Файл қосу
Өлшеу әдісі
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ |
|БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ |
|МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейдегі СМЖ құжаты |ПОӘК | |
| | | |
| | | |
| | |ПОӘК 042–18-9.1.01/03-2013 |
|ПОӘК | | |
|«Мамандыққа кіріспе» пәнінен |18.09.2013 ж. | |
|оқу-әдістемелік материалдар |№ 1 басылым | |
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
5В073200 «Стандарттау, сертификаттау және метрология
(салалар бойынша)» мамандығы бойынша
«Мамандыққа кіріспе» пәнінен
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей
2013
Мазмұны
|1 |Дәрістер |3 |
|2 |Тәжірибелік сабақтар |73 |
|3 |Студенттердің өздік жұмысы |86 |
1 ДӘРІСТЕР
№ 1 дәріс. Кіріспе
Дәріс жоспары:
1Курстың мақсаты, пәні және тапсырмалары
2Шәкәрім атындағы СМУ тарихы мен құрылымы
1Курстың мақсаты, пәні және тапсырмалары.
«Мамандыққа кіріспе» пәні жалпы кәсіби пәндер курсына жатады және жалпы
және арнайы пәндердің қатарына қосылғандардың алғашқысы, әрі «5В073200» –
Стандарттау, сертификаттау және метрология (салалар бойынша) мамандығының
студенттерін даярлаудағы негізгі арнайы курстардың бірі болып табылады.
Пәнді оқытудың мақсаты кәсіби қызметтің ерекшеліктері мен түрлерімен
танысу, осы мамандықпен байланысты өндірістік-техникалық және жобалық-
конструкторлық қызмет бастамаларын үйренуге даярлық болып табылады.
Пәннің тапсырмалары: өнімге (қызметке), оның технологиялық жасалуына,
өндірісіне, қолданысына және жоғары сапа мен қауіпсіздігіне бағытталған
нормалар, ережелер мен талаптарын зерттеу.
Осы пәнді оқу барысындағы студенттердің үйренген, ойға түйген білімдері
басқа да келесі жалпыкәсіби пәндерді оқу кезінде материалды тез алып
қабылдауына көмектеседі.
2Шәкәрім атындағы СМУ тарихы мен құрылымы.
Семей облысының климаттық жағдайлары мал шаруашылығына қолайлы болып
табылады. Соғыс жылдарында Ленинградтан еткомбинаты эвакуацияланып
әкелінген болатын. Осының бәрі осы аймақтың дамуына өз үлесін қосқан.
Өңдеуші саланың өсіп-өркендеуіне квалификацияланған мамандар қажет болды.
Осыған байланысты, 1964жылы Семейде Джамбыл технологиялық жеңіл және
тамақ өндірісінің институтының филиалы ашылды, онда Джамбылдан көшіріліп
әкелінген 5 курс студентттері (сүт технологиясы мамандығы бойынша 13
студент, ет технологиясы мамандығы бойынша 18 адам) оқитын болды.
Филиал үш кафедраны құрайтын. Олардың бірі ветеринарлық ғылымдар
докторы Ульянов Сергей Дмитриевич басқарған тамақ өндірісі кафедрасы
болатын. Оқыту кешкілік жүйесімен іске асырылатын, яғни студенттер күндіз
еткомбинатында жұмыс істейтін, ал кешке сабақ оқитын. 1965 жылы филиал 4
мамандық бойынша алғашқы студенттерін қабылдады: тамақ өндірісіндегі
машиналар мен аппараттары, ет және ет өнімдерінің технологиясы, сүт және
сүт өнімдері технологиясы, және тамақ өндірісінің экономикасы.
1980 жылы филиал жеке Семей ет және сүт өндірісінің технологиялық
институтына айналды, ол КСРО-дағы Мәскеулік және Ленининградтықтан кейінгі
үшінші мамандандырылған институт. 1996 жылы педагогикалық, зооветеринарлық
және технологиялық үш ЖОО-ның бірігуі болып, солардың негізінде Шәкәрім
атындағы СМУ негізі қаланды. Және одан кейінгі жылдары педагогикалық
институт бөлек шықты.
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті Семей өңіріндегі барлық
ЖОО-нан еуропалық классикалық көппрофильді университеті ретінде сапалы
ерекшеленеді. Зооветеринарлық, технологиялық және қаржы институттарының
негізінде 1995 жылы құрылған Шәкәрім атындағы СМУ Қазақстанның Солтүстік-
Шығысындағы мәдениет, оқу-әдістемелік және ғылыми орталығына айналып,
жоғары мектеп дәстүрін сақтап және өркендете білді.
Қазақстан Республикасының 1999жылғы 22 қыркүйегіндегі қаулысымен
«Семей» Семей мемлекеттік университеті Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік
университеті деп аталды. 2000жылдың ақпан айында Шәкәрім атындағы СМУ
құрамына бұрынғы Семей мемлекеттік қаржы институты кеп қосылды.
2004 жылдың ақпан айында Шәкәрім атындағы СМУ құрамынан Семей
мемлекеттік педагогикалық институты бөлініп шықты.
Қазіргі таңда университет Республиканың ірі көпсалалы жоғары оқу орны
(ЖОО) болып табылады. Қазақстан республикасының ЖОО білім беру қызметін ҚР
білім және ғылым министрлігінің Ұлттық аккредитациялық орталығының бағалау
нәтижелері бойынша 2008 жылы Шәкәрім атындағы СМУ еліміздің көпсалалы ЖОО
арасында 10-шы орында, № 000004 мемлекеттік лицензиясы бар, мемлекеттік
аттестациядан ойдағыдай өткен.
Мұнда кең ауқымда сұранысы көп жаратылыс ғылымдары, әлеуметтік-
гуманитарлық, техникалық, ауылшаруашылық ғылымдары, ветеринариялық, бизнес
және құқық мамандықтары бойынша, соның ішінде 44 бакалавр мамандықтары, 2
жоғары арнайы білім, 225 магистратура мамандықтары, 5 докторантура
мамандарын даярлайды.
Университеттегі оқу орнын басқарудың жүйесін жетілдіру үшін ISO
9001:2000 халықаралық стандартына сәйкестігіне екі рет тексерістен «SGS
International Certification Services» швейцариялық компания өткізген сапа
менеджмент жүйесі енгізілген, сертификатталған және табысты әрекет етуде.
Университетте білім беру қызметі сапасын бақылау жұмыстары жүргізіліп
отырады. Сонымен қатар, ішкі және сыртқы бағалау қолданылады. Қазақстан
респуликасының ЖОО білім беру қызметін ҚР білім және ғылым министрлігінің
Ұлттық аккредитациялық орталығының бағалау нәтижелері бойынша 2008 жылы
Шәкәрім атындағы СМУ еліміздің көпсалалы ЖОО арасында 7-ші орынды алады.
Қазіргі уақытта Шәкәрім атындағы СМУ 5 факультетті құрайды:
- аграрлық факультет,
-гуманитарлы-заң факультеті,
- инженерлі-технологиялық факультет,
-ақпараттық-байланыс технологиялар факультеті,
-қаржы-экономикалық факультеті,
- Шәкәрім атындағы СМУ колледжі.
«Радиоэкологиялық зерттеулер ғылыми орталығы (РЗҒО).
-ет және сүт өндірісінің ғылыми-зерттеу институты,
-ветеринария және мал шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты,
-химия-экологиялық мәселелер ғылыми-зерттеу институты,
-мониторинг және болжаудың әлеуметтік орталығы,
-Шәкәрімтану ғылыми орталығы,
-тұрақты даму ғылыми орталығы.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1 Курс мақсаттарын атаңыз.
2 Курс тапсырмалары қандай?
3 Шәкәрім атындағы СМУ негізінің қалану тарихы қандай?
4Шәкәрім атындағы СМУ негізін салудағы СТИМПП атқарған ролі.
5Шәкәрім атындағы СМУ құрылымы қандай?
№ 2 дәріс
Тақырыбы: Кіріспе
Дәріс жоспары:
1 Инженерлік- технологиялық факультет және оның кафедралары
2 Стандартау және биотехнология кафедрасы
1 Инженерлік- технологиялық факультет және оның кафедралары
ИТФ Қазақстандағы және орталық Азиядағы тамақ және қайтаөңдеуші
өндіріс кадрларын даярлау бойынша алдыңғы қатарларда. Инженерлік-
технологиялық факультет 9 корпуста орналасқан. Факультет деканы Қасенов
А.Л., оқу ісі бойынша декан орынбасары Байтукенова Ш.Б., деканның ғылым
және тәрбие жөніндегі декан орынбасары Тоқтаров Ж.Х., сонымен қатар
деканатта 2 әдіскер жұмыс істейді.
Факультет құрамына 12 мамандық бойынша даярлық жасайтын 6 кафедра
кіреді. Факультет барлық ЖОО және ЖОО кейінгі білім берудің барлық түрлері
бойынша даярлайды: бакалавриат, магистратура, PhD докторантура.
ИТФ кафедралары: стандарттау және биотехнология, ТӨМА, машина жасау
және механика технологиясы, ет, сүт және тамақ өнімдерінің (өндірісінің)
технологиясы, техникалық физика және жылуэнергетика, химия.
2 Стандартау және биотехнология кафедрасы
1995 жылы сүт технологиясы кафедрасында жаңа мамандық «Стандарттау және
сертификаттау (салалар бойынша)» ашылды. 1998 жылы сүт технологиясы
кафедрасынан «Стандарттау және сертификаттау» кафедрасы бөлектенді. Осы
мамандық бойынша мамандар даярлау осы уақытқа дейін жалғасуда, себебі өнім
өндірушілердің басты мақсаты өнім сапасы болып табылады. Кейіннен осы
кафедраға «Биотехнология», «Құрылыс», «Құрылыс материалдары, бұйымдары мен
құрастырушыларының өндірісі»» мамандықтары қосылды. Қазіргі таңда кафедра
екі мамандық бойынша мамандар даярлайды: «Стандарттау, сертификаттау және
метрология (салалар бойынша)», «Биотехнология. Кафедра түлектері даярлаудың
сапасын жоғарылатуға жұмыстар жүргізуде. Соңғы 5-7 жылдың ішінде кафедрада
3 мамандық бойынша магистранттар даярлануда: «Стандарттау және
сертификаттау (салалар бойынша)», «Метрология» және «Биотехнология».
Кафедра 9 корпустың 3қабатын түгел алып жатыр.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары
1 ИТФ жайлы не білесіз?
2 Қанша және қандай кафедралар факультет құрамына кіреді
3 Стандарттау және биотехнология кафедрасының тарихы қандай
4 «С және Б» кафедрасында қандай мамандықтар бойынша мамандар
даярлайды?
№ 3 дәріс
Тақырыбы: ҚР жоғары білім беру жүйесі
Дәріс жоспары:
1 Білім беру жүйесі түсінігі. Білім беру жүйесінің мәселелері
2 Білім деңгейлері
1 ҚР білім беру жүйесі өзараәрекеттесуші жинақты түрінде келесілерді
құрайды: 1) мемлекеттік жалпыға міндетті білім сьтандарттары
және білім беруші оқу бағдарламалары;
2) білім беру бағдарламаларын іске асырушы ұйымдарды меншік түрінен,
типтерінен тәуелсіз ұйымдастыру ;
3) білім беруді және сәйкес инфрақұрылымды басқару, соның ішінде білім
сапасының мониторингін жасайтын ғылыми және оқу-әдістемелік ұйымдары
Білім жүйесінің мәселелері болып табылады:
1) сапалы білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау
2) азаматтық және патриотизмді тәрбиелеу, Отанына – Қазақстан Респубикасына
деген махаббат, мемлекеттік белгілеріне құрмет тұту, ұлттық дәстүрлерді
құрметтеу.
3) отандық және әлем мәдениеті жетістіктерін жалпылау, тарихты білу, қазақ
халқының және республиканың тағы ьасқа халықтарының салт дәстүрлерін білу,
мемлекеттік тілді білу, және орыс тілін және тағы басқа шетел тілдерін
үйрену;
4)білім беру ұйымының автономдылығын және тәуелсіздігін кеңейту, білім
беруді басқарудағы демократизация;
5) білім берудің жаңа технологияларын енгізу және тиімді қолдану, соның
ішінде кредиттік, дистанциондық, ақпараттық-коммуникациялық
6) білім берудің, ғылым және өндіріс интеграциясы
7) оқушылардың кәсіби бағытталуын қамтамасыз ету;
8) қатарлы техникалық және кәсіби білім берудің қарқынды дамуын жұмыспен
қамтушылармен және тағы басқа әлеуметтік партнерлармен белсенді арақатынас
жасау арқылы дамыту.
2 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі үздіксіздік білім берудегі
оқыту бағдарламасы принципі негізінде келесідей білім беру деңгейлерін
құрайды:
1) мектепалды даярлық және білім беру;
2) бастауыш білім;
3) негізгі орта білім;
4) орта білім (жалпы орта білім, техникалық және кәсіби білім);
5) ортабілімне кейінгі білім;
6) жоғары білім;
7) жоғарыдан кейінгі білім.
1Білім беру жүйесін қалай түсінесіз?
2Білім жүйесінің негізгі мәселелерән атаныз
3ҚР қандай білім деңгейлері қолданылады
№ 4 дәріс
Тақырыбы: ҚР жоғары білім беру жүйесі
Дәріс жоспары:
1Білім берудің Болон декларациясы
2 Жоғары білім берудің кәсібі оқыту бағдарламалары
1 Болон декларациясы екі деңгейлі жоғары білім жүргізуді қарастырады, оның
бірінші деңгейі орындаушылық типтегі индустриалды қоғамның қалыптасуының
сақталуы қажеттіліктерін көрсететін компетенттілікке ие болуға бағытталған,
ал екіншісі – шығармашылық қабілеттердің дамуына бағытталған.
«Бакалавр-магистр» жүйесі социалисттіктен кейінгі кезеңде 20жыл бұрын
енгізілген. Бырақ, формальды түрде ол шынайы еңбек нарығымен қиыспаған, ал
оның қажеттілігі білім мен ғылым қажеттіліктерімен түсіндірілетін, яғни ол
академиялық мансапқа ғана бағытталған еді. Алайда, осы жүйенің іске
асырылуы барысында өмір өз түзетулерін енгізіп отырды.
Қазіргі таңда адамды «оқытпайды», адам өзі «оқиды». Осы парадигма
шектерінде адам өмір бойы оқу іздену үстінде өтеді, ал біз тек
мақсаттытүрде ғана және оның жеке қызығушылығы шектерінде ғана көмектесе
аламыз.
Осы тенденция жоғары білім жүйесінде Қазақстан Республикасының 1999
жылы «Білім туралы» Заңы қабылдануымен өзінің заңнамалық бекітілуін тапты,
сәйкесінше жоғары және жоғарыдан кейінгі кәсіби білім көпдеңгейлі,
бакалавриат, жоғары арнайы білім және магистратураны құрайтын құрылымымен
дамиды.
Бұл жоғары және жоғарыдан кейінгі кәсіби білімнің ары қарайғы
реформалануының Болон декларациясының және американдық үшсатылы білім беру
моделінің негізге ережелерін қамтитын ұлттық моделді жасау жолдарыныі
қажеттілігін тудырды.
Болон декларациясы ұлттық жоғары оқу орындарындағы керекті инстуционалды
өзгерістері жоғары білім жүйелерінің реформалануының құрылымдық қайтақұру
үдерісін ғана болжамайды, ол білім беру бағдарламалырының өзгерісін де
қарастырады.
Болон процесі бойынша англосаксондық екідеңгейлі жоғары білімнің
архитектурасы енгізіледі: «бакалавр – магистр». Деңгейлердің англосаксондық
құрылымы кредиттер, емтихандар және дипломдар конвертілеуге арналған
жалпылық жетістік құралы болып табылады. Дипломдардың және оқыту
циклдарының жалпы құрылымдарының горманизациясы мақсатында «бакалвр-
магситр» деңгейлері градуальды алдылық (негізгі) және градуальды кейінгі
деңгейлер енгізіледі. Сонымен қатар, негізгі деңгейдің білім беру
бағдарламасы біріншіден, үшжылдық ұзақтықтан кем болмауы керек, екіншіден
артықшылықтары бойынша нарықтық бағытқа ие болуы керек.
Қазақстанда орта білімнен кейінгі екідеңгейлі (3- сатылы) жүйенің
белсенді ендірілуі басталып жатыр.
Ұлттық білім беру бағдарламалырының халықаралық танылу мақсатында білім
беру ұйымының профессорлық-оқытушылық құрамы мен оқушылардың мобильділігін
қамтамасыз етуде, сонымен қатар білім сапасын арттыру және жоғары және
жоғарыдан кейінгі білімнің барлық деңгейлерінің артықшылықтарға ие болуы
мақсатында мамандарды даярлаудың үшсатылы құрылымы «бакалвр – магистр –
доктор» екі деңгей бойынша енгізіледі: бірыңғай кредиттік жүйе бойынша
жоғары білім (бакалавр – магистр) және жоғарыдан кейінгі білім (доктор).
Осылайша, жоғары және жоғарыдан кейінгі білім модернизациясы білім беру
үдерісінің ұйымдастырылуы, мазмұны және құрылымына қатысты болады:
біріншіден, мамандарды даярлаудың үшсатылы құрылымына өтуі – «бакалвр –
магистр – доктор», екіншіден, екідеңгейлі орта білімнен кейінгі құрылымның
сақталуы (жоғары – жоғарыдан кейінгі білім), үшіншіден, оқытудың кредиттік
жүйесі қолдану.
Қазақстанда кредиттік білім беру жүйесі ХХ ғасырдың 90-жылдарының
ортасынан бастап қалыптаса бастады, және осылайша оқыту аясында ЖОО-да оқу
жоспарлары мен бағдарламаларының унификациялары арқасында студенттердің
мобильденуінің артықшылықтары айқын көрініс тапты. Қазақстандық ЖОО-ны
бірқатары белсенді түрде шетелдік университеттермен халықаралық
байланыстарын белсенді түрде кеңейте бастады, халықаралық жобалар мен
бағдарламаларға көптеп қатыса бастады. Барлық отандық білім беру жүйесін
білім берудің әлемдік жүйесіне интеграциялауды жеделдетуге деген зор
ұмтылыс пилоттық жобаларға бастау берді, оларды Еуроодақ қаржыландырды
(1995-97 жж.), Қазақстандық бірнеше ЖОО Темпус-ТАСИС жобаларын ұтып алды.
Бұл оқу орындарының коллективтерін оңтайлы, уақытқа есептелген білім
беру үрдісін – мамандарды кредиттік білім беру жүйесінің ережелерін ескере
отырып үшсатылы даярлауды (бакалавр - магистр - доктор) енгізуге
итермеледі. 2001-2002ж.ж. бастап білім және ғылым министрлігінің
рұқсатымен кредиттік жүйені бакалавриатта және магистратурада (КазГАСА және
МИР АС Университеті негізінде) ресми енгізудің этапы алғашқыбасталды. Әл-
Фараби атындағы ҚазҰУ-де кредиттік оқыту жүйесі магистратурада 2001жылдан
бастап жүргізіліп келеді.
Ғылыми- педагогикалық эксперимент оқу-әдістемелік құжаттаманың
сәйкесінше даярлығын қарастырады, екі деңгейдің енгізілуі – жоғары және
жоғарыдан кейінгі кәсіби білім, мемлекеттік жалпығаміндетті білім беру
стандарттарын жасау, жаңа оқу жоспарын жасау, жаңа акадесиялық қызметтерді
енгізу (студенттік топтардың жетекшілерін және т.с.с), оқу үдерістерін бөлу
және білімдерді бағалау және т.с.с.
ЖОО әріптестері алдыңғы қатарлы әлем мемлекеттірінің білім беру жүйелерін
ұйымдасьыру бойынша, мамандықтардың оқу бағдарламаларын қалыптастыру
бойынша халықаралық тәжірибесін зерттеу бойынша қарқынды жұмыстар басталды.
Осылайша, мысалы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-де әлемнің алдынғы қатарлы
мемлекеттеріндегі мамандарды даярлау тәжірибесін зерттеп, ең жақсы шетелдік
университеттердің тәжірибесін зерделей келе « ҚР ғылым докторларын
даярлаудың және кредиттік жүйенің жағдайы мен перспективалары» жинағы жарық
көрді. КазГАСА-да АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Франция, Италия, Ресей, Сауд
Арввиясы, Жапонияның, Қытайдың, Түкиянвң, Үндістанның 50 ЖОО-ның
материалдары жалпыланып карастырылды, сондай-ақ бірқатар алдыңғы қатарлы
дамыған әлем мемлекеттеріндегі білім беру жүйесінің заңнамалық құжаттары
зерттелген.
2 1. Жоғары білім берудің кәсіби оқыту бағдарламалары «бакалавр»
академиялық дәрежесіне және (немесе) квалификацияға ие болатын мамандарды
даярлауға бағытталған , кезекті кәсіби даярлығын жоғарылату.
Кәсіби оқыту бағдарламасымен оқуды бітірген академиялық «бакалвр»
дәрежесіне ие болған тұлғалар квалификациялық талаптарымен жоғары білімнің
болуы қарастырылған должностьта қызмет атқара алады.
2. жоғары білімнің кәсіби оқыту бағдарламаларының мазмұны жалпыбілім беру
пәндерінің циклін, негізгі пәндер циклін, рофилдік пәндер циклін, сонымен
қатар сәйкес мамандаықтар бойынша кәсіби тәжірибеден өтуді қарастырады. Әр
пән циклі міндетті компонент және таңдалған компоненттерден құралады.
Оқушының таңдалған компонент пәндері әрбір циклда міндетті компонент
пәндерін мазмұнды толықтырып тұруы керек.
Университеттер конкурстық негізде білім берудің жаңа сапалы жетілдірілген
әдістері мен формалары бар инновациялық білім беру бағдарламаларын жасауға
және енгізуге құқылы
3. жоғары білім берудің кәсіби оқыту бағдарламаларын игерудің мерзімі
мемлекеттік жалпығаортақ білім стандартымен анықталады және 4жылдан кем
емес болуы керек
4. техникалық және кәсіби, ортадан кейінгі немесе жоғары білімі бар
азаматтарға жоғары оқу орындары оқу мерзімін қысқартатын кәсіби оқыту
бағдарламалары жасалып, іске асырылады.
5. жоғары әскери оқу орындары әскери мамандықтар бойыншаөздерінің
мемлекеттік басқару ұйымдарымен жасалатын және бекітетін білім беру
саласындағы өкілетті орган келісімімен кәсіби оқу бағдарламаларын іске
асырады.
6. клиникалық мамандықтар (денсаулық сақтау саласындағы өкілетті орган
бекітетін мамандықтар) бойынша жоғары медициналық білім алған азаматтар
үшін интернеатураның кәсіби оқыту бағдарламасын игеру клиникалық тәжірибеге
өтуге міндетті шарты болып табылады.
Интернатура жайлы ереже денсаулық сақтау саласындағы өкілетті орган
бекітеді.
1Болон декларациясы туралы не білесіз
2 ҚР Болон декларациясы қай жылы заңды түрде бекітілді?
3кәсіби оқыту бағдарламалары дегеніміз не ?
Ұсынылатын әдебиет:
Абдыгаппаров С.Б. Основы кредитной системы обучения в Казахстане.
Алматы: Казак университеті 2004 г.
№ 5 дәріс
Тақырыбы: ҚР жоғары білім беру жүйесі
Дәріс жоспары:
1 Білім беру сапасын басқару
2 Білім беру жүйесіндегі мемлекеттік бақылау
1. Білім беру сапасын басқару білім беру саласындағы бірыңғай мемлекеттік
саясатты іске асыруға бағытталған және білім беру сапасын бағалаудың, білім
беруді және жалпы білім беру жүйесінің тиімді қызмет етуін қаржыландыруға
бөлінетін қаражаттардың реттелуін, бірыңғай ұлттық жүйесін құрайтын
мемлекеттік және институционалдық құрылымдарды құрайды.
2. Білім беру сапасын басқару барлық деңгейлердегі білім беру мониторингі
негізінде басқарушы шешімдер қабылдау арқылы іске асырылады. ешений на всех
уровнях на основании результатов образовательного мониторинга.
3. білім беру мониторингі ішкі және сыртқы білім беруді бағалау тәсілімен
жүргізіледі. Білім берудің сапасының сыртқы бағасы лицензиялау, білім беру
ұйымының мемлекеттік аттестациядан және аккредиттелуі, ұлттық бірыңғай
тестілеу, аралық мемлекеттік бақылау, сонымен қатар барлық типтегі және
барлық түрдегі білім беру ұйымының ранжирование процедурасы.
Білім беру сапасының ішкі бағасы сапа менеджмент жүйесі, ағымдағы үлгерім
бақылау, оқушылардың білім жетістіктерін түрлі өзіндік бағалаудың
процедураларын құрайды.
Жоғары білім беру орнының қызметін бағалауға осы оқу орынындағы білім беру
сапасына студенттардің берген бағасы да кіреді.
1. білім берудегі мемлекеттік бақылау азаматтардың білім алуға құқын
қамтамасыз етуге бағытталған және білім беруші оқу бағдарламаларын іске
асырушы заңды тұлғалардың іске асыратын білім беру қызметі ҚР білім беру
саласындағы заңдары талаптарына және білім беру қызметінің лицензиялануы
ережелеріне сәйкес болуы керек.
2. білім беру жүйесіндегі мемлекеттік бақылау объектісі болып табылады:
1) білім беру оқу бағдарламаларын іске асырушы заңды тұлғалардың білім беоу
қызметі;
2) оқушылардың сәйкес оқу бағдарламаларын жетік игеруі дәрежесі .
3. мемлекеттік бақылаудың негізге түрлері:
1) білім беру ұйымының мемлекеттік аккредиттелуі;
2) аралық мемлекеттік бақылау;
3) ҚР білім беру туралы және білім беру қызметінің лицензиялануы ережелері
заңнамасынан шықпауын бақылау.
4. білім беру ұйымының мемлекеттік аккредиттелуі ведомстводық бағынудан
және меншік формасынан тәуелсіз бес жылда бір рет жоспарлық реттебілім
беруді бақылаудың мемлекеттік органдарымен олардың компетенттілігіне
сәйкес орындалады.
5. тексерістер келесі түрлерге бөлінеді:
1) жоспарлы — білім беру саласындағы өкілетті орган немесе аймақтық
орындаушы органдармен олардың компетенттілігіне сәйкес жоспарлаған ҚР
заңнамасына сай алдыңғы тексерістерге қатысты уақыт интервалдарын ескере
отырып өткізіледі
2) жоспардан тыс — жеке және заңды тұлғалардың қарауына тікелей жауап
қайтару мақсатындағы тексеріс;
3) қарсы — тексеріс жүргізген кезде бақылаушы органдарға көрсетілген
тұлғалармен байланысты қосымша ақпарат қажет болған жағдайдаүшінші жақ
тексерісі.
1 ҚР білім беруді бақылаумен қандай орган айналысады
2 білім беру сапасының қандай түрлерін білесіз
3 білім беру бақылау қандай әдістер арқылы жүзеге асырылады.
4 білім беру сапасын бақылаудың объектілерін атаңыз
Ұсынылатын әдебиет:
Абдыгаппаров С.Б. Основы кредитной системы обучения в Казахстане.
Алматы: Казак университеті 2004г
№ 6 дәріс
Тақырыбы: 5В073200 мамандығы бойынша
мемлекеттік білім беру стандарты
Дәріс жоспары:
1Аудиториялық сабақтар
2 Студенттердің өздік жұмыстары
3 Курстық жұмыстар
4 Практика
Аудиториялық сабақьтар дәрістер, тәжірибелік және лабораториялық және
семинарлық түрінде өткізіледі олар мамандықтың оқу бағдарламасымен сәйкес
жүргізіледі.
Оқушының өзіндік жұмысы (ОӨЖ) — бұл оқушылардың оқу қызметіндегі
дидактикалық тапсырманы өз бетімен орындауға, білімге қызығушылығын
арттыруға және белгілі бір сала ғылымында білімдерін толықтыруға
бағытталған ерекше қызмет түрі .
Оқушының өзіндік жұмысы логикалық ойлаудың дамуын, шығармашылық
белсенділік, оқу материалын игеруде зерттеушілік көзқарасын дамытатын
практикалық тапсырмалардың іске асырылуымен байланысты.
Оқушының өзіндік жұмысы процессі инновациялық технологияларды қолану
негізінде болуы керек. ООӨЖ аудиториялық формасы оқушының кітаптармен және
алғашқы көздерімен жұмыс, топтық тапсырмаларды орындау , қойылған тапсырма
шектеріндегі индивидуалды аналитикалық қызмет. ООӨЖ әрбір пән бойынша
академиялық период мерзімі бойынша графикке сәйкес дәл мерзімі(дата),
аудиторияда орындалады.
Курстық жұмыс студенттің жеке дербес жұмысының басты элементі болып
табылады. Курсттық жұмыстың басты мақсаты ғылыми әдебиеттер, жаңадан
зерттеу жұмыстарымен айналысып, нәтиже қорытынды алу.
Студенттердің белгілі мамандықты меңгеруге және нақты тақырыпта ғылыми
зерттеу жүргізуге негізделген. Берілген мәселені теориялық анықтап
талқылауға негізделеді. Курстық
жұмыстар оқу жоспарларға лайықты мерзімдерде жазылады. Курстық жұмыс
студенттің ұсталығының дербес баяндама- мәселе, айқынды ең басым
сұрақтарды, зерттеу элементтеріне қарамастан немесе меншікті
эксперименталді тәжірибелі деректерді қолдану.
Курстық жұмыстың ғылыми баяндамалар мен аудиториялық дәрістерден
айырмашылығы, оны әрбір студент жазбаша түрде, жетекшінің нұсқауымен
белгілі мерзімде жазуы керек. Сонымен қатар, жазылған курстық жұмысты
семинар немесе тәжірибелік сабақтарда қолдануға болады.
Курстық жұмыс қарапайым және кітап пен түрлі мақалалар үзінділерінен
құралуы мүмкін. Аяқталған материалға ие, далелі мен анықтамасы бар ғылыми
түрде болуы тиіс.
Жалпы теориялық жағдайға сәйкес курстық жұмыс құрылымының мақсаты
тапсырманы зерттеп және қорытынды жасау болып табылады.
Кәсіби практика оқушының білім алудағы маңызды қадамдарының бірі және
оның алатын компетенцияларын бағалауға мүмкіндік береді.
Кредиттік оқу жүйесінде түрлі кәсіби практикалар академиялық
сағаттардағы түрлі еңбексыйымдылығын қарастырады.
Практика оқушының индивидуалды оқу жоспарына егер студент базалық
практиканың орындалуына қажетті теоретикалық курстардың бекітілген
минимумын меңгерген жағдайда ғана енгізіледі.
Өндірістік практиканы өтуге теориялық оқу курсынан жақсы өткен және
аралық аттестациядан жақсы өткен студенттер ғана өткізіледі.
Практика бағдарламалары мамадық профильін және практикадан өту
ерекшелігін ескере отырып жасалады.
1сабақтың қандай түрлерін білесіз
2аудиториялық сабақтардың СӨЖ-дерден қандай айырмашылығы бар
3Студенттің өздік жұмысы дегенді қалай түсінесіз
4СӨЖ қандай түрлері бар
5 СӨЖ және СОӨЖ формаларының қандай түрлері бар
Ұсынылатын әдебиет:
Абдыгаппаров С.Б. Қазақстандағы кредиттік білім беру жүйесі.
Алматы: Казак университеті 2004г
№ 7 дәріс
Тақырыбы: Студенттердің ғылыми-зерттеу жұмысы
Дәріс жоспары:
1 Ғылым туралы түсінік
2 Ғылыми зерттеулер
1 Ғылым - бұл адамдардың арнайы қызметінің нәтижесінде алынатын және
қоғамның тікелей өндіріс күшіне айналатын қоғам және ойлаудың, табиғатттың
объективті заңдарының үздіксіз дамушы білім жүйесі.
Ғылым мақсаты - табиғат пен қоғамның дамуының және табиғатқа әсерін
қоғамға пайдалы нәтижелерге қол жеткізу үшін алынған білімдерді қолдану
негізінде танып білу...
Ғылымның дамуы факторларды жинау, оларды зерттеу және жүйелеу,
жалпылау және логикалық құрылыммен жүйеленген, байланысқан ғылыми
білімдердің қолдағы бар факторларды түсіндіруге және жаңаларын болжауға
мүмкіндік беретін, жекелей заңдалақтарын ашудан басталады.
Ғылымға сонымен қатар зерттеу әдістері де жатады. Әдіс деп қандай да
бір құбылыс немесе процессті теориялық зерттеу немесе тәжірибиелік орындау
тәсілін түсінеміз. Әдіс – бұл ғылымның негізгі мәселесін – шындықтың
объективті заңдарын шешетін құралы. Әдіс индукция мен дедукцияның, талдау
мен синтездеудің, теориялық және экспериментальдық зерттеулерді
салыстырудың қажеттілігі мен қолдану аясын анықтайды.
2 Ғылымның дамуы мен жүзеге асырылуының формасы ғылыми зерттеу болып
табылады. Ғылыми зерттеудің мақсаты – нақты объектіні анықтау және оның
құрылымын, сипаттамаларын, ғылымда жасалған білімдердің принциптері мен
әдістерінің негізінде жасалған байланыстар жан жақты зерттеу, сонымен қатар
адам қызметіне пайдалы нәтиже алу, өндіріске болашақтағы пайдасы үшін
енгізу.
Ғылыми зерттеу үздіксіз дамуда қарастырылып, теорияның тәжірибиемен
байланысына енгізделуі тиіс.
Ғылыми зерттеу кезінде маңызды рольді ғылыми зерттеулерді шешу
кезіндегі пайда болатын танымдық мәселелер болып табылады.
Эксперимент - бұл танымның бақылау мен өлшеулер ғана жасалмай сонымен
қатар зерттеу объектісінің өзгересін орын ауыстыру және т.с.с. жасалынатын
жалпылама эмпирикалық әдісі
Бұл әдісте бір фактордың екінші факторға әсерін анықтауға болады.
Эмпирикалық әдістер ғылыми зерттеулерде үлкен роль атқарады. Олар тек
теориялық алдын ала сілтемелерді бекітуге негіз болмай, сондай-ақ ғылыми
зерттеудің жаңа жаңалығының пәнін құрайды. Алынған білімдердің негізінде
заңдар жасалады, теорияны жасайда, факттарды тексереді және т.б. Ғылыми
зерттеулердің нәтижелерін жасалған жұмыстың қорытындылары мен
жалпыламалрының ғылымилығы қаншалықты жоғары, олардың қаншалықты дұрыс және
тиімді болса соншалықты жоғары бағаланады. Олар жаңа ғылыми жұмыстардың
негізін қалауы керек.
Ғылыми зерттеуге қойылатын басты талаптардың бірі зерттелетін
құбылыстар мен процесстердің арасындағы тәуелділік пен байланысты орнатуға
және ғылыми қорытынды жасауға мүмкіндік беретін ғылыми жалпылама болып
табылады. Қорытындының мәні қаншалықты терең болса, зерттеудің ғылыми
дәрежесі де соншалықты жоғары болмақ.
Бақылау сұрақтары:
1. Ғылым түсінігі
2. Ғылыми зерттеу деген не?
Ұсынылатын әдебиет:
Ғылыми зерттеулер негіздері: Учеб. для техн. вузов /В.И.Крутов,
И.М.Грушко, В.В. Попов – М.: Высш.шк., 1989.-400с.
№ 8 дәріс
Тақырыбы: Студенттердің ғылыми-зерттеу жұмысы
Дәріс жоспары:
1 Ғылыми зерттеу жұмысын жүргізу
2 Ғылыми-техникалық ақпарат
1 Зерттеу жұмысын белгілі бір кезекпен жүргізеді.
Орындау процесі алты этаптан құралады:
1) тақырыпты қалыптастыру;
2) зерттеудің мақсаты мен тапсырмаларын анықтау;
3) теоретиялық зерттеулер;
4) эксперименталдық зерттеулер;
5) ғылыми зерттеулерді талдау және безендіру;
6) ғылыми зерттеулерді ендіру мен тиімділігі.
Әрбір ғылыми зерттеудің тақырыбы болады. Тақырып ғылым мен техниканың
түрлі сауалдары болуы мүмкін.
2 Қызметкерлердің жұмысының тиімділігі арттыру және қажетті құжаттаманы
таңдауды жеделдету үшін жалпымемлекеттік ғылыми-техникалық ақпарат (ҒТА)
қызметі ұйымдастырылған.
Ақпарат тасымалдаушылар түрлі құжаттар болып табылады: кітаптар (
оқулықтар, оқу құралдары, монограиялар); периодтық басылымдар (журналдар,
бюллетеньдер, институттар еңбектері, ғылыми жинақтар);
нормативтік құжаттар (стандарттар, ТШ, нұсқаулықтар, уақытша
нұсқаулықтар, нормативтік кестелер және т.б.);
каталогтар мен прейскуранттар;
патенттік құжаттама (патенттер, өнертабыстар;
ғылыми зерттеу және тәжірибелік -кострукторлық жұмыстардың есептері;
ақпараттық басылымдар (ҒТА жинақтары, аналитиаклық шолу, ақпараттық
парақтар, экспресс-ақпарат, көрмелік проспекттер және т.б.)
шетелдік ғылыми-техникалық әдебиеттердіңаудармалары;
ғылыми-теникалық және өндірістік жиналыстардыі материалдары;
диссертациялар, авторефераттар;
ұйымның өндірістік-техникалық құжаттамасы (есеп, жұмыстарды қабылдау
актілері және т.с.с.);
екінші деңгейлі құжаттар (реферативті шолу, библиографиялық каталогтар,
реферативті журналдар және т.б.).
Бұл құжаттар жыл сайын артып отыратын ауқымды ақпарат ағымын береді.
Бақылау сұрақтары:
1 Ғылыми-техникалық ақпарат дегеніміз не?
2 Ғылыми зерттеудің түрлері.
Ұсынылатын әдебиет:
Основы научных исследований: Учеб. для техн. вузов /В.И.Крутов,
И.М.Грушко, В.В. Попов – М.: Высш.шк., 1989.-400с.
№ 9 дәріс
Тақырыбы: Студенттердің ғылыми-зерттеу жұмысы
Дәріс жоспары:
1 Өнертабыс ұғымы
2 Өнертабыс түрлері
1 Өнертабыс деп адамның белгілі қызмет аймағындағы техника
объектілерін құруға бағытталған мәселенің техникалық шешімін айтады, оның
белгілі аналогтармен салыстырғанда жаңалық қасиеті және қазіргі заңдылыққа
байланысты құқықтық қорғауы бар.
Қазақстандық патенттік заңдылыққа байланысты өнертабысқа құқықтық
қорғау беріледі келесі жағдайларда:
1. егер бұл өнертабыс жаңа болса;
2. егер оның өнер табушылық деңгейі болса;
3. егер оны өнеркәсіпте (өндірісте) қолдануға болса.
Өнертабыс жаңа болып саналады, егер ол техника деңгейінің
мәліметтерінде берілмесе.
Өнертабыс өнер табушылық деңгейге ие болады, егер ол мамандық үшін
техника деңгейінің мәліметтерінде берілмесе.
Техника деңгейінің мәліметтеріне өнертабыстың басымдылық күніне дейін
жалпыға ортақ барлық мәліметтер жатады.
Өнертабыстың жаңалығын орнатқан кезде техника деңгейінің мәліметтеріне
бұрын өнертабыстарға және пайдалы моделдерге басқа авторлардың берген
өтінімдері және Қазақстанда патенттелген өнертабыстары мен пайдалы
моделдері жатады. Жаңалықтың абсолютті сипаттамасы болады.
Өнертабыс объектілеріне келесілер жатады:
4. қондырғылар;
5. әдістер (биотехнологиялық әдістер, емдеу әдістері, диагностика және
сауықтандыру әдістері);
6. заттар (химиялық, емдеу);
7. микроағзалар штаммдары, өсімдік және жануар жасушаларының
дақылдары;
8. бұрыннан белгілі қондырғыларды, әдістерді, заттарды, штаммдарды жаңа
мақсатпен қолдану.
Пайдалы модел деп өндіріс құралдары мен тұтыну пәндерінің жаңа
конструктивті орындалуын айтады. Пайдалы модел өнертабысқа жақын объекті
болып табылады.
Пайдалы модел ретінде Қазақстан Республикасында қондырғылар қорғалады.
Пайдалы моделге құқықтық қорғау беріледі, егер ол жаңа және
өнеркәсіпте қолдануға жарамды деп саналса.
Пайдалы модел жаңа деп есептеледі, егер оның барлық белгілерінің
жиынтығы техника деңгейінің мәліметтерінде берілмесе.
Өнеркәсіптік үлгі деп сыртқы түрін анықтайтын өнімнің көркемді-
конструкторлық шешімін айтады, оның қазіргі заңдылыққа сай құқықтық қорғауы
бар. Өнеркәсіптік үлгіге құқықтық қорғау беріледі, егер ол жаңа, айырықша
және өнеркәсіпте қолдануға жарамды болса.
Өнеркәсіптік үлгі жаңа деп саналады, егер өнімнің эстетикалық және
эргономикалық ерекшеліктерін қамтитын барлық белгілердің жиынтығы
үлгілердің басымдылық күніне дейін жалпыға ортақ мәліметтерде берілмесе.
Өнеркәсіптік үлгі айырықша қасиеттерге ие деп саналады, егер маңызды
белгілер өнімнің эстетикалық шығармашылық сипаттарын анықтаса ғана.
Өнеркәсіптік үлгі өнеркәсіпте қолдануға жарамды деп саналады, егер ол
бірнеше рет қайта өңделіп шығарылса.
Өнеркәсіптік үлгілер көлемдік, жазықтық және аралас болып бөлінеді.
2 Өнертабыстардың халықаралық жіктелуі (МКИ) немесе халықаралық
патенттік жіктелуі (МПК) 1975 жылдың 7 қазанында күшіне енді, ол
өнертабыстарға берілетін патенттерді, оның ішінде жарияланған патенттік
өтінімдерді, авторлық куәліктерді, пайдалы моделдерді және пайдалылығы
туралы куәліктерді қамтитын біраңғай жіктеу жүйесін құру алдын-ала
қарастырылады.
1971 жылдың 24 наурызында шыққан халықаралық патенттік жіктеу
жөніндегі Страсбург келісімінің негізінде қабылданған халықаралық патенттік
жіктеу функционалдық-салалық принцип бойынша құрылған және ол негізгі және
қосымша құрал ретінде халықаралық аумақта жіктеу, олар туралы мәліметтерді
іздеу үшін қолданылады.
Халықаралық патенттік жіктеу қорғау құжатымен қорғауға жататын
объектілері бар білімнің барлық салаларын қамтиды.
Халықаралық патенттік жіктеу 8 бөлімге (тарауға) бөлінген, олардың
шартты атаулары мен А дан Н дейін латын алфавитінің бас әрпімен белгіленген
белгіленулері бар.
А бөлімі – Адамның өмірлік қажеттіліктерін қанағаттандыру;
В бөлімі - Әртүрлі технологиялық процестер, тасымалдау;
С бөлімі – Химия және металлургия;
Д бөлімі – Текстиль, қағаз;
Е бөлімі – Құрылыс, тау жұмысы;
F бөлімі – Механика, жарық, жылу, қозғалтқыш пен сораптар, қару-
жарақтар, жару-қопару жұмыстары;
G бөлімі – Физика;
Н бөлімі – Тоқ.
Халықаралық патенттік жіктеудің құрылымының иерархиясы білімнің
барлық салаларын бірнеше жіктеу деңгейіне бөлінумен анықталады. Иерархияның
бұл деңгейлері бөлімдерге, кластарға, классішілікке, негізгі топтар мен
топшаларға сай болады.
Мысалы:
А 01 В 1/00 негізгі топ
бөлімі класс классішілік 1/24 топша
бөлшектелген рубрикалар
Халықаралық патенттік жіктеудің рубрикасын ізденістің пәніне
(объектісіне) қарай анықтайды. Қажетті рубриканың орнатылуын жеңілдету үшін
Өнертабыстардың халықаралық жіктелуі үшін Алфавитті-пәндік көрсеткішті, ал
халықаралық патенттік жіктеу үшін терминдер көрсеткішін қолданады.
Әрбір бөлім екі араб санымен белгіленген кластарға бөлінеді.
Мысалы:
А бөлімінде: А 23 – «Құс және тағам өнімдері, оларды өңдеу»;
F бөлімінде: F 26 – «Кептіру».
Әрбір класта бір немесе бірнеше классішіліктер болады. Классішіліктің
индексі класс индексінен және латын алфавитінің бас әрпінен тұрады.
Мысалы: А 22 класында екі классішілік бар:
А 22 В – «Мал сою ісі»;
А 22 С – «Етті, құс пен балықты қайта өңдеу»
Әрбір классішілік бөлімшелерге бөлінген, олар «рубрикалар» деп
аталады. Рубрика ішінде негізгі (басты) топтар мен топшалар бар.
Бөлшектелген рубриканың индексі классішілік индексінен тұрады, содан
кейін екі сан және қисық сызық болыды.
Негізгі топтың индексі классішілік индексінен тұрады, одан кейін екі
немесе үшмәнді сан, қисық сызық және 00 символдары болуы керек.
Негізгі топтың мәтіні техниканың саласын анықтайды.
Мысалы: А 22 С 11/00 – «Шұжық өнімдерін өндіру»;
Ғ 25 В 6/00 – «Компрессорлық машиналар, қоңдырғылар
мен бірнеше конденсация контуры бар жүйелер».
Топшаның индексі. Топшалар негізгі топқа бағынатын рубрикаларды
құрайды. Топша индексі классішілік индексінен, содан кейін бір, екі немесе
үшмәнді негізгі топтың нөмірінен, қисық сызықтан, 00 символдарынан басқа
екі саннан тұрады.
Мысалы: А 22 С 11/02 – шұжық өнімдеріне арналған шприцтер.
Тауарлар мен қызметтердің халықаралық жіктелуінің 2001 жылы шыққан 8
редакциясы бойынша ол 45 топтан тұрады.
1 кластан 34 класқа дейін – тауарлар.
35 кластан 45 класқа дейін қызметтер.
Бақылау сұрақтары
1 Өнертабыс деген не
2 Өнертабыс объектісі
3 Өнертасытың қандай түрлері сіздерге белгілі
3 МКИ сипаттамасын беріңіз
Ұсынылатын әдебиет
1 Основы научных исследований: Учеб. для техн. вузов /В.И.Крутов,
И.М.Грушко, В.В. Попов – М.: Высш.шк., 1989.-400с.
№ 10 дәріс
Тақырыбы: Студенттердің ғылыми-зерттеу жұмысы
Дәріс жоспары:
1 Патенттік ақпараттық зерттеулер
2 Патенттік зерттеулер мазмұны
1 Патенттік зерттеулердің мазмұны және өткізу тәртібі МЕСТ Р 15.011-
96 сәйкес жүргізіледі. Бұл стандарт шаруашылық субъектілерінің қызметіне
таралады. Ол меншік түріне, мемлекеттік тапсырыстарды орындауға, шаруашылық
келісімшарттарға, инициативті жұмыстарға тәуелсіз болып табылады және
ұйымға бірыңғай талаптар бекітеді, патенттік зерттеулер нәтижелерін
қолдануға, ресімдеуге және жүргізуге бірыңғай талаптар бекітеді және халық
шаруашылығының барлық салаларында қолданылады.
Патенттік зерттеулер – шаруашылық қызметі нысандарының техникалық
деңгейін және даму тенденциясын, патенттік және тағы басқа ақпараттар
негізінде патенттік қабілеттілігін, патенттік тазалығын, бәсекелестігін
(белгіленуі бойынша қолдану тиімділігін) зерттеу.
Зерттеу нысаны - шаруашылық қызмет нысаны және субъектінің шаруашылық
қызметі.
Шаруашылық қызмет нысаны – техника нысаны, соның ішінде мемлекеттік
тапсырыс бойынша құрылған нысандар, ноу-хау, шаруашылық субъектісіне
көрсетілетін қызметтер.
Шаруашылық субъектісі – халықшаруашылығы қызметінің кез-келген
мүшесі.
Бәсекегеқабілеттілік – шаруашылық қызмет нысанының қандай-да бір
кезеңде, нақты нарыққа бәсекелестік немесе қарама-қарсы әсер ету жағдайында
коммерциялық немесе басқа табысқа жетуін қамтамасыз ету.
Инжиниринг – әртүрлі инженерлік жұмыстарды орындау, коммерциялық
негізінде кеңесші қызмет атқару.
2 Патенттік зерттеулер мазмұны мен сипаты жағынан негізгі ғылыми-
зерттеу жұмыстарына жатады және шаруашылық субъектісінің шаруашылық қызмет
нысанын құру, өндіру, тұтыну, дамыту, қолдану, жөндеу және өндірістен алу
туралы шешім қабылдауда негізгі бөлігі болып табылады.
Патенттік зерттеулер жеке ғылыми-зерттеу жұмыстар түрінде, шаруашылық
субъектісі құрамында болады.
Патенттік зерттеулерді шаруашылық субъектісі жүргізеді:
- құру бағдарламасын орындаушылар; өндірістің дамуы және техника
объектісін құру;
- өнімнің тәжірибеде шығуын іргелі зерттеу және қосымша сипаттағы
зерттеулер орындаушылары;
- ҒЗЖ орындаушылары;
- тапсырыс берушілер;
- дайындаушылар.
Тәжірибелік тұтынылуына байланысты патенттік зерттеулерді жүргізеді:
- тапсырыс беруші (негізгі тұтынушы) – болжау, ағымдағы жоспарлау,
бағыттағы анықтау кезінде, зерттеулік жобаны, өнімді тұтыну
кезінде.
- ғылыми-зерттеу жұмыстарын орындаушы – болжау кезінде, келешекте
және ағымдағы ғылыми зерттеулерді жоспарлау, техника және технико-
экономикалық негіздегі жаңа нысандарын құру және енгізуде
бағыттарды таңдау; инжинирингті қызметті анықтау кезінде; ғылыми-
зерттеу жұмыстарын және кезеңдерін орындау кезінде; ғылыми-
техникалық бірлестік құру кезінде.
- орындаушы (әзірлеуші, жобалаушы) өз қызметін келешекте және ағымда
жоспарлау және жобалау кезінде; нақты жұмыстарды орындау
қажеттілігі негізі кезінде; тәжірибелік-конструкторлық, жобалық-
конструкторлық, жобалық, технологиялық және тағы басқа жұмыстар
және олардың кезеңдерін орындау процесінде; тұтыну түрін таңдау
және өнімді тұтыну жағдайын қамтамасыз ету негізі кезінде; басқа
ұйымдар мен фирмалардың білімі мен тәжірибесін қолдану сұрақтарын
шешу кезінде.
- дайындаушы (жеткізуші) кәсіпорынды жаңарту және оны дамыту кезінде,
өнімдерді жеткізуде, өнім сапасын көтеру мәселесін шешу кезінде,
технологияны дамытуда, кәсіпорынды материалдық және технологиялық
қамтамасыз етуде, лицинзиялау және шетелден қоңдырғылармен
қамтылған кезде, өнімді жақсартуда, өнімдерді жеткізу туралы
мәселелерді шешу және оларға қолайлы жағдай жасау, сонымен қатар,
жеткізілген өнімдердің сервистік қызметтері және тағы басқалары.
- барлық шаруашылық субъектілер – санаткерлік жеке меншіктің құқықтық
күзет нысандарының мәселелерін шешуде.
Патенттік ізденістердің жүргізілуі және олардың шешімін көрсету,
келісім немесе жоспарлы-техникалық құжаттарда қарастырады.
Жұмыстарды жүргізудің келісім құжаттарында екі жақтардың құқықтары мен
міндеттерін белгілейді, сондай-ақ патенттік зерттеулердің шешімдерін,
шарттары, сонымен қатар екі жақтың жауапкершілігін қарастырады.
Басқа мекемелерді патенттік зерттеуге қатыстыру бойынша жұмыс
орындаушы шешеді. Егер басқа мекемелер қатысатын болса, онда келісім мен
контракт толтырылады.
Патенттік зерттеулердің шешімдерін құжаттарды жасау кезінде
қолданады, олар шаруашылық субъектілерге және қабылдаған шешімдерге
байланысты болады, сондай-ақ:
- болжамдар, бағдарламалар, бизнес-жоспар және кәсіпорын дамуы және
қызмет көрсету;
- келісім құжаттары;
- есептік ғылыми-техникалық, конструкторлық, технологиялық, жобалық
құжаттама, техникалық шарт, өндірілген өнімге стандарттар, сонымен
қатар, ғылыми-техникалық өнімге жеткізу-қабылдау актілері;
- елдегі жеке меншік нысандарының күзетпен қамтамасыз етуге
байланысты құжаттамалар;
- шаруашылық субъектілердің формалауға және ғылыми-техникалық
жеткізушілер, патенттік және коммерциялық саясатқа байланысты
құжаттамалар;
- шаруашылық субъектілердің салық жеңілдіктеріне құқығын дәлелдейтін
құжаттама;
- басқа құжаттамалар, құрамында патенттік зерттеудің шешімі болуы
мүмкін.
Патенттік зерттеудің шешімін шаруашылық субъектіде көрсетілгендей
қарастырады және белгілі бір тәртіпте қолданады.
Патенттік зерттеу шешімін келісімде көрсетілмесе оны шет елге шығаруға
болмайды.
Патенттік зерттеулердің мазмұны төмендегідей болады:
- шаруашылықтың техникалық нысандарын зерттеу, тенденциясын таңдау
және олардың дамуының болжамы;
- белгілі бір өнімнің жағдайын зерттеу, зерттеліп жатқан ел
кәсіпорынның мінездемесі;
- өнімге және қызметке тұтынушылардың талаптарын зерттеу.
Патенттік ізденістердің жүргізілу тәртібі мыналарды қарастырады:
- патенттік ізденістердің тапсырмаларын анықтау, ізденістердің түрлері
мен олардың жүргізілу әдістерін және патенттік ізденістерді жүргізу
тапсырмаларын өңдеу;
- патенттік және басқа да құжаттардың талаптарын іздеуді анықтау,
регламенттік ізденісті өңдеу;
- талқыланған регламентке сай патенттік таңдау, ізденіс пен ізденіс
есептерін әзірлеу;
- талқыланған құжаттарды жүйелеу мен талдау;
- патенттік ізденістермен берілген тапсырмаларды растау, иеленген
субъектінің ұсыныстарын растау, қорытынды жасау;
- ізденістердің нәтижелерін әзірлеу патенттік ізденістердің есебі
түрінде.
Бақылау сұрақтары
1 Патенттік зерттеу немен аяқталады?
2 Ғылыми-зерттеу немесе тәжірибелі-конструкторлы жұмыстың қандай
кезеңдерінде патентные зерттеу жүргізіледі?
3 Нелітен патенттік құжат техникалық нысан дамуының болжаушы ақпараттық
база болып табылды?
4 «Бәсекеге қабілетті өнім» дегенді қалай түсінесіңдер?
Ұсынылған әдебиеттер:
1 Основы научных исследований: Учеб. для техн. вузов /В.И.Крутов,
И.М.Грушко, В.В. Попов – М.: Высш.шк., 1989.-400с.
№ 11 дәріс
Тақырыбы: Метрология негізі
Дәріс жоспары:
1 Метрология жайлы түсінік
2 Физикалық шамалардың өлшем бірліктері
3 Физикалық шамалардың өлшем бірліктер жүйесі
1 МЕСТ 16263-70 МӨЖ бойынша метрологияға жалпы анықтама берілген.
«Метрология» деген сөз гректің «метрон» - өлшем және «логос» - ілім
дейтін екі сөзінен құралған.
Метрологияның сөзбе-сөз мағынасы - өлшеу туралы ілім. Қазіргі кездегі
анықтама бойынша, метрология - өлшеу туралы, өлшеу бірегейлігін және
дәлдігін қамтамасыз етудің жолдары мен тәсілдері туралы ғылым.
Қазіргі кезде метрологияның құрамына: заңды метрология, теориялық
(ғылыми) және тәжірибелік (қолданбалы) метрология кіреді.
Метрология тәжірибелік қызмет ретінде ерте заманнан бері келе жатыр.
Адам қоғамының даму барысында өлшеулер адамдар арасындағы, олардың сыртқы
ортамен, табиғатпен қарым-қатынаста негізгі рөл атқарды. Сол кезден бастап
өлшемдер, пішіндер, заттардың, құбылыстардың қасиеттері, сонымен оларды
салыстыру туралы ережелер мен әдістер дайындалып шығарылды.
Бұрын өлшеу бірліктері мен олардың өлшемдерінің атаулары арнайы
қоңдырғыларды қолданбай, қол, аяқ астында болған заттардың атауына сәйкес
қойылды. Мысалы: Ресейде ұзындықтың негізгі бірліктері ретінде пядь және
локоть қолданды. Кейінірек, аршин атты бірлік пайда болғанда пядь
қолданыстан алынды.
Атаулары бар өлшемдердің бірліктерін біріктіру үшін үлгілі өлшемдер
шығарыла басталды. Оларға өте ұқыпты қарады: бұл өлшемдер шіркеулерде,
басқа да құнды заттарды сақтауға болатындай жерлерде сақтады.
Өндірістің даму барысында өлшемдерді қолдану және сақтауға байланысты
талаптар жоғарылап, физикалық шамалардың өлшем бірліктерін бір қалыпқа
келтіріле бастады.
Метрология дербес, өзара толықтырушы бөлімге, негізгісі «Теориялық
метрология» болып үшке бөлінеді. Бұнда өлшеудің теориялық жалпы сұрақтары
баяндалады.
«Қолданбалы метрология» бөлімінде теориялық зерттеу нәтижесі
тәжірибеде қолдануға негізделеді. Соңғы бөлім «Заңтану метрология» өзара
байланысты және өзара шартты жалпы заңды, норма талаптар сонымен қатар
басқа да мемлекет тарапынан қажетті бақылау және регламенттеу, біркелкі
өлшеу құралы мен өлшем бірлігін қамтамасыз етуге негізделген.
Өлшеу-метрологиянын негізгі түсінігі. МЕСТ 16263-70 бойынша өлшеу-
арнайы техникалық құрал көмегімен физикалық мөлшерді анықтау.
Медицинада метрологиянын алатын орны үлкен. Медициналық өлшеу
құралдарының көптеген түрлері шығарылған. Медицинаның диагностика, терапия
және гигиенада өлшеу түрі қолданылады.
Өлшеу барлық сала түрінде жобалау, дайындау, өндірістік құралдың кез-
келгенін бақылауда қолданылады.
2 Физикалық шаманы өлшеу дегеніміз - оны өлшем бірлік ретінде алынған
біртекті басқа бір шамамен салыстыру.
Физикалық шамаларды арнайы аспаптардың көмегімен өлшейді. Ең қарапайым
өлшеу құралдарының бірі - сызғыш. Оның көмегімен кашыктықты және денелердің
сызықтық мөлшерін: ұзындығын, енін, биіктігін өлшейді.Ақиқаттық мағынаға
эксперименталді жолмен алынған физикалық өлшем жатады. Өлшем бірліктерге
деген қажеттілік сандықта анықтауда туындады, айталық, құйылма немесе
сұйық заттың мөлері. Масса, ұзындық, өлшемдері пайда бола бастады. Өлшем
бірлігінің дамуын бірнеше кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезең, өлшем бірлігін өлшеммен байланыстырғанда. Өлшенген
өлшем бірлік өлшемге теңестірілді.
Екінші кезең заттық эталон (метр, килограмм) табиғи және заттыққа
негізделе, өлшем бірліктен бас тартумен сипатталады.
Үшінші кезеңде физикалық өлшем бірлік дамуы анықтады, яғни ғылым мен
техника талап еткен нақты дәлдік бірлікпен заттық өлшем бірлік эталоны
қамтамасыз ете алмайтынын. Қазір метрдің өлшемі арқылы секундты анықтайды.
Физикалық шамалар өлшенетін және бағаланатын болып бөлінеді. Өлшенетін
шамалар белгіленген өлшем бірліктерінің белгілі саны түрінде сандық
өрнектелуі мүмкін. Физикалық – бұл олар үшін өлшем бірліктері енгізіле
алмайтын шамалар, олар тек бағалануы. Бағалау – бұл белгілі ережелер
бойынша жүргізілетін, берілген шамаға белгілі санды тіркеп жазу операциясы.
Бағалау шкалалардың көмегімен жүргізіледі. Шкала – бұл дәл өлшеулер
нәтижелерінің негізінде қабылданған, физикалық шама мәндерінің реттелген
тізбектілігі. Бұдан, физикалық емес шамалар тек бағалануы ғана мүмкін.
Физикалық шамаларды келесі түрде жіктеуге болады:
Құбылыстар түрлері бойынша олар топтарға бөлінеді:
- заттық, олар заттардың, материалдардың және олардан жасалған
бұйымдардың физикалық, физика-химиялық қасиеттерін (масса,
тығыздық, сыйымдылық және т.б.) сипаттайды;
- энергетикалық, олар энергияны (қуатты, кернеуді) түрлендіру,
тарату және пайдалану процестерінің энергетикалық
сипаттамаларын сипаттайды;
- процестердің уақытта өтуін сипаттайтындар. Оларға әр түрлі
спектрлік сипаттамалар, корреляциялық функциялар және т.б.
жатады
Физикалық процестердің әр түрлі топтарына тиесілігі бойынша шамалар
механикалық, жылулық, акустикалық, электрлік және магниттік, жарықтық,
кеңістікті-уақыттық, иондаушы сәуле шығару, атомдық және ядролық физика,
физика-химиялық болып бөлінеді.
Берілген топтың басқа шамаларына шартты тәуелсіздігі дәрежесі бойы
1872 жылы халықаралық комиссия прототип жүйенің метрлік шартты
материалдық эталондерде (прототипах) негізде елдің және ұзындықтың
бірліктерін бекіткен.
1875 жылы 17 мемлекет (соның ішінде және Ресей) Метрикалық
конвенцияға қол қойды, дипломатиялық конференция болған:
1) метрдің халықаралық прототипы және килограмм бекітілді;
2) өлшем және таразының халықаралық бюросы құралды;
3) өлшем және таразының халықаралық комитеті түзілді;
4) бір реттен алты жылда өлшем мен таразыға бас конференция орнатылды.
Метрдің және килограмм үлгілері платина және
иридия құйындысынан жасалынды. 1889 жылы Парижде J өлшемі және таразылар
бойынша I бас конференция өткізілді, онда
бекітілген метрдің және килограмның халықаралық прототипы жасалынды.
Мемлекеттердің арасында болған. Ресей екі метрді (№ 11 және №28)
және екі килограмм (№12 және №26) алды. Олардан
28 метр және килограмм №12 ара сапа Ресейдің
мемлекеттік эталонын бекітулі болды. Ақырында, метрлік жүйесі орнады.
3 Физикалық шамалардың өлшем бірліктер жүйесі болып негізгі өндірілген
бірлік жиынтығы болып табылады.
Алғашқыда МКС бірлік жүйесі үш негізгі бірлік ұзындық, масса, уақытқа
сәйкес орнатылды. СГС жүйесі сантиметр, гамма, секундқа негізделе орнады.
Кейбір уақыт МКГСС техникалық бірлік жүйесіне ұзындық масса, күш,
уақыт - (метр - килограмм - күш - секунд) негізделе енгізілген.
1948 жылы IX Басты конференцияда өлшеу және салмақ бойынша
тәжірбиелі бірлік жүйесі орнату ұсынылды, негізгі бірлік ретінде,
килограмм, секунда және электрлік шама орнады.
X Бас конференцияда (1954 ж) негізгі жаңа бірлікке: - метр, масса
килограмм, уақыт - секунд, ток күші - ампер, температура термодинамикалық -
кельвин. Жарық күші – кандела енгізілді.
X Бас конференциядан кейін Халықаралық метр және таразы комитеті жаңа
бірлік жүйесін даярлап және оны Халықаралық бірлік жүйесі деп атауға ұсыныс
жасады.
1960 жылы Өлшем мен салмақ бойынша XI Бас конференция жаңа жүйені
қабылдады оны «Халықаралық бірлік жүйесі (Systeme International)»
қысқартылған түрінде «SI», «СИ».
Бақылау сұрақтары:
1 Метрология бойынша не түсінесіңдер?
2 Метрологияның қандай түрі бар?
3 Физикалық шаманың өлшем бірлігі деген не?
4 Қандай физикалық шамалардың өлшем бірліктерін білесіңдер?
5 СИ жүйесі деген не?
№ 12 дәріс
Тақырыбы: Метрология негізі
Дәріс жоспары:
1 Физикалық шаманы өлшеу
2 Өлшеу әдістері
1 Өлшеу – физикалық шаманың мәнін тәжірибелік жолмен арнайы
техникалық құралдың көмегімен табу.
Өлшеуді жүзеге асыру үшін мыналардың болуы қажет:
- физикалық шаманың;
- өлшеу әдісінің;
- өлшеу құралының;
- оператордың;
- өлшеуді жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлардың.
Өлшеуді жүзеге асырудың мақсаты – физикалық шаманың мәнін қолдануға
ыңғайлы түрде алу.
Физикалық шама мөлшерімен, мәнімен, сандық мәнімен, нақты және дәл
мәндерімен сипатталады.
Физикалық шаманың мөлшері – нақты материалдық объект, жүйе, құбылыс
немесе процеске тән физикалық шаманың сандық белгісі.
Физикалық шаманың мәні – физикалық шаманың мөлшерін ол үшін
қабылданған бірліктің бірнеше саны түрінде беру (25 кВт).
Физикалық шаманың сандық мәні – шама мәніне кіретін сан.
Шаманың мөлшері және мәні арасында айырмашылық бар. Шаманың мөлшерін
осы шаманың кез келген бірлігімен сандық мәні арқылы көрсетуге болады.
Сандық мән таңдалған бірлікке байланысты өзгереді, ал физикалық шаманың
мөлшері бірқалыпты болады.
Физикалық шаманы оның нақты мәнімен сипаттайды. Нақты мән объекттің
тиісті қасиетін сапалық және сандық жағанан идеалды түрде көрсетеді.
Дәл мәні деп физикалық шаманың эксперимент арқылы табылған және нақты
мәнге соншалықты жақын - оны нақты мәннің орнына қолдануға болады.
Өлшеу түрлері
Физикалық шаманың сандық мәнін табу әдісі бойынша барлық өлшеулер 4
негізгі түрге бөлінеді: тура өлшеу, жанама өлшеу, совокупный өлшеу және
совместный өлшеу.
Тура өлшеу кезінде физикалық шаманың мәні тікелей тәжірибелік
мәліметтерден алынады (мысалы, салмақты таразымен, бөлшек ұзындығын
микрометрмен өлшеу).
Жанама өлшеу – физикалық шаманың мәнін өлшенетін шамамен функционалды
байланыстағы басқа физикалық шаманы тура өлшеу нәтижесінің негізінде
анықтау.
Жанама өлшеу мына жағдайларда жүргізіледі:
- өлшенетін шаманың мәнін тура өлшеуге қарағанда жанама өлшеу арқылы
табу жеңілге түседі;
- шаманы тура өлшеу мүмкүн емес;
- жанама өлшеу тура өлшегенге қарағанда төмендірек қателік береді.
Біріккен өлшеу – бірнеше аты бір шаманы бір уақытта өлшеу. Өлшенетін
шаманың мәнін тура өлшеу жолымен алынған теңдеулер жүйесін шешу арқылы
табады.
Мысалы, наборға кіретін әр гирянің массасын олардың біреуінің белгілі
массасы бойынша және гирялардың әртүрлі сочетаниесінің массаларын тура
салыстыру нәтижесінде табу.
Қатарынан жүргізілетін өлшеу - екі немесе бірнеше аттары басқа
шамаларды олардың арасындағы функционалдық тәуелділікті табу үшін бір
уақытта өлшеу. Мысалы, дененің ұзындығының температурадан тәуелділігін
табу, қайнау және балқу температурасының қысымнан тәуелділігін табу және
т.б.
2 Өлшеу әдісі – өлшенетін заттың құрамы немесе қасиеттерін немесе
өлшенетін физикалық шаманы белгілі заттың құрамы немесе қасиетімен немесе
физикалық шама бірлігімен таңдалған өлшеу принципіне сәйкес салыстыру амалы
немесе амалдар жиынтығы.
Өлшеу әдістері былайша жіктеледі.
А) Өлшеу нәтижесін алудың жалпы амалдары бойынша:
тура әдіспен өлшеу – тура өлшеу кезінде жүзеге асырылады;
жанама әдіспен өлшеу – жанама өлшеу кезінде жүзеге асырылады;
Б) Өлшеу жағдайлары бойынша:
контактты әдіспен өлшеу - өлшеу құралының сергіш элементіобъектімен
контактта болады (дене температурасын термометрмен өлшеу);
2) контактсыз әдіспен өлшеу - өлшеу құралының сергіш элементі объектімен
контактта болмайды (объектке дейінгі қашықтықты радиолокатормен өлшеу,
домна пешінің температурасын пирометрмен өлшеу).
В) Өлшенетін шаманы оның бірлігімен салыстыру тәсіліне байланысты:
1)тікелей бағалау әдісі; 2) өлшеммен салыстыру әдісі.
Тікелей бағалау әдісі бойынша шаманың мәнін тікелей өлшеу құралының
көрсетуі бойынша анықтайды (термометр, вольтметрдің). Бұл өдіс бойынша
өлшеу жылдам жүргізіледі, бірақ оның дәлдігі шектеулі б.т.
Аса дәлдікпен өлшеу керек болған жағдайда өлшеммен салыстыру әдісі
қолданылады. Бұл әдіс бойынша өлшенетін шаманы өлшеммен берілетін (ұдайы
қайталанатын) мөлшермен салыстырады. Мысалы, тұрақты токтың кернеуін
қалыпты элементтің электр қозғалтқыш күшімен компенсатор арқылы өлшеу.
Бақылау сұрақары:
1 Өлшеу дегеніміз не?
2 Қандай өлшеу әдісі бар?
3 Өлшеу әдісі.
4 Әрбір әдіске мысал келтіріңіз?
№ 13 дәріс
Тақырыбы: Метрология негізі
Дәріс жоспары:
1 Өлшеу құралдары туралы түсінік
2 Өлшеу сапасы жайлы түсінік
1 Өлшеу құралдарын түрлі ғылым мен техникада қолданады. Өлшеу
құралдары тәуелсіз көп ортақ белгісін айқындауға болады. Өлшем бірлігін
қаматамсыз ету жүйесі бойынша өлшеу құралдары келесі түрлерге бөлінеді:
А метрологиялық, метрологиялық мақсатқа бағытталып, бірлікті жаңартып
және оны сақтау немесе өлшеу құралдары жұмыс бірлік өлшемін тасымалдауға
негізделген;
• жұмыстық, өлшем бірлік берілісімен байланыссыз өлшемге бағытталған.
Басым көпшілік тәжірибеде қолданылған СИ екінші топқа жатқызылады.
Метрологиялық өлшеу құралы тіптен шағын ғана. Олар арнайы ғылыми-зерттеу
орталықтарында өндіріліп жасалып және тасымалданады.
Барлық өлшеу құралдары автоматтандыру деңгейі бойынша үш топқа
бөлінеді:
• автоматтандырусыз;
•автоматтандырылған, өлшеуші операцияның бір бөлігін автоматтандырылған
жағдайда жүргізу;
• автоматты, сигналды қабылдауды өңдеп немесе тіркеп барлық өлшеуді
автоматты жағдайда жүргізеді.
Қазіргі жағдайда өлшеу құралдарында автоматтандырылған және автоматты түрде
жүзеге асады. Бұл өлшеу құралдарын электронды және микропроцессор
техникасында кең қолданады.
Стандартизация деңгейі бойынша өлшеу құралы бөлінеді:
стандартталған, салалық стандарт немесе мемлекеттік талапқа сәйкес
жасалады;
• стандартталмаған (бірегей), арнайы өлшеу тасырмасына негізделіп,
стандарт талабын қажетсіз жасалынады.
Негізгі өлшеу құралдары стандартталған. Олар сериялы түрде, міндетті
мемлекеттік бақылаудан өткізіліп, өнеркәсіпте шығарылады. Стандартты емес
өлшеу құралы арнайы ғылыми-зерттеу ұйым мен бірлік дана шығарылып
дайындалады. Олар мемлекеттік бақылаудан өткізілмейді, метрологиялық
аттестация бойынша анықталып сипатталады.
• Физикалық шама өлшеміне қарай өлшеу бөлінеді: негізгі — бұл өлшеу
құралдары физикалық шама, өлшеу тапсырмасына сәйкес алынған;
• қосымша— бұл өлшеу құралы негізгі өлшеу құралы немесе объект өлшеу үшін
дәл талапты өлшем нәтижесін алуға септігін тигізуші, физикалық шама.
Өлшеу үрдісі мен негізгі қызметті атқарушы негізгі болып табылады.
2 Өлшеу нәтижесінің сапасының негізгі мінездемелеріне: 1) дәлме-
дәлділік 2) анық-қанық; 3) дұрыстық: 4) жинақтылық; 5) өлшеу нәтижесін
жаңғырту. болып табылады;
Дәлме-дәлділік - өлшеу оның нәтижесінің жақындығын өлшенетін аумақтың
ақиқаттық мағынасына қайтарушы сол сапасы. Өлшенетін биік дәлме-дәлділігі -
жас систематическалы және көлденең кемшіліктермен сипаттайды. Дәлме-
дәлділік салыстырмалы кемшіліктің модульсының қарама-қарсы аумағымен
бағаланады.
Өлшеу кемшілігінің 10 оның дәлме-дәлділігі тең 10 болады
Дәлме-дәлділіктің көтермелеуінің жолдары өте күрделі, қымбат, бейнетті.
Бірақ көбіне биік дәлме-дәлділік жөнсіз. Арада бас-басы нақты уақиғада
өлшеу дәлме-дәлділігінде қарауға қажет.
Дәлме-дәлділіктің көтермелеуінің жолдары өте күрделі, дорогостоящи,
бейнетті. Бірақ көбіне биік дәлме-дәлділік жөнсіз.
Дұрыс өлшеуде нолге системалы жақын қателік өлшеу сапасын айғақтайды.
Жинақтылық –бір-біріне мәні жақын бірдей нәтиже алынған бұл өлшеу
сапасы.
Өлшеу нәтижесін жаңғырту – әртүрлі жағдайларда алынған нәтижелер бір
біріне дәлдік жақын өлшеу сапасы болып табылады (әртүрлі әдіс және өлшеу
құралдары, түрлі орта, уақытта).
Бақылау сұрақары:
1 Өлшем құралы туралы не білесің?
2 Қандай өлшеу әдісін білесің?
3 Өлшеу сапасы деген не?
4 Өлшеу сапасын сипаттаушы не?
№ 14 дәріс
Тақырыбы: Метрология негізі
Дәріс жоспары:
1 Эталон жайлы түсінік
2 Өлшеу нәтижесін өңдеу
1 Эталон – тексеру сұлбасы бойынша төменде тұрған оның өлшемін беру
және бірлікті ұдайы өсіру және сақтау үшін тағайындалған, өлшеулер құралы
(немесе ӨЖ кешені). Эталондардың жіктелуі, тағайындалуы және оларды құруға,
сақтауға және қолдануға қойылатын жалпы талаптарды МСТ 8.057-80 «МӨЖ.
Физикалық шама бірліктерінің эталондары. Негізгі ережелер» анықтайды.
Эталон өзара байланысқан үш қасиетті иелену керек: тұрақтылық, ұдайы
өсушілік және салыстырмалылық.
Тұрақтылық – эталонның ұзақ уақыт бойында ұдайы өсіретін бірлігінің
өлшемін тұрақты етіп ұстап тұратын қасиеті, бұл кезде сыртқы шарттарға
тәуелді болатын барлық өзгерістер, дәл өлшеуге қол жетерлік шамалардың
функциялары болу керек.
Ұдайы өсушілік – өлшеу техникасын дамытудың қолданылып жүрген деңгейі
үшін ең аз қателігі бар физикалық шаманың бірліктерін ұдайы өсіру
мүмкіндігі.
Салыстырмалылық–өлшеу техникасын дамыту деңгейі үшін ең жоғары дәлдікпен
тексеру сұлбасы бойынша төмен тұрған басқа өлшеу құралдарының эталонымен
салыстыруды қамтамасыз ету мүмкіндігі.
Эталондардың келесі түрлерін ажыратады:
-алғашқы реттік – бірлікті ең жоғары дәлдікпен ұдайы өсіруді және сақтауды
қамтамасыз етеді. Бұл теңдессіз күрделі өлшеу кешендері, олар өлшеулер
бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесінің негізін құрайды;
-арнайы – бірлікті ерекше жағдайларда ұдайы өсіруді қамтамасыз етеді,
оларда бірлік өлшемін алғашқы реттік эталоннан талап етілетін дәлдікпен
тура беру жүзеге асырылмайды, және осы шарттар үшін алғашқы реттік эталон
болып табылады;
-мемлекеттік – бұл ел үшін бастапқы ретінде басты метрологиялық органмен
ресми бекітілген, алғашқы реттік немесе арнайы эталон. Оларды орталық
ғылыми институттар құрайды, сақтайды және қолданады, оларды басқа елдердің
мемлекеттік эталондарымен кезең сайын салыстырады;
-екінші реттік – сәйкес физикалық шаманың алғашқы реттік эталонымен
салыстырумен алынған бірлік өлшемін сақтайды. Екінші реттік эталондар
тексеру жұмыстарының қажеттілігі кезінде және мемлекеттік эталонның
сақталуын және аз тозуын қамтамасыз ету үшін құрылады.
Метрологиялық тағайындалуы бойынша екінші реттік эталондар мына түрде
бөлінеді:
-эталон-көшірме – бірлік өлшемін жұмыстық эталонмен беру үшін
тағайындалған.
-эталон-салыстыру – қандай да бір себептер бойынша бір-бірімен тікелей
салыстырыла алмайтын, эталондарды салыстыру үшін қолданылады;
-эталон-куәгер – мемлекеттік эталонның сақталғандығы мен тұрақтылы-ғын
тексеру және бүлінген немесе жоғалған жағдайда оны ауыстыру үшін
тағайындалған. Қазіргі уақытта тек килограмм эталонының ғана эталон-куәгері
бар. Ол негізгі эталонның тұрақтылығын бақылау мүмкіндігін қамтамасыз
етеді;
-жұмыстық эталон – бірлік өлшемін жұмыстық өлшеулер құралдарына беру үшін
қолданылады. Ведомстволардың, министрліктердің зертханаларында және
территориялық метрологиялық органдарда ең көп таралған.
Қазақстан Республикасы аймағында өндірілетін немесе Қазақстан Республикасы
аймағына енгізілетін, сондай-ақ жөндеуден шығарылған және қолданыстағы және
сақтаудағы өлшем құралдарына салыстырып-тексеру жүргізуді ұйымдастыруға
және тәртібіне қойылатын негізгі талаптар ҚР СТ 2.4 белгіленеді.
Өлшем құралдарын салыстырып тексеруді өлшем құралдарын белгіленген
техникалық талаптарға сәйкестігін анықтау және растау және де олардың
қолдануға жарамдылығын бекіту мақсатында жүргізеді.
2 Өлшеу әдісінің қателігі – бұл теориялық қателік яғни, жеңілдік пен
рұқсат ету болып табылады.
Субъективті қателік кез келген индивидуалды адамнан кететін қателік:
♦ ағзаның ерекшелігі;
♦ дұрыс емес дағдыға әдеттену;
♦ алынған сигналға жылдамдық реакциясы.
Жүйелі қателік тұрақты, барлық уақытта мағынасы мен белгісін өзгертпейді.
Айнымалы уақыт ішінде мағынасы мен белгісін өзгертеді. Переменные
погрешности могут быть:
♦үдемелі – әрдайым үнемі немесе өспелі, немесе кему;
♦ мерзімді – белгі мен мағынаның мерзімді өзгеруі (секундометр, сағат
тәрізді индикаторы т.с.с осьтің бағыттаушы центрмен шкала центрмен сәйкес
келмеуі)
♦ қателік, күрделі заңға сәйкес өзгеруі.
Өлшеудің жүйелі қателігіне жатады:
♦ өлшеуге дейінгі қателік дерек көздерін шектеу (термостатирлеу, экранда
көрсету, жерге қосу, амортизаторды орнату);
♦ өлшеу үрдісінде қателікті шектеу (аспаптық қателікті шектеу, дұрыс
орнатылмаған жағдайда, белгі бойынша қателік ақысы, салыстыру, симметриялы
салыстыру т.с.с.);
♦ өлшеу нәтижесінде түзетулер енгізу;
♦ жүйелі қателік қалдығы
Кейдесоқ қателік –қайталай өлшеуде кездейсоқ туындайтын шама қателігі.
Бақылау сұрақары:
1 Эталон деген не?
2 Қандай эталон түр өзгешелігін білесіз
3 Қателік деген не?
4 Қателіктің түріне сипатама бер?
№ 15 дәріс
Тақырыбы: Метрология негізі
Дәріс жоспары:
1 Метрологиялық қамтамасыз ету
2 Өлшеу бірлігін қамтамасыз ету принципі
1 Метрологиялық қамтамасыз етуге ғылыми және ұйым негізін орнату,
техникалық құрылғы, норма мен заң, өлшеу дәлдік талабына сәйкес бірлікке
қол жеткізу жатқызылады.
Ғылыми негізгі метрологиялық қамтамасыз етуге метрологиялық — өлшеу
ғылымы, бірлікті қамтамасыз ету әдісі және дәлдік талапқа сәйкес жету.
Метрология негізіне: жалпы өлшеу теориясы, физикалық шама бірлігі және оның
жүйесі, дәлдік өлшеуді анықтау, өлшеу құралы мен үлгі эталонды жасау.
Негізгі метрологиялық қамтамасыз етуді ұйымдастыру— метрологиялық
қызмет, яғни мемлекеттік метрология қызметі мен физикалық және заңды
тұлғаның метрологиялық қызметінен тұрады.
Техникалық негізгі метрологиялық қамтамасыз етуге жатады: мемлекеттік
эталон физикалық шама бірлігі, жоғары дәлдікті қамтамасыз ету; үлгі өлшеуші
құрал көмегімен физикалық шама бірлікті эталонның барлық өлшеу құралына
беріледі; жұмыс құрал өлшемін өндірісте шығару, өңдеу; мемлекеттік бақылау
өлшем құралы; мемлекеттік тексеру немесе метрологиялық аттестация өлшем
құралы; заттық материал қасиеті мен стандарттық үлгі құрамы; заттық
материал қасиеті мен физикалық тұрақты шама жайлы стандартты анықтама
мәліметтер.
Маңызды ғылыми техникалық тапсырма шешімін, сонымен қатар өнім сапасын
қамтамасыз ету мәселесі, дұрыс өлшеу мен бірлікке байланысты болып келеді.
Өлшем бірлік –бұл өлшеу процесінің жағдайы, өлшеудің барлық нәтижесі
заңдастырылған өлшем бірлік пен дәлдікті сақтандырылған сенімді
ықтималдықпен қамтамасыз етілген. Жақында қабылданған салыстырмалы
қарапайым өлшеу әдісі қателік нәтижесі толығымен өлшеу құралының
қателігімен анықталады. Сол себептен өлшем бірлікке қол жеткізуде біріңғай
өлшем құралы заңдастырылған өлшем бірлік, метрологиялық нормаға сәйкес
қамтамасыз етілген.
2 Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің негізгі принциптеріне жатады:
Заңдастырылған физикалық шама бірлікті ғана қабылдау (ФШ);
ФШ мемлекеттік эталонмен жасап шығару;
- Заңдастырылған өлшем құралын қабылдау яғни, мемлекеттік сынақтан
өтіп бірлігі берілген ФШ мемлекеттік эталоны;
- міндетті мерзімді бақылау белгілі орнатылған уақытта өлшеу
құралына қабылданған;
- өлшеудің аттестатталған әдісі мен тексерілген өлшеу құралын
пайдалану өлшеудің дәлдік жарамдылығын қамтамасыз етеді;
- қателіктің ықтимал мәні болған жағдайда өлшеу нәтижесін
пайдалану;
- өлшеу құралын ведомствалы бақылау және мемлекеттік бақылау,
метрологиялық заң мен нормасын сақтау жүйелі бақылау.
Бұл принциптерді ғылыми, техникалық және негізгі ұйым Мемлекеттік
қызмет өлшем бірлігін қаматамасыз етуші жүзеге асырады.
Ведомствалы деңгейінде метрологиялық қызметтің барлық түрі дәлдікті
өлшеу және бірлікпен қамтамасыз етеді.
Негізгі өндірісте МҚ-дің қызметіне мыналар жатады:
- өндірісте МҚ өлшеу жағдайын анализдеу мен өндеуді жаңарту;
- бақылау мен сынау, заманауи өлшеу әдісін орнату, дәлік
өлшемнің оптималды нормасы, өлшеуші параметр номенклатурасын рационалды
орнату;
- стандарттарды енгізу, дәлдік өлшеу нормасын регламенттеу;
- метрологиялық нормативтік-техникалық сараптаманы,
конструкторлық технологикалық құжаттаманы жүргізу;
- өлшеу құралын метрологиялық аттестаттау және тексеру (СИ);
- өндірісті бақылау, жағдайын, жөндеу жұмыстарын қабылдау СИ.
Өндірісте өлшеу құралына инженер-эксплуататор жауапты болса,
кәсіпорында – жетекші жауапты болып табылады.
Бақылау сұрақтары:
1 Метрологиялық қамтамасыз ету негізі?
2 Өлшем бірлікті қамтамасыз етуді реттейтін заң қандай?
3 Құралға кім жауапты?
№ 16 дәріс
Тақырыбы: Метрология негізі
Дәріс жоспары:
1 Технологиялық процесті метрологиялық қамтамасыз ету
2 Техникалық құрылғы параметрін бақылау және өлшеу қажеттілігі
1 Технологиялық процесс параметрін өлшеуші рационалды анықтау бойынша
негізгі критерий— өнеркәсіптің технологиялық процестің толық деңгейі жайлы
ақпарат және объектілі ақпаратпен қанағаттандыру.
Бақыланатын параметрдің негізгі критериі технологиялық процесте нақты
бақылаушы нүкте саны орнатылауы қажет. Берілген ақпаратқа сай нақты
технологиялық процесі бойынша өлшеудің жалпы санын анықтап, метрологиялық
қамтамасыз ету бойынша жұмыс көлемін орнату.
Техникалық және конструкторлы құжатты, метрологиялық сапаршы
нормативті-техникалық процестерді рационалды номенклатура өлшеуші
параметрі тексереді.
Берілген тапсырмаға сәйкес шешімді бақылайды:
өлшеуші параметр номенклатура мен сапа көрсеткіштері стандарт талабына
сәйкес болуы;
техникалық процес немесе өнім тағайындалған номенклатураға сәйкестігі;
қоршаған ортаны қорғау және еңбек қауіпсіздігін бақылау дұрыстығы;
сапа көрсеткіші мен параметрдің жіберілетін технологиялық ауытқуы
нормаланған дәлел;
жіберілетін шекара интервалы немесе номиналды параметрдің рұқсат етілетін
ауытқуы көрсетілуі тиіс (форма "... дейін").
Егер артық немесе кем параметр рұқсат етілсе, форма мынаны көрсетеді
"артық емес..." немесе "кем емес..." сәйкес;
Мақсатқа сай таңдалған дәлдік номенклатура бақылау шығынын азайтады.
2 Объективті тексеру мүмкіндігі техникалық параметр талабын дұрыс
толық формалауға мүмкіндік береді.
Әрбір техникалық талап тексереді:
(түрлі талқылауда) тапсырма әдептілігі;
✓ Талап стандартты терминде, жалпыға қабылданған ғылыми
техникалық әдебиет түрінде болуы тиіс.
✓ Спецификалық терминдер, жалпыға қабылданған емес және түрлі
мағынада болыуы мүмкін, сол себептен оны алдын ала сілтеме ретінде құжатта
немесе оған анықтама жасалынуы тиіс;
✓ Өлшеуді тексеру жолында физикалық шама талабы органолептикалық
(түс, иіс, дәм, иілгіштігі және т.б.) бақылау талабына ауысу мүмкіндігі
бар;
✓ Өлшеу параметрін реттеп және автоматтандыру бақылауын қабылдағанда,
өндіруші еңбегін арттырып және өлшеу шығынын төмендеуі тиіс;
✓ Экономикалық және техникалық мақсатта орталықтан басқарылатын құрал
қолданылады (цехтағы пуль, өндірістегі диспетчер т.б).
Бақылау сұрақтары
1 Техникалық процесті метрологиялық қамтамасыз етудің негізгі тапсырмасы?
2 Техникалық процесті метрологиялық қамтамасыз етуде кім жауапкершілікке
алады?
3 Өндірісте техникалық процесті метрологиялық қамтамасыз ету мақсаты?
№ 17 дәріс
Тақырыбы: Халықаралық электротехникалық комиссия
Дәріс жоспары:
1 ХЭК жалпы анықтама
2ХЭК жалпы құрылымы
1 ХЭК - электртехника, радиоэлектроника, байланыс салалары
стандарттарын әзірлейді. Ол 13 ел қатысқан халықаралық конференцияда бұдан
бір ғасыр бұрын 1906 жылы, яғни ИСО - дан бұрын қүрылды. ХЭК мен ИСО - ның
әр мезгілде құрылуы мен түрлі бағыттылығына, екі ірі халықаралық ұйымның
бір қатар бағытта қызмет етіп келе жатыр.
ИСО мен ХЭК - тің міндеттерінің ортақтығы мен кейбір органдар
қызметтерінің қосақталу мүмкіндігін ескере, бұл екі ұйымның арасында бір
жағынан қызметтер аясын шектеу, ал басқа жағынан техникалық қызметтерді
үйлестіруге бағытталған.
ХЭК мүшелерінің мөлшері (60 жуық) ИСО - дан кем. Бұл көптеген дамып
келе жатқан елдерде электртехника, электроника және байланыстардың мүлдем
болмауы немесе нашар жетілгендігінен. КСРО 1922 жылдан бастап МЭК мүшесі
болған.
ХЭК - тің жоғары басқару органы- барлық ұлттық комитеттер кіретін Кеңес
(17-сурет). Кеңестің жыл сайынғы мәжілістері ХЭК мүше елдерінде кезекпен
өткізіліп, ұйымның қызметтерінің барлық кешенді мәселелерін шешуге
арналады. Шешімдер жай көпшілік дауысымен қабылданады. Дауыстар бөлінуі тең
болған жағдайда Президент шешуші дауыс құқығына ие.
МЭК ұйымына мүше елдердің көпшілігі стандарттау жөніндегі ездерінің
ұлттық ұйымдарымен кірген, кейбір елдерде (Франция, Германия, Италия,
Бельгия және басқалаларын стандарттау жөніндегі ұлттық ұйым құрылымына
кірмейтін МЭК - ке қатысу жөніндегі арнайы комитеттер құрылды.
ХЭК ресми тілдері - ағылшын, француз және орыс.
Ұйымның өз жарғысымен анықталған негізгі мақсаты - халықаралық
стандарттар мен басқа құжаттар әзірлеу арқылы электротехника және
радиотехника төңірегінде стандарттау және онымен сабақтас мәселелер жөнінде
халықаралық ынтымақтастыққа ықпал ету. Іс - әрекет комитетіне бағынышты
кеңес беруші топтар жұмыс істейді. Комитет оларды техникалық комитет
жұмыстарына нақты мәселелер бойынша үйлестіру қажеттілігі туындағанда
құруға құқылы. Екі кеңес беруші топтар қауіпсіздік нормаларын әзірлеуді
өзара бөлісіп алған: АКОС - электр қауіпсіздігін, АСЕТ - электроника мен
байланыс мәселерін.
ХЭК - тің негізгі стандарттау нысандары:
- электртехника өнеркәсібінің материалдары (сұйық, қатты, газ тәрізді
дтэлектриктер, мыс, аллюминий және олардың балқымалары, магнитті
материалдар);
- өндірістік мақсаттағы электртехника жабдықтары (дәнекерлеуші
аппараттар, қозғағыштар, жарық техникалық, жабдығы, реле, төменгі вольтті
аппараттар, желілер және басқалары);
- электрэнергиялық жабдықтар (булық және гидравликалық турбиналар,
электрбайланыс сымдары, генераторлар, трансформаторлар);
- электрондық өнеркәсіп бұйымдары (интегралдық схемалар,
микропроцессорлар және басқалары);
- тұрмыстық және өндірістік мақсаттардағы электрондық жабдықтар;
- электраспаптар;
- байланыс серіктеріне арналған жабдықтар;
- терминология.
ХЭК құрамындағы электрондық және электртехникалық жабдықтар шығаратын
радиокедергілерді өлшеу әдістерін стандарттаумен айналысатын
Радиокедергілер жөніндегі Халықаралық арнайы комитеттің (СИСПР) біршама
ерекше статусы бар. Ондай кедергілер жіберілуі мүмкін деңгейлер іс -
жүзінде барлық дамыған елдердің тікелей техникалық заңнамаларының
нысандары. Электрондық және электртехникалық жабдықтардың СИСПР
стандарттарына сәйкестігі сертификатталады.
СИСПР - ге тек ұлттық комитеттер ғана емес, халықаралық комиттер де
қатысады: Еуропалық радиохабар одағы, Халықаралық радио мен теледидар
ұйымы, Халықаралық электротехникаларын өндіретін және тарататын одақ,
Халықаралық ірі электртехникалық жүйелері жөніндегі конференция,
Халықаралық теміржол одағы, Халықаралық қоғамдық көлік одағы, Халықаралық
электртермия жөніндегі одақ. Комитет жұмысына бақылаушылар ретінде
Халықаралық радио байланыс комитеті мен Халықаралық азаматтық авиация
комитеті қатысады. СИСПР халықаралық нормативтік құжаттар, сондай - ақ
ақпараттық құжаттар да әзірлейді.
ХЭК-тің негізгі үйлестіруші органы – Іс-әрекеттер комитеті. Бұл комитет
өзінің басты міндеті техникалық комиттер жұмыстарын үйлестіруден басқа,
жұмыстардың жаңа бағыттары қажеттілігін анықтайды, техникалық жұмысты
қамтамасыз ететін әдістемедік құжаттар әзірлейді, басқа ұйымдармен
қызметтесу мәселелерін шешуге қатысады және Кеңестің барлық тапсырмаларын
орындайды.
ХЭК бюджеті ИСО - кі сияқты, осы ұйымға мүше - елдердің жарнасы мен
халықаралық стандарттар сату түсімдерінен құралады. МЭК техникалық
органдарының құрылымы да ИСО сияқты-техникалық комитет, комитет бөлімдері
және жұмыс топтарынан тұрады. МЭК-те 80 техникалық комитет бар, олардың бір
бөлігі (ИСО-дай) жалпы техникалық және саларалық сипаттағы халықаралық
стандарттар, ал басқа бөлігі нақты өнім түрлерінің халықаралық
стандарттарын әзірлейді.
Қазіргі уақытқа дейін МЭК 3000 аса мемлекеттік стандарттар әзірледі.
Тұрмыстық электрбұйымдары мен машиналаларға арналған қауіпсіздік талаптары
жөніндегі жұмыстарды МЭК атқаруының маңызын атап өткен жөн. Әр елдерде
қауіпсіздікті қамтамасыз ету жолының түрліше болуына байланысты «Тұрмыстық
электраспаптары қауіпсіздігі» 61 ТК барлық электраспаптары мен машиналарға
талаптар қойған 40 аса мемлекеттік стандарттар шығарды. МЭК халықаралық
стандартына электраспаптар мен машиналардың сәйкестігін сертификаттау
жүйесін МЭК - те құруына байланысты, осы сала бойынша стандарттар
әзірлеудің маңызы ерекше.
Болашақта кейбір мамандардың болжамдары бойынша МЭК пен ИСО - ның іс -
әрекеттері бірте - бірте жақындай түседі: бірінші этапта - мемлекеттік
стандарттар даярлаудың бірыңғай тәртібін әзірлеу, бірлескен техникалық
комитет құру; ал екінші этапта-бірігіп кетуі мүмкін, ИСО мен МЭК ұйымдарына
көпшілік елдер тіпті бір органдар - ұлттық стандарттау жөніндегі ұйымдармен
кірген.
ИСО мен МЭК халықаралық стандарттарын даярлау мерзімдерін қысқарту
маңызды міндет, себебі қазіргі кезде оларды әзірлеуге орташа 4 - 5 жыл
кетеді. Өнімнің моральді ескіру мерзімінің қысқарға ыңғайлануы,
стандарттарға халықаралық сауда сұраныстарының шапшаң әсерінің қажеттілігі
халықаралық стандарттар әзірлеу мерзімін күрт қысқрту міндетін қояды.
Халықаралық стандарттар жобасын телеконференция шеңберінде талқылау
тәртіптері тәжірибеде жиі қолданыла бастады. Телеконференциялардың әр елдер
мамандарының іс - сапармен келіп қатысатын дәстүрлі мәжілістерінен
айырмашылығы, олар жиі, ұйымшылдықпен және тез өткізіледі. Мамандардың
бағалауынша, дәстүрлі тәртіп шеңберінде мемлекеттік стандарт әзірлеумен
салыстырғанда телеконференцияда қаражаттың 80%, уақыттың 60% үнемделеді.
Шетелдік тәжірибедегі «стандартттар әзірлеу тәртіптерін электрондау»
процесі уақыт өте келе дәстүрлі стандарттар әзірлеу кезеңінен толық бас
тартуға әкелуі мүмкін: «жобапікір - пікірді ескерту» тізбегінің орнына
стандарттар редакциясын жасап бітіруге барлық мүдделі тараптар шын
көпжақтылық тікелей қатысу режимінде жұмыс жасау жоспарлануда.
Халықаралық стандарттау жөніндегі жұмыстарға ИСО, МЭК, МАК - пен бірге
(стандарттау жөніндегі жұмыстарға мамандандырылған ұйымдар ретінде) басқа
ұйымдар да қатысады.
№ 18 дәріс
Тақырыбы: Стандарттау негізі
Дәріс жоспары:
1Стандарттау жайлы түсінік
2Стандарттау принципі
1 Стандарттау адам қоғамының дамуы мен тығыз байланысты. Ежелгі кезде
бірыңғай өлшемдер жүйесін, стандартты өлшемді құрылыс материалдарын,
стандартты диаметрі бар су құбырларын қолдану – бұның бәрі сол заманда
стандарттау қызметінің жұмыс істегеніне дәлел.
Сол сияқты Ежелгі Мысырда құрылыста тұрақты, «стандартты» өлшемі бар
кірпіштерді қолданды, олардың өлшемдерін арнайы шенеуніктер қатаң бақылады.
Грек архитектурасының тамаша ескерткіштері – дүниежүзіне танымал
болған шіркеулер, олардың бағандары шағын ғана элементтерден жасалған.
Ежелгі римляндар су құбырларын салғанда стандарттау принциптері мен
әдістерін сол кезден бастап қолданған.
Орта ғасырда салалардың дамуына байланысты стандарттау әдістері жиі
қолдана бастады. Сол кезде маталардың енінің өлшемдері, оның құрамындағы
жіптердің бірыңғай саны орнатылды, маталар өндірісінде қолданылатын
шикізатқа бірыңғай талаптар анықталды.
1785 жылы француз инженері Леблан қарулық құлыптардың партиясын – 50
данада дайындап шығарды, олардың әрбіреуі тек өздеріне тән маңызды
қасиеттерге ие болды. Бұл өзара-алмастырушылық және бірегейлік қасиеттері.
Осы құлыптардың әрқайсысын алдын-ала дайындамай қарудың кез-келгеніне сала
берді.
Жаппай өндіріске көшу мақсатымен Германияда қарулық зауытта қаруларға
стандарт орнатылды, бұл стандарт бойынша қарудың калибрі 13,9 мм тең болды.
19 ғасырдың екінші жартысында стандарттау жөніндегі жұмыстар барлық
өнеркәсіптік кәсіпорындарда жүргізілді.
Стандарттау бұл жылдары тек бөлек фирмалардың және кәсіпорындардың
ішінде ғана жүргізілді. Бірақ қоғамдық еңбектің бөлінуі салдарынан
стандарттау ұлттық және халықаралық маңызына ие болды.
1846 жылы Германияда теміржол колеясының ені мен вагондардың тізбекті
құралдары бірыңғайланды.
1869 жылы мұнда алғашқы анықтамалар кітабы жарық көрді, бұл
анықтамаларда темірдің стандартты профилдерінің өлшемдері берілді.
1870 жылы Еуропаның бірқатар елдерінде кірпіштердің стандартты
өлшемдері орнатылды.
1891 жылы Англияда, біраз соңыра басқа мемлекеттерде Витворт атты
бұрандыларды стандарттау енгізілді (ол дюйммен өлшенді), біраздан кейін
елдердің көбінде ол метриялық бұрандыға ауысты.
Халықаралық стандарттаудың басталуы 1875 жылы Парижда 17 ел қатысқан
Халықаралық метриялық конвенцияны кабылдауын және Халықаралық өлшемдер және
таразылар бюросының орнатылуын айтуға болады. Ұлттық және халықаралық
стандарттаудың бұл алғашқы жетістіктері өндірістік күштің дамуына үлкен
тәжірибелік әсерін тигізді.
19 ғасырдың соңында және 20 ғасырдың басында техника, өнеркәсіп және
өндірістің дамуы күшейді. Осыған байланысты экономикалық қатынастар жағынан
жақсы дамыған елдерде ұлттық стандарттаудың ұйымдастырылуымен айнала
бастады, солардың салдарынан бұл мемлекеттерде стандарттау жөніндегі ұлттық
ұйымдар құрылды.
Англияда 1901 жылы стандарттар Комитеті құрылды, оның басты мақсаты –
Британ империясының экономикалық күшін шикізатқа, өнеркәсіптік бұйымдарға
және әскери техникаға стандарттарды дайындап, енгізу арқылы күшейту болды.
1931 жылы Алматыда стандарттау жөніндегі Қазақ өңірлік бюросы құрылып,
1938 жылы ол өлшемдер мен өлшеу аспаптары жөніндегі жұмыстармен
шұғылданатын уәкілетті комитет Басқармасына өзгертілді.
Қазақстан тарихындағы маңызды оқиғаларына 1993 жылы «Стандарттау және
сертификаттау туралы» ҚР заңын, ал 1999 жылы «Стандарттау туралы» ҚР заңын
қабылдау болып саналады.
2004 жылы Қазақстанда «Техникалық реттеу туралы» ҚР заңы қабылданып,
2005 жылдың мамыр айында ол күшіне енеді.
Стандарт – уәкілетті орган көздеген тәртіппен бекітілген, көп мәрте
және ерікті пайдалану мақсатында техникалық реттеу объектілеріне
ережелерді, жалпы принциптер мен сипаттамаларды белгілейтін құжат;
«Техникалық реттеу туралы» заңында келесі анықтамалар берілген:
Стандарттау – нақты қойылып отырған және ыктимал міндеттерге қатысты
көпшілікке ортақ, көп мәрте және ерікті пайдалану үшін ережелер белгілеу
аркылы өнімге, көрсетілетін қызметке және процестерге койылатын талаптарды
ретке келтірудің оңтайлы деңгейіне қол жеткізуге бағытталған қызмет;
Стандарт – уәкілетті орган көздеген тәртіппен бекітілген, көп мәрте
және ерікті пайдалану максатында техникалык реттеу объектілеріне
ережелерді, жалпы принциптер мен сипаттамаларды белгілейтін қүжат;
Стандарттау халықаралық, аймақтық және ұлттық деңгейде өтеді. Стандарттау
жөніндегі нормативтік құжат – стандарттау жөніндегі қызметтің әр түріне
немесе оның нәтижелеріне қатысты нормаларды, ережелерді, сипаттамаларды,
принциптерді белгілейтін қүжат.
Стандарттау жөніндегі өңірлік ұйым – географиялық немесе экономикалық
бір ғана өңірдің стандарттау жөніндегі тиісті органдары қызметіне қатысу
үшін ашық болатын стандарттау жөніндегі ұйым;
Стандарттау жөніндегі техникалық комитет – бекітілген стандарттау
объектілері немесе қызмет бағыттары бойынша стандарттарды әзірлеу және
мемлекеттік техникалык реттеу жүйесін құруға катысу үшін ерікті негізде
экономика салаларында құрылатын консультациялық-кеңесші орган.
2 Техникалық реттеуде стандарттаудың принципі:
1) мемлекеттік техникалық реттеу жүйесiнiң бiрлiгi мен тұтастығы;
2) бiрыңғай терминологияны, өнiмге, көрсетiлетiн қызметке, процестерге
қойылатын талаптарды белгiлеу ережелерiн қолдану;
3) техникалық реттеу мақсаттарының орындылығы мен қолжетiмдi болуы,
техникалық реттеу процестерiне қатысу үшiн тең мүмкiндiктердi, мемлекет пен
мүдделi тараптар мүдделерінің теңгерімiн қамтамасыз ету;
4) отандық және импортталатын өнiмге, көрсетiлетiн қызметке және олардың
белгiленген талаптарға сәйкестiгiн растау рәсiмдерiне қойылатын талаптардың
бiрдей болуы;
5) техникалық регламенттер мен стандарттарды әзiрлеу кезiнде ғылым мен
техника жетiстiктерiн, халықаралық және өңiрлiк ұйымдардың стандарттарын
басым пайдалану;
6) техникалық регламенттер талаптарының мемлекет экономикасының дамуы,
оның материалдық-техникалық базасы деңгейiне және ғылыми-техникалық даму
деңгейiне сәйкестігі;
7) мемлекеттік құпияларды және заңмен қорғалатын өзге де құпияны
құрайтын мәлiметтердi қоспағанда, техникалық регламенттердің,
стандарттардың және олар туралы, оларды әзiрлеу, бекіту, жариялау тәртібі
туралы ақпараттың қолжетiмдiлiгi;
8) стандарттарды қолдану мақсатында оларды ерiктi түрде таңдау;
9) сәйкестiктi растаудың бiрыңғай жүйесi мен ережелерi;
10) бiр органның аккредиттеу және сәйкестiктi растау жөніндегі
өкiлеттiктердi қоса атқаруын болдырмау;
11) бiр мемлекеттік органда мемлекеттік бақылау және сәйкестiктi растау
функцияларының үйлеспеушiлiгi;
12) сәйкестiктi растау жөніндегі органдардың дайындаушылардан
(орындаушылардан), сатушылардан және сатып алушылардан тәуелсiздiгi;
13) сәйкестiктi растау жөніндегі жұмыстарда бәсекелестiктiң шектелуiн
болдырмау принциптерiне негiзделедi.
Бақылау сұрақтары:
1 Сертификаттау саласында қандай заң бар?
2 Қандай заң өз күшінде?
3 Заң қандай бөлімдерден тұрады
4 Сертификаттауға сәйкес бөліміне қысқаша анықтама
5 Техникалық реттеудің мақсаты
6 Техникалық реттеудің негізгі принципі
№ 19 дәріс
Тақырыбы: Стандарттау негізі
Дәріс жоспары:
1 Стандарттау әдістері
2 Стандарттау түрі және категориясы
1 Стандарттау қызмет түрі ретінде жалпы ғылыми және арнаулы әдістердің
жиынтығына сүйенеді. Бұл әдістер жиынтығы қайталанып кездесетін міндеттерді
оптималды шешу үшін қажет болып табылады.
Стандарттау жұмыстарында жиі қолданылатын әдістер:
1) стандарттау нысандарын ретке келтіру;
2) параметрлік стандарттау;
3) унификациялау;
4) агрегаттау;
5) кешенді стандарттау;
6) озық стандарттау.
Стандарттау нысандарын ретке келтіру стандарттау нысандарының алуан
түрлігін басқару болып табылады. Мысалы, жіктеуіштер, типтік
конструкциялар, комплекттеуші бұйымдар, процестер, ережелер, құжаттардың
формалары (нұсқалары) ретке келтіру жұмыстарының нәтижесі болып табылады.
Параметрлер қатарларын стандарттау процесі параметрлік стандарттау деп
аталады. Мысалы, киім және аяқ-киімнің өлшемдік қатарларын құру үшін
көптеген еркек және әйел адамдарын (әртүрлі жастағы, әртүрлі өңірде
тұратын) антропометриялық өлшеулерден өткізу керек. Алынған нәтижелер
математикалық статистика әдістерімен өңделеді.
Унификациялау – (бірыңғайландыру) (лат. unus – бір) - өнім, процестер
және қызмет көрсетулер түрлерінің, олардың параметрлерінің және
өлшемдерінің мәндерінің оңтайлы санын таңдау (тағайындау).
Агрегаттау - бұйымдардың, машина, аспап және жабдықтарды бөлек
стандартты бірыңғайланған бөлшектер мен тораптардан құрау және қолдану
әдісі. Бұндай бөлшектер мен тораптар әртүрлі қосылыста конструкциясы және
сыртқы бейнесімен ажырасатын өлшемдердің кең номенклатурасын өзірлеуге
мүмкіндік береді.
Кешенді стандарттау - стандарттаудың негізгі әдістерінің бірі.
Кешенді стандарттау кезінде тұтас нысанның өзіне ғана емес, оның негізгі
элементтеріне де өзара байланыстырылған талаптар қойылады және қолданылады.
Мақсаты – нақты мәселенің оңтайлы шешімін табу
2 Қазақстан Республикасының аумағында қолданылатын стандарттау жөніндегі
нормативтiк құжаттарға:
1) халықаралық стандарттар;
2) өңiрлiк стандарттар және техникалық-экономикалық ақпарат
жiктеуiштерi, стандарттау жөніндегі ережелер мен ұсынымдар;
3) Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарттары мен техникалық-
экономикалық ақпарат жiктеуiштерi;
4) ұйымдар стандарттары;
5) Қазақстан Республикасының стандарттау жөніндегі ұсынымдары;
6) шет мемлекеттердiң ұлттық стандарттары, ұйымдар стандарттары,
техникалық-экономикалық ақпарат жiктеуiштерi, стандарттау жөніндегі
ережелерi, нормалары мен ұсынымдары жатады.
Мемлекеттік стандарттар, егер Қазақстан Республикасының заңдары немесе
техникалық регламенттері олар туралы нұсқауларды қамтитын болса, міндетті
болып табылады.
2. Мемлекеттік стандарттар:
1) мемлекеттік техникалық реттеу жүйесiнiң жалпы ұйымдастыру-әдiстемелiк
ережелерiн белгiлейтiн, негiзге алынатын стандарттар;
2) өнiмнiң, көрсетiлетiн қызметтiң бiртектi топтарына, қажет жағдайда
нақты өнiмге, көрсетiлетiн қызметке қойылатын талаптарды белгiлейтiн
өнiмге, көрсетiлетiн қызметке арналған стандарттар;
3) процестерге арналған стандарттар;
4) өнiмдi, көрсетiлетiн қызметтi, процестердi бақылау әдiстерiне
арналған стандарттар болып бөлiнедi.
3. Негізге алынатын мемлекеттік стандарттарды уәкiлетті органның
кәсiпорындары әзiрлейдi.
4. Шет мемлекеттердiң, халықаралық ұйымдардың нормалары мен
стандарттары, осы Заңның 4-бабының 1-тармағында көзделген мақсаттарға жету
үшiн тиiмсiз немесе қолайсыз болып табылатын жағдайларды қоспағанда, олар
Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарттарын әзiрлеу кезiнде негiз
ретiнде толық немесе ішінара қолданылуы мүмкiн.
5. Мемлекеттік стандарттарда:
1) техникалық регламенттерде белгiленген талаптардың сақталуын
қамтамасыз ететiн өнiмнiң, процестердiң қауiпсiздiгі жөніндегі қажеттi
талаптар;
2) өнiмдi, көрсетiлетiн қызметтi жiктеуге қойылатын талаптар;
3) өнiмнiң бiрiздiлiк, үйлесiмдiлiк және өзара алмастырушылық
көрсеткiштерi;
4) терминдер мен анықтамалар;
5) өнiмнiң, көрсетiлетiн қызметтiң тұтыну қасиеттерi мен сипаттамаларын
қоса алғанда, функционалдық мақсатының көрсеткiштерi;
6) қабылдау, буып-түю, таңбалау, тасымалдау, сақтау, кәдеге жарату және
жою ережелерi;
7) сапасы мен қауiпсiздiгiн сынау әдiстерi;
8) ресурстардың барлық түрлерiн сақтауға және ұтымды пайдалануға
қойылатын талаптар;
9) менеджмент жүйесін енгізудi қамтамасыз ететiн, өндiрiстi
ұйымдастыруға қойылатын талаптар;
10) белгiлi бiр қызмет саласына арналған ұйымдастырушылық-әдiстемелiк
сипаттағы ережелер, сондай-ақ жалпы техникалық нормалар мен ережелер
белгiленуi мүмкiн.
6. Мемлекеттік стандарттар өнiмнiң, көрсетiлетiн қызметтiң шығарылған
жерiне қарамастан, тең дәрежеде қолданылады.
Бақылау сұрақтары:
1 Қандай стандарттау әдісін білесіз?
2 Жөнге салу деген не? Мысал келтір.
3 Унификаттау әдісін қалай түсінесіңдер, мысал келтір
4 Агрегатттау әдісін қалай түсінесіңдер, мысал келтір
5 Кешенді стандарттау әдісін қайда қолданады?
6 Озық стандарттауды қалай түсінесіңдер?
7 ҚР аймағында қандай нормативті құжат жарамды?
8 ҚР аймағында қандай стандарт жарамды?
№ 20 дәріс
Тақырыбы: Стандарттау негізі
Дәріс жоспары:
1 Мемлекеттік стандарттау жүйесі
2 Стандарттаудың түрлі салада
1 Мемлекеттік техникалық реттеу жүйесінің құрылымы келесідей:
1) Қазақстан Республикасының үкіметі;
2) уәкілетті орган;
3) өз құзыреті шегінде мемлекеттік органдар;
4) мемлекеттік органдар жанындағы техникалық реттеу саласындағы
сарапшылық кеңестері;
5) саудадағы техникалық кедергілер санитарлық және фитосанитарлық
шаралар жөніндегі ақпарат орталығы;
6) стандарттау жөніндегі техникалық комитеттер;
7) сәйкестікті растау жөніндегі органдар, зертханалар;
8) сәйкестікті растау, стандарттау және аккредиттеу жөніндегі сарапты –
аудиторлау;
9) техникалық реттеу саласындағы нормативтік құқықтық актілер мен
стандарттардың мемлекеттік қоры құрайды;
Қазақстан Республикасы Үкіметінің техникалық реттеу саласындағы
құзыретіне мыналар жатады:
1) техникалық реттеу саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі
бағыттарын әзірлеу
2) мемлекеттік техникалық реттеу жүйесін құру;
3) техникалық реттеу саласында құқықтық реформаны қамтамасыз ету;
4) мемлекеттік техникалық реттеу жүйесін дамыту бағдарламасын бекіту;
5) қорғау технологияларын қолдану ережелерін және міндетті қорғануға
жататын құжаттар мен объектілер тізбегін бекіту;
6) техникалық – экономикалық ақпарат жіктеуіштерінің депозитариесін құру
және жүргізу ережелерін бекіту;
7) өнімнің, көрсетілетін қызметтің, процестерді, қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мүдделі үшін консультациялық – кеңесші органдары құру;
8) техникалық реттеу саласындағы нормативтік құқықтық актілерді өз
құзыреті шегінде қабылдау оларға өзгерістер немесе толықтырулар еңгізу;
9) сәйкестікті растау жөніндегі органдарды және зертханаларды
аккредиттеу тәртібін белгілеу;
10) Қазақстан Республикасы конституциясында заңдарында және Қазақстан
Республикасы Президентінің актілерінде жүктелген өзге де
функцияларды атқару;
Уәкiлеттi орган мынадай функцияларды орындайды:
Техникалық реттеу саласында:
1) мемлекеттік техникалық реттеу жүйесiн құруға қатысады;
2) техникалық реттеу саласында мемлекеттік саясатты жүзеге асырады;
3) техникалық реттеу саласындағы мемлекеттік органдардың, жеке және
заңды тұлғалардың қызметiн салааралық үйлестіруді жүзеге асырады;
4) мемлекеттік органдармен бiрлесе отырып, мемлекеттік техникалық реттеу
жүйесiн дамыту бағдарламасын әзiрлейдi және олардың орындалуын үйлестiредi;
4-1) техникалық регламенттерді әзірлеу жөніндегі жоспарды әзірлейді;
5) техникалық реттеу саласындағы жобалардың және нормативтiк құқықтық
актiлердiң техникалық реттеу саласындағы мемлекеттік саясатқа және осы
Заңның 4-бабы 1-тармағында көзделген мақсаттарға сәйкестiгiне талдауды және
сараптама жүргiзудi ұйымдастырады;
6) стандарттау жөніндегі техникалық комитеттермен, жеке және заңды
тұлғалармен техникалық реттеу мәселелерi бойынша өзара iс-қимыл жасайды;
7) стандарттау, сәйкестiктi растау және аккредиттеу жөніндегі
халықаралық және өңiрлiк ұйымдарда Қазақстан Республикасының атынан өкiлдiк
етедi, халықаралық және өңiрлiк стандарттау, сәйкестiктi растау нәтижелерiн
өзара тану жөніндегі жұмыстарға қатысады;
8) мемлекеттік техникалық реттеу жүйесiнiң тiзiлiмiн жүргiзудi
ұйымдастырады;
9) техникалық регламенттер мен стандарттардың мемлекеттік қорының
жұмысын ұйымдастырады және үйлестіреді;
10) Ақпарат орталығының жұмыс iстеуiн қамтамасыз етедi;
11) сәйкестікті растау, тауар шығарылатын елді анықтау, аккредиттеу
жөніндегі сарапшы-аудиторларды аттестаттау тәртібін айқындайды және оны
ұйымдастырады, сондай-ақ оларды кәсіби даярлау мен қайта даярлауды
ұйымдастырады;
12) техникалық регламенттерде белгiленген талаптардың сақталуына
мемлекеттік бақылау жүргізу жөніндегі жұмыстарды ұйымдастырады және
үйлестiредi;
2 Дүниежүзілік тәжірибеде стандартизация толықтай қонақ үй
шаруашылығын, туризмді, байланысты, білімді, банктік істі қамтиды.
Стандарттаудың нысаны ретінде қызмет қиындық туындатады, неғұрлым
барлық оның мінездемелері сандай болуы мүмкін. Осыдан және қызмет атқарудың
сертификаттаудың өзгешелігі құралады.
Дүниежүзілік тәжірибе стандартизацияның айтылмыш облысында қызмет ету
үшін халықаралық стандартизацияның базасымен қамтылуы жетерлік. ИСО
халықаралық стандарт үшін банктің және химчисток қызмет атқаруларды
әзірлейді; сырттың халықаралық және аймақтық ұйымдары (Автотуризмның еуро
ұйымы, Халықаралық темір жол бірлестік, дүниежүзілік туристік ұйым,
халықаралық электрбайланыс бірлестігі- МСЭ және др.) өзінің облыстарында
қызмет атқарудың стандартизациянда жұмыс істейді. ИСО, МЭК және МСЭ өзінің
қызметі стандартизация бойынша саудаға қызмет атқарулармен ВТО жаңа
зерттемелерімен байланыстырады.
Қызмет ету таралуы бойынша 4 түрге жіктеледі.
* бағыт,
* тұтынушы сипаттамасы
Стандарттау бойынша халықаралық ұйым стандарттаудың қызмет атқаруына
1998 ж бастап халықаралық семинарларды өткізуде, мақсаты- мүдделі жақтардан
халықаралық стандарт қызметі жайлы ақпарат сұрау. Қазірде - қонақ үй
ісінің және көрменің стандартизация қажеттілігі жоғары болып отыр.
Қонақ үйде ең көкейкесті іс халықаралық стандартизацияның шартты
белгісі төтенше жағдайлармен басқару және қауіпсіздікпен қамту әдістері
жатады.
Стандартизация және экология. Стандартизацияның экология облысында
ерекше рөл атқарады, ол тек ұлттық және халықаралық ұйымның қызметіннің
стандартизация бойынша ғана емес. Ресурстарды қолдану және қоршаған ортаны
қорғау саласында стандарттарды көбінесе қарастырады. Стандарт - бұл
қоршаған ортаны сапамен басқару тәсілі.
Әлемдік қоғамдастық қоршаған ортаны қорғау жұмыстарын жасайды.
Айталық, тек ЕС бойынша 90 экология облысында директив қабылдаған. Олар
басты ЕС қоршаған орта, сапалы су, сапалы ауа, индустриялық тәуекелдердің
және тастандылар, айғай-шу бойынша саясатты жүргізеді.
Директивы по генеральной политике ЕС направлены на методы оценки
стоимости контроля за загрязнением в промышленности; оценку степени влияния
некоторых государственных и частных проектов на окружающую среду; создание
Европейского агентства по охране окружающей среды, сети контроля и
обеспечения информацией и др.
Директивалар ЕС бойынша бас саясатына өндіріс ластануын қадағалауды
бағалау әдісі бағытталған; мемлекеттік, жеке қоршаған орта жобасының ықпал
ету деңгейі; ақпаратпен қамту және сетти бақылау, қоршаған ортаны қорғау
бойынша Европалық агенства құру. Суға қатысты директив қорғалатын өзен,
көл және басқа мәселелерді қамтиды; ауыз су сапасын; суды кейбір қауіпті
заттардан қорғау; татымсыз судың сапалары және т.б. Ауа мен өндіріс
қауіпінен қорғау директерін кейбір қауіпті заттар мен препараттарды шектеу;
«Қауіпті заттарды маркілеу және қаптау классификациясы; қауіпті
химикаттарға экспорттау мен импорттаудағы талаптары; (асбест, двуокиси
азот, қорғасын, двуокиси күкірт және т.б) нақты заттардың ауаға таратылу
нормасы.
Шығынға қатысты мәселе директивтері қала шартына сәйкес суды тазарту
талабын анықтайды; ауа қауіпсіздігі мен ластану бойынша; артық қауіпті
заттарды бақылау; нақты объектіге қатысты нормалары.
Айқау-шудан сақтау директиві мотоцикл, автомабиль, сонымен қатар
тұрмыстық техника құралдарының айқай-шуын нормалайды.
ЕС-да арнайы экомаркі белгісінің мақсаты тұтынушыға қоршаған ортаға
қауіпсіз, экологиялы таза, талап нормаға сәйкес жасалған өнім деген ақпарат
береді. Экобелгі тағам өнімдері, сусын және дәрілік препараттарға
негізделмеген. Оларға қауіпті директивті тауар препараттарды маркілейді.
Белгі түсі жасыл, көк, қаранын ақ фонда, ақтын қара фонда болуы мүмкін.
Дайындаушы экобелгіні алу үшін алдымен өнім экология бағасын біліп, онымен
сатндарттау бойынша орган әрбір өнім тауар бойынша келісімге келіп
айналысады. Экобелгі белсенді түрде рекламаларда жүреді, себебі өндірілген
өнімнің бәсекеге қабілеттілігін білдіру мақсатында.
Экологиялық стандарттаудың басты аспектісі болып- тұтынушы мен өндіріс
тастандысын утилизациялау.
Ресейде 70 млрд.т гектар жер тастанды жерге айналған.
Экологиялық норма бойынша ұлттық стандарттау мынадай заңдарды жасауда:
• Табиғи және қоршаған ортасын қорғау;
* Аймақтың санитарлы-эпидемиологиясы;
* Жер қойнаулары;
* Жер төлемі;
* кәсіпорын және кәсіпкерлік туралы қызмет;
* Тұтынушы құқығын қорғау;
* Стандарттау;
* Өнімді чстандарттау және қызмет көрсету
* Инвестициялық қызмет;
* қорғаныстың өнеркәсібі туралы конверсия;
* Қорғаныс.
Бақылау сұрақтары
1 Техникалық реттеудің мемлекеттік құрылымын атаңыз?
2 Мемлекеттік органдарға мысал келтіру.
3 Техникалық реттеу саласында үкімет өкілі
4 Қандай менеджмент жүйесі белгілі?
5 Стандарттау жүйесі қалай жүруде?
6 Экология саласындағы стандарттаудың орны қандай?
№ 21 дәріс
Тақырыбы: Халықаралық стандарттау
Дәріс жоспары:
1 Халықаралық стандарттаудың мақсаты
2 Стандарттау бойынша халықаралық ұйым
1 ИСО мақсатына техникалық және экономика қызметі, әлемдік деңгейде
тауар айналымы және ықтымастықты кеңейтіп, стандарттауды дамыту болып
табылады.
Мақсатқа жету үшін:
-әлемдік деңгейде стандарттау бойынша барлық жағдайды қабылдау
-халықаралық стандарттарды өңдеп және хабарлау.
-техникалық комитет және оның мүше комитеті бойынша ақпарат алмасу.
-халықаралық басқада ұйымдармен бірлесу.
2 Ұйым 1947 жылдан бастап жұмыс атқарып келеді. ИСО-ның
стандарттаудағы қызмет аясы өте кең, бірақ оған МЭК құзіретіне
жататын электроника мен электртехникалары ғана кірмейді.ИСО жұмысына
120-дан аса елдер қатысады.КСРО ұйымды алғашқы қалаушылардың бірі
болды.ИСО-ның қаражат қоры мүше-елдер жарнасы,стандарттар мен басқа
басылымдар сату,сондай-ақ қайырымдылықтардан құралады.ИСО басшы
органдары - Бас ассамблея ,ИСО Кеңесі, Кеңес комитеттері, Техникалық
комитеттер және Орталық хатшылық;ИСО-ның жоғары органы – Бас
ассамблея.
Бас ассамблея - мүше-комитеттермен тағайындалған лауазымды
тұлғалар мен делегаттар жиналысы.Әр мүше-комитеттен үшеуге дейін
делегат қатысуға құқылы, бірақ олардың бақылаушылары еріп барады.
Мүше-корреспонденттер мен мүше-абоненттер бақылаушы ретінде қатысады.
Бас ассамблеяның сессия аралық кезеңінде ұйымның жұмысына
стандарттау жөніндегі ұлттық ұйымдардың өкілдері кіретін Кеңес
жетекшілік жасайды.Кеңес қарамағындағы ИСО техникалық комитеттеріне
басшылық жасайтын атқарушы бюро құрылған.
Халықаралық стандарттар жобаларын техникалық комитет шеңберінде
іс-әрекет жасайтын тікелей жұмысшы топтары әзірлейді.
ИСО өз міндеттерін тауарлар және көрсетілетін қызметтермен
халықаралық алмасуын қамтамасыз ету, сондай-ақ интеллекті, ғылыми-
техникалық мен экономикалық салалардың ынтымақтастығын дамыту
мақсатында дүниежүзінде стандарттауды және стандарттаумен сабақтас
қызметтер түрлерін дамытуға ықпал етумен анықтайды.
Техникалық комитетер (ТК)- жалпы техникалық комитет және
техниканың нақты саласында жұмыстар атқаратын комитеттерге
бөлінеді.Жалпы техникалық комитет (ИСО-да олар 26) жалпы техникалық
және салааралық міндеттерді шешеді.Оларға , мысалы,''Өлшем бірліктері”
12ТК, “Ұнамды сандар”19ТК, “Терминология”37ТК және т.б комитеттер
жатады. Техниканың нақты салаларында жұмыстар атқаратын ТК (140 жуық),
мысалы, “Автомобильдер” 22ТК, “Станоктар” 39ТК және т.б кіреді. Атқаратын
қызметтері саланы (химия , авиациялық және ғарыштық техника және
т.б) түгелдей қамтитын техникалық комитет бөлімдер мен жұмысшы
топтарын ұйымдастырады.
ИСО-ның әр мүшесі мүдделілік дәрежесіне қарай әр техникалық
комитет жұмысына өзінің қатысу статусын анықтайды. Олар бақылаушы
ретінде де белсенді мүше болуы керек.Халықаралық стандарт жобасы
техникалық комитеттің белсенді мүшелерінің көпшілігінен (75%) күптау
алса,онда ол қабылданды деп есептелінеді.
Қазір шамамен 11 мың ИСО халықаралық стандарттары қолданыста.ИСО
халықаралық стандарттарының 75% негіз қалаушы стандарттар, немесе
сынау әдістерінің стандарттары
Халықаралық стандарттау тәжірибесінде өнім стандарттарын
әзірлеудегі негізгі күш өнімге бірыңғай сынау әдістемелерін,
маркілеу, терминдеу талаптарын орнату, яғни өнімді қай ел
өндіретіні мен пайдаланатынына қарамай дайындаушы мен тұтынушының
өзара ұғынулары оларсыз мүмкін еместей болатын аспектілерге аса
көңіл бөлу болып табылады. Сонымен қатар, халықаралық стандарт
өнімнің адам өмірі мен денсаулығына және қоршаған ортаға
қауіпсіздігі, өзара ауыс-тырымдылығы мен техникалық сыйысымдылығына
қатысты талаптарын қою. Нақты өнім сапасына қойылатын басқа
талаптарға келетін болсақ, онда оларды халықаралық стандарттың
белгілеуі қажет емес. Тұтынушы-лардың түрлі категориялары үшін
нақты өнім сапасының нақты норма-сы тікелей келісім-шарттағы
(контракт) баға арқылы қалпына келтіріледі.
ИСО Кеңесіне жеті комитет – ПЛАКО, СТАКО, КАСКО, ИНФКО, ДЕВКО,
КОПОЛКО және РЕМКО кіреді.
СТАКО халықаралық стандарттар әзірлеу принциптері мен әдістемеле-
рі бойынша ИСО Кеңесіне әдістемелік және ақпараттық көмек жасауға
міндетті.Комитет күшімен берілген салада қолайлы нәтижелерге жету
бойынша ұсыныстар дайындау мен стандарттаудың негіз қалаушы
принциптерін зерттеу жүргізіледі.Сонымен қатар, СТАКО терминология
мен сауданы дамыту үшін халықаралық стандарттар пайдалану жөнінде
семинарлар ұйымдастырумен айналысады.
ПЛАКО жұмыстың техникалық жақтарын ұйымдастыру мен үйлестіру
бойынша ИСО жұмыстарын жоспарлау жөнінде ұсыныстар дайындайды.
ПЛАКО жұмыстарының сферасына техникалық комитеттерді құру мен
тарату жөніндегі ұсыныстарды қарау, комитеттердің айналысуы қажет
стандарттау ауқымын анықтау кіреді.
КАСКО – өнім, көрсетілетін қызмет, процестер және сапа жүйелерінің
стандарттар талаптарына сәйкестігін мақұлдау мәселелерімен айналысады
осы іс- әрекеттердің тәжірибесін зерттейді және ақпаратты талдайды.
Комитет өнім, көрсетілетін қызмет, сапа жүйелерінің сәйкестігін
бағалау (сертификаттау) мен сынаулар, сертификаттау жөніндегі сынау
зертханалары мен
органдарының құзіреттілігін растау бойынша нұсқау-лар әзірлейді. КАСКО
жұмыстарының маңызды аясы - ұлттық және ай-мақтық сертификаттау
жүйелерін өзара мойындау мен қабылдау, сондай-ақ сынау мен
сәйкестікті мақұлдау төңірегінде халықаралық стандарттар-ды
пайдалануға ықпал ету.
КАСКО мен МЭК бірлесіп ИСО мен МЭК мүше –елдері кеңінен пай-
даланып жатқан сертификаттаудың түрлі аспектілері жөніндегі бірқатар
нұсқауларды әзірледі. Ол құжаттардағы келтірілген принциптер ұлттық
сертификаттау жүйелерінде ескерілді және де аймақтардағы елдердің
сауда- экономикалық байланыстарында өзара жеткізілетін өнімдер сәйкес-
тігін бағалау жөніндегі келісімдер үшін негіз болды.Сонымен қатар
КАСКО сынау зертханаларын аккредиттеу мен аккредиттейтін органдар
жұмыстарының сапасын бағалау бойынша аудиторияларға жалпы талап-тар
дайындау және өнім мен сапа жүйелері сәйкестігі сертификаттарын
өзара мойындау мәселелерімен айналысады.
ДЕВКО дамып келе жатқан елдердің стандарттау төңірегіндегі
сұраныс-тарын зерттейді және сол елдердің осы саласына ықпал етуге
ұсыным-дар әзірлейді.
ДЕВКО-ның басты функциясы:
-дамып келе жатқан елдерде стандарттаудың барлық аспектілерін
кең көлемде талқылаулар ұйымдастыру, дамыған елдердің тәжірибелерін
алмасуға жағдайлар жасау;
-дамыған елдердің түрлі оқып – үйрету орталықтары базасында
стандарт-тау жөнінде мамандар даярлау;
-дамып келе жатқан елдердегі стандарттаумен айналысатын ұйымдар
ма-мандарын тәжірибе жинақтауға жіберуге ықпал ету;
-дамып келе жатқан елдер үшін стандарттау жөнінде оқу құралдар
дайындау ;
-стандарттау және метрология төңіреңінде өнеркәсібі дамыған елдер
мен дамып келе жатқан елдердің екі жақты ынтымақтастығының дамып –
жетілуіне себепші болу.Бұл бағыттарда ДЕВКО БҰҰ-мен қызметтес бо-лып
келеді. Біріккен әрекеттердің, әсердің нәтижелерінің бірі халықара-лық
оқыту орталықтарын құруы мен оның қызмет етіп жатуы.
КОПОЛКО міндеттеріне мыналар кіреді:
-өнімді стандарттаудан өте жоғары әсер алатын, сондай-ақ ұлттық
және халықаралық стандарттауға тұтынушылардың өте кеңінен қатысулары
үшін қарастырылуы қажет шараларды анықтау;
-тұтынушыларды ақпараттармен қамтамасыз етуге, олардың мүдделерін
қорғауға бағытталған ұсыныстарды және де стандарттау мәселелері
бойынша оларды оқытып – үйрету бағдарламасын стандарттау позиция-сында
жасап шығару;
-стандарттау, тұтыну тауарларына стандарттарды қолдану (пайдалану)
және тұтынушылар мүдделеріне қажетті басқа да стандарттау мәселелері
бойынша жұмыстарға тұтынушылардың қатысу тәжірибелерін жинақтау.
КОПОЛКО қызметтерінің нәтижесі - мекемелері мүддесіне қажетті
ұлттық және халықаралық стандарттар тізімдерін басып шығару және
де тұтыну тауарлары сапасын бағалау басшылықтарын нұсқауларын да-
йындау. Олардың кейбіреулерін көрсетейік:
12 нұсқау “Тұтыну тауарларын салыстырмалы сынаулар”;
14 нұсқау “Тұтынушыларға тауар туралы ақпарат”;
36 нұсқау “Тұтыну тауарларының эксплуатациялық сипатын өлшеудің
стандартты әдістерін әзірлеу”.
ИНФКО құзіретіне мыналар жатады:
-ақпараттық қызмет көрсетулер , деректер базалары, маркетинг,
стандарттар мен техникалық регламенттер сату төңіректерінде ИСО мен
мүшелерінің іс-әрекеттерін үйлестіру;
-стандарттарды үйлестіру мен басқа жоғарыда аталған мәселелер
бойынша саясат әзірлеу жөнінде ИСО Бас ассамблеясына кеңес беру;
-ИСО ақпарат желісі (ИСОНЕТ) жұмыстарын бақылау және басшылық
жасау.
Осы негізгі міндеттерден басқа, ИНФКО ақпараттық іс- әрекеттеріне
байланысты көп мөлшерде мынандай жұмыстар атқарады:
-стандарттау жөнінде ақпараттық орталықтар ұйымдастыру мен
ақпараттық орталық жұмысы бойынша нұсқаулар әзірлейді;
-ақпараттық және маркетингтік қызмет көрсетулер нарығына талдау
мен зерттеулер жасайды;
-ақпарат жинау, сақтау, іздестіру, алмасуларының жалпы принциптері
бойынша ұсынымдар құрастырады және таратады;
ИСО-ға құжаттар жасау мен тарату мен жүйелерін ұйымдастырады
және жүргізеді, осы жүйелердің өзара әрекеттеріне ықпал етеді;
-ақпараттық қызмет көрсетулер төңірегіндегі халықаралық
стандарттарды көпшілікке танымал етеді және оларды пайдалануда
мадақтайды;
-түрлі ақпараттық орталықтар жұмысы туралы тәжірибе мен ақпарат
алмасуды ұйымдастырады;
-ақпарат және оған байланысты қызметтер мәселелері бойынша халық-
аралық ұйымдармен қызметтес болады;
-ИСОНЕТ мүшелерін қабылдау мен тіркеу бойынша әрекеттер жасайды.
Осындай кең көлемдегі жұмыстар комитеттің қазіргі атауына
негіз болды (бұрынғы атауы Ақпарат жөніндегі комитет).
ИНФКО-ның мүшесі ИСО мүше – комитеттердің кез келгені бола алады,
егер оның жұмыстарына қызығушылық танытатын болса. Мүшелік үш
категорияға бөлінеді: нағыз мүше (Р), бақылаушы (О), мүше-корреспондент
ИНФКО құрамына Басқару кеңесі мен ақпарат, жүйелер және марке-
тинг жөніндегі топтар кіреді.
ИНФКО жақын болашаққа мынадай мәселелерді белгілейді:
-стандарттар туралы халықаралық электронды қ ақпарат қызметін
жасау жөніндегі ұсыным әзірлеу;
-ақпаратты қағаз жүзіндегі және электрондық тасымалдаудағы
авторлық құқықтарды қорғау бойынша жалпы басшылық прициптер
дайындау;
-халықаралық стандарттау төңірегінде маркетингтің стратегиясын
жоспар-лау мен шешу міндеттері, оның ішіне Комитеттің өзінің
қызметтерін жетілдіруге байланысты міндеттерде кірді.
Комитет 61 нағыз – мүшелер мен 16 бақылаушы – мүшелерден тұрады.
ИСОНЕТ ақпараттық жүйесі ИНФКО ақпараты жөніндегі топ құрамына
кіреді.
ИСОНЕТ-тің басым мақсаттары:
-халықаралық және ұлттық стандарттар туралы, стандарттау жөніндегі
құжаттар туралы, стандарттау төңірегіндегі кітаптар, анықтамалар мен
оқулықтар басып шығару туралы ақпараттар алмасуды қамтамасыз ету;
-басқа халықаралық ұйымдар (БҰҰ, ЮНЕСКО, МАГАТЭ және басқалары) ақпарат
жүйелерімен байланыс орнату және бірыңғай ақпарат тілі –
тезаурусты жасау.
ИСОНЕТ-тің 60 аса ұлттық мүшелері, 10 жуық ассоциациялық пен ха-
лықаралық мүшелері және ИСО/МЭК ақпарат орталығы бар.
РЕМКО стандартты үлгілерге (эталондар) қатысты мәселелер бойынша
сәйкес нұсқаулар әзірлеумен ИСО-ға әдістемелік көмек жасайды. Оған
“Халықаралық стандарттардағы стандарттар үлгілеріне сілтеме”, “Стан-
дартты үлгілерді аттестациялау. Жалпы және статистикалық принциптер”
және тағы да басқа стандартты үлгілер анықтамалары мен бірнеше
нұсқаулар жатады. Бұлардан басқа, РЕМКО стандартты үлгілер бойынша
ИСО қызметтерін халықаралық метрологиялық ұйымдармен үйлестіруші,
атап айтқанда МОЗМ - Заңнамалық метрология халықаралық ұйымымен.
Европалық экономикалық комиссия БҰҰ (ЕЭК ООН) - орган ЭКОСОС ООН
(Экономикалық және әлеуметтік кеңес БҰҰ). Ол 1947жылы құрылып соғыс
зардабына көмек көрсетті. Бірақ 1951 ж ЭКОСОС ХЭК туралы мерзімін ұзарту
туралы шешімге келіп оның БҰҰ бірлестігінде экономикалық қызмет бағытына
негіздеді.
Азық-түлік және ООН (ФАО) ауыл шаруашылық ұйымы. Бұл 1945 ж
үкіметаралық сияқты арнайы БҰҰ ұйымы. Ұйым мақсаты - жалпыға бірдей әл-
ауқат жолымен өндірістің тиімділігінің аумақтауының және азықтық және ауыл
шаруашылық азық-түліктің таратушылығына қолғабыс өрлету. Нормативтік
құжаттың зерттемесінде Фаоның осы облыстарында шамалы ИСО 25 техникалық
комитеті жұмыс жасйды. Дүниежүзілік денсаулық сақтау (ДДСҰ) ұйымы. 1948 ж
ЭКОСОС БҰҰ бойынша құрылды. ДДСҰ мақсаты – бүкіл әлем халқының денсаулығын
қорғау.
Бақылау сұрақтары:
1 Халықаралық стандарттаудың мақсаты
2 Мақсатқа қол жеткізу
3 Халықаралық стандарттау ұйымы қана құрылды?
4 ИСО-да қандай мүше елдер бар?
№ 22 дәріс
Тақырыбы: Өңірлік стандарттау
Дәріс жоспары:
1 Стандарттау бойынша аймақтық ұйым
2 Мемлекетаралық стандарттау
Стандарттау бойынша аймақтық ұйым:
- стандарттау бойынша жалпы европалық ұйым
- стандарттау бойынша өзараскандинавиялық ұйым
- Стандартизация тәуелсіз мемлекеттің одағында.
Стандарттау бойынша жалпы европалық ұйым (СЕН; СЕНЭЛЕК; ЕТСИ), Стандарттау
бойынша өзаракандинавиялық ұйым (ИНСТА), Халықаралық ассоциация Оңтүстік-
Батыс Азия елі (АСЕАН), Стандарт (КОПАНТ) панамерикандық комитеті.
Стандартизация тәуелсіз мемлекеттің одағында. Стандарттау бойынша Европалық
комитет (СЕН) 1961ж бастап құрылған. СЕН мүшелігіне 18 европалық ел жатады.
СЕН негізгі мақсаты - қолғабыс сауданың дамуының тауармен және қызмет
атқарулармен жолымен бы айдал- арада ЕС өзінің директиваларының, ЕАСТ және
сырттың үкіметаралық ұйымдары білген еуро қалыптың( евронорм, Е )
зерттемесі. Сен еуро қалыптарды ара мынадай облыстарда әзірлейді, сияқты
жабдықты үшін авиация үшін, газды газсауыт, газды плиты, және др. насос
бекеттері из Сен жұмысының негізгі ұстанымдарынан деген - ИСО қалыбының
тындырымды игерушілігі үшін евронорм зерттеме үшін негіз әлде, нешінші ИСО
кемел нәтиже толықтауыш. Стандарттау электротехника бойынша Европейский
комитет (СЕНЭЛЕК) СЕНЭЛЕК 1971 ж құрылған. 17 Европа елі мүше. СЕНЭЛЕК
негізгі мақсаты - электротехникалық өнім стандартын әзірлеу. Стандарт
СЕНЭЛЕК европалық нарықтың біріңғай әдісі ретінде қарастырылады. Аймақтық
стандарт СЕНЭЛЕК бойынша, 3формаға ие: европеалық стандарт (Е ),
гармонизация бойынша құжат (НД) және алдын-ала стандарт (Е У).
Электр байланыс стандарттай бойынша Европалық институт (ЕТСИ)
ЕТСИ 1988ж құрылды.
Оның негізгі тапсырмасы поиск - электросвязи кешенді инфрақұрылымын
ортақ қалыптарды жасау болады. Стандарттау бойынша Өзаракандинавты ұйым
(ИНСТА) -1952 ж құрылды. Оның негізгі ерекшелігі жалпы аймақтық кандинавты
стандарт әзірлемейді. Негізгі жұмысы ИНСТА ұлттық стандартты құру,
скандинавты мемлекет, ұлттық нормативтік құжаттың техникалық талабының
бірегейлендірулері, айырбастың ұйымының ақпаратпен туралы жұмыстарда ша
стандартизацияға косарландырудың аулақта- үшін, тәжірибенің таратуының ша
қалыптың жаралғанының және -членов елінің келісімді айқындамасының
ұйғарымінде ИСО, МЭК және сырт ұйымдары.
Оңтүстік-батыс Азия(АСЕАН) елінің халықаралық ассоциациясы.
Оңтүстік-батыс Азия мемлекетінің халықаралық ассоциациясы 1994 жыл
консультациялық комитетті бойынша стандартизацияға және сапаға жасады.
Барлық елдер АСЕАН топтаманың ИСО қалыптарын 9000 "мұқабаның әдісінің"
қабылдады. Комитеттің қызметі ортақ сұрақтарды бойынша стандартизацияға
және сапаға неізделген.
Қалыптың(КОПАНТ) панамерикандық комитеті. Ол 1961 жылдан өмір сүреді.
Ұйымның басты мақсаты - аймақтық саудада техникалық кедергінің жоюы. КОПАНТ
қызметі елдердің-мүшенің ұлттық ұйымының жұмысының жетілдіру, тәлім-
тәрбиені және маманның біліктілігінің көтермелеуін оқтаулы.
Стандарттау бойынша Еуразияшылық кеңес, метрологияға және
сертификаттауға(ЕАСС) 1992 жылдың наурызында қол қойып "келісім туралы
жасасады, келісімді стандартизация облысының, метрология және
сертификаттау" – болып табылды.
Мемлекетаралық стандарттау - бұл Мемлекетаралық мүддені білдіретін
обьектілерді стандарттау.
Стандарттаудың халықаралық сипатын атап өте отырып, өнімдердің
сыйысушылығын, өзара алмасушылығын, адам денсаулығы мен өмірі, қоршаған
орта қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін, оның қажеттігін тани отырып, 1992
жылғы наурызда ТМД елдерінің үкімет басшылары "Стандарттау, метрология және
сертификаттау саласында келісімді саясат жургізу туралы" Келісімге қол
қойды.
Келісімге қатысушылар алдында тұрған негізгі міндеттер:
• мемлекетаралық мүдделерді білдіретін стандарттау,метрология және
сертификаттау бойынша жұмыстар жүргізудің ортақ (жалпы) ережесін
қабылдау;
• адам өмірі мен денсаулығы, қоршаған ортаны қорғау үшін олардың
қауіпсіздігін, сыйысушылығы мен өзара алмасушылығын, сондай-ақ
сынаудың, біртұтас әдістерін қамтамасыз ететін өнімдер мен қызметтерге
бірыңғай міндетті талаптар белгілеу;
• мемлекетаралық мүдделерді білдіретін жалпы
техникалық талаптарды стандарттау;
• техникалық-экономикалық ақпараттар мен шартты белгілеу (код
беру) жүйесінің сыныптауыштарын енгізу мен дамытуды ұйымдастыру;
• келісімге қатысушы-мемлекеттердің қолдануына рұқсат ететін физикалық
шамалар бірлігін белгілеу;
• мемлекетаралық қызмет уақыты мен жиілігін, өлшеу құралдарының
ақпараттық қорларын, стандарттық үлгілері мен стандартты
анықтамалық деректерін енгізу;
• мемлекетаралық стандарттар қорын, өзге елдердің
халықаралық, аймақтық стандарттарын қалыптастыру,
сақтау және енгізу, келісімге қатысушыларды осы
стандарттармен қамтамасыз ету;
• мемлекетгік сынаулардың, метрологиялық аттестациялаудың,
өлшеу құралдарын тексеру мен калибрлеудің,
аккредитациядан өткен сынау лабораториялары
мен сертификаттау жөніндегі органдардың нәтижелерін
өзара тану;
• мемлекетаралық мүддені білдіретін мемлекетаралық
стандарттарды және нормативтік құжаттарды басып шығару және
қайта басып шығару, көбейту және тарату
• аккредитациядан өткен сынау лабораториялары
мен сертификаттау жөніндегі органдардың нәтижелерін
өзара тану;
• мемлекетаралық мүддені білдіретін мемлекетаралық
стандарттарды және нормативтік құжаттарды басып шығару және
қайта басып шығару, көбейту және тарату;
• кадрлар даярлау және біліктілікті арттыру
бағдармаларын үйлестіру;
• стандарттау, метрология және сертификаттау
саласындағы халықаралық ынтымақтастық.
Қазіргі уақытта балтық жағалауы елдерінен өзге бұрынғы КСРО-ның барлық
республикалары Келісімге қатысушылар болып саналады. Құрамына стандарттау
жөніндегі тиісті ұлттық органдардың жетекшілері кірген стандарттау,
метрология, сертификаттау жөніндегі Мемлекетаралық кеңес құрылған болатын .
Мемлекетаралық кеңес жұмысының тиімділігін арттыру үшін, Минскі
қаласында ұйымдық міндеттерді орындайтын техникалық секретариат құрылды.
ТМД елдерінің стандарттау жөніндегі ұлттық органдары
|Мемлекеттердің аттары |Ұлттық стандарттау органдарының |
| |аттары |
|1 |2 |
|Азербайжан республикасы |Азмемстандарт |
|Армения республикасы |Арммемстандарт |
|Беларусь республикасы |Белстандарт |
| Грузия республикасы |Грузстандарт |
|Қазақстан республикасы |Қазақстан Республикасының |
| |мемстандарты |
|Қырғызстан республикасы |Қырғызстандарт |
|Молдова республикасы |Мемдепартамент - Молдова. |
|Ресей федерациясы |Ресей мемстандарты |
|Тәжік республикасы |Тәжікмемстандарт |
|Түркменстан республикасы |Түркменбасмем инспекциясы |
|Өзбекстан республикасы |Өзмемстандарт |
|Украина |Украина мемстандарты |
Мемлекетаралық стандарттау жөніндегі жұмыстарды жүргізудің негізгі
принциптері: МЕМСТ 1.0-99 Мемлекетаралық стандарттау жөніндегі жұмыстарды
жүргізу Ережесі. Жалпы ережеде баяндалған.
Оған мыналар жатады:
• өзара жеткізілетін өнімдердің сапасын қамтамасыз ету жөніндегі
келісімге қол жеткізуге Келісімге қатысушы бүкіл мүдделі
мемлекеттердің өзара ұмтылуы;
• мемлекетаралық стандартты әзірлеудің дұрыс екендігі;
• мемлекетаралық стандарттардың халықаралық және аймақтық
стандарттармен үйлесімін қамтамасыз ету;
• өзара байланысты объектілерді стандарттаудың кешенділігі;
• мемлекетаралық стандарттардың ғылым мен техниканың және озық
тәжірибенің қазіргі заманғы жетістіктеріне сәйкестігін қамтамасыз ету.
Мемлекетаралық стандарттау жұмыстарын жүргізу үшін бұрынғы КСРО техникалық
комитетіне стандарттау жөніндегі мемлекетаралық комитет мәртебесі берілген.
Шағын комитеттер, тұрақты және уақытша жұмыс топтары стандарттау жөніндегі
мемлекетаралық комитеттің ұйымдық құрылымын құрайды. Қазіргі уақытта оған
нақты өнім топтары немесе қызмет бағыттарын бекітіп беру арқылы стандарттау
жөніндегі мемлекетаралық комитеттің номенклатурасын оңтайландыру жұмыстары
жүргізілуде.
Мемлекетаралық стандарт мемлекетаралық стандарттау саласындағы негізгі
нормативтік құжат болып саналады.
Мемлекетаралық стандарт (МЕМСТ) - бұл стандарттау жөніндегі
мемлекетаралық Кеңес қабылдаған стандарт.
Мемлекетаралық стандарттардың (МЕМСТ) келесі түрлері ажыратылады:
1. Негізгі стандарттар;
2. Өнімдердің (қызметтердің) стандарттары;
3. Процестердің (жұмыстардың) стандарттары;
4. Бақылау әдістерінің (сынау, өлшеу, талдау) стандарттары.
Мемлекетаралық стандарттарды құруға қойылатын талаптарды әзірлеу
тәртібі МЕМСТ 1.5-99 "Мемлекетаралық стандарттау жөніндегі жұмыстар жүргізу
Ережесі.
Бақылау сұрақтары
1 Өңірлік стандарттау деген не?
2 Халықаралық стандарттаудың өңірлік стандарттаудан айырмашылығы қандай?
3 Мемлекетаралық стандарттау?
4 МГС-ге мұше елдер?
№ 23 дәріс
Тақырыбы: Сертификаттау негіздері
Дәріс жоспары:
1 Сертификаттау түсінігі
2 Сертификаттау түрі
1) сертификаттау - сәйкестікті растау жөніндегі орган өнімнің,
көрсетілетін қызметтің белгіленген талаптарға сәйкестігін жазбаша
куәландыратын рәсім;
2) сәйкестік сертификаты - өнімнің, көрсетілетін қызметт
техникалық регламенттерде белгіленген талаптарға, стандарттардың немесе
өзге де құжаттардың ережелеріне сәйкестігін куәландыратын құжат;
3) беруші - өнім беретін, қызмет көрсететін жеке немесе заңды тұлға;
4) дайындаушы (орындаушы) - өнімді кейіннен иеліктен шығару
немесе өндірістік мақсаттарда өзі тұтыну үшін өндіретін, сондай-ақ өтеулі
және (немесе) өтеусіз шарт бойынша жұмыстарды орындайтын немесе қызметтер
көрсететін жеке немесе заңды тұлғалар;
5) инспекциялық бақылау - сертификатталған өнімнің, процестің
техникалық регламенттерде белгіленген талаптарға сәйкестігін растау
жөніндегі аккредиттелген органның уәкілетті орган белгілеген тәртіппен
жүзеге асыратын тексеруі;
6) сәйкестік белгісі - өнімнің, көрсетілетін қызметтің техникалық
регламенттерде, стандарттар мен өзге де құжаттарда белгіленген талаптарға
сәйкестігін растау рәсімінен өткені туралы сатып алушыларды хабардар етуге
арналған белгі;
7) сәйкестік сертификаты - өнімнің, көрсетілетін қызметтің
техникалық регламенттерде белгіленген талаптарға, стандарттардың немесе
өзге де құжаттардың ережелеріне сәйкестігін куәландыратын құжат;
8) сәйкестік туралы декларация - дайындаушы (орындаушы)
айналысқа шығарылатын өнімнің, көрсетілетін қызметтің белгіленген
талаптарға сәйкестігін куәландыратын құжат;
9) сәйкестікті ерікті растау - дайындаушының (орындаушының)
немесе сатушының бастамасы бойынша жүргізіліп, өнімнің, көрсетілетін
қызметтің, процестердің стандартқа, өзге де құжатқа немесе өтінім берушінің
арнайы талаптарына сәйкестігін растау жүзеге асырылатын рәсім;
10) сәйкестікті міндетті растау - өнімнің техникалық регламенттерд
белгіленген талаптарға сәйкестігін растау жүзеге асырылатын рәсім;
11) сәйкестікті растау - нәтижесі объектінің техникалық
регламенттерде, стандарттарда немесе шарттарда белгіленген талаптарға
сәйкестігін құжаттамалық куәландыру (сәйкестік туралы декларация немесе
сәйкестік сертификаты түрінде) болып табылатын рәсім;
12) сәйкестікті растау жөніндегі орган - сәйкестікті растау жөніндегі
жұмыстарды орындау үшін белгіленген тәртіппен аккредиттелген заңды тұлға;
13) сәйкестікті растау нысаны - нәтижелері өнімнің, көрсетілетін
қызметтің техникалық регламенттерде, стандарттарда немесе шарттарда
белгіленген талаптарға сәйкестігінің дәлелі ретінде қаралатын іс-
қимылдардың жиынтығы;
14) сәйкестікті растау саласындағы құжат – Қазақстан
Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен сәйкестікті растау
жөніндегі аккредиттелген орган берген сәйкестік сертификаты немесе
сәйкестік туралы декларация;
15) сәйкестікті растау схемасы - объектінің техникалық
регламенттерде, стандарттарда немесе шарттарда белгіленген талаптарға
сәйкестігін осы жұмысты жүргізудің нақты кезеңдерін (сынау, өндірісті
бағалау, сапа менеджменті жүйесін бағалау, нормативтік және техникалық
құжаттаманы талдау және басқалар) сипаттай отырып айқындау тәсілдері;
16) сәйкестікті растау, тауар шығарылатын мемлекетті анықтау,
аккредиттеу жөніндегі сарапшы-аудитор - уәкілетті орган белгілеген
тәртіппен аттестатталған маман;
2 Сәйкестікті растаудың 2 түрін ажыратады: міндетті және ерікті.
Міндетті сертификатту-сәйкестікті растау жөніндегі органдардың қатысуымен
өнімнің, көрсетілетін қызметтің техникалық реттеу саласындағы нормативтік
құқықтық актілерде белгіленген талаптарға сәйкестігін растау нысаны.
Негізінде міндетті сертификаттау адамдардың өмірі, денсаулығы, азаматтардың
мүлкі мен қоршаған орта үшін қауіпсіздігін қамтамасыз ететін стандарттың
немесе өзге нормативтік құжаттың міндетті талаптарына сәйкестігі
тұрғысында, міндетті сертификаттауға жататын өнімдердің жұмыстардың, қызмет
көрсетулердің тізбесіне енгізілген өнімдерді, жұмыстарды, қызмет
көрсетулерді сертификатау.
Ерікті сертификаттау өтініш берушінің (дайындаушылардың, сатушылардың,
атқарушылардың) бастамашылығы бойынша өнімнің,үрдістің,жұмыстардың,қызмет
көрсетулердің өтініш беруші айқындайтын нормативтік құжаттардың талаптарына
сәйкестігін растау мақсатында жүргізіледі. Ерікті сертификаттау міндетті
сертификатты алмастыра алмайды. Ерікті сертаудың негізгі мақсаты болып
кәсіпорын өнімін бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету. Өнімнің
қауіпсіздік талаптарына ғана сәйкес емес,сонымен қатар шығарылатын өнімнің
сапасын қамтамасыз ету талаптарына сәйкес өнімнің жарнамалау негізгі
мақсатының бірі болып табылады.
Бақылау сұрақтары:
1 Сертификаттау мақсаты
2 Сертификаттау қашан туындады?
3 Сертификаттау туындауына мысал келтіріңіз?
4 Негізгі терминдерге анықтама бер: сертификаттау, сертификат, декларация,
сәйкестікті растау, тұтынушы өтініші
Ұсынылған әдебиеттер:
1 Лифиц Е.М. Основы стандартизации, метрологии и сертификации. М.:
Юрайт, 2000г. 465 с.
2 Крылова Г.Д. Основы стандартизации, сертификации и метрологии М.: ЮНИТИ
1998, 464
№ 24 дәріс
Тақырыбы: Сертификаттау негіздері
Дәріс жоспары:
1 Өнім сертификаты
2 Сертификаттау қызметі
1 Сертификаттауды жүргізу
Өнімді сертификаттау:
1) сертификаттау бойынша өтінімді беру және қарау;
2) өтінім бойынша шешім қабылдау және де схемасын таңдау;
3) сертификаттау бойынша жұмыс жүргізуге келісім жасасу;
4) сұрып, зерттеу мен үлгіні біріңғайлау;
5) өндіріс сарапшылығы (егер сертификаттау схемасын қоса алғанда);
6) алынған анализ нәтижесі және сертификат берілгені жайлы шешім (бас
тарту мен беру);
7) Техникалық реттеу мемлекеттік жүйесінде сертификатты тіркеу;
8) Сертификаттауды беру;
2 Қызмет атқаруды сертификаттау қауіпсіздіктің талаптары үшін
азаматтардың өмірі және денсаулығы, қоршаған ортаны қорғау заңды акті және
нормативті құжаттарға сәйкес жүзеге асады.
Қызмет атқаруды бірыңғай топтарға жіктейді.
1 Қызмет атқаруды жіктеу
Көрсетілетін қызмет атқарушы функционалды мақсатын қарай 2 топқа
бөлінеді:
- материалды қызмет көрсету, өтініш беруші берген тапсырыс жаңа өнімді
әзірлеу немесе бұйымның қасиетін қайта жаңғырту (өзгерту, сақтау) сонымен
қатар адамдар мен жүктерді тасымалдау, банктік қызмет көрсетумен қамтамасыз
етеді. Материалдық қызмет көрсетіге көбінесе тұрмыстық қызмет көрсеті,
жөндеу жұмыстары және бұйымдарды өңдеу, тұрғын үй коммуналдық қызметі,
қоғамдық тамақтану, көлік қызмет көрсеті және т.б жатады.
- материалды емес қызмет көрсету (әлеуметтік-мәдени) қызмет, тұлғаны
рухани және физикалық тұрғыдан дамуын кәсіби тұрғыдан көтерілуін,
денсаулығын түзеу бойынша қамтамасыз етеді. Әлеуметтік-мәдени қызмет түріне
медициналық қызмет, мәдени қызмет, туризм және білім және т.б жатады.
Көрсетілетін қызметті сертификаттау тәртібі өнімді сертификаттау
тәртібінен айырмашылығы сынама алып және зерттеу жүргізу болып табылады.
Бақылау сұрақтары
1 Өнімді сертификаттау тәртібін атаңыз?
2 Сертификаттаудан өткеннен кейін өтінім берушіге қандай құжат беріледі
3 Міндетті сертификаттау ерікті сертификаттаудан айырмашылығы
Ұсынылған әдебиеттер:
1 Лифиц Е.М. Основы стандартизации, метрологии и сертификации. М.:
Юрайт, 2000г. 465 с.
2 Крылова Г.Д. Основы стандартизации, сертификации и метрологии М.: ЮНИТИ
1998, 466
№ 25 дәріс
Тақырыбы: Сертификаттау негіздері
Дәріс жоспары:
1 Сертификаттау жүйесінің құрылымы
2 Сәйкестікті растау жөніндегі орган
3 Сарапшы аудиторлар
1 Техникалық реттеу(сертификаттау) мемлекеттік жүйесінің құрылымы:
1) Қазақстан Республикасының Үкіметі;
2) Уәкілетті орган;
3-1)Аккредиттеу бойынша орган;
4) мемлекеттік орган жанындағы техникалық реттеу облысындағы сарапшы кеңес;
5) Саудада техникалық кедергілерді жою, санитарлық және фитосанитарлық
шаралар бойынша ақпараттық орталық (бұдан әрі - ақпараттық орталық);
7) зертхананың сәйкестігін растайтау бойынша орган;
8)Тауардың және аккредитацияның тегін елін анықтау, сәйкестікті растау
бойынша сарапшы-аудиторлар;
9) техникалық шарт және стандарттың мемлекеттік қоры.
2 Сертификаттау бойынша орган өнімді, үрдіст, көрсетілетін қызмет
заңды тұрғалар барлық түрінде, өнім өндіруші тасымалдаушы және жеткізушіге
(физикалық және заңды тұлғалар, көрсетілетін қызмет және тұтынушығы қызмет
көрсетушіге) тәуелсіз өзінің құрылымында сынама зетханасы бар (орталық),
нақты стандарт талабына жауап береді.
Сәйкестікті растаушы орган өзінің қызметтерін басқа өтінім
берушілерге қол жетімділігін қамтамасыз етуі тиіс. Қаржылық немесе басқа да
жағдайлар болдмауы тиіс. Қызметтің қолжетімділігі ұйымның көлеміне немесе
оның бір қандайда бір ұйымға мүшелігі байланысты шектелмеуі тиіс
3 Сәйкестікті растау (аккредиттеу) бойынша сарапшы-аудиторлар болып
Мемстандарттың арнайы комиссиямен аттестатталған мамандар бола алады.
Квалификациялық талаптар
Сарапшы-аудитор жоғары білімі бар, мамандығы бойынша 4 жылдан
кем емес кәсіби тәжірибесі бар, сертификаттау (аккредиттеу,сапаны
басқару,өнімді сынау) саласында 2 жылдан кем емес жұмыс тәжірибесі
бар,сертификаттау немесе аккредиттеу бойынша арнайы теориялық дайындығы бар
болуы тиіс.
Негізгі білім, жұмыс тәжірибесі, арнайы дайындық пен тағылымдамасы
өтінім беріліп отырған саламен сәйкес болуы тиіс.
Сәйкестікті растау (аккредиттеу) бойынша сарапшы-аудиторларды
теориялық дайындауды Мемстандартпен келісілген оқу орталықтары жүргізеді.
Сәйкестікті растау бойынша оқу курсы сәтті аяқталған соң маманға куәлік
беріледі. Куәлікте дайындық жүргізілген қызмет аймағы мен бағыттары,сонымен
қатар маманның білімін бағалау көрсетіледі.
Бақылау сұрақтары:
1 Мемлекеттік сәйкестікті растау жүйесіне қандай органдар кіреді.
2 Сәйкестікті растау жұмыстарын жүргізуге қандай органдар құқылы
3 Сарапшы-аудиторларға қандай талаптар қойылады
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 ҚР «Техникалық реттеу туралы» Заңы (03.07.2013 ж өзгерістермен және
толықтырулармен)
2 «Сәйкестікті растау шаралары» техникалық регламенті
№ 26 дәріс
Тақырыбы: Аудит туралы түсінік
Дәріс жоспары:
1 Аудиттің пайда болу тарихы
2 Аудиттің түрлері
1 Аудиттің тарихи отаны Англия болып саналады. Бұл елде 1844 жылдан
бастап заңдар жинағы шығып тұрған екен, осыған орай акционерлік компания
басшылары жылына кем дегенде бір рет аудиторларды каржылық тексеріс пен
акционерлер алдындағы есепті жасау үшін шақыртып тұрған.
1929-33 жылдардағы Әлемдік экономикалық дағдарыс аудиторлардың
қызметіне дегенн қажеттілікті қатайтты. Бұл уақытта аудиторлық тексерістің
сапасына деген талаптарды қатаңдай бастады,және оның міндеттілігі мен
қажеттілігі кейбір салада пайда бола бастады.
Дағдарыс аяқталған соң барлық елдерде жылдық есеп пен аудитордың
қорытындысына жиналатын ақпарат көлеміне міндетті талаптар қойыла бастады.
2 Аудит негізгі үш түрге бөлінеді:
▪ қаржылық аудит;
▪ материалдық қамдау аудиті;
▪ сапа аудиті.
Осы аудиттің үш түрі ұйымның жұмысының нәтижелелігін бақылау жүйесін
құрайды. Алдыңғы екі аудит түрі экономикалық басқару аймағына жатады.
ИСО 9000-2000 берілген анықтамаға сәйкес аудит (тексеріс)- аудит
куәлігін алу үшін, сонымен қатар аудит ережелерінің орындалуын объективті
бағалау мақсатында жүйелі, тәуелсіз талдау мен құжаттандырылған үрдіс.
Аудит (сапаны тексеру)- бұл түзетуші әрекеттердің қажеттілігін
анықтауға мүмкіндік беретін мәліметтерді жинау болып табылады.
Бақылау сұрақтары:
1 Аудит терминін қалай түсінесіз?
2 Аудит термині қашан және қалай туындап еді?
3 Аудиттің қанша түрін білесіз және олардың ерекшеліктері неде?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 20 қараша 1998ж «Аудиторлық қызмет туралы » Заңы 19 .02. 2007 енгізілген
өзгертулер мен толықтырулармен
2 ИСО 19011-2002 Руководящие указания по проведению аудита систем качества
и /или системы управления охраны окружающей среды
№ 27 дәріс
Тақырыбы: Аудит туралы түсінік
Дәріс жоспары:
1 Ішкі аудит
2 Ішкі аудитті жүргізу
1 Ішкі аудитті жоспарлау
2 Аудитті жүргізу
3 Аудит нәтижелері бойынша есеп беру
Ішкі аудит жүргізу кезінде орындалатын негізгі іс-шаралар:
1 Аудит жүргізудің жоспарын әзірлеу
2 Ұйымның сапа Жүйесінің құжаттарын карастыру
3 Аудит жүргізу
4 Сәйкессіздіктерді анықтау
5 Анықталған сәйкессіздіктерді бағалау
6 Аудиторлық қорытындыны құрастыру.
Аудиттің нәтижесі дегеніміз аудит туралы есеп пен түзетуші әрекеттер
жоспарынан тұратын аудиторлық қорытынды болып табылады.
Ішкі аудиттер бағдарламасы
Сапа менеджмент жүйесінің аудит жоспары
Ішкі аудит жүргізу бойынша бақылау беттері
Ішкі аудит кезінде анықталған сәйкессіздік туралы акті
Түзетуші және ескертуші әрекеттер жоспары
Аудит туралы қорытынды есеп
Аудит есептерін тіркеу журналы
Аудиторлық топтың жұмысы туралы анықтама
Әрбір аудит келесідей кезеңдерден тұрады:
-аудит жүргізуге бұйрық шығару, онда аудиторлық топтың құрамы мен
жетекшісі(бас аудитор) тағайындалуы тиіс;
-аудит жоспарын құрастыру және бекіту;
-бақылау беттерін әзірлеу;
-аудиторлық топ мүшелерімен кеңес жүргізу;
-өткізілетін аудит туралы тексерілетін кәсіпорынға алдын-ала хабарлау;
-тексеруден өтетін кәсіпорын өкілдерімен алдын ала кеңес өткізу;
-нысанды тексеру (аудит жүргізу);
-алынған нәтижелерді талдау, анықталған сәйкессіздіктерді, сәйкессіздік
туралы хаттама жасау;
-анықталған сәйкессіздіктерді жоюға арналған түзетуші әрекеттерді
әзірлеу;
-тексеруден өтетін кәсіпорын өкілдерімен қорытынды кеңес өткізу;
-аудит нәтижелері (акті) туралы есепті жасау,бекіту және тіркеу;
-түзетуші/ескертуші әрекеттер жоспарының орындалуын бақылау
Бақылауға арналған сұрақтар:
1 Ішкі аудитті жүргізудің мақсаты не?
2 Ішкі аудиттің маңызы(ролі)
3 Ішкі аудиттің негізгі қызметтерін атаңыз?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 «Аудиторлық қызмет туралы » заңы 20 қарашадан 1998ж өзгертулермен және
толықтырулармен 19 .02. 2007
2 ИСО 19011-2002 Сапа менеджменті жүйесін және қоршаған ортаны қорғаудың
басқару жүйелеріне аудитті жүргізу бойынша басшылық нұсқаулары
№ 28 дәріс
Тақырыбы: Аудит туралы түсінік
Дәріс жоспары:
1 Сыртқы аудит
2 Сыртқы аудитті жүргізу
1 Бұл - екінші немесе үшінші жақтың аудиті
Сертификациялық аудиттердің типтері
Әуелгі аудит
Бұл аудит сертификацияның қолдану аймағын жан-жақты қарастырады. Оның
көмегімен сертификаттау жөніндегі орган сертификаттау критериялары бойынша
сапа жүйесінің сәйкестігін бағалауды жүргізеді және ұйымның сапа жүйесіне
сертификат беру мүмкіндігін анықтайды.
Қадағалау аудиті
Бұл аудит белгілі бір уақыт аралығында жүргізіліп отырады.Оның мақсаты
-ұйымның сапа жүйесі сертификатталған жүйе дәрежесін сақтай алатындығын
анықтайды. Яғни, бұл аудит жүйенің таңдамалы элементтерін қарастырып
отырады.
Қайталанатын аудит (сертификаттың әрекет етуін ұзартуға арналған
аудит)
Бұл аудит берілген сертификаттың жарамдылық мерзімі аяқталғаннан бұрын
орындалады. Аудиттің нәтижелері сертификаттауды ұзарту мүмкін бе екенін
көрсетеді. Сертификаттау бойынша органдардың көпшілігі осындай аудит арқылы
алынатын ақпаратты пайдалана отырып, қадағалау аудитінің нәтижелерін
қолданып аудит жүйесінің таңдамалы элементтеріне аудит жүргізуді шектейді.
2 Сыртқы аудитті жүргізудің негізгі кезеңдері:
-дайындық
-аудит
-кейінгі әрекеттер
1Дайындық
a. Бастапқы жоспарлау
b. Алдын ала сапар
c. Бөлшектеп жоспарлау
1. Аудит
a. Енгізу жиналысы
b. Деректі аудит
c. Есепті дайындау
d. Соңғы жиналыс
2. Кейінгі әрекеттер
a. Аудит бойынша есепті бағыттау
b. Келісілген түзетуші әрекеттерді жабу
c. Бақылауды жоспарлау, ағымдағы талдау немесе қайталанылатын аудит
Бақылауға арналған сұрақтар:
1 Сыртқы бақылауды қалай түсінесіз?
2 Сыртқы аудит ішкі аудиттен несімен ерекшеленеді?
3 Сыртқы аудит қандай кезеңдерден тұрады?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1 ИСО 19011-2002 Сапа менеджменті жүйесін және қоршаған ортаны қорғаудың
басқару жүйелеріне аудитті жүргізу бойынша басшылық нұсқаулары
2 ҚРСТ ИСО 9001-2001 Сапа менеджмента жүйесі. Талаптар
№ 29 дәріс
Тақырыбы: Аккредиттеу туралы түсінік
Дәріс жоспары:
1 Аккредиттеудің тарихы
2 Аккредиттеудің заңнамалық негізі
1 Аккредиттеу термині латын тілінен «сенімділік тудыру» деп
аударылады. Басында "аккредиттеу" ұғымын халықаралық құқық жүйесінде
қолданған болатын және аккредиттеу деп елдің шетел жанындағы немесе
халықаралық ұйымдағы өкілге жіберген мемлекет жағынан сенімділік тудыру
және екінші мемлекеттің оны қабылдау (құзыретін растау) процедурасын
айтатын.
Шығарылған бұйымдарды сынаужүргізу бекітілген талаптарға сәйкестігін
дәлелдейді және бұл өндіріс процестерінің айнымас бөлігі болып табылады.
Көбінесе сынаққа кеткен шығындар басқа да өндіріс шығындарынан көбірек
болып келеді. Сертификаттау жүйесі аккредиттеумен тығыз байланысты, өйткені
аккредиттеу арқылы сертификаттау жөніндегі органның құзыреттілігі расталады
және оның қызметіне сенімділік тудырады.
Аккредиттеу саласы өз бастауын XXғ. 20-30жылдарынан бастау алып
келеді. Алайда аккредиттеу жүйесінің белсенді түрде құрылуы соғыстан
кейінгі жылдары дамыған.
Сонымен 1947 жылы Австралияда сынақ зертханаларын аккредиттеу жүйесі,
1972 жылы Жаңа Зеландияда сынақ зертханаларын аккредиттеудің ұлттық
стандарты қабылданды, 70- жылдардың соңынан европалық елдерде аккредиттеу
жүргізіле бастады, АҚШ-та 1978 жылы "Жақсы тәжірибе ережелері" құқық беруші
құжаты ретінде қабылданғаннан бастап токсикологиялық зертханаларды
аккредиттеу басталды
1977 жылы сынақ зертханаларын аккредиттеу бойынша Халықаралық конференция
(ИЛАК) құрыла бастаған. Осы мақсатта 1978 жылы бірінші рет халықаралық
сынақ зертханаларын аккредиттеу жөніндегі конференция – ИЛАК, кейіннен,
1991 жылы халықаралық сертификаттау жөніндегі органдарды аккредиттеу
жөніндегі форум - ИАФ құрылды.
ИЛАК әрекетінің саласы – сынақ және калибрлеу зертханалары мен қадағалау
органдарын аккредиттеу.
ИЛАК басты міндеті ретінде аккредиттелген зертханаларда орындалған
өлшеулер мен сынау нәтижелерін тану жолымен саудаға көмектесу үшін
халықаралық кооперацияны дамыту деп қойды. 1996 жылы ИЛАК аккредиттеу
жөніндегі органдар арасында олардың қызмет нәтижелерін өзара тану туралы
келісім жүйесін құру құқығына ие кооперацияның ресми мәтребесін алды.
ИАФ қызметінің негізгі бағыты аккредителген зертханаларда және
сәйкестікті бағалау жүргізетін органдарда екіжақты және бірнеше тарапты
келісімдерді бекіту жолымен нәтижелерді тануға көмектесуге (ұйымдастыру
сұлбасы Б қосымшасында берілген) бағытталған.
Нәтижелерді өзара тану үшін аккредиттеу критерийлері мен процедуларын
үйлестіру қажет, осы бөлікте ИЛАК және ИАФ ИСО, МЭК, ЕЭК, ООН, МОЗМ және
өзге де халықаралық ұйымдармен тығыз ынтымақтастық етеді.
Аккредиттеу жөніндегі органдарға қойылатын негізгі талаптарға:
- аккредиттеу жөніндегі орган өзінің жұмысын кемсітпеушілік негізге құру
керек; аккредиттеуге қол жеткізу кез келген өтінім берушілер үшін ашық
болуы керек;
- аккредиттеу жөніндегі орган қоғамдық, мемлекеттік немесе жеке ұйым
ретінде тіркелген болуы керек.
Сыртқы сауда қатынастарыныңжәне ұлттық аккредиттеу жүйелерінің
дамуымен өңірлік аккредиттеу ұйымдары туындай бастады және сынақ және
калибрлеу зертханаларын және сертификаттау жөніндегі оргнадарды
аккредиттеужүйелерінің қосылу дәстүрі байқалып отыр.
Бұған мысал ретінде еуропалық ұйымдар бола алады. Тек 1994 жылы ВЕС
калибрлеу зертханаларын және ВЕЛАС сынақ зертханаларын аккредиттеу
жөніндегі Еуропалық кооперациялар негізінде ЕАЛ зертханаларын аккредиттеу
жөніндегі Еуропалық ұйым құрылды.
Кейіннен 1991 жылы құрылған ЕАС сертификаттау жөқніндегі оргнадарды
аккредиттеу жөніндегі еуропалық ұйым мен ЕАЛ зертханаларын аккредиттеу
жөніндегі Еуропалық ұйымдар 1997 жылғы қараша айында бірігіп ЕА Еуропалық
аккредиттеу жөніндегі ынтымақтастықты құрды.
ЕА мүшелері бірнеше тараптық келісімдер негізінде әрекет ететін және ЕН
45000 сериялы стандарттарға сәйкесетін ұлттық аккредиттеу жөніндегі
органдар болып табылады.
Қазақстан Республикасында аккредиттеу критерийлері ИСО/МЭК
нұсқаулықтарында, ТМД мемлекеттері арасындағы аккредиттеу облысында жан
жақты ынтымақтастық туралы Меморандумда жазылған талаптармен
гармонизацияланған.
Аккредиттеу критерийлері Қазақстан Республикасының ұлттық
стандартында ИСО, EN стандарттары, ИСО/МЭК органымен аккредиттеу
субъектілерінің ерекшеліктерін ескере отырып әзірленген нормативтік
құжаттарда бекітілген.
2001- жылға дейін қолданылған сынақтарды аттесттациядан өткен
зертханаларда жүргізу практикасы Қазақстан Республикасы заңнамасына қайшы
келетін болды, өйткені техникалық құзыреттілік тек аккредиттелген сынақ
зертханаларымен расталуы керек. Осыған орай Мемстандарттың 27.06.2001 жылғы
№ 225- бұйрығы бойынша сынақ зертханаларын аттестациялауға тиым салынды.
Қазіргі Қазақстан Республикасының заңнамасы және техникалық реттеу
және метрология жөніндегі Мемлекеттік жүйесінің негізін қалаушы нормативтік
құжаттары бойынша (бұл құжаттар халықаралық және еурорпалық стандарттармен
гармонизацияланған деп жоғарыда айтып кеткенбіз) аккредиттеуді жүргізу
кезінде төмендегі жұмыстар атқарылады:
- өтінім беруші ұйымның техникалық құзыреттілігін эксперттік бағалау, оның
ішінде аккредиттеу материалдарын сарасптау, сәйкестігін тексеру және
техникалық құзыреттілігін анықтау. Бұл жұмыстарды фирманы аккредиттеуге
дайындаушы ұйымдар жүргізеді;
- аккредиттеу, аккредиттелгені туралы аттестат бері, аккредиттеуден өткен
ұйымдардың тізілімін жүргізу, аккредиттеуден өткен ұйымдарды мемлекеттік
бақылау. Бұл жұмыстарды Мемстандарттың аккредиттеу жөніндегі органы
жүргізеді.
2 Қазақстан Республикасында аккредиттеу бойынша құқықтық негізі
ретінде алғаш рет Қазақстан Республикасының "Аккредиттеу туралы" Заңы
орнатылған,2008 ж шілдеде жаңа "Аккредиттеу саласындағы сәйкестікті бағалау
туралы" Заңымен алмастырылды.
Қазақстан Республикасының «Сәйкестікті бағалау саласындағы аккредиттеу
туралы» Заңы сәйкестікті растау жөніндегі органдарды, сынақ, салыстырып
тексеру, калибрлеу зертханаларын (орталықтарын), өлшемдерді орындау
әдістемелерін метрологиялық аттестаттауды жүзеге асыратын заңды тұлғаларды
аккредиттеу саласындағы қоғамдық қатынастарды, сондай-ақ сәйкестікті
бағалау саласындағы олармен байланысты өзге де қатынастарды реттейді.
Аккредиттеудің негізгі мақсаттары болып төмендегі мақсаттар
табылады:
1) өнімнің, процестердің, көрсетілетін қызметтің қауіпсіздігі мен сапасы
мәселелерінде тұтынушылардың мүдделерін қорғау;
2) отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру;
3) сәйкестікті бағалаудың сапасы мен дәйектілігін арттыру;
4) саудадағы техникалық кедергілерді жою;
5) отандық өнімнің сыртқы нарыққа шығуына және Қазақстан Республикасының
аккредиттеу субъектілерінің жұмыс нәтижелерін халықаралық ұйымдардың және
шет елдердің тануына жағдайлар туғызу.
Аккредиттеу төмендегі принциптерді қолданады:
1) еріктілік;
2) аккредиттеу рәсімдері, критерийлері туралы ақпаратқа қолжетімділік;
3) сәйкестікті бағалау саласындағы аккредиттеу жөніндегі қызметтің
ашықтығы;
4) кемсітушілікке жол бермеу;
5) құзыреттілік;
6) аккредиттеу жүйесінің бірлігі мен тұтастығы;
7) тәуелсіздік;
8) аккредиттеу жөніндегі қызметті сәйкестікті бағалау жөніндегі қызметпен
қоса атқаруға жол бермеу;
9) аккредиттеуді жүзеге асыру кезінде халықаралық (өңірлік) ұйымдардың
стандарттарын пайдалану басымдығы болып табылады.
Осы Заңда аккредиттеу саласында қолданылатын келесідей негізгі
ұғымдар қолданылады.
1) аккредиттеу - аккредиттеу жөніндегі орган өтініш берушінің белгілі бір
салада сәйкестікті бағалау жұмыстарын орындау құзіретін ресми танитын
рәсім;
2) аккредиттеу аттестаты - аккредиттеу жөніндегі орган беретін, аккредиттеу
субъектілерінің берлгілі бір салада сәйкестікті бағалау жұмыстарын орындау
құзіретін куәландыратын құжат;
3)аккредиттеу белгісі - аккредиттеу жөніндегі органның аккредиттеу
субъектісіне оның аккредиттеу рәсімінен өткені туралы үшінші тұлғаларға
ақпарат беру үшін берілетін белгі;
4) аккредиттеу жөніндегі орган - Қазақстан Республикасының Үкіметі
айқындайтын және аккредиттеу жөніндегі қызметті жүзеге асыратын заңды
тұлға;
5) аккредиттеу жүйесі - өз құзыреті шегінде сәйкестікті бағалау саласындағы
аккредиттеу аясындағы жұмысты жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың,
жеке және заңды тұлғалардың жиынтығы;
6) аккредиттеу критерийлері - өтініш беруші өзінің аккредиттелуі үшін және
аккредиттеу субъектісі қанағаттандыруы тиіс талаптар жиынтығы;
7) аккредиттеу материалдарын жаңарту - аккредиттеу субъектісінің
құжаттарына аккредиттеу аттестатын қайта ресімдеуге әкеп соқпайтын
өзгерістер енгізу;
8)аккредиттеу саласы - аккредиттеу қолданылатын, сәйкестікті бағалаудың
ресми танылған объектілері;
9) аккредиттеу саласын кеңейту - аккредиттеу субъектісінің сәйкестікті
бағалау объектілері тізбесін ұлғайту процесі ;
10) аккредиттеу саласын қысқарту - аккредиттеу субъектісінің сәйкестікті
бағалау объектілері тізбесін азайту процесі;
11) аккредиттеу,сәйкестікті растау жөніндегі, өлшем бірлігін қамтамасыз
ету саласындағы сарапшылар-аудиторлар - уәкілетті орган белгіленген
тәртіппен аттестатталған мамандар;
12) аккредиттеу субъектілерінің тізілімі - аккредиттеу субъектілерін
есепке алудың бірыңғай жүйесі;
13) аккредиттеу субъектісі - осы Заңда белгіленген тәртіппен аккредиттеуден
өткен заңды тұлға немесе заңды тұлғаның атынан әрекет ететін оның
құрылымдық бөлімшесі;
14) инспекциялық тексеру - аккредиттеу субъектілерінің аккредиттеу
критерийлерін сақтауын аккредиттеу жөніндегі орган жүзеге асыратын
тексеру;
15) калибрлеу зертханасы (орталық) - өлшем құралдарын калибрлеуді жүзеге
асыратын заңды тұлға немесе заңды тұлғаның атынан әрекет ететін оның
құрылымдық бөлімшесі;
16) өлшемдерді орындау әдістемелерін метрологиялық аттестаттауды жүзеге
асыратын заңды тұлғалар - өлшемдерді орындау әдістемелерін метрологиялық
аттестаттау жөніндегі жұмыстарды жүргізуге аккредиттелген заңды тұлғалар;
17) өлшем құралдарын салыстырып тексеру және калибрлеу нәтижелерін
салғастыру - өлшем құралдарының зерттеу нәтижелерін, метрологиялық
сипаттамаларын салыстыру;
18) өтініш беруші - аккредиттеуге өтінім берген заңды тұлға;
19) салыстырмалы сынақтары - бірдей немесе ұқсас сынақ объектілерінде екі
немесе одан көп зертхананың (орталықтың) сынақтар жүргізуі және олардың
нәтижелерін бағалауы;
20) салыстырып тексеру зертханасы (орталығы) - өлшем құралдарын салыстырып
тексеруді жүзеге асыратын заңды тұлға немесе заңды тұлғаның атынан
әрекет ететін оның құрылымдық бөлімшесі;
21) сәйкестікті бағалау - өнімге, процесске,көрсетілетін қызметке,
менеджмент жүйесіне,персоналға,өлшем құралына, сынақ жабдығына,өлшемдерді
орындау әдістемелеріне қойылатын талаптардың орындалуын сәйкестікті
растау,сынақтар, зерттеулер,өлшемдер,салыстырып тексеру, калибрлеу және
аттестаттау жүргізу арқылы дәлелдеу;
22) сәйкестікті бағалау объектілері - сәйкестікті растауға,
зерттеуге,сынауға, өлшемге, салыстырып тексеруге, калибрлеуге,
аттестаттауға жататын өнім, процестер, көрсетілетін қызметтер, менеджмент
жүйелері, персонал, өлшем құралдары, сынақ жабдығы, өлшемдерді орындау
әдістемелері;
23) сәйкестікті растау жөніндегі органдар - өнімдердің, процестердің,
көрсетілетін қызметтердің, менеджмент жүйелерінің не персоналдың
сәйкестігін растау жөніндегі жұмыстарды жүзеге асыратын заңды тұлғалар;
24) сынақ зертханасы (орталығы) - зерттеулерді,сынақтарды жүзеге асыратын
заңды тұлға немесе заңды тұлғаның атынан әрекет ететін оның құрылымдық
бөлімшесі;
25) техникалық сарапшы - сәйкестігі бағаланатын объектіге қатысты арнаулы
білімі немесе тәжірибесі бар жеке тұлға;
26) уәкілетті орган - техникалық реттеу және өлшем бірлігін қамтамасыз ету
саласында мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік орган.
№ 30 дәріс
Тақырыбы: Аккредиттеу туралы түсінік
Дәріс жоспары:
1Аккредиттеу кезеңдері
2 Шетелдегі аккредиттеу жүйелері
Аккредиттеу процедурасы мынадай негізгі кезеңдер бойынша жүзеге
асырылады:
1) өтінімді және ұсынылған құжаттарды қабылдау, қарау;
2) аккредиттеу алдындағы шартты жасасу;
3) ұсынылған құжаттарды сараптау;
4) өтініш берушіні орналасқан жері бойынша тексеру;
5) аккредиттеу туралы не аккредиттеуден бас тарту туралы шешім қабылдау;
6) аккредиттеуден кейінгі шартты жасасу, аккредиттеу саласын бекіту және
аккредиттеу аттестатын беру не аккредиттеу алдындағы шартты тоқтату.
Қайтадан аккредиттеу 2) және 3) тармақтарда көзделген кезеңдерді
сақтамастан жүргізіледі.
Өтінімді ұсыну және оны қарау
Өтініш беруші аккредиттеу жөніндегі органға мынадай құжаттар ұсынуы
тиіс:
1) аккредиттеуге өтінім;
2) өтініш берушінің заңды мәртебесін анықтайтын құжаттардың нотариат
куәландырған көшірмелері;
3) қағаздағы және электрондық жеткізгіштегі мәлімделетін аккредиттеу
саласы;
4) сынақ, салыстырып тексеру, калибрлеу зертханаларына (орталықтарына),
өлшемдерді орындау әдістемелерін метрологиялық аттестаттауды жүзеге
асыратын заңды тұлғаларға арналған паспорт;
5) сәйкестікті бағалау жөніндегі жұмыстарды орындайтын персонал туралы
мәліметтер (сәйкестікті растау жөніндегі органдар үшін).
Өтініш беруші өзі таңдап алған нормативтік құжатқа байланысты тиісті
ақпарат ұсынады.
Өтінімді қоспағанда, құжаттардың барлығы екі данада ұсынылады.1), 3)
– 5) тармақтарда көрсетілген құжаттардың нысандарын уәкілетті орган
белгілейді.
Егер өтінім және (немесе) оған қоса берілген құжаттар белгіленген нысанға
сәйкес келмеген не толық көлемде ұсынылмаған жағдайда аккредиттеу жөніндегі
орган құжаттарды қайтарудың себептерін көрсете отырып, олардың түскен
күнінен бастап есептелетін бес жұмыс күні ішінде өтініш берушіге қайтарады.
Аккредиттеу алдындағы шарт
Аккредиттеу алдындағы шарт аккредиттеу жөніндегі орган мен өтініш беруші
арасында жасалады.
Аккредиттеу алдындағы шарттың елеулі талаптары болып табылады:
1) шарттың мәні;
2) тараптардың құқықтары мен міндеттері;
3) жұмыстардың құны;
4) тараптардың жауаптылығы.
Аккредиттеу алдындағы үлгі шартты уәкілетті орган бекітеді.
Мынадай жағдайлар аккредиттеу алдындағы шартты тоқтатуға негіз болып
табылады:
1) заңды тұлғаның таратылуы;
2) Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес шартты бұзу;
3) құжаттарға сараптама жасау кезінде немесе өтініш берушіні орналасқан
жері бойынша тексерген кезде анықталған сәйкессіздіктерді аккредиттеу
жөніндегі орган белгілеген мерзімде жоймауы;
4) аккредиттеу жөніндегі органның құжаттарға қайта сараптама жасаған кезде
немесе өтініш берушіні орналасқан жері бойынша қайта тексерген кезде
тиісінше сарапшы-аудитордың алғашқы қорытындысындағы немесе тексеру
жөніндегі топтың есебінде көрсетілген сәйкессіздіктерді анықтауы;
5) аккредиттеу жөніндегі органның аккредиттеуден бас тарту туралы шешім
қабылдауы.
Құжаттардың сараптамасы
Ұсынылған құжаттардың сараптамасы шарт жасалған кезден бастап есептелетін
отыз жұмыс күнінен аспайтын мерзімде жүзеге асырылады.
Сараптама жүргізу үшін аккредиттеу жөніндегі орган аккредиттеу жөніндегі
сарапшы-аудиторды тағайындайды.
Аккредиттеу жөніндегі сарапшы-аудитордың қорытындысында:
1) ұсынылған құжаттардың аккредиттеу критерийлеріне сәйкестік бағасы;
2) нақты критерийлер бойынша (сәйкессіздік болған кезде) құжаттардың
сәйкессіздігін көрсету;
3) ұсынылған құжаттарды түзету жөніндегі (қажет болған жағдайда) ұсынымдар
және өтініш берушінің осы ұсынымдарды орындауын растау тәртібі;
4) ұсынылған құжаттардың аккредиттеу критерийлеріне сәйкестігі немесе
сәйкессіздігі туралы тұжырымдар қамтылуға тиіс.
Аккредиттеу жөніндегі сарапшы-аудитордың қорытындысы негізінде аккредиттеу
жөніндегі орган мынадай:
1) өтініш берушіні орналасқан жері бойынша тексеру туралы;
2) өтініш берушінің анықталған сәйкессіздіктерді жоюы туралы шешімдердің
бірін қабылдайды.
Шешімнің көшірмесі өтініш берушіге жіберіледі.
Өтініш беруші шешімнің көшірмелерін алған кезден бастап отыз жұмыс күні
ішінде анықталған сәйкессіздіктерді жояды және ол туралы аккредиттеу
жөніндегі органға хабарлайды. Аккредиттеу жөніндегі орган хабарламаны алған
кезден бастап жеті күн ішінде құжаттарға қайтадан сараптама жүргізеді.
Аккредиттеу жөніндегі орган өтініш берушінің себептерін көрсеткен жазбаша
өтініші бойынша сәйкессіздіктерді жою мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге
ұзартады.
Өтініш берушіні орналасқан жері бойынша тексеру
Өтініш берушіні орналасқан жері бойынша тексеру өтініш берушінің
біліктілігін, құжаттарда ұсынылған ақпараттардың нақты жағдайға сәйкестігін
бағалау мақсатында жүргізіледі.
Тексеруді аккредиттеу жөніндегі орган жасақтайтын тексеру жөніндегі
топ жүзеге асырады.
Тексеру жөніндегі топ кемінде үш адамнан құралуы керек, топ жетекшісі болып
құжаттарға сараптама жүргізген аккредиттеу жөніндегі сарапшы-аудитор
тағайындалады.
Тексеру жөніндегі топтың құрамына келісім бойынша:
- өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы мамандар;
- сәйкестікті растау жөніндегі сарапшылар-аудиторлар, техникалық
сарапшылар, мемлекеттік органдардың және өзге де ұйымдардың мәлімдеген
аккредиттеу саласы бойынша мамандары енгізілуі мүмкін.
Тексеру мерзімі бұл туралы шешім қабылданған күннен бастап есептелетін он
жұмыс күнінен аспауға тиіс.
Тексеру жөніндегі топ өз жұмысының қорытындысы бойынша есеп дайындайды,
онда өтініш берушінің аккредиттеу критерийлеріне сәйкестік бағасы қамтылуы
керек.
Топ мүшелерінің барлық ескертпелерін есепке ала отырып топ жетекшісі екі
данада есеп жасайды және оған топтың барлық мүшелері қол қояды. Есептің бір
данасы өтініш берушіге ұсынылады.
Өтініш беруші тексеру жөніндегі топтың есебімен келіспеген жағдайда өзінің
ескертпелерін жазбаша түрде аккредиттеу жөніндегі органға ұсына алады.
Тексеру жөніндегі топ есебінің негізінде және өтініш берушінің
ескертпелерін ескере отырып (олар бар болған жағдайда), аккредиттеу
жөніндегі орган бес жұмыс күнінен аспайтын мерзімде мынадай:
1) аккредиттеу жөніндегі жиналған материалдарды қарау туралы;
2) өтініш берушінің анықталған сәйкессіздіктерді жоюы туралы шешімдердің
бірін қабылдайды.
Шешімнің көшірмесі өтініш берушіге жіберіледі.
Өтініш беруші шешімнің көшірмесін алған кезден бастап жиырма жұмыс күні
ішінде тексеру кезінде анықталған сәйкессіздіктерді жояды және оларды
жойғаны туралы аккредиттеу жөніндегі органға хабарлайды, одан кейін
аккредиттеу жөніндегі орган оған қайта тексеру жүргізеді. Тексеру мерзімі
тексеру жөніндегі топтың өтініш берушінің орналасқан жеріне келген күнінен
бастап есептелетін бес жұмыс күнінен аспауға тиіс.
Аккредиттеу жөніндегі орган өтініш берушінің себептерін көрсеткен жазбаша
өтініші бойынша сәйкессіздіктерді жою мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге
ұзартады.
Аккредиттеу туралы не аккредиттеуден бас тарту туралы шешім қабылдау
Аккредиттеу туралы не аккредиттеуден бас тарту туралы шешімді аккредиттеу
материалдарын қарау жөніндегі комиссияға жиналған материалдар түскен кезден
бастап есептелетін отыз жұмыс күні ішінде аккредиттеу жөніндегі орган
қабылдайды.
Оң шешім қабылданған жағдайда аккредиттеуден кейінгі шарт жасалады және
жеті жұмыс күні ішінде аккредиттеу саласын айқындайтын құжат бекітіледі,
аккредиттеу аттестаты және құжаттардың бір жиынтығы беріледі.
Теріс шешім қабылданған жағдайда өтініш берушіге құжаттар жиынтығымен бірге
дәлелді бас тарту жіберіледі.
Аккредиттеуден кейінгі шарт
Аккредиттеуден кейінгі шарт аккредиттеу жөніндегі орган мен аккредиттеу
субъектісі арасында жасалады.
Аккредиттеуден кейінгі шарттың елеулі талаптары:
1) шарттың мәні;
2) тараптардың құқықтары мен міндеттері;
3) жұмыстардың құны;
4) инспекциялық тексерулерді жүргізу, аккредиттеу аттестатын қайта
ресімдеу, аккредиттеу материалдарын жаңарту тәртібі мен мерзімдері;
5) салыстырма сынақтарды жүргізу және (немесе) өлшем құралдарын салыстырып
тексеру мен калибрлеу нәтижелерін салғастыру тәртібі;
6) тараптардың жауаптылығы болып табылады.
Аккредиттеуден кейінгі үлгі шартты уәкілетті орган бекітеді.
Аккредиттеуден кейінгі шартты тоқтатуға мынадай жағдайлар:
1) заңды тұлғаның таратылуы;
2) аккредиттеу аттестатының қолданылу мерзімінің аяқталуы;
3) аккредиттеу аттестатынан айыруы;
4) аккредиттеу аттестатының жойылуы;
5) аккредиттеу аттестаты кері қайтарып алынған жағдайда оны қайтарылмауы;
6) аккредиттеу аттестатын кері қайтарып алуға негіз болған
сәйкессіздіктерді жоймауы;
7) Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес шартты бұзу негіз
болып табылады.
5) және 6) тармақтарда көзделген негіздер бойынша аккредиттеуден кейінгі
шартты тоқтату датасы тиісінше аккредиттеу аттестатын қайтару датасы не
сәйкессіздіктерді жою мерзімі аяқталған күннен кейінгі күн болып
есептеледі.
Аккредиттеу аттестаты
Аккредиттеу жөніндегі орган берген аккредиттеу аттестаттары Қазақстан
Республикасының бүкіл аумағында жарамды және олардың қолданылу мерзімі бес
жыл.
Аккредиттеу аттестатының қолданылу мерзімі аккредиттеу туралы шешімді
қабылдаған кезден бастап есептеледі және оған аккредиттеу аттестаты кері
қайтарып алынған уақыт кезеңі енгізіледі.
Аккредиттеу жөніндегі орган бекіткен және аккредиттеу саласын белгілейтін
құжат аккредиттеу аттестатына міндетті қосымша болып табылады.
Аккредиттеу аттестаты аккредиттеу субъектілерінің тізілімінде тіркелуге
тиіс.
Аккредиттеу аттестатында:
1) аккредиттеу субъектісінің атауы, ұйымдық-құқықтық нысаны, орналасқан
жері;
2) аккредиттеу субъектісінің оған сәйкестігі аккредиттелген нормативтік
құжат;
3) аккредиттеу аттестатының тіркеу нөмірі;
4) аккредиттеу аттестатының аккредиттеу субъектілерінің тізілімінде
тіркелген күні;
5) аккредиттеу аттестатының қолданылу мерзімі;
6) аккредиттеу аттестаты қосымшасының парақ саны көрсетіледі.
Аккредиттеу аттестатының бланкілері қатаң есептілік құжат болып табылады,
олардың қорғанышы мен нөмірі болады.
Аккредиттеу аттестаты жалғыз дана етіп беріледі, аккредиттеу аттестатын
басқа заңды тұлғаларға беруге тыйым салынады.
Жоғалған, бүлінген аккредиттеу аттестаттары, аккредиттеу аттестаттарына
қосымшалар аккредиттеу субъектісі аккредиттеу жөніндегі органға жазбаша
өтініш (аккредиттеу аттестатының, аккредиттеу аттестатына қосымшалардың
жоғалған, бүлінген фактісін растайтын құжаттармен қоса) берген күннен
бастап жарамсыз деп саналады.
Аккредиттеу жөніндегі орган өтініш берілген күннен бастап бес жұмыс күні
ішінде аккредиттеу аттестатының телнұсқасын, аккредиттеу аттестатының
қосымшаларын беруді жүргізеді.
2 Сауда-экономикалық қатынастардың тез дамуы жағдайларына байланысты
түрлі елдер арасында техникалық кедергілерді жою сауда серіктестері
арасындағы тиімді қорғаныс, қауіпті және сапасыз өнімдерден тұтынушыларды
сақтауды қамтамасыз етеді.
Шығарушылар мен жеткізушілер тұтынушының сенімін, сапаны және
тауардың, қызмет көрсетудің қауіпсіздігін растайтын сертификаттары болуы
міндетті.
Сонымен қатар, сапа жүйелері мен тауарларын сертификаттаушы сынақ
зертханалары мен тексеру зертханалары өздерінің біліктілігін дәлелдеп
отыруы тиіс. Осы ұйымның аккредиттеуден өтуі оның беретін құжаттарына
деген сенімділікті жалпыға бірдей қабылданған ережелеріне негізделіп
бағаланып оның сарапшылық біліктілігін көрсетеді.
Сынақтың хаттамалары және "болжамды органдармен"рәсімделген
сертификаттары ЕС барлық елдерінде ЕС мүшелерімен заңдық реттелген болып
табылады
Алайда үлкен көлемді бұйымдар үшін директивтар жоқ, сондықтан
олар зандық реттелмеген аймаққа түседі, осыған орай оның қасиеттеріне,
бақылау тәртібіне бірыңғай талаптар орнатылмаған.
Европалық қауымдастықтарда аккредиттеуді растау автоматты түрде бір
уақытта жүрмейді. Бұндай растаулар ерекше келісімдер болып табылады
(мысалы, сертификаттау бойынша органдардың бірауыздан көп жақтық
келісіммен расталуы - MLA). Бір ауыздан растау осы келісімге қол
қойылғанда бірақ өз күшіне енеді.
Осыған орай аккредиттеу бойынша ұйымдарға ерекше қызығушылығы
шетелдерде, әсіресе Франция мен Ұлыбританияда артып отыр.
(COFRAC) Францияның аккредиттеу бойынша комитеті француздық
аккредиттеу жүйесін басқарады. Оның ұлттық аккредиттеу органы ретінде заңды
дәрежесі-коммерциялық емес ассоциация. COFRAC Францияның коммерциялық емес
ұйымдарды жасау туралы заңы негізінде өндіріс министрлігімен құрылған.
Ұйымның мәртебесінің бекітуді ұлттық аккредиттеу органы үкіметтік
актілермен сұралмапты себебі хаттаманы барлық мүдделі жақтар қол қойды.
Бірқатар COFRAC министрліктермен аккредиттеуді мойындау туралы келісімге
қол койылған, аккредиттеу COFRAC мамандарымен ғана жүргізілуі керек.
Сонымен қатар аккредиттеу заңнамалық реттелетін және реттелмейтін
облыстарда жүргізіледі.
COFRAC штаты - кішігірім, сондықтан аккредиттеу жұмыстарын жүргізуге басқа
ұйымдардың сарапшылары жұмылдырылады(оларды тарту процедуралары мен
сарапшылар тізімі бар), оларды COFRAC төлейді.
Өтінім беруші тіркеу жарнасын енгізеді және COFRAC келісімшарты бойынша
аккредиттеу жұмыстарын төлейді .
Аккредиттелген ұйым жыл сайын белгілі бір мөлшерде салым төлейді,және егер
инспекциялық бақылауға кеткен шығындар салымнан асып кетсе қалған соманыда
төлеуі тиіс.
Аккредиттеудің Европалық ұйымының ұсынысы бойынша COFRAC аттестаты төрт
жылға беріледі. Инспекциялық бақылау : 12айдан кеш емес –бірінші тексеру
және 18айдан соң -қайта тексерістен өткізіледі.
Ережеге сәйкес,инспекциялық бақылауды аккредиттеуді жүргізген тұлғалар
жүргізеді, бірақ қайта бағалау кезінде басқа мамандарды қатыстырған дұрыс.
COFRACта мемлекеттік аудит бар. Мемлекеттік аудиторлар жылына төрт рет
COFRACтың Басқарма жиынына дауыс беру құқығынсыз қатысады, өз ойларын олар
Франция Үкіметіне жолдай алады.
Аккредиттеуді төрт айдан алты айға дейін және одан көп уақыт аралығында
жүргізеді. Қайта аккредиттеуге алты ай ішінде өтініш беріледі, оның
жүргізу процедурасы алғашқы аккредиттеуге ұқсас болып келеді.
Зертханалар арасындағы айырмашылықтарды анықтайтын сынақтар белгілі бір
қиындықтарды туындатады. Оған зертхананы аккредиттеу туралы шешімді
қабылдау үшін тек қана қатысқан жеткіліксіз болып табылады.
Халықаралық құжаттарда бекітілген ережелерден басқа қосымша аккредиттеу
ережелерін бекітуге рұқсат етілмейді(мысалы,ИСО/МЭК 17025стандарты). ЕА
ұлттық аккредиттеуші органды инспекциялық бақылау кезінде ИСО құжаттарымен
сәйкестігін тексереді.
Аккредиттеу объектілері болып: өнім мен көрсетілетін қызметті
сертификаттаушы орган,персоналдың сапа жүйесі,сынақ зертханасы,
салғастырушы зертханасы және калибрлеу зертханасы,сонымен қатар
инспекциялық ұйымдар табылады.
COFRACтың ұйымдастырушылық құрылымына ассоциация мүшелері кіреді.
Ұлыбританияның аккредиттеу қызметі (UKAS) өлшеу саласындағы аккредиттеу
бойынша Ұлттық қызмет пен сертификаттау органдарын аккредиттеу бойынша
Ұлттық кеңестің жұмыстарын біріктіреді. Бұл өнімге,жүйеге,персоналға
сертификаттау жүргізетін органдарды аккредиттеуді,сонымен қатар тексеріс
жүргізетін зертханалар мен сынақ зертханаларын бірыңғай ұлттық қызметке
бірігуін қамтамасыз етеді.
UKAS жауапкершілігі шектеулі компания сияқты кепіл бойынша, аккредиттеу
саласындағы ұлттық мүдделердің толық спектрімен жұмыс жасайды. Компанияның
негізін салушы мүшелері:
• Сауда мен өнеркәсіп жұмыстары бойынша мемлекеттік хатшы;
• Ұлыбританияның сертификаттау бойынша органдар ассоциациясы;
• Ұлыбританияның өлшеу мен сынау ассоциациясы;
• Британдық өнеркәсіп конфедерациясы;
• Қоршаған орта мәселелері бойынша мемлекеттік хатшы;
• Шағын кәсіпкерлік федерациясы;
• сауда мен азық түлікке стандарттарды координирлеуші жергілікті басқарушы
органдары;
• өнеркәсіп салаларының ұлттық кеңесінің сапа тобы;
• сатып алу мен қоюдың қоғамдық институты;
• сапаны қамтамасыз ету институты;
• қауіпсіздікті бағалау федерациясы.
UKASты Ұлыбританияда сертификаттау органдарын,сонымен қатар сынақ және
калибрлеу зертханаларын аккредиттеу саласындағы құзырлығын Ұлыбританияның
Бірлескен патшалығы сеніммен мойындап, оған аккредиттеудің мемлекеттік
белгілерімен – сағат тілдерімен, тәжбен және НАМАС логограммасын
(Национальная аккредитационная измерительная служба)қолдануға рұқсат берді.
Бұл шешім логограмманы қолдану туралы Келісіммен бекітілді, және UKASқа
Патшалық тәж бейнеленген аккредиттеудің ұлттық белгілерін қолдануға
сублицензия береді.
Аккредиттеу туралы шешімді үшінші жақтың тәуелсіз сертификаттау органдарына
және сынау мен тексеру зертханаларына халықаралық ережелерге сай,техникалық
уәкілеттілігін және әдістердің дұрыс орындалғанын мойындауға береді.
UKAS аккредиттеуді: калибрлеу, тексеру және сынақ жүргізетін зертханаларға;
өнімдерді және қызметтерді сертификаттау органдарына; сапа жүйелеріне;
персоналға; инспекциялық ұйымдарға жүргізеді.
2 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
Тәжірибелік сабақ №1
Тақырыбы: Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Сабақтың жоспары:
1 Семей қаласының Шәкәрім атындағы университеттің құрылымы
2 ИТФ құрылымы
3 Стандарттау және биотехнология кафедрасы
№1 тәжірибелік сабаққа арналған әдістемелік нұсқаулар
Сабақ мақсаты: ҚР жоғары білім беру жүйесі туралы білімдерін тереңдету.
Тапсырманы орындау үшін студент Болон декларациясы мен ҚР білім туралы
заңын зерттеуі керек.
№1 сабақты өзін бақылауға арналған тапсырмалар мен тест сұрақтары:
Тест 1
Шәкәрім атындағы университет қашан негізі қаланды?
А 1960
В 1985
С 2013
D 2000
E 1986
Тест 2
Шәкәрім атындағы университет қандай ЖОО негізінде құрылды?
А «Семей» университеті негізінде
В технологиялық институт негізінде
С педагогикалық института негізінде
D зооветеринарлық институт негізінде
E «Кайнар» университеті негізінде
Тест 3
ИТФ қандай ЖОО Құқықтық мұрагері болып табылады
А педагогикалық институттың
В зооветеринарлық институттың
С «Кайнар» университетінің
D «Семей» университеттінің
Е технологиялық институттің
Тест 4
«Стандарттау және биотехнология» кафедрасында қанша мамандық бойынша маман
даярлау жүргізіледі
А 8
В 6
С 4
D 2
Е1
Тәжірибелік сабақ №2
Тақырыбы: ҚР жоғары білім беру жүйесі
Сабақ жоспары:
1 ҚР білім мәселелері
2 ҚР білім деңгейлері
№2 тәжірибелік сабаққа әдістемелік көрсеткіштер
Сабақ мақсаты: ҚР жоғары білім беру жүйесі туралы білімдерін тереңдету.
Тапсырманы орындау үшін студент Болон декларациясы мен ҚР білім туралы
заңын зерттеуі керек.
№2 сабаққа өзін өзі бақылауға тапсырмалар мен тест жұмыстары
Тест 1
ҚР білім берудің кредиттік технологиясы қандай құжаттың негізінде жасалды
А ҚР Конституциясы
В Болон декларациясы
С Білім туралы заң
D Мамандық Стандарты
E техникалық реттеу туралы заң
Тест 2
ҚР білім берудегі маңызды мәселесі емес
А қоғам мен экономиканың толыққанды қызметіне жауап беретін білім берудің
сапасын бағалаудың ұлттық жүйесінің қызметі
В білім беру ұйымының автономдылығын және тәуелсіздігін кеңейту, білім
беруді басқарудағы демократизация
С оқушылардың тұлға ретінде кәсіби, шығармашылық, және физикалық
мүмкіндіктерінің шыңдалуы
D Ұлттық стандарттарды жасау
E білім беру, ғылым мен өндірістің интеграциясы
Тест 3
Бакалавриат білімнің қай деңгейіне жатады
А мектепалды даярлық
В жоғары білім
С негізгі орта білім
D жоғарыдан кейінгі білім
E орта білімнен кейінгі білім
Ұсынылатын әдебиет:
1 ҚР Білім туралы заңы
№3 тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: ЖОО оқу процессі
Сабақ жоспары:
1 Аудиториялық сабақтар
2 Студенттің өздік жұмысы
№3 тәжірибелік сабаққа әдістемелік нұсқаулықтар
Сабақ мақсаты: тақырып бойынша теориялық білімдерін тереңдету. Қарастырылып
отырған сұрақтарды толықтай зерделеу үшін ЖОО сабақтар түрлерін және
жүргізілу түрлерін жақсылап қарастыру керек.
№3 тәжірибелік сабаққа тапсырмалар мен тест жұмыстары
Тест 1
Аудиториялық сабақтарға қатысы жоқты тап
А Дәрістер
В Курстық жұмыстар
С Тәжірибелік сабақтар
D Лабораториялық сабақтар
E Ашық сабақтар
Тест 2
Аудиториялық сабақтар қандай құжат негізінде құрылады
А ҚР Конституциясы
В Болон декларациясы
С Білім туралы заң
D Мамандық Стандарты
E оқу жоспары
Тест 3
Студенттің өздік жұмысы құрамына кіреді
А курстық жұмыстардың орындалуы
В Рефераттар жазу
С РГЗ орындау
D лабораториялық-тәжірибелік сабақтарға даярлану
E барлық жауп дұрыс
Ұсынылатын әдебиет:
1 Абдыгаппаров С.Б. Основы кредитной системы обучения в Казахстане.
Алматы: Казак университеті 2004г
№4 тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Студенттердің ғылыми зерттеу жұмысы
Сабақ жоспары:
1 МЕМСТ 7.32 стандартын оқу
2 ҒЗЖ бойынша есеп беру
№4 тәжірибелік сабаққа әдістемелік нұсқаулықтар
Сабақ мақсаты: теориялық білімдерін бекіту. Тақырып бойынша білімдерін
тереңдету және бекіту үшін ҒЗЖ бойынша стандартты білу керек.
№4 тәжірибелік сабақ бойынша тапсырмалар мен тест жұмыстары
Тест 1
ҒЗЖ қатысы жоқ операцияларды тап
А экспериментальдық мәліметтерді өңдеу
В патенттік ізденіс
С эксперимент қарастыратын мәселені анықтау
D әдеби шолу мәліметтерін рәсімдеу
E дұрыс жауабы жоқ
Тест 2
ҒЗЖ бойынша есеп беру деген не
А мақала
В кестелік мағлұматтар
С графиктер мен диаграммалар
D жұмысқа қосымшалар
E толық жауап жоқ
Тест 3
ҒЗЖ бойынша есеп қандай мәлііметтер негізінде жасалады
А әдеби шолу және эксперимент нәтижелерінің негізінде
В реферат негізінде
С патенттік ізденіс негізінде
D білім туралы заң негізінде
E болон декларациясы негізінде
Ұсынылатын әдебиет:
МЕМСТ 7. 32
№5 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Өнертапқыштық қызметі
Сабақ жоспары:
1 Өнертабыстар
2 Патенттік зерттеулер
№5 тәжірибелік сабаққа әдістемелік нұсқаулықтар
Сабақтың мақсаты: өнертапқыштық және патенттік зерттеулер саласындағы
білімдерін тереңдету. Ол үшін ҚР Птанеттік заңын жаттау
№5 сабақ бойынша тапсырмалар мен тест жұмыстары
Тест 1
Өнертабыс деген не
А кез келген ұлттық шаруа саласындағы, мемлекет қорғанысындағы жаңа және
салмақты ерекшелігі бар, қажетті нәтиже беретін техникалық шешім В
құрылғылар
С жаңа қолданыс көзі
D әдіс
E зат
Тест 2
Өнертабыс лбъектілері немен сипатталады
Акөлемімен
В түсімен
С белгілі белгілерімен
D массасымен
Е параметрлермен
Тест 3 Е
В өнертабысқа арыз мақсатымен
А аталған өнертабыстарды дұрыс таңдау
В МКИ көрсету ( класс международной классификации)
С өнертабыс аналогтарын анықтау
D прототипін анықтау
E техникалық шешім мәнін анық мазмұндау
Ұсынылатын әдебиет:
ҚР № 90 Патенттік заңы
№6 тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Өлшеу бірлігін қамтамасыз ету заңы
Сабақ жоспары
1 Метрологияның негізгі терминдері
2 Заң құрылымы
№6 тәжірибелік сабаққа әдістемелік нұсқаулықтар
Сабақтың мақсаты: теориялық білімдерін тереңдету және бекіту
Өлшеу бірлігін қамтамасыз ету заңының 1 тарауын жақсылап қарастыруы қажет
(2012 жылдың нұсқасы)
№6 тәжірибелік сабаққа тапсырмалар мен тест жұмыстары
Тест 1
Өлшеу туралы, әдістері мен олардың бірлігі мен дәлдігін қамтамасыз ету
құралдары туралы ғылым
А Стандарттау
В Квалиметрия
С Метрология
D Сертификатау
Е Квалитология
Тест 2
Қазіргі метрология құрамына кіреді:
А Заңнамалық, теориялық, қолданбалы
В заңнамалық және қолданбалы
С қолданбалы және ғылыми
D ерікті және міндетті
Е міндетті және қолданбалы
Тест 3
Қай орган өлшеудің бірлігін қамтамасыз ету бойынша Мемлекеттік қадағалауды
іске асырады?
А) Стандарттау және сертификаттау институты
В) нормативтік құжаттаманың бірыңғай қоры
С) өкілетті орган
D)Техникалық комитет
E) Эксперт - аудиторлар
Ұсынылатын әдебиет:
ҚР өлшеудің бірлігін қамтамасыз ету туралы заңы
№7 тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Физикалық шама эталонады
Сабақ жоспары:
1 физикалық шамалар жүйесі
2 СИ жүйесінің физикалық шамаларының бірліктері
№7 тәжірибелік сабаққа әдістемелік нұсқаулықтар
Сабақтың мақсаты: теориялық білімдерін треңдету мен бекітуол үшін СИ
жүйесінің негізгі шама бірліктерін және олардың эталондарын оқу
№7 тәжірибелік сабақ бойынша өзін-өзі бақылау үшін тапсырмалар мен тест
жұмыстары
Тест 1
Физикалық шамалардың қандай жүйелерін білесіздер
А) ГСС
В) СИ
С) МКГСС
D) А, В, С
Е) дұрыс жауап жоқ
Тест 2
Тексеру сұлбасы бойынша төменде тұрған оның өлшемін беру және бірлікті
ұдайы өсіру және сақтау үшін тағайындалған, өлшеулер құралы бұл-
А) Жұмысшы эталон
B) Бірінші эталон
C) Екінші эталон
D) Шама бірлігінің эталоны
Е) Эталон-куәгер
Тест 3
Халықаралық бірліктер жүйесінде (SI) ұзындық өлшемі қалай анықталады:
А) кг;
В) м;
С) А;
D) К;
Е) моль
Тест 4
Эталондар жіктеледі:
А) тікелей, жанама, жинақтық және біріккен;
В) Бірінші және екінші;
С) Статистикалық, динамикалық және статикалық;
D) жинақтық және біріккен;
Е) тік және жинақтық
Ұсынылатын әдебиет:
Широков К.П. Богуславский М.Г. Международная система единиц 1984 г
№8 тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Өндірісті метрологиялық қамсыздандыру
Сабақ жоспары:
1 Өндірісті метрологиялық қамсыздандыру
№8 тәжірибелік сабаққа әдістемелік нұсқаулықтар
Сабақтың мақсаты: есептер мысалдары мен тапсырмалар
№8 тәжіриберік сабақ бойынша өзін өзі бақылауға арналған тапсырмалар мен
тест жұмыстары
Тест 1
Метрологиялық қамсыздандыруды қалай түсінесіз
А) бірнеше аттас шамаларға бір уақытта өлеушер ;
В) ғылыми және ұйым негізін орнату, техникалық құрылғы, норма мен заң,
өлшеу дәлдік талабына сәйкес бірлікке қол жеткізу
С) үлгілік өлшеу құралдары
D) тікелей өлшеулер
Е) дұрыс жауап жоқ
Тест 2
Технологиялық процесстердің метрологиялық қамтылуына кім жауапты
А) Өкілетті орган
В) ұйымның метрологиялық қызметі
С) Үкімет
D) кадр бөлімі
Е) дұрыс жауап жоқ
Тест 3
Саладағы өлшеу жағдайының объектілері болып табылады:
А) дайын өнім мен шикізаттың сапасына талаптарды, оларды сынау әдістері
мен технологиялық процесстерді жүргізуді регламенттеуші нормативті –
техникалық құжаттама
В) дұрыс жауап жоқ
С) ведомстволық метрологиялық қызметтердің жағдайы мен ұйымдастырылуы,
олардың шығарылатын өнімнің сапасын қамтамасыз етудегі рөлі
D) технологиялық процестерді басқарудың автоматтандырылған жүйелерінің
саладағы енгізілетін метрологиялық қамтамасыз етудің жағдайы
Е) А, С, D
Ұсынылатын әдебиет:
1 Лифиц И.М. Основы стандартизации, метрологии и сертификации: Учебник. –
М.: Юрайт, 2000. – 285 с.
№9 тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Техникалық реттеу туралы заңы
(стандарттау саласында)
Сабақ жоспары:
1 стандарттау саласы бойынша негізгі терминдер
2 ТРМЖ құрылымы
№9 тәжірибелік сабаққа әдістемелік нұсқаулықтар
Сабақтың мақсаты: теориялық білімдерін тереңдету және бекіту. Ол үшін
техникалық ретту туралы заңның 1 тарауын қарастыру
№9 тәжірибелік сабақ бойынша тапсырмалар мен тест жұмыстары
Тест 1
«Стандарт» сөзі ағылшыннан аударғанда қандай мағынаы білдіреді
А) норма, үлгі
В) дәреже, деңгей
С) өлшем,көлем
D) масса, салмақ
Е) дәреже, кезең
Тест 2
ҚР стандарттаудың құқықтық негіздері қай жылы орнатыдлды:
А) 1990
В) 1991
С) 1992
D) 1993
Е) 1994
Тест 3
Экономика саласындағы жұмыстарды жүргізуге стандарттау бойынша техникалық
комитеттер қандай деңгейде жасалады?
А) халықаралық
В) мемлекеттік
С)саяси
D) экономикалық
Е) саларалық
Ұсынылатын әдебиет:
Техникалық реттеу туралы заң (2013 ж нұсқасы)
№10 тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Мемлекетаралық стандарттау
Сабақ жоспары:
1 Мемлекетаралық стандарттаудың пайда болу тарихы
2 Мемлекетаралық стандарттар
№1 тәжірибелік сабаққа әдістемелік нұсқаулықтар
Сабақтың мақсаты: теориялық білімдерін тереңдету және бекіту. Ол үшін
тәуелсіздік алу үшін еліміздегі стандарттау туралы білімдер
№10 тәжірибелік саьақ бойынша тапсырмалар мен тес жұмыстары
Тест 1
МАС деген не?
А) Стандарттау бойынша халыаралық кеңес
В) стандарттау метрология және сертификаттау бойынша мемлекетаралық кеңес
С) сертификаттау бойынша мемлекетаралық кеңес
D) метрология бойынша мемлекетаралық кеңес
Е) аккредиттеу бойынша мемлекет аралық кеңес
Тест 2
Ресейдегі индустриялық стандарттау кімнің атымен байланысты
А) Иван Грозныйдың
В) Бірінші Петрдің
С) Д. И. Менделеевтің
D) М. С. Горбачевтың
Е) Е. Пугачевтың
Тест 3
КСРО-ның бұрынғы мемлекеттерінің қайсысы МАС–ға мүше емес
А) Ресей
В) прибалтикалық мемлекеттердің барлығы
С) Өзбекстан
D) Барлық ортаазиялық мемлкетттер
Е) Молдова
Ұсынылатын әдебиет:
Лифиц И.М. Основы стандартизации, метрологии и сертификации: Учебник. – М.:
Юрайт, 2000. – 285 с.
№11 тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Халықаралық сатандарттау
Сабақ жоспары:
1 Халықаралық стандарттаудың пайда болу тарихы
2 ИСО құрылымы
№11 тәжірибелік сабаққа әдістемелік нұсқаулықтар
Сабақтың мақсаты: теориялық білімдерін тереңдету және бекіту
№11 тәжірибелік сабақ бойынша тапсырмалар мен тест жұмысы
Тест 2
Халықаралық стандарт бұл :
А) барлық мемлкеттерде міндетті болып табылатын, стандарттау бойынша орган
қабылдаған стандарт;
В) қызығушы жақтармен консенус негізінде жасалған және стандарттау
метролгия және сертификаттау бойынша барлық мемлкеттердің органы қабылдаған
нормативтік құжат ;
С) стандартау бойынша халықаралық ұйыммен қабылданған және міндетті
сипаттағы стандарт;
D) стандартау бойынша халықаралық ұйыммен қабылданған және тұтынушылардың
кең ңөлеміне арналған стандарт
Е) аймақтық ұйым қабылдаған стандарт
Тест 2
Халықаралық стандарт:
А) стандарттау бойынша халықаралық органмен және барлық елдер үшін міндетті
болып табылатын стандарт;
В) барлық елдерде стандарттау, метрология және сертификаттау бойынша
органмен бекітілген нормативті құжат;
С) халықаралық ұйым бойынша бекітілген стандарт;
D) халықаралық ұйыммен бекітілген стандарт, тұтынушыларға қолжетімді
стандарт
Е) аймақтықпен бекітілген стандарт.
Тест 2
Стандарттау және сертификаттау бойынша халықаралық ұйымды
Қазақстанда
қандай орган таниды.
А) сәйкестікті растау бойынша орган
В) уәкілетті орган
С) Ақпарат орталығы
D) Техникалық комитет
Е) Казсертфикаттау
Тест 3
Қандай мүшемен ИСО Қазақстан болып табылады:
А) білмеймін
В) ия
С) жоқ
D) бақылаушы
Е) толық қанды дауыспен
Ұсынылатын әдебиет:
Медведев А.М.Международная стандартизация М: Изд-во стандартов 1988, 232с
№12 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Техникалық реттеу туралы заң (сертификаттау саласында)
Сабақ жоспары:
1 Сертификаттау облысында терминдер
№12Тәжірибелік сабаққа методикалық нұсқаулық
Сабақ мақсаты: теориялық материалды бекіту. Студент ҚР-ның Техникалық
реттеу туралы заңын оқуы тиіс.
Тестік немесе тапсырма сұрақтар №12
Тест 1
Сертификаттау латын тілінде мағынасы
А) мінсіз жасалынған
В) шынайы жасалынған
С) дұрыс жасалынған
D) әдемі жасалынған
Е) таза жасалынған
Тест 2
Сертификаттау түрі:
А) міндетті
В) ерікті
С) орындалған
D)тек А және В
Е) тек В
Тест 3
Сертификаттау сәйкестігі жүргізіледі
А) аккредитациия бойынша орган
В) стандарттау бойынша орган
С) сәйкестікті растай бойынша орган
D) бақылау зертханасы
Е) стандарттауды бекіту органы
Ұсынылатын әдебиет:
ҚР Техникалық реттеу заңы
№13Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Ішкі аудит
Сабақ жоспары
1 Аудит түрі
Тәжірибелік сабаққа методикалық нұсқаулық №13
Сабақ жоспары: теориялық материалды бекіту. Аудиторлық қызмет жайлы заңды
оқу
Тестік немесе тапсырма сұрақтар №13
Тест 1
Қандай ел аудит отаны болып табылады.
А) Ресей
В) Қазақстан
С) Англия
D) Германия
Е) Греция
Тест 2
Аудиттың неше түрлі көзқарасы өмір сүреді
А) 5
В) 4
С)8
D) 6
Е) 3
Ұсынылатын әдебиет:
«Аудиторлық туралы» Заң
№14 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Ішкі аудит
Сабақ жоспары
1 Ішкі аудит ерекшелігі
Тәжірибелік сабаққа методикалық нұсқаулық №14
Сабақ мақстаты:тақырып бойынша теориялық материалды тереңірек және бекіту
Тестік немесе тапсырма сұрақтар №14
Тест 1
Ішкі аудиттің қандай түрі бар
А) Сертификаттық
В) қараушы
С) бақылау
D) дұрыс жауап жоқ
Е) А,В,С
Тест 2
Аудиттың қандай көрінісіне қадағалаудың аудиті қарайды
А) Сертификаттау
В) Байқағыш
С) бақылау
D) дұрыс жауап жоқ
Е) А, В, С
Тест 3
Қандай мақсатта қайта аудит жүргізіледі
А) сапа жүйесінде сертификаттауды беру мақсатында
В) дұрыс жауап жоқ
С) сертификаттау мерзімін ұзарту мақсатында
D) сертификатталған жүйе статусын сапа жүйе ұйымы сақтауда .
Е) А, В
Ұсынылған әдебиеттер:
«Аудиторлық қызмет туралы» Заң
Тәжірибелік сабақ №15
Тақырыбы: Аккредиттеу негіздері
Сабақ жоспары
1Акредиттеу органында терминдер
№15 Тәжірибелік сабаққа методикалық нұсқаулық
Сабақ мақсаты: тақырып бойынша теориялық материалды тереңірек және бекіту
Тестік немесе тапсырма сұрақтар №15
Тест 1
Аккредиттеу бойынша не түсінесіңдер
А) бұл өндірілген өнімді бақылау
В) өнім сапасы, үрдіс, көрсетілетін қызметтердің қызығушы тұтынушылар үшін
қауіпсіздендіру.
С) аккредиттеу – ресми процедура аккредиттеу бойынша компонеттер,
сәйкестікті бағалауды анықтаушы қызмет
D) саудада техникалық кедергілерді жою
Е) дұрыс жауап жоқ
Тест 2
Аккредиттеудің негізгі мақсаты:
А) өнім сапасы, үрдіс, көрсетілетін қызметтердің қызығушы тұтынушылар үшін
қауіпсіздендіру
В) отандық өнімді бәсекеге қабілеттілігін арттыру;
С) сапаны жоғарлату және сәйкестікті бағалау;
D) саудада техникалық ақауларды жою;
Е) А, В, С, D
Тест 3
Аккредиттеудің басталу уақыты
А) 20-30 ж 19ғасыр
В) 10-20 ж 18 ғасыр
С) 30-40ж 21 ғасыр
D) 40-50ж 21 ғасыр
Е) дұрыс жауап жоқ
Ұсынылатын әдебиет:
1 ҚР «Сәйкестікті растау облысындағы аккредиттеу» ( 5 тамыз 2008 г.N 61-IV)
Заңы
4 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
4.1 Курс бойынша өзіндік жұмысты келесі тәртіпте жүргізіп тұруы қажет.
Курстың әрбір тақырыбы бойынша ұсынылатын әдебиетті оқып, теориясына көп
тоқталмай, оқылатын сұрақтардың мәніне ғана тоқталып, түсініксіз жерлерін
белгілеу керек.
Содан кейін материалды мұқиятты түрде игеру қажет, яғни теориялық
ережелерді, керекті негізгі мәліметтерді арнайы дәптерге жазып тұрады.
Курсты оқу барысында студент СӨЖО мен СӨЖ реферат немесе үй тапсырмасы
түрінде орындайды, оның басты мақсаты өткен тақырыпты толық меңгеру үшін.
Студенттердің өзіндік жұмысы тақырыптарының тізімі:
1 ҚР жоғары білім
2 Қазақстандағы кредиттік технология
3 Метрологияның адам өміріндегі рөлі
4 Өлшеулер және олардың дәлдігі, өлшеулердің түрлері
5 Әлемнің дамыған елдеріндегі стандарттаудың қазіргі жағдайы
6 Германия, АҚШ, Ұлыбритания мемлекеттеріндегі стандарттаудың жағдайы
7 Өнімнің сапасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету
8 Аудит және оның өнімнің сапасын қамтамасыз етудегі рөлі
4.2 Студенттердің білімдерін тексеруге арналған тест сұрақтары:
1 Шәкәрім атындағы СМУ қашан құрылды?
А 1960
В 1985
С 1999
D2000
E 1996
2 Шәкәрім атындағы СМУ қандай университет негізінде құрылды?
А «Семей»университет негізінде
В технологиялық институт
С педагогикалық институт
D малшаруашылық институты негізінде
E «Кайнар» университеті
3 ИТФ-қандай бағытқа негізделген?
А педагогикалық институт
В малшаруашылық институт
С «Кайнар» университет
D «Семей» университеті
Е технологиялық институт
4 «Стандарттау және биотехнология» кафедрасы студенттерді қанша мамандық
бойынша даярлайды?
А 8
В 6
С 4
D 2
Е 1
5 ҚР-да кредиттік технология қандай құжат бойынша жасалынған?
А ҚР Конституция
В Болондық декларация
С білім заңы
D мамандық стандарты
E Техникалық реттеу заңы
6 ҚР-ның біліміне қатысты емес тапсырма:
А экономика және қоғам қажеттілігіне жауап беруші, сапаны бағалаудың ұлттық
жүйесі
В жеке білім жүйесін басқару
С шығармашылық, рухани және физикалық тұлға дамыуын дамыту
D ұлттық стандартты дамыту
E өндіріс пен ғылымды дамыту
7 Бакалавриат оқудың қандай деңгейіне жатады
А мектепке дейінгі
В жоғары білім
С орташа білім
D жоғары білімнен кейінгі білім
E орта білімнен кейінгі білім
8 Аудиторға қай деңгей жатпайды?
А дәріс
В курстық жұмыс
С тәжірибелік
D зертханалық сабақ
E ашық сабақ
9 Аудиторлық сабақ қандай құжатқа сәйкес жүргізіледі.
А ҚР Конституция
В Болондық декларация
С Білім Заңы
D мамандық стандарт
E Оқу жоспары
10 Студенттің өздік жұмысы
А курстық жұмыс жасау
В реферат жасау
С РГЗ
D ғылыми-практикалық сабақ
E барлығы дұрыс
4.3 Емтихан сұрақтары:
1 Шәкәрім атындағы СМУ жайлы тарихы
2 СТИМПП Шәкәрім атындағы СМУ құруда атқарған ролі
3 Шәкәрім атындағы СМУ құрылымы
4 ИТФ жайлы не білесіңдер
5 Қанша факльтет пен кафедра құрамына енеді.
6 «Стандарттау және биотехнология» кафедра тарихы
7 «С и Б»кафедрасы қандай бағытта маман даярлайды
8 ҚР-да университеттің алатын орны
9 ҚР-да білім жүйесін қандай орган бақылайды.
10 Қандай білім тексеру органын білесіз
11 Білімді бақылау қандай әдіспен жүргізіледі.
12 Қандай сабақ түрі сіздерге белгілі
13СӨЖ жұмысының дәріс сабағынан айырмашылығы?
14 Студенттің өздік жұмысы туралы не айта аласыз
15 СӨЖ-дің қандай түрін білесіз?
16 СӨЖ бен СОӨЖ қандай формасын білесіз
17 Ғылыми зерттеу деген не?
18 Өнертабыс дегенді қалай түсінесің?
19 Өнертабыс объектісі не табылады.
20 Өнертабыстың жіктеуіштері жайлы не білесіз?
21Патенттік зерттеу немен аяқталады.
22 «Бәсекеге қабілетті өнім» ұғымын қалай түсінесіңдер?
23 Метрология дегенді қалай түсінесің?
24 метрологияның қандай түрі бар
25 Физикалық өлшем бірлік деген не?
26. Физикалық өлшем бірліктің қандай түрін білесіз?
27 СИ жүйесі деген не?
28 Өлшеу деген не?
29 Қандай өлшеу түрі бар?
30 Өлшеу әдісі
31 Өлшеу құралы деген не?
32 Қандай өлшеу құралын білесің?
33 Өлшеу сапасы деген не?
34 Өлшеу сапасын сипаттаушы не?
35 эталон деген не?
36 эталон түрлілігі?
37 өлшеу қателігі?
38 Өлшеу қателігінің түріне сипаттама бер?
39 Метрологиялық қамтамасыз ету негізі?
40 Өлшем бірлігін қамтамасыз етуде ҚР заңы?
41 ХЭК жайлы не білесіңдер
42 ИСО және ХЭК байланыстары
43 ХЭК органының жетекшісі?
44 Қазақстанда және басқада шетел дерде стандартт ау таризы?
45 Қандай стандарттау әдісі белгілі?
46 ҚР шекарасында қандай нормативтік құжаттар жарамды?
47 ҚР территориясында қандай стандарт түрі жарамды?
48 Техникалық реттеудің Мемлекеттік құрылымы?
49 Халықаралық стандарттау мақсаты
50 Халықаралық стандарттау органы қанаш құрылды?
51 ИСОда қандай ұйым түрі енгізілген?
52 Аймақтық стандарттау деген не?
53Халықаралық стандарттаудың аймақтық стандарттау айырмашылығы
54 Халықаралық стандарттауға сипаттама
55 МГС-ке қандай елдер мүше?
56 Сертификаттау мақсты
57 Сертификаттау қашан пайда болды?
58 Өнімді сертификаттау тәртібі
59 сертификаттаудан өткенен кейін қандай құжат беріледі?
60 міндетті сертификаттаудың еріктіден айырмашылығы?
61 сарапшы аудиторға қойылатын талап?
62 Аудит қандай себептен пайда болды?
63 Қандай аудит түрін білесіз?
64 Ішкі аудиттің сыртқы аудиттен айырмашылығы?
65 Ішкі аудиттің ерекшелігі
66 Ішкі аудит қандай деңгейден тұрады
67 Аккредиттей деген не?
68 Аккредиттей мақсаты
69 Аккредиттей принципі
70 Аккредиттей деңгейі
4.4 Оқу - әдістемелік әдебиеттердің тізімі:
Негізгі
1 Нұрманов М.Ш. Метрология, стандарттау және сертификаттау.- Алматы,
2009
2 Акишев К. Стандарттау, метрология және сәйкестікті бағалау.- Астана,
2008
3 Жанзақов М.М., Мырзабек К.А. Стандарттау – Қызылорда, «Тұмар»,
2007 ж. – 224 б.
4 Рақымжанов М. Стандарттау, сертификация және метрология.- Астана,
2008 б.
Қосымша
1 «Техникалық реттеу туралы» ҚР заңы (өзгерістер мен толықтырулармен
03.12.2013 ж.)
2 «Білім туралы» ҚР заңы (өзгерістер мен толықтырулармен 13.01.2014
ж.)
3 «Сәйкестікті растау рәсімі» ҚР техникалық регламенті (Үкіметтің
қаулысы 04.02.2008 ж. № 90)
4 Широков К.П., Богуславский М.Г. Международная система единиц. М:
Издательство стандарты, 1984,112 с
5 Основы научных исследований: Учеб. для техн. вузов / В.И.Крутов, И.М.
Грушко, В.В. Попов – М.: Высш.шк., 1989.-400с.
6 «Аудиторлық қызмет туралы» ҚР заңы (өзгерістер мен толықтырулармен
13.01.2014 ж.)
7 «Сәйкестікті бағалау саласындағы аккредиттеу туралы» ҚР заңы
(өзгерістер мен толықтырулармен 13.01.2014 ж.)
8 ИСО 19011-2002 Руководящие указания по проведению аудита систем
качества и /или системы управления охраны окружающей среды
9 Стандартизация и управление качеством продукции/ В.А. Швандара. – М.,
1999 б.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz