40кг салмаққа 23мл;
- альбен әр 5г 100кг салмаққа;
- альвет 50мг/кг;
- вермитан 20% суспензиясын 2,5мл/100кг тірі салмағына беріледі.
10. Профилактикалау жылына 2-3 рет: малды қораға байлаған соң 1 айдан
кейін, кейіннен 3 айдан соң және жайылымға шығардан 1 ай бұрын.
Биотоптардағы ұлуларды моллюскоцидтермен жою. Малды таза сумен
қамтамасыздау.
Парамфистоматоздар (лиорхоз, парамфистоматоз, каликофороз, гастротилез)
күйістілердің арасында жіті және созылмалы ағымдарда, қоздырушылардың мес
қарны мен ұлтабарында мекендеуінен туындаған аурулар. Жіті ағымы жиі
төлдерде, жас малда (1,5-2 жас) тіркеледі. Дефинитивтік иелері: ІҚМ, қой,
ешкі, буйвол, зебу, бұғы, елік, сайғақ, марал.
Экономикалық шығын төлдің шетінеуінен (50-100%), өсімінің тежелуінен,
өнімнің төмендеуінен құралады.
2. Марита күйістілердің мес қарнында күнелтеді. Пішіні алмұрттәрізді,
жіпшетәрізді, түсі қызғылт-сұр, ауыз емізігі жоқ, жақсы дамыған құрсақ
емізігі дененің артқы жағында жайғасады. Тұрқы 5-20мм.
3. Даму биологиясы. Парамфистомалар – диксенді паразиттер. Аралық иесі
тұшы су ұлулары. Жұмыртқада мирацидий 11-22 күнде дамып, ұлу денесінде 18
тәуліктен соң спороциста, редия және церкарии сатыларынан өтеді. 1,5-2
айдан соң церкарии ұлу денесінен шығып су жиегіндегі өсімдікке бекініп,
зардапты адолескариге айналады. Дефинитивтік иесі адолескариді су, шөппен
жұтып залалданады. Препатенттік даму мерзімі 3,5-4 ай.
4.Эпизоотологиялық деректер. Ауру ылғалы жоғары, жазы жайлы, ірілі-
ұсақты су көздеріне бай жерлерде тіркеледі. Ауру Қазақстан, Украина,
Белорусь, Ресей, Орта Азия және Кавказ елдерінде кездеседі. Малдың басым
бөлігі жаздың соңына дейінгі мерзімді дерттенеді. Қыстап шыққан ұлулар
церкарийлерді мамыр-қыркүйек аралығында бөледі. Адолескариилер ыстыққа
төзімсіз. Ересек парамфистомалар мес қарында 2-3 жыл тіршілігін сақтайды.
5. Патогенезі. Паразит ішек пен мес қарын кілегей қабатын зақымдайды,
басқа микрофлораның енуіне жол береді, ас қорыту жүйесі жұмысын бұзады,
малды арықтатады.

6. Сыртқы белгілері. Жайылымға шыққаннан кейін 2-3 аптадан соң
малдарда күйзелу, қимылы бәсеңдеу, кілегей қабаттарының бозаруы
байқалады. Бұзау, қозылар арасында паразиттің балаңдары 5-30 күн өткенде
іші өту, домбығу, көтеремдіктен өлім-жітім тудырады.

7. Диагнозды эпизоотологиялық деректер, клиникалық белгілерін және
копрологиялық зерттеулер нәтижесін ескере қояды.

8. Патологиялы-анатомиялық өзгерістер: кахексия, 12-елі ішек пен
ұлтабардың катаралды-геморрагиялық қабынуы, кілегей қабаттарының бозаруы
тән. Хроникалық ағымда мес қарынның тоғышар бекінген орындарындағы
жалбыршақтары түсіп қалады.

9. Емдеу. битионол - 0,07г/кг, екі рет; фенбендазол (панакур)
4,5мг/кг 6 күн бойы; сульфен - 0,08 г/кг, екі рет 6 күн өткенде; альбазен
– 23мл/40кг; альбен – 5г / 100кг; альвет – 50мг/кг; вермитан –
2,5мг/100кг.

10. Профилактикалауды дегельминтизация жұмысын 3 рет (мал қорада
тұрғанда әр 10 күн сайын екі рет және жайылымға шығар алдында 3-4 апта
бұрын) жүргізу арқылы өткізеді.

Дикроцелиоз
1. Дикроцелиоз – созылмалы ағымда үй және жабайы жануарларда тіркелетін
гельминтоз. Ауруға 70-тен астам жануарлар, соның ішінде негізінен
күйістілер бейім. Дикроцелиозбен адам да ауырады.
2. Қоздырушысы - Diсrосоеlium lаnсеаtum трематодасы Dicrocoeliidae
тұқымына жатады. Ұзындығы 1см, ені 2 мм, ланцеттәрізді. Ауыз бен құрсақ
емізіктері бірдей және жақын орналасқан. Аталық бездері құрсақ емізігінің
артында жайғасқан. Маританың бүкіл артқы жағын жатыры алып жатады.
Жұмыртқалары ұсақ, қоңыр түсті, қалың қабықты, бір полюсінде бүртігі
болады.
3. Даму биологиясы. Биогельминт. Дикроцелийлер үш иенің қатысуымен:
дефинитивтік (сүтқоректілер), аралық (құрлық ұлулары) және қосымша
(құмырсқа) дамиды. Ересек сатысы бауырдың өт жолдары мен өт қабында
мекендейді. Ішінде дамыған мирацидиі бар сыртқа тасталған жұмыртқаны құрлық
ұлуы жұтып, оның денесінде спороциста-редия-церкарий сатылары дамиды.
Ұлудың кілегейлі затымен сыртқа бөлінген церкарийлерді құмырсқалар жұтады
да, олардың құрсағында метацеркарийге дейін жетіледі. Осындай
метацеркарийлермен залалданған құмырсқаны күйістілер жұтқанда олардың
қанымен бауырға жеткен мирацидий 1-1,5 ай өткенде маритаға дейін жетіледі.
4. Эпизоотологиялық деректер. Жануарлар негізінен жайылымда көктем мен
күзде дерттенеді. Әдетте көктемде қыстап шыққан құмырсқалар инвазия көзі
болып табылады. Күзге қарай аурудың шегіне жетуіне таңертеңгілік мезгілде
өсімдіктің сабағында түнгі суықтан жансызданып қалған құмысқалар себеп
болады. Ғылыми деректер бойынша бір уақытта бір құмырсқада 250 жуық
метацеркарийлер табылған. Құмырсқалардың залалдануы (экстенсинвазивтігі
43%), ал ұлулардың залалдануы 3-58% ғылымға белгілі. Дикроцелий
жұмыртқалары сыртқы орта факторларына төзімді. Мысалы, 50°С ыстықтан 500С
суыққа дейінгі температурада бірнеше апта бойы сақталған.
5. Сыртқы белгілері. Құрт саны малда аз болғанда ауру субклиникалық
түрде өтеді. Инвазия интенсивтілігі жоғары болғанда асқорыту жүйесі қызметі
бұзылып, күйзелу, іш өту бітелуімен алмасады, жалқаяқтар пайда болады. Мал
арықтайды. Бауыр тұсы басқанда ауырсынады. Мал өнімі төмендейді. Буаз
саулықтар іш тастайды.
6. Диагнозды біртіндеп шаю және 64% гипосульфиттің ерітіндісімен
флотациялау арқылы қояды. Өлген малда дикроцелийді өт жолдарында анықтау
арқылы дәлелдейді.
7. Патологиялық-анатомиялық өзгерістер. Бауыры ұлғайған, өт жолдары
қабынған, өт қышқылы қоңыр-жасыл түсті. Созылмалы дикроцелиозда билиарлы
цирроз, интерстициальный гепатит, кейде бауыр атрофиясы дамиды. Тері асты
шелі ісінген, жалқаяқтарға толы болады.
8. Емдеу. Гексихол (0,3-0,4 г/кг), әр малға жеке, жеммен 1:8-1:10
арақатынаста; Панакур (0,1 г/кг) жеммен 1:10, екі рет (интервал 24 сағат),
тафен (0,21г/кг), бір рет; сульфен ірі қараға 20-30 мг/кг, қой-ешкіге 50-
75 мг/кг, диамфенетид 18% суспензиясын 1,5 мг/кг ауыздан береді.
9. Профилактикалау басқа да трематодоздағыдай ақтық, аралық қосымша
иелерінің қатысуымен дамуын ескере жүргізіледі.
Етқоректілердің описторхозы

1 Описторхоз – етқоректілердің, теңіз шошқасының, терісі бағалы
аңдардың және адамның табиғи-ошақтық ауруы.

2 Қоздырушысы Opistorchіs felineus ұсақ келген (1,3см), ақтық иесінің
бауырының өт жолдарында күнелтетін трематода.

Даму биологиясы. Үш иелі паразит. Ақтық иесі етқоректілер мен адам.
Аралық иесі – тұщы су ұлулары, қосымша иесі тұқытектес балықтар
(аққайран, торта). Суға түскен жұмыртқаны тұщы су ұлу жұтады (даму
сатылары: спороциста, редия, церкарий), одан шыққан церкарий тұқы
балықтың терісі арқылы етіне өтіп, 6 апта өткенде метацеркарийге
айналады.

3 Дефинитивтік иелері шала піскен, дұрыс қақталмаған, қатырылған,
кептірілген балық етін жегенде жұқтырады. Ішке енген метацеркарий қанмен
бауырдың өт жолдарына еніп 3-4 апта өткенде маритаға айналады.

4 Эпизоотологиялық деректер. Описторхоздың табиғи ошақтары Обь,
Ертіс, Есіл, Нұра, Корғалжын көлдері балықтарында кеңінен таралған. Ауру
жануар мен адамға жыл бойы жұғады.

5 Сыртқы белгілері: бауыр тұсының ауырсынуы, кілегей қабаттарының
сарғылт түске енуі, жон арқаның дерматиті тіркеледі.

6 Диагнозды эпизоотологиялық деректер мен клиникалық белгілерін
ескере, иммунобиологиялық реакцияларды жүргізу (тері арасына 0,1мл
еккенде 10-20 минуттан соң ауру етқоректіде оң нәтиже 1,5-2см ісік
түрінде байқалады. Гельминтокопрологиялық зерттеулер жүргізіледі.

7 Емдеу мақсатында: дронцит – 0,1г/кг, альбазен – 2,5% және 10%
суспензиясы 23мл/40кг, альбен, альвет – 5г/100кг, вермитан – 20%
суспензиясы 2,5/100кг; адамдарға - хлоксил, празиквантел (дронцит)
салмағына қарай қолданады.

"Трематодоздар" тарауы бойынша бақылау сұрақтары. 1. Трематодтардың
жалпы сипаттамасы және олардың систематикасы? 2.Трематод жұмыртқаларының
сипаттамалары және олардың нематод, цестод жұмыртқаларынан айырмашылықтары
неде? 3. Өлген малда трематодоздарды балау әдістері. Трематода маритасын
дене пішіні, тұрқы, орналасу орнына қарай ажырату? 4. Фасциола,
парамфистома, описторхтар қандай мүшенің тоғышары және неліктен? 5.
Трематодоздарда диагноз қалай қойылады? 6. Фасциолез бен парамфистоматоздығ
жіті және созылмалы ағымдарында балау қалай жүргізіледі? 7. Трематодоздарда
қандай антгельминтті препараттар қолданған дұрыс? 8. Трематодоздарды
дауалаудың негізгі принциптері қандай?

№10 дәріс ҚҰС ГЕЛЬМИНТОЗДАРЫ

Аскаридиоз – Ascaridia galli қоздырушысының тауықтектестердің ащы
ішегінде жайлауынан туындаған нематодоз. Экономикалық шығын нәтижесінде
16,3-49,6% құс өледі, 56,2-58,5% дейін тірі салмағы азаяды, құс
балапандарының жыныстық жетілуі 12 күнге дейін ұзарады, жұмыртқалау
өнімділігі 26,3-39% төмендейді, 0,55-2,89 азықтық бірлік артық жұмсалады.

2. Ascaridia galli нематодасының ұзындығы 11см, ащы ішек паразиті.
3. Даму биологиясы. Бір иелі паразит. Резервуарлық иесі – жауын құрты.
Ұрықтанған ұрғашысы сыртқы ортаға нәжіспен бірге жұмыртқасын тастайды. 10-
15 күн аралығында зардапты сатысына дейін дамыған жұмыртқа тауық
тұқымдастардың ішегіне азықпен түскенде сыртқы қабығынан айырылып, ішек
кілегей қабатының астына (люберкюн безіне) енеді де, екі рет түлеп, ішек
саңылауына шығып, 27-45 тәуліктен соң ересек сатысына айналады.
4. Эпизоотологиялық деректер. Аскаридиоз тауықтектестердің арасында
кеңінен таралған гельминтоз. Қоздырушы құс ішегінде 1 жылдан артық тіршілік
етеді. Ауруға жиі мамыр-қараша аралығында жұқтырады (ЭИ 75,2-90,9%). Құс
балапандарының 3-12 айлықтары бейімділік танытады (ЭИ 62,9%) және күту
жүйесіне тікелей байланысты болады. Мысалы, құс қораларда төсеніш
алмастырылмаса, кез келген уақытта шалдыға береді, ал торда ұстағанда ауру
кездеспейді. Гельминт жұмыртқаларын науада, азықта, құрал-сайманда,
қабырғаның төменгі жақтарында, төсеніштің 5-10см тереңдігінде табуға
болады. Жауын құрты резервуарлық иесі болғандықтан аскаридий жұмыртқалары
(732 экз. дейін) сақталады.
5. Сыртқы белгілері аурудың 7-8 күндері: азыққа тәбетінің төмендеуі,
күйзелу, іш өту, анемия, арықтау байқалады. 9-10 күндері өлім-жітім
тіркеледі. Кейіннен 16-17 күндері белгілері біртіндеп өше бастайды. Ересек
құста белгілері тән емес.
6. Диагнозды эпизоотологиялық деректерін, клиникалық белгілерін ескере,
зертханалық зерттеулер нәтижесіне сүйене жүргізеді (жұмыртқалары сопақша
келген, сыртқы қабығы тегіс, сұр түсті). Патологиялы-анатомиялық
өзгерістерінен – кілегей қабаттарының қызаруы, қалыңдауы, қанталауы және
бауырдың қабынуы мен ішек жарылғанда перитонит белгілерімен сипатталады.
7. Емдеу мақсатында: нилверм (40мг/кг жеммен немесе 0,1г/басқа 60мл
сумен); фенбендазол (панакур) 5мг/кг; альбендазол 10мг/кг 3 рет; альвет,
альбен 0,5мг/кг 2 рет 24 сағат сайын тағайындалады.
8. Профилактикалау тазалықты сақтау, саңғырықты күнделікті сыртқы
шығару, құрал-сайман мен құс қораларын дезинвазиялау (3% делюголь, глютекс)
жұмыстарынан тұрады.

Гетеракидоз

Гетеракидоз тауық, күрке тауық, мысыр тауығы, қырғауыл және
басқаларының гельминтозы.
2. Қоздырушысы ұсақ, 1,1см, соқыр ішектің тоғышары Heteracis
gallinarum.
3. Даму биологиясы. Гетеракис - геогельминт, жауын құрты резервуарлық
иесі. Сыртқы ортада 7-29 тәулік ішінде зардапты сатысына жетеді. Ащы
ішектен өткен личинка тоқ ішекке жеткен соң кілегей қабатына еніп, 5 күннен
кейін (2 рет түлейді) тоқ ішек саңылауына шығады да, 25-34 тәуліктен соң
ересегіне айналады.
4. Эпизоотологиялық деректер. Жиі гетеракидоз аскаридиозбен аралас
инвазия түрінде құстың 80-90% қамтиды. Құс негізінен жаз уақытында
шалдығады.
5. Сыртқы белгілері. әлсіздік, азыққа тәбетінің төмендеуі, салмақ қосуы
кешігеді, жұмыртқа өнімділігі төмендейді.
6. Диагноз гельминтоовоскопияны Фюллеборн бойынша жүргізу арқылы
қойылады. Патологиялық-анатомиялық өзгерістері тоқ ішекте – кілегей
қабатының қабынуы, қалыңдауы түрінде өтеді.
7. Емдеу мен дауалау құс аскаридиозындағыдай ретпен жүргізіледі.
Амидостомоз

1. Үй және жабайы қаз, үйректердің бөтегесінің қабынуымен
сипатталатын гельминтоз.

2. Қоздырушысы Amidostomum anseris нематодасы бөтегенің кутикуласының
астында күнелтеді. Аталығының ұзындығы – 14мм, ұрғашысынікі – 20мм
дейін.

3. Даму биологиясы. Геогельминт. Стронгилята өкілдері іспеттес
дамиды. Сыртта жұмыртқадан 7-10 күннен соң личинкасы дамиды да, 2 рет
түлеп зардапты сатысына айналады. Құс жайылымда личинканы жұтып
шалдығады. Құс организмінде 3 айдай тіршілік етеді. Препатенттік даму
мерзімі 21-28 тәулік.

4. Эпизоотологиялық деректер. Әдетте 3-4 айлық балапандар бейім. Ауру
жайылымда жұғады. Личинкалар өсімдік сабағында, кейде шалшық суларда
сақталады. Негізінен жайылымға шыққан құста 1-1,5 айдан соң тіркеледі.

5. Сыртқы белгілері тән емес.

6. Диагноз – гельминтокопроовоскопиялық әдіспен расталады.

7. Емдеу нилверм 0,04г/кг, пиоветрин 0,8г/кг, микротүйіршіктелген
ивомек 200мг/кг дозада жеммен беру арқылы жүргізіледі.

Райетиноз

Райетиноз – үй және жабайы тауықтектестердің ащы ішегінде цестода
гельминтінің тоғышарлығынан туындаған ауру.

2. Қоздырушысы ұзындығы 250мм, стробила ені 3-4мм, сколексінде екі
қатар 90-92 ілмегі, ал сорғыш тесігінде 200-ге жуық ілмектері орналасқан
цестода.

3. Даму биологиясы. Паразит биогельминт, аралық иесі құмырсқа.
Гельминт жұмыртқасын жұтқан құмырсқаны (денесінде 40-45 күнде личинка
жетіледі) құстар шоқып жеп залалданады. Дефинитивтік иесінде 17-22 тәулік
ішінде имагоға айналады.

4. Эпизоотологиялық деректер. Инвазия көзі ауру құстар мен
қоздырушының личинкаларымен зарарланған қыстап шыққан құмырсқалар.
Негізінен ауруға 15-30 күндік тауық балапандары бейім. Құс қоралары мен
маңы жыл бойы зарарланған құмырсқалардың есесінен жұғудан қауіп
төндіреді. Қыс уақытында құстың ішегінде таспа құрттың тек қана сколексі
тіршілік етеді. Ауру оқиғалары күзде тіркеледі.

5. Сыртқы белгілері. Жіті ағымы құс балапандарында күйзелу, естен
тану және қырылу белгілерімен өтеді. Созылмалы ағымда кілегей
қабықтарының анемиясы мен сарғылт тартуымен ересек құстарда байқалады.
Азыққа тәбеті сақталғанымен айдары мен сырғасы бозарады.

6. Диагноз қою. Тірі кезінде саңғырықты сумен шаю арқылы және
копроовоскопия тәсілімен растайды. Өлген құста ащы ішектен гельминттің
өзін немесе оның сколексін анықтау арқылы жүргізеді. Өлекседегі
өзгерістерден ішек кілегей қабатының қабынуы, домбығуы, қызыл түсті болуы
байқалады.

7. Ем ретінде фенасал - 0,3г/кг, феликсан - 0,5г/кг, альбендазол
тобы препараттарын (45-60мг/кг) қолданады.

8. Профилактикалау мақсатында саңғырықты биотермиялық залалсыздау,
қыс түсерден бұрын дегельминтизациялау жүргізіледі.

Дрепанидотениоз
1. Дрепанидотениоз – су құстарының цестодозды ауруы.
2. Қоздырушысы Drepanidotaenia туысының екі түрі:
D.1anceolata – ірі, ақ түсті, ұзындығы 12-23 см, ені 11,5 мм құрт.
Сколексі алмұрттәрізді 4 сорғышымен, 8 ілмекпен қаруланған. Гермафродиттік
бунақта 3 домалақ пішінді аталық бездері көлденеңінен бір қатар болып
орналасады. Жыныс тесіктері бір жағынан ашылады.
D.przewalskii – жіңішке және жұқа, ұзындығы 17 см, сұр түсті, 10
ілмекшелері бар. Стробиласы әдетте шоғырланып жатады. Биологиялық тұғырығы
ащы ішек.
3. Даму биологиясы. Дрепанидотениилер - биогельминттер. Дефинитив-тік
иесі – су құстары. Аралық иесі – су шаяндары (циклоп, диаптомустар). Суға
түскен бунақтарын шаяндар жұтады да, оның дене қуысында 11-21 тәуліктен
соң инвазиялық личинка – цистицеркоид дамиды. Дефинитивтік иелері
циклоп, диаптомустарды жұтқанда шалдығады, ал ересекке 2-3 аптадан соң
жетеді.

4. Эпизоотологиялық деректер. Дрепанидотениозға негізінен 4 айға
дейінгі қаз балапандары бейімділік танытады. Үйректер сирек шалдығады.
Ауруға құстар ерте көктемде және жаздың басында ерте жылынатын, саяз,
жиектері өсімдіктерге бай көл, өзен, шалшық су, тоғандарда су шаяндарын
(циклоп) жұтқанда дерттенеді. Инвазия көзі үй жабайы ересек су құстары. Қыс
жылы болған жылдары өткен жылда залалданған су шаяндары есебінен ерте
көктемде шалдығу балапандарда тіркеледі.
5. Сыртқы белгілері. Құс күйзеліп, арықтайды, артына қарай құлап,
сирақтарымен сермейді. Ауруға тән белгілері: құстың теңселіп жүруі, басын
шалқайта беруі, мойнының бұратылуы немесе мойнын маятник тәрізді теңселуі,
кейде құс құйрығына отырады. Жүйке ұстамасы байқалғанда, дене еттері
құрысып, құс жүрісінде құйрығына отыра береді.
6. Балау. Індеттанулық деректер мен клиникалық белгілерін ескере
жүргізеді. Тірі құста копроовоскопияны Фюллеборн әдісімен немесе
диагностикалық дегельминтизация жүргізу арқылы анықтайды. Өлген құста –
патологиялық-анатомиялық өзгерістеріне назар аудара, жарып сойғанда ішектен
дрепанидотениялар табылуы диагнозды растайды.
7 Емі. Дегельминтизациялауға фенасал, фенадек, фенапег, панакур бір
рет, жеке құсқа немесе топтап 0,3г/кг; филиксан болюс түрінде әр құсқа не
топтап 0,45г/кг, бромсутекті ареколиннің судағы 0,1%-дық ерітіндісі әр
құсқа 1-2мл-ін ауыздан, таңертеңгілік азықтандыруға дейін беріледі.
Құстарды дегельминтизациялау алдында 16-18 сағат ашықтырып, дәрілеген соң
бір тәулік жайылымға және көлге шығармайды. Дегельминтизациялауды
тазартылған, ашық алаңдарда жүргізеді. Жұмыс аяқталған соң бөлінген
гельминттерді жинап жою қарастырылады.
Простогонимоз

1. Тауықтектестердің жұмыртқалау қабілетінің төмендеуімен және
жұмыртқаның сыртқы әк қабығынсыз тууымен сипатталатын ауру.

2. Ауру қоздырушысы Prosthogonimus туыс өкілі жас құстарда фабрициев
қалтасында, ал ересектерінде жұмыртқа жылжитын түтікшеде мекендейді.
Қоздырушы P.ovatus алмұрттәрізді, құрсақ емізігі ауыз емізігінен 2 есе
үлкен.

3. Даму биологиясы. Құс саңғырығымен сыртқа түскен ұсақ
жұмыртқаларында 8-14 күнде мирацидий дамиды. Олар аралық иесі - құрлық
ұлуларының ішіне еніп, спороциста-редия-церкарий сатыларынан өтеді.
Соңғысы сыртқа шығып инелік жұтқанда (қосымша иесі) 70 тәуліктен соң
метацеркарийге айналады. Дефинитивтік иелері инеліктерді жегенде
шалдығады. Гельминт личинкасы құс ішегі арқылы жұмыртқа түтігіне және әк
өндіретін безге өтіп қабындырады және оның түзілуін тежейді.

4. Эпизоотологиялық деректер. Ошақтық ауру. Инвазия көзі: ауру құс
пен метацеркариймен залалданған инеліктер (50км қашықтыққа дейін ұшады).
Инеліктің қыстап шыққан личинкалары су жиегінде көктемде жиналып құсқа
жұғудан қауіп төндіреді. Ауру жаз басында тіркеледі. Простогонимоз
Павлодар, Қостанай, Ақмола, Орал, Алматы облыстарында жиі тіркеледі.

5. Сыртқы белгілері. Құс күйзеледі, жүні реңсізденеді, айдары мен
сырғасы бозарады, жұмыртқасы жұқа жұмсақ қабығымен сыртқа туады, клоакасы
сыртқы шығып тұрады және қызарады.

6. Диагноз қою індеттанулық деректерін ескере, сыртқы белгілеріне
назар аудару арқылы және клоаканы қарау, саңғырықты зерттеу амалдарымен
іске асырылады. Жұмыртқа жылжитын түтікшесі қызарған және іріңді-
фибринозды қабынған.

7. Емдеу үшін альбазен 2,5% және 10% суспензияларын 0,05мл/1кг бір
рет, альвет 50мг/кг 2 күн қатарынан 24 сағат сайын, альбен 50мг/кг 2 күн
бойы қолданылады.

8. Профилактикалау. Құс балапандарын бөлек асырау және
дегельминтизациялау.

Эхиностоматидоздар

1. Қаз, үйрек, сиректеу тауық және басқаларының Echinostomatidae
тұқымына жататын өкілдерінің тудырған ауруы.

2. Қоздырушы қызғылт түсті, 9-12мм, денесінің алдыңғы жағы ішіктің
жағасына ұқсас – адоралды дискімен жабдықталған және 35-53 ілмекшелері
бар гельминт. Биологиялық тұғырығы – ішек. Жұмыртқасы – сопақшалау, ашық
сары түсті.

3. Даму биологиясы. Суға түскен жұмыртқада дамыған мирацидий аралық
иесі – ұлудың, кейіннен қосымша иелерінің (ұлу, жәндіктер, балық –
горчак, бақа) денесінде жетіледі. Құс қосымша иесімен қоректенгенде
дерттенеді.

4. Эпизоотологиялық деректер. Ауруға барлық жастағылар бейімділік
танытады, алайда балапандар жиі шалдығады. Жұғу ерте көктемнен күз аяғына
дейінгі мерзімде өтеді. Ауру Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан
облыстарында тіркеледі. Инвазия көзі ауру құс, сондай-ақ қосымша иесі
тіршілі еткен су көздері. Қыстап шыққан аралық және қосымша иелері
аурудың ерте жұғуына әкеліп соқтырады.

5. Сыртқы белгілері тән емес.

6. Диагнозды – гельминтоовоскопия (біртіндеп шаю), құсты жарып сою
арқылы жүргізіледі.

7. Емдеу мақсатында бензимидазолов тобының альбендазол, альбен,
альбенвет, альвет (45-60мг/кг) дозада немесе феликсан 0,6г/кг, фенасал,
фенадег, фенапэг (0,2-0,4г/кг) қолданылады.

8. Профилактикалау жалпы ветеринариялық шараларды қамту арқылы іске
асырылады.

Бақылау сұрақтары
1 Аскаридий, гетеракис, амидостом, райетин, простогонимдердің
морфологиялық ерекшеліктері неде, қайда мекендейді және оларды қалай
ажыратуға болады?
2 Аскаридий, гетеракис, амидостом, райетин, простогоним мен
дрепанидотений қандай тек тармақ өкілдеріне жатады?
3 Аскаридий, гетеракис, амидостом, райетин мен простогонимдерді қандай
әдістермен анықтауға болады?
4. Аскаридиоз, гетеракидоз, простогонимоз бен дрепанидотениозға қарсы
қандай емдік препараттар қолданылады?
5. Аскаридиоз, гетеракидоз, амидостомоз, райетиноз бен простогонимозда
қандай күрес шаралары тиімді болып табылады?

№11 дәріс. ЖАЛПЫ ПРОТОЗООЛОГИЯ.

1. Қарапайымдардың морфологиясы
2. Қарапайымдардың көбеюі.
3. Патогенезі.
4. Иммунитет.
5. Балау
6. Емдеу, күрес шаралары.
Протозоология – Protozoa класына қарасты бір жасушалы организмдерді
зерттеумен шұғылданатын ғылым саласы. Ғылымға 70 000-ға жуық
қарапайымдардың түрлері белгілі. Олар жануарларда, құста, арада, балықта
және адамда тоғышарлық күнелтеді. Қоздырушылар қан плазмасында
(трипаносома), қан түйіршіктерінде (пироплазмида), ішек, бауырдың
эпителиалды жасушаларында (эймерии), жыныс мүшелерінде (трихома-надалар)
күнелтеді.
Қарапайымдылардың морфологиясы. Құрамында барлық органоидтар (рибосома,
митохондрий, роптрий, ішкі мен сыртқы мембраналар, ядро, цитоплазматикалық
тор, Гольджи аппараты, лизосома) бар. Ядро генетикалық және метаболикалық
қызмет атқарады. Цитоплазмадағы рибосома (ақуыздарды өндіру), митохондрии
(зат алмасу), лизосомы (асқорыту), Гольджи аппараты (секреторлық қызметі)
өздеріне тән алмасу-ларға қатысады. Аэробтарға пироплазма, трипаносома, ал
анаэробтарға трихомонада жатады. Қозғалу қызметін кірпікшелер, талшықтар,
жалған аяқшалар атқарады. Көбеюі: жынысты (монотомия, бүршіктену, эндодио-
гония, синтомия) және жыныссыз (копуляция, конъюгация) жолдарымен іске
асады.
Патогенезі. Қарапайымдылар мал организміне барлық әсер түрлерін
(механикалық, токсикалық, аллергиялық, трофикалық, инокуляторлық)
білдіреді.
Протозооздарда иммунитет туа біткен (абсолюттік пен шартты) және
қалыптасқан (стерилді мен стерилді емес) болып екіге бөлінеді.
Эпизоотологиялық деректер. Қоздырушының берілу тетігіне қарай
трансмиссивтік және трансимиссивтік емес деп жіктеледі.
Трансмиссивтік аурулар донор-тасымалдаушы-реципиент. Мысалы: ауру мал-
кене-сау мал (пираплазмидоздар).
Трансмиссивтік емес донор-сыртқы орта-реципиент. Мысалы, ауру мал-нәжіс-
сау мал; ауру бие-айғыр-сау бие; ауру сиыр-бұқа-сау сиыр.
Балау эпизоотологиялық және клиникалық деректерге сүйене, лабораторлық
зерттеулер нәтижесін ескере жүргізіледі. Лабораторлық зерттеулерден:
нәжісті (Дарлинг, Фюллеборн бойынша), қанды микроскопиялау, қан жұғындысын
зерттеу (Романовский-Гимза бойынша), жыныс жолдарынан алынған сұйықтықты
микроскопиялау, серологиялық реакцияларды қолдану (КБР, КҰБР, лабораторлық
жануарларда биосынама қою) және өлген малды зерттеу.
Емдеу мен күрес шаралары. Емдеу үшін арнайы препараттарды
(химиопрепарат және антибиотик) + пролонгатор қолданады. Мысалы, азидин +
наганин. Арнайы емес терапия (патогенетикалық, витаминдік, диетикалық)
жүргізу. Профилактикалауда жалпы шаруашылық шаралар, мал қораларында
дезакаризация жүргізу.
Жануарлардың кокцидиоздары
Эймериоздар
1 Кокцидилердің морфологиясы.
2 Кокцидилердің көбеюі.
3 Эпизоотологиялық деректер.
4 Сыртқы белгілері.
5 Кокцидиоздарды балау.
6 Емі және дауалау.

Дәріс-12. КОКЦИДИОЗДАР МАЛДЫҢ, ҚҰСТЫҢ ЭЙМЕРИОЗДАРЫ

Эймериоздар-жіті, жітілеу, созылмалы түрде өтетін жануарлардың,
құстардың және адамдардың Еіmеrіа туысына жататын әртүрлі қарапай-ымдылар
тудыратын аурулары. Ауру малдың жалпы күйінің төмендеуімен, ас қорыту
жүйесінің қызметінің бұзылып іші өтуімен (кейде қан аралас) және тез
арықтауымен сипатталады. Эймериоздардың қоздыр-ушылары табиғатта кең
тараған. Эймерийлер балықтарда, бауырымен жорғалаушыларда, қос
мекенділерде, жәндіктерде, негізінде ішектің эпителий клеткаларында
тоғышарлық етеді. Эймериоздан өлім, қояндар арасында 85%, қозыларда - 90%,
тауық балапандарында - 100% дейін жетеді. Ауру малдардың салмағы азаяды,
өнімдерінің мөлшері және сапасы төмендейді. Мысалы, эймериозбен ауырған
қозылар сау қозылармен салыстырғанда, 1 жыл ішінде 8,6кг салмақты кем
қосады. Қойлардың жүн өнімділігі - 28,7%, ал сүт өнімділігі - 36%
төмендейді.
Кокцидииоз қоздырушыларының сипаттамасы. Ауру қоздырушыларын ооцисталар
деп атайды. Олар екі түрлі болады: жетілген және жетілмеген.
Жетілмеген (спораланбаған, инвазиялық емес) ооцисталар. Түрлері
дөңгелек, сопақша, жұмыртқа, алмұрт тәрізді болады. Ооцисталар негізінде
екі, кейбіреулері үш қабатты қабықпен қоршалған. Қабықтары тегіс, кейде
бұжыр болып келеді. Жетілген (спораланған, инвазиялық) ооцисталар.
Еіmеrііnае тұқымдасы тармағына жататын жетілген ооцисталардың ішінде 4
спороциста, олардың әр біреуінің ішінде 2 спорозоиттар орналасады.
Еіmеrііnае тармағына жататын жетілген ооцисталардың ішінде 2 спороциста,
олардың әрбіреуінің ішінде 4 спорозоит болады.
2 Эпизоотологиялық талдау кезінде малдардың азықтануы, күтімі, ұсталуы,
төлді өсіру технологиясы, жыл маусымдары, малдардың жасы ескеріледі.
3 Ауру белгілері. Жалпы күйінің төмендеп нашарлауы, кілегейлі және қан
қалдықтары аралас немесе қанды іш өтуі, қанның азаюы (анемия), жылдам
арықтауы байқалады. Қояндардың кілегейлі қабықтары алғашында бозарады,
кейінірек сарғыштанады, тырысып бүрісу, мойнының, артқы аяқтарының бұлшық
еттерінің салдануы байқалады, тауықтардың аяқтары жартылай салданады, қимыл
козғалысы бұзылады.
4 Ауруды анықтау. Эпизоотологиялық деректерді, ауру белгілерін,
патологиялық-анатомиялық өзгерістерді ескере отырып, малдардың нәжісін
Дарлинг немесе Фюллеборн әдістерімен тексеріп эймерийлердің ооцистала-рына
зерттейді. Кейде аурудың нақты белгілері көрінсе де, нәжістерін
зерттегенде, ооцисталар табылмайды, себебі ооцисталардың эндогенді (ішкі)
даму сатысы аяқталуы мүмкін, сондықтан ооцисталар пайда болып үлгермейді.
Бұл жағдай эймериоздың жіті түрде өткенінде байқалады. Осы ретте бірден
малдардың нәжістерін зерттеп, 3-4 күн бойы қайталап зерттеу керек.
Эймериозды басқа протозойлық және індет (инфекциялық) ауруларынан,
гельминтоздардан, тағы басқа әртүрлі себептерден пайда болатын
энтериттерден арнаулы анықтау әдістерін қолдана отырып ажырату қажет.
5 Емі. Химкокцид-7 430мг/кг, кокцидиовит, кокцидин (зоален) 50мг/кг,
статил 10мг/кг 4-5 күн қатарынан азықпен, сульфаниламид препараттары 30-
50мг/кг 7-10 күндей, кокцикол 30мг/кг, клирамин 175мг/кг қойға 4-5 күн,
клопидол, ампролиум, ампролмикс-25, ампрол-20 50-75мг/кг, фармкокцид,
ригекокцин, лербек, ардион-25 0,0125% жемге 7-10 апта бойы қолданады.
6 Профилактикалау мақсатында барлық мал-құсты дұрыс азықтандыру,
суаттандыру сұрақтарына көңіл аудару арқылы жүргізіледі.
Токсоплазмоз. Саркоцистоз.
Токсоплазмоз – көптеген сүтқоректілердің, құстар мен адамның
антропозоонозды, өшкін түрде өтетін, ОНЖ, лимфа мен эндокрииндік жүйесінің,
сондай-ақ көру қабілетінің зақымдануымен сипатталатын ауруы.
Саркоцистоз – жануарлардың, құстардың, рептилийлер мен балық және
адамның антропозоонозы. Аталған қоздырушылар екі иелі паразиттер болып
табылады.
2 Қоздырушылары. Токсоплазмозды Toxoplasma gondi тудырады.
Саркоцистозды ірі қара малды Sarcocystis bovicanis, S.bovifelis,
S.bovihominis, қойда - S.onicanis, S.ovifelis, шошқада - S.suicanis,
S.suihominis, S.suifelis қоздырады.
3 Даму биологиялары. Ақтық иелері: токсоплазмозда – мысық, ал
саркоцистозда – мысық пен ит атқарады. Бұларда қоздырушы алғашқыда
жыныссыз, кейіннен жынысты жолмен (гаметалар пайда болуымен) көбейеді де,
сыртқы ортаға нәжіспен ооцисталар шығады. Аралық иелерінде (үй малдары,
кеміргіштер, құс, адам) токсоплазмалар мен саркоцисталар трофозоит
сатыларында дамып (жыныссыз көбею) мүшелер мен ұлпаларда тоғышарлық
күнелтеді.
4 Эпизоотологиялық деректер. Ауру дүние жүзінің барлық елдерінде
тіркелген. Ғылымға 200-ге жуық сүтқоректілердің және 100 астам құстардың
бейім екендігі мәлім және олар «алып жүруші» тобына жатады. Аралық иелері
алиментарлық, аэрогендік, плацент арқылы және трансмиссивтік жолмен
(кенелер арқылы) жұқтырады. Нақтылы маусымдылығы анықталмаған. Ауруға
шалдыққан мал саны организмде қоздырушыны сақтаған сайын арта береді.
5 Сиыртқы белгілері. Токоплазмоздың жіті ағымында: қызба (41оС және
жоғары), пульсі мен тыныс алуының жиілеуі, күйзелу, конъюнктивит, іріңді-
сірлі ринит, іш өту, құсу, парездер мен параличтер, буаз малда іш тастау.
Созылмалы түрінде: қысқа мерзімді қызба, арықтау, іш тастау немесе әлжуаз
төлдің тууы. Туа біткен токсоплазмозда төл плацент арқылы дерттенеді.
Саркоцистозда: күйзелу, дене қызуының көтерілуі, бұлшық еттің тырысуы, қан
құйылуы, жақ еттерінің қабынуы, арықтау және азықты жұту қабілетінің
төмендеуі тіркеледі.
6 Диагнозды эпизоотологиялық деректерді ескере, клиникалық белгілеріне
назар аудара, патологиялық-анатомиялық өзгерістеріне қарай қояды. Соңғы
диагнозды лабораторлық зерттеулерді (қан жұғындысын Романовский-Гимза
бойынша бояп, трофозоиттерге зерттеу), етқоректілердің нәжіс сынамаларын
(Фюллеборн, Дарлинг әдістерімен ооцисталарға), аллергиялық әдіспен
(мойынның тері арасына аллергенді 0,2-0,3мл енгізу) жүргізіп қояды. Өлген
малда саркоцисталарды аралық иелерінде бұлшық етті (өңеш, сан, жауырын
еттері) Козелкин немесе люминесценттік микроскопия әдістерімен жүргізіп
зерттейді.
7 Емдеу үшін ампролиум (100мг/кг), стенорол (0,66мг/кг), химкокцид
(24мг/кг) 5-7 күн, хлоридин (0,001г/кг), сульфадемизин, сульфадемитоксин
левомицетинмен (30-50мг/кг) 5 күн қатарынан қолдану ұсынылады.
8 Дауалау. Ферма маңына мысық, иттерді жолатпау және жою, түсікті, шуды
утилдеу шаралары атқарылады. Барлық ветеринариялық-санитариялық жұмыстар
нұсқауларға сәйкес атқарылады. Мал ұшаларын ҚР ветеринариялық Заңнамасына
сәйкес сараптайды.
Мастигофороздар
Түйе мен жылқының су – ауруы
Трансмиссивтік, қызба, домбығу, лимфа бездерінің ісінуі, көтеремдікпен
және негізінен созылмалы ағымда байқалатын ауру.
2 Қоздырушысы Trypanosomatidae тұқымы Trypanosoma тусы Tr.evansi
(trypan - бұрғы, soma - дене) бұрғы пішінді, алдыңғы жағы үшкір, артқы
бөлігі дөңгелене аяқталған. Қозғалуын 1 жіпше атқарады. Қарапайым жолмен (2-
ге бөліну арқылы) көбеюі перифериялық қанда, көптеп (4 немесе одан да көп)
– ішкі ағзаларда өтеді. Суық температурада (-19оС төмендегенде) 5 жылға
дейін зардаптылығын сақтайды.
3 Патогенезі. Қанда дамыған қоздырушы бүкіл денеге тарайды да
токсиндері организмге жайылады. Осының салдарынан ОНЖ, қан-тамыр жүйесі
қызметтері бұзылып тоқырау үрдісі орын алады. Ақуыз бен газ алмасулары
бұзылады.
4 Эпизоотологиялық деректер. Түйе, қашыр, есек, жылқы, ит, ІҚМ, қасқыр,
шибөрі, қоян, мысық және басқа кеміргіштер бейім. Еліміздің оңтүстік пен
орталық аудандарында, Орта Азия елдерінде кеңінен таралған. Орташа есеппен
ауру түйелердің арасында 0,4-53,5% тараған (М.Сабаншиев). табиғи-ошақтық
ауру тобына жатады. Қоздырушыны таратушы – сона, маса, қара шыбындар.
Паразит организмде жылдап күнелтеді. Маусымдылығы мамыр-қыркүйек аралығы.
5 Сыртқы белгілері. Инкубациялық кезеңі 2-3 апта. Жіті ағымында қызба
(40оС одан да жоғары), қол-сандарының домбығуы, лимфа бездерінің шошынуы,
ринит, тышқақ тию, демігу, тырысу, малдың өлімі. Созылмалы ағымында: қызба,
қабағы, ерні ісінеді, кератит, кілегей қабықтарының анемиясы мен сарғылт
түске енуі, 5-7 айлық буаздылықта іш тастау, салдану мен сирақтарының
жансыздануы тіркеледі. Ауру мал көтеремдіктен өледі.
6 Диагнозды эпизоотологиялық деректері мен клиникалық белгілеріне
сүйене қояды. Патологиялық-анатомиялық өзгерістерінен: өлексе арық, кілегей
қабаттары бозарған, лимфа түйіндері мен талақтың ұлғаюы байқалады, қан
дұрыс ұйымаған, қара түсті, көптеген қанталаулар тіркеледі. Лабораторлық
зерттеулерден: перифериялық қан жұғындысын Романовский-Гимза әдісімен, қан
сарысуын АР, КБР, КҰБР, ИРӘ мен жаншылған қан тамшысын микроскопиялау және
лабораторлық жануарларда биосынама қою арқылы жүргізеді.
7 Емдеу мақсатында: наганин – қан тамырына, 1 рет, 10% физиоло-гиялық
ерітінді түрінде, түйеге 0,03г/кг, жылқыға 0,01-0,015г/кг, азидин – бұлшық
етке, 2 рет (24 сағат сайын), 7% ерітіндісін 5% глюкозада, 3,5мг/кг дозада,
трипамидий – бұлшық етке, 2% дистилденген судағы ерітіндісі 1мг/кг дозада
қолданылады. Препараттар: зикурат, трипаджек түрлері нұсқауларға сәйкес
егіледі.
8 Дауалау мақсатында ауру тіркелген ошақтардағы малды жылына 3 рет
диагностикалық зерттеулер жүргізе анықтайды. Бейім жануарларды қан
сорғыштар ұша бастардың алдында наганинмен емдік дозада әр 30-40 күн сайын
қайталап егеді. Емдеген малды 1,5 жыл оқшаулап ұстаған дұрыс және 4, 5 және
6 ай өткенде мұқият серологиялық зерттеулер жүргізеді.
Жылқы киеңкісі (трипаносомоз, подседал, дурина)
Тақтұяқтылардың арасында Trypanosoma eguiperdum қарапайымдылар
өкілінің жыныс мүшелері мен орталық нерв жүйесінің қабынуы белгілерімен
тудырған ауруы.
2 Қоздырушысы Trypanosoma eguiperdum тұрқы 22-28 х 1,4-2,6мкм.
Қоздырушы жыныс мүшелерінің капилярларының тоғышары. Күрделі бөліну арқылы
(2-4 немесе 6-ға бөліну) көбейеді.
3 Эпизоотологиялық деректер. Ауру Қазақстан мен Орталық Азия елдерінде
кеңінен тіркелген. М.С.Сабаншиевтың деректері бойынша еліміздің оңүстік-
батысындағы жылқылар арасында 1,6-21,1%, оңтүстік пен орталық
аудандарындағыларда 0,6-46,7% кездеседі. Ауру табиғи және қолдан
ұрықтандырғанда таралады. Асылтұқымды жылқыларда ауру зілді ағымда өтеді.
Табын жылқыларында ауру өшкін түрде байқалады.
4 Даму биологиясы мен патогенезі. Ұрықпен жыныс жолдарына енген
трипаносома жыныс мүшелерінің кілегей қабығында көбейеді де, оны
қабындырады, қанға өтіп организмге тарайды. Қоздырушының токсині
эритроциттерді гемолизге ұшыратып, қан тамыр қабаттарының өткізгіштік
қабілетін жоғарылатады. Соның нәтижесінде қабыну үрдісі барлық
паренхиматоздық органдар мен нерв жүйесіне тарайды да, салдану мен
жансыздану белгілерін тудырады.
5 Сыртқы белгілері. Инкубациялық кезеңі 2-3 ай. Аурудың 3 кезеңін
айырады. Жыныс мүшелерінің қабынуы: ұманың, шыбығының, желінің домбығуы,
құрсағының төменгі жағының және сарпайының ісінуі тіркеледі. Қынап кілегей
қабығында түйіндер дамиды, олар жарылып жараларға айналады, кейіннен
сауыққанда ақ түсті дақтар болып көрінеді. Жыныс мүшелерінен аққан сұйық
түссіз немесе қан араласқан болады. Ұзақтығы шамамен 1 ай. Терінің қабынуы:
денесінің бүйірінде, құрсақ асты терісінде бөртпелер дамиды. Қабырғаларының
төменгі жағында бірде білеуленіп, бірде басылатын ісіктер (тұрқы 4-20см-
дей) байқалады. Буаз биелер іш тастайды. Нерв жүйесі қабынулары: бет
жүйкесінің бір жақты қабынуынан құлағы салбырайды, қабағы төмен түседі,
еріндері қисаяды. Белдеме тұсында және қол-сандарының бұлшық еттері семіп,
адымы қысқарады, мал ақсайды, сүріншек болады. Денесі жансызданып, мал
арықтап өледі.
6 Диагнозды эпизоотологиялық деректеріне, клиникалық белгілеріне,
патологиялы-анатомиялық өзгерістеріне сүйене (өлексе арық, сарпайы оның
маңындағы терісі ақ түсті, лимфа бездері мен талағы ұлғайған). Лабораторлық
зерттеулерге жыныс жолдарынан алынған шайындысын (қырынды) микроскопиялау,
қан сарысуын КБР, ККБР (конглютинендеуші комплименттерді байланыстыру
реакциясы), ЖКБР (жылқы комплиментін байланыстыру реакциясы).
7 Емдеу және дауалау. Спорадиялық жағдайда етке өткізеді. Басқа
жағдайда жылқыларды 10мг/кг дозада азидинмен егіп, 5-6 айдан соң
серологиялық зерттеулер жүргізеді. Қолдан ұрықтандырғанда сау айғырдың
ұрығын қолданады.
Ірі қара малдың трихомонозы
Ірі қара малдың арасында Trichomona foetus түрінің жыныс мүшелерінің
қабынуымен, буаздығының бастапқы айларында іш тастаумен (40-60%) және қысыр
қалуымен (75%) сипатталатын ауру.
2 Қоздырушысы Trichomona foetus алмұрттәрізді, сопақшалау пішінді,
алдыңғы жағында 3 және артында 1 жіпшесі бар қарапайымдылардың өкілі.
Қолайсыз жағдайда трихомонадалар өзгеріске ұшырап, жіпшелерінен айырылады
да қозғалыссыз қалады. Ұрғашы малда – жыныс мүшелерінің кілегей қабығында,
ұрықта, шарана сұйығында, бұқаларда – препуциалдық қабында, шыбығында, ұрық
пен аталық безінде болады. Көбеюі қарапайым жыныссыз жолмен өтеді.
3 Эпизоотологиялық деректері. Кеңінен таралған ауру. Әдетте ересек мал
дерттенеді. Маусымдылығы жоқ. Мал табиғи жолмен ұрықтанғанда немесе ауру
бұқаның ұрығын қолданғанда тарайды. Сонымен бірге, лас, залалсыздамаған
құрал-сайманмен жұғады. Шыбындар механикалық таратушылар, инвазия көзі –
қи, төсеніш, ауру малдың жыныс жолдарынан аққан сұйықтықтар.
4 Даму биологиясы мен патогенезі. Трихомонада жыныс мүшелерінде дамып,
қан мен лимфа арқылы тарайды, жатырдағы ұрыққа қанның кіндік арқылы өтуін
тежейді, прогестерон мен эстрогеннің өндірілуін азайтып төлдің тасталуына
әкеліп соқтырады.
5 Сыртқы белгілері. Инкубациялық кезеңі – 2-3 тәулік. Ұрғашы малда
аурудың 4 ағымы: 1) катаралды-іріңді вистибуловагинит; 2) катаралды-іріңді
эндометрит; 3) трихомонозды толық іш тастау; 4) пиометра болады. Дене қызуы
40,8оС көтеріледі, мал артына қарай береді, 3-4 тәуліктен кейін қынап
түбінде, жатыр мойнында қатты, бұршақтай түйіндер дамиды. Қол салғанда
алақанға сезілетін түйіндер аңғарылады. Қынаптан сірлі-іріңді, реңсіз,
кейде қан аралас сұйық ағады. Жатырдағы төл 1-3 айлығында өледі де, іш
тасталады. Түсік тастамаған жағдайда жатыр іріңдеп пиометрит дамиды. Аталық
малда препуцияның ісінуі, кілегейлі-іріңді сұйық ағуы, препуция маңында
оның кебуі, шыбығының қабынуы мен домбығуы, түйіндердің дамуы тіркеледі.
Аурудың 12-14 күндері белгілері жоғалып, ауру созылмалы ағымға көшеді.
6 Патологиялы-анатомиялық өзгерістер. Ұрғашы малда жыныс мүшелері
домбыққан, қызарып қан талаған, вестибулит, цервицит, вагинит, пиометрит.
Ұрық түтікшесі қалыңдаған, саңылауында іріткі зат. Бұқаларда – шыбы-ғының
кілегей қабаты қалыңдаған, бүрмеленген, түйіндермен көмкерілген.
7 Диагнозды пизоотологиялық, клиникалық, патологиялық-анатомиялық
деректерін негізге ала, лабораторлық зерттеулер нәтижесіне сүйенеді( жыныс
жолдарының шайындысын, қырындысын микроскопиялау). Ұқсас аурулардан
бруцеллез, кампилобактериоз, токсоплазмоз, инфекциялық вестибулиттен айыру
қажет.
8 Емдеу кешенді жолмен жүргізіледі. Сиырларда – жыныс жолдарын
трипафлавин (1:1000), фурацилин (1:1000), йод ерітіндісі (1:1000), 2,5 %
пантоцид, 1% трихопол, 10% ихтиол – 200-500мл (жылы күйде 37-40оС)
суспензияларымен шаю. Жатыр жиырылуын жеделдету мақсатында – 0,5% прозерин,
0,1% карбохолин, 1% синестролды 2мл дозада күніне 3 рет, 1% р-р трихопол 80-
150мл бұлшық етке егеді. Бұқаларға жыныс жолдарын шаю, 6 тәуліктік (1, 3, 5-
ші күндері) тері астына 1% р-р фурамоа 2мл немесе 0,5% прозерина (2, 4, 6-
ші күндері) бұлшық етке 10% фуразолидон; 5 тәуліктік емдік курста –
күнделікті түрде трихопол, тері астына, бұлшық етке физиологиялық
ерітіндіде (1:3) 50мг/кг дозада қолданады.
9 Дауалау. Ұрықтандыру алдында малды 1 ай карантинге қойып, әр 10 күн
сайын лабораторлық зерттеулер жүргізеді. Асылтұқымды малды әр 6 ай сайын 3
рет зерттейді. Ауру сиырларды емдейді, ал тексіз бұқаларды етке өткізеді.
Іш тастаған сиырды оқшаулайды, түсікті лабораторияға зерттеуге жөнелтеді.
Дезинфекциялау үшін ыстық 2% NaOH, 20% жаңа сөндірілген әктің, 5% креолин
ерітінділерімен жүргізеді.

Бақылау сұрақтары
1. Пироплазмидалардың (тейлерий, нутталий, бабезий, пироплазма),
трихомона, трипоносома, эймерийлердің морфологиялық ерекшеліктері неде?
2. Қан паразиттерінің, кірпікшелілердің, споровиктердің дамуында қандай
ерекшеліктерді білесіз?
3. Қарапайымдардың тудырған ауруларының эпизоотологиялық деректерін
атаңыз.
4. Тейлериоз, пироплазмоз, кокцидиозар, трипоносомоздар, трихомонозда
қандай сыртқы белгілері тән?
5. Протозойлық ауруларды балау тәсілдері қандай?
6. Протозойлық ауруларда қандай емдік және сақтық шаралар жүргізіледі?

№ 13дәріс. ПИРОПЛАЗМИДОЗДАР.
Жануарлардың бабезиидоздары. Бабезиоз, пироплазмоз, франсайеллез.
Жануарлардың бабезиозы мен пироплазмозы
1 Бабезиидоздар – қанның паразиттік аурулар тобы. Қоздырушылары
эритроциттердің ішінде мекендеп, дене қызуының көтерілуі, анемия, кілегей
қабатының сарғылт тартуы, егмоглобинурия, ас қорыту, жүрек-қан тамыр жүйесі
қызметінің бұзылуымен сипатталатын аурулар. Аурулар айтарлықтай шығын
тигізеді.
2 Қоздырушының морфологиясы. Babesiidae тұқымы: Babesia, Piroplasma,
Francaiella туыстарына жіктеледі. Олар сопақша, алмұрт, домалақ, ланцет
пішінді. Романовский-Гимза бойынша бояғанда алмұрт пішінді денешіктер
жіңішке жағымен бірігіп жатады. Эритроцит ішінде 1 немесе 2 денешік
кездеседі, кейде көп болуы мүмкін (P.canis 16 данаға дейін). Бабезиилер
эритроцит ішінде доғал бұрышпен шетіне қарай ығысып жайғасады,
пироплазмалар – сүйір бұрышпен эритроцит ортасында орналасады. Мал
эритроцитінде қоздырушы екіге бөліну немесе бүршіктену арқылы, ал кене
денесінде шизогония жолымен көбейеді.
3 Даму биологиясы мен патогенезі. Берілу жолдары Ixodidae мен Argasidae
тұқым кенелерінің қатысуымен өтеді. Бабезии, пироплазмалар екі иелі
паразиттер болғандықтан, омыртқалыларда (қан мен лимфа жүйесінде) және
кенелерде (сілекейі, гемолимфада, жыныс жүйесінде). Бабезиидтер сонымен
бірге трансовариалды жолмен де беріледі. Жылдам дамыған паразиттердің
ықпалынан қанда токсиндердің мөлшері көбейеді де, малдың орталық нерв
жүйесіне әсерін тигізеді (қызба). Эритроциттердің жаппай қырылуы (2-2,5 есе
азаяды) мен гемоглобиннің азаюы (2 еседен артық) анемия, кілегей
қабықтарының сарғылт тартуы, гемоглобинурияға әкеліп соқтырады. Осының
нәтижесінде жүрек-қан тамыр жүйесі (оттегінің жетіспеуі, жүрек пен өкпе
қызметінің нашарлауы), бүйрек қызметіндегі кемшіліктер (бүйрек, талақ,
бауыр мен лимфа бездері көлемінің ұлғаюы), ас қорыту жүйесі синдромы
(перистальтиканың жиілеуі немесе баялауы, метеоризмнің орын алуы, диарея)
дамиды.
4 Эпизоотологиялық деректер. Пироплазмидоздар ТМД елдерінің
оңтүстігінде, ҚР оңтүстік, оңтүстік-батыс өңірінде тіркеледі. Ауру әдетте
сәуірден басталып, мамыр-маусымда шегіне жетеді де, тамыз-қыркүйекте
төмендейді. Үй жануарларының барлығы жасына қарамастан шалдығады. Төлдерде
ауру өшкін ағымда өтеді. Сауыққан малда стерилді емес иммунитет қалыптасады
(ІҚМ - 8 ай, жылқыда - 1-4 жыл, итте - 1-2 жыл). Қоздырушыны таратушылар
иксодид кенелері, соның ішінде ІҚМ бір иелі кене Boophilus, екі иелі
Rhipicephalus, үш иелі Haemaphysalis, қой-ешкіде екі иелі Rhipicephalus,
жылқыда бір иелі Hyalomma, үш иелі Dermacentor, итте екі иелі
Rhipicephalus, үш иелі Dermacentor. Кенелерде қоздырушы трансова-риалды
және трансфазды жолмен беріледі.
5 Сыртқы белгілері. Дене қызуының 41-42оС көтерілуі, күйзелуі, пульсі
мен тыныс алуының жиілеуі, ішек метеоризмі, іш өту, кілегей қабықтарының
алғашқыда бозаруы, кейіннен сарғылт тартуы, 2-ші күндері гемоглобинурия,
көз жасының ағуы, 3-4-ші күндері арықтауы (көтеремдікке дейін), мал күйіс
қайырмауы, соңында өлімімен аяқталуы байқалады.
6 Диагноз қою үшін індеттанулық деректерін, клиникалық белгілерін
ескере, зертханада қан жұғындысын Романовский-Гимза әдісімен бояп
зерттейді.
7 Емдеу мақсатында азидин (беренил) - 7% судағы ерітіндісі, бұлшық
етке, 0,0035г/кг, диамидин – 7% ерітіндісі бұлшық етке немесе тері астына,
0,001-0,002г/кг, трипофлавин – қан тамырына, 0,003-0,004г/кг, ниазидин
препараттарын және симптоматикалық дәрі-дәрмектерді (жүрек және асқорыту
жұмысын қалыптастыратын) қолданады.
8 Профилактикалау мақсатында азидинмен химиопрофилактикалау әр 10-14
күн сайын егу және малды акарицидтік препараттармен өңдеу арқылы іске
асырылады.
Жануарлардың тейлериидоздары. Тейлериоз, нутталлиоз.
1 Тейлериоз – ірі қара малдың арасында Theileria туысына қарасты
өкілдердің тудырған жіті трансмиссивтік ауруы. Елімізде тейлериозды
Theileria annulata түрі тудырады. Өлім көрсеткіші 60-80% жетіп, мал өнімі
күрт төмендейді.
2 Тейлерии лимфа түйіндерінің, паренхиматоздық мүшелердің,
эритроциттің тоғышары.
3 Даму биологиясы мен патогенезі. Тейлериилер регионалды лимфа
түйіндерінде көбейіп, олардың қабынуын тудырады да, кейіннен қанмен бүкіл
денеге тарайды және көбейеді. Токсиндер көбейіп, жасушалардың ыдырауына
әкеліп соқтырады, қызба, анемия, қанталаулар дамиды. Бауыр, талақ, бүйрек,
асқорыту жүйесінде дегенеративтік өзгерістер бой алады.
4 Эпизоотологиялық деректер. Қазақстанда тейлериоз ОҚО, Жамбыл,
Қызылорда облыстарында тіркеледі. Ауру қоздырушысын Hyalomma кене түрі
тасымалдайды. Ауру сәуірден қазан айлары аралығында өтіп, инвазия шегіне
маусым-шілдеде жетеді. Жас малда ауру жіті ағымда өтеді. Иммуни-тет
стерилді емес 2-4 жылдай сақталады.
5 Сыртқы белгілері. Беткейлі лимфа түйіндері домбығады, басқанда тығыз,
ауырсынады. Дене қызуы 40-41°С көтеріледі, өнімі төмендейді. Көзі
жасаурайды, жөтеледі, қан аралас іш өтеді, денесі дірілдейді, кілегей
қабығы алғашқыда қызарады, кейіннен бозарады.
6 Балау. Эпизоотологиялық, клиникалық, патологиялы-анатомиялық
деректері ескеріледі. Құлақ шетін кесіп алынған қанынан жұғынды даярланады
да Романовский әдісімен боялады. Лимфа түйіндері ісінген, паренхиматоздық
мүшелері ұлғайған. Өт қабы кілегейлі өт қышқылына толы болады.
7 Емі. Азидин – (беренил) 7%, б/е, 0,0035г/кг, диамидин – 7%, б/е, т/а,
0,001-0,002г/кг, трипофлавин – қ/т, 0,003-0,004г/кг, зикурат, ниазидин,
симптоматикалық дәрілер (жүрек, асқорыту қызметін қалыптастыратын)
қолданады.
8 Профилактикалау – митигирлеу химиопрофилактикалау әдісімен азидинді
әр 10-14 күн сайын қолдану, малдың жүн жамылғысын акарицидтік
препараттармен өңдеу арқылы жүргізіледі.

Зертханалық-тәжірибе сабақтарын өткізуге арналған әдістемеліктер

Тақырып 1-2. Гельминтоздарды анықтау әдістері

Сабақ мақсаты: студент тірі малда гельминтоздарды анықтау әдістерін,
малдан зерттеуге сынамаларды алу, орау, бекіту жолдарын игереді.

Сабақтың мазмұны:

1) мал нәжісін алу және зерттеуге дайындау;

2) гельминттер мен гельминт үзінділеріне гельминтоскопия жүргізу;

3) флотациялау (Фюллеборн немесе Котельников бойынша),
седиментациялау (шөгеру) және аралас (комбинациялық) Дарлинг бойынша
зерттеулер жүргізу;

4) дайындалған сынамаларды жатырдан алынған жұмыртқалармен салыстыру,
трематода, цестода және нематода жұмыртқаларын ұқсас объектілерден айыру;

5) мал нәжісін жылы жағдайда өсіру және Берман-Орлов бойынша
ларваскопиялау;

6) стронгилят личинкаларының морфологиясын зерттеу және туысқа дейін
ажырату.

Тапсырма 1. Анықтамасын беріп жауап беру:

• Гельминтоскопия –
• Гельминтоовоскопия –

• Гельминтолярвоскопия –
Гельминтоскопия тәсілдері:

Флотациялаудың мәні

Седиментациялаудың мәні

Аралас әдістердің мәні

Берман-Орлов және Вайд әдістерінің мәні

Тапсырма 2. Гельминтоскопиялық зерттеулердің тәртібін салу:
- флотациялау

- седиментациялау

Тапсырма 3. Қаныққан ерітінділерді қандай химиялық заттардан
дайындайды?

1. 2. 3.
4.

Тапсырма 4. Гельминттердің сипаттамасы мен жұмыртқаларының құрылысы:

Нематод:

Трематод:

Цестод – шынжырлы - баулы

Тапсырма 5. Гельминт жұмыртқаларының төмендегілерден айырмашылығы
неде?

1 ауа көпіршігінен –

2 эймерий ооцисталарынан –

3 өсімдік дәнінен –

4 кене жұмыртқаларынан –

5 еркін өмір сүретін нематодтардан –

Тапсырма 6. Инвазиялық және инвазиялық емес жұмыртқалар мен
личинкалардың айыру ерекшеліктері (сипаттау және суреттерін салу).
Бақылау сұрақтары:
1 "Копроскопия", копрологиялық зерттеу" терминдері нені білдіреді?
2 Нәжіс сынамалары қалай алынады және қалай зерттеуге жөнелтіледі?
3 Гельминтоовоскопия дегеніміз не?
4 Гельминтолярвоскопия дегеніміз не? Ларвоскопия әдісімен қандай
гельминттерге зерттеу жүргізіледі?
5 Флотациялау, седиментациялау және аралас әдістердің сипаттамасын
беріңіз.
6 Фюллеборн, Котельников әдістерінің айырмашылықтары неде? Қаныққан
ерітіндінің тығыздығын қалай арттыруға болады?
7 Гельминт жұмыртқаларын эймерий оофисталарынан, ауа көпіршігінен,
өсімдік дәнінен және басқа ұқсас объектілерден қалай айыруға болады?
8 Стронгилят личинкаларын қандай морфологиялық ерекшеліктеріне қарай
айырады?
9 Инвазиялық личинкалардың инвазиялық еместерінен қандай айырмашылығы
бар?
Әдебиет:
Есімбеков Ж.М. және басқалары. Жануарлардың инвазиялық ауруларын
анықтау практикумы – Алматы, 2000. – Б.59-60.
Қарамендин Ө.С., Тоқпан С.С., Ыбраев Б.К. Жануарлардың гельминтоздарын
анықтау. ІІ бөлім. Ақмола, 1997. – Б.86-96.
Ыбраев Б.К. Гельминтоздарды балаудың негізгі әдістері. Астана, 2008.-
Б.4-28.
Гельминтоздарды өлген мал өлексесінде (ұшада) балау
Сабақ мақсаты: студенттерді К.И.Скрябиннің толық гельминтологиялық
(ТГС) және толық емес (ТЕГС) жарып сою әдістеріне үйрету.
Сабақтың мазмұны:
1 Мал өлекселерін ТГС және ТЕГС өткізу техникасы.
2 Асқорыту жүйесінен матрикс пен қырындыны алу, бекіту, гельминттерді
жинастыру, этикеткалау және зерттеу үшін түссіздендіру.
3 Әртүрлі класс гельминттерінің сипаттамасы (пішіні, тұрқы,
ерекшеліктері).
Тапсырма 1. Анықтамаларын беру:
өлексені ТГС –
мүшені ТЕГС –
өлексені ТЕГС –
тапсырма 2. Жарып сою техникасын суреттеу:
А) Асқорыту жүйесі -
В) өкпені -
В) бауырды -
Тапсырма 3. Гельминттер класына сипаттама беріңіз
НЕМАТОДТАР
ТРЕМАТОДТАР
ЦЕСТОДТАР
Тапсырма 4. Гельминттерді қайда және қалай бекітеді?
- нематод - цестод - трематод
Тапсырма 5. Гельминттерді түссіздендіру мақсатында қандай ерітінділер
қолданылады?
Бақылау сұрақтары
1 Гельминтологияқ зерттеулердің қандай түрлері бар және олардың
айырмашылықтары неде?
2 ТГС дегеніміз не және парциалдық зерттеу деп нені айтады?
3 Цестод, нематод, трематодтарды неде бекітеді?
4 Гельминттерді қалай түссіздендіреді?
5 Нематод, цестод, трематодтардың класын қалай айырады?
6 Ішек, ұлтабар ТЕГС қалай өткізеді және қырындыны кілегей қабатынан
қалай алады?
7 Бауыр, өкпенің ТЕГС қалай орындалады?
8 96°-дық спиртті 70°, 75°, 80°, 85° ерітінділерін қалай дайындайды?
Әдебиет:
Есімбеков Ж.М. және басқалары. Жануарлардың инвазиялық ауруларын
анықтау практикумы – Алматы, 2000. – Б.60-61.
Қарамендин Ө.С., Тоқпан С.С., Ыбраев Б.К. Жануарлардың гельминтоздарын
анықтау. 1 және 2 бөлімдері. Ақмола, 1997. – Б.86-96.
Ыбраев Б.К. Гельминтоздарды балаудың негізгі әдістері. Астана,2008.-
Б.35-48.
Кадыров Н.Т. Посмертная диагностика паразитозов. Целиноград, 1991.

Тақырып 3. Нематодтардың анатомиялық-морфологиялық сипаттама-лары.
Аскаридатоздарды балау және күрес шаралары
Сабақ ұзақтығы - 2 сағат.
Сабақ мақсаты: Студенттерді нематодтардың морфологиялық
ерекшеліктерімен және негізгі тек тармақтарымен таныстыру, аскаридатоздарды
анықтау жолдарына үйрету.
Сабақ мазмұны:
1 Нематодтардың жалпы құрылысын зерттеу, дене пішіні, тұрқы, бас және
құйрық жақтары, ауыз капсуласы мен өңешінің ерекшеліктерін игеру.
2 Аскаридата, оксиурата, стронгилята, трихоцефалята және басқа тек
тармақтардың негізгі айыру белгілеріне назар аудару.
3 Аскаридатоздарды балаудың копроскопиялық тәсілдерін игеру. Нәжіс
сынамаларын зерттеуге дайындау. Аскарида, параскарида, токсокара,
токсаскарида мен аскаридийдің жұмыртқаларының морфологиясын меңгеру.
4 Қолданылатын антгельминтиктермен танысу, қолдану жолдарын игеру.
Тапсырма 1. Нематодтардың келесілерін сипаттаңыз:
- асқорыту жүйесі - жыныс жүйесі - зәр шығару жүйесі

Бақылау сұрақтары:
1 Нематодтардың құрылысы цестод, трематодтардан немен ерекшеленеді?
2 Аскаридата, оксиурата, стронгилята, трихоцефалята, филяриата тек
тармақтарының ерекшеліктерін атаңыз.
3 Аскаридата тек тармағына кімдер жатады және олардың құрылысында
қандай айырмашылықтар бар?
4 Аскаридаттардың жұмыртқаларын қалай айырады?
5 Аскаридатоздарға қарсы қолданылатын антгельминтиктерді атаңыз және
оларды қалай қолданады?
Әдебиет:
Есімбеков Ж.М. және басқалары. Жануарлардың инвазиялық ауруларын
анықтау практикумы – Алматы, 2000 – Б.26-28.
Қарамендин Ө.С., Тоқпан С.С., Ыбраев Б.К. Жануарлардың гельминтоздарын
анықтау. 1 бөлімі. Ақмола, 1997. – Б.4-16.
Оксиуратоздарды балау және күрес шаралары
Ұзақтығы - 1 сағат.
Сабақтың мақсаты: студенттерді оксиуратоздарды балау әдістеріне үйрету
және дегельминтизациялау жолдарын игерту.
Сабақ мазмұны:
1 Оксиурлардың имаго сатыларының құрылысымен танысу және оларды басқа
ішек нематодтарынан айыру.
2 Перианалды қыртысынан және шап тұсынан қырынды алу және зерттеу.
3 Оксиур жұмыртқаларының морфологиясы және оны басқа жұмыртқалардан
айыру.
4 Жылқы дегельминтизациялау техникасын үйрену.
Тапсырма 1. Оксиураттарды айыру кестесі
| |Oxyuris equi |Passalurus ambiguus |
|Морфологиясы | | |
|Биологиялық тұғырығы | | |
|Балау әдістері | | |
|Жұмыртқасының сипаттамасы | | |

Тапсырма 2. Оксируратоздарға қарсы қолданылатын антгельминтиктер:
Оксиурозда Пассалурозда
Тапсырма 3. Оксиурдың даму суретін салу.
Бақылау сұрақтары:
1 Жылқы оксиурозына балау қалай жүргізіледі?
2 Оксиур, пасалур имаголарының құрылысы қандай?
3 Оксиурозды малдың тірі кезінде және сойылғаннан кейін қалай
анықтайды?
4 Сойыс малдарда оксиураттарды қай мүшеде анықтайды?
5 Оксиур жұмыртқасын басқа гельминт жұмыртқаларынан қалай айырады?
6 Жылқыны дәрілеу мақсатында нені қолданады?
Әдебиет:
Қарамендин Ө.С., Тоқпан С.С., Ыбраев Б.К. Жануарлардың гельминтоздарын
анықтау. 1бөлімі. Ақмола, 1997. – Б.56-63.

Тақырып 4. Күйістілердің асқорыту жүйесі стронгилятоздарын балау және
күрес шаралары
Ұзақтығы - 1 сағат.
Сабақ мақсаты: Күйістілердің асқорыту жүйесі стронгилятоздарын балау
әдістерін игеру және ветеринариялық-санитариялық шараларды меңгеру.
Сабақтың мазмұны:
1 Нематодир, гемонх, остертагии, хабертиа, буностома туыстарының
құрылысымен танысу, дене пішінін, тұрқын, жыныс бурсасының суреттерін салу.
2 Стронгилят личинкаларын өсіру тәсілін игеру және оларды Берман-Орлов
бойынша ларвоскопиялау.
3 Инвазиялық емес және инвазиялық личинкаларды дене пішіні, тұрқы,
өңештің құрылысы, ішек жасушаларының саны бойынша айыру.
4 Антгельминтиктермен танысу, қолдану жолдарын игеру.
5 Стронгилятоздарды химиопрофилактикалау әдістерін меңгеру.
Тапсырма 1. Стронгиляттардың жыныс бурсасының құрылысымен танысу
(сипаттау және суретін салу).
Тапсырма 2. АҚЖ стронгиляттарының морфологиясы және балау

Тапсырма 3. Гемонх пен нематодирлердің құрылысын салыңыз:
Тапсырма 4. Күйістілердің АҚЖ стронгилятоздарында қолданылатын
препараттарды атаңыз:
Тапсырма 5. АЕҚ түрлерін қолдану нобайын салыңыз.
Тапсырма 6. Күйістілердің АҚЖ стронгиляттарының суреттерін салыңыз.
Бақылау сұрақтары:
1 Стронгиляттардың жыныс бурсасының құрылысы қандай және оларды қалай
айыруға болады?
2 Қай стронгилят жұмыртқаларының өзіне тән ерекшелігі бар және олар
қандай?
3 Инвазиялық личинканы зардапсыз және еркін өмір сүретіндерден қалай
айыруға болады?
4 Стронгилят личинкалары 4-5 сатыда қай мүшеде мекендейді және оның
қандай маңызы бар?
5 Сойыс малдарының ұшаларына ВСБ беру кезінде қай мүшелерге назар
аудару керек?
6 Күйістілердің АҚЖ стронгиляттарын балау әдістерін атаңыз.
Әдебиет:
Есімбеков Ж.М. және басқалары. Жануарлардың инвазиялық ауруларын
анықтау практикумы – Алматы, 2000. – Б. 37-45.
Қарамендин Ө.С., Тоқпан С.С., Ыбраев Б.К. Жануарлардың гельминтоздарын
анықтау. 1 бөлімі. Ақмола, 1997 – Б.24-38.

Тақырып 5. Жылқының ас қорыту жүйесі стронгилятоздарын балау және ж
күрес шаралары
Ұзақтығы - 1 сағат.
Сабақ мақсаты: Жылқының асқорыту жүйесі стронгилятоздарын балау
әдістерін игеру және жүргізілетін ветсаншараларды меңгеру.
Сабақтың мазмұны:
1 Делафондий, альфортий, стронгил мен трихонематидтердің құрылысымен,
дене пішіні, тұрқы, ауыз капсуласы, жыныс бурсасы ерекшеліктерімен танысу.
2 Стронгилят личинкаларын өсіру тәсілін игеру және оларды Берман-Орлов
бойынша ларвоскопиялау.
3 Инвазиялық емес және инвазиялық личинкаларды дене пішіні, тұрқы,
өңештің құрылысы, ішек жасушаларының саны бойынша айыру.
4 Стронгилятоздарда жылқы ұшасына берілетін ВСБ жүргізу ерекшеліктерін
меңгеру.
5 Жылқы стронгилятоздарын емдеу және жүргізілетін ветсаншараларды
үйрену.
Тапсырма 1. Жылқының АҚЖ стронгиляттарының морфологиясы және балау
әдістерін сипаттау.
Тапсырма 2. Жылқы стронгилятоздарына қарсы қолданылатын препараттарды
жазып алыңыз.
Бақылау сұрақтары:
1 Стронгиляттардың жыныс бурсасы мен ауыз капсуласындағы ерекшеліктерін
атаңыз.
2 Инвазиялық личинканы зардапсыз және еркін өмір сүретіндерден айыруға
бола ма?
4 Стронгилят личинкалары 4-5 сатыда қай мүшеде мекендейді және оның
қандай маңызы бар?
5 Сойыс малдарын ұшаларына ВСБ беру кезінде қай мүшелерге назар аудару
керек?
6 Жылқының АҚЖ стронгиляттарын балау әдістерін атаңыз.
Әдебиет:
Есімбеков Ж.М. және басқалары. Жануарлардың инвазиялық ауруларын
анықтау практикумы – Алматы, 2000. – Б.34-36.
Қарамендин Ө.С., Тоқпан С.С., Ыбраев Б.К. Жануарлардың гельминтоздарын
анықтау. 1 бөлімі. Ақмола, 1997 – Б.19-24.
Ыбраев Б.К. Гельминтоздарды балаудың негізгі әдістері. Астана, 2008.-
Б.19-20.
Тақырып 6. Жануарлардың тыныс алу жүйесі стронгилятоздарын балау және
күрес шаралары
Ұзақтығы - 1 сағат.
Сабақтың мақсаты: студенттерді балау әдістеріне үйрету. Жануарларды
дегельминтизациялау әдістеріне үйрету және ветсаншараларды жүргізуді
меңгеру.
Сабақтың мазмұны:
1 Диктиокаулдің ересек сатысының протостронгилидтерден айырмашылығын
меңгеру, құрылысымен танысу.
2 Диктикаулезді балау әдістеріне үйрену.
3 Берман-Орлов, Вайд әдістерімен копроларвоскопиялауды жүргізуді
үйрену.
4 Зардапты балаңқұрттарды инвазиялық емес личинкалар мен басқа
протостронгилид және АҚЖ стронгилят личинкаларынан айыру.
5 Мал ұшасында, өлекседе тыныс алу жүйесі стронгиляттарын анықтау
әдістемесін игеру.
Тапсырма 1. Тыныс алу жүйесі стронгиляттарын айыру кестесі
| |Dictiocaulus filaria |Protostrogylus spp. |
| |Dictiocaulus viviparus|Мullerius spp. |
| | |Cystocaulus spp. |
|Биологиялық | | |
|тұғырығы | | |
|Ересегінің | | |
|морфологиясы. Жыныс| | |
|бурсасының құрылысы| | |
|(суретін салу) | | |
|Аралық иесі | | |
|Балау әдістері | | |
|Инвазиялық және | | |
|зардапсыз | | |
|личнкалардың | | |
|морфологиясы | | |

Тапсырма 2. Диктиокаулезде қолданатын антгельминтті препараттар.
Тапсырма 3. Dictiocaulus filaria ересегінің даму биологиясын
көрсетіңіз.
Бақылау сұрақтары:
1 Диктикаулдердің морфологиясы және басқа өкпе нематодтарынан айыру.
2 Диктиокаулдердің 1 және 3 сатыдағы личинкаларының морфологиясы және
олардың АҚЖ стронгиляттарынан айырмашылығы неде?
3 Диктиокаулезді балау әдістерін атаңыз.
4 Мал ұшасын, өкпені қарағанда диктиокаулезге қандай зерттеулер
жүргізіледі?
Әдебиет:
Есімбеков Ж.М. және басқалары. Жануарлардың инвазиялық ауруларын
анықтау практикумы – Алматы, 2000 – Б.46-48.
Қарамендин Ө.С., Тоқпан С.С., Ыбраев Б.К. Жануарлардың гельминтоздарын
анықтау. 1 бөлімі. Ақмола, 1997 – Б.38-53.
Ыбраев Б.К. Гельминтоздарды балаудың негізгі әдістері. Астана,2008.-
Б.20-21.

Тапсырма 2. Келесілердің суреттерін салыңыз:
Трихинелла личинкасының:
Трихоцефал ересегі мен жұмыртқасының:
Телязий ересегі мен личинкасының:
Бақылау сұрақтары:
1 Телязиоз, трихоцефалез, трихинеллез қоздырушыларын атаңыз және олар
қайда мекендейді?
2 Трихоцефалдардың жұмыртқаларының ерекшелігі неде?
3 Трихинеллез, трихоцефалез, телязиозды қалай балайды?
4 Трихинеллез бен телязиозда аралық иелері кімдер?
5 Ауруларға қарсы қандай препараттар қолданылады?
Әдебиет:
Есімбеков Ж.М. және басқалары. Жануарлардың инвазиялық ауруларын
анықтау практикумы – Алматы, 2000 – Б.50-56.
Қарамендин Ө.С., Тоқпан С.С., Ыбраев Б.К. Жануарлардың гельминтоздарын
анықтау. 1 бөлімі. Ақмола, 1997 – Б.63-66, 77-84.
Ыбраев Б.К. Гельминтоздарды балаудың негізгі әдістері. Астана, 2008.-
Б.22-23, 38-42.

Тақырып № 9. Жалпы цестодология. Күйістілердің аноплоцефалятоздарын
балау және күрес шаралары
Ұзақтығы – 2 сағат.
Сабақтың мақсаты: Цестодтардың жалпы морфологиясы мен зертханалық балау
әдістеріне үйрету. Күйістілердің аноплоцефалятоздарын балау және
жүргізілетін ветеринариялық-санитариялық шараларды үйрету.
Сабақтың мазмұны:
1 Цестодтардың, соның ішінде аноплоцефаляттардың жалпы құрылысымен
танысу.
2 Мониезиоз, тизаниезиоз және авителлинозды зертханалық балауды:
- нәжісті гельминтоовоскопиялық тәсілмен зерттеу арқылы және
жұмыртқаларының морфологиясын игеру.
- тизаниезий, авителлин мен мониезий ересектерін дене пішіні бойынша
айыру және оларды дайын микропрепараттардан қарау.
3 Студенттерді аралық иелері орибатид кенелерімен таныстыру, оларды
жинау, түссіздендіру жолдарына үйрету.
4 Мал өлексесінде, ұшасында аноплоцефаляттарды анықтау және
ветсаншараларды меңгеру.
5 Сою пунктерінде шаралардың жоспарын құру.
Тапсырма 1. Құрылыстары:
Сколекстің – Мойынның – Стробиланың –
Проглоттиданың – Жыныс және асқорыту жүйесінің орналасуы.
Тапсырма 2. Аноплоцефаляттарды айыру кестесі
|Белгілері |Moniezia |Moniezia |Thysaniezia |Avitellina |
| |expansa |benedeni |giardi |centripunctat|
| | | | |a |
|Морфологияcы | | | | |
|Кімде және қай| | | | |
|мүшесінде | | | | |
|күнелтеді | | | | |
|Диагностикасы | | | | |
|Жұмыртқаның | | | | |
|морфологиясы | | | | |
|Аралық иесінің| | | | |
|атауы | | | | |

Тапсырма 3. M.expansa, M.benedeni, Th.giardi, A.centripunctata
түрлерінің проглоттидаларының суреттерін салыңыз.
Тапсырма 4. Аноплоцефалятоздарда қандай ветсаншаралар қамтылады?
Тапсырма 5. Тульгрен аппаратын не үшін қолданады және суретін салыңыз?
Тапсырма 6. Аноплоцефалдардың даму биологиясын көрсетіңіз.
Бақылау сұрақтары:
1 Цестодтардың жалпы құрылысы жөнінде не білесіз?
2 Аноплоцефаляттардың тениата, мезоцестоидаталардан айырмашылықтары
неде?
3 Мониезий, тизаниезий, авителлиндердің морфологиясы және
гермафродиттік пен жетілген бунақтарындағы айырмашылықтар неде?
4 Тизаниезий құрылысында қандай айырмашылық бар?
5 Авителлинді басқа аноплецефаляттардан қалай айыруға болады?
6 Мониезий, тизаниезий, авителлин жұмыртқаларының өзара
айырмашылықтары неде?
7 Шынжырлы цестодтардың баулыларынан айырмашылықтары неде?
8 Орибатид кенелерін топырақтан қалай бөліп алады және олардың
цистицеркоидтармен залалданғанын қалай білуге болады?
9 Мониезиозды қандай әдістермен балауға болады?
Әдебиет:
Есімбеков Ж.М. және басқалары. Жануарлардың инвазиялық ауруларын
анықтау практикумы – Алматы, 2000 – Б.10-16, 22-25.
Қарамендин Ө.С., Тоқпан С.С., Ыбраев Б.К. Жануарлардың гельминтоздарын
анықтау. 1 және 2 бөлімдері. Ақмола, 1997 – Б.4-10, 27-40.

Тақырып №10 - 11. Имагиналды және ларвалды тениидоздарды балау және
күрес шаралары
Ұзақтығы – 4 сағат.
Сабақтың мақсаты: студенттерді тениидтердің құрылысымен, ересектері мен
балаңқұрттарының ерекшеліктерімен таныстыру. Етқоректілер мен үй
жануарларында ауруларды анықтау әдістеріне үйрету. Ауруларға қарсы
жүргізілетін ветсаншаралардың жоспарын құруды меңгерту.
Сабақтың мазмұны:
1 Тениидтердің құрылысымен таныстыру, оларды айыру ерекшеліктеріне
үйрету.
2 Мультицепс пен гидатигенді цестодтарды морфологиялық белгілеріне
қарай айыру, эхинококк пен альвеококк ересектерінің айырмашылықтарына назар
аудару, олардың пішінін, түсін, тұрқын, жатыр құрылысына қарай ажырату.
3 Эхинококкоз, ценуроз бен цистицеркозды өлген мал өлексесінде (ұшада)
анықтау және көпіршік (ларвациста) сатысының құрылысымен танысу.
4 Етқоректілердің тениидоздарын балау әдістерін копроовоскопия жолмен
орындау, жұмыртқаларының құрылысымен танысу.
5 Эхинококкозды балаудағы сколексопреципитация мен аллергиялық
сынамалау әдістерін меңгеру.
6 Антгельминтиктермен танысу, нәжіс сынамаларын залалсыздау жолдарына
назар аудару.
7 Кафедра манежінде 2-3 итті дегельминтизациялауды көрсету.
Тапсырма 1. Иттердің негізгі тениидтерін дифференциалдау кестесі
А) Имагиналды түрлері
|Ересек |Стробила |Стробила |Сколекстің|Биология-|Балаңқұрт |
|тениидтердің |ұзындығы |ені |құрылысы |лық |сатысының |
|атауы | | | |тұғы-рығы|атауы |
| | | | |және иесі|(ларвациста) |
|Эхинококк | | | | | |
|Echinococcus | | | | | |
|granulosus | | | | | |
|Альвеококк | | | | | |
|Alveococcus | | | | | |
|multilocularis| | | | | |
|Гидатигенді | | | | | |
|цепені | | | | | |
|(қылмойынды) | | | | | |
|Taenia | | | | | |
|hydatigena | | | | | |
|Ми цепені | | | | | |
|Multiceps | | | | | |
|multiceps | | | | | |
|Шошқа цепені | | | | | |
|(целлюлозды) | | | | | |
|Taenia solium | | | | | |
|Сиыр цепені | | | | | |
|Taeniarhynchus| | | | | |
|saginatus | | | | | |

Тапсырма 5. Фасциолезге қарсы қолданылатын антгельминтиктер ……
Тапсырма 6. Фасциола мен парамфистоманың даму биологиясы суретін
салыңыз.
Бақылау сұрақтары:
1 Трематодтардың асқорыту мен жыныс жүйелерін сипаттаңыз.
2 Трематод личинкалары қайда дамиды?
3 F.hepatica мен F.gigantica морфологиялық ерекшеліктері?
4 Фасциоланың дефинитивтік, аралық және қосымша иелерін атаңыз?
5 Фасциолезді қандай әдістермен анықтайды?
6 Фасциолез бен дикроцелиозда қандай препараттар тиімді?
Әдебиет:
Есімбеков Ж.М. және басқалары. Жануарлардың инвазиялық ауруларын
анықтау практикумы – Алматы, 2000 – Б.3-6.
Қарамендин Ө.С., Тоқпан С.С., Ыбраев Б.К. Жануарлардың гельминтоздарын
анықтау. 2 бөлімі. Ақмола, 1997 – Б.52-58, 65-68.
Тақырып № 13. Дикроцелиоз бен описторхозды балау және күрес шаралары
Ұзақтығы - 2 сағат.
Сабақтың мақсаты: студенттерді дикроцелиоз, описторхозды малдың тірі
және өлгеннен кейін балау әдістеріне, қоздырушылардың морфологиялық
ерекшеліктеріне, жүргізілетін ветсаншараларға үйрету.
Сабақтың мазмұны:
1 Дикроцелий мен описторхтардың ақтық иелеріндегі биологиялық
тұғырықтарымен танысу;
2 Дикроцелий мен описторхтардың құрылыстарымен танысу (тұрқы,
емізіктерінің пішіні мен орналасуы, өңеш, ішек, уыздық, аналық бездері).
3 Дикроцелий мен описторхтардың аралық және қосымша иелерімен танысу;
4 Дикроцелиоз бен описторхозды зертханалық және өлген малда анықтау
жолдарына үйрету;
5 Дикроцелий мен описторхтардың жұмыртқаларының морфологиялық
ерекшеліктерін зерттеу, олардың фасциола жұмыртқаларынан айыру;
6 Антгельминтті препараттармен және оларды қолдану әдістерімен танысу.
Тапсырма 1. Ажырата балау кестесі
|Белгілері |Dicrocoelium lanceatum |Opisthorchis fеlineus |
|Биологиялық тұғырығы | | |
|Дене ұзындығы | | |
|Денесінің ені | | |
|Жатырдың орналасуы | | |
|Құрсақ емізігінің | | |
|орналасуы | | |
|Дефинитивтік иесі | | |
|Аралық иесі | | |
|Қосымша иесі | | |
|Инвазиялық личинкасы | | |
|Балау әдістері | | |
|Жұмыртқасының құрылысы | | |

Тапсырма 2. Қолданылатын антгельминтиктерді атаңыз ........
Тапсырма 3. Описторхоздағы қосымша иесін зерттеу әдістемесін
сипаттаңыз.
Бақылау сұрақтары:
1 Dicrocoelium lanceatum мен Opisthorchis fеlineus қоздырушыларының
морфологиялық ерекшеліктерін атаңыз және олардың биологиялық тұғырықтарын
көрсетіңіз.
2 Дикроцелиоз бен описторхозда дефинитивтік иелері балаңқұрттың қандай
сатысымен залалданады?
3 Дикроцелиоз бен описторхозда аралық және қосымша иелері кімдер?
4 Дикроцелиоз бен описторхозды балау үшін қандай әдістер қолданылады?
5 Описторхозға қосымша иесін қалай зерттейді?
6 Дикроцелиоз бен описторхозға қарсы қандай препараттар тиімді болып
табылады?
Әдебиет:
Есімбеков Ж.М. және басқалары. Жануарлардың инвазиялық ауруларын
анықтау практикумы – Алматы, 2000 – Б.6-8, 9-10.
Қарамендин Ө.С., Тоқпан С.С., Ыбраев Б.К. Жануарлардың гельминтоздарын
анықтау. 1 және 2 бөлімдері. Ақмола, 1997 – Б.58-61, 68-70.
Тақырып № 14. Құстардың негізгі гельминтоздары. Оларды балау және
күрес шаралары
Ұзақтығы - 1 сағат.
Сабақтың мақсаты: студенттерді құстардың негізгі гельминтоздарының
морфологиясымен және оларды зертханалық балау әдістерімен таныстыру.
Сабақтың мазмұны:
1 Аскаридиа, гетеракида, райетин, дрепанидотениа, тетрамерес,
простогонимдердің негізгі морфологиялық ерекшеліктерін игеру.
2 Осы гельминттердің құрылысымен танысу.
3 Осы көрсетілген гельминттердің резервуарлық, аралық иелері (циклоп,
гаммарус) атаңыз.
4 Құс гельминтоздарын балауға қолданылатын әдіс-амалдарды атаңыз және
олар қалай жүргізілетіндігін меңгеру.
5 Антгельминтті заттар, оларды қолдану жолдарымен танысу.

Тапсырма 2. Ауру қоздырушыларының суреттерін салыңыз.
Тапсырма 3. Төмендегі ауруларда қолданылатын препараттарды атаңыз және
қолдану жолын көрсетіңіз:
эймериозда:
киеңкіде:
трихомонозда:
Бақылау сұрақтары:
1 Кокцидиозға қандай жануарлар сезімтал?
2 ІҚМ, қой және құс эймерийлерінің түрлерін атаңыз.
3 Ооциста дегеніміз не және оның құрылысындағы ерекшеліктер?
4 Кокцидий ооцистасына қандай ұқсас объектілерді білесіз?
5 Трихомона мен трипаносомалардың морфологиялық ерекшеліктері неде және
оларды қалай айырады?
6 Эймериозды балау тәсілдерін атаңыз.
7 Жылқы киеңкісі мен ІҚМ трихомонозын қалай анықтайды?
8 Кокцидиоздар мен эймериоздар терминінің айырмашылығы неде?
Әдебиет:
Есімбеков Ж.М. және басқалары. Жануарлардың инвазиялық ауруларын
анықтау практикумы – Алматы, 2000 – Б.72-81.

Тақырып № 14. Пироплазмидоздарды зертханалық жағдайда балау және
жүргізілетін күрес шаралары
Ұзақтығы - 1 сағат.
Сабақтың мақсаты: студенттерді пироплазма мен тейлерий қоздырушыларын
айыруды үйрету. Пироплазмидоздарды тірі малда анықтау әдістерін меңгерту.
Емдеуге, алдын алуға қолданатын препараттармен таныстыру.
Сабақтың мақсаты:
1 Ауру, аурудан күдікті малдан перифериялық қанын алу.
2 Алынған қаннан жұғынды дайындау.
3 Қан жұғындысын дайындау, спиртте бекіту және Романовский әдісімен
бояу.
4 Пироплазмидаларды қан жұғындысында зерттеу техникасын қолдана
сынамаларда анықтау.
5 ІҚМ пироплазмозын, тейлериозы мен франсайелезін, жылқы нутталлиозының
қоздырушыларының морфологиясын зерттеу.
6 Пироплазмидоздарға қарсы қолданылатын химиотерапевтикалық
препараттардың түрлері мен қолдану жолдарын игеру.
Тапсырма 1. Пиропламидалардың жалпы морфологиясы:
биотұғырығы - дене пішіні - тұрқы -
жайғасуы -
денешіктердің жайғасу бұрышы - эритроциттегі саны -
Тапсырма 2. Пироплазмидоздарды балау әдістерін атаңыз:
Тапсырма 3. Пироплазмидаларды жіктеу кестесі
|Ауру түрі |Қоздырушының |Тасымалдай-т|Балау мен қоздырушының |
| |латынша атауы мен|ын кене |морфологиясы |
| |сыртқы белгісі |туысы | |
|ІҚМ | | | |
|пироплазмозы | | | |
|Жылқы | | | |
|пироплазмозы | | | |
|Жылқы | | | |
|нутталлиозы | | | |
|ІҚМ бабезиозы| | | |
|ІҚМ | | | |
|тейлериозы | | | |
|ІҚМ | | | |
|франсайеллезі| | | |

Тапсырма 4. Пироплазмидоздарға қарсы қолданылатын препараттарды атаңыз.
Бақылау сұрақтары:
1 Неліктен пироплазмидоздарды балау үшін жұғындысына перифериялық
қанын алады?
2 Пироплазмидалардың пішіндері қандай болады?
3 Қан жұғындысын зерттегенде қандай қан түйіршіктеріне назар аударылады
және неге?
4 Пираплазмидоздардың қайсысында беткейлік лимфатүйіндері ісінеді,
гемаглобинурия байқалмайды, ал қоздырушысы алмұрттәрізді денешіктері
эритроцит ішінде шашырап жатады?
Әдебиет:
Есімбеков Ж.М. және басқалары. Жануарлардың инвазиялық ауруларын
анықтау практикумы – Алматы, 2000 – Б.64-70.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы