Файл қосу
Өндіріс циклының аудиті
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК |
| | |042-14-3-01.1.20.32/03-20|
| | |12 |
|«Тәжірибелік аудит» | | |
|пәнінің оқу-әдістемелік |Басылым №2 26.09.2012 | |
|материалдары | | |
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«ТӘЖІРИБЕЛІК АУДИТ»
050508 «ЕСЕП ЖӘНЕ АУДИТ » МАМАНДЫҒЫ СТУДЕНТТЕРІ ҮШІН
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей 2012
МАЗМҰНЫ
|1 |Глоссарий |3 |
|2 |Дәріс материалдары |4 |
|3 |Тәжірибелік сабақтар |57 |
|4 |Студенттердің өздік жұмыстары |63 |
1. ГЛОССАРИЙ
Аудит – білім саласы, жоғарғы оқу орнындарында оқытылатын ғылыми пән.
Аудиторлық стандарт – аудиторлық қызметті іске асыруда қолданылатын
ережелердің жиынтығы.
Аудиторлық қорытынды – қаржылық есеп берушілікті тексеру
қорытындыларын жүйелеп, есепте көрсету.
Аудит пәні - шарт бойынша және келісім арқылы тәуелсіз эксперттік
негізде және бухгалтерлік есепті талдау, т.б. кәсіпорындардың жұмыстарының
дұрыстығын, анықтығын анықтай отырып, оған толық түрде объетивті баға беру,
сонымен қатар ішкі аудиттің тексеру жүйелерінің қабылдаған есеп саясатына,
нормативтік актілерге сәйкестігіне көңіл бөлу.
Аудиторлық дәлелдер - аудиторлардың сараптама жұмысы немесе
клиенттерді және үшінші тұлғаларды тексеру барысында алған, жиналған
ақпарат және аудиторлық қорытындының негізіне қызмет етеін нәтиже.
Аудиторлық ішкі дәлелдер- клиенттерден алған ақпараттар;
Аудиторлық сыртқы дәлелдер- үшінші тұлғалардан, басқа да ұйымдардан
алынған ақпараттар;
Аудиторлық аралас дәлелдер- клиенттерден алынған және де сыртқы
қайнар көздермен бекітілген ақпараттар болып табылады.
Қателіктер- қаржы-шаруашылық қызмет фактілерін дұрыс көрсетпеу,
есептің толықтығын дұрыс қарамау; есептік жазбаларда және топтарда
арифметикалық және логикалық есептеулер нәтижесінде қаржылық есп
берушіліктердегі әдейі жасалмаған бұрмалаушылықтар.
Күдіксіз сенімді аудиторлық қорытынды- аудиторлық тексеруде ешқандай
қателіктер жоқ, қаржылық есептің жасалуы дұрыс болғанда, бухгалтерлік есеп
заңдарға, мемлекеттік ереже нұсқауларға сай, бухгалтерлік есеп
стандарттарға сәйкес жүргізілгенде беріледі.
Күдіксіз ескерту келтірілген қорытынды – аудит жүргізудің барысында
әртүрлі себептердің кездесуіне байланысты болады.
Күдікті сенімсіз аудиторлық қорытынды- аудит тексеруі барысында
қаржылық есептің, бухгалтерлік есептің, есеп саясатының орындалмауына
байланысты берілетін қорытынды.
Теріс қорытынды- субъектінің қаржылық есебі, бухгалтерлік есебі
бухгалтерлік есебі мен аудит стандарттарына сай жүргізілмеген мемлекеттік
заңдарға, нұсқау ережелерге сәйкес келмеген жағдайда жазылады.
2. ДӘРІСТІК МАТЕРИАЛ.
Тақырып 1. Қорытынды қаржылық есептілік аудитінің ақпараттық жүйесі,
мақсаты және тәсілдері
Дәріс сабағының мазмұны:
1.Аудиттің ақпараттық жүйесіне қойылатын талаптар
2. Қаржылық есеп беру элементтері аудитінің мақсаттары
3. Аудитті жүргізудің объектілік және циклдік тәсілдері
1.Аудиттің ақпараттық жүйесіне қойылатын талаптар
Экономикалық субъектінің жағдайын өзгертуде немесе сақтауда бір жолға
қойылуына әсер ететін басқаруды қамтамасыз етеді. Басқару ақпаратқа
сүйенеді.
Ақпарат – жинау,сақтау, өңдеу объектісі болыптабылатын мәлімет.
Ақпарат құнына: ақпаратты жинауға басшылар мен солардың қол астындағылардың
жұмсалған уақыты, нарықты талдау, пайдаланылған уақытын төлеу, сыртқы
кеңесшілер қызметін пайдалану, сонымен қатар нақты шығындар жатады.
Басқару – шешім қабылдау деген сөз. Басқару шешімдерін түсініп
қабылдау тек ақпарат негізінде ғана мүмкін болады.
Экономикалық ақпарат – бұл экономикалық субъектінің қаржы-шаруашылық
қызметін сипаттайтын мәліметтер.
Аудитті ақпаратпен қамтамасыз етудің міндеті – аудиторлық процесске
қатысушыларды бақылаудағы объектілер, олардың қызмет етуі және нормативтік-
құқықтық актілер мен кәсіпорындағы шаруашылық механизмдегі заңдарға
сәйкестігі туралы хабарлау болып табылады.
Экономикалық ақпарат басқару аппаратының маңызды құрамдас бөлігі
болып табылады. Экономикалық ақпаратты түрлі белгілері бойынша жіктеуге
болады. Басқару қызметі бойынша жоспарлы, есепке алу, нормативтік-
анықтамалық және талдамалық болып бөлінеді.
Нормативті ақпаратқа өндірістің конструкторлық- технологиялық
дайындығы міндеттерін шешу кезінде есептелінетін нормативтер мен нормалар
жатады. Сонымен қатар ақпаратқа тарифтік мөлшерлемелер, айлықтар, жалақыдан
бюджеттен тыс қорларға бөлінетін жарналар мөлшерлемесі, салық салу
мөлшерлемесі, және т.б. көптеген ұқсас мәліметтер жатады.
Талдамалық ақпарат кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық және қаржылық
қызметінің көрсеткіштерін бағалау процесінде туындайды. Оның негізінде
басқарушылық шешімдер дайындалады.
Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесіне қатысты, ақпарат шығушы және
енуші болып бөлінеді. Енуші ақпарат түсу көздеріне қарай
экономикалықсубъектінің ішкі және сыртқы ақпараты болып бөлінеді. Ішкі
ақпарат өндірістік-шаруашылыққызмет фактілерін тіркеу кезіндегі күнделікті
оперативтік есеп барысында алынған бастапқы ақпаратты, сонымен бірге
кәсіпорынның басқа функционалды жүйесінің ақпаратын, мысалы, жоспарлы
нормативтік және сан алуан анықтамалық ақпаратты қамтиды. Сыртқы- сыртқы
орта туралы ақпарат, мысалы, жоғары ұйымдардың сан алуан директивалары,
жеткізушілер мен тасып алушылардан түсетін ақпарат, банк ақпараты, өткізу
нарығындағы өнім бағалары туралы ақпарат және т.б.
Есепке алу ақпараты нақты және толық , өзекті және уақытылы,
жеткілікті және пайдалы болуы керек. Бастапқы ақпарат құжатпен рәсімдеу
және заң нормативіне сәйкес толтырылған болуы қажет. Есепке алу ақпаратының
негізгі құрамдас бөлігі – қаржылық есептеме.
Қаржылық есеп беру ақпаратына ерекше талаптар қойылады. Себебі, аса
маңыздышешімдер қабылдау кезінде сыртқы және ішкі пайдаланушылар қолданады.
Қаржылық есеп беру ұйымның қаржылықжағдайын, оның қызметінің
нәтижелері және ол жердегі өзгерістер туралы ақпатартты көрсетеді. Олар:
-Бухгалтерлік баланс;
-Шығындар мен табыстар туралы есеп;
-Ақшалардың қозғалысы туралы есеп;
-Меншікті капиталдың құрамындағы өзгерістер туралы есеп;
-Есепке алу саясаты туралы ақпарат және түсіндірмелік жазба.
Аудит мақсаттары тұрғысына қаржылқ есепберуді құру мен ұсынудың
негізгі ерекшеліктері және оған қойылатын талаптар келесідей:
1) қаржылық есеп беру ұйымның қаржылық жағдайын, қызметінің
қаржылықнәтижелерін, ақша қозғалысын және ұйымның меншік капиталындағы
өзгерістерді қажетті менімділікпен көрсетуі керек;
2) ұйым сапалық сипаттамаларға жауап беретін ақпаратты қаржылық есеп
беруді ұсынуды қамтамасыз ететін төмендегі саясатты даярлауы керек:
а) пайдаланушылар үшінорынды шешім қабылдау;
б) келесілерді қамтамасыз ететін сенімділік:
- ұйымның нәтижелері мен қаржылықжағдайыннақты ұсыну;
- оқиғалар мен операциялардың тек заңды нысандарын ғана емес,
экономикалық мазмұнын да көрсету;
- бейтараптық (түрлі қатысушыларға қатысты объективті);
- байқап қарау;
- барлық елеулі қатынастарда толықтық.
3) ұйым пайдаланушылардың қаржылықжағдайы, қызмет нәтижелері және
қаржылық өзгерістері туралы толық және нақты ақпаратпен қамтамасыз етуі
керек;
4) Қазақстан Республикасының заңдарында көрсетілген мерзім ішінде ұйым
қаржылық есеп беруді; мемлекеттік статистика органына, әр құрылтайшы мен
басқа да мүдделі пайдаланушыларға ұсынуды қамтамасызетуі керек.
Қаржылық есеп берудің мақсаты – ұйымның қаржылық жағдайын, қызмет
нәтижелері мен қаржылық есеп берудегі өзгерістер туралы ақпаратты ұсыну.
Экономикалық ақпарат категориясы ретінде есепке алу ақпараты түрлері
иерархиялыққұрылымға ие және ол былай көрсетілген: реквизиттер,
көрсеткіштер, құжаттар.
Реквизиттер – ары қарай логикалықбөлуге жатпайтын қарапайым ақпараттық
бірліктер. Олар объект, процесс, құбылыстардың белгілі бір қасиеттерін
көрсетеді және белгілі бір мағыналық мәнге ие.
Реквизит келесілерге бөлінеді: объект, процесс, құбылыстардың
сандықжағын сипаттайтын реквизит негіздері және суреттеліп отырған объект
немесе процесстің сапалық жағын сипаттайтын реквизиттік белгілері.
Көрсеткіш – бұл бір реквизит негіздер және бір немесе реквизит-
белгілерді қамтитын ақпараттың құрамдас бөлігі болып табылады. Басқа
жағынан, бұл ақпаратқа толы және құжат құруға қабілетті ақпараттың
мимимальды құрамдас бөлігі.
2. Қаржылық есеп беру элементтері аудитінің мақсаттары
Аудиттің мақсаты іргелі тұжырымдамаларға негізделеді:
-маңыздылық;
-аудиторлық тәуекелдік;
-қаржылық есеп беруді басшылықтың бекітуі ретінде қарау.
Аудитор өз пікірін білдіретін қаржылықесеп беруді кәсіпорын басшылығы,
оның құрамдас элементтерін шын ұсыну негізінде құрайды. Бұл кезде,
басшылық, қаржылықесепберу белгілі бір категорияларға сай келеді деп
дәлелдейді:
-болуы (әрекет ету);
-құқықтар мен міндеттемелер;
-құбылыс;
-толықтық;
-бағалау;
-өлшеу (дәлдік);
-ұсыну және алу.
Аудиторлық мақсат, клиент басшылығын бекіткен бойдан қалыптастырылады
және олармен тығыз байланысты болады. Сондықтан аудитордың басты міндеті –
басшылықтың қаржылық есеп беру жөніндегі тұжырымдарының дұрыс немесе
бұрыс екендігін анықтау.
Аудит мақсатының мәні – аудиторға қажетті көлемде дәлел жинауға
көмектесетін құрылымды құру. Мақсат түрлі тексерулер кезінде бір болып
қалады, бірақ нақты мәліметтер қалыптасқан жағдайға байланысты әртүрлі
болады.
Аудиторлық тексеруді жүргізудің жалпы жолдарын дайындау кезінде
қаржылық есеп беру әділдіген анықтау үшін пайдалануға болады:
- сәйкестігін тексеру;
- ішкі бақылау, тест жүргізу (бақылау кезеңдерін);
- мән бойынша бақылау;
-талдамалық реттемелер.
Сәйкестігін тексеру ішкі бақылау жүйесінің сапасына тест жүргізуге
бағытталған. Сәйкестігін тексерудің мақсаты – елдегі нормативтік – құқықтық
актілерге сай құрылған қаржылық есеп беруді дәлелдеу кезінде
дәлелдердің оңтайлы санын жинау үшін клиенттің ішкі бақылау жүйесін
түсінуге қол жеткізу. Клиенттің ішкі бақылау жүйесімен танысудың
реттемелері:
клиент қызметкерлеріне сұрақ қою;
құжаттар мен жазбаларды тексеру;
лауазымды нұсқаулар, ішкі аудит туралы ереже және т.б.;
осы клиентпен жұмыс істеген алдыңғы аудиторлық тәжірибесі.
Ішкі бақылауға тест жүргізу ішкі бақылау жүйесін түсінгеннен кейін
аудитор қателіктер мен нормадан ауытқуды және оны болдырмауға болатын не
болмайтындығын бағалайды.
Мән бойынша шаруашылық операцияларын тексеру мақсаты шаруашылық
операциялардың қажетті түрде мақылданғанын, тіркелімдерде дұрыс ескеріліп,
жинақталғанын және Бас кітапқа номерленгенін анықтауға болады. Егер аудитор
шаруашылық операциялардың шотта дұрыс тіркеліп, көрсетілгеніне сенімді
болса, онда Бас кітаптағы қорытындылар дұрыстығына сенімді болады.
3. Аудитті жүргізудің объектілік және циклдік тәсілдері
Аудитті сегменттеудің түрлі тәсілдері бар. Әр шот бойынша сальдоны
жеке сегмент ретінде қарастыруға болады. Бірақ мұндай сегменттеу тиімді
бола бермейді. Сондықтан бір-бірімен байланысты шаруашылық операциялар
циклдері мен осыған сәйкес олардың шоттарын көрсететін топтар бойынша
жекеленген аудит жүргізу пайдалы. Бұлциклдік жол деп аталады.
Аудит сегменті ретінде шаруашылық операциялардың циклдерін бөліп
көрсету экономикалық субъектінің қаржы-шаруашылық қызметі қолданатын
бухгалтерлік есепжүйесі мен құжат айналым жүйесінің мазмұны ескеріле отырып
жүргізіледі. Циклдік тәсіл негізінде капиталдың толық айналымын салуға
болады. Бұл ақшалар, шикізат пен материалдар, негізгі құралдар мен басқа
активтерді сатып алуға бағытталады. Есеп айырысу операциялары жүргізіледі.
Осы процессті сатып алу циклі ретінде қарастыруға болады. Өнімдайындауға
белгілі біршығындар жұмсалады. Ары қарай дайын өнімдісатады және шот-
фактуралар құрайды, төлемдер алады, осындай жолмен алынған дивидендтер мен
пайыздарды төлеу, сонымен қатар жаңа циклдерге кірісу үшін пайдаланылады.
Шаруашылық операциялар циклдерін бөліп көрсету аудит барысында
қосарлы жазбаның есепке алу принципіне негізделетін бағытты тест жүргізу
әдісін қолдануға мүмкіндік береді.
Қосарлы жазба табиғатына сай кредиті бойынша жазбаның бұрмалануы
дебеттік жазудың бұрмалануына немесе жіберіліп қоюына әкеледі және
керісінше. Бағытты тест жүргізу әдісін пайдалану кезінде, аудитор бір
шоттың дебетіне артық тест жүргізілсе, сонымен бір мезгілде
корреспонденттік шот кредитіне де артыққа тест жүргізіледі.
Сонымен, типтік жобалар бағытты тест жүргізу аудитті жүргізгенде
қажетті еңбек пен уақыт шығындарын оңтайландыруға мүмкіндік береді.
Объективтік тәсіл кезінде аудит сегменттері бухгалтерлік есеп
объектілеріне дәл келеді де шаруашылық операцияларға бухгалтерлік
есептің жекелеген шоттарына қатысты дәлел алу тұрғысынан тест жүргізіледі.
Сонымен, әр шаруашылық операциясындағы дәлелдерді жинау кезеңінде
олардың арасындағы өзара байланысты анықтамастан, бухгалтерлік есептің
жекелеген шоттарының орнатылған критерийлеріне сәйкестігіне дәлел жинау
тұрғысынан жүргізіледі. Бухгалтерлік шоттың әр шотының аудиті аяқталғаннан
кейін алынған нәтижелерді жинау мақсатында олардың арасындағы өзара
байланысқа талдау жасау керек.
Әрине, аудиттің мұндай нұсқасын ең ұтымды деп тануға болмайды, себебі
бірдей қаржылық шаруашылық операцияларын аудитор бірнеше рет тексеруі
мүмкін.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Ақпарат дегеніміз не?
2.Басқару деген не?
3.Экономикалық ақпарат ұғымына анықтама беріңіз.
4.Экономикалық ақпараттың қандай түрлері бар?
5.Есепке алу ақпаратына қандай талаптар қойылады?
6.Есеп ақпаратының құрылымы қандай?
7.Қаржылық есеп беру ақпаратының мақсаттарын айтыңыз.
Тақырып 2. Сатып алу циклының аудиті
Дәріс сабағының мазмұны:
1.Сатып алу кезеңінің аудитінің бағыттары.
2.Сатып алу циклын аудиторлық тексеру
1.Сатып алу кезеңінің аудитінің бағыттары.
Сатып алу циклі процесін материалдық емес активтер, негізгі құралдар,
тауарлық-материалдық қорлар және басқа активтер сатып алынатын, қарыз
міндеттемелері құралатын және олар бойынша төлемдер жүргізілетін шаруашылық
операциялар жатады.
Сатып алу циклі аудитінің негізгі бағыттары есеп айырысу жағдайы
туралы есепке алу мәліметтерінің нақтылығы мен заңдылығын тексеру, есеп
айырысу-қаржы пәндерінің орындалуы және оның кәсіпорынның төлем қабілетіне
әсері, борыш нақтылығын анықтау болып табылады.
Аудитті жүргізу кезінде тест жүргізудің екі типі – сәйкестікті немесе
орындалуды тексеру және мән бойынша тексеру қолданылады. Бақылаудың
бірінші типі ішкі бақылау жүйесінің сапасына тест жүргізуге бағытталған.
Нақты мәліметтердің қабылданған экономикалық нормативтерге сәйкестігін,
құжаттарды рәсімдеудің қабылданған тәртібінің орындалуын бақылау.
Сатып алу циклі аудитін жүргізу кезінде орын алған қателер немесе
тәртіп бұзушылықты және олардың қаржылық есеп беру нақтылығына әсер ету
дәрежесін анықтау үшін кәсіпоында қолданылатын тауарлы-материалдық
қорларды сатып алу операцияларын есепке алу әдістемесінің Қазақстан
Республикасында әрекет ететін нормативтік-құқықтық құжаттарға сәйкестігі
анықталады.
Аудитор ішкі бақылау реттемесін ұтымды зерттеу үшін тауарлар мен
қызмет көрсетуді сатып алу процесін келесідей кезеңдерге бөлуге болады:
- шикізат, материалдар, тауарлар және қызмет көрсетуге деген
қажеттілікті анықтау;
- тауарлар мен қызмет көрсетуді алу, тексеру және қабылдау;
- бухгалтерлік есепте шаруашылық операцияларды тіркеу.
2.Сатып алу циклын аудиторлық тексеру
Жүргізу толықтығына қарай аудит кешенді, функционалды және локальді
болады. Аудит түрлерінің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар.
Функционалды аудит ретінде әртүрлі сатыдағы процесс, цикл және шаруашылық
іс-қызметі түрлері бойынша белгілі бір басқару функцияларын атқару жағдайын
мақсатты түрде бақылау түсіндіріледі. Операциялық аудиттің осы түрінің
маңызды сипаттамалары арасында ең алдымен зерттеудің тереңдігі мен
аудиторлардың бизнесті басқарудағы әртүрлі функциялары бойынша еңбекке
мамандану мүмкіндігін атап айтқан жөн. Функционалды аудит шеңберінде
менеджмент, маркетинг, қаржы, бухгалтерлік есеп, экономикалық талдау,
еңбек, материалдық және қаржылық ресурстарды басқару жағдайын ішкі
шаруашылық бақылау функцияларын орындауды тексеру жасалады.
Функционалды аудит өндірістік ресурстарды қолдану мен процестерді,
сатылыжәне циклдерді қалыптастыру бойынша жүргізіле алады. Ұйымдардың
жабдықтау, өндірістік және қаржылық іс-қызметінде өндірістік ресурстарды
басқару функцияларын орындаудың іс жүзіндегі нақты жағдайын зерттеудің
кешенді тәсілі ең пайдалы болып табылады.
Тауарлы материалдық қорлар аудитінің негізгі мақсаты - өндірісте
пайдаланылуға немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған шикізат,
материалдар, сатып алынған жартлай шикізаттар және құрастырушы бұйымдар,
отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер және басқа
материалдар; аяқталмаған өндіріс; субъект қызметі арасында сатуға
шығарылған дайын өнім, тауарлардың бухгалтерлік есепте дұрыс бейнеленуі мен
құжатталуын тексеру.
Материалдық құндылықтар аудитінде босалқылардың кіріске уақытында және
толық енгізілуін, сақталу орындарындағы жағдайын қадағалау; босалқылардың
қозғалысы бойынша барлық операцияларды толық және уақытында құжаттау,
көліктік-дайындау шығындары мен дайындалған құндылықтардың өзіндік құнын
уақытында және толық анықтау; көліктік-дайындау шығындарын өндірістің
шығындарына жазудың біркелкі және дұрыс болуын бақылау; ішкі ресурстарды
жұмылдыру мақсатында субъектіге қажет емес материалдық босалқы қорларды
тауап сату; сақталатын орындардағы құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы
туралы дәл мәліметтерді алу туралы барлық деректер тексеріледі.
Тауарлық – материалдық қорларға сатып алу циклінің функционалды
аудитін қаржылық есеп берудің мәліметтерін белгілі бір кезең ішіндегі
олардың қозғалысы туралы алғашқы құжаттарды қарастырудан басталады.
Бастапқы есепті ұйымдастыруда қабылдауды, құжатта рәсімдеуді, тиеу-тасу
жұмыстарын, материалдық ресурстардың қозғалысын, сақталуын және
ұтымдықолданылуын бақылау мен орналастыруды тікелей жүзеге асыратын қойма
шаруашылығы қызметкерлері маңызды рөл атқарады.
Ұйымдарды сатып алу, өндіріс және дайын өнімді өткізу кезеңдерінің
функционалды аудитінің маңызды этаптары мыналар:
1. Материалдық ресурстармен жабдықтауды ұйымдастыру жағдайын тексеру.
2. Қалыптасқан тауарлық-материалдық қорларды басқару жүйесін талдау.
3. Қорлардың жағдайын және олардың қолданылу деңгейін бағалау.
4. Қойма шаруашылығын ұйымдастырудың жағдайын тексеру.
5. Тауарлық- материалдық қорлармен жасалатын операциялар ды есепте
көрсетудің дұрыстығын тексеру.
6. Қорларды түгендеудің жүйелілігі мен дұрыстығын зерттеу.
7. Тауарлық-материалдық құндылықтарды қолдануды ішкі бақылау жағдайын
бағалау.
8. Жабдықтау-дайындау іс-қызметі есебін, басқаруды және талдауды
жақсарту бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Тауарлық-материалдық қорларды құру мен сақтау белгілі бір шығындарға
кездеседі. Қорларды сатумен тексерудің функционалдық аудитінің бағдарламасы
келесі кестеде көрсетілген:
|Аудит процедуралары |Ақпарат көздері мен бағалау |
| |критерийлері |
|1.Материалдық-техникалық қамтамасыз |Жылдық, тоқсандық және ағымдағы |
|ету мен бухгалтерлік есепті |есеп, сонымен қатар жедел мәліметтер|
|ұйымдастыруды талдау | |
|2.Бастапқы есепті, бухгалтерлік |ҚЕХС, қойма есебі карточкалары, |
|регистрді және қорлардың қозғалысы |кірістік ордерлер, материалды |
|туралы есеп беру жағдайын тексеру |қабылдау туралы актілер, кем шығу |
| |және т.б. |
|3.ТМҚ синтетикалық және аналитикалық|Бас кітап, 6, 7, 10 журнал-ордерлер |
|есебінің дұрыстығын тексеру |есеп регистрлері, ҚЕХС, шоттардың |
| |үлгі жоспары |
|4.Баланстағы ТМҚ бағалаудың |ҚЕХС, материалдық құнды-лықтарды |
|дұрыстығын тексеру |түгендеу актілері |
|5.ТМҚ бар болуы мен сақта луын, |Материалдарға жауапты адамдар мен |
|оларды түгендеуді жүргізудің |шарттар, бастапқы құжаттар, қоймалық|
|уақытылығы мен дұрыстығын талдау |есеп карточкалары, түгендеу актілері|
|6.Қойма шаруашылығын ұйымдастырудың |Техникалық құжаттама, қойма |
|дұрыстығын зерттеу |шаруашылығын ұйымдастырудың |
| |стандарттарымен нормативтері |
|7.Қойма есебін, ТМҚ қозғалысы |Бастапқы құжаттар, қойма есебі-нің |
|бойынша бастапқы құжаттарды |карточкалары, материалдардың |
|рәсімдеудің дұрыстығын тексеру |қозғалысының есебі бойынша тізімдеме|
|8.Кәсіпорынның өндірістік қорлармен |Стандарттар, нормалар мен |
|соңғы есеп беру күндерінің |нормативтер, техникалық шарттар, |
|қамтамасыз етілуін бағалау |есеп айырысу, бастапқы және құрама |
| |құжаттар |
|9.Түскен материалдарды кіріске |Бастапқы құжаттар, шот-фактуралар, |
|алудың толықтығы мен ұзақтылығын |кіріс ордерлермен және т.с.с. |
|тексеру | |
|10.Өніммен жабдықтау, жұмыс пен |Қойма есебінің карточкалары, |
|қызметті орындау жөніндегі |материалдар есебі тізімдемесі, 6 |
|шарттардың сақталуын бақылау |журнал-ордер, Бас кітап, шарттар |
| |және т.с.с. |
|11.ТМҚ-ны өндіріске босату жөніндегі|Бастапқы құжаттар, материалдар |
|операциялардың негізділігі мен |қозғалысы есебі бойынша тізімдеме |
|оларды шоттарда көрсетудің |10журнал-ордер, Бас кітап |
|дұрыстығын талдау | |
|12.ТМҚ бағалау тәсілдерін таңдаудың |Есеп саясаты жөніндегі |
|дұрыстығын анықтау |материалдардың қозғалыс есебі |
| |бойынша тізімдеме, 6, 10 |
| |журнал-ордерлер |
|13.Қорлардың қозғалысын ішкі бақылау|Ішкі тәртіп, қызметтік нұсқаулар |
|жағдайын тексеру |және ҚЕХС |
Құжаттық мәліметтері ескерілмеген өнімді шығару мен сатуды анықтау
мақсатымен тексере келіп, қайсыбір жалғыз құжатпен шектелуге болмайды.
Мұндай фактілер жөніндегі аудиттің қорытындысы оның тұжырымдамаларын
толығымен негізделетін құжаттық мәліметтердің жиынтығына сүйенуі тиіс. Дәл
солайша, тек кәсіпорын қоймасында өзіндік өндірістің дайын өнімінің артық
болуы туралы туралы мәліметтер де жеткіліксіз.
Шығындар туралы мәліметтердің функционалды аудиті үшін, мысалы тұтас
кәсіпорынға қанша материал жұмсалғанын білу жеткіліксіз. Өндірілген өнімге
мәнді талдау жасау үшін әрбір цехтағы, учаскідегі, бригададағы, яғни пайда
болу орындарында өзгешелікті номенклатура бойынша материалдардың шығысы
туралы ақпарат қажет. Бұл мақсатқа шығындарды шығыстардың калькуляциялық
баптары бойынша жіктеу мен осы шығындардың функционалды аудиті қызмет
етеді. Функционалды аудит пен елеулі талдау тәсілдерінің көмегімен
өндірістің мақсатын, орнын анықтап және шығыстарды қатаң бақылауды
ұйымдастыруға, олардың азайту резервтерін табуға және тауарлық-материалдық
қорларды қолданудың тиімділігін арттыруға болады.
Аудитор дайын өнімді өткізумен сату жағдайын тексеріп, мыналарды
анықтауы тиіс:
1. Дайын өніммен жабдықтауға арналған шарттар жасалған ба және оларды
рәсімдеу дұрыстығы.
2. Өнімді өткізуге арналған құжаттарды рәсімдеудің дұрыстығы.
3. Өткізілген өнімнің бағасын рәсімдеудің дұрыстығы.
4. Банкке тиелген өнім үшін төлем талап-тапсырмасын ұсынудың
мерзімділігі.
5. Егер өнім тікелей жабдықтаушығының қоймасынан босаты-латын болса,
өнімді босатуға арналған құжаттарды рәсімдеудің дұрыстығы.
6. Дайын өнімді тиеу мен өткізу есебін жүргізудің дұрыстығы.
7. Өнімді тиеу мен өткізу жөніндегі бухгалтерлік өткізбелерді жасаудың
дұрыстығы.
Өнімді сатқан соң шетелдік валютамен төлеу үшін экспорттық
операцияларды өткізудің өз ерекшеліктері бар. Валюта бағамының құбылуы
бағамдық айырма сомасы пайда болуына әкеледі. Ақшалай қаражаттың түскен
уақыты мен ұлттық валютамен өткізу уақытындағы мәмілелік құн баламасы
арасында экспорттық операциялар бойынша бағамдық айырма пайда болады.
Осылайша, бағамдық айырмалар не сатып алушылардың борышын арттырады, не
болмаса кәсіпорынның кірістері мен шығыстарына тиісінше ықпал етіп, оны
азайтады.
Ақпарат функционалды аудит өткенге дейін қасақана бұрмалануы және
елеулі ауытқулар болуы мүмкін. Ағымдағы активтердің қозғалысы туралы
ақпараттың анықтығына қарама-қарсы тексеру, ішкі бақылау жүйесін, бастапқы
құжаттарды, синтетикалық және аналитикалық есеп, қаржылық, статикалық және
жедел есептіліктің тіркелімдерін бағалауды өткізу қажет.
ТМҚ түгендеу мен оның қорытындысын талдау заттарды сату, өнімді
өндіру мен өткізу циклдері функционалды аудит кезінде жеке шара болып
табылады. Түгендеуді өткізу үшін құрамын кәсіпорын басшысының бұйрығымен
бекітілетін түгендеу жұмыс комиссиясы құрылады. Түгендеу басталмас бұрын
қойма меңгерушісінің бухгалтерияға материалдық құндылықтардың кірісі мен
шығысына арналған барлық құжаттар тапсырылғаны туралы қолхат алынады. Бір
материалдарға жауапты адамның қорларды әртүрлі оқшауланған бөлмелерде
сақтағанында олар сақталу орындары бойынша дәйектілікпен түгенделеді.
Қорлардың бар-жоғы тексерілген соң бөлмеге кіру пломбаланады және комиссия
басқа бөлмеге жұмыс істеу үшін көшеді.
Қоймадағы материалдық құндылықтардың нақты бар болуын оларды міндетті
түрде қайта есептеу, қайта таразылау және өлшеу жолымен тексереді. Тауарлық-
материалдық қорларды түгендеу нәтижелерін, түгендеу тізімдемесіне жеке
әрбір атау бойынша кіргізеді. Тізімдеме бір дана болып жасалады. Есепте
ескерілмеген материалдық құндылықтар айқындалғанда, комиссия оларды
тізімдемеге кіргізуі тиіс. Түгендеу біткен соң тізімдеме салыстырмалы
ведомость жасалуы үшін бухгалтерияға беріледі. Түгендеу қорытындылары шешім
шығаратын түгендеу комиссиясы мәжілісінде қаралады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1. Қандай шаруашылық операциялар сатып алу циклін құрайды?
2. Сатып алу циклы аудитінің мақсаты не?
3. Сатып алу циклы аудиті кезінде қандай құжаттар тексеріледі?
4. Тауарлық – материалдық қорлар аудиті қалай ұйымдастырылады?
5. Тауарлық – материалдық қорлардың түгендеуі туралы не айтасыз.
Тақырып 3. Өндіріс циклының аудиті
Сұрақтар:
1. Өндіріс циклі шоттарының өзара байланысы
2. Өндіріс циклында сәйкестікке жүргізілетін тексерулер
3. Ішкі бақылау жүйесіне тест жүргізу
1. Өндіріс циклі шоттарының өзара байланысы
Өндірістік цикл сату үшін өндірілетін материалдық қорлармен
байланысты. Оны тексеру – ең күрделі және қиын. Аудиторлық дәлделдемелердің
көздерінің үлкен бөлігі экономикалық субъектінің өзі құрған құжаттар болып
табылады. Бұл аудит үшін олардың құндылығын төмендетеді. Сондықтан
тексеруді табысты жүргізу үшін аудитордың клиент бизнесінің ерекшелігін,
оның өндірістік процесінің мәнін жеткілікті түсінуі, цехтардағы өндіріс
процестермен, қоймалар және басқа өндірістік бөлмелермен тікелей танысу аса
маңызды болып табылады.
Өндіріс тік процесінің мәнін білу төменде келтірілген ақпаратты
қамтиды. Өнімді дайындаудың технологиялық процесінің күрделілігіне
байланысты өндіріс қарапайым және күрделі болып бөлінеді. Қарапайым деп,
өнімді өндіру мен өңдеудің бірегей үздіксіз процес іне тән болатын өндіріс
есептеледі. Әдетте қарапайым өндірістіғң циклы қысқа болады және
аяқталмаған өндірісі болмайды.
Күрделіге өнімді дайындау процесіне жеке дербес шектер, өтулерден,
кезеңдерден, сатылардан тұратын өндіріс жатады.
Өнеркәіптік өндіріс негізгі өнімді өндіру роліне байланысты негізгі
және көмекші болып бөлінеді.
Негізгіге шығару үшін арнайы кәсіпорын құрылған өнімді дайындауға
арналған өндіріс жатады.
Көмекшіге негізгі өндіріс пен жалпы барлық кәсіпорындарға қызмет
көрсететін өндіріс жатады. Қызмет көрсету аспаптарды, құрал-жабдықтарды,
ғимараттарды және т.б. дайындау немесе жөндеуден көрінеді.
Көмекші өндіріс қатарына жатады: аспаптық, жөндеу-механикалық, жөндеу-
құрылыс цехтары, элетростанция, буын қазаны, компрессор станциясы,
автокөлік және т.б.
Өндіріс циклына жататын бухгалтерлік есеп шоттарының жүйесі және
олардың арасындағы өзара байланыс төменде көрсетілген.
Кредит 1310 - Дебет 8111 – Кредит 8111
Кредит 3310, 3380 - Дебет 8112 - Кредит 8112
Кредит 3030 - Дебет 8113 – Кредит 8113
Кредит 8410 - Дебет 8114 – Кредит 8114
Кредит 1310, 1320, 1330 - Дебет 7210 – Кредит 7210 – Дебеит 5610
Кредит 1250, 3350, 3380 -
Кредит 1310 - Дебет 7110 – Дебет 5610
Кредит 1250, 3310, 3380
Шоттардың келтірілген өзара байланысы шығындар құрамын, шығын
шоттарына жатқызылу мен олардың жабылуын көрсетеді. Мәселен, өндіріске
шикізатты, материалды жіберу, еңбекке ақы төлеу шығындары, демалысқа ақы
төлеу резервтерін есептеу, еңбекке ақы төлеуден жарналарды әлеуметтік
салыққа жіберу, жүкқұжаты шығындарын есептен шығару негізгі өндіріс шотына
және шығындар бөлігі кезең шығындары шоттарына жатқызылады. Есеп беру
кезеңінің аяғында негізгі өндіріс шоттары дайын өнімнің өзіндік құнына
жатқызылады, ал кезең шығындары 5400 «Бөлінбеген табыс (зиян)» шотында
жабылады.
2. Өндіріс циклында сәйкестікке жүргізілетін тексерулер
Сәйкестік тексерулері ішкі бақылау жүйесі сапасына тест жүргізуге
және елде қабылданған нормативтік-құқықтық құжаттарға сәйкестікке
бағытталғаны белгілі. Өнім өндірісі циклы бойынша негізгі нормативтік-
құқықтық құжаттар.
Өндіріс циклын реттеуші нормативтік-құқықтық құжаттар
|Рет номері|Құжаттар атаулары |
|1 |ҚР Азаматтық кодексі, 13 «Меншік құқығын сатып алу» тарауы |
|2 |ҚР «Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері|
| |туралы» кодексі |
|3 |«Әкімшілік қылмыстар туралы» ҚР кодексі |
|4 |ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы |
|5 |«Қаржылық есепті дайындап тапсыру» стандарты |
|6 |«Қорлардың есебі» ҚЕХС, ҚР бухгалтерлік есеп бойынша ұлттық |
| |комиссиясының қаулысы |
|7 |Стандартқа әдістемелік резервтер |
|8 |«Шетелдік валютамен орындалатын операциялардың есебі» |
| |стандарты, ҚР бухгалтерлік есеп бойынша ұлттық комиссиясының |
| |қаулысы |
|9 |«Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру» стандарты, ҚР қаржы |
| |министрлігінің БЕ және АМД бұйрығы |
|10 |«Тауарлық-материалдық қорларды алуға сенімхат беру және оларды |
| |сенімхат бойынша босату тәртібі туралы» әдістемелік ұсынымдар |
|11 |«Ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жұмыстарға |
| |жұмсалатын шығындарды есепке алу» ережесі, ҚР қаржы |
| |министрлігінің бұйрығы |
|12 |Есеп ережесіне әдістемелік ұсынымдар, ҚР қаржы министрлігінің |
| |бұйрығы |
Өндіріс процесі – кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі негізгісі,
сондықтан өндіріс шығындары есебі мен аудиті – бухгалтерия жұмысы мен
аудиторлық тексерудің жауапты учаскесі. Сондықтан осы циклды тексеру
кезінде аудитор өндіріс пен өнімді тиеуге, шикізаттың босалқы қорларын
сақтауға қатысты қолданылатын бақылау процедураларын түсінуі керек. Мұндай
ақпаратқа сүйене отырып, аудитор нақты шаруашылық операцияларына арналған
бақылау саясаты мен процедурасының дұрыс дайындалғанын және кәсіпорында
дұрыс қолданылып отырғаныны анықтайды.
Ішкі бақылау құрылымын зерттеу процесінде аудитор паралельді түрде
бақылауға тексеру жүргізіп, осының арқасында бақылау процедураларының
тиімді әрекет етуінің, Қазақстан Республикасында әрекет ететін нормативтік-
құқықтық құжаттарға сәйкес дұрыс дайындалғанының дәлелін ала алады.
Мұндай дәлелдеулер аудиторға бақылау тәуекелдігі деңгейін аудиттің сәйкес
мақсаттарына қатысты минимумнан төмен ретінде бағалауға мүмкіндік береді.
Әкімшілік жүргізетін тексеру тиімді болса, өнім шығындары есептелуінің
толықтығы мен дәлдігі туралы пікір айтуға болатын фактілерді алуға жол
ашады. Сонымен бірге аудитор тексерудің қаншалықты жан-жақты болғаныны және
оны жүргізген адамның елеулі бұрмалауды таба алатын-алмайтындығын ескереді.
Сондықтан мұндай жұмыс бухгалтерияның материалдық бөлімі жұмысымен
танысудан бастайды.
Аудиторға клиенттің ішкі бақылау жүйесі алға қойылған мақсаттарға
табысты қол жеткізуге деген әкімшіліктің толық сенімділігі үшін дайындалған
процедуралар мен әдістемелік басшылықтан тұруы мүмкін екені белгілі болуы
керек. Оның ішінде өндіріс циклындағы операцияларды есепке алу үшін
кәсіпорын әдетте бағалаудың негізгі жолдары мен таңдап алынған әдістерін
есеп саясатында немесе оның жеке қағидаларында бейнелейді. Бұл кезде есеп
саясаты немесе ереже келесідей аспектілерді сақтауы керек:
- тауарлық-материалдық қорларды бағалау әдісі, сонымен бірге бағалау
әдісі барлық ТМҚ үшін бірдей болуы керек;
- соның негізінде өнім өндірісі процесі бухгалтерлік есепте
тіркелетін бастапқы құжаттар тізімі;
- басшы бекіткен өндіріс циклі бойынша құжат айналымының графигі;
- тауарлық-материалдық қорларды есептен шығару тәртібі,
- тауарлық-материалдық қорларға түгендеу жүргізу тәртібі мен мерзімі;
- тауарлық-материалдық қорлардың жіктелімі, бухгалтерлік есеп тізімі
және аналитикалық есепті ұйымдастыру.
Кәсіпорындағы ішкі бақылау процедуралары бола алады:
- міндеттерді парапар бөлу;
- мақұлдаудың тиімді процедурасының болуы;
- құжатнама және есепке алу жазбалары;
- тауарлық-материалдық қорларды нақты бақылау;
- тәуелсіз тексерулерді іске асыру.
Міндеттерді парапар бөлу. Кәсіпорын басшылығы дайындаған және бекіткен
саясаттар мен ішкі бақылау процедурасын зерттеу кезінде аудитор
кәсіпорында қызметкерлер арасында міндеттердің қалай бөлінгені туралы
ақпарат алады.
Мақұлдаудың тиімді процедурасының болуы: ішкі бақылау жүйесі
әрекетінің тиімділігі үшін әр шаруашылық операцияға қажетті түрде рұқсат
берілуі керек. Ол үшін кәсіпорында рұқсат беру ережелері мен белгілі бір
шаруашылық операцияларға рұқсат беру үшін нақты лауазымды адамдар
өкілеттілігі бекітіледі. Көбінесе мұндай ақпарат лауазымды нұсқауларда
сақталады.
Құжатнама және есепке алу жазулары. Бұл жерде бухгалтерлік есеп
чтандарттары, шоттардың жұмыс жоспары, есеп саясаты және есепті жүргізу
принциптері мен ережелерін суреттейтін басқа әдістемелік басшылықтар
негізінде құрылған құжаттандыру және есепке алудың сапалы жүйесі
түсіндіріледі.
Құжат айналымының графигі мынаны көздейді:
- соның негізінде есептегі операциялар ғана саны мен ұсыну мерзімі
тіркелетін құжаттар тізімі;
- құжаттарды толтыру міндеті жүктелетін орындаушылар тізімі;
- кәсіпорын ішіндегі құжаттар қозғалысы.
Өндіріс циклындағы бухгалтерлік құжаттарды зерттей отырып аудитор
төмендегідей негізгі аспектілер негізінде ҚР «Бухгалтерлік есеп және
қаржылық есептілік» заңына сәйкес құрылуы қажет құжаттандыру және есеп
жүйесі сапасына көз жеткізуі керек:
а) бухгалтерлік жазулар бастапқы құжаттардың тұпнұсқасымен бекітілуі
керек;
б) құжаттар мен жазулар бастапқы құжаттардың тұпнұсқасымен бекітілуі
керек;
в) құжаттар мен жазулар үздіксіз бірқалыпты номерлеріне ие болуы
керек;
г) барлық операциялар мен оқиғалар операцияны іске асыру кезінде
хронологиялық бірізділікпен тіркелуі керек;
д) синтетикалық есеп мәліметтері аналитикалық есеп мәліметтеріне
сәйкес келуі қажет.
Активтер мен жазуларды нақты бағалау. Мақсаты – тауарлық–материалдық
босалқы мен тиісті құжаттарды сақтайтын шараларды іске асыру.
Тәуелсіз тексерулерді іске асыру. Тәуелсіз тексерулер белгіленген
ережелердің орындалуын бақылау үшін жүргізілетін процедуралар болып
табылады. Ары қарай аудитор бақылау тәуекелдігін төмен деп бағалауға негіз
ретінде саясат пен процедуралар тиімділігіне қосымша дәлел алу керек не
керек еместігін, содан кейін осындай дәлелдердің қажеттігі мен дұрыстығын
талдайды. Егер солай болса, әдетте аудитор аудиттің нақты мақсаты, көбіне
босалқы қролардың, өнімнің өзіндік құнының және өндірістік шығындарының
толықтығына, дәлдігіне және болуына қатысты бақылауға қосымша тексеру
жүргізеді.
Өндірістің циклдың шаруашылық операцияларының құрамы саны негізінен
өндірістік процесс күрделілігіне байланысты болады. Өндірістік циклдың
әдеттегі операцияларына мыналардың жататыны белгілі:
а) шикізатты (материалды) өндіріске жіберу;
б) жалақыны есептеу және төлеу;
в) дайын өнімнің өзіндік құнын қалыптастыру;
г) шикізат пен дайын өнімді сақтау.
Сәйкестікті тексеру біріздікпен жүргізу үшін ішкі бақылау жұмысын
өндіріс циклының төрт негізгі құрамдас бөлігі бойынша қарастыру рационалды
болады.
Шикізатты (материалды( өндіріске жіберу.
Өндірістік цикл операцияларының бухгалтерлік есеп жүйесі мен оларға
қолданылатын бақылау процедураларын зерттей отырып, аудитор ең алдымен
жұмсалған өндірістік шығындарға рұқсат берілді ме, дәл бекітілді және
жинақталды деген кепілдік беретін процедураларға қызығушылық білдіреді.
Бақылаудың бұл мақсаттары аудит мақсаттарымен, оның ішінде өндірістік цикл
шеңберінде, бірінші кезекте шикізаттың босалқы қорының, аяқталмаған
өндірістің және дайын өнімнің, сонымен қатар сатылған өнімнің өзіндік
құнының толықтығы, дәлдігі және болуымен тығыз байланысты болады. Аудиторды
аудиттің жоғарыда аталған мақсатымен тікелей байланысты емес бақылаудың
басқа процедуралары да қызықтыруы мүмкін.
Жалақыны есептеу және төлеу. Жалақыға жұмсалатын шығындар еңбекке ақы
төлеу құжаты немесе өнімді шығару жөніндегі есептер негізінде шығындардың
аналитикалық шоттары бойынша бөлінеді.
Өндірістік шығындар немесе кезең шығындары шоттарына жатқызылған жұмыс
күшінің жиынтық шығындары еңбекке ақы төлеу жөніндегі құжаттарда
көрсетілген жалпы бақылау сомасына сай және бұл жұмыс күшіне ақы төлеудің
барлық шығындары еңбекке ақы төлеу жөніндегі құжаттарда көрсетілген жалпы
бақылау сомасына сай және бұл жұмыс күшіне ақы төлеудің барлық шығындары
сәйкес шоттарға апарылғанын анықтау үшін жүргізіледі.
Дайын өнімнің өзіндік құнын қалыптастыру. Дайын өнімнің өзіндік құнын
анықтау кезіндегі басты міндет шығындарды шектеуде екені аудиторға белгілі
болуы керек:
а) кезең ішінде шығарылған өнімге енетін;
б) өнімді өңдеу аяқталмағанына (аяқталмаған өндіріс) байланысты басқа
уақыт аралығына жататын.
Кезең ішіндегі дайын өнімнің нақты өзіндік құнын анықтау үшін кезең
аяғындағы аяқталмаған өндірісті анықтау қажет. Оны екі тәсілмен бағалайды:
- түгелдеу арқылы;
- есептеу арқылы.
Өндіріске жұмсалатын шығындарды есепке алу және өзіндік құнды
калькуляциялаудың қабылданған тәртібімен аудитор операциялары ерекшелігін
ескере отырып кәсіпорынның есепке алу саясатында көрсетілген мәліметтер
бойынша танысады.
Дайын өнімнің нақты қозғалысы өндірістік есеп берулер, қоймалардағы
материалдық құндылықтар, дайын өнімді босату немесе тапсыру жүктелімдер
қозғалысы туралы есеп берулер мәліметтері бойынша талданады.
Шикізат пен дайын өнімді сақтау.
Шикізат пен материалдар қабылдау кезінен бастап өндіріс процесінде
оларды пайдаланатын барлық кезеңдерде есеп пен бақылау объектісі болып
табылады.
Шикізат пен материалдар, дайын өнімдерді сақтауды қамтамасыз ететін
процедуралар қамтиды:
- рұқсаты жоқ пресоналды жіберуші шектеу арқылы босалқы қорларды
қорғау;
- материалды өндірістік цехтарға қажетті рұқсат беру арқылы беру;
- шығындарды есепке алу тізіміне босалқы қорларды материалдарды
беруден кейін жазу;
- қолма-қол материалдарды ары қарай нәтижелерді талдамалық есепке алу
тізімдері мәліметтерімен салыстыру арқылы кезең сайын есептеу (түгелдеу).
3. Ішкі бақылау жүйесіне тест жүргізу
Ішкі бақылау мен тауарлық-материалдық босалқылардың бухгалтерлік есебі
жүйесін бастапқы бағалауды дәлелдеу үшін аудитор алынған ақпарат негізінде
алдын ала даярланған тесттерді толтырады. Тест нәтижелері бойынша жүйе
сенімділігінің бағасы орнатылады және аудитті жоспарлау кезеңінде алынған
алынған бағамен салыстырылады. Егер осындай баға алғашқыдан төмен болса,
онда басқа аудиторлық процедураларды жүргізу көлемі мен тәртібіне түзету
енгізу қажет. Аудитор бақылау процедураларын жоспарлау кезінде ең басты
назар аударылатын объектілерді анықтайды және аудиторлық тәуекелді
анықтайды.
Ішкі бақылау құралдарының тиімділігін сипаттайтын тестілік сұрақтар
|Рет |Тест сұрақтарының мазмұны |Иә |жоқ |Ескер-|
|номері| | | |ту |
|1 |Кәсіпорында тауарлық-материалдық қорларды сақтау| | | |
| |мен босатуға жауапты адамдар тағайындалды ма? | | | |
|2 |Материалдық жауапкершілік туралы шарт құрылды | | | |
| |ма? | | | |
|3 |Әкімшілік қызметкерлер мен материалды жауапты | | | |
| |адамдарға арналған лауазымдық нұсқаулар бар ма? | | | |
|4 |Қоймалардағы тауарлы-материалдық қорлардың | | | |
| |сақталуы қамтамасыз етілді ме? | | | |
| |-қорғау сигнализациясымен; | | | |
| |-темір есік, торлар; | | | |
| |-стеллаждар, жәшіктер, шкафтар және т.б.; | | | |
| |-ашық сақталған материалдар үшін жабулар. | | | |
|5 |Материалды жауапты адамдар есептерді тұрақты | | | |
| |тапсырып тұра ма? | | | |
|6 |Тауарлық-материалдық қорларды түгендеу уақытылы | | | |
| |жүргізіле ме? | | | |
|7 |Түгендеу жүргізу кезінде анықталды ма: | | | |
| |-артық; | | | |
| |-жетіспеушілік; | | | |
| |-артық сорттау; | | | |
| |-құндылықтардың бұзылуы. | | | |
|8 |Жиі орын ала ма: | | | |
| |-кінәлілардың зияндарды өтеуі; | | | |
| |-қызмет нәтижелеріне шығара салу; | | | |
| |-істі тергеу орындарына тапсыру. | | | |
|9 |Қоймаларда тауарлы-материалдық қорлар | | | |
| |нормативтері орнатылған ба және олар орындала | | | |
| |ма? | | | |
|10 |Мыналар бойынша құжаттар дұрыс толтырыла ма: | | | |
| |-тауарлық-материалдық қорлар шығындары бойынша; | | | |
| |-ішкі жылжу бойынша. | | | |
|11 |Өнім өндірісіне материалдарды жұмсаудың | | | |
| |бекітілген нормалары бар ма? | | | |
|12 |Осы шығын нормалары дәлелді ме және орындала ма?| | | |
|13 |Тауарлық-материалдық қорларды енгізу және шығару| | | |
| |кезінде босату жүйесі орнатылды ма? | | | |
|14 |Сұранысқа ие емес және жатып қалған шикізат, | | | |
| |материалдар орын ала ма? | | | |
|15 |Жүктелім, лимит алушы карталар, талаптар, | | | |
| |жүкқұжат, табельдер бланктеріне бөтен адамдар | | | |
| |қол жеткізе ме? | | | |
|16 |Жүкқұжат, лимитті-заборлы карталар, талаптар, | | | |
| |жүктелімдер, табельдерге алдын ала номерлер | | | |
| |қойыла ма? | | | |
|17 |Кәсіпорында әкімшілік-басқару персоналының | | | |
| |санына лимит (шектеу) қойыла ма? | | | |
|18 |Әкімшілік шығындар сомасы бекітілген сомаға | | | |
| |сәйкес келе ме? | | | |
|19 |Есеп беру кезеңінде кәсіпорындар айыппұл, | | | |
| |тұрақсыздық айыбын төлеу шығындарына ұшырады ма?| | | |
Талдамалық процедуралар көмегімен тәуекелдерді анықтайды, шоттар
арасындағы арақатынасты зерттейді, аудиторға тәуекелдікті бағалауда
көмектесетін тенденциялар мен заңдылықтарды анықтайды. Тенденциялар көрінуі
мүмкін:
-өндірістік шығындардың құрамдас бөлігі, өндірістік шығындар мен баға
ауытқулары арасындағы арақатынасты;
-дайын өнімдердің қорларының айналымдылығы (сатылған өнімнің өзіндік
құнының дайын өнімнің орташа қоры қорына қатынасы).
Аудитор арақатынасты талдап, оларды өткен кезеңнің сәйкес мәліметтері
мен болжау көрсеткіштерімен салыстырып, ерекше операцияларды анықтап,
олардың құрылу табиғатын түсініктеме табуы қажет. Ішкі есеп беруде
әкімшілік жүргізген талдау аудиторға өзінің талдамалық процедурасына қосу
үшін олар қаншалықты қажет екенін шешуге мүмкіндік береді. Жоғарыда аталған
талдамалық процедуралардан басқа аудитор мыналарға талдау жасайды:
-шикізат пен материалдардың, жалақының нақты шығындары мен жүкқұжат
шығындарының нормативтен ауытқуына;
-тауарлық-материалдық қорлар құрамы мен құрылымына;
-тауарлық-материалдық қорлардың шығарылуы;
-тауарлық-материалдық қорлардың өтімділігі.
Аудитор компанияның бақылау құрылымын өзіне аудитті жоспарлауға
мүмкіндік беретіндей етіп түсінуі керек. Бұл олардың пайда болу қаупі
немесе мүмкін бұрмалауларды анықтау және объектіге қатысты тексеру
әдістемесін даярлау үшін қажет. Аудитор өзіне кәсіпорын туралы белгіні
талдайды, алдыңғы жылдағы аудит нәтижелерін қарастырады, клиент
персоналымен әңгімелеседі, персонал өз міндеттерін қалай орындайтынын
бақылайды, бақылау саясаты мен процедурасының клиент дайындаған
сипаттамасын қарастырады, құжаттар мен есептемені зерттейді.
Егер аудитор толықтық, дәлдік және болу сияқты аудит мақсаттарына
қатысты өндірістік циклдің кейбір немесе барлық шоттарының бақылау
тәуекелін төмен деп бағаласа, онда босалқы қорларға түгендеу жүргізуді
міндетті бақылаудан басқа аудиттің осы мақсаттарына қатысты мән бойынша
тексерулер аналитикалық процедуралармен шектеледі. Ол аудиттің келесідей
мақсаттарына қатысты бақылау тәуекелін сирек төмен деп бағалайды: құбылыс,
бағалау, құқық және міндеттемелер, ұсыну және ашу. Сондықтан осы
мақсаттарға қатысты әдетте мән бойынша тексерулер жүргізіледі.
Өндіріс циклы аудитінің мақсаттары:
Толықтық;
Дәлдік;
Нақты бар болу;
Бағалау;
Құқықтар мен міндеттемелер;
Құбылыс.
Өндіріс циклы аудиті кезіндегі ақпарат көздері
|Рет номері |Нысандар аттары |
|1 |Бизнес-жоспар, өндірістік бағдарлама |
|2 |Қаржылық есеп беру |
|3 |Есеп саясаты |
|4 |Бас кітап, 1310, 8110, 8210, 8310, 8410 және басқа шоттар |
| |бойынша есепке алу регистрлары |
|5 |Сметалық құжатама, шикізат пен материалдар шығыны нормалары |
| |мен нормативтері |
|6 |Материалдық жауапкершілікті адамдармен шарт құру |
|7 |Материалдарды қоймада есепке алу карточкалары, карточкалар |
| |тізімі |
|8 |Түгендеу жүргізу туралы кәсіпорын басшысының бұйрығы, комиссия |
| |құрамы туралы бұйрықтар |
|9 |Түгендеуді жүргізудің дұрыстығын қорытынды тексерудің актілері |
|10 |Талап-жүкқұжат |
|11 |Лимитті алу картасы |
|12 |Түгендеуді жүргізудің дұрыстығын қорытынды тексерудің есепке |
| |алу кітабы |
|13 |Жүк автомобильдің жол қағазы |
|14 |Жеңіл автомобильдің жол қағазы |
|15 |Тауарлы-материалдық қорларды түгендеу тізімі |
|16 |Тиелген тауарларды түгендеу актісі |
|17 |Жауапты сақтауға қабылданған тауарлық- материалдық қорларды |
| |түгендеу тізімі |
|18 |Тауарлы-материалдық қорларды түгендеу нәтижелерінің салыстыру |
| |ведомості |
|19 |Дайындау, сақтау және өндіру процесіндегі тауарлы-материалдық |
| |қорлардың кемшіліктері мен ысыраптары туралы акт |
|20 |Тауарлы-материалдық қорлардың бұзылуы, ұрынуы, сынуы туралы акт|
|21 |Тауарлы-материалдық қорларды есепке алу карточкасы |
|22 |Қоймада қалған тауарлы-материалдық қорлардың қалдығын есепке |
| |алу ведомості |
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Өндіріс циклының аудиті қандай нормативтік-құқықтық құжаттарға сай
жүргізіледі?
2.Өндіріс циклында аудитор кәсіпорындағы ішкі бақылаудың қандай
процедураларын тексереді?
3.Қандай құжаттардың негізінде аудитор қорларды босатуды бақылау
жағдайын зерттейді?
4.Ішкі бақылаудың қандай процедуралары дайын өнімнің өзіндік құнын
қалыптастырудың дұрыстығын куәландырады?
5.Аудитор шикізаттарды сақтау және дайын өнімді шығару кезінде
бақылаудың қандай процедураларын зерттейді?
6.Аудитор ішкі бақылау жүйесіне тест жүргізуді қандай мақсатпен іске
асырады?
7.Өндіріс циклы бойынша бухгалтерлік есептегі болуы мүмкін бұрмалауды
атаңыздар?
Тақырып 4. Қаржылық нәтижелерді қалыптастыру мен
сату кезеңінің аудиті
Дәріс сабағының мазмұны:
1.Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы
шоттарының өзара байланысы
2. Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклындағы
сәйкестікке тест жүргізу
3. Ішкі бақылау жүйесін тестілеу
4. Болуы мүмкін талдамалық процедуралар
5. Объектіге қатысты тексеру жүргізу
1.Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы шоттарының
өзара байланысы
Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы бойынша тест
жүргізу кезінде аудитор осы цикл арқылы шаруашылық операцияларының өтуін
куәландыратын ақпараттарды зерттейді.
Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклына дайын
өнімдерді (жұмыстарды, қызметтерді) сатып-өткізумен, негізгі құралдардың,
материалдық емес активтердің және басқа да активтердің сатылуымен,
кәсіпорыннан шығуымен байланысты шаруашылық операциялары кіреді. Бұл
операциялардың нәтижелері бойынша кәсіпорында дебиторлық қарыздар пайда
болады және қаржылық нәтиже анықталады.
Бұл циклдың шаруашылық операцияларын тексеру үшін аудитор ішкі
ақпарат көздерінен алынған мәліметтердің де, сыртқы көздерден алынған
мәліметтердің де дұрыстығына дәлелдеулер алады. Осы цикл аудитінің
орталығы 1210 «Сатып алушылардың және тапсырысшылардың дебиторлық
қарыздары» шоттарының дебеті мен кредитін растау болып табылады.
Бухгалтерлік есеп шоттарының жүйесі мен сатып-өткізу және қаржылық
нәтижелердің құралу циклы бойынша олардың арасындағы байланыс аудитінің
мақсатына қол жеткізу көзқарасымен 1210 «Сатып алушылардың және
тапсырысшылардың дебиторлық қарыздары» шотының мысалында келесі сызба
арқылы көрсетіледі.
Кредит
Дебет
6010
1010
7110 Дебет Кредит
1020
7210 1210 1210
1030
7080
1040,1050
3510
Келтірілген тексеру әдісі бұл циклдағы аудит орталығы 1210 «Сатып
алушылардың және тапсырысшылардың дебиторлық қарыздары» шотының дебеті мен
кредитін растау болып табылатындығын дәлелдейді. Бұл шотта сатып
алушылардың және тапсырысшылардың өнімді жөнелткен кәсіпорынның алдындағы
қарызының нақты бары мен қозғалысы жөніндегі ақпараттар жинақталады.
Шоттың дебетінде дайын өнімдерді келісім бағасы бойынша сатып-өткізу
және қосылған құн салығының сомасы көрсетіледі. Кредитінде сатып-өткізілген
өнім үшін төлемдердің келіп түсу операциялары, алдын-ала алынған
аванстардың есепке алынуы, қайтарылған тауарлар бойынша дебиторлық
қарыздардың жойылуы, қайтарылған тауарлар бойынша қосылған құн салығының
сомасы, жеңілдіктер беру, сенімсіз борыштарды кезеңдік шығыстарға жатқызу
және т.б. көрсетіледі.
Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы аудитінің
негізгі бағыттары – дайын өнімді кіріске алудың толықтығын, сатып-өткізуден
алынған табысты және сатып-өткізілген өнімнің өзіндік құнын есептеудің
дұрыстығын, сонымен бірге дебиторлық борыштардың пайда болуын анықтау.
2. Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклындағы
сәйкестікке тест жүргізу
Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы сатып алушылардың
сұрауынан басталып, дайын өнімнің немесе қызметтің дебиторлық борышқа
айналуымен аяқталады. Дебиторлық борыш – компанияға тиесілі, бірақ ол әлі
алмаған қаражаттар.
Дебиторлық борыштарды сипаттаушы шоттар сатушы мен сатып алушыға
өнімді жөнелтуге, шот жазып беруге, ақшаны алуға және тіркеуге қажетті
уақытқа қарағанда біршама көбірек уақыт аралығын қамтиды.
Сәйкестікке тест жүргізудің мақсаты ішкі бақылау жүйесінің сапасына,
нормативтік-құқықтық құжаттарға және тексеру сәтінде әрекет етуші ішкі
саясаттарға, процедураларға сәйкестігіне тест жүргізу болып табылады.
Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы аудитінің негізгі
нормативтік-құқықтық құжаттары төменде берілген.
Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклын реттеуші
нормативтік-құқықтық құжаттар
|Рет номері|Құжаттар атаулары |
|1 |ҚР Азаматтық кодексі, 25 «Сатып алу - сату» тарауы |
|2 |ҚР «Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері |
| |туралы» кодексі |
|3 |ҚР Кеден кодексі |
|4 |ҚР «Валюталық реттеу туралы» заңы |
|5 |«ҚР вексель айналымы туралы» ҚР заңы |
|6 |ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы |
|7 |Кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің шағым-талаптар қою|
| |және қарау мен шаруашылық келісім-шарттары бойынша |
| |келіспеушіліктерді реттеу тәртібі туралы Ереже-нұсқау: ҚР |
| |Министрлер Кабинетінің қаулысы |
|8 |Жөнелту және жабдықтау кезінде өнімдер мен тауарлардың |
| |сақталмауы және жетіспеушілігіне байланысты дауларды шешу |
| |кезінде заңдарды қолдану тәжірибесі туралы: ҚР жоғарғы |
| |арбитраждық соты Пленумының қаулысы |
|9 |Тиісті сапаға сай келмейтін өнімдер мен тауарларды |
| |сатып-өткізуге байланысты дауларды шешу туралы: ҚР жоғарғы |
| |арбитраждық соты Пленумының қаулысы |
|10 |«Қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсырудың тұжырымдамалық |
| |негізі» ҚР Қаржы Министрлігінің бұйрығы |
|11 |«Бастапқы құжаттардың нысандарын бекіту туралы» ҚР Қаржы |
| |Министрлігінің бұйрығы |
|12 |«Табыс» деп аталатын бухгалтерлік есептің стандарты. ҚР |
| |бухгалтерлік есеп бойынша Ұлттық комиссиясының қаулысы |
|13 |«Күмәнді борыштар бойынша резерв құру тәртібі» әдістемелік |
| |нұсқаулар |
|14 |«Бухгалтерлік есеп регистрларын толтыру туралы» ҚР Қаржы |
| |Министрлігінің Ереже-нұсқауы |
|15 |Бухгалтерлік есеп шоттарының Типтік жоспары: ҚР Қаржы |
| |Министрлігінің бұйрығы |
|16 |Көлік экспедициясы келісім-шартының шеңберінде жүзеге |
| |асырылатын, жүктерді тасымалдауға экспедиторлардың шот-фактура |
| |жазып беру тәртібі: ҚР Қаржы Министрлігі Салық комитеті |
| |төрағасының бұйрығы |
|17 |«Векселдік операциялардың бухгалтерлік есебі туралы» ҚР Қаржы |
| |Министрлігінің хаты |
Сәйкестікке тексеру жүргізу мақсатына қол жеткізу үшін аудитор
кәсіпорынның ішкі бақылау саясаты мен процедураларына олардың тиімділігіне
және бухгалтерлік есеп принциптері мен есеп саясатында белгіленген
нұсқауларға сәйкестігіне қол жеткізу ниетімен зерттеу жүргізеді. Дайын
өнімді сатып- өткізуге ішкі бақылау жасау процедуралары төмендегі негізгі
элементтерден тұрады:
- дайын өнімді сатып-өткізу бойынша қызметті жоспарлау, ұйымдастыру,
реттеу, оған бақылау жасау, есеп жүргізу және талдау жасау жайындағы ұйым
жұмыскерлерінің белгілі бір тобының өзара қарым-қатынасы мен әрекет ету
тәртібін анықтау және құжатпен бекіту;
- тиісті жұмыскердің өзінің міндетті қызметін орындағандығын
куәландыратын мәліметтер көрсетілген бастапқы құжаттардың тізбесін жасау;
- «бақылау объектісін» және дайын өнімді сатып-өткізу бойынша нақты
операцияларды жүзеге асырудың әртүрлі аспектілерін бағалау үшін бақылау
жүргізу әдістерін таңдау.
Егерт аудиторлық фирма аудитті бірінші рет жүргізіп отырған болса,
онда аудиторға сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу процесін
операциялардың төменгі тобына бөлген дұрыс:
a. өніммен жабдықтауға тапсырыс алу;
b. коммерциялық несие беру мүмкіндіктерін талдау, жабдықтау келісім-
шарттарын дайындау және келісім жасау;
c. өнімдерді жөнелтуге дайындау;
d. сатып алушылардың өнім үшін төлем жасауын бақылау;
e. дебиторлық борышты бақылау.
Өніммен жабдықтау үшін тұтынушылардың берген тапсырыстарына бақылау
жасау процедураларын зерттеу кезінде аудитор төмендегілерге көз жеткізуге
тиісті:
- келіп түскен тапсырыстардың оларды тіркеу журналына жазылғандығына.
Сатып-өткізу бөлімінің тиісті лауазымды қызметкері тапсырыс алған кезде
бақылаудың төменгі сәттерінің нақты бары тексеріледі:
а) тапсырысты құрушының қолы және оның лауазымының көрсетілуі;
б) тапсырыс берушінің заңды мекен жайы және банктік реквизиттерінің
көрсетілуі;
в) тапсырыс берушінің нақты шарттары бар ниеті;
г) тапсырысты орындаушының толық аты-жөнінің көрсетілуі;
- көрсетілген параметрлерден ауытқулар тапсырысты орындау мүмкіндігін
алдын ала бағалау кезінде есепке алынады. Тапсырыстың барлық түсініксіз
жақтарын тапсырыс беруші телефон немесе факс байланысы арқылы анықтап
алады. Тапсырыс ары қарай қарастыруға тек жоғарыда көрсетілген
параметрлерден ауытқулар жоқ болған кезде ғана жіберіледі;
- барлық тапсырыстар тіркемелерімен бірге оларды топтау тәртібімен
номерленеді, тіркеу кітабына жазылады және түскен тапсырыстарды есепке алу
жуналына тігіледі. Тапсырыстардың көшірмелері тіркемелерімен бірге
коммерциялық несие бере отырып, тапсырыстарды орындау мүмкіндігі жөнінде
шешім қабылдаушы лауазымды тұлғаларға беріледі.
Аудитор осы кезеңге келіп түскен тапсырыстарды тіркеудің толықтығын
растау үшін белгілі бір кезеңді таңдайды; жетпеген номерлерді анықтау үшін
таңдап алынған кезеңге келіп түскен тапсырыстарды сканерлейді; осы
тапсырыстардың номерлерін тапсырыстарды тіркеу кітабында көрсетілген тиісті
номерлермен салыстырады.
Коммерциялық несие – тауарды, оған жасалынатын төлемді кейінге қалдыра
отырып және жөнелту кезінде сатушы сатып алушыға тауар нысанында беретін
несие.
-Коммерциялық несие беруге жауапты лауазымды тұлға сатып алушының
қаржылық жағдайына және оның сенімділігіне талдау жасау туралы шешім
қабылдаған кезде кейбір жұмыскерлер қажетті мәліметтер алу бойынша жұмыстар
жүргізеді.
-Сатып-өткізу бөлімінің лауазымды қызметкері келісім-шарт жасау үшін
келген сатып алушы ұйымның өкілінің келісім жасауға қажетті өкілеттілігінің
бар екендігіне бақылауды жүзеге асырады. Ондай өкілеттік куәлікпен және
тиісті түрде рәсімделген сенімхатпен расталады.
-Сатып-өткізу бөлімінің бастығы немесе заңгер жоғарыда көрсетілген
құжаттар жинағын (досьені) құраушы құжаттар мен материалдарға кіруді шектеу
тәртібінің сақталуына бақылау жасауға, сондай-ақ, олардың сақталуын
қамтамасыз етуге тиісті.
-Келісім-шартқа қол қойылғаннан кейін сатып алушы ұйым өкілінің
өкілеттілігін куәландырылатын құжаттар сонымен бірге осы сатып алушыға
досьенің бір бөлігі болып табылатын арнайы журналға тігіледі.
Сатып-өткізу саясаты туралы ереже-нұсқау. Дайын өнімді сатып-өткізуді
бақылау процедуралары – бұл әрбір есепті жылға жасалынуға тиісті, ал кез
келген өзгертулері тиісті бұйрықпен рәсімделетін ішкі құжаттар. Нарықтық
бәсекелестік жағдайында бұл құжаттардағы ақпараттар кәсіпорынның
бәсекелестері тарапынан да белгілі бір қызығушылықты туындатуы мүмкін.
Сондықтан олар басшының бұйрығымен кәсіпорынның коммерциялық құпиясын
құрайтын мәліметтерге жатқызылуға тиісті екендігін атап айту қажет. Соған
сәйкес аталған мәліметтерге өздерінің қызметтік міндеттерін жүзеге асыру
үшін кіруге құқығы бар лауазымды тұлғалардың тобы анықталып, олар кәсіпорын
басшысының бұйрығымен бекітілуге тиісті.
Өнімдерді жөнелтуге дайындау. Тауарлы-көліктік накладнойлардың
жазылған даналары арнайы журналға тігіледі. Бұл құжатта көрсетілген соманы
сатып алушылардың дебиторлық борышының нақты деңгейі бойынша мәліметтермен
салыстырады.
Жазылған тауарлы-көліктік накладнойлар дайын өнімдердің қоймасына
жіберіледі. Құжаттың даналарын алғаннан кейін, қойма меңгерушісі оларда
сатып-өткізу бөлімінің өкілетті қызметкерінің қолының бар екендігін
тексереді және ол бар болса, сақтау орындарынан өнімді сұрыптап алуды,
жөнелтілетін өнімдердің партияларын іріктеп жинақтауды ұйымдастырады.
Дайын өнімдер қоймасының жүк тиеу зонасына автокөлік келген кезде
қойма меңгерушісі Жол қағазы мен тауарлы-көліктік накладнойдың көліктік
бөлімінің тиісті реквизиттерін салыстыра отырып, жүк тиеуге келген
автокөліктің осы жөнелтудің параметрлеріне сәйкестігін тексереді. Жүкті
қабылдап алатын жүргізуші-экспедитор да автокөлікке тиелетін өнімнің
сипатының тауарлы-көліктік накладнойдың мәліметтеріне сәйкестігіне,
ыдыстың дұрыстығына, жүк өлшем бірліктерінің тиісті таңбаларының бар
екендігіне, жүк тиеу және оны бекіту тәртібінің сақталуына бақылау
жүргізеді. Жүк тиеліп болғаннан кейін қойма меңгерушісі тауарлы-көліктік
накладнойдың тиісті бөлімдеріне Жол қағазының номерін жазады, жүкпен бірге
баратын құжаттардың аттарын ораудың түрлерін, орындардың санын көрсетеді
және тауарлы-көліктік накладнойдың барлық данасына қойманың штампын басып,
фамилиясы мен лауазымын көрсете отырып, жүкті қабылдағандығын растап қол
қояды. Тауарлы-көліктік накладнойдың бір данасы қоймада қалады және ол
дайын өнімді есеп беретін тұлғаның есебінен шығаруға негіз болады.
Күн сайынғы қорытынды есептің негізінде жөнелтулердің оперативтік-
күнтізбелік жоспарларының орындалуы туралы рапорт жасалынады. Алынған
қорытынды есептерге сатып-өткізу бөлімінің бастығы талдау жасайды және
ауытқу себептері айқындалады, кінәлілер анықталады, өзінің қызмет бабының
шегінде шара қолданылдаы. Содан кейін бұл қорытынды есептер мен түсініктеме
жазбалар ауытқу себептерін, анықталған кінәлілерді және қабылдаған
шараларды көрсете отырып, кәсіпорынның дирекциясына тапсырылады.
Дирекцияның өндірістік мәжілістерінде тиісті басқару шешімдері қабылданады.
Тауарлы-көліктік накладнойдың жүргізуші-экспедитордан алынған, сатып
алушы өнімді қабылдағандығын растап қол қойған данасының негізінде
бухгалтерияның қызметкері екі дана етіп шот-фактура дайындайды. 1-ші
данасы сатып лаушыға беріледі, 2-сі тігіледі және есеп құжаттарының
құрамында сақталады. Мұндай кезде шот-фактуралардың мәліметтері тауарлы-
көліктік накладнойдың мәліметтерімен және келісім-шартттарымен
салыстырылады.
Шот-фактура – сатып алушының дебиторлық борышын тіркеу үшін негіз
болады. Соған сүйене отырып, бухгалтерия қызметкері сатып алушылардың
талдамалық есебінің регистрлерін толтырады, сонымен бірге жазылып берілген
шот-фактуралар хронологиялық тәртіппен тіркелетін сату кітабын жүргізеді.
Жоғарыда келтірілген клиенттің ішкі бақылау процедураларымен танысу
үшін аудитор шот-фактураларды дайындау процесіне талдау жасайды. Дайын
өнімдерді жөнелту есебінің толықтығын тексеру мақсатында жетіспейтін
номерлерді анықтау үшін ол едәуір сомаға бірнеше тапсырыстарды ішінара
таңдап алып, соларға сәйкес тауарлы-көліктік накладнойларды және шот-
фактураларды сканерлей және регистрлердегі, бас кітаптағы жазуларды,
сонымен бірге сатып алушылар шоттарының дәлдігін бақылай алады.
Сатып алушылармен есеп айырысулардың есебін жүргізуші бухгалтер
оперативтік есеп жүргізеді және құжаттық салыстырулар әдісі бойынша сатып
алушылардың өнім үшін өз уақытында және толық төлем жасауына бақылау
жүргізеді.
Дебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысу операцияларының есебін
жүргізуші топтың қызметкері төлем жасау бойынша мәліметтерді енгізген
уақытта төленген сомалар мен есепте тұрған борыштарды салыстыру әдісі
арқылы бухгалтерлік бақылауды жүзеге асырады. Ондай бақылау сатып алушыға
берілген жеңілдіктің мерзімінен аспағандығын, борыштың толық және өз
уаытында өтелгендігін, дебиторлар баптары бойынша дұрыс емес жазуларды,
сатып алушылардың бұрын есепке алынбаған дебиторлық борыштарын айқындауға
мүмкіндік береді.
Сатып алушылардың шоттарға төлем жасауы бойынша ішкі бақылауға тексеру
жүргізу үшін аудитор талдамалық есеп регистрлеріндегі әрбір сатып алушы
бойынша ақшаның келіп түсуіне ішінара зерттеу жүргізеді және банк
үзінділерімен салыстырады, сонымен бірге регистрлердің жиынтығын Бас
кітаптың шоттарындағы мәліметтермен салыстырады. Аудитор сатып алушылардан
ақша түсімдерінің келіп түсу жоспарының орындалмай қалуының негізгі
себептерін анықтау үшін қаржы қызметінің басшыларына сұрақ беруді
жүргізеді.
Сатып алушылармен есеп айырысулардың жағдайына бақылау жасау жүйесінің
тиімділігін көтеру мақсатында сатып алушылардың дебиторлық борыштарының
толық және өз уақытында жабылуына бағытталған төмендегі процедуралар
формалды түрде анықталуға және нақты орындалуға тиісті:
а) дебиторларға төлем жасау жөнінде ескертулер жіберу;
б) дебиторлық борышты ай сайын салыстырып тексеру.
Бухгалтер ай сайын сатып алушылардың борыштарына салыстыру жүргізіп
отыруға тиісті. Ол үшін барлық сатып алушыларға белгіленген тәртіп бойынша
бас бухгалтер қол қойған және ұйымның мөрі басылған салыстыру актісі
жіберіледі.
Клиенттің бақылау процедураларын жүзеге асырылуына тексеру жүргізу
үшін аудитордың сатып алушылардың шоттарын таңдап алуына болады:
а) дебеттік жазуларды шот-фактуралармен растауға болады;
б) кредиттік жазулардың ақша қаражаттарының келіп түсуі бойынша
құжаттармен немесе несиені есептен шығару туралы бұйрықтармен растауға
болады.
Жоғарыда келтірілген растауларды (дәлелдеулерді) алғаннан кейін
аудитор:
-дебиторлардың төлеу мерзімі өтіп кеткен шоттарын зерттей және борышты
төлетіп алу бойынша қандай шаралардың қолданылғандығын анықтау үшін қаржы
қызметтерінің басшыларына сұрақ бере алады;
-сатып алушылардың дебиторлық борыштарына ай сайфн салыстыру жасау
процедураларының қалай жүзеге асырылғандығын бақылай алады;
-сатып алушылармен расталмаған дебиторлық борыштарды Салыстыру
актілерін іріктеп алып, қаржы қызметінің басшыларынан осы ауытқулар бойынша
қандай шаралар қолданылғандығын анықтай алады;
-дебиторлық борыштарды Салыстыру актілерінің екінші данасын жіберу
мерзімі бойынша сатып алушылардың жауабының мерзімінен кешіктірілуін
анықтай алады, қаржы қызметінің жұмыскерлерінен бұл ауытқулардың себебін
айқындай алады;
-есептен шығарылған үмітсіз дебиторлық борышты қажетті құжаттармен
растай алады;
-талап етілмеген борыштың есептен шығарылуын бақылай алады.
3. Ішкі бақылау жүйесін тестілеу
Ішкі бақылау жүйесінің тиісті процедураларына зерттеу жүргізіліп
болғаннан кейін тәуекелдікті анықтау мақсатында аудитор оның сатып өткізу
циклы бойынша жұмыс істеуіне баға беруге тиісті. Ол үшін аудиторға қажетті
ішкі бақылау жүйесін төмендегі кестенің мәліметтері бойынша тестілеген
дұрыс.
Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы бойынша есеп пен
ішкі бақылау жүйесінің жағдайын тексеру тестілері
| Сұрақтың мазмұны |Жауаптың мазмұны |
|Ішкі бақылау |
|Келісіми-шарт бойынша өнімді |Жоспарлы калькуляция жасалынады |
|сатып-өткізу бағасы мен мерзімі | |
|негізделген бе? | |
|Есепке алынбай қалған шот-фактуралар|Көрсетілген құжаттарды алдын ала |
|мен накладнойларды анықтау үшін |номерлеу жүзеге асырылады |
|номерлеу реттілігі бақылана ма? | |
|Сатып алушыларға жөнелтілген |Ай сайын салыстырылады |
|өнімдердің саны шот-фактуралардың | |
|мәліметтерімен салыстырыла ма? | |
|Тауарлы-көліктік құжаттар |Ішінара бақылау жүзеге асырылады |
|өнімдерінің санын, сомасын есептеу, | |
|бағаны, үстеме бағаны қолдану | |
|кезінде қате жіберуге қатысты | |
|тексеріле ме? | |
|Өнімді сатып-өткізу есебі бойынша |Құжаттарды бухгалтерияға кешіктіріп |
|құжат айналымының графигі сақталына |тапсыру орын алған |
|ма? | |
|Қоймадағы дайын өнімге түгелдеу |Тек жылдың аяғында ғана жүргізіледі |
|жүргізіле ме? | |
|Есеп жүйесі |
|Сатып алушылармен есеп айырысулар |Есеп саясаты бар |
|бойынша есеп саясаты бар ма? | |
|Алдын ала төлем жасалынбай |60 пайыз |
|жөнелтілген өнімнің үлес салмағы | |
|қандай? | |
|Сатып алушылармен есеп айырысулардың|Жылдың аяғында тексеріледі |
|талдамалық және жинақтамалық | |
|есептері жазуларының сәйкестігі | |
|тексеріле ме? | |
|Дайын өнім туралы қорытынды есеп |Есепті кезеңде екі факті айқындалған|
|мәліметтері мен дайын өнім | |
|қоймасындағы қорытынды есеп | |
|мәліметтерінің арасындағы | |
|айырмашылық анықтала ма? | |
|Өнімді сатып өткізу бойынша жазылған|Жоқ |
|шот-фактуралар жөнелтілген күнмен | |
|рәсімделе ме? | |
|Сатып алушылармен және тапсырыс |Тек жұмысшы шот жоспары анықталған, |
|берушілермен есеп айырысулар |сызба жоқ |
|есебінің сызбасы жасалынған ба? | |
|Дайын өнімнің және оны |Тоқсан сайын |
|сатып-өткізудің бастапқы талдамалық | |
|және жинақтаушы есептерінің | |
|мәліметтері қандай кезеңділікпен | |
|салыстырылады? | |
4. Болуы мүмкін талдамалық процедуралар
Талдамалық процедуралар тәуеклдікті бағалауға арналған аудитті
өткізу уақытында байқалмауы мүмкін тәуекелдік пен есептің арасындағы
байланыстарды жиі анықтайды.
Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклында талдамалық
процедураларды жүргізу кезінде салыстыру тәсілін пайдалануға болады. Нақты
мәліметтер өткен жылдардың мәліметтерімен салыстырылады:
-сатып-өткізуден алынған табыстың өсу қарқыны;
-есепті жыл ішіндегі айлар бойынша сатып-өткізу;
-өнімдердің қайтарылуы және жеңілдіктердің сатып-өткізуден алынған
табысқа қатынасы;
-үмітсіз борыштар бойынша шығындардың сатып-өткізуден алынған
табысқа қатынасы;
-дебиторлар шоттарының жабылмаған күндерінің саны;
-дебиторлық борыштан пайызбен есептелген төлеу мерзімін өткізіп алудың
уақытша категориясы;
-дебиторлық борыштан пайызбен есептелген төленбеген шоттардың болуы
мүмкін шегі.
Аудитор қорытынды есептер мен басқа да ішкі құжаттарды тексерумен
бірге әкімшіліктің талдамалық процедураларды өткізуін зерттеуге тиісті.
Аудиторға қажет болған жағдайда өзінің талдамалық процедураларын
толықтыратын әкімшіліктің қорытынды есебі жарамды болуы мүмкін. Әдетте,
әкімшілік сатып-өткізудің әртүрлі ішкі бағыттары және жоспарлау мәселелері
туралы қорытынды есеп дайындайды, мысалы:
-нақты сатып-өткізу қалыптасқан тенденциялармен және болжамдармен
салыстыра отырып көрсетіледі;
-нақты жалпы өнімнің динамикасы және болжамдар көрсетіледі;
-дебиторлар шоттарының динамикасы;
-орындалмаған коммерциялық міндеттемелер.
Талдау барысында туындаған аудитордың сұрағына клиенттің қалай жауап
беретіндігі бақылаудың жағдайын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, сатып-
өткізуден алынған табыс бойынша өткен жылдан ағымдағы жылға дейін болған
өзгеріс туралы сұрақтарға берілген нақты, ойға қонымды, мәнді жауаптар
кәсіпорын әкімшілігінде тиісті мәліметтердің бар екендігін, олардың
жағдайды бақылап отырғандығын, сонымен бірге есеп жүйесі мен бақылау
әдістемесі тиімді жұмыс істейтіндігін көрсетеді.
Объектіге қатысты ары қарай қандай шоттар қарастырылуға тиісті
екендігін анықтау үшін аудитор баланс жасалынған мерзімге шоттарға шолу
жасауға тиісті.
5. Объектіге қатысты тексеру жүргізу
Құрамына нормативтік-құқықтық құжаттарға, нұсқауларға және кәсіпорында
бақылауды ұйымдастыру жөніндегі ережелерге сәйкестікке тексеру жүргізу,
бақылау сәттерін тестілеу және талдамалық процедуралар жүргізу кіретін ішкі
бақылау жүйесінің процедураларын зерттеу аудиторға тәуекелдікті бағалауға
мүмкіндік береді. Бақылау тәуекелдігі, әсіресе, басшылардың дәлдік,
бағалау, құқық және міндеттемелер сияқты пайымдаулары бойынша төмен бағаны
сирек алады, сондықтан аудиттің бұл бағыттары бойынша объектіге қатысты
тексеру жүргізу қажет.
Қаржылық қорытынды есеп берудің дұрыстық категорияларын басшылыққа ала
отырып, сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы аудитінің
негізгі мақсатын білдіретін басшылықтың ең басты пікірлері анықталады:
-толықтық категориясына сәйкес келетін мәліметтерді анықтау;
-дәлдік категориясына сәйкес келетін мәліметтерді анықтау;
-нақты бар болу категориясына сәйкес келетін мәліметтерді анықтау;
-бағалау категориясына сәйкес келетін мәліметтерді анықтау;
-құқық және міндеттемелер категориясына сәйкес келетін мәліметтерді
анықтау;
-ашып көрсету категориясына сәйкес келетін мәліметтерді анықтау.
Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы бойынша
тексерілетін құжаттардың тізімі төмендегі кестеде келтіріледі.
Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы аудитін жүргізу
кезіндегі ақпарат көздері
|Рет |Нысанның |Ақпарат көздері (нысандардың атаулары) |
|номері|номері | |
|1 | |Бизнес-жоспары |
|2 | |Өнімдермен жабдықтау келісім-шарттары, келісім төл |
| | |құжаттары |
|3 | |Қаржылық қорытынды есеп беру |
|4 | |Есеп регистрлері, типтік шоттар жоспарының |
| | |1210,1420 және т.б. шоттары бойынша |
|5 | |Тапсырыстар, төлем құжаттарының көшірмелері |
|6 | |Шот-фактуралар |
|7 | |Тауарлы-көліктік накладнойлар, шығыс накладнойлары |
|8 | |Кедендік декларациялар, сертификаттар |
|9 | |Есеп айырысуларды салыстыру актілері |
|10 | |Орындалған жұмыстардың актілері, орындалған |
| | |жұмыстарды тапсыру-қабылдау актілері |
|11 | |Тауарлық-материалдық қорларды түгендеу тізімдемесі |
|12 | |Жөнелтілген тауарларды түгендеу актісі |
|13 | |Тауарлық-материалдық қорларды түгендеу нәтижелерін |
| | |салыстыру ведомосты |
Аудиторлық процедуралардың маңыздыларының бірі – дебиторлық борыштарды
реттеу. Бұл растаудың негізгі міндеті – бар болу, бағалау және дәл болу
мақсаттарына қол жеткізу. Егер сатып- өткізудің барлық көлемі сатып
алушылардың есеп регистрлеріне кірмеген болса, онда алынуға тиісті
шоттарбойынша сомалардың азаюын баланс баптарын тестілей отырып ашу мүмкін
емес. Сатып-өткізу көлемінің және дебиторлық борыштардың азаюын бәрінен
бұрын нақты жүзеге асырылған, бірақ жөнелтудің есебі арқылы өтпеген
операцияларға тексеру жүргізу кезінде және талдамалық процедуралар
арқылы анықтауға болады.
Растау жөнінде берілген сұрауларға сатып алушылар көңіл аудармаған
кезде аудитор тауармен ілесіп барған құжаттарды қарайды. Дебиторлар мен
кредиторларға жеке клиенттердің сальдолары бойынша тексеру жүргізу өнімді
жөнелту және табыс алу бойыншща ілесіп барған құжаттарды қарау жолымен
орындалады.
Объектіге қатысты тексеру жүргізу кезінде аудиторлар дебиторлар
шоттарының елеулі сальдосын және өткен кезеңдерде борыштарды туындатқан
шоттарды егжей-тегжейлі зерттейді.
Өзінің қорытынды пікірлерін аудитор тексерілген бастапқы құжаттардың
және есеп регистрлерінің мәліметтерімен, орындалған бақылау арифметикалық
есептеулердің нәтижелерімен негіздейді. Аудит өткізу барысында табылған
қателерді және бұзушылықтарды аудитор жұмыс құжаттарына тіркейді.
зерттейді. қы құжаттардың және есеп регистрлерінің мәліметтерімен,
орындалған бақылаубъектіге қатысты тексеру жүргізу кезінде аудиторлар
дебиторлар шоттарының елеулі сальдосын және өткен кезеңдерде борыштарды туы
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы қандай
шаруашылық операциялардан тұрады?
2. Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы аудитінің
мақсатын атаңыз?
3. Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклы аудиті
кезінде сәйкестікке тексеру жүргізу неден құралады?
4. Сатып алушылар тарапынан растау болмаған кезде аудитор қандай
ілеспелі құжаттарды тексереді?
5. Аудитор не үшін ішкі бақылау жүйесінің тиімділігіне тест жүргізеді?
6. Сатып-өткізу және қаржылық нәтижелердің құралу циклына тексеру
жүргізу кезінде аудитор болуы мүмкін бұрмалаушылықты жормалдауға тиісті?
7. Сатып алу циклы аудиті кезінде не үшін талдамалық процедуралар
қолданылады?
Тақырыбы 5. Ақшалай қаржылардың аудиті
Дәріс сұрақтары:
1. Кассадағы ақшалай қаржылардың аудиті
2. Банк операцияларының аудиті
1. Кассадағы ақшалай қаржылардың аудиті
Ақшалай қаржылар – кассадағы және банктегі шоттағы қолда бар нақты
ақшалар.
Ақшалай қаржылар аудитінің бағдарламасына мынадай сұрақтар
кіреді:
• ұйым кассасының техникалық талаптарға сай жабдықталуы;
• кассалық операциялардың дұрыстығы;
• кассалық құжаттардың дұрыс толтырылуы;
• есептік операциялардың уақыттылығы және дұрыстығы;
• жолдағы ақшалардың дұрыс есепке алынуы.
Баланстағы ақшалай қаржылардың дұрыс бейнеленуін тексеруде баланстағы
мәліметтерді Бас кітаптағы келесідей бөлімше шоттарымен салыстыру керек:
1010 – «Кассадағы ақшалай қаржылар»;
1020 – «Жолдағы ақшалай қаржылар»;
1030 – «Ағымдағы банктік шоттардағы ақшалай қаржылар»;
1040 – «Карт шоттардағы валютадағы ақшалай қаржылар»;
1050 – «Жинақ шоттардағы ақшалай қаржылар»;
1060 – «Басқа да шоттардағы ақшалай қаржылар».
Касса және кассалық операциялар аудиті негізінен үш бағытта
жүргізіледі:
- қолда бар нақты ақшалай қаржылардың түгендеуі;
- кассаға түскен ақшалай қаржылардың толықтай және уақытында
кірістелуін тексеру;
- шығынға ақшаларды қажетсіздендірудің дұрыстығын тексеру.
Кассаның түгендеуі аудитордың тексеру орнына келген уақытта
басталады. Тексеруді жүргізбес бұрын аудиторкелесілерді анықтап алады:
- кассадағы ақша қаржыларының нақты қолда барына тексеруді жүйелі
түрде жүргізіп отыру үшін үнемі әрекет ететін комиссия тағайындалғаны
туралы жетекшінің бұйрығының бар болуын;
- кенеттен болатын тексерулердің актілерінің болуын;
- осы кәсіпорында неше кассирдің бар екендігін;
- кассирдің басқа жерлерде қосымша жұмыс істейтіндігін;
- кассирді тағайындау туралы бұйрықтың және жеке материалдық
жауапкершілігі туралы келісімнің болуын.
Кассаны тексеруді жүзеге асыра отырып аудитор келесідей шарттарды
сақтау керек:
- кассаны тексеруді кәсіпорын жетекшісімен тағайындалған үнемі әрекет
ететін комиссияның мүшелерінің қатысуымен жүргізеді, оның құрамында
міндетті түрде бас бухгалтер мен кассир болуы керек;
- кассаның тексеруі кезінде бөтен адамдардың кассаға кіруіне рұқсат
етілмейді;
- кассаны тексеруде барлықкассалық операциялар уақытша тоқтатылады.
Түгендеуді жүргізудің тәртібі келесідей:
1.Кассаны тексеруде қажет жағдайларда немесе бірнеше кассалардың
болуында барлық кассалар аудитормен мөрленеді, кілттер кассирдеболады, ал
мөр аудиторда (бұл бір кассадағы жауапкершіліктің басқа кассалардағы
ақшалармен жабылуынан сақтайды)
2.Кассир түгендеу комиссиясының қатысуымен соңғы күнге
кассалықоперациялардың есебін жасайды, кассалық кітап бойынша ақшаның
қалдығын шығарады және барлықкіріс және шығыс құжаттарының кассалық есепке
алынғандығы жөнінде және кассаны түгендеу сәтіне кірістелмеген және
шығындалмаған ақшаның жоқтығы туралы қолхат береді. Бұл қолхат касса
түгендеуінің акті формасының басқы жағына тігіледі.
3.Кассалық есеп кәсіпорынның бас бухгалтерімен расталады.
4.Ақшаны санау толықтай жүргізіледі, бос ақшаларға да немесе банктік
оралған ақшаларға да.
Мұндай міндетті процедура кассада сақталатын басқа да ақшалай
қаражаттар мен басқа да бағалықтарға жүргізіледі (пошта маркілері, баж
салығы маркілері, жол билеттері, авиабилеттер төленген, санаторийларға
жолдамалар және т.б.).
Ақша және бағалықтар екі қайталанып саналады (бірінші рет –
кассармен, екінші рет – комиссия мүшесімен). Аудитор, ережеге сәйкес
аудиторлық процедураның дұрыс жүргізілуіне бақылау жасап отыруы керек.
Касса түгендеуін өткізу кезеңінде бөлшектеп төленген төлем тізімдемелері
болуы мүмкін. Мұндай жағдайда аудитор бас бухгалтерге және кассирге
белгіленген тәртіпте тізімдемені жауып, оларға шығыс кассалық ордер жазып
оны кассир есебіне қосуды талап етеді. Егер кассаны тексеру еңбек ақы беру
кезеңімен сәйкес келсе, тізімдеме бойынша көптеген тұлғаларға төленбеген
болса, бұл тізімдемелерді кассир есебіне қоспауға болады, оны актте
біртіндеп төленген ақшалай қаржыларға кассалық есепке жазылмаған ақшалар
ретінде көрсетеді.
Мұндай жағдайда әрбір төлем тізімдемесінде еңбек ақы қандай рет
номермен төленгендігі көрсетіледі және оның жалпы сомасы көрсетіледі.
Көрсетілген жазу кассирмен, бас бухгалтермен және аудитормен бекітіледі.
Сәйкес бейнеде толтырылмаған шығыс кассалық ордерлер және
тізімдемелер, сонымен қатар басқа да адамдармен толтырылғандары касса
қалдығына қосылмайды және ақтаушы құжаттар негізінде есепке алынбайды.
Мұндай құжаттардың болуында аудитор кассаны тексеру актісінде бұзушылықты
көрсетеді. Және бұл құжатпен кімге, қайда, не үшін, қандай мақсатта, қандай
сомада ақшаның берілгендігін айқындауға нұсқау береді.
Кассада сақталатын барлық ақшалар мен бағалықтар осы кәсіпорынның
иелігіндегі ақша болып табылады, басқа субъектілердің ақшалары мен
бағалықтарын сақтауға тиым салынады.
5.Ақшаны және бағалықтарды санау аяқталған соң алынған соманы
бухгалтерлік есепте көрсетілген оның қалдықтары мәліметтерімен салыстырады.
6.Ақшалай қаржылардың тексеруін жүзеге асыра отырып аудитор касса
бөлмесінің ақшаларды сақтауды қамтамасыз етуіне, техникалық қамтамасыз
етілуіне және қорғау сигнализациясымен жабдықтауынқарайды. Айқындалған
бұзушылықтар түгендеу актісіне жазылады.
7.Кассадағы ақшалай қаржылардың іс жүзінде қолда барын тексеру
нәтижелері түгендеу актісімен қорытындыланады, оған барлық комиссия
мүшелері қолдарын қояды. Ол үш данада толтырылады (1 – бухгалтерияға, 2 –
кассирге, 3 – аудиторға).
Акттің соңында кассирдің актте көрсеткен барлық ақшалай қаржылары
оның жауапты сақталуында екендігі туралы қолхаты көрсетіледі.
8.Жетіспеушілік айқындалған жағдайда аудитор кассирдің
жетіспеушіліктің пайда болу себептеріне жазбаша түрде түсініктеме беруін
сұрайды. Жетіспеушілік көлемі үлкен болса, аудитор ол туралы кәсіпорын
басшысына хабарлап, кассирді тексеру аяқталғанға дейін жұмыстан босатуды
өтініп, істі тергеу ұйымдарына береді.
2. Банктегі есеп айырысу шотынан алынған ақшалай қаржылардың толық
және уақытында кірістелуін тексеруде аудитор операцияларды бақылаудың өзара
салыстыру әдісін қолданады. Сонымен, 1010 шоттың дебеті бойынша
аналитикалық есептің №1 тізімдемедегі сомаларын 1030 шоттың кредиті бойынша
№2 журнал-ордердегі мәліметтермен салыстырады – олар сәйкес келуі керек.
Сомалар сәйкес келмеген жағдайда кіріс кассалық ордері, банк көшірмелері,
кассир есептері, чек корешоктары бойынша салыстырып тексереді, қажет
жағдайларда банк мекемелері тексеріледі.
Кассалық операцияларды жүргізу тәртібіне сәйкес кәсіпорындар
кассасына ақшаларды қабылдау кіріс кассалық ордерлер бойынша жүргізеді,
онда бас бухгалтер немесе кәсіпорын басқармасының бұйрығымен бекітілген
тұлғаның қолыболуы керек. Кассалық тәртіпте бұзушылықтар жағдайлары болса,
теріс пайдалануларды айқындау үшін тексеру жүргізіледі. Сонымен,
кәсіпорындармен көп сомада ақша алған субъектілердің есеп айрысулары
тексеріледі.
Басқа кәсіпорындардан ақшалай сомаларды алуға сенімхаттарды тіркеуді
тексеру және сенімхаттарды ісжүзінде қолдануды тексеру де теріс
пайдалануларды айқындау құралы болып табылады. Сенімхаттарды беру тәртібі
бұзылған жағдайда, олармен ақшалардың түсуіне бақылау жасалмайды, теріс
пайдаланулар болуы мүмкін.
3. Шығысқа ақшаларды қажетсіздендіру бойынша кассалық операцияларды
тексеру тексеруге жататын барлық кезең бойынша кассалық есепке қосымша
құжаттар бойынша жүргізіледі. Тексеруде кассалық операциялар бойынша
есептік құжаттардың келесідей формалары қолданылады: №1 КО-1 «Кіріс
кассалық ордер» және №2 КО-2 «Шығыс кассалық ордер», форма КО-3 және КО-3а
«Кіріс және шығыс кассалық құжаттарды тіркеу журналы», форма №КО-4
«Кассалық кітап», форма КО-5 «Кассирмен қабылданған және берілген ақшаның
есебі кітабы», есеп регистрлары (журнал-ордер №1, тізімдеме №1), Бас кітап,
сәйкес күнге баланс және т.б.
Сонымен қатар кассалық құжаттардың толтырылуына да көп көңіл
бөлінеді: әрбір құжатта алушылардың қолының болуы, кіріс құжаттарында
«алынды» деген штамптың болуы, шығыс құжаттарында «төленді» деген
белгінің қойылуын, операцияның жүргізілген күні, түзетулер мен өшірулердің
болмауынқарайды.
Ақшалай қаржылардың кірістелуі мен шығындалуы бойынша
барлықоперацияларды кассир касса кітабына жазады, ол номерленген, тігілген
және сургуч мөрмен мөрленген болуы тиіс.
2. Банк операцияларының аудиті
Банк операцияларының аудиті жүргізілген операциялардың
заңдылығын, дер кезінде тіркелуі және қаражаттардың дұрыс пайдалану
мақсатында жүргізіледі.
Банк операцияларын тексеру кезінде анықталады:
- қандай банктік мекемеде шот ашылған (валюталық, ерекше, есеп
айырысу);
- батапқы құжаттарда көрсетілген ақшаның банк көшірмесінің
сомасымен сәйкестігін, аудитор есеп беруші тұлғалармен есеп
айырысу бойынша аудитор анықтайды;
- іс- сапар негізін (өнідірістік қажеттілік, бұйрықтың болуы,
аванстық және өндірістік есептерінің болуы;
- іс-сапардың шығындар сомасын бухгалтерлік есепте субъектінің
шығындары ретінде вычеты , ал салық салу мақсатында - алып
тастау.
- тауарлы- материалдық қорлардың сатып алындағандығының құжаттарды
және есептерде дұрыс көрсетілуі;
- есеп беру мерзімдерін ұстану және пайдаланбаған сананы қайтару.
Ақшалай қаржылар аудитінде банк операцияларын тексеруге көп көңіл
бөлінеді. Аудиторлық тексерудің бұл кезеңінде банктегі ақшалай қаржылар
шотындағы операциялардың заңдылығын, нақтылығын және шаруашылық
негізділігі қаралады.
Ағымдағы банктік шоты бойынша операциялар аудитінде келесілерге
көңіл бөлінуі керек:
- ағымдағы банктік шот банктің қай мекемесінде ашылғандығын;
- банк көшірмелеріндегі сомалардың оған қосымша алғашқы құжаттардағы
сомаларға сәйкес келуі;
- көшірмелерге қосымша алғашқы құжаттарда банк штампының болуы (егер
штамп болмаса, банкте қарсы тексеру өткізу керек немесе жазбаша түрде сұрау
жүргізу қажет);
- банкке қолда бар ақшамен өткізілген ақшалай қаржылардың толықтай
және дұрыс аударылуы;
- байланыстың пошта бөлімдері арқылы акцептелген төлем талаптарымен
ақшалай қаржылардың аударылу негізділігі (депоненттелген еңбек ақы, алимент
жәнет.б.), сонымен қатар аудармаларды алған пошта адрестарының көрсетілген
тізімінің нақтылығы;
- теңге конвертациясымен байланысты операцияларды есепте бейнелеудің
дұрыстығы;
- банк операциялары бойынша бухгалтерлік жазбалардың дұрыстығы;
әсіресе бухгалтерлік есеп бойынша өндіріс шығындарына немесе айналыс
шығындарына қажетсіздендірулер операцияларына көп көңіл бөлу керек;
- банк көшірмелеріндегі көрсетілген жазбаларды №2 тізімдемемен, №2
журнал – ордермен 1030 шот бойынша және Бас кітаппен салыстыру керек;
- банк көшірмелері және оған қосымша құжаттардың толықтығын және
нақтылығын.
Банк көшірмелерінің толықтығын, олардың реттік бет номерлері және
шоттағы қаржылар қалдығын көшірулермен белгілейді. Шот бойынша банк
алдыңғы көшірмелері кезең соңындағы қаржылар қалдықтары келесі банк
көшірмелерінің бастапқы кезеңі қалдығымен тең болуы керек. Егер банк
көшірмесінде айтылмаған түзетулер мен өшірулер болса, банк мекемесінде
қарсы тексерулер жүргізілуі керек.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Ағымдағы активтер аудитінде қандай объекттер тексеріледі?
2.Ақшалай қаржылар қалай тексеріледі?
3.Кассалық операциялардың аудиті қалай ұйымдастырылады?
4.Кассадағы ақшаларды түгендеуді жүргізу тәртібі қандай?
5.Банк операцияларының аудиті қалай жүргізіледі?
Тақырып 6. Ұзақ мерзімді активтер аудиті
Дәріс сабағының мазмұны:
1.Негізгі құралдардың аудиті.
2.Материалдық емес активтердің аудиті.
1.Негізгі құралдардың аудиті.
Негізгі құралдардың қолда барының, сақталуы және пайдалану аудиті
бағдарламасының құрамдас элементтері болып келесі тексерістер табылады:
1) негізгі құралдардың бар болуын сипаттайтын баланс баптарының Бас
кітаптың мәліметтерімен сәйкестігі;
2) негізгі құралдардың қолда бары мен сақталуы;
3) мүлікті негізгі құралдарға жатқызудың, оларды жіктеу бойынша
топтастырудың, өндірістік процеске қатыстылығы;
4) негізгі құралдардың түсуі мен істен шығуы жөніндегі операциялардың
есебінде бағалаудың, ресімдеудің және көрсетудің дәлдігі;
5) негізгі құралдардың тозуы мен жөндеуін есептеу мен көрсетудің
мақсатқа сәйкестігі. «Амортизация» (кейінгі латынның «өтеу» сөзінен) –
негізгі құралдардың құнын арнайы ақшаны - өндіріс шығындарына немесе
негізгі қорлардың жай немесе кеңейтілген қайта өндірісіне айналуына кіретін
амортизациялық аударымдар пайдалануына көшірудің объективті процесі;
6) бухгалтерлік есеп пен есептілік регистрлерінде негізгі құралдардың
бар болуы мен қозғалысы туралы мәліметтерді дұрыс көрсетудің жүйелігі;
7) негізгі құралдарды пайдаланудың оңтайлы ісі мен тиімділігі және
т.б.
Негізгі құралдар аудитінің жоғарыда көрсетілген процедураларының
мазмұнын ескере отырып, мыналарды зерттеп білу қажет:
а) негізгі құралдардың сақталуын қамтамасыз ету бойынша нақты шаралар
қабылданды ма, кәсіпорын басшысының бұйрығымен материалдарға жауапты
адамдар тағайындалды ма, олармен толық жеке материалдық жауапкершілік
туралы жазбаша келісім-шарт жасалды ма;
ә) негізгі құралдардың сақталуын қамтамасыз ету үшін, материалдарға
жауапты адамдарға жағдайлар жасалды ма, жабылатын қойма ғимараттары бар ма,
олар күзет сигнализацияларымен жарақтандырылған ба?
б) кәсіпорын аумағынан тауарлық-материалдық құндылықтарды тасып-шығару
тәртібі ұйымдастырылған ба, басшының бұйрығымен негізгі құрал-жабдықтардың
сақталуын тексеру үшін тұрақты жұмыс істейтін комиссия тағайындалды ма?
в) негізгі құралдардың сақталуын түгендеу мен іріктемелі тексерулер
жүргізілді ме, олардың қорытындылары ресімделген бе, кем шыққан жағдайларда
айыптыларға қандай шаралар қолданылды?
9.2. Негізгі құралдардың (НҚ) аудит бағдарламасы
|Аудит процедуралары |Ақпарат көздері |
|1. Баланс көрсеткіштерінің Бас |Бухгалтерлік баланс, Бас кітаптағы 2410, |
|кітаптың негізгі құралдар |2420, 2430 шоттар |
|бойынша мәліметтерімен | |
|сәйкестігін тексеру | |
|2. Негізгі құралдардың |Бас кітап, 12 және 10 журнал-ордерлер, |
|синтетикалвық және аналитикалық |тозу сомасы мен негізгі құралдарды қайта |
|есебін жүргізудің дұрыстығын |бағалау есептеулері бойынша әзірлеме |
|тексеру |кестелер, алғашқы құжаттар |
|3. Негізгі құралдардың қойылған |Кәсіпорын басшысының тұрақты жұмыс |
|және пайдаланатын орындарында |істейтін инвентаризациялау комиссиясын |
|бар болуы мен сақталуын |және материалдарға жауапты адамдарды |
|бақылауды қамтамасыз етуді |тағайындау туралы бұйрықтары, |
|тексаеру |материалдарға жауапты адамдармен |
| |келісім–шарттар, түгендеу тізімдемесі |
| |және салыстыру ведомстілері, түгендеу |
| |актілері қабылдау-тапсыру актілері, |
| |есептің инвентарлық карточкалары мен |
| |негізгі құралдардың инвентарлық тізімі |
| |және т.б. |
|4. Негізгі құралдардың қозғалысы|Қабылдау актісі (НҚ-1); жөнделген, қайта |
|бойынша алғашқы құжаттарды |құрастырылған және жаңғыртып, |
|рәсімдеудің дұрыстығын тексеру |жетілдірілген объектілерді |
| |қабылдау-тапсыру актісі (НҚ-2); негізгі |
| |құралдарды есептен шығару актісі (НҚ-3); |
| |көлік құралдарын есептен шығару актісі |
| |(НҚ-4); негізгі құралдардың есебі |
| |инвентарлық карточкалардың тізімдемесі |
| |(НҚ-10); негізгі құрал қозғалысының есебі|
| |карточкасы (НҚ-12); жалға алынған негізгі|
| |құрал есебі карточкасы (НҚ-12а); негізгі |
| |құралдардың (олардың тұрған, |
| |пайдаланылатын орындары бойынша-НҚ-13) |
|5. Негізгі құралдардың жіктелуін|Техникалық құжаттама (паспорт, |
|жасаудың дұрыстығын тексеру |ерекшеліктері, іріктеп жинақталған |
| |ведомость және т.б.) НҚ-1, НҚ-2, НҚ-3, |
| |НҚ-4, НҚ-6, НҚ-13 және т.б. |
|6. Негізгі құралдарды бағалау |Келісімшарттық баға хаттамалары, сатып |
|мен қайта бағалаудың дұрыстығын |алу-сату келісім-шарттары, негізгі |
|тексеру |құралдарды қайта бағалаудың әзірлеме |
| |кестелері, НҚ-1, НҚ-2, НҚ-6 |
|7. Негізгі құралдарды кіріске |Техникалық құжаттама, НҚ-1, НҚ-2, НҚ-6 |
|алудың дұрыстығын тексеру |және т.б., 1-8 журнал-ордерлер, Бас кітап|
|8. Негізгі құралдардың тозуын |Есеп саясаты жөніндегі бұйрық, негізгі |
|есептеу мен көрсетудің |құралдардың тозуын есептеу жөніндегі |
|дұрыстығын тексеру |әзірлеме кестелер, нормативті құжаттар, |
| |10 журнал-ордер, Бас кітап: 2421-2429 |
| |және 8045 шоттар |
|9. Негізгі құралдарды жөндеуге |Есеп саясаты жөніндегі бұйрық, |
|кеткен шығындардың негізділігін |жобалық-сметалық құжаттама (ақау |
|және оларды бухгалтерлік есеп |ведомостілері, сметалар және т.б.); |
|шоттарында көрсетудің дұрыстығын|орындалған жұмысты қабылдау-тапсыру |
|тексеру |актілері, мердігерлер мен |
| |келісім-шарттар, басқа алғашқы құжаттар, |
| |аналитикалық есеп мәліметтері және 8044 |
| |«Негізгі құралдарды жөндеу» шотының |
| |мәліметтері |
|10. Жалға алынған негізгі |Жал шарттары, жалға алынған (ұзақ |
|құралдар бойынша жал төлемін |мерзімді жалға алынған) негізгі |
|есептеу шоттарда көрсетудің және|құрал-жабдықтар есебі карточкасы (НҚ-12а)|
|т.с.с. операциялардың дұрыстығын| |
|тексеру | |
|11. Негізгі құралдардың істен |НҚ-1, НҚ-3, НҚ-4, НҚ-6, келісімшарттар, |
|шығуын есепте дұрыс көрсетілуін |ағымдағы түгендеу қорытындылары, 12 |
|тексеру |журнал-ордер, Бас кітап |
|12. Негізгі құралдарға қатысты |Есептеу ведомостілері, салықтар бойынша |
|салықтар есебі мен есептеудің |есеп айырысулар, 5, 8 журнал-ордерлер, |
|дұрыстығын тексеру |Бас кітаптағы 1250, 3130, 3160-3170 |
| |шоттар |
|13. Негізгі құралдардың |НҚ-ны тиімді қалыптастыру мен пайдалану |
|техникалық жағдайымен тиімді |(қор қайтарымдылығы, экстенсивті, |
|пайдалануын сараптау |интенсивті және интегралды жүктеме және |
| |т.б.) көрсеткіштерінің сараптамалық |
| |есептеулері |
Негізгі құралдардың қозғалысын тексергенде мыналарға ерекше назар
аудару керек:
а) мүліктің түрін негізгі құралға жатқызу мен оларды тиістілік жағынан
(меншікті әлде жалға алынған), өндірістік процеске қатысу сипаты бойынша
(іс жүзіндегі не жұмыс істеп тұрмаған), белгіленуі бойынша (өндірістік пен
өндірістік емес), өндірістегі ролі бойынша (белсенді-активті немесе бәсен-
пассивті) және т.б. жіктеудің дұрыстығы;
ә) бастапқы құнды, тозуды, келісу немесе сатып алу бағасын (ұлттық
валютамен сатып алу сәтіндегі қайта есептеу бағамы бойынша шетелдік валюта
үшін) көрсету тізбесін;
б) кәсіпорынның негізгі құрал құрамына кірмейтін 2420 шотында бітпеген
құрылыс ретінде ескерілетін, уақытша пайдалануда тұрған күрделі құрылыс
объектілері;
в) әдетте, баланстан кем болмайтын нарықтық құнды белгілеу;
г) негізгі құралдарды өтеусіз бергенде оларға ҚҚС салынуға
тиістілігіне, бұған өндірістік емес сала үшін сол салықпен бірге иелікке
алынғанды өтеусіз беру кірмейді (беретін тарап ҚҚС-ны төлеуші болып
табылады және т.б.).
Аудитор жабдықтаушы (мердігер) төлейтін ҚҚС-ын есепке ала отырып,
негізгі құралдарды өтеусіз алу мен иелікке алуға байланысты операциялардың
есептілігі мен есепте көрсетілуінің дұрыстығын жете зерттейді. Осы
объектілер бойынша, негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісі
мәліметтеріне сай 12 және 10 журнал-ордерде 2410 «Негізгі құралдар»
бөлімшесінің шоттарында көрсетілген көрсеткіштердің анықтылығы мен
негізділігі тексеріледі.
Сонымен қатар негізгі құралдардың қозғалысын қадағалауда келесі
шоттардың корреспонденцияларының дұрыстығын қарау қажет:
1. Негізгі құралдарды өтеусіз алуда:
а) қалдық құн бойынша – Д-т 2411-2417 шоттарында К-т 6130 шоты;
ә) жинақталған тозу сомасына –Д-т 2412-2417 шоттарына К-т 2421-2429
шоттарына;
б) салықтық шот-фактураға сәйкес, ҚҚС ескерілген –Д-т 1250 шотын К-т
6130 шоты.
2. Негізгі құралдарды субъектінің өзі дайындағанда:
а) құрылыс процесінде субъектінің шеккен нақты шығын сомаларына Д-т
2420 шотына К-т 1317, 3310, 3350, 3140 шоттарына;
ә) дайындау (құрылыс) біткен соң объектілерді кіріске алу Д-т 2412-2417
шоттарына К-т 2420 шотына;
б) негізгі құрал түскенде 12 бөлімшенің Д-т 2400 «Негізгі құралдар» мен
К-т 2420, 5110, 3320-3320, 6130, 1030, 1010, 3310, 3210 шоттарына
корреспонденция жасалады. Өндірістік қажеттіліктер үшін алынған негізгі
құралдар бойынша НҚ (негізгі құралдар) бұған кірмейді. Кәсіпорынға
ұсынылған ҚҚС Д-т 1420 «Орнын толтыруға жататын ҚҚС» шоты бойынша К-т 3310
және 1280 «Басқа да дебиторлық берешек» шоттары корреспонденциясында, ҚҚС
қоса есептеу Д-т 3130 шотында К-т 3110 шотына жазылып, есепте көрсетілуі
тиіс.
3. 12 бөлімшенің шоттарында ескерілген негізгі құралдарға әр сайын
амортизация есептеледі: Д-т 2420, 8415, 7910, 7110 шоттарының және К-т 13
бөлімшенің «Негізгі құралдардың тозуы» - 2421-2429 шоттарының, Д-т 8410
шоты К-т 8114 шоты, Д-т 8114 шоты К-т 8410 шоты, Д-т 8110 шоты К-т 8114
шоты корреспонденцияларының кезең бойы тозуды есептеу тәртібі зерттеледі,
әсіресе, негізгі құралдардың жиі қолданыстағы бөлігінің жылдам тозу
әдістемесі пайдаланылатын (есеп саясатымен салыстырады) объектілер бойынша
амортизацияның (тозуының) бірыңғай нормаларының сақталуы анықталады.
Әдеттегідей іс-әрекеттен салық салуға дейінгі табыс (шығын) көлеміне
негізгі құралдардың істен шығуынан болатын қаржылық нәтижелер тікелей әсер
етеді, сондықтан аудиторлар К-т 6210 «Негзгі құралдың шығарылуынан түсетін
табыс» пен Д-т 1210, 1250-1230, 1030, 1010 шоттарының корреспонденциясының
дұрыстығын зерттейді.
Негізгі құралдарды беру нәтижесінде болған шығындардың орнын толтыру
ықтимал көздерге, «Табыстар» мен «Шығыстар» бөліктерінің шотына есептен
шығарудың заңдылығына ерекше көңіл бөлінеді.
Аудитор Д-т 8414, 7400, 7110 шоттарының К-т 3210 «Басқалар» «Негізі
құралдардың жөндеуге шығатын алдағы шығыстар резерві» аралық шоты, Д-т 3210
шоты К-т 3310, 1310, 3350, 3140 шоттарының жөндеу қоры есебінде пайда болу
дұрыстығын зерттеуі қажет. Негізгі құралдар объектілерінің кем шығуы немесе
бүлінуі жағдайында Д-т 1260 шоты К-т 2413-2417 шоттарының; Д-т 7210 шоты К-
т 3130 шотының, Д-т 2423-2428 шоттары К-т 2413-2417 шоттарының; Д-т 1251
шоты К-т 1260 шотының; Д-т 1251 шотының К-т 3520 шотының; Д-т 1010, 5480
шоттарының К-т 1251 шоты; Д-т 3520 шоты К-т 6210 шотының дұрыстығын білуі
керек.
Негізгі құралдардың ағымдағы жөндеу бойынша шығындар бухгалтерлік
жөндеу бойынша шығындар бухгалтерлік есепте түп-түгел кезең шығыстарына, ал
салықтық есепте-шегерілімге жатқызылады.
Күрделі жөндеу шығындары бухгалтерлік есеп пен құндық баланста салық
есебіндегі негізгі құралдардың тиісті тобы активтің жағдайын алғашында
есептелген нормативтен артық өнімділікті арттырып, жақсартқан кезде ғана
(мәселен, автомобильге жаңа двигатель қойылды) объектілердің бастапқы құнын
ұлғайтады.
Аудитор жөндеу жөніндегі операцияларды көрсету дұрыстығын тексеруі
тиіс, мысалы:
а) жөндеу қорын (резервін) шаруашылық тәсілмен құру:
Д-т 8414 шоты К-т 3210 шоты;
ә) жөндеу цехының негізгі құралдарды (НҚ) жөндеу бойынша шығындарын
анықтау:
Д-т 8310 шоты К-т 8311-8314 шоттарының;
б) құрылған жөндеу қоры (резерві) есебінен шығындарды есептен шығару:
Д-т 3210 шоты К-т 8310 шотының.
Негізгі құралдардың кем шығуы
а) баланстық құнға – Д-т 2180 шоты К-т 1250 шоттарының;
ә) айыпты адамға Д-т 2150 шоты К-т 2180 шотының;
б) есепке бұрын алынған ҚҚС сомасына Д-т 7210 шоты К-т 3130 шоты.
Жал мерзіміне байланысты мүлікті былайша бөледі:
а) 3 жылдан астам мерзімге берілген ұзақ мерзімдік жал (лизинг);
ә) орташа мерзімдік (хайринг) – 1-ден 3 жылға дейін;
б) қысқа мерзімдік (рентинг, чартер) – 1 жылға дейін.
Беру шарттарына қарай мерзімдік және ағымдағы жалға алу болады.
Ағымдағы жалгерлік – жалға берушінің өз мүлкін жалға алушыға белгілі
бір мерзімге міндетті түрде қайтаратындай етіп беру. Жал мерзімінде меншік
иесінің құқықтары мен міндеттемелері жалға берушіде қалады, жалға алушыға
мүлікке ие болуы құқы ғана ауысады.
Ұзақ мерзімді жалгерлікке келесі объектілер жатқызылады: барлық келісім
шартпен алдын-ала келісілген төлеу бағасы төленген жағдайда бұрын немесе
жал мерзімі өткен соң жалға алушының (төлеп алу) меншігіне көшуі
қарастырылады. Ұзақ мерзімге жалға берілген негізгі құралдарды жалға беру
мерзімі біткен соң, жалға берушіге қайтарылады.
Д-т 4150 шотына К-т 2411 – 2420 шотына.
Тексеру кезінде мыналарға назар аудару керек:
а) мүлікті жалға беру жал шарты бойынша жасалады және қабылдау-тапсыру
актісімен беріледі (жалға алынған объектілердің қызмет мерзімі мен жал
төлемінің көлемі);
ә) жалға беруші мүлікті жалға тапсырудан түскен қаржылық нәтижелер
пайдада немесе болашақ кезеңдердің кірісінде көрсетіледі;
б) егер келісімшартта жалға алушының қаржысы есебінен жалға алынған
негізгі құралдарға күрделі қаржы салу қарастырылса, онда жал мерзімі
аяқталған соң жалға берушіге өтеусіз беріледі, негізгі құралдарды өтеусіз
беру жайлы бухгалтерлік жазбалармен ресімделеді.
в) ағымдағы жолда жалға алынған негізгі құрал есебі баланстан тыс
«Жалға алынған негізгі құралдар» шотында жал шартында белгіленген бастапқы
құн бойынша жүргізіледі;
г) ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі құралдар есебі «Ұзақ мерзімдік
жалға алынатын негізгі құралдар» аралық шотында, ал жал төлемі бойынша
есептеулер (жалға беруші де) «Түсуге тиісті жал міндеттемелері» шотында
жүргізіледі.
Негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін анықтау тексерудің маңызды
процедураларының бірі болып табылады. Бұл үшін аудиторға әртүрлі тәуелді
байланыстарды, көрсеткіштерді және коэфициенттерді есептеулерге сүйене
отырып, негізгі құралдарды қалыптастыру мен пайдалану мәліметтеріне мәнді
талдау жүргізу керек.
Сонымен қатар қор қайтарымы, қор сыйымдылығы, қордың жарақтандырылуы,
айналымдылығы, негізгі құрал-жабдықтарды жанаруы, істен шығуы мен тозуы
коэффициенттері, негізгі құралдарды және т.б. экстенсивті, интенсивті және
интегралды коэффициенттері сияқты көрсеткіштер есептеледі.
2.Материалдық емес активтердің аудиті.
Материалдық емес активтердің аудиті ретінде қалыптасуды, іс-
жүзіндегі нақты қолда бар, құжаттарда көрсетілудің анық сенімділігін,
пайдалы қызмет ету құны мен мерзімін бағалаудың шынайылығын, амортизациялық
есептеуді, істен (есептен) шығарудың негізділігін, есепті ұйымдастыруды,
оларды кәсіпорында қолданудың тиімділігін ішкі бақылауды тексеру
түсіндіріледі.
Аудитор бұл обьектілерді тексергенде 38 ҚЕХС (Қаржылық есеп берудің
халықаралық стандарттары,) ҚР-ның «Меншік туралы», «Тауарлық белгілер
туралы», «Авторлық құқық туралы» және басқа құқықтық-нормативтік актілерді
басшылыққа алады.
Ең алдымен, аудит бағдарламасына сай Бас кітаптың мәліметтеріне
баланс көрсеткіштерінің сәйкестігі зияткерлік меншік обьектілерінің бар
екендігі және оның жағдайы, алу фактісін растайтын материалдық емес
активтердің қабылдау-тапсыру актілері, бұл обьектілер сипатталған немесе
кесімді белгіленген жердегі ақпарат көздері мен өзге құжаттар тексеріледі
(1-кесте).
Обьектілерді кәсіпорынның пайдалануына жарамды жағдайға келтіруге
қажетті шығындар көлемін айқындаудың анықтығы мен материалдық емес
активтердің (МЕА) құн бағалаудың дұрыстығын айқындау керек. Аудитор
материалдық емес активтердің алғашқы бағалаудың әр түрлі тәсілдермен
анықталатындығын ескергені жөн:
А) жарғы капиталына санаткерлік (интеллектуалдық) меншік салынған
жағдайда тараптардың (құрылтайшы) келісімдері бойынша;
Ә) бұл обьектілерді иелікке алу мен дайын жағдайға келтіру бойынша
нақты шығындарға негізделе отырып;
Б) басқа кәсіпорындардан және тұлғалардан өтеусіз алу күйінде
сараптама жолымен.
1. Материалдық емес активтер аудитінің бағдарламасы
|Аудит (процедурасы) |Ақпараттың шығу көздері |
|Баланс көрсеткіштері Бас кітабінің |Баланс. 2710, 2730, 2720, 2740 |
|мәліметтеріне МЕА бойынша |шоттар бойынша Бас кітап |
|сәйкестігін тексеру | |
|Баланс көрсеткіштерінің Бас |Бас кітап есеп регистрлері, 12,10 |
|кітабінің мәліметтеріне МЕА бойынша |журнал ордерлер, «МЕА амортизациясы |
|сәйкестігін тексеру |сомасын есептеу» әзірлеме кестесі |
| |және бастапқы құжаттар |
|Кәсіпорынның бұл обьектіге |Патент, лицензия, автолық куәлік, |
|меншіктілік құқығын растайтын МЕА |сызба (схема), жоба үлгі, |
|бар екендігі туралы алғашқы |лицензиялық келісім-шарттар мен |
|құжаттарды тексеру. |кеміту туралы келісім-шарттар, ас |
| |рецептурасы, геологиялық карталар |
| |және т.б. |
|Түскен МЕА бағалаудың дұрыстығын |Келісім-шарттық бағалардың |
|тексеру |хаттамаларды, сату-сатып алу |
| |шарттары, аудиторлық қортынды, |
| |сарапшылардың қорытындысы және т.б. |
|МЕА кіріске алу есебіндегі |Қабылдау-тапсыру актісі, 1, 2, 3, 4,|
|көрсетудің дұрыстығын тексеру |6, 7, 8 журнал ордерлері, Бас кітап |
|МЕА амортизациясын есептеудің |«Материалдық емес активтердің |
|дұрыстығын тексеру |амортизациясының сомасы есептеу» |
| |әзіреме кестесі, 10 журнал ордер |
|МЕА істен шығу есебіндегі көрсетудің|Қабылдау-тапсыру актісі, 10 |
|дұрыстығын тексеру |журнал-ордер |
|МЕА түгендеу қортындыларындағы |Түгендеу (инвентарлық) тізімдемесі |
|шоттарда көрсетудің дұрыстығын |(опись), салыстыру ведомосі, |
|тексеру |түгендеу актісі, 12журнал-ордері |
|МЕА қатысты салықтарды есептеу мен |Салықтар бойынша есеп айырысулар, |
|есептің дұрыстығын тексеру |5,8 журнал-ордерлер |
Белгілену мен атқарылатын функцияларына байланысты материалдық
емес активтер 3 негізгі топқа бөлінеді:
- Санаткерлік меншік;
- Мүліктік құқықтар;
- Кейінгі қалдырылған шығындар.
Санаткерлік (интеллектуалдық) меншіктің обьектілері мыналар:
патенттер, лицензиялар, пайдалы үлгілер (модельдер), жаңалықтар, өнер
тапқыштар, өндірістік үлгілер, ЭЕМ (электронды есептегіш машиналар) үшін
бағдарламалар, сараптар жүйелері, «ноу-хоу», «гудвилл», сауда белгілері,
фирмалық атаулар, қызмет ету белгілері, авторлық және басқа аралас
құқықтар.
Мүлік пайдалану жөнінде мына құқықтар жатады: табиғат ресурстарын
(жер қойнауын, минералдық қазбалармен т.б.) жер телімдерін (учаскелерін),
мүліктің әрқилы түрлерін және т.с.с
Кейінге қалдырылған шығындарға мыналар жатады:
А) ұйымдастыру шығыстары;
Ә) ғылыми-зерттеу жұмыстары;
Б) тәжірибелік-конструкторлық әзірлеме.
Алайда 38 ҚЕХС пен 28 БЕС-қа сәйкес ақшалай емес материалдық емес
баптар бойынша шығындар сол болған есепті кезең шығысы ретінде осындайды
танылады:
1. бухгалтерлік есептің басқа стандарттарына сәйкес атқарылатын
материалдық емес баптарға жатпаса;
2. оны тану белгілері (критерийлері) мен анықтамасына сай келетін
материалдық емес актив құнының бөлігі құрасы.
Материалдық емес активті тексергенде мынадай жағдайларға назар
аударған жөн:
1.«Гудвилл» (Гфб)-фирма бағасы (іскерлік бедел)-әдетте дамыған
елдерде
біртұтас мүліктік-қаржылық кешен (МҚК) ретінде фирманың құны мен олардың
актив құны (АҚ) арасындағы айырманы сипаттайтын құндық категория:
Гфб=MҚК-АҚ
2.ҚР бухгалтерлік есеп жүйесінде «Гудвилл» (Гоф) заңды түрде
әзірген аукционнан және конкурс бойынша жекешелендіру процесі үшін
қолданылады. Осыған байланысты отандық фирма (ОФ) иелікке алатын баланстық
құны (БҚ) мен сатылымдық бағасы (СБ) арасындағы айырма ретінде белгіленеді:
Гоф=СБ-БҚ
Азаматтың санаткерлік (интеллектуалды) және іскерлік жақтары, оның
ішінде біліктілігі мен еңбекке деген қабілеті одан алынап, басқа адамға
берілуі мүмкін емес болғандықтан, материалдық емес актив болып танылмайды.
Материалдық емес активтер обьектісінің бар екендігі құжат түрінде
ресімделеді ме? Есепке алынатын материалдық емес активтің кез келген
обьектісі оны елестетуге болатындай обьективті түрде көрінуі тиіс. Мысалы,
егер жерді пайдалану құқығы енгізілсе, онда бұл құқықты есепке алу үшін
белгіленген заңнамалық тәртіпке («Жер учаскесіне меншік құқығын беретін
акт») сәйкес ресімделуге тиісті, кәсіпорынның пайдалануына берілу фактісі
мен жер учаскесіне құрылтайшылық құқықтырастайтын тиісті құжаттама болып
табылады.
Талап-құқығына ие болу, пайдалы үлгілерге, өндірістік үлгілерге
құқықтарды алу Патенттік ведомоствада тіркелуге тиісті лицензиялық келісім-
шарттармен расталуға тиісті:
а) «ноу-хауды» иелікке алуды көрсету үшін кәсіпорын оны бейнелеу мен
сипаттауға билігі болуы керек;
ә) тауарлық белгіні немесе қызмет көрсету белгісін сатып алу
Патенттік ведомоствада тіркелген кеңшілік жасау туралы шартта тұжырымдалуы
тиіс. Мысалы, қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарында, әсіресе, ұлттық тағам
мейрамханаларында тағам мәзір, ал геологиялық барлау кәсіпорындарында
геологиялық есеп, карта және материалдар түрінде ұсынылған жер қойнау
туралы геологиялық немесе басқа ақпарат жарғылық капиталына салым бола
алады.
Материалдық емес активтер құнының бастапқы бағасы дұрыс көрсетілді
ме?
Ол мынадай түрде айқындалады:
а) жарғы капиталына салымдар жағдайында-тараптардың келісімі бойынша;
ә) басқа заңды және жеке тұлғалардан ақы төлеп иелікке алу мен
кәсіпорында обьектілерін құру жағдайында-іс жүзінде нақты жасалған иелікке
алу (құру) және бұл обьектілерді әзірлік деңгейі жағдайына келтіру (ҚҚС-сыз
және арнайы салықтар) бойынша шығындарға негізделеді;
б) басқа кәсіпорындардан және тұлғалардан өтеусіз алуда сараптау
жолымен.
Пайдаланушыларда аталмыш обьектінің патентін алу фактісін растайтын
құжаттамасы бар ма? Кәсіпорынға МЕА түсуі МЕА-1 қабылдау-тапсырыс актісі
бойынша, ОС-1 негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісіне ұқсас пішінде
(формада) ресімделеді.
8. Материалдық емес активтердің обьектілері кәсіпорынның баланс
есебінен дұрыс шығарылды ма?
9. Материалдық емес активтер обьектілерге тозу дұрыс есептеледі ме?
Амортизациялық аударымының мөлшері жалпы ережеге сәйкес бастапқы құн мен
пайдалы қызмет мерзіміне (бірақ кәсіпорынның іс-әрекеті мерзімінен аспауы
тиіс) негізделіп есептелген нормалар бойынша ай сайын анықталуы тиіс.
Пайдалы қызмет ету мерзімі болып қолданылатын обьектілердің пайда немесе
кәсіпорынға басқадай тиімділік әкелетін уақыты саналады. Пайдалы қызмет ету
мерзімін анықтау мүмкін емес жағдайда немесе қиынға түскенде
материалдықемес активтер бойынша амортизациялық аударымдар нормасы 10
жылға деп есептеліп, белгіленеді. Материалдық емес активтердің кейбір
түрлері бойынша амортизация мүлдем есептелмейді. Бұлар құны уақыт өте келе
кемімейді, не болмаса пайдалануына қарай пайдасы азаймайды деген
сенімділігі бар активтер. Әлемдік тәжірибеде мұндай активтерге «ноу-хау»
құқығы, тауарлық белгілер және т.б. жатады.
10. Материалдық емес активтердің синтетикалық және аналитикалық есебі
дұрыс жүргізіле ме:
а) 10 бөлімшеде 2730 «Лицензиялық келісімдер», 2710 «Гудвилл»,
ә) материалдық емес активтерді салым шоттарына Д-т 2730 шоттарына
және К-т 5110 шоттарына (51 «Төленбеген капитал» бөлімшесіне) жарғы
капиталына енгізгенде;
б) заңды және жеке тұлғалардан материалдық емес активтерді алғанда
және кіріске алғанда төлемге дейін Д-т 2730 шоттармен және 1220
бөлімшесінің «Еншілес (тәуекелді) ұйымдарға берешек» К-т 3320-3330 шоттары;
сондай-ақ К-т 4110, 1010 және 1030 шоттары бойынша көрсетіледі.
11. Есептің журнал-ордерлік түрінде материалдық емес активтердің
амортизациясын есептеуге: 2740 «Басқа материалдық емес активтердің
амортизациясы»
12. 2720 «Гудвиллдің құнсыздануы» материалдық емес активтер шоттары
бойынша бухгалтерлік корреспонденциялар дұрыс жасалды ма?
13. Материалдық емес активтердің синтетикалық және аналитикалық
есебі мен олардың тозу мәліметтері Бас кітаптағы және басқа бухгалтерлік
регисторларға жазбалармен сәйкес пе?
14. Материалдық емес активтерді жасау бойынша барлық шығыстар 2930
«Аяқталмаған құрылыс» шотында «Материалдық емес активтерді жасау бойынша
шығыстар» аралық шотында шоғырланады.
15. Субьектінің ұйымдастырушылық шығыстары шыққан шығыстардың нақтылы
құнымен Д-т 2740 «Басқа материалдық емес активтердің амортизациясы»
шотында К-т 1030, 1010, 3310 шоттарында көрсетіледі.
16. Пайдалану барысында материалдық емес активтер бойынша
амортизацияны есептеу үшін есептеу үшін келесі негізгі корреспонденциялар
қолданылады:
а) Д-т 2930 шотына к-т 2740 шоттарында; Д-т 1210 шотында, К-т 3130
шотында ҚКС сомасында құрылыста, қайта құруда және басқадай күрделі
қаражыда;
ә) Д-т 8415 шотын К-т 2740 шоттарындағы өнім өндіруде, орындалған
жұмыс пен көрсетілген қызметте;
б) өнімді, жұмысты және көрсетілген қызметті өткізу процесінде Д-т
7110 шотында К-т 2740 шоттарында;
в) жалпы және әкімшілік шығыстары Д-т 7210шотына К-т 2740 шоттарында.
17 Төменде көрсетілгендердің нәтижесінде материалдық емес активтердің
істен (есептен) шығуы:
а) өткізуге байланысты есептен шығару:
- қалдық құны бойынша Д-т 7410 шоты К-т 2730 шоттары;
-жинақталған амортизация сомасына Д-т 2740 шоттары К-т 2730шоттарына;
-келесі шарттық құнға (ҚҚС-сыз) Д-т 1210 шотына К-т 6210 шотына, Д-т
1210 шотына К-т 3130 шотына ҚҚС сомасына;
ә) мыналарған өтеусіз берілсе:
-баланстық құнға Д-т 7410 шотына К-т 2740 шоттарына К-т 2730
шоттарына;
-МЕА келісілген құнына (егер ол баланстан асатын болса) Д-т 2210-2310
шоттарына К-т 6210 шотына;
-берілген МЕА келісілген құнына егер ол баланстыққа сәйкес болса,
онда баланстық құнға Д-т 2210-2310 шоттарына к-т 2730шоттарына;
-бұрын есептелген тозу сомасына Д-т 2740 шоттарына К-т 2730
шоттарына.
18. Материалдық емес активтерді өткізуден түскен табыс К-т 6210
«Материалдық емес активтердің шығарылуынан түсетін табыс» шоты бойынша Д-т
1020 «Ұлттық валютада ағымдағы, қорреспонденттік шоттардағы ақша», 1010
«Кассадағы қолда бар ақшалар», 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің қысқа мерзімді берешегі» немесе 2180 «Басқа да дебиторлық
берешек» шотынан.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Ұзақ мерзімді активтер аудиті қалай ұйымдастырылады?
2.Негізгі құралдардың аудиті қандай сұрақтарды қарастырады?
3.Материалдық емес активтер аудитінің бағдарламасы қандай?
Тақырып 7. Инвестициялау кезеңінің аудиті
Дәріс сабағының мазмұны:
1.Қаржылық салымдар аудиті
2. Инвестициялау циклының аудиті
1. Қаржылық салымдар аудиті
«Инвестициялар – капиталдың ұзақ мерзімді салымдары өнеркәсіп,
ауыл шаруашылығы, көлік және шаруашылықтың басқа салаларына жұмсалатын
шығындар жиынтығы. Инветицияларға мыналар жатады: пайда (табыс) алу
мақсатында және жағымды әлеуметтік тиімділікке қол жеткізу үшін кәсіпкерлік
объектілер мен қызметтің басқа түрлеріне салынатын ақша қаражаттары,
мақсаты банк салымдары, пайлар, акциялар мен басқа бағалы қағаздар,
технологиялар, машиналар, құрал-жабдық, лицензиялар, оның ішінде тауар
белгілері, несиелер, кез келген басқа мүлік пен мүліктік құқықтар,
интеллектуалды құндылықтар».
«Нақты инвестициялар (күрделі салымдар) – негізгі капитал мен
материалды-өндірістік босалқы қорлар өсуіне салынатын салымдар. Қазіргі
негізгі капиталдың бұйымдық элементтері өскен жағдайда рухани өндірістік
күштер, өндірістің ең белсенді элементіне айналып отырған интеллектуалдық
потенциалы дамуына салынған салымдар өсіп келеді. Сондықтан ғылымға,
білімге, кадрларды дайындау мен қайта дайындауға жұмсалатын шығындар шын
мәнінде өнліруші болып табылады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бұл
шығындар бұйымдық нысандағы негізгі капиталға салынатын салымдардан өсу
қарқыны бойынша алды болады.
«Қаржылық инвестициялар – табыс (мысалы, сый ақы, роялти, дивиденттер
мен жалақысы) алу, басқа пайдаларды немесе инвестицияланған капитал өсімін
алу (мысалы, коммерциялық қатынастар нәтижесінде) мақсатында ұйым иелік
ететін активтер».
Қаржылық инвестициялар иелік ету мерзіміне сай төмендегі
категорияларға жіктеледі:
- қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар – иелік ету мерзімі бір
жылға дейін;
- ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар – иелік ету мерзімі бір
жылдан жоғары. Жылжымайтын мүліктегі инвестицияларға иелік ететін ұйымдар
осы инвестицияларды ұзақ мерзімді каржылық инвестициялар ретінде ескереді.
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар – мемлекеттік бағалы қағаздар
(облигациялар және басқа борыштық міндеттемелер), басқа ұйымдардың бағалы
қағаздары мен жарғылық капиталына салынған, сонымен қатар басқа
кәсіпорындарға берілген қарыздар.
Ұзақ мерзімді инвестициялар мыналармен байланысты:
- жаңа құрылыс нысанындағы күрделі құрылысты іске асырумен, сонымен
қатар өндірістік емес сфералардың әрекет етуші кәсіпорындары мен
объектілерін қайта құру, оларды техноикалық қайта жабдықтауды кеңейтумен;
- ғимараттар, бөлмелер, құрал-жабдықтар, көліктік құралдар мен
басқа негізгі құралдардың жекелеген объектілерін сатып алумен;
- жер учаскелері мен табиғатты пайдалану объектілерін сатып алумен;
- материалдық емес сипаттағы активетрді сатып алу және құрумен
(лицензиялар, бағдараламалық өнімдер паетенттері, жер учаскелерін, табиғи
ресурстарды, ТКҒЗЖ нәтижелерін және басқаларды пайдалану құқығы).
Қысқа мерзімді инвестициялар - өз табиғаты бойынша оңай сатылатын,
олар бір жылдан артық емес мерзімге сақталады деп болжанылатын
инвестициялар.
«Инвестициялау» сөзі кең мағынасында болашақта үлкен сома алу үшін
ақшалардан бүгін айырылу дегенді білдіру. «Инвестициялау» мен жинақтау
арасында жиі айырмашылық арасында жиі айырмашылық жүргізіледі. Жинақтау
«кейінге қалдырылған тұтыну» ретінде анықталады.
Қарапайым экономикада инвестицияның негізгі бөлігі нақтыға
жатқызылады, ал қазіргі экономика кезінде инвестицияның үлкен бөлігі
қаржылық инвестициялармен көрсетілген. Қаржылық инвестициялау
институттарының жоғары дамуы елеулі дәрежеде нақты инвестициялар өсуіне
көмектеседі. Әдетте осы екі нысан бәсекелес емес, бірін-бірі толықтырушы
болып табылады.
Осындай байланыстың нақты мысалы, тұрғын үй құрылысын жалға беру үшін
қаржыландыруды көрсетеді. Жылжымайтын мүлікке салынатын инвестицияны нақты
ретінде қарастыру үшін уй түйсік арқылы жеткілікті сезілетін объект болып
табылады («кірпіш және цемент»). Жер мен салынған уйге төлеу үшін
ресурстарды қайдан алуға болады? Олардың бір бөлігі тікелей инвестициялар
нысанында алуға болады».
Егер кәсіпорынның қаржылық жағдайы жеткілікті түрде тұрақты болса,
оның инвестициялық қызметі қолда күштерді өсіруге немесе құрал-жабдықты
радикалды жетілдіруге бағытталуы мүмкін. Бұл жағдайда инвестициялық
процесті ұйымдастырудың негізгі мақсаты – ұзақ уақыт ішінде кәсіпорынды тез
және сапалы дамыту үшін алғы шарттар құру.
Тұрақсыз қаржылық жағдай кезінде ксәіпорынның инвестициялық
қызметінің акценті бірінші кезекте экономикалық жағдайды тұрақтандыру мен
бәсекелік қабілетті қолдау және содан кейін ғана барып, кәсіпорынның
біртіндеп дамуы жағына қарай ойысады. Бұл жағдайда кәсіпорынның
инвестициялық бағдарламасы негізінен тозған құрал-жабдықты қандай да бір
алмастыру немесе қолдау туралы ұсыныстарды сақтайды.
«Жылдық инвестициялық бағдарлама – компанияның өзінің инвестициялық
қызметін жүргізетін негізгі құжаты. Әдетте оны дайындау келесі жылға
арналған компания бюджетін дайындаумен бір мезгілде басталады».
Біріншімен қатар екінші жағдайда бағдарламада келтіріледі:
- алдағы шығындар туралы мәліметтер;
- қажетті құрал – жабдықтар, жұмыс, қызмет көрсету тізімі;
- жекелеген шараларға жауапты тұлғалар;
Инвестициялық бағдарламаны бекіту туралы шешім қабылдау үшін кәсіпорын
басшылығына оның тиімділігін бағалап, қай мерзімде салынған қаражаттар
қайтып келетінін анықтау қажет. Осының бәрі бухгалтерлік есептің жақсы
ұйымдастырылған жүйесін, кәсіпорын басшысы тарапынан жедел басқаруды талап
етеді.
Аудитті жүргізу кезінде ең алдымен инвестициялық бағдарлама болуы және
кәсіпорын әкімшілігі тарапынан оның орындалуын бақылау қарастырылады.
Сонымен бірге әдетте инвестициялау процесімен екі фактор, уақыт және
тәуекелдік байланысты болады. Ақшаны қазір және белгілі көлемде салуға тура
келеді. Сыйақы кейін, әрине болса түседі және оның шамасы алдын ала
белгісіз. Кейбір жағдайларда уақыт маңызды фактор болады (мысалы,
мемлекеттік облигациялар үшін). Басқа жағдайларда тәуекелдік басты болып
табылады. (оның ішінде қарапайым акцияларды сатып алуға арналған опциондар
үшін). Кейбір жағдайларда екі фактор уақыт пен тәуекелдік елеулі болып
табылады.
Жобаны бағалай отырып, кәсіпорын басшылары ол кәсіпорын мақсаттары мен
міндеттеріне сәйкес келер мерзімді деген мәселені, салынған қаражаттарды
жоғалтып алу тәуекелдігі қаншалық үлкен екенін шешеді. Бұл кезде олар
әрқашан келісімге келе бермейді, себебі олардың әрқайсысы табыс,
тәуекелдік, инвестицияны ендіру мерзімі, оның мақсатының кәсіпорын
міндеттеріне сәйкестігі, көбіне оның мүмкіндігі туралы жеке түсінігі
болады.
Бұл көптеген кәсіпорындардың стратегиялық жоспарлары, инвестициялық
бағдарламалары жоқтығына байланысты. Кәсіпорынның стратегиялық жоспары
мынандай сұрақтарға жауап беру керек.
- Табыстың ең төмен шамасы қандай және жобаға салынған капиталдан
алынатын қандай табыс кәсіпорын үшін жарамды;
- Инвестицияның максималды рұқсат етілген көлемі қандай;
- Оптималды болып табылатын жобаны іске асыру мерзімі;
- Ресурстрадың қай бөлігі қысқа және ұзақ мерзімді жобаларға
бағытталады;
- Нақты жобаны іске асырудан кәсіпорын беделі қандай болады;
- Қандай типтегі және масштабтағы жобалар кәсіпорынның ұйымдық және
қаржылық мүмкіндігіне сәйкес келеді.
2. Инвестициялау циклының аудиті
Аудитор, аталған факторлар сақталатын жобаға терең қаржылы талдау
жасаумен қатар, бизнес – жоспары мәліметтері бойынша тәуекелдіктің алдын
алатын мүмкін жолдар мен әдістерді талдаумен қатар, оның негізгі
факторларын баяндау жүргізілуі қажет тәуекелдікке талдау жүргізеді.
Тәуекелдікті талдауда отандық және шетелдік инвесторлар бірдей ақпараттық
жағдайда болуы керек және жалпы тәуекелдік үлесін саналы түрде қабылдау
керектігімен де маңызды.
Кредит Дебет Кредит
Дебет
3320-3330
5420
4110,3360 2210 2210
7400
Қаржылық салымдарды есепке алуды аудиторлық тексерудің басты мақсаты
инвестициялар бойынша операциялардың заңдылығын, оларды және бухгалтерлік
есепте бағалаудың дұрыстығын дәлелдеу болып табылады.
Ұзақ мерзімді инвестициялардың бухгалтерлік есебі типтік шоттар
жоспарының 2210 «Үлестік қатысу әдісімен есепке алынатын инвестициялар»,
2210 «Тәуелді ұйымдарға салынған инвестициялар», 2210 «Бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғаларға салынған инвестициялар», 1150 «Өзге қысқа мерзімді қаржы
инвыестициялары», 1130 «Өтеуге дейін ұсталынатын қысқа мерзімді
инвестициялар», 1110 «Қысқа мерзімді ұсынылған қарыздар» шоттарында
жүргізіледі.
Инвестициялар шоттарының дебеті бойынша акцияларды сатып алу, тегін
алу аудитнің бағыттары, сонымен қатар баланстық құн өсуінің туындаушы
сомалары және орын алған бағамдық айырмашылықтар көрсетіледі.
Кредит бойынша операциялар шығару кезінде, сұрапыл апат, тәуелді,
еншілес ұйымдар және бірлесе бақыланатын заңды тұлғалар активтерін қайта
бағалау нәтижесінде үлестік қатысу сомасына инвестициялардың баланстық құны
азаюы нәтижесінде инвестицияларды есептен шығару бойынша аудит бағытын
көрсетеді.
Инвестиция аудитінің жеке бағыты объектілер құрылысы бойынша
жылжымайтын мүлікке қаражаттар салу, қаржыландырылатын, жалға алу және
сатып алу болып табылады.
Инвестициялау циклы аудитін жүргізу кезінде сәйкессіздік орын алуын
және олардың қаржылық есеп беру нақтылығына әсер ету дәрежесін анықтау
мақсатында кәсіпорында қолданылатын қаражаттарды салу бойынша операцияларды
есепке алу әдістемесінің Қазақсатан Республикасында әрекет ететін
нормативтік – құқықтық құжаттарға сәйкестігі анықталады.
Инвестициялау циклы бойынша негізгі нормативтік – құқықтық құжаттар 1
- кестеде көрсетілген.
Инвестициялау циклын реттеуші негізгі нормативтік – құқықтық құжаттар
|№ |Құжаттың аты |
|1 |27.12.1994 ж. №269-ХIII ҚР Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім), 2 |
| |«Заңды тұлғалар», 3 «Азаматтық құқықтық объектілер» тараулары |
|2 |12.06.2001 ж. №209-2 ҚР «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да |
| |міндетті төлемдер туралы» кодексі (18.03.2004 ж. өзгертулермен және|
| |толықтырулармен) |
|3 |«Бағалы қағаздар рыногы туралы» ҚР заңы 02.07.2003 ж. №401-2 |
| |(07.07.2004 ж. өзгертулермен және толықтырулармен) |
|4 |«Валюталық реттеу туралы» ҚР заңы 14.04.1993 ж. (20.07.1995 ж. |
| |өзгертулермен және толықтырулармен) |
|5 |«Инвестициялар туралы» ҚР заңы 08.01.2003. ж. №372 -2 |
|6 |«Қазақстан Республикасындағы кевсеольдік айналым туралы» ҚР заңы |
| |28.04.1997 ж. №97-1 (09.07.2003 ж. №482-2 өзгертулермен және |
| |толықтырулармен) |
|7 |«Қаржылық инвестициялардың есебі»,8 Бухгалтерлік есеп стандарты, ҚР|
| |Бухгалтерлік есеп бойынша ұлттық комиисиясының 1996ж. 13 қарашадағы|
| |№3 қаулысы (28.01.2003 ж. №27 ҚР Қаржы министрінің бұйрығымен |
| |енгізілген өзгертулермен және толықтырулармен) |
|8 |«Тәуелді ұйымдарға салынған инвестициялардың есебі», 14 |
| |Бухгалтерлік есеп стандарты, ҚР Бухгалтерлік есеп бойынша ұлььық |
| |комиссиясының 1996 жылы 14 қарашадағы №14 қаулысы (ҚР Қаржы |
| |министрлігінің 30.11.2002 ж. №593 бұйрығымен енгізілген |
| |өзгертулермен және толықтырулармен) |
|9 |«Шетелдік валютамен орнындалатын операциялардың есебі», 9 |
| |Бухгалтерлік есеп стандарты, ҚР Бухгалтерлік есеп бойынша ұлттық |
| |комссиясының 1996 жылығы 13 қарашадғы №3 қаулысы (ҚР Қаржы |
| |министрінің 28.08.2002 ж. №390 бұйрығымен енгізілген өзгертулермен |
| |және толықтырулармен) |
|10 |8 «Қаржылық инвестициялардың есебі» стандартына әдістемелік |
| |ұсыныстар, ҚР Қаржы министрлігінің БЕ және АМД 21.05.1997 ж.№7 |
| |бұйрығы |
|11 |14 «Тәуелді ұйымдарға салынған инвестициялардың есебі» стандартына |
| |әдістемелік ұсыныстар ҚР Қаржы министрлігінің БЕ және АМД |
| |23.12.1997 ж. №18 бұйрығы |
|12 |9 «Шетелдік валютамен орындалатын операциялардың есебі» стандартына|
| |әдістемелік ұсыныстар, ҚР Қаржы министрлігінің БЕ және АМД |
| |21.05.1997 ж. №7 бұйрығы (ҚР Қаржы министрлігініңт05.02.2003 ж. №44|
| |бұйрығымен енгізілген өзгертулерімен және толықтыруларымен) |
|13 |«Табиғи монополиялар субъектілерінің инвестициялық жобаларын |
| |қарастыру және келісу бойынша нұсқауды бекіту туралы», ҚР Табиғи |
| |монополияларды реттеу және бәсекені қорғау жөніндегі агенттігінің |
| |27.01.2003 ж. №16 – ОД бұйрығы |
|14 |«ҚР Табиғи монополияларды реттеу және бәсекені қорғау жөніндегі |
| |агенттік төрағасының 27.01.2003 ж.№16 – ОД бұйрығына –өзгерістер |
| |енгізу туралы», «Табиғи монополиялар субъектілерінің инвестициялық |
| |бағдарламаларын (жобаларды) қарастыру және келісу бойынша |
| |нұсқауларды бекіту туралы», ҚР Табиғи монополияларды реттеу және |
| |бәсекені қорғау жөніндегі агенттігінің 24.05.2004ж №238 ОД бұйрығы |
Аудитті жүргізу кезінде бухгалтерлік есепте бағалы қағаздарды
(опционарды, фьючерчтерді, своптарды және т.б.) шығару, орналастыру және
айналымға ендіру бойынша операцияларды көрсету заңдылығы мен дұрыстылығын
тексеруді іске асыру қажет.
Аудитор сатып алу кезінде қаржылық инвестиция сатып алу құнымен
бағаланатынын білу керек.
Сатып алу құны сатып алумен байланысты барлық шығындардан тұрады.
Сатып алу бойынша шығындарға жататындар:
- Қор биржасының комиссиондық қызметі;
- Брокер немесе диллердің, оның ішінде банктік қызмет көрсетудің
комиссиондық қызметі (банк боркер немесе диллер ретінде жүргенде).
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Инвестициялар аудиті қалай ұйымдастырылады?
2.Инвестициялар аудиті қандай сұрақтарды қарастырады?
3.Инвестициялар аудитінің бағдарламасы қандай?
Тақырып 8. Міндеттемелер және капитал аудиті
Дәріс сабағының мазмұны:
1.Міндеттемелердің аудиті
2.Капиталдың аудиті
1.Міндеттемелердің аудиті
Міндеттемелер - өткен мәмілелердің немесе өткен оқиғалардың
нәтижесі. Олар ұзақ мерзімді және ағымдағы болып жіктеледі.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерге мыналар жатады:
- банктердің ұзақ мерзімді қарыздар;
- банктен тыс ұзақ мерзімдік қарыздар;
-мерзімі шегерілген корпоративтік табыс салығы.
Банктердің және банктен тыс мекемелердің ұзақ мерзімді қарыздары 1
жылдан астам мерзімге, әдетте, жаңа техниканы енгізі шығындарына, өндірісті
кеңейтуге, оны қайта құруға, қымбат бағалы жабдықты алуға және басқа
мақсатты бағдарламаларға беріледі.
Қарыздарды алу және өтеу бойынша операциялардың арнайы аудитін өткізу
үшін келесі көрсетілген шоттар: 3010 «Банк қарыздары», 3020 «Банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың қарызы» және
3000 бөлімшенің «Қарыздар», 3050 «Басқалар» қолданылады. Оларға «Ұзақ
мерзімді қарыздар» мен «Қысқа мерзімді қарыздар» аралық шоттары 1060
бөлімшенің «Басқа да ақшалай қаржылар», 3390 «Еншілес ұйымдарға кредиторлық
берешек», 3310 «Берушілермен және мердігерлермен есеп айрысу» және басқа
шоттармен корреспонденцияға алынған қарыздар сомалары кредит бойынша, ал
дебит бойынша – ақша есебі жүргізілетін шоттармен корреспонденцияда өтелген
қарыздар сомасы беріледі.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерді тексергенде, аудитор бәрінен бұрын
баланста көрсетілген, есепті кезеңнің басы соңындағы қалдықтың Бас кітаптың
жоғарыда аталған шоттары мен журнал-ордердің мәліметтеріне қарап
сәйкестігін анықтауға тиіс.
Алайда мұны бірден жасауға болмайды, өйткені баланста синтетикалық
шоттардың қалдықтары емес, аналитикалық есептің мәліметтері келтіріледі.
Басқаша айтсақ, баланстың «Қамтамасыз етілген қарыздар», «Қамтамасыз
етілмеген қарыздар» және «Ұйымдардың бір-біріне және еншілес ұйымдарға
беретін қарыздары», баптары аналитикалық есеп мәліметтері негізінде
толтырылуы тиіс. Сондықтан аудитор синтетикалық есептің аналитикалыққа
сәйкес болуына баса назар аудару тиіс.
Басқа кәсіпорындар мен ұйымдардан алынған ұзақ мерзімді қарыздарды
тексергенде, аудитор қарыз берушілермен мәліметтерді салыстыру
нәтижелерімен анықтауға тиісті, қайтарылмаған қарыздың қаржы қалдықтарының
дұрыстығын айқындауға тиісті. Аудитор бір мезгілде басқа кәсіпорындардан
қарыз алудың негізділігімен заңдылығын да, сондай ақ оларды өтеудің
толықтығы мен мерзімділігін тексеру тиіс.
Сонымен қатар аудитор қарыз және алынған несие үшін процент төлеудің
дұрыстығын тексеріп, сондай-ақ кәсіпорынның өтелмеген қарыз қалдықтарымен
бірге осы қарыз үшін банкке тиесілі процентті көрсету жайлы шешім
қабылдағанын анықтау тиіс.
Тексеру кезінде аудитор берешек кәсіпорынға берілген вексельдермен
қамтамасыз етілгенін, ұзақ мерзімді қарыздр шотынан есептен
шығарылмайтынын, вексельдік операциялар есебі ережелеріне сәйкес
ескерілетін назарда ұстауға тиіс.
Ағымдағы міндеттемелерге банктердің қысқа мерзімді қарыздары, банктен
тыс мекемелерден алынған қарыз және кредиторлық берешек жатады. Банктердің
қысқа мерзімді қарыздары бір жылдан аспайтын мерзімге беріледі.
Қысқа мерзімді қарыздарды алу мен өтеуге байланысты есептеу
операциялары 3010-3050 шоттарында ескеріледі. Бұл шоттардың әрқайсысында
«Қысқа мерзімді қарыздар» аралық шоты бар. Бұл шоттар пассивті, олардың
сальдосы есепті кезең басындағы өтелмеген берешек сомасын, дебит бойынша
айналым-қарызды өтеуге аударылған соманы, кредит бойынша айналым- қарызға
алынған соманы көрсетеді.
Алынған қарыздар сомасы 1060 «Басқа да ақшалай қаржылар» бөлімшесінің
1050 «Шетел валютасындағы ағымдағы корреспонденттік шоттардағы ақша», 1030
«Ағымдағы банктік шоттардағы ақша», 3390 «Еншілес ұйымдарға кредиторлық
берешек», 3310 «Берушілермен және мердігерлермен есеп айырысу» және т.б.
шоттарымен корреспонденцияда көрсетіледі.
Қысқа мерзімді қарыздардың аналитикалық есебінің несиесін берген банк
түрлері және жеке кредиторлар бойынша жүргізіледі
а) қарыз проценттерін төлеу мен оларды кезең шығыстарына жатқызудың
дұрыстығы;
ә) 3000 бөлімшенің «Қарыздар» шоттары бойынша синтетикалық және
аналитикалық есебін 4 журнал-ордерде және бухгалтерлік баланста жүргізудің
дұрыстығы;
б) баланста «Ағымдағы міндеттемелер» бөлімшесінде «Ұзақ мерзімді
қарыздардың ағымдағы бөлігі» бабы келтіріледі;
в) қарыздардың өтеу мерзімі осы бап бойынша соманың негізділігін
анықтау қажет,
г) овердрафт, сенімді клиентке оның жолындағы қалдықтан тыс берілетін
қысқа мерзімді қарыз түрін білдіреді, сондай-ақ жеке есептелетін,
мерзімінде төленбеген банк қарыздары.
3020 «Банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың қарызы» шотына аналитикалық есеп, қарыз берушілермен бөлек
қарызды өтеу мерзімдері бойынша жүргізіледі.
Банктен тыс мекемелерден алынған қысқа мерзімді қарыздар көбінесе
вексельмен коммерциялық кредит және берешек міндеттемелерге « Серіктестік»
кредит түрінде болады.
Кредиторлық берешек – кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғаларға
міндеттемелері.
Кредиторлық берешекті тексерудің басты міндеттері мыналар:
1) төлем тәртібін сақтауды тексеру.
2) Есептеуде қолданылатын бағаның, тарифтің және басқа құндық
көрсеткіштердің негізділігін тексеру.
3) Кредиторлық берешек сомасының шынайылығын тексеру
4) Есептеулерді реттеумен кредиторлық берешекті азайту жөніндегі
ұсыныстарды дайындау.
Кредиторлармен есеп айырысу жағдайын бақылауды ұйымдастыру келісім –
шарттық және есептік тәртіптің нығаюына тапсырылған ассортиментте және
төлемдік тәртіпте сақтау үшін жауапкершілікті арттыру сапасымен өнімді
жеткізу жөніндегі міндеттемелерді орындауға, кредиторлық берешекті
қысқартуға және соған орай шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық
жағдайын жақсартуға мүмкіндік береді.
Кредиторлық берешектің есептік кезеңнің басы мен аяғындағы жағдайы
баланста мынадай баптардың қалдықтарымен сипатталады:
1.Төленуге тиісті шоттар мен вексельдер.
2.Алынған аванстар
3.Салықтар бойынша берешек
4.Төленуге тиісті дивиденттер
5.Негізгі компания мен еншілес ұйымдар арасындағы топ ішіндегі
операциялар бойынша берешек.
6.Акционерлік қоғамның лауазымды адамдарына берешек
7.Басқадай кредиторлық берешек.
«Төленуге тиісті шоттар мен вексельдер» бабын тексергенде аудитор оның
қалдығын 3310 «Төленетін шоттар» шотымен салыстырылуы қажет, ол мыналар
үшін жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу жөніндегі ақпаратты
жинақтап қорытуға арналған:
а) алынған ТМҚ мен айналымнан тыс активтер, орындалған жұмыстар мен
тұтынылған қызметтер;
ә) алынған ТМҚ, айналымнан тыс активтер, есеп – қисап құжаттары әлі
түспеген жұмыстармен көрсетілетін қызметтер;
б) қабылдау кезінде табылған ТМҚ артығы мен айналымнан тыс активетер;
в) тасымалдау мен т.с.с. бойынша алынған қызметтер.
Аудитор жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды тексеру
бағдарламасын жасағанда, ішкі бақылау мен есеп жағдайын анықтайтын ішкі
аудит жұмысына да жүргізілген жұмысқа қаншалықты сүйенетіндігін айқындауы
тиіс.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек ақы төлеудің негізгі міндеті –
еңбекақы төлеуде нормативтік-құқықтық актілердің сақталуын бақылау,
жалақыдан ұстап қалу мен еңбекақы төлеуде бухгалтерлік есеп жүргізудің
дұрыстығын тексеру болып табылады.
Бақылау барысында қолданылатын ақпарат көздері болып 4230
«Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу» шоты бойынша аналитикалық
және синтетикалық мәліметтер өнімділіктің есебі және еңбек ақы төлеуді
есептеу жөніндегі бастапқы құжатар уақытша еңбекке жарамсыздық парақтары,
еңбек демалысына төлемді есептеу, нормативті құжаттар, бұл операцияны
реттейтін ҚР «Еңбек туралы» заңы, Қызметкерлердің еңбегі мәселелері
жөніндегі әдістемелік ұсыныстар, олардың орташа еңбекақысын есептеу тәртібі
жөніндегі нұсқаулар және т.б. басшылыққа алынады.
Қызметкерлермен еңбекке төлеу бойынша есеп айырысуларды тексеруді әр
айдың бірінші күндегі 3350 шоты бойынша аналитикалық есеп көрсеткіштерінің
және бухгалтерлік баланстағы, бір уақыттағы Бас кітаптағы қарастырып
отырған айлардың бірінші күндегі 4230 тізімдемесінің ведомостінің жиынтық
сомасымен кәсіпорын балансындағысымен салыстыру қажет.
Айырмашылық табылғанда олардың себептерін анықтау керек. Сондай-ақ
мәліметтерді депозитке салынған еңбекақы есеп кітабы көрсеткіштерімен
салыстыру керек. Сосын бастапқы құжаттардың анық сенімділігін, толтырылу
дұрыстығын, олардың еңбекақы және еңбекті өтеудің басқа түрлерін есептеу
мен төлеу бойынша нормативті құжат талаптарына сәйкестігі тексеріледі.
Еңбекті уақыт бойынша төлеуде тарифтік мөлшерлеме немесе мәміле
шарттарын қолданудың дұрыстығы, кесімді төлеуде – жұмыстың сандық және
сапалық көрсеткіштерін орындау, нормалар мен баға қоюды қолданудың
дұрыстығы тексеріледі.
Еңбек пен оны төлеу есебі жөніндегі бастапқы құжаттарды тексергенде
орындалған жұмыс есебі үшін жауапты лауазымды адамдардың қойылған қолдары
бар-жоқтығын, барлық деректемелердің толтырылу дұрыстығын, құжаттарда
тазартып өшірілген түзетулердің бар-жоғын т.б. анықтайды.
Жұмыс уақыты мен нарядтар есебі табельін, сондай-ақ еңбекті төлеуді
есептеу жөніндегі бастапқы құжаттарды тексергенде, оларға ойдан шығарылған
тұлғаларды кіргізу жағдайлары бар-жоқтығын анықтау қажет. Бұл үшін оларды
берген уақыттағы нарядтарды талдап шығу, нарядтар менжұмыс уақытының есебі
табельдеріндегі жұмысшылардың аты-жөнднрін жеке құрам есебінің және
төленген сомалар туралы мәліметтермен салыстыру керек.
Бұрын төленген бастапқы құжаттар бойынша қайтадан есептеу жағдайлары
бар-жоқтығын, бір адамның аты-жөндері бірнеше есептеу-төлемдік
тізімдемелерде қайталануын тексеруде маңызды. Кәсіпорынның тізімдік
құрамында жоқ, аз уақыт жұмыс істеген адамдарға жазылған нарядтарға, сондай-
ақ төмен сапамен орындалған жұмысты қайта жасап, ақауды жою бойынша
нарядтарға ерекше назар аударған жөн.
Бастапқы құжаттар мен есептік тізімдемелерді тексергенде арифметикалық
санаудың дұрыстығына ерекше көңіл бөлу керек.
Аудиторлық тексерудің жүзеге асатын одан әрі кезеңдері мыналар:
• Төлемді есептеудің дұрыстығын іріктеп тексеру;
• Жұмыстың қалыпты ауытқумен байланысты қосымша ақыны рәсімдеу мен
іркіліс төлем;
• Құжаттық рәсімдеу мен іркіліс төлем;
• өнімнің ақауын құжатпен рәсімдеу мен оны төлеу;
• түнгі мезгілдегі жұмысқа қосымша ақы;
• жұмыстан тыс уақыттағы еңбекті төлеу;
• мерекелік күндердегі жұмысқа төлеу,
• іс жүзінде заңнамада қарастырылған жұмыспен өтелмеген уақытқа
төлем есептеу;
• уақытша еңбекке жарамсыздық бойынша жәрдемақы есептеу;
• жалақыдан ұстаудың дұрыстығын тексеру.
Тексеру қортындысында мыналарды анықтау қажет:
• шығыстарды уңбекке ақы төлеу қорына жатқызудың дұрыстығы;
• жеке төлемдерді өнімнің өзіндік құнына жатқызудың дұрыстығы,
• бухгалтерлік өткізбе желілері еңбекті өтеу қоры бойынша жасаудың
дұрыстығы;
• синтетикалық және аналитикалық есепті, жиынтық мәліметтерді және
еңбекке ақы төлеу қоры бойына бухгалтерлік есеп беру формаларын
толтыруды жүргізудің дұрыстығы;
• 4230 «Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу» шоты арқылы
орындайтын қағаз және депозитке салынған еңбек ақы, 8,10 журнал-
ордерлердегі жазбасы, Бас кітап пен баланс жағынан аналиткалық
есеп жазбаларына сәйкестігі.
2.Капиталдың аудиті
Меншікті капитал аудитінің негізгі мақсаты – кәсіпорындағы қалыптасқан
капиталдың құрылуы мен пайдаланылу дұрыстығын және оның бухгалтерлік есепте
бейнелену негізділігін тексеру.
Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметті бастауды қамтамасыз ету үшін
жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың,
мемлекеттің қаражаттарының, материалдық емес активтердің және басқа да
мүліктердің немесе мүліктік құкьіктарының есебінен құрылады. Сонымен қоса,
жарғылық капитал жаңадан құрылған занды тұлғалар ез қызметін бастау үшін
бастапкы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың
(акционерлердің, катысушылардың) катысу үлесін және кепілдік сипатын
анықтайды.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарғылық капиталына натуралды
нысанда салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшалардың келісімі бойынша
немесе барлық кұрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік
құқығы ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы
жиырма мың айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек, бірақ сол бағалауды
тәуелсіз эксперт (бағалаушы) қуаттауы керек. Аудитор осы құжаттардың бар
болуын тексереді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қайта тіркелген кезде қатысушылардың
акшалай салымдары бухгалтерлік кұжаттармен не болмаса аудиторлық есеп
берулерімен қуатталып бағалануы мүмкін.
Осындай бағалау кезеңінен бастап, бес жыл бойы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің кұрьштайшылары (қатысушылары) өздері қосқан сомаларының
шегінен артық бағаланған салымдарына субъекті кредиторларының алдында
бірлесіп жауап береді.
Егер де салым ретінде субъектіге мүлікті пайдалану құқы берілсе, онда
бұл салым үшін төленетін төлемнің мөлшері, кұрылтайшылардың құжаттарында
көрсетілген барлық мерзімі үшін есептелген сомадан анықталады.
Мүліктік құқы жоқ және басқа да материалдық емес игіліктерді жеке
салым ретінде жасауға рүқсат етілмейді, сондай-ақ қатысушылар серіктестікке
бір-бірінің қарызын өзара есептесуге жатқызуына болмайды.
Жарғылық капитал — "жарғы" деген сөзден алынған — ұғымды
анықтайтын ережелердің жиынтығы, белгілі бір ұйымнын атқаратын қызметінің
тәртібі, немесе актив қүндарының екінші жағынан көрінуі, яғни жарғылық
қорға салынған активтердің жалған және номиналдық құны.
Акционерлік қоғамның жарияланган жарғылық капиталының мөлшері
бірыңғай валюта көрсетілген барлық шығарылған акцияның номиналды (атаулы)
қүнына тең болады. Қоғам өзінің шығады деп жариялап қойған акцияларының
барлығын немесе тек бір бөлігін ғана шығаруы және орналастыруы мүмкін. Ол
жағдайда жабық акционерлік қоғамы мемлекеттік тіркеуден өтпес бұрын
жарияланған жарғылык. капиталының толық төленуін қарастырады. Ашық
акционерлік қоғам жарияланған жарғылық капиталының кем дегенде 25%
тіркеместен бұрын төлеуі тиіс.
Жарғылық капиталдың колда бары және козғалысы 5000 "Шығарылған
капитал", 5110 "Төленбеген капитал" шоттары енетін бөлімшесінде жүргізеді.
Шығарылған акциялардың (салымдардың) немесе жарналардың номиналдық
қүны төленсе, онда ол: 1010,1030 дебеті бойынша және 5100 шоттың кредиті
бойынша көрініс табады.
Егер де шығарылған акциялардың номиналдык, құны негізгі қүралдармен,
материалдық құндылықтармен және басқа да активтермен төленсе, онда мына
шоттар дебеттеліп: 2410,2710,1310,1320 және 5100 шоты кредиттеледі.
Серіктестіктердің қатысушысы мүшеліктен шығып кетсе, онда онын
үлесін үшінші тұлға сатып алуы мүмкін, ол кезде жарғылық капиталдың сомасы
өзгермейді,тек катысушылардың құрамында ғана өзгерістер болады.
Төленбеген капиталдың аудиті. Төленбеген капиталдың есебін жүргізу
үшін 5110 "Төленбеген капитал" шотын пайдаланады. Бұл шотта занды және жеке
түлғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылық корына қоскан үлестері
бойынша қарыздарының сомасы туралы ақпарат жинакталады. Аудитор осы
төленбеген капитал бойынша операциялардың дұрыстығын тексереді.
5110 "Төленбеген капитал" шоттардың жұмыс жоспарында, "Меншік
капиталы" ретінде саналса да, яғни баланстың пассивтік шоттарының қатарында
болса да, ол активтік шот болып табылады.
Сондай-ақ 5100 шоты тек қана жалған капиталды көрсетеді, яғни ол бар
болғаны табыс табуға арналмаған жалған капиталдарды тіркейді.
Резервтік капитал — акционерлерлік коғамның және басқа да тараптардың
таза табысының есебінен қалыптасатын меншік капиталының бір бөлігі.
Резервтік капитал субъектінің негізгі (оперативтік) кызметінен алынған
зияндарын жабуға және ағымдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайда,
дивиденттерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталды құрау және оны
пайдалану құрылтайлық құжаттармен және қолданыстағы заңдармен анықталады.
Резервтік капитал жарлық капиталымен және басқа да қаражатгармен бірге
бухгалтерлік баланстың пассивінде көрініс табады және ол кәсіпорынның
меншік капиталы болып табылады.
Резервтік капиталдың есебі 5400 "Резервтік капитал" белімшесінің
пассивті шоттарында жүргізіледі.
Заңдармен белгіленген резервтік капиталдың аудитінде аудитор
серіктестіктің құрылтайшылық құжаттарын(жарғысын) тексереді,сондай-ақ
белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өткенін қарайды. Жыл сайын
түскен таза табыстан аударып отыру акционерлердің жалпы жиналысында
белгіленеді. Оның мелшері жарияланған жарғылық капиталдың 15%-нен кем
болмауы керек.
Резервтік капиталдарды калыптастырған (құраған) кезде 5510 шоты
дебеттеледі де, 5410 шоты кредиттеледі.
Басқа да резервтік капитал есебі. "Баска да резервтік капитал" шотында
жүргізіледі. Бұл шотта заң тәртібімен көзделген еңтеменгі мөлшерден тыс
жасалған резервтік капиталдар есептелінеді.
Аудитор ұйымдағы резервтік капиталдың бар болуын және оны қалыптастыру
бойынша жасалған бухгалтерлік шоттар байланыстарын тексереді.
Бөлінбеген табыстың (жабылмаған зиян) есебі бухгалтерлік есептің
типтік жоспарындағы табыстар шоттарында жүргізіледі.
Аудитор меншікті капиталдың қалыптасуы мен пайдаланылуын
тексеріп, оның қорытындыларын аудиторлық есепте көрсетеді.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Меншікті капитал аудитінде не тексеріледі?
2.Ағымдағы міндеттемелер аудиті қалай жүргізіледі?
3.Ұзақ мерзімді міндеттемелер аудитінің бағдарламасы қандай?
4.Бюджетке төленетін салықтар қалай тексеріледі?
Тақырып 9. Аудитте талдау тәсілдерін пайдалану
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Тест жүргізгенде қолданылатын аналитикалық тәсілдер
2.Аудиттегі талдау
1. Тест жүргізгенде қолданылатын аналитикалық тәсілдер
Аудиторлық талдау тәсілдері – бұл тексеріс барасында мәлімет алу
мақсатында аудитордың нақты қызметі. Мақсатына қарай процедуралар
тәуелсіз тестер және сәйкестігіне байланысты тестерді қолданумен
орындалады.
Сәйкестігіне байланысты тестер орнатылған нормалар бойынша
ішкі бақылау процедуралардың сәйкестігін анықтау мақсатында, тексеріс
бары-сында қолданылады.
Аналитикалық – айырысу тәсілі - экономикалық анализдеудің дәстүрлі
тәсілі, аналетикалық тексеріс, статистикалық және экономикалық
математикалық әдіс.
Құжаттық методикалық тәсіл – ақпараттық – моделдеу, нормативтік –
құқықтық реттеу, есеп құжатарының тексерісі.
Жалпылау - бұл тексеріс нәтижесінде резюме жасалынатын тәсіл.
Түгендеу - бұл негізгі қорлардың, тауарлы - материалдық
құндылықтардың, ақша қорларының және айырысу жағдайларының нақты
қалдығын тексеру тәсілі және олардың белгілі бір мерзімдегі
бухгалтерлік есепке сәйкестігі.
Эксперттық баға - бұл анрайы мамандардың орындалған жұмыстың
көлемін және сапасы, материалдық шығындардың нақтылы және дайын
өнімнің шығуы, тауарлы - материалдық құндылықтарды сақтау және
транспортирлеу кезінде шығынның, нормасы, технологиялық режимдердің
сақталуы, өнімнің мемлекеттік стандартқа және техникалық шарттарға
сәйкестігі негізінде жүргізілетін нақты бақылау түрі.
Визиуалдық бақылау - бұл цехтарда және учаскелерде жұмыс
орындарында еңбек ұйымын, тауарлы - материалдық қорлардың қоймаларда
сақталуын, өткізу жүйесінің жағдайын, материалдарды және дайын
өнімді кіргізу және шығаруды бақылау жөніндегі нақты бақылаудың
түрі.
Әрбір жұмыс құжатында мынандай параметрлер: тақырып, клиенттің
аты; құжаттың дайындалған күні құжатты дайындаған жұмыскердің аты
- жөні сияқты болуы тиіс. Сәйкес файлдарды топтастыру үшін
жұмыс құжаттарында индекстер қойылуы тиіс.
Аудит шеңберінде жасалынған жұмыс нақты және түсінікті түрде
дайындалған жұмыс құжаттарында көрсетліуі тиіс. Әрбір құжаттар
өзінің дайындалған мақсатына жету үшін жеткілікті түрде ақпараттар
болуы қажет.
2.Аудиттегі талдау
Аудитор жұмысының түпкі өнімі болып кәсіпорын қызметінің қаржылық
жағдайы мен нәтижелерін көрсететін қаржылық есеп берудің дұрыстығы туралы
оның көзқарасын білдіретін құжат табылады. Аудиттің бас мақсаттарының бірі
сондықтан айқындамау жағдайында кәсіпорынмен берілетін қаржылық
мәліметтердің шынайылығына маңызды әсер ететін қателіктердің жоқтығы мен
ережелерден шегінуде сенімділіктің ең жоғары дәрежесіне жету болып
табылады.
Қаржылық есеп берудің элементтері мен көрсеткіштерінің шынайылығын,
бюджетпен және бюджеттен тыс қорлармен есеп айырысулардың дұрыстығын
анықтап алғаннан кейін, қаржылық есеп берудің аудиторлық тексеруін аяқтауға
болар еді.
«Аудитор, егерде ол шынымен клиентпен іскер қарым қатынастарын
жалғастыруға қызығушылық танытса, кәсіпорынның қаржылық жағдайының талдауын
жүргізуге және тиісті ұсыныстар дайындауы міндетті».
Басқа сөзбен айтқанда, аудиторлық қорытындыны құру негізделетін
кәсіпорын аудитінің қорытынды және шешуші сатысы кәсіпорынның қаржылық
жағдайын оның кемшіліктерін және олардың себептерін анықтау, оны
тұрақтандыру мен жақсарту бойынша нақты ұсыныстарды жасау мақсатымен
тексеру болып табылады.
«Аудиттің түпкі мақсаты - кәсіпорынның қаржылық жағдайын, қаржылық
тұрақтылығының талдауы, қаржылық көрсеткіштерін талдау болып табылады».
Қаржылық талдаусыз кәсіпорынның қаржылық жағдайын тексеру мүмкін емес.
Аудит жүйесіндегі қаржылық талдаудың мақсаттары болып табылады:
- Кәсіпорын активтері мен олардың пайда болу көздерінің құрамы мен
құрылымын бағалау;
- Кәсіпорынның өндірістік әлеуетін анықтау;
- Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын, оның төлемқабілеттілігін және
іскерлік белсенділігін бекіту;
- Қаржылық жағдайда кеңістіктік – уақыттық шегінде өзгерістерді және
олардың пайда болуына негіз болған негізгі факторларды анықтау;
- Кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен болашақта оның қызмет ету
перспективаларын бағалау.
Аудиттегі қаржылық талдау екі аспектіде қолданылады: біріншіден,
кәсіпорынның қаржылық тетігін, оның операциялық, қаржылық және
инвестициялық қызметі үшін қаржылық ресурстарды құру және пайдалану
үрдістерін тану әдісі ретінде; екіншіден, аудиторлық қызмет көрсету түрі
ретінде.
Шетел тәжірибесі көрсеткендей, аудиторлық қызмет экономикалық талдаудың
әдістері мен тәсілдерінің кең спектріне тірелуі керек.
Аудитті жүргізу барысында диалектика қағидаларының, берілген ғылымның
әдісі мен жалпығылымдық әдістерінің жиынтығын білдіретін экономикалық
талдаудың жалпы әдістемесіне тірелетін қаржылық талдаудың әртүрлі әдістері
мен арнайы тәсілдері қолданылады.
Қаржылық талдау әдістерінің түрлі жіктелімі болады. Жіктеудің бірінші
деңгейі формализацияланған және формализацияланбаған әдістерді бөліп
қарасытырады.
Формализацияланбаған әдістер қатаң талдамалық байланыстарға емес,
логикалық деңгейде талдамалық процедураларды сипаттауға негізделген. Оларға
келесі тәсілдер жатады: сараптама бағалары, психологиялық, морфологиялық,
көрсеткіштер жүйесінің тізбегі, аналитикалық кестелер жүйесінің тізбегі.
Формализацияланбаған әдістерді қолдану белгілі бір субъективтілікпен
сипатталады, себебі аналитиктің интуициясы, тәжірибесі мен білімі үлкен
маңызға ие болады.
Формализацияланған әдістерге жеткілікті түрде қатаң формализацияланған
талдамалық тәуелдіктерге негізделетін әдістер жатады. Мұндай әдістердің
ондаған әдістері белгілі; олар жіктелімнің екінші деңгейін құрайды. Оларға
қаржылық талдаудың келесі классикалық әдістері жатады: элиминерлеу
(тізбектеп орын ауыстыру), баланстық байланыстар, топтамалар, орташа және
қатысты өлшемдер, графикалық, индекстік және басқалар.
Қаржылық талдау тәжірибесі нарықтық экономика жағдайында қызмет ететін
кәсіпорындардың қаржылық есеп беруін талдау әдістемесін дайындады. Нарықтық
экономикаға өтуге дейін қалыптасқан, басқарудың барлық деңгейлерінде және
кәсіпорындардың өзімен ондаған жылдар бойы қолданылған талдау әдістемесі
шаруашылықтың әкімшілік жүйесінің қызмет ету шарттары және қаржыландырудың
негізінде орталықтандырылған қайнар көздердің мемлекеттік меншігі үшін
дайындалған болатын. Бұл шарттар шаруашылықты тиімді жүргізуге бағытталған
басқарушылық шешімдерді қабылдауда кәсіпорынның жеке дербестігін шектеп
отырды және мүлде нарықтық қатынастармен, кәсіпкерлік қызметпен сәйкеспеді.
Қаржылық талдаудың өткен әдістемесінде шешуші рөлді баланстың жеке
баптары мен топтарының қорытындылары мәнін салыстыру, нормативтен
ауытқулардың себептерін, кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығына бұл
ауытқулардың әсерін зерттеу атқарады. Жаңа қаржылық есеп берудің маңызды
ерекшеліктерінің бірі онда жоспарлы көрсеткіштер мен нормативтердің жоқтығы
болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында қызмет ететін кәсіпорындармен
қолданылатын қаржылық талдаудың негізгі әдістерінің ішінен келесі алты
әдісті бөліп қарастыруға болады: 1) тікелей талдау; 2) көлденең талдау; 3)
трендтік талдау; 4) қаржылық коэффициенттер әдісі; 5) салыстырмалы талдау;
6) факторлық талдау.
Тігінен (уақыттық) талдау – есеп берудің әрбір позициясын алдыңғы
кезеңмен салыстыру. Ол алдыңғы кезеңмен салыстырғанда бухгалтерлік есеп
берудің әртүрлі баптарының абсолютті және қатысты ауытқуларын анықтауға
көмектеседі.
Көлденең (құрылымдық) талдау – толықтай нәтижеге есеп берудің әрбір
бабының әсерін айқындаумен қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құрылымын
анықтау. Бұл талдау баланс немесе оның бөлімдері бойынша жеке баптардың
қорытынды көрсеткішке үлес салмағын анықтауға көмектеседі.
Тігінен және көлденең талдаулар бір бірін толықтырады. Сондықтан
есептік бухгалтерлік нысанның құрылымын, сондай – ақ оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын сипаттайтын кестелер құрылады.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштері 100% болып қабылданатын базистік
жылдың деңгейінен бірқатар жыл бойынша көрсеткіштердің қатысты ауытқуларын
есептеуге негізделеді. Трендтің көмегімен болашақта көрсеткіштердің мүмкін
мәндері құрылады, яғни перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Нарықтық экономика жағдайында кеңінен тараған әдіс болып әртүрлі
қаржылық көрсеткіштердің қолданылуы табылады.
Коэффициенттер оларды есептеу кезінде бір өлшемді бірлік деп
қабылдайтын, ал басқасын бірлікке қатынас ретінде көрсететін қатысты
өлшемдер болып табылады. Қаржылық коэффициенттерді есептеу баланстың жеке
баптары арасында белгілі бір арақатынастарының бар болуына негізделеді.
Олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын кейінгі факторлық талдау үшін бастапқы
негіз болып табылады және талдауы зерттеушіге көзге көрінбейтін
құбылыстарды айқындауға көмектесетін екі өлшем арасында математикалық
арақатынасты сипаттайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының қатысты көрсеткіштері үлестіру
коэффициенттері мен координация коэффициенттеріне бөлінеді.
Үлестіру коэффициенті қаржылық жағдайдың белгілі бір абсолютті
көрсеткіші абсолютті көрсеткіштер тобының қорытындысының қандай бөлігін
құрайтындығын анықтауды талап еткен кезде қолданылады. Есептік кезең
бойынша үлестіру коэффициенттері мен олардың өзгерістері баланс бойынша
клиенттің қаржылық жағдайымен алдын ала танысу барысында үлкен рөл
атқарады.
Координация коэффициенттері мәні бойынша қаржылық жағдайдың әртүрлі
абсолютті көрсеткіштерінің немесе әртүрлі экономикалық мәні бар олардың
сызықтық комбинацияларының қатынастарын сипаттау үшін қолданылады.
Қаржылық коэффициенттердің талдауы базистік өлшемдермен салыстыруда,
сондай – ақ есептік кезең және бірқатар жылдар бойынша олардың динамикасын
зерттеуде түйінделеді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын және олардың өзгеріс тенденцияларын
нақты және толық сипаттау үшін қаржылық коэффициенттердің кішігірім көлемі
жеткілікті. Бұл көрсеткіштердің әрқайсысы кәсіпорынның қаржылық жағдайының
мәнді тұстарын сипаттау маңызды болып келеді. Ең кең таралған және
зерттелетін көрсеткіштер болып өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық
пен іскерлік белсенділік табылады.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фирманың, еншілес фирманың,
бөлімшелердің жеке көрсеткіштері бойынша есеп берудің жиынтық
көрсеткіштерінің ішкішаруашылық талдауы да, берілген фирманың
көрсеткіштерінің бәсекелестерінің көрсеткіштерімен, ортасалалық және орташа
жалпыэкономикалық мәліметтермен қатысты шаруашылықаралық талдау. Бұл әдіс
кезінде болып жатқан жайтқа бағаны ұқсас түсініктер мен құбылыстар арқылы
береді. Бұл әдісті қолданудың қажетті шарты болып көрсеткіштердің
сәйкестілігін сақтау табылады.
Факторлық талдау – бұл зерттеудің детерминерленген немесе стохастикалық
әдістерінің көмегімен жеке факторлардың нәтижелі көрсеткішке әсерін талдау.
Факторлық талдау тікелей (талдаудың өзі) болуы мүмкін, яғни нәтижелік
көрсеткіштердің құрама бөліктерге бөлінуі, сондай – ақ оның жеке
элементтері жалпы нәтижелік көрсеткішке біріктірілген кезде кері (синтез)
де болуы мүмкін.
Жоғарыда айтылған әдістермен қатар, кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық
қызметін талдау кезінде экономикалық талдаудың, экономикалық және
математикалық статистиканың, экономико – математикалық әдістерінің дәстүрлі
тәсілдері қолданылады.
Қазіргі уақытта кез келген ғылымның әдістері мен тәсілдерін тек қана
оған ғана тиесілі деп жекелеп алу мүмкін емес, өйткені әртүрлі ғылымдардың
ғылыми құралдарының өзара байланысы байқалады.
Қаржылық талдауда бастапқыда басқа бір экономикалық ғылымның шегінде
құрылған әртүрлі әдістер мен тәсілдер пайдаланылады. Оларды орынды қолда
білу кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауға және оның қаржылық
тұрақтылығын бекіту бойынша ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді.
Сонымен, жоғарыда айтылғаннан аудитор шаруашылық субъектінің қызметін
қаржылық талдаудың әртүрлі әдістері мен тәсілдерін қолдана алады деген
қорытынды шығаруға болады. Оларды дұрыс қолдана отырып және оны жүргізудің
кезеңділігінің дұрыс әдістемесін таңдап, аудитор кәсіпорынның қаржылық
жағдайының терең, жан – жақты, кешенді талдауын жүргізе алады, объективті
және шынайы баға береді, қаржылық тұрақтылықты бекіту және кәсіпорынның
табыстылығын жоғарылату бойынша ұсыныстар әзірлейді.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Аудитте талдау қалай жүргізіледі?
2.Аналитикалық процедуралар қалай өткізіледі?
3.Қаржылық талдаудың негізгі әдістерін атаңыздар?
4.Салыстырмалы талдау деген не?
5.Коэффициенттерді талдау әдісі қалай жүргізіледі?
Тақырып 10. Аудиттің қорытынды кезеңі
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Клиентке ұсыныстар беру.
2.Аудиторлық қорытындыларды бағалау.
3.Кейінгі болатын оқиғалар.
Аудитор фирмасы шаруашылық субъектісі ретінде ол өз жұмысын
шаруашьшық есеп түрінде жүргізеді. Аудит жұмысының барысы, көлемі, қызмет
көрсету жұмысы, жалпы орыңдалатын аудит жауапкершілігі келісім-шарт жасау
арқылы анықталады. Аудит фирмасы өзінің қорын, ақшалай қаржысын, мүлкін өз
еркіне қарай тәуелсіз жұмсайды, пайдаланады, өзінің балансы болады. Дербес
шаруашылық субъектісі ретінде өз жұмысының қажетіне қарай жұмысшылар
алады, қажет болған жағдайда келісім-шарт жасап уақытша мамандар
жалдайды. Мемлекетіміздегі заң талабына сәйкес аудит фирмалары өзінің
қалауынша әр түрлі ассоциацияларға, күрделі бірлестіктерге қосылуға
құқығы бар. Өзінің қалауынша негізгі және айналым қорларын, әр түрлі арнайы
қорларды (өндірісті дамыту, әлеуметтік қор, резервтік,) қарастыруға
құқылы. Аудит фирмасы өз шаруашылығына байланысты материалдық
қаржылық жағдайдағы барлық құбылысқа тікелей жауапкершілікте болады. Аудит
фирмасының бастығы директор болады, ол өз бұйрығымен жұмыскерлер
алады, жұмыстан босатады, фирма жұмысына байланысты барлық
заңдылықты сақтай отырып басқару жұмысын атқарады.
Жұмыс фирманың құрылымымен байланысты болмаса аудитор фирмалары
аудиторлар өндіріс барысымен немесе коммерциямен айналыспайды. Аудитор
фирмасьг аудиторларды тексеруге келісім-шарт жасап аудит жүргізуге келіскен
жағдайда аудит жүргізуге құқысы жоқ жағдайлар: аудитор сол шаруашылық
субъектісіне құрылтайшы немесе басқару қызметіне қатысты болса, туыскандық
қатысы және бухгалтерлік есебін ұйымдастыруға немесе есеп ақпаратын жасауға
қатысты болса; шаруашылық субъектісінің меншігіне үлестес болса немесе
беруден қатысы болса, шаруашылық субъектісінің бухгалтерлік есебін
жүргізсе, ақпаратын және қаржылық акпаратын жасауға қатысқан болса.
Бұл жағдайлар анықталған кезде келісім-шартты бұзу қажет. Осы жұмыстар
туралы тапсырушылар материалдық, қаржылық шығын болған жағдайда, оны
аудитор фирмасы немесе аудиторлар түгелдей төлеуге міндетті.
Аудит қызметінің құпиялылығын қатал сақтау қажет. Аудит тексеруі
барысында анықталған кемшіліктер немесе әртүрлі қылмыстылық фактілерді
аудитор тек қана тапсырушыга хабарлап және сол кемшілік немесе қылмыстылық
фактілерді қалай түзетуге болатынына толық түсініктеме беруі қажет. Яғни,
тексеру барысындағы анықталған кемшіліктер туралы тек қана тапсырушы және
аудитор ғана білуі керек. Ұлыбритания аудит этикасының кодексі бойынша
аудитор аудиторлық тексеру материалын үшінші бір жаққа немесе мемлекет
құрылымына тек қана тапсырушының келісімі, рұқсаты бойынша немесе мемлекет
заңының талабына сәйкес жағдайда ғана хабарлайды немесе жазбаша түрінде
береді.
Аудит фирмаларының, жеке аудиторлардың жұмысына сонымен катар аудит
этикасының талабына сай сақталуына арнайы құрылған "Бақылау комиссиясы",
"Тәртіптілік комиссиясьг", Бірлескен тәртіптілік комиссиясы бақылау
жасайды. Тапсырушылар аудит қызметінің барысына немесе қорытындысымен
келіспеген жағдайда өзінің шағымын "Бақылау комиссиясына" тапсырады,
комиссия өз тарапынан тапсырушының шағымын орынды және белгілі шара қолдану
керек деп тапса, бақылау комиссиясы сол шағымды "Тәртіптілік комиссиясына"
тапсырады. Олар оз кезегінде тәртіп сақтау жүйесінде жаза шығарады.
Тапсырушылардың шағымы күрделі болған жағдайда "Бақылау комиссиясы" ол
шағымды "Бірлескен тәртіптілік палатасына" тапсырады. Олар өз кезегінде
тәртіптілік жаза қолданады. Тапсырушылар "Бірлескен тәртіптілік
палатасының" шешіміне келіспеген жағдайда, одан ары өз шағымын
"Аппеляциялық комиссияға" тапсыруға құқысы бар. Аппеляциялық комиссияны
бірлескен тәртіп палатасы құрайды.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Аудиттің қорытынды кезеңі немен аяқталады?
2.Аудиторлық қорытынды қалай жасалады?
Тақырып 11. Аудиттің басқа да түрлері және ілеспе қызметтері
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Экологиялық аудит.
2. Ішкі аудит.
3. Операциялық аудит.
1. Қоршаған ортаның аудиті.
Экологиялық аудит қоршаған ортаның ластануын және радиацияның
стандарттарына сәйкес келетін дәрежені анықтайтын тексерулерді
жорамалдайды.
Экологиялық аудит - бұл қоршаған ортаның нақты жағдайының ішкі және
сыртқы экологиялық стандарттарының алғашқы берілгенінен ауытқуларын
бағалаудың тәсілі. Бұл тәсіл бойынша кәсіпорынға қауіп төндіріп тұрған
өмірдебар және болашақ экологиялық тәуекелдіктерді анықтауға болады.
Қазіргі кезде экологиялық аудит ұйымдастыру бойынша нормативті-
әдістемелік құжаттардың жобалары жасап шығарылған. Осы құжаттарға сәйкес
экологиялық аудит міндетті және бастамашылық болып бөлінеді. Бастамашылық
экологиялық аудит жетекшілердің, сонымен қатар аудиттеліп отырған
субъектінің шешімдерді қабылдайтын басқа да тұлғаларының шешімі бойынша
жүргізіледі.
Міндетті экологиялық аудит келесі жағдайларда жүргізіледі:
- қоршаған ортаны қорғау саласында халықаралық міндеттемелерді іске
асыруда;
- банкротқа ұшырау процедураларын іске асыруда;
- міндетті экологиялық сақтандыру жүргізу мақсатымен;
- инвестициялаудың шарттары бойынша қарастырылғанда инвестициялық
жобалар мен бағдарламаларды дайындау мен негіздеу кезінде және т.б.
Экологиялық аудитті жүргізудің нәтижесі болып бірінші кезекте,
табиғатты пайдалануды одан да үнемді түрде жүргізу және экологиялық
талаптардың шарттарын орындауды сақтау есебінен қаржылық қаражаттарды
үнемдеу саналады.
Экологиялық аудит келесілерді анықтау мен белгілеуге бағытталған:
- жылжымайтын мүліктің экологиялық жағдайын;
- объектінің экологиялық құлдырауының дәрежесін;
- бұл қызметтті жүзеге асыру нәтижесінде осы территориядағы
участоктардың ластануын;
- денсаулықтың нашарлау мәселесін және объект қызметкерлерінің
жұмыс қауіпсіздігінің бұзылуын;
- қызметтің нормативтік талаптарға сәйкестігін;
- объект қызметін реттейтін құқықтық нормаларды;
- экологиялық заңдардың талаптары тұрғысынан объектінің қызметін
тұрақтандыру үшін қосымша ақпаратқа деген мұқтаждықты.
Экологиялық аудит бағдарламасын жүргізудің нақты мақсаттары әртүрлі:
- кәсіпорын қызметінің заңды және нормативтік құжаттарға
сәйкестігін қамтамасыз ету және тексеру;
- аудит жүргізу саласын анықтау;
- кәсіпорындағы қоршаған ортаны қорғауды басқару жүйесінің
тиімділігін бағалау;
- ресурстарды пайдалануды оптимизациялау;
- экологиялық талаптар орындалмаған жағдайда жауапкершілік деңгейін
белгілеу;
- болашақ шығындарды болжау және т.б.
Халықаралық тәжірибені есепке ала отырып эологиялық аудиттің
негізгі міндеттері келесідей:
- табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау саласындағы
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметі жөнінде сенімді ақпарат алу,
өнімнің экологиялық маркировкасы мен экологиялық жаңа технологияларын
енгізу арқылы олардың халықаралық нарыққа бәсеке қабілеттілігін арттыру;
- шаруашылық жүргізуші субъектілерге экологиялық талаптардың,
нормалардың және ережелердің орындалуына бағытталған алдын ала ескерту
шараларын жүзеге асырудағы өз бетімен басылымдықтарды қалыптастыру мен
экологиялық саясатты реттеуде қолдау көрсету;
- экоаудиттің халықаралық принциптерін, әдістерін және процедураларын
пайдалану;
- экологиялық бухгалтерлік есеп пен аудит бойынша мамандарды
дайындау;
- қорытынды есеп беру мәліметтерінің табиғатты пайдалану саласындағы
нормативтерге сәйкестігін анықтау және т.б.
Экологиялық аудиттің объектісі ретінде қоршаған ортаға әсерін
тигізетін құрылыстар мен кәсіпорындар, шаруашылық жүргізуші объектілерді
жою және консервациялау, кеңейту, реконструкциялау, салу бағдарламаларының
немесе жоспарларының жобалары, сонымен қатар территорияны игерудің жобалары
саналуы мүмкін.
Сонымен, мұндай жағдайда экологиялық аудиттің объектісі ретінде
халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаның жағдайына кері әсерін тигізетін
қандай да бір инвестициялық, шаруашылық немесе әкімшілік қызметтің
түрлері танылады.
Экологиялық аудитті жүргізудің кезеңдері. Тәжірибе жүзінде
экологиялық аудитті жүргізу мен ұйымдастыру бойынша жұмыс бірнеше кезеңдер
бойынша жүргізіледі. 1-кезең.: Дайындау қызметі (инвестордың міндеті)
1-қадам. Аудиттің графигі мен жоспарын құру.
2-қадам. Экоаудиттің параметрлерін анықтау және аудиторлардың тобын
таңдау.
3-қадам. Аудиторлармен бірге экологиялық аудит хаттамасын дайындау.
2-кезең. Экологиялық аудитті жүргізу (тәуелсіз аудиторлардың
міндеті)
4-қадам. Алғашқы ақпаратты қарап шығу.
5-қадам. Объектіні инспекциялау.
6-қадам. Жүргізілген жазбаларды қарап шығу және қызметкерлермен
сұхбаттасу.
7-қадам. Аудиттің нәтижелерін бағалау және нәтижелер туралы
инвесторға баяндама жасау.
3-кезең. Экологиялық аудит жүргізіліп болған соң (тәуелсіз
аудиторлардың міндеті)
8-қадам. Аудиттер бойынша баяндама жобасы және оны объекті мен
инвесторға ескерту мен тұжырымдамалар жасау үшін тапсыру (несие алған
ждағдайда – банкке де).
9-қадам. Ескертулердің есебі.
10-қадам. Қорытынды баяндаманы дайындау және оны инвесторға тапсыру.
4-кезең. Қорытынды жұмыстар (инвестордың міндеті)
11-қадам. Басқару бойынша іс-әрекеттердің жоспарынжасап шығару және
ұсыну.
12-қадам. Банккке қорытынды баяндаманы тапсыру (несие алған
жағдайда).
13-қадам. Жоспардың ережелерін орындау бойынша үнемі (жыл сайын)
тапсырылатынбаяндамалар.
2. Ішкі аудит.
Аудит қызметі қалыптасқан елдерде ішкі аудит, үлкен және орталау
шаруашылық субъектілерінен құралады. Оның ұйымдастыру ерекшеліктері:
1) шаруашылық субъектілерінің басшылары, әкімшіліктері ішкі аудит
қажет деп тапқан жағдайда өзіне, ішкі тобын құруға шешім қабылдап,
аудиторлық куәлігі бар маман іздейді;
2)аудитор маманы мен кәсіпорын басшылары келісім-шарт жасасып:
а) аудитор тобының атқаратын қызметін нақты анықтайды;
б) жұмыс атқару тәртібі, жұмыс орны, аудитордың және
тапсырушының міндеті нақты көрсетіледі;
в) аудитор тобының штаты анықталып, еңбек ақы төлем
сомасы анықталады.
Бұл келісім-шарттың зандылық құқысы бар, осы орайда ескеретін жағдай
аудитор тобы келісім-шартта көрсетілген еңбек ақысы туралы тапсырушыға
тәуелді емес. Яғни, қаржылану, төлем мәселесі аудит қызметіне ешқандай
әсерін тигізбейді. Сондықтан да, ішкі аудит тобы өз қызметін жүргізуде,
барлық өзіне қажет мәлімет жинауда кәсіпорын басшыларынан ешқандай қысым
немесе тергеушілік кездестірмейді. Тағы да ішкі аудит тобының тәуелсіздігі
жоғарғы сатыдағы аудит фирмаларының бақылауы арқылы іске алады. Себебі,
ішкі аудит тобы өз жүмысы туралы тікелей жоғарғы сатыдағы аудит құрылымына,
директорлар комитетіне ақпарат тапсырып отырады. Соңдықтан да ішкі аудит
тобына тапсырушылар немесе басқа әкімшілік құрылымы, ешқандай
қысымшылық немесе өздерінің тарапынан ешқандай талап, міндет қоя алмайды.
Ішкі аудиттің ең негізгі мақсаты — ол, кәсіпорын шаруашылығы туралы
құралған мәліметтің дұрыстығына, шындығына бақылау жасау, сөйтіп басқару
барысында қолданылатын мәліметтің шындығын, дұрыстығын қамтамасыз ету.
Ішкі аудиттің мақсаты кәсіпорынның экономикалық саясатының орыңдалуына
бақылау жасау, қазіргі кезде біздің елімізде есеп саясатының орындалауына
немесе өзгеріс болса оның себебін орынды немесе орынсыз екеніне аудиторлық
анықтама жасау. Ішкі аудит тобы осы өзінің ізгі мақсатын іске асыру үшін
жүйелі түрде бухгалтерлік есеп жұмысына, ішкі бақылау жұмысына үздіксіз
тексеру жүргізіп отырады.
Ішкі аудит қызметі қалыптасқан елдерде аудит қызметі қаржы ақпаратын,
информация құрылымын, бухгалтерлік есеп жұмысын ғана тексеріп қоймай
басқалай да көптеген экономикалық қызметтер көрсетеді. Олар шаруашылық
субъектілерінің кәсіпкерлік көрсеткіштеріне экономикалык талдау жасап, оның
экономикалық даму жолына болжам жасау, қаржы стратегиясын белгілеу,
маркетинг зерттеуін жүргізу, басқару жұмысына түсініктеме беру тағы басқа
сол сияқты қызметтер. Яғни, ішкі аудит тобы тапсырушылар талабына сәйкес
жан-жақты қызмет көрсетеді. Сонымен қатар ішкі аудитор тобы сол кәсіпорын
құрылымының бір бөлімі болып саналады. Кәсіпорын шаруашылығында аудит тобы
ішкі бақылаушы болып қана қоймай, ол есеп саясатының орындалуын бақылап,
баға беріп отыратын сарапшы ролін атқарады.
Қорыта келгенде, ішкі аудит кәсіпорын саласында басқарушьшық жүмысын
жүргізуге өте қажет қызмет. Ішкі аудит ережесінде оның құрылымы, аудитордың
қызметкерлік ережесі, аудит стандарты, нормативтік қүжаттары, әдістемелік
ереже-нұсқаулары анықталған. Ішкі аудит жұмысының тиянақты және жақсы
жүргізілуі сол ішкі аудит жағдайының сапасына, онда қарастырылған
талаптардың құндылығына, кәсіпорынның экономикалық саясатына байланысты
болады.
Ішкі аудит ережесін дайындауға шаруашылық субъектілерінің жауапты
қызметкерлері қатысуы қажет. Біріншіден, экономика және қаржы директоры,
бас бухгалтер, тексеру комиссиясының бастығы. Әрине, бұл құжаттың жоғарғы
сатыдағы қүрылымда, акционерлер қоғамында немесе жалпы жиналыста
бекітілгені жөн. Сонда ол ішкі аудит тобының тәуелсіздігіне көп көмегін
тигізеді. Ішкі аудит тобының тәуелсіздігі тексеру комиссиясының және
директордың нақты келісім, билік жасап оның құқы мен өкілдігін анықтап
бекітуімен кепілдік алады.
Ішкі аудиторлық тексерудің объектісі, қаржы ақпараты, өндіріс процесі
және компьютер жүйесі. Себебі, шаруашылық субъектілерінің негізгі шығыны
осы көрсетілген шаруашылыққа тиісті. Оның ішінде өндіріс барысының шығыны,
әсіресе материал шығыны, өндіріс қызметкерлеріне еңбек ақы шығыны, табиғи
және өндірістік қосалқы шығын, ішкі аудитті ұйымдастыру шығыны, тағы басқа
шығындар кәсіпорын жоне олардың басшысы үшін арнайы тексеру немесе ішкі
бақылау барысын ұйымдастыру ішкі аудит жағдайында жан-жақты қарастырылуы
қажет. Жалпы ішкі аудит жан-жақты көптеген бақылау және тексеру қызметін
атқаруға міндетті. Ішкі аудит тексеру жасаумен қатар барлық бухгалтерлік
қүжаттардың дұрыс жазылуын, әкімшілік тәртіптің орындалуын, қабылданған
директивтік шешімнің және кәсіпорын бойынша шығарылған бұйрықтың орындалуын
қадағалап тексеріп отыруға міндетті. Онымен қоса түгелдеу процесін жүргізу
және оның нәтижесін шығарып басқарушылық мәліметін талдау арқылы жалпы
шаруашылықтың даму жолын қарастырады.
Ішкі аудит жалпы бақылау жоспарын жасайды, оның ішінде шаруашылық іс-
әрекеттеріне оперативтік, жедел бақылау-тексеруді жетілдіру, әсіресе сату
барысы, өндіріс шығыны, таза табысты болжау, өндіріске негізгі қүралды
енгізу, қаржыландыру, көзін қарастыру мәселелерімен айналысады.
Ішкі аудит бөлімдерінің, топтарының қызметі кәсіпорын бөлімдерінің,
цехтарының жүмыс жоспарымен тікелей байланысты болады. Себебі, ол топтар
сол өндіріс бөлімдеріне, цехтарына, жүйелі, күнделікті бақылау, тексеру
жасап отырады. Олар өз жоспарын кәсіпорын басшыларына бұйрық ретінде
бекіттіріп, өзінің қызметінде басшылық құжат ретінде қолданады.
Аудит тобының жоспары бір жылдық көлемге жасалады, ол құжатпен
кәсіпорын бөлімінің басшысы ішкі аудит тобының жүмысына бақылау жасап
отырады, ал аудит тобы цех, бөлім бастықтарына міндетті түрде өз жүмыстары
туралы мәлімет беріп отырады. Ол жоспар құпиялықта сақталуы қажет. Ішкі
аудиттің жылдық жоспары орындалмаған жағдайда оның қалдығы келесі жылға
аударылады. Кейбір жағдайда, ішкі аудит мамандары жоспарланған жұмысты
игере алмауы немесе мамандық біліктілігі жетпеген жағдайда олар сыртқы
аудит мамандарынан көмек сүрайды. Осы орайда айтатын болсақ, сыртқы және
ішкі аудит қызметкерлері тығыз байланыста жүмыс жасайды, бір-біріне көмек
көрсетеді. Олардың арасындағы бір-біріне сенімділік олардың аудиторлық
этика кодексімен бекітіледі.
3. Операциялық аудит.
Операциялық аудит - жүйенің жұмысын жетілдіру мақсатымен басқарудың
әртүрлі кезеңдеріндегі ұйымдастыру қызметінің тәуелсіз және жүйелі
түрдебағалау.
Операциялық аудит тек бухгалтерлік ақпаратты пайдаланумен ғана
шектелмейді, өйткені оның шеңберінде кәсіпорынның өндірістік, қаржылық,
сатып-өткізу қызметіне, ұйымдық құрылымына, ішкі бақылау жағдайының
бағалануы жүзеге асырылады.
Операциялық аудитті жүргізген кезде кәсіпорын қызметін басқару
жүйесінің және есеп саясатының жүзеге асырылуының дұрыстығын бағалауға көп
көңіл бөлінеді. Операциялық аудиттің негізгі мақсаты тұрғысынан қарағанда,
яғни тиімділік пен өнімділікті зерттеу тұрғысынан қарағанда, кәсіпорынның
ішкі бақылау жүйесінің және есеп саясатының әсері мен тиімділігін айыра
білу қажеттігі туындайды.
Операциялық аудитте қаржылық қорытынды есептерді интерпретациялаудың
дамыған әдістері – коэффициенттерді талдау, көлденеңінен, тігінен, трендтік
және факторлық талдау кеңінен қолданылады.
Операциялық аудиттің үш негізгі түрі бар: функциональды,
ұйымдастырушылық және арнайы.
Функционалды операциялық аудит. Ол шаруашылық жүйесінің атқаратын
қызметтерінің бір немесе бірнешеуіне қатысты болады. Мысалы, дебиторлық
борыштардың қозғалысы кәсіпорынның үш атқаратынқызметін: қамтамасыз
етушілік, өндірістік және сатып-өткізу қызметін қамтиды. Осы арқылы аудитор
дебиторлық борыш жөніндегі ақпараттың дәлдігін, дебиторлық борыштың
өтімділігін, жоғарыда айтылған қызметтердің әрбір кезеңде күмәнді талаптар
бойынша резервтердің қалыптасуын анықтай алады.
Ұйымдастырушылық операциялық аудит. Ұйымдастырушылық аудитті
жүргізу компанияның функционалдық және линиялық бөлімдері қызметінің
реттелуі мен үйлестірілуін, жоспарлануын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл
оның активтері мен капиталының тиімді түрде қалыптасуы мен пайдалануына
жағдай жасайды.
Арнайы операциялық аудит. Арнайы операциялық аудит кезінде кәсіпорын
басшылығының қажеттілігін қамтамасыз ету үшін ақпарат дайындалады.
Аудиттің бұл түрі көптеген мәселелерді қамтиды. Мысалы, өнімнің өзіндік
құнының төмендеуі, шикізаттар мен материалдарды тиімді түрде пайдалану,
еңбек өнімділігінің жоғарылауы және т.б.
Операциялық аудитті келесі үш топтың біреуінің мамандары орындайды:
ішкі аудиторлар, аудиторлық фирманың, мемлекеттік сектордың аудиторлары
(ревизорлары).
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
1.Экологиялық аудит деген не?
2.Экологиялық аудитті жүргізудің кезеңдерін атаңыз.
3.Ішкі аудит қандай қызметтер атқарады?
4.Операциялық аудиттің қандай түрлері бар?
5.Опреациялық аудитті кім жүргізеді?
6.Экологиялық аудиттің мақсаттары, міндеттері және объектілері қандай?
3. ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
Тақырып 1. Қорытынды қаржылық есеп аудитінің ақпараттық жүйесі,
мақсаты және тәсілдері
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Аудиттің ақпараттық жүйесіне қойылатын талаптар.
2. Қаржылық есептіліктің бөлшектеу кезеңдері.
3. Аудит жүргізудегі объект бойынша және циклдік амалдар.
Сабақ мақсаты- қаржылық есептің ақпараттық жүйесін, мақсаттары
мен тәсілдерін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2004.
2. Әжібаева З.Н. , Байболатова Н..Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ.
Аудит: Оқулық. – Алматы:2006
1. 2. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита. Алматы 1996.
3. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит негіздері. Алматы 1998.
Қосымша әдебиеттер:
1.Ержанов М.С. Теория и практика аудита .Алматы 1999.
2.Дюсембаев К.Ш. Сущность аудита и его роль в условиях рыночной
экономики. Алматы 1996.
Тақырып 2. Сатып алу кезеңінің аудиті
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Сатып алу кезеңінің шоттарының өзара байланысы және аудитінің
бағыттары.
2. Сатып алу кезеңінің аудитін жүргізудің ақпараттық көзі.
3. Сатып алу кезеңінің шоттарының дұрыстығын анықтайтын талаптар мен
аудит жүргізілгенде тексерілетін аудиторлық тұжырымдар.
Сабақ мақсаты- сатып алу кезеңінің аудитінің ұйымдастырылуын
оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2004.
2. Әжібаева З.Н. , Байболатова Н..Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ.
Аудит: Оқулық. – Алматы:2006
2. 2. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита. Алматы 1996.
3. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит негіздері. Алматы 1998.
Қосымша әдебиеттер:
1.Ержанов М.С. Теория и практика аудита .Алматы 1999.
2.Дюсембаев К.Ш. Сущность аудита и его роль в условиях рыночной
экономики. Алматы 1996.
3.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
Тақырып 3. Өндіріс кезеңінің аудиті
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Өндіріс кезеңінің шоттарының өзара байланысы және аудитінің
бағыттары.
2. Өндіріс кезеңінің аудитін жүргізудің ақпараттық көзі.
3. Өндіріс кезеңінің шоттарының дұрыстығын анықтайтын талаптар мен
аудит жүргізілгенде тексерілетін аудиторлық тұжырымдар.
Сабақ мақсаты- өндіріс кезеңінің аудитінің ұйымдастырылуын
оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2004.
2. Әжібаева З.Н. , Байболатова Н..Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ.
Аудит: Оқулық. – Алматы:2006
3. 2. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита. Алматы 1996.
3. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит негіздері. Алматы 1998.
Қосымша әдебиеттер:
1.Ержанов М.С. Теория и практика аудита .Алматы 1999.
2.Дюсембаев К.Ш. Сущность аудита и его роль в условиях рыночной
экономики. Алматы 1996.
3.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
Тақырып 4. Қаржылық қорытындының қалыпатасуы мен сату
кезеңінің аудиті
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Сату кезеңінің шоттарының өзара байланысы және аудитінің
бағыттары.
2. Қаржылық қорытынды есептің қалыптасуы мен сату кезеңінің аудитін
жүргізудің ақпараттық көзі.
3. Қаржылық қорытынды есептің қалыптасуы мен сату кезеңінің
шоттарының дұрыстығын анықтайтын талаптар мен аудит жүргізілгенде
тексерілетін аудиторлық тұжырымдар.
4. Дебиторлық қарыздар аудиті.
Сабақ мақсаты- қаржылық қорытынды есептің қалыптасуы мен сату
кезеңінің аудитінің ұйымдастырылуын оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2004.
2. Әжібаева З.Н. , Байболатова Н..Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ.
Аудит: Оқулық. – Алматы:2006
4. 2. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита. Алматы 1996.
3. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит негіздері. Алматы 1998.
Қосымша әдебиеттер:
1.Ержанов М.С. Теория и практика аудита .Алматы 1999.
2.Дюсембаев К.Ш. Сущность аудита и его роль в условиях рыночной
экономики. Алматы 1996.
3.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
Тақырып 5. Ақша қаражаттарының аудиті
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Кассалық операцияларды тексеру
2. Банктік операциялардың аудиті
3. Есеп беруге міндетті сомалардың аудиті
Сабақ мақсаты- кассадағы ақша қаражаттарының, банктегі және
басқа да шоттардағы ақша қаражаттарының аудитінің жүргізілу тәртібін
оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2004.
2. Әжібаева З.Н. , Байболатова Н..Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ.
Аудит: Оқулық. – Алматы:2006
5. 2. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита. Алматы 1996.
3. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит негіздері. Алматы 1998.
Қосымша әдебиеттер:
1.Ержанов М.С. Теория и практика аудита .Алматы 1999.
2.Дюсембаев К.Ш. Сущность аудита и его роль в условиях рыночной
экономики. Алматы 1996.
3.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
Тақырып 6. Ұзақ мерзімді активтердің аудиті
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Негізгі құралдардың аудиті.
2.Материалдық емес активтердің аудиті.
3.Ұзақ мерзімді активтердің амортизациясының аудиті.
Сабақ мақсаты- материалдық емес активтердің және негізгі
құралдардың, олардың амортизациясының аудитін ұйымдастыру тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2004.
2. Әжібаева З.Н. , Байболатова Н..Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ.
Аудит: Оқулық. – Алматы:2006
6. 2. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита. Алматы 1996.
3. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит негіздері. Алматы 1998.
Қосымша әдебиеттер:
1.Ержанов М.С. Теория и практика аудита .Алматы 1999.
2.Дюсембаев К.Ш. Сущность аудита и его роль в условиях рыночной
экономики. Алматы 1996.
3.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
Тақырып 7. Инвестициялау кезеңінің аудиті
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Инвестициялау кезеңінің шоттарының өзара байланысы және аудитінің
бағыттары.
2.Инвестициялау кезеңінің аудитін жүргізудің ақпараттық көзі.
3. Инвестициялау кезеңінің шоттарының дұрыстығын анықтайтын талаптар.
Сабақ мақсаты- инвестициялау кезеңінің аудитін жүргізу
тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2004.
2. Әжібаева З.Н. , Байболатова Н..Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ.
Аудит: Оқулық. – Алматы:2006
7. 2. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита. Алматы 1996.
3. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит негіздері. Алматы 1998.
Қосымша әдебиеттер:
1.Ержанов М.С. Теория и практика аудита .Алматы 1999.
2.Дюсембаев К.Ш. Сущность аудита и его роль в условиях рыночной
экономики. Алматы 1996.
Тақырып 8. Міндеттемелер мен капиталдың аудиті
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Капиталдың аудиті.
2. Еңбек ақы бойынша есеп айырысулар аудиті.
3. Басқа да кредиторлық қарыздар аудиті.
Сабақ мақсаты- міндеттемелер түсінігі, түрлері және меншікті
капиталдың құрылымын және аудит жүргізудің тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2004.
2. Әжібаева З.Н. , Байболатова Н..Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ.
Аудит: Оқулық. – Алматы:2006
8. 2. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита. Алматы 1996.
3. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит негіздері. Алматы 1998.
Қосымша әдебиеттер:
1.Ержанов М.С. Теория и практика аудита .Алматы 1999.
2.Дюсембаев К.Ш. Сущность аудита и его роль в условиях рыночной
экономики. Алматы 1996.
3.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
Тақырып 9. Аудитте талдау тәсілдерін пайдалану
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Тест жүргізгенде қолданылатын аналитикалық әдістер.
2.Аудиттің іс-құжаттарында және қаржылық есепте талдауды пайдалану.
3.Коэффициенттерді талдау және шешімдер қабылдау.
Сабақ мақсаты- аудитте тест жүргізуде қолданылатын әдіс-
тәсілдерді және талдау жүргізудің тәртібін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2004.
2. Әжібаева З.Н. , Байболатова Н..Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ.
Аудит: Оқулық. – Алматы:2006
9. 2. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита. Алматы 1996.
3. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит негіздері. Алматы 1998.
Қосымша әдебиеттер:
1.Ержанов М.С. Теория и практика аудита .Алматы 1999.
2.Дюсембаев К.Ш. Сущность аудита и его роль в условиях рыночной
экономики. Алматы 1996.
3.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
Тақырып 10. Аудиттің қорытынды кезеңі
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Аудитің қорытынды кезеңінде қолданылатын аналитикалық әдістер.
2.Клиентке ұсыныстар беру.
3.Аудиторлық қорытындыларды бағалау.
4.Кейінгі болатын уақиғалар.
Сабақ мақсаты- аудиттің қорытынды кезеңінде қолданылатын әдіс-
тәсілдерді және талдау жүргізудің тәртібін, аудиторлық қорытындыларды
бағалауды оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2004.
2. Әжібаева З.Н. , Байболатова Н..Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ.
Аудит: Оқулық. – Алматы:2006
10. 2. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита. Алматы 1996.
3. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит негіздері. Алматы 1998.
Қосымша әдебиеттер:
1.Ержанов М.С. Теория и практика аудита .Алматы 1999.
2.Дюсембаев К.Ш. Сущность аудита и его роль в условиях рыночной
экономики. Алматы 1996.
3.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
Тақырып 11. Аудиттің басқа да түрлерінің ілеспе қызметтері
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.Қоршаған ортаның аудиті.
2.Операциялық аудит.
3.Басқа да ілеспе қызметтер.
Сабақ мақсаты- қоршаған орта аудитін, операциялық аудитті
жүргізудің тәртібін және басқа да ілеспе қызметтерін оқыту.
Әдістемелік нұсқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Негізгі әдебиеттер:
1. Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2004.
2. Әжібаева З.Н. , Байболатова Н..Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ.
Аудит: Оқулық. – Алматы:2006
11. 2. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита. Алматы 1996.
3. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит негіздері. Алматы 1998.
Қосымша әдебиеттер:
1.Ержанов М.С. Теория и практика аудита .Алматы 1999.
2.Дюсембаев К.Ш. Сущность аудита и его роль в условиях рыночной
экономики. Алматы 1996.
3.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
4. СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
4.1 Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыру бойынша әдістемелік
нұсқаулар
Студенттердің өздік жұмыстарын орындаудың әдістемелік
нұсқауының мақсаты - «Тәжірибелік аудит» пәні бойынша экономикалық
мамандықтар студенттеріне - қаржылық есеп туралы білімдерін толықтырып,
бекіту.
Әдістемелік нұсқаудың міндеті - студенттердің материалды
меңгеруіне көмек көрсету.
«Тәжірибелік аудит» курсы бойынша студенттердің өздік жұмысы
(СӨЖ) - дидактикалық тапсырмаларды орындауға студенттердің өзіндік бағыты,
оқу түрі.
Студенттердің өздік жұмысы оқытушының қатысынсыз аудиториядан
тыс тапсырмаларды орындау және бекітілген график бойынша оқытушымен бірге
аудиториядан тыс жұмыстар орындау (ОСӨЖ).
Студенттердің өздік жұмысы аудиториядан тыс формасында
студент кітапханада, компьютерлік кластарда оқу материалын игереді.
Студенттердің өздік жұмысы жазбаша түрлерін (реферат, баяндама, бақылау
жұмысы) виртуальді ақпаратты іздеу арқылы (интернет және локальді сеть
көмегімен), теориялық ілімдерді іске асыруды (студенттердің ғылыми
конференциясына қатысу арқылы) жүргізеді.
«Тәжірибелік аудит» пәні бойынша студенттердің өздік жұмысына
есептер шығару, белгілі сұрақтарға конспект жазу, межелік және ағымдағы
бақылауға дайындалу жатады.
Студенттердің өздік жұмысы теориялық білімді, логикалық
ойлауды, шығармашылық ізденістерді оқу материалын толық игеруге
жұмсалады.
Өздік жұмысты орындаудың әдістемелік нұсқауы «Тәжірибелік
аудит» пәні бойынша пәннің оқу- әдістемелік кешені негізінде жасалған.
4.2 Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптарының тізімі
1. Міндеттемелердің аудиті
2. Жеке меншік капиталдың аудиті
3. Дайындау циклі үшін: аудит көздері мен шоттардағы байланысын тексеру.
4. Аудит бағдарламасын құрастыру және жүргізу.
5. Өндіріс циклі үшін: аудит көздері мен шоттардағы байланысын тексеру.
6. Қаржылық нәтижені құрастыру мен сату цикліне аудит жүргізгендегі
ақпарат көздері.
7. Дебиторлық борыш аудиті.
8. Банктегі, кассадағы және басқа шоттардағы ақша қаражаттарының аудиті.
9. Есеп берілетін сома аудиті. Бақылау құралдарының тестілері.
10. Материалдық емес активтер аудиті.
11. Негізгі құралдар аудиті бағдарламасын жасау және аудитін жүргізу.
12. Ұзақ мерзімді активтердің тозуы мен амортизациясының аудиті.
13. Инвестиция циклі мен аудиторлық бақылау бағыты шоттарының өзара
байланысы.
14. Еңбек ақы төлеу бойынша қызметкерлермен есеп айырысулар аудиті.
15. Бюджетпен есеп айырысулар аудиті.
16. Операциялық аудит жүргізу.
17. Ілеспе қызмет көрсету.
18. Ішкі бақылау жүйесі және оның элементтері.
19. Бақылау ортасы түсінігі және оның элементтерін бағалау.
20. Қазақстан Республикасы «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы.
21. Инвестициялау циклі аудитіндегі ақпарат көздері. Инвестициялау циклі
бағыттарының дұрыстығының белгілері.
22. Аудитті жоспарлаудағы аналитикалық шаралар.
23. Қаржылық есепте сату циклі мен қаржылық нәтиже шоттарының дұрыстығын
бағалау белгілері.
24. Шет елдерде аудитті ұйымдастыру.
25. Қаржылық есептілік аудитін ұйымдастыру.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz