Кросс - мәдени зерттеудегі этнос және мәдениет

                        ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ



                Этнопсихологияның көкейкесті мәселелері пәні


    6М010300 «Педагогика және психология» мамандығының  магистранттарына
                                  арналған



                         ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР


















                                 Семей 2014


                                   Мазмұны


    1.  Глоссарий
    2 Дәрістер
    3 Практикалық сабақтар
    4 Курстық жұмыстар
    5 Магистранттың өздік жұмысы










































































      1 ГЛОССАРИЙ
   1. Автотаптаурын – осы этностық  қауымның  өкілдеріне  қатысты  пікірлер,
      ойлар, бағалар. Автотаптаурын әрқашан жағымды бағаналудан тұрады.
   2. Агрессия (басқыншылық) – бір мемлекетің басқа мемлекетке қарсы  немесе
      халықтың  (ұлтық)  егемендігіне,  аймаққа  қол  сұқпаушылығына  немесе
      тәуелсіздігіне қарсы күшін құқықсыз, заңсыз қолдануы.
   3.  Этномәдениеттік   бейімделу   –   психологиялық   немесе   әлеуметтік
      дағдылануы, адамдардың жаңа мәдениетке, жаңа ұлттық әдет-ғұрыпқа, өмір
      салтына, тәртіпке бейімделуі.
   4. Архетиптер – адамдардың қоғамдық өмірінің  фундаменталды  элементтерін
      қабылдаудың  (түйсігін)  санасыз  түрі.  К.Юнганың  түсінігі   бойынша
      архетиптер  ұжымдық  санасыздықтың  құрылымдық   компоненттері   жалпы
      адамдық символика негізіне жататын түс, ертегі, миф.
   5. Этикалық ассимиляция (үндесу) –  бір  халықтың  екінші  халықпен  оның
      тілін,  әдет-ғұрыпын,  мәдениетін  және  ұлттық  сана-сезімін  жоғалту
      жолымен бірігуі нәтижесінде ұлттық (трансформациясы) пайда болады.
   6.  Атрибуция  –  адамның  жүріс-тұрыс  себептері  мен  дәлелдерін,  жеке
      қасиеттері  мен  мінездерін  олардың  іс-әрекеттерін  кәдімгі   талдау
      негізінде басқа адамдарға жапсыру.
   7. Негізгі тұлға – осы этностық топтың жеке  тұлғаларымен  туыстастыратын
      әрбір жеке тұлғада бар қасиеттер ұғымы. Осы қоғамның негізін және оның
      мәдени базасын құрайтын әрбір нақты қоғамда басым  келетін  адамдардың
      «орташа» психологиялық типі.
   8.  Босқындар  –  экономикалық  тұрақсыздық,  ұлттық-этикалық  жанжалдар,
      кикілжіңдер мемлекеттіліктің күйреуі процесінің  тереңдеу  салаларынан
      пайда болатын мәжбүрлі қоныс аударушылар (мигранттар).
   9. Гетеростереотиптер – басқа халықтар өкілдері туралы  бағалау  пікірлер
      жинағы. Олар аталған халықтардың өзара әрекеттестігіне  қарай  жағымды
      да жағымсыз да болуы мүмкін.
  10.  Этикалық дискриминация  (кемсіту)  –  нәсілдік  немесе  ұлтына  қарай
      белгілі бір азаматтар категориясының құқылары мен мүдделеріне қасақана
      қысым көрсету.
  11. Инициация – сол немесе  басқа  ұлыстарда  (этностарда)  бар  әрекеттер
      (рәсімді,  салты  және  т.б.  топтамасы,  осы  арқылы   және   адамның
      әлеуметтік мәртебесі ресми түрде ауысып бекітіледі) жоғарғы касталарға
      кіру, рыцарь дәрежесіне арнау.
  12. Этикалық бірігу – этикалық қауымдарды жақындату процесі.
  13.  Этносаралық  мәмле  (компрамисс)  –  этностардың,  этникалық   топтар
      арасында олардың өкілдерімен өзара келісімге келу.
  14. Этникалық контакт – түрлі ақпараттар және мәдени құндылықтармен алмасу
      барысында нақты  халықтар  өкілдерінің  бір-біріне  ықпалын  тигізетін
      этносаралық әрекеттестіктің формасы.
  15.   Контент-талдау   -   құжаттарда,    әдебиеттерде,    бейнетаспаларда
      сұхбаттастардағы және т.б. ақпараттарды талдау және т.б.  ақпараттарды
      талдау және бағалау әдісі.
      Ақпараттық формаланған түріндегі мағыналық  бірлігін  айқындау  арқылы
және таңдаулы жинақта осы бірліктердің атау көлемі  жиілігін  өлшеу  арқылы.
Этнопсихологияға  қатысты  –қолдану   жиілігі   мен   ұлттық   психологиялық
ерекшеліктерді білдіретін ұғымдар мен ой-пікірлерді беру дәрежесін тіркеу.
  16. Конформ  этносы  –  жеке  адамдардың,  адамдар  тобының  ұлттық  әдет-
      ғұрыптарға,    жүріс-тұрыстарына    ұлттық     ерекшеліктерді     және
      стереотиптерді  ішкі  кедергісіз  меңгеру  және  жеткілікті  мағынасын
      түсіну арқылы көрінетін бейімділігі.
  17. Кросс-мәдени этнопсихологиялық  зерттеу  –  түрлі  ұлттарға,  этностық
      қауымдарға жататын бірнеше  топтарда  қатарынан  сыналатын  адамдардың
      психологиялық және әлеуметтік мәдени ерекшеліктері.
  18. Этносаралық қарым-қатынас мәдениеті  -   әр  түрлі  этностық  қауымдар
      өнімдерінің тұлғааралық бауланысында және өзара  әрекетінде  көрінетін
      тез  және  ешбір  ауыртпашылықсыз  өзара  түсінушілік  пен   келісімге
      әкелелетін арнайы  білім  мен  дағдылар,  сондай-ақ  соларға  тән  іс-
      әрекеттердің жинағы.
  19. Мәдени релятивизм – даму  деңгейіне  қарамастан  дербестік  пен  толық
      құндылық құқын  мойындайтын  түрліхалықтардың  мәдени  құндылықтарының
      салыстырылмаушылығы   мен   барлық   моралды-бағалау   критерийлерінің
      қатыстылығы туралы американдық этнологиядағы этнопсихологиялық бағыты.
  20. Маргинал тұлға – екі ұлттың мәдени өмірі мен салттарына  саналы  түрде
      қатысып өмір сүретін адам.
  21. Этностық маргинал – қос этностық өзіндік сана тудыратын  екі  этностық
      мәдениетке бірдей тән болу.
  22.  Менталитет  (діл)   –   этнос   қабылдаған   көзқарастар,   пікірлер,
      стереотиптер, жүріс-тұрыс формалары мен әдістері осы этностың  қауымға
      тән өмір сүру стилі, мәдениеті.
  23. Көші-қон – тұрақты немесе уақытша тұру мекенін  ауыстыруға  байланысты
      адамдардың орын ауыстыруы.
  24. Этностық ұтқырлық  –  мақсатты  түрде  этностық  өзіндік  бекіту  және
      өзіндік бағытталған жұмысты белгілеу үшін қолданылатын термин.
  25. Халықтық педагогика - әртүрлі буын  өкілдерінің  өзара  қарым-қатынасы
      мен әрекеттестігінің ұлтқа тән тиянақты  формасы,  сақталған  этностық
      мәдениеттік  салт-дәстүрінде,  халықтық  және  көркем   шығармашылықта
      сақталған білім мен тәрбие дағдысының жинағы.
  26. Халықтық психология – адамның тұрмыстағы және  өмірдегі  психологиялық
      әрекеті жайлы халықтық рухани мәдениетінде көрінетін білімдер жинағы.
  27. Халық рухы – белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғалардың  психологиялық
      қасиетін білдіретін ерекше  тұйық  білім  сол  немесе  басқа  этностың
      тілін,  фольклорын,  моралін,  дінін,  мәдениетін  салыстырмалы  түрде
      зерттеу арқылы маңызы ашылады.
  28. Ұлтшылдық  –  ұлттық  ерекшелігі  мен  артықтылығы  (үстемдік)  туралы
      уағыздан тұратын кертартпа идеология мен саясат. Бір ел ішінде  ұлттар
      мен халықтар арасында ұлттық араздық тудыратын  форма,  сондай-ақ  бір
      елдің халқын  басқа  елдің  халқына  қарсы  шағыстыру  формасы  ретіне
      қолданылады.
  29. Ұлттық мақтаныш – мәдениетінің, тілінің,  дінінің  ортақтылығын  ұғыну
      арқылы өзінің белгілі бір ұлтқа жататындығын саналы түрде сезінуі,  өз
      Отанына, халқына деген патриоттық сүйіспеншілік сезімі.
  30.  Ұлттық  психология  –  қоғамдық  сана-сезімнің  маңызды   компоненті,
      қоғамдық психологияның құрамды белгісі. Бұл ақиқат құбылыс адамдар мен
      топтардың  қимыл-әрекетінде  және  жүріс-тұрысында  көрінетін  олардың
      қоғамдық сана-сезімінің барлық формасын  қамтитын  идеология,  мораль,
      дін, ғылым, өнер, философия.
  31. Ұлттық өзіндік сана-сезім –  жеке  тұлғаның  белгілі  бір  әлеуметтік-
      этностық қауымдастыққа қатыстығы жататындығын сезінуі және  идеяларды,
      көзқарастарда,  сезімде,  эмоцияда,  көңіл-күйде  көрінетін   қоғамдық
      қатынастар жүйесіндегі оның орны.
  32. Ұлттық психологиялық ерекшеліктер – этнопсихологиялық ғылымның  ұлттық
      психиканың  негізгі  мағынасын  ұлттық  психикалық  тұрпатын,   ұлттық
      сипатын,  сондай-ақ  оның  құраушы  элементтерді  білдіретін   негізін
      қалаушы категория.
  33. Ұлттық лидер (көшбасшысы) – белгілі бағдарламамен белгілі ұлт мүддесін
      жүзеге асыруда практикалық әрекеттері үшін ұлтты ұйымдастыруда маңызды
      және жетекші рөлі бар беделді тұлға.
  34. Ұлттық нигилист –  барлық  орнықтылық  нормасын,  өз  этносының  салт-
      дәстүрін  терістейтін,  өз  халқына  бөтен,  патриоттық  сезімі   жоқ,
      халқының мәдениетін менсінбейтін адам.
  35. Ұлттық әдет-ғұрып – дәстүр белгілі ұлт ортасында, ұлт тобында  болатын
      және  олардың  мүшелеріне  үйреншікті   (әдеті)   тарихи   қалыптасқан
      таптауырында жүріс-тұрыс әдісі.
  36.  Ұлттық  соқыр  сенім  –  этностық  қауымның  басқа  қауымға   олардың
      сипаттамасына қатысты жасайтын ақиқатты дәл жеткізбейтін,  бұрмаланған
      нұсқаулар болып табылатын қоғамдық психологиялық құбылыс.
  37. Ұлттық салт – тарихи қалыптасқан және ұрпақтан  ұрпаққа  беріліп  келе
      жатқан  жүріс-тұрыс  формасы  тұрмыс   саласында   әбден   тамырланған
      ережелер, құндылықтар, адамдардың қатысу түрлері.
  38. Ұлттық сана-сезім – адамдардың өз этностық қауымға, оның мүдделері мен
      құндылықтарына деген ұлттық қарым-қатынасы, олар жағымды  да  жағымсыз
      ренкте де болуы мүмкін.
  39. Ұлттық ақыл тұрпаты – ұлттық өзіндік сол немесе басқа ұлт  өкілдерінің
      көпшілігінің ойлау ерекшелігі.
  40.  Ұлттық  мінез-құлық  -  өмір  сүрудің  нақты  жағдай  барысында  және
      адамдардың үйреншікті жүріс-тұрысын, өмір сүру типін, олардың еңбекке,
      басқа халықтарға, өз мәдениетіне  қарым-қатынасын  белгілейтін  тарихи
      қалыптасқан мінезінің этносқа тән психологиялық қасиеттерін анықтайтын
      жиынтықтары.
  41. Ұлт – аймақ, бірлігімен, экономикалық байланысымен, тіл  ортақтығымен,
      мәдениетімен,   кейбір   психологиялық   және   рухани   қасиеттерімен
      сипатталатын адамдардың тарихи қалыптасқан қауым түрі.
  42. Шовинизм – ұлтшылдықтың жеткен формасы,  ұлт  араздық  пен  өшпенділік
      тудыруға бағытталған ұлт артықшылығын уағыздайтын саясат.
  43. Ұлт қатынастарының этикасы  –  этнос  қауымдары  мен  топтар  өкілдері
      арасындағы  түрлі  байланыстарды  қалыпқа  келтіретін  ішкі  ұлтаралық
      қатынастардың нормалар мен ережелер жиынтығы.
  44. Этностық топтар  –  тілдің,  мәдениеттің,  діннің,  тұрмыстық  маңызды
      ерекшеліктерін сақтаған халықтың немесе ұлттық оқшау бөлігі.
  45. Этностық дифференциация – басқа халықтардың тарихына, мәдениетіне, ұлт
      салттарына,  мүдделері   мен   құндылықтарына   деген   индифференттік
      қатынасымен   сипатталатын   этнос   белгілері   бойынша    адамдардың
      ажырасуындағы эмоциалды-когнитивті процес.
  46. Этностық ұқсастыру (идендификация) – субъекттің бір  этностық  топтағы
      басқа өкілімен бірігудегі  эмоционалды-когнитивті  процесі,  сондай-ақ
      оның  тарихына  ,  мәдениетке,  ұлт  салттары  мен   барлық   халықтар
      дәстүрлеріне, оның идеаларына, сезімі мен мүдделеріне,  фольклоры  мен
      тіліне, этностық мекендейтін аймағы мен  оның  мемлекеттілігіне  деген
      жағымды көзқарас.
  47. Әлемнің этностық көрінісі – нақты этностық қауым мүшелерінің  қоғамдық
      болмыс, өмір туралы  оймен  тұрақты,  байланысты  ой  мен  көзқарастар
      жиынтығы.
  48.  Этностық  ауызбірлік  –  этнос  ішіндегі  қарым-қатынастар  нәтижесі,
      этностық топтардың, қауымдардың нығаюы.
  49.  Этностық  мәртебе  –  этносаралық  қарым-қатынас  құрылымындағы  жеке
      тұлғаның, топтың  қауымның  орнын  белгілейтін  әлеуметтік  мәртебенің
      элементі.
  50. Этностық таптауырындар – түрлі қауымдар өкілдеріне тән моральдық ақыл-
      ой, физикалық сипаттары туралы салыстырмалы түрде тұрақты ұғым.
  51. Тұлғаның этностық құрылымы – адамның ішкі мазмұнын білдіретін және іс-
      әрекетіне, жүріс-тұрысына әсерін тигізетін иерархия  түрінде  құрылған
      белгілі бір ұлт өкілінің қасиеттер жиынтығы.
  52. Этностық толеранттық – жалпы толеранттықтың жеке оқиғасы яғни  адамның
      басқа  этнос  өкілдерінің  бейтаныс  өміріне,   мінез-құлқына,   салт-
      дәстүрлеріне, сезіміне, пікірлеріне, сенімдеріне шыдамдылық білдіретін
      қабілет.
  53. Этностық бағдарлар – тұлғаның ұлт өмірі мен  ұлтаралық  қатынастарының
      сол немесе басқа құбылыстарын  қабылдауға  дайындығы  және  нақты  бір
      жағдайда осы қабылдауына сәйкес әрекет жасау.
  54. Этностық кикілжің – этностық белгі  бойынша  қарсы  мүдделі  топтардың
      қарама-қайшы келетін топаралық кикілжің формасы.  Қаулы  қақтығыстарда
      және ашық соғыстарға дейін әкелетін өзара наразылығымен сипатталады.
  55. Этностық сана-сезім – нақты ұлттар мен  халықтардың  өкілдері  ретінде
      адамдардың   іс-әрекеттері   арқылы   этнос   ерекшелігін   зерттейтін
      әлеуметтің психология мен этнология қиылысында пайда  болған  ғылымның
      дербес саласы.
  56. Этностық  мәдени  біліктік  -  өзара  әрекеттестіктің  өзгешелігі  мен
      шарттарын басқа ұлт өкілдерімен араласу кезінде өзара келісімдік  және
      сенімдік  атмосферасын  ұстану  мақсатында  ынтымақтастықтың   барабар
      (адекватты) формасын табуға, дұрыс ұғынуға көмектесетін білім,  дағды,
      тәжірибені пайдалану дәрежесі.
  57. Этнопсихолингвистика – этнос психологиясының  қалыптасуындағы  негізгі
      фактор ретінде  оның  тарихи  тәжірибесін  көрсететін  тілдің  ықпалын
      қарастыратын психология, этнология және лингвистика  қиылысында  пайда
      болған ғылыми білім саласы.
  58.  Этнопсихология  –  адамдар   психикасының   этностық   ерекшеліктерін
      зерттейтін психологияның саласы, түрлі нақты  этностық  бірлестіктерге
      жататын адамдардың психологиялық өзіндігі туралы ғылым.
  59. Этнос – тілі бір,  салыстырмалы  түрде  тұрақты  мәдени  және  психика
      ерекшеліктері ортақ, сондай-ақ жалпы өзіндік атауы бар (өзінің бірлігі
      және өзгешелігі туралы түсінігі  бар)  тарихи  қалыптасқан  адамдардың
      тұрақты жиынтығы.
  60. Этноцентриз – барлық өмірлік құбылыстарды жалпы этап  болып  табылатын
      өз этнос қауымының салт-дәстүрі және құндылықтарымен салыстыра  отырып
      қабылдау және бағалау қабілеті, өзінің өмір сүруін  басқалардан  артық
      көру.
  61. Ш.Монтескье  –  француз  ойшылы,  «географиялық  детерменизм»  негізін
      қалаушы. Ұлттық  рухты  мойындайды  және  соның  ішінде  психологиялық
      ерекшелігі.
  62. Г.Штейнталь – профессор, неміс философы  және  тіл  саласын  зерттеген
      ғалым.
  63. М.Лацарус – «халықтар психологиясы» теориясының негізін салушы  әйгілі
      болған швейцар ғалымы.
  64. В.Вундт – неміс психологы, ұлттық  психология  негізін  Штейнталь  мен
      Лацарусқа қарағанда басқаша түсінді.
  65. Г.Лебон –  «Ұлттық  рух»  концепциясы  француз  әлеуметтанушысы  Лебон
      идеяларында одан әрі  жалғасын  тапты.  Бастысы  оның  «Халықтар  және
      массалар  психологиясы»  еңбегі,  әсіресе  бірінші  тарауы   «Халықтар
      психологиясы» үлкен қызығушылық тудырды.
  66. Г.Г.Шпет  –Москова  университеті  профессоры,  Ресейде  бірінші  болып
      этнопсихологияны оқып бастаған.  1927  ж.  «Этнопсихологияға  кіріспе»
      шығарды.
  67. Ш.Уәлиханов – бірінші болып қазақ жерінде этнопсихологияны  зерттеумен
      айналысқан ғалым


































      2 Дәрістер
      Тақырып 1. Қазіргі этнопсихологияның негізгі теориялық-әдіснамалық
аспектісі


      Мақсаты: магистранттарды қазіргі этнопсихологияның негізгі  теориялық-
әдіснамалық аспектісімен таныстыру.
      Басты  сөздер:  этникалық  жаңаруы,   этникалық   парадокс,   қоғамдық
психология, психикалық қоры,  әлемнің  этникалық  бейнесі,  менталитет  және
т.б.
      Бүгінгі уақытта этникалық жаңарулар, ХХ ғ. басы ХХI  ғ.  аяғы  әртүрлі
халықтың өз бетбейнесін  сақтау,  мәдениеттің  жаңаруы,  салт-дәстүрі  тілі,
діні,  ділі,  ұлттық-психологиялық  қабілетін  сақтау   мен   қатар   ұлттық
мемлекетін құру және қайта қалпына келтіруде. Сонымен қатар қазіргі  уақытта
адами қасиетті қарастыру этникалық процесте  жаңарулар  қарастырылуда.   Бұл
көптеген әлем халықтарына әсер етіп, этникалық парадокс атауын алуда.
      Қазіргі этнопсихологияда келесі бағыттарды бөліп көрсетуге болады:
      1.    Психофизиологиялық    процестерді    этникалық    ерекшеліктерін
эксперименттік  және  кросс-мәдени  зерттеу  (ойлау,  есте  сақтау,  эмоция,
сөйлеу т.б.);
      2.Әртүрлі мәдениеттің этникалық  ерекшелік  бағыттарын  эксперименттік
және кросс-мәдени зерттеу;
      3.Этносаралық қатынастар психологиясын кросс-мәдени зерттеу
      4.Бизнес саласындағы этнопсихологиялық және кросс-мәдени зерттеу т.б.
      Этнопсихологияның негізгі мақсаты этникалыққа тиесілі  бейсаналы  және
бейсанасыз деңгейде көрінуін және индивид немесе топ қатынасы  сол  этностың
өкілінің психологиялық ерекшеліктерін үйрену.
      Қазіргі этнопсихологияның теориялық және қолданбалы міндеттір: базалық
білім,  этнопсихологиялық  басты   сөздер,   ойлаудың   негізгі   ықпалдарын
теориялық үйрену, халықтардың этнопсихологиялық  ерекшеліктерінің  қалыптасу
көздерін,   этноаралық   қатынастар   психологиясын   эмпирикалық    үйрену,
практикалық  ұсыныс  жасау,   этносаралық   қатынастар   қабылдау,   әртүрлі
экономикалық  формалардың  дамуы,  халықтар  арасында  мәдени   және   саяси
қатынастар, этносаралық қатынастардың жетістіктеріне  психологиялық  тренинг
бағдарламасын дайындау, ұлттар  арасында  экономикалық,  мәдени  және  саяси
бірігу  формасы  мен  елдің  әр  аймағындағы  ұлтаралық  қатынастардағы  ұлт
психологиясын жан-жақты қарастыру.
      Этнопсихологиялық зерттеу принциптері мәселелерін өңдеуде Б.Ф. Поршнев
үлкен   үлес   қосты,   олар   функциялану,   заңдылығын   ашуға,   қоғамдық
психологияның құрылу және даму заңдылықтарын ашуға бағытталған.  «Біз»  және
«Олар»: «Біз» принциптері – бұл тұлғаның өзінің этникалық  санасына  тиісті,
«Олар»  -  елдердің  егемендік  алып,  бұрын  басқа  елді   мекендердің   өз
Отандарына оралуындағы өзіндік-психологиялық ерекшеліктерді  ескеруді  талап
етеді.
      Бүгінгі  күнгі  этнопсихологияның  даму  деңгейі   толық   категориялы
аппаратты детерминациялау мүмкін емес, яғни ғылымның өзі құрылу  стадиясында
болғандықтан жүргізілмейді. Сондықтан этнопсихологиялық  білімнің  одан  әрі
дамуы  этнопсихологиялық  зерттеулердің  актуализациясы  бұл  жаңа  ғылымның
аппаратын дамыту мен кеңейтуге мүмкіндік береді.
      Теориялық   түсініктеме   негізінде   этнопсихология    категориясының
мәселесінде этнопсихологияның толық категориялық аппараты қиын көп  деңгейлі
жүйені құрайды. (мотивация-бейне, интеллектуалды-танымдық,  эмоциялы-ерікті,
коммуникативті)  (В.Г.Крысько).
      Бірінші деңгейлі жүйе оның  пайда  болу  түсінігімен  байланысты.  Бұл
этнос, ұлт, этностық топ тұлға деген түсініктер.
      Екінші деңгей психологиялық,  философиялық,  әлеуметтік,  мәдениеттану
әдебиеттерінде жеткілікті деңгейде зерттелген.
      Ұсынылатын әдебиет:
      1.Аймаганбетова О.Х. Основы этнопсихологии. - Алматы: Литера, 2003. –
180 с.
      2.Шпет Г.Г. Введение в этническую психологию. -  СПб.:  Изд.  «П.Э.Т»,
2006.
      3.Налчаджян А.А. Этнопсихология. - СПб.: Питер, 2006. – 381 с.
      4.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 386 с.
      5.Платонов Ю.П. Основы этнической психологии. - СПб.: Речь, 2005– 452
с.


      Тақырып 2. Этнопсихологиялық зерттеулер туралы түсінік
      Мақсаты:  магистранттарды  этнопсихологиялық  зерттеулер  мен  негізгі
принциптерімен таныстыру.
      Басты сөздер: этнопсихологиялық зерттеулер,  стандартты,  кросс-мәдени
зерттеулер т.б.  Этнопсихологиялық параметрлік өлшемдер  бақылау,  интервью,
тестов әдістердің көмегімен салыстырмалы - мәдени талдау жасау  арқылы  іске
асады. Салыстыру жасырын және қолданбалы болуы мүмкін.
      Этнопсихологиялық подход теориялық екі жағы: кросс-мәдени –  ұлттардың
психикалық  іс-әрекет  ерекшеліктерін  салыстыру,  бір  немесе   бір   уақыт
жасайтын; тарихи – бір немесе әр  түрлі  этнос  өкілдерінің  пайда  болуының
психикалық түсініктерін салыстыру. Дегенмен этнопсихология тек  кросс-мәдени
зерттеулер,  екінші  –  психология  тарихының   артықшылығымен   айналысады.
Классикалық жағы салыстырмалы –мәдени тұрғыда этнопсихология –  мәдениаралық
салыстыру   және   зерттеу.   Индувидуалды-психологиялық   түсінік   әртүрлі
салыстырылады (танымдық  процесте,  мінез  және  т.б.)  немесе   әлеуметтік-
психологиялық феномен (диспозиция,  стереотиптер).  Жалпы  кескін  құрылымы:
тұлға  және  іс-әрекет  параметрі  салыстырмалы  талдау  көмегімен  қойылған
талаптарға   адекватты   мақсатына   байланысты   зерттеу    таңдау    әдісі
психологиялық әрекет ету арсеналы
      Этнопсихологиялық  зерттеудің   спецификасы   әлеуметтік-психологиялық
зерттеулерді  салыстырғанда  олардың  негізі,  бірнеше  этникалық  топтармен
психологиялық  феномен  бірге  жүреді.  Соның  өзінде  тәуелді  тапсырмалар,
зерттеуші қойған мақсатына  байланысты,  әртүрлі  қорытындыларға  байланысты
акцентті    анықтауға    болады     немесе     ұқсастықтардың     көмегімен.
Этнопсихологиялық  зерттеу  принциптері:   корреляция   принципі,   аналогия
принципі, себеп-салдар қатынас, байланыс принципі т.б. Все методы
      Этнопсихологиялық  зерттеулер  4  топқа  бөлінеді:  1-   салыстырмалы,
лонгитюдті, кешенді әдіс; 2 – обсервантық,  диагностикалық,  эксперименттік,
биографиялық,  праксиметриялық  әдіс;  3  –  алынған  эмпирикалық  нәтижесін
өңдеу, 4 –алынған нәтижені  интерпретациялау  әдісі.  Для  этнопсихологиялық
зерттеу  үшін  бүгінгі   актуальды  мәселе  репрезентативтік  және  валидтік
этнопсихологиялық зерттеулер.
      Бақылау сұрақтары:
      1. Этнопсихологиялық зерттеудің логика және принциптер.
      2. Этнопсихологиялық зерттеулердіі түрлерін ата (стандартты және кросс-
мәдени  этнопсихологиялық зерттеулер).
      3.   Бүгінгі   актуальды   мәселе   репрезентативтік   және   валидтік
этнопсихологиялық зерттеулер.
      4. Кросс-мәдени этнопсихологиялық зерттеулерді ата.
      5. Кросс-мәдени зерттеу әдістердің ерекшеліктерін көрсет
Басқарушы принциптер, бейімделу тестің аудармасын практикада пайдалану.
      Ұсынылған әдебиеттер:
      1.Аймаганбетова О.Х. Социально-этнические проблемы современной
психологии. - Алматы: КазНУ, 2008. – 176 с.
      2.Крысько В.Г.Этнопсихология и межнациональные отношения. –
М.:Экзамен, 2002. –448
      3.Лебедева Н.М. Введение в этническую и кросс-культурную психологию. -
М.: Изд. Дом "Ключ", 1999. – 224 с.
      4.Саракуев Э.А., Крысько В.Г.Введение в этнопсихологию. – М.:Инст-т
практ.психол., 2003. – 344 с.
      5.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 386 с.
      6.Платонов Ю.П. Основы этнической психологии. - СПб.: Речь, 2005– 452
с.


      Тақырып 3. Этнопсихологиядағы эксперименттік зерттеулер
      Мақсаты: магистранттарды этнопсихологиялық эксперименттік әдістерді
жүргізу ерекшеліктерімен таныстыру.
      Басты сөздер: этнопсихологиялық зерттеулер,  стандартты,  кросс-мәдени
зерттеулер т.б.
      Қазіргі этнопсихологияда көп орында эксперименттік  зерттеулер  алады.
Этнопсихология  эксперимент  –  әдіс,  процесте  этникалық   ерекшеліктердің
үйренудің шарттарын жасау, сонымен өмірдегі адамдардың  іс-әрекет  көрінісін
әртүрлі  жағдайларын  бақылайды,  белгілейді.  Эксперименттің   үш   негізгі
категориясы бар: лабораториялық, негізгі,  полевые т.б.
      Лабораториялық  эксперименттің  басты  түсінігі  зерттеуді  қадағалау,
өзгерістерін  бақылау,  ішкі  өзгерістерін  бақылау  зерттеудің  нәтижесінде
көрінеді. Америка этнопсихологиялық ортасында лабораториялық  эксперименттер
«ерекшелігін таңдау»  және  «еркін  бейнелеу»  әдістемесі  үлкен  жетістікке
жеткен.  А.Катцем және У.Брейли  Принстонского  университета  студенттерінің
этникалық стереотипін анықтау үшін құрастырылған.
      В.Вундт этнопсихологияның  феномен негізі ретінде  ұлттық психологияны
алған.  XIXғ. аяғы –  XX  ғ.  басы  В.Вундттың   фундаментальды  зерттеулері
жарық көрді, оның ойынша  анықталмаған  «халық  рухы»  халық  психологиясына
шынайы анықтама берген, халықтық психологияда халықтық  рухына  тиісті  емес
нысана  санасы  ретінде  көрінеді.  В.Вундт  екі  психологияның  бар  екенін
негіздеді– эксперименттік және ұлттық психология.
      Ең алғашқы эксперименттердің бірін Ла Пьера жүргізді, соның  негізінде
«Парадокс Ла Пьера»  анықталған болатын.
      Семантикалық  дифференциалдық  (СД)  әдіс,   ассоциативті   әдістердің
әртүрлілігі ретінде.  Көбісі  СД  этникалық  ерекшеліктерді  эксперименталды
амалдаң өлшемі ретінде қарастырады.  Ол бірнеше ерекшеліктерге ие  –  сапалы
мінездеме   алу   ғана   емес,   сонымен   қатар   ауқымды    параметрлердің
стереотиптерін; зертеулердің салыстырмалы мүмкіндігі, оқытушылардың  әртүрлі
тілдік құрылым ықпалын сәйкестендіреді; кез-келген сыналушы коненгент  жұмыс
мүмкіндігін,  басқалар үшін СД әдісі  тиімді  басқа  семантикалық  әдістерге
қарағанда.
                             Бақылау сұрақтары:
      1.  Қоғамдық  гуманитарлық  ғылымда  эксперименттік  әдіс  әдіснамалық
мәселелері ретінде.
      2.  В.Вундт  этнопсихологияның    феномен   негізі   ретінде    ұлттық
психологияны алған.
      3.Этнопсихологиядағы эксперимент түрлерін ата.
      4.СД ассоциативті әдістеме ретінде.
      5.  «ерекшелігін   таңдау»   және   «еркін   бейнелеу»   әдістемесінің
ерекшеліктері. (А.Катц, У.Брейли)
      7. «Парадокс Ла Пьера» мағынасы?
                            Ұсынылған әдебиеттер:
      1.Аймаганбетова О.Х. Социально-этнические проблемы современной
психологии. - Алматы: КазНУ, 2008. – 176 с.
      2.Крысько В.Г.Этнопсихология и межнациональные отношения. –
М.:Экзамен, 2002. –448
      3.Лебедева Н.М. Введение в этническую и кросс-культурную психологию. -
М.: Изд. Дом "Ключ", 1999. – 224 с.
      4.Саракуев Э.А., Крысько В.Г.Введение в этнопсихологию. – М.:Инст-т
практ.психол., 2003. – 344 с.
      5.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 386 с.
      6.Платонов Ю.П. Основы этнической психологии. - СПб.: Речь, 2005– 452
с.


      Тақырып 4. Этнопсихологиядағы кросс-мәдени зерттеудің теориялық
бағдары
      Басты сөздер: протоғылыми білім,  географиялық  детерминизм  теориясы,
халық рухы, антропологиялық психология, кросс-мәдени психология , т.б.
      Мәдени  болмысын,  салт-дәстүрін,  құндылығын,   мінез-құлқы,   ұлттың
өзінділік ерекшелігін үйренуге қызығушылық  танытады.  Протоғылыми  білім  –
әртүрлі әлеуметтік-этникалық адамдардың даму тарихының  көрсеткіші,   кросс-
мәдени зерттеулердің постзаманауи ғасыры –  бұл  адами  өзінділік  диапазоны
мәдени және этникалық феномен. XVIII ғ. әлеуметтік-этникалық ұлттық  мінезді
зерттеулерді үйрене бастады
            XIX ғ екінші жартысында  әлеуметтік-этникалық  даму  мәселесінің
жаңа  этаптарын  құру,  ұлттық  психологияның  теориялық  және   әдіснамалық
жұмыстарын  жаңартып,  неміс  және  француз  ғалымдары  Г.   Штейнталя,   М.
Лацаруса, В Вундта, Э.Дюркгейма и Г. Лебона еңбегінде бастау алды.
      Әлеуметтік-этникалық мәселесі психология  саласында  өздігімен  ғылыми
бағытты біртіндеп  үйрену,  социология,  психология,  психиатрия,  этнология
саласында кеңейтілген, процесс барысында өзінің атуы бірнеше рет  өзгерді  –
тарихи  мектептен,  «Мәдениет  жіне  тұлға»   мектебі,   «Тұлғаның   негізгі
құрылымы»  зерттеуі,   «Тұлға   модальдігі»,   қазіргі   кросс-мәдени   және
антропологиялық психология дейін ұлттық мінезді зерттеуі.
      Америкалық  психологияның  бастауында  бұл  концепцияда  ұлттық  мінез
интенсивті  зерттеу  және  бір  уақытта   теориялық-әдіснамалық   негіздерін
үйрену.   Кейінірек  бұл  топтаманың  екі  негізгі  бағыттары  –   тұлғалық-
бағдарлар және мәдени- орталықтандыру ұлттық мінезді зерттеу.
       ХХ  ғасырдың  60-  жылдарында  этникалық  спецификасы  жаңа  бағыттың
дамуы, антропологиялық  мәдениет  салт-дәстүрдің  жалғасуын  зерттеу,  тұлға
және мәдениет психологияның негізгі зерттеу, үйрену нысанасы.
      Қазіргі   кросс-мәдени   психология   ғылым   ретінде   қарастырылуда,
индивидтің сәйкестілігі,  әртүрлілігі,  әртүрлі  мәдениеттің  және  этностық
топтардың;   психологиялық   әртүрлілігіне   байланысты   қоғам    мәдениеті
экономикалық және  биологиялық  қабілеттеріне,  сонымен,  қазіргі  уақыттағы
өлшемдерінің біртектілігін.
            Бірақ кросс-мәдени зерттеулер тек қана мәдениеттің әртүрлілігін,
бірдейлігін салыстырып  қоймай,  адамдардың  білімдерін  түсіндіру,  әртүрлі
мәдениеттің  адамдарын  салт-дәстүріндегі  кемшіліктерді  үйрену   мүмкіндік
береді.  Кросс-мәдени  психология  детерминанты  түсінігінің  негізі,   олар
зерттеуге деген көзқарастарын, логикаға, ғылымғм тіреледі және  білім  алуға
жол   көрсетеді.   Кросс-мәдени   түсінігі   кең   мағынада    психологиялық
принциптердің ауқымды жақтарын бөліп көрсетті универсалды (барлық  адамдарға
сенімді,  мәдениеттің  бірнеше   жақтарын   көрсететін),   сонымен   мәдени-
спецификалық  (барлық  адамдарға  сенімді,  мәдениеттің   бірнеше   жақтарын
көрсететін).
                             Бақылау сұрақтары:
      1. Ш.Монтескье  «Географиялық детерминизм теориясы» концепциясы?
      2.әлеуметтік-этникалық ойлардың неміс философиясында дамуы?
      3.   Г.Штейнталя   и   М.Лацаруса.   концепциясына   этнопсихологиялық
мінездеме.
      4. В.Вундта «Ұлттық психология» негізгі ойлары
      5. «Мәдениет және тұлға» негізгі бағыттарына мінездеме.
      7. М.Коуола зерттеулеріндегі мәдени-тарихи бағыттар
      8.Қазіргі   кросс-мәдени    зерттеулердің    әдіснамалық    мәселелері
(Д.Мацумото).
                            Ұсылынған әдебиеттер:
      1.Аймаганбетова О.Х. Социально-этнические проблемы современной
психологии. - Алматы: КазНУ, 2008. – 176 с.
      2.Лебедева Н.М. Введение в этническую и кросс-культурную психологию. -
М.: Изд. Дом "Ключ", 1999. – 224 с.
      3.М.Коуол. Культурно-историческая психология. – М.:Когито-Центр, 1997.
– 432 с.
      4.Мацумото Д. Психология и культура. – СПб.: Прайм-ЕВРОЗНАК, 2003.
      5.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 386 с.


      Тақырып 5. Кросс-мәдени зерттеудегі этнос және мәдениет
      Мақсаты: магистранттарды этнос және мәдениеттің негізгі  детерминанты,
кросс-мәдени зерттеудің эксперименттік нысанымен таныстыру.
      Кілтті сөздер:  этнос,  мәдениет,  этностың  психологиялық  өлшемдері,
мәдениет т.б.
      Этносаралық   қатынастар   әлеуметтік-этникалық   мәселелер    қазіргі
психология  саласында  түсініктердің   сәйкестігін   ажырату   жүйесі,   осы
детерминациялық қатынастармен байланысты. Сондай түсініктердің бірі  «этнос»
категориясы.
      «Этнос» категориясы негіз болғандықтан, ғылымда көп уақытқа дейін  екі
түсінік беріп келді. Нақты ғылымда  біреуі  ғана  қаралды,  оны  Ю.В.Бролеев
қарастыра отырып, этнос-әлеуметтік мәдени көрініс  деп  айтты.  Оның  ойынша
этнос – белгілі территориядағы  тарихи  құрастырылған  адам  жиынтығы,  яғни
жалпы соған байланысты  тіл  ерекшелігі,  мәдениеті  мен  психикасы  сонымен
қатар  өзінің  бірлігі  мен  басқаларға  ұқсамайтын,  саналы  фиксацияланған
түсінік деп айтты.
      Л.Н.Гумилев  биологиялық  бірлік  ретіндегі  «биосфера  феномені»  деп
түсіндірді. Оның ойынша этностар – биосфера шекарасы  мен  әлеуметсферасында
жатқан арнайы жер биосферасын  құруды  көздеген  құрылым.  Этнос  түсінігіне
нақты дәлел жоқ. Тіл, пайда  болу,  салт,  материалды  мәдениет,  идеология,
ылғи анықтау болып тұра алмайды.
      Л.Н.Гумилев  этносты   оның   өзіне   тән   әлеуметтік   және   табиғи
бірліктерімен қарастыру қажеттігін көрсетеді. Этностың ьұрақты  жүйесі  оның
сандық көрсеткішімен және  атадан  балаға  тура  таралуымен,  сонымен  қатар
өзара байланыстылығымен анықталады,  дейді.  Әр  ұлттың  құрылымы  жекелеген
адамдардан,  белгілі  тұлғалардан  құралады.  Ұлтты  осы  тұлға   тұрғысынан
зерттеуіміздің мәні де осында .
      Ұлттық психологиялық ерекшелік  түсінігі.  Этнопсихологиялық  сөздікте
ұлттық  психологиялық  ерекшелік  әлеуметтік-психологиялық  көрініс  ретінде
анықтайды, яғни әртүрлі қоғамдағы сананың болуы.
      Крыско Ресей халқының көп деңгейлі формасын көрсетуде және  зерттеуде,
олардың арасында мотивациялық-фонды  интеллектуалды-танымдық,  эмоциональды-
еріктік, коммуникативті-қимыл әрекеттік деп қарады.
      Сонымен,  мотивациялық-фонды  ұлттық  психологиялық  ерекшелік   нақты
этностың қоғамдағы адамдардың іс-әрекет күшінің  мінездемесінің  ерекшелігін
айқындайды, мотивациялық анықтайды және жұмыс қабілеттілігін ашады.
      Интелектуалды-танымдық ерекшелік ұлттық психиканы  тасымалдаушылардағы
өзіндік қабылдау мен ойлауды танымдық және  интелектуалды  сапада  специфика
түрінде алмастырып,  қоршаған  шындықты  өз  ойымен  қабылдап,  бағалау  мен
түзету жүргізіу.
                             Бақылау сұрақтары:
      1. Кросс-мәдени аспектісінің танымдың процесте қалай анықталады?
      2. «мәдениет» психологияның феномен ретінде категорияның негізін
атаңыз
      3.  Мәдениеттегі Emic и etic мағынасы немен аяқталады
      4 Психологиядағы мәдениет өлшемдерінің көрінісі.
      5. Мәдениеттегі синдром түсінігі?
      6.Мәдениеттегі индивидуалдық және ұжымдықтың этнопсихологиялық
ерекшеліктері.  7.Мәдениет танудағы құндылық өлшемдерінің ерекшеліктері.
                            Ұсынылған әдебиеттер:
      1.Аймаганбетова О.Х. Социально-этнические проблемы современной
психологии. - Алматы: КазНУ, 2008. – 176 с.
      2.Лебедева Н.М. Введение в этническую и кросс-культурную психологию. -
М.: Изд. Дом "Ключ", 1999. – 224 с.
      3.М.Коуол. Культурно-историческая психология. – М.:Когито-Центр, 1997.
– 432 с.
      4.Мацумото Д. Психология и культура. – СПб.: Прайм-ЕВРОЗНАК, 2003.
      5.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 386 с.


      Тақырып 6. Кросс-мәдени аспектідегі тұлға
      Мақсаты: магистранттарды кросс-мәдени аспектісінің  тұлға  түсінігімен
таныстыру.
      Кілттік  сөздер:   мәдени   микрокосм,   универсальды   және   мәдени-
спецификалық тұлғалық сызық және т.б.
      ХХ ғасырдың басында тұлғаны зерттеуге бағытталғын пәнаралық  байланыс,
ол психологиялық антропология атауынан алынған. Бұл  ғылыми  пән  шеңберiнде
тұлғаның мәдени  алдын  ала  келiсiп  алуын  талдауға  (З.Фрейд,  Э.Эриксон,
Э.Фромм),  структуралық  (Ф.Боас,   К.Леви-Строс),конгвистикалық   (Ж,Пиаже,
М.Коуол) тәсiлдер психоаналитиякада  қатар өмiр сүредi.  Бұл  пән  «Мәдениет
және тұлға» мектебіне байланысты жан жақты  таңылды,  сол  уақытта  мына  ой
ұсынылған: тұлға тек  мынадай  жағдайларда  ғана  зерттеуге  болады,  егерде
олардың  мәдени  ортасы  зерттеліп  түсіндірілсе,  тұлғаның  қайлай   жетілу
контекстісі; мен бір  бірімен  бекітілген  әр  түрлі  символдар  арқылы  көп
қатарлы жүйенің  мәдени моделін көрсетеді;  сонымен қатар дамуды  зерттеуге,
өзгерудің, мәдениеттің ықпалын, мына көз қарасқа сүйене отырып, тұлға  -  ол
ең күрделі жүйе болып саналады,  мағыналарды тудыруға қабілетті; тұлға-  бұл
 ерекше микрокосм, одан мәдени даму тікелей бағынышты болып есептеледі.
      30-шы  жылдардың  ортасынан   америка   психологиясында   жаңа   кезең
басталады, мынадай аттармен баланысты А.Кардинера, Р.Линтона, К.Дю Буа  және
т.б.,  олардың   тұжырымдамаларынан   мынадай   ұғымдар   дамуларды   алады,
психонализден пайдалануға  алынған,  мысалы  «санасыздық»,  «төменгi  сана»,
«психиканы қорғайтын тетiктер» және басқалары.
      Бұл  бағыт  теориялық  ұғынуды  негiз  кросс   -   мәдени   зерттеулер
тұжырымдаманы жаса А.Кардинера «негiзгi жеке құрылым».
      Тұжырымдаманың негiзiнде  «модалдi  тұлға»,  американдық  психологияда
ұлттық  мiнездi  қарқынды  зерттеу  XX  -  ғасырдың   40  жылдардың   соңнан
басталды.
      Мәдениеттi -  антропологиялық  зерттеулер  шеңберiнде  ұлттық  мiнездi
зерттеуге  тәсiлдерi  бiрнеше  теориялық-әдiстемелiк  дерлiк  бiр   мезгiлде
ұсынылды. Бұл тәсiлдер соңырақ екi негiзгi бағытта топтастырылды  -  жеке  -
бағдарлалған және мәдениеттi - ортаға келтiрiлген.
      Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
   1. Этнопсихологияда тұлға неге бірегей мәдени микрокосм ретінде қаралады.
   2. Тұлғаның дамуының психологиялық  процесстері  және  мәдени  зерттеудің
      ерекшеліктері немен аяқталады.
   3. Тұлғаны зерттеуге  бағытталған  жекелік-ұйымдастырылған  және  мәдени-
      орталықтандырылғанның ерекшелігін атаңыз.
   4. Тұлғаның концентрлiк үлгiсiнің ерекшелiгі (И.Сау).
   5. Тұлғаның эмперикалық және кросс-мәдени эксперименттік зерттеу
      Пайдалануға арналған әдебиеттер:
      1.Аймаганбетова   О.Х.   Социально-этнические   проблемы   современной
психологии. - Алматы: КазНУ, 2008. – 176 с.
      2.Лебедева Н.М. Введение в этническую и кросс-культурную психологию. -
М.: Изд. Дом "Ключ", 1999. – 224 с.
      3.М.Коуол. Культурно-историческая психология. – М.:Когито-Центр, 1997.
– 432 с.
      4.Мацумото Д. Психология и культура. – СПб.: Прайм-ЕВРОЗНАК, 2003.
      5.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 386 с


      7-8 тақырып. Танымдық процесстегі кросс-мәдени зерттеулер
      Мақсаты: Магистранттарды танымдық процессте  жүргізілген  кросс-мәдени
зерттеудің ерекшеліктерімен таныстыру.
      Кілттік  сөздер:  перцептивті  процестердегі  мәдени   айырмашылықтар,
компенсаторлық болжам, көзқарас және оптикалық алдамшы көрiнiстер және т.б.
      Мәдени тарихи психологияның негізін салушылардың бірі М.Коул атап өтуі
бойынша, ең алғашқы перцептивті процесс мәдени айырмашылықтарымен  зерттеуді
негізгі  еткен  ғасырдың   аяғы   мен   осы   ғасырдың   басында.   Кембридж
университетінің ғалымадары У.  Гиверсом,  К.  Майерсом  және  У.Мак.Дугаллом
іске  асырған  болатын.  Бұл  ғалымдардың  есімдері,  ғылымда   кросс-мәдени
психологияның немесе психолгиялық зерттеуде кросс-мәдени  бағытының  негізін
қалаушылары ретінде есімдері қалды.
      У.Риверс және оның әріптестері сенсорлық қабілеттіліктерге  аса  назар
аударды. Сенсорлы қабілеттіліктерге көздің  жақсы  көруі,  түсті  қабылдауы,
кеңістікті қабылдауы,  есту  қабілеті  жақсы  болуы,  еліктіруі,  дәмділігі,
тактильді  сезімталдығы  және  көру  иллюзиясының  зерттеуге   келетінділігі
жатады. Бұл аталған  қабілеттер,  компенсаторлы  болжамға  сәйкес  қарапайым
халақтар  мен  европалықтардан  айырмашылықтарын  бөлу  керек   еді.   Бірақ
жүргізілген зерттеулердің анализі тек мәдениетаралық  айырмашылықтарды  ғана
көрсеткен.
      Танымдық  процестердегі  кросс-мәдени  зерттеулердің  назарында  басты
мәселе  болып  мәдениеттің  қабылдауға  әсерін  қарастырады.  Ең  біріншіден
активті түрде келесі сұрақтарды қарастырады:  мәдениеттің  көру  иллюзиясына
әсері; перцептивты тәжірибенің өнерді  көруді  суреттеу;  адамдардың  мәдени
ортақтықтың  әсерінің  нәтижесінде,  қоршаған  ортаны  тез   және   нақтырақ
қабылдайды ма? 30 жылдпрдың аяғында Л.С. Выготский, А.Р. Лурия өзбектер  мен
тәджіктердің ойлау және қабылдау ерекшеліктерін зерттеген,  1963-66  жылдары
М.Сегаллом, Д.Кембеллом, М.Херскович түрлі мәдениеттердің  көру  иллюзиясына
эксперименттік-эмперикалық зерттеу жүргізді. Бұл  зерттеулердің  нәтижесінде
тікбұрышты әлем және фронтальді-горизонтальді  теориясының  негізін  қалады.
Бұл екі теорияның да  негізінде  перцептивты  тәжірибенің  негізінде  әлемді
қабылдау болып табылады.  Біздің  көруіміздің  барлығы-объектіге  шағылысқан
жарық комбенациясы болып  табылады.  Ол  көз  сеткасымен  қабылданып  біздің
дүниені   қабылдау   тәжірибеміз   негізінде    қабылдайды.    (Ол    біздің
тәжірибемізбен және мәдениетіміз негізінде қалыптасады)
      Ойлауды  кросс-мәдени   зерттеу-бұл   көбінесе   психологтар.   Қызмет
атқаратын, үлкен кеңістік болып  табылады.  Түрлі  мәдениетте  қоғам  туралы
әртүрлі  ойлар  қалыптасқан.  Әр  мәдиентте   тұлғаны   табысқа   жетелейтін
қасиеттелді бағалайды. Және әр ортаның ерекшелігіне қарай табысты  іс-әрекет
түрліше бағаланады.  Бұл  өзгешелік  интеллекты  кросс-мәдени  зерттеу  үшін
маңызды болып  табылады.  Себебі,  интеллектіні  анықтауға  арналған  тестты
орындау  арқылы,  іс-әрекеттін  көрсетеді.  Сол  себепті  де  психологтардың
көпшілігі   интеллектіні   анықтауға   арналған   тестті   мәдениеттен   тыс
құрастыруға  болмайды  деп  есептейді,  себебі  вербалді   және   когнетивті
тәжірибенің өзі өлшеуге түседі, ал бұл тестті құрастырушы тұлғаның  өзі  сол
мәдениетте  қалыптасады.  Қазіргі  кезде  этнопсихология  IQ  мәдениетаралыө
өзгешеліктерін атап көрсетеді.  Біріншіден,  интеллект  және  инттелектуалды
тұлға туралы, әртүрлі қоғамда түрлі ой пікірлер қалыптасады.  Екіншіден,  әр
мәдени ортада өзінің қабілеттерінің анықтылығының жолы дұрыстығы  жайлы  ой-
пікірлері сәйкес келмейді.
      Жан Пиаже өзінің ғылыми  жолын  когнетивті  процестегі  мәдениетаралық
ролін  зерттеумен  бастаған  болатын.  Оның  теориялық  жұмыстарының   жалпы
мазмұны  тұлғаның  когнетивті  процессін  мәдени-әсері  болып  табылады.  Ол
мынадай қорытындыға келді, әрбір қоғамдық  ұйымға  сәйкес  өзіндік  анықтама
«ментальділік» беріледі.
      Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
      1. Танымдық процесс пен мәдениеттің арасында қандай байланыс бар?
      2. Перцептивті процесттерден  эксперименттік  зерттеудің  айырмашылығы
қандай? (Р.Риверс, К.Майерс, У.МакДугалл).
      3. Мәдениет пен қабылдаудың арасында қандай байланыс бар?
      4.   Оптикалық   көріністерде   кросс-мәдени   зерттеулерде    қайсысы
жүргізілді?
      5. Л.С.Выготским, А.Р.Лурией жүргізген танымдық  процесстердің  кросс-
мәдени ерекшеліктерін атаңыз.
      6. Ж. Пиаже когнитив пен  мәдени  даму  арасындағы  қандай  байланысты
дәлелдеді?
      7. Интеллектінің кросс-мәдени зертеулерінің қандай мәселелері бар?
      8. Зияткерлік тесттілеудің парадоксы қандай?
      9. Л.Леви-Брюлянің алғашқы қауымдық кезеңдегі адам мен қазіргі адамның
менталитеті жайлы ойы.
      10. К. Леви-Стростың ойлау жүйесіндегі әмбебаптылығы.
      11. Мәдениет және ес жайлы қандай зерттеулер қазіргі психологияға тән?

      12.  Сепира-Уорфаның  лингвистикалық  қатынас  жайлы   болжамы   немен
қорытындыланады?
      Пайдалануға арналған әдебиеттер:
      1.Аймаганбетова   О.Х.   Социально-этнические   проблемы   современной
психологии. - Алматы: КазНУ, 2008. – 176 с.
      2.Крысько   В.Г.Этнопсихология   и   межнациональные   отношения.    –
М.:Экзамен, 2002. –448
      3.Лебедева Н.М. Введение в этническую и кросс-культурную психологию. -
М.: Изд. Дом "Ключ", 1999. – 224 с.
      4.Саракуев Э.А., Крысько В.Г.Введение в  этнопсихологию.  –  М.:Инст-т
практ.психол., 2003. – 344 с.
      5.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 386 с.


      9 тақырып. Этносаралық қарым-қатынас психологиясы
      Мақсаты:    Магистраттарды    ұлтаралық    қарым-қатынастың    негізгі
түсініктерімен таныстыру.
      Кілттік сөздер: ұлтаралық қарым-қатынас, ұлтаралық өзара әрекеттестік,
ұлтаралық қабылдау, ұлтаралық тәрбие т.б.
      Этносаралық қарым-қатынасты анықтаудың бастысы, оларды  бүгінгі  таңда
үлкен  этникалық  топтар  арасындағы  қарым-қатынас  ретінде  қарастырылады.
Дегенмен бiздi ұлтаралық қатынастар үшiн ғана  тән,  психологиялық  оқиғалар
және процесстер  айрықша  болмағанын  түсiнемiз.  Топаралық  және  ұлтаралық
қарым-қатынас үшін универсалды болып табылады.
      Әлемдік  психологиялық  ғылымда   қазірге   дейін   «топаралық»   және
«ұлтаралық қарым қатынас», «топаралық» және «ұлтаралық тәрбие»,  «топаралық»
және «ұлтаралық өзара әрекеттестік» түсініктерінің термині нақты емес.  Оның
жалғасы ретінде, қазіргі әлеуметтік және ұлттық психология  түсініктері  тең
дәрежеде жиі қолданылады.
      Зерттеудің  қызығушылығы,  ережеге  сай  оқиға  алмасып   тұрады,   ол
ұлттардың өмірлік талапқа сай ортада болып жатырған іс-әрекеті.
      Сондықтан  бүгінде  зерттеудің  басты  көзқарасы  мазмұнын  анықтайтын
динамикасын,  мінезі  мен  ұлтаралық  қарым-қатынастың   дамуымен   көптеген
гуманитарлық  ғылымдар  айналысады,  ол  Г.М.Андрееваның  ұлтаралық   қарым-
қатынас    проблемасын    әлеуметтік-саяси    мәдени    білім    жүйесіндегі
интеграцияланған күш ретінде қарауына мүмкіндік береді.
      Ұлтаралық қарым-қатынаста әлеусеттік-психологиялық  өзектілік  ретінде
көрсете   отырып,   басты   қажеті   ұлтаралық   қарым-қатынас   аймағындағы
психологиялық зерттеудің пәнін анықтау  қажет.  Ұлтаралық  қарым-қатынастағы
әлеуметтік-психологиялық   принціптік   ерекшелігі   әлеуметтік    этникалық
проблеманы қазіргі психологияда көңіл аударудың ортасы  ұлтаралық  процестер
және әртүрлі байланыс, қоғамдық қарым-қатынас емес, ішкі  көрініс  және  осы
процесстерді тұлғаның қабылдауы,  ұлттық  этникалық  топтың  мүшесі  ретінде
когнетивті  эмоциялық  орта,  этносаралық  қарым-қатынастың  дамуына  шынайы
белгіленеді.
      Ғылыми білімнің басқа да  салалары  негзінен  қалыптасқан  этносаралық
қарым-қатынастың фиксация және контатациясын шектейді.  Сол  негізге  сәйкес
болар алдағы дамуға  анализ  жасауға  тырысады.  Тек  қана  әлеуметтік  және
этникалық психология  бұл  қарым-қатынастың  ішкі  мазмұнын  зерттей  отырып
олардың сыртқы көрінісін анықтайды және нақты болжам жасай алады.
      Ұлтаралық қарым-қатынастың теориялық және  эмперикалық  негіздерді  ой
елегінен  өткізу  әлеуметтік  этникалық  мәселені  қазіргі  психология   бұл
зерттеу жұмысының структуралық компоненті  когнетивті  эмоциялық  орта  және
этномобилді іс-әрекетін анықтайтын ұлттық этникалық топ өкілдері.
      Осыған орай ұлтаралық қарым-қатынастың  психологиялық  жүйесін  келесі
бағыт бойынша ұсынуға болады: ұлтаралық қабылдау және  ұлтаралық  өзара  іс-
әрекеті.
      Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
      1.Қазіргі этнопсихологияның ұлтаралық қарым-қатынас  негізгі  мәселесі
ретінде.
      2. Топаралық және ұлтаралық  қарым-қатынастың  концепциясының  негізгі
ережелерін атаңыз. А.Тэшфела и Дж.Тернера
      3.Ұлтаралық қарым-қатынастың психологиялық құрылымын ашыңыз.
      4. Ұлтаралық қатынастардың негiзгi психологиялық детерминанттарын атап
көрсетіңіз.
      5.Ұлтаралық      қарым-қатынас      психологиядағы      эксперименттік
зерттеу(В.С.Агеев, В.Г.Крысько, Г.У.Солдатова).
      6.  Ұлтаралық   қарым-қатынас   психологиядағы   эмперикалық   зерттеу
бағдарламасының әдістері және принциптері.
      Пайдаланылуға арналғансұрақтар:
      1.Аймаганбетова   О.Х.   Социально-этнические   проблемы   современной
психологии. - Алматы: КазНУ, 2008. – 176 с.
      2.Крысько   В.Г.Этнопсихология   и   межнациональные   отношения.    –
М.:Экзамен, 2002. –448
      3.Лебедева Н.М. Введение в этническую и кросс-культурную психологию. -
М.: Изд. Дом "Ключ", 1999. – 224 с.
      4.Саракуев Э.А., Крысько В.Г.Введение в  этнопсихологию.  –  М.:Инст-т
практ.психол., 2003. – 344 с.
      5.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 386 с.





            10 тақырып. Қазіргі этнопсихологиядағы кросс-мәдени зерттеулер
       этникалық сәйкестілік

      Мақсаты: Магистранттарға этникалық  сәйкестілік  ұғымымен  таныстырып,
кросс-мәдени зерттеулерде маңызды орын алатынын ұғындыру.
      Кілттік сөздер: сәйкестілік,  ұлттық  сәйкестілік,  этникалық  өзіндік
сана сезім, ұлттық.
      «Сәйкестілік» У.Джеймс «Психология  қағидасы»  жұмысында  алғашқы  рет
«сәй» ұғымын қолданған. Онда «сәйкестілік» ұғымы «тұлғаның-Мен»  түсінігімен
байланыстыра отырып, өзарабайланыстың екі жағы бар екенін  сипаттады.  Яғни,
«біріктіретін-Мен»  және  «Мен  объект  ретінде»  У.Джеймс  осы   ұғымдардың
шеңберінде мыналарынан түйінге келді, психология пәні  бұл  «тұлғаның  тепе-
теңдік  сезімі»  мен  «Мен»-нің  өзара  байланысы.   «Сәйкестілік»   термині
психологиялық контексте алғашқы  рет  З.Фрейд  «Адамзаттың  «Мен»-ін  талдау
және  жаппай  психология»  еңбектерінде  пайдаланған.  З.Фрейд   сәйкестілік
мәселесінің жаңа парадигмаларын ұсына отырып, сәйкестілік, тек баланың  ата-
анасымен эмоцианалды байланысында санадан тыс деңгейінде  көрініс  таппайды,
сонымен қатарәлеуметтік топтар мен тұлғааралық  өзара  әрекеттердің  маңызды
механизмі ретінде қарастырды.
      Соңғы жылдары «сәйкестілік» көптеген  ғылымы  білімдердің  шеңберінде-
әлеуметтану, саясаттану, этнология аумағында да қарастырылып келеді.
      Бірақта, топ пен индивидтің қатынасын зерттеу аумағында индивидке және
тұтастай әлеуметтік ортада психология  көзқарасы  бойынша,  ғылыми  мағыналы
сипатқа ие.
      Э. Фромның «Бегство от свободы» еңбегінде адам мен  қоғамның  өзаралық
қатынасының ерекшеліктерін талдай  отырып  «сәйкестілік»  ұғымын  психология
ғылымының басты ұғымы ретінде қарастырылды.
      Әлеуметтік сәйкестілік этникалық сәйкестілікте басты орын ала  отырып,
әлеуметтік  психологиялық  феномен  ретінде,  ұлтаралық  және  ішкі   топтың
механизімін анықтайды  және  әртүрлі  ұлттық  этникалық  топтың  өкілдерінің
өзара қарым-қатынастың шынайы сипатқа ие.
      «Этникалық бiрдейлiк» терминінің өзі салыстырмалы жаңа, алғаш ол  1953
жылда Д.Рисманның американдық ғалымы зерттеулерiндегi жұмсалды.
      Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар:
      1. У.Джеймс бірдейлікті қалай түсінеді?
      2. Бірдейлікті зерттеу мәселесінде З.Фрейдтің ролі қандай?
      3. Э.Эриксонның «сәйкестілік концепциясының» негізгі ережерін атаңыз?
      4. Ұлттық сәйкестілік және ұлттық санасезім: қарым-қатынас мәселесі.
      5.  Кросс-мәдени   аспектідегі   ұлттық   сәйкестіліктің   мәселелерін
зерттеудегі негізгі бағыттарын атаңыз.
      6.   Ұлттық   сәйкестілікті   зерттеудегі    эксперименттік    әдістер
(С.Московичи, Дж.Келли, Г.У.Солдатова).
      Пайдалануға арналған әдебиеттер:
      1.Аймаганбетова   О.Х.   Социально-этнические   проблемы   современной
психологии. - Алматы: КазНУ, 2008. – 176 с.
      2.Лебедева Н.М. Введение в этническую и кросс-культурную психологию. -
М.: Изд. Дом "Ключ", 1999. – 224 с.
      3.Мацумото Д. Психология и культура. – СПб.: Прайм-ЕВРОЗНАК, 2003.
      4.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 386 с.
      5.Платонов Ю.П. Основы этнической психологии. - СПб.: Речь, 2005–  452
с.



            11- Тақырып. Этносаралық кикілжің психологиясы

      Мақсаты:   Магистранттарды    этникалық   қарым   қатынас    мәдениеті
психологиясымен таныстыру.
      Кілтті  сөздер:  этнокомуникативтік,  құзіреттілік,   вербальді   және
вербальді емес қарым қатынас құралдары т.б.
      Ұлтаралық қарым қатынасты  әлеуметтік  психологиялық  белгілеу  шынайы
этностық өзара әрекеттесуінің көрінісі ретінде зерттеуде тілдің  өзін  емес,
ауызша сөйлеу қалай жүретіндігін зерттеу әлдеқайда маңызды.
      Тұлғаның ұлттық комуникативті  құзіреттілігі  ең  алдымен  оның  басқа
этникалық қауым өкілдерімен қарым қатынасқа  түсуге  даярлығына  байланысты.
Осыған орай, бүгінгі таңда этномәдени қарым қатынасқа талдау  жасаудың  жаңа
жолдарын қарастыру аса қажеттілік тудыруда.
      Тіл,  бір  жағынан  этноинтерпретациялық  фактор  ретінде  бір  ұлттық
этникалық топ өкілдеріне ортақ сезімдері мен  сапасын  қалыптастыруға  ықпал
етсе, екінші  жағынан  басқа  топ  өкілдері  мен  этнодифференциялық  фактор
ретінде қарастыруға болады.
      Ойлау процесі  олардың әлемдегі ассоцациялық интерпретациялық  қаблеті
әрі түсінігі бірдей немесе әртүрлі болуы мүмкін,  себебі  олар  басқа  тілде
сөйлейді, бұл тіл оллардың ойлау құрылымын қалыптастырады.
      Мұндай жағдайда  психологиялық  тілді  түсіну,  тек  қана  сөйлемшенің
тәсілін елестетіп қоймай, пішінімен  көрсетіледі,  адамның  ойының  бейнесін
айқындаушы яғни,  тұлғаның  жетекшілік  ойлау  іс  әрекеті  және  бағдарлама
граматика ойды өзі қалыптастырады.
      Тіл арқылы моральды этникалық, құндылық,  жүйесі  құрылады,  қоғамдағы
идеялдық бағыт және сол сияқты біздің лингвистикалық ойлау әлемін  белгілеу.
Біздің мәдени оймен бағытқа ғана қатысты емес сондай ақ біздің өз саналы  іс
әрекетімізді қамтиды.
      Сондай  ақ   қазақ   мәдениетінде   қарым   -қатынас   үлгісі   ұлттық
комуникативтік қасиет қалыптасқан.
      Ұлтаралық бейімделу мәселелерінің  әлеуметтік  психологиялық  зерттеуі
маңызды сипатқа ие  соның  ішінде  қазіргі  психологиялық  жаңа  (мәдениетке
бейімделу ретінде түсіндіріледі). Процесс нәтижесінде  адамның  салыстырмалы
түрде психологиялық теңдігін және басқа  инокультты  ортадағы  алатын  орнын
онда кездесетін этникалық таптаурын өзгерістермен жаңа қоғамда  өзінің  яғни
сәйкестенуі қарастырылады.
      Бүгінгі таңда ұлтаралық  бейімделудің  тұтастай  үрдісі  аккультурация
нәтижесінің соңғы нәтижесі ретінде, этностың  мәдениетіндегі  өзгерістерінің
құндылықтарының, нормаларын, әдет ғұрыптарын қамтамасыз етеді.
      ХХ ғасырдың 50 жылынан бастап ұлтаралық қарым-  қатнастары  мен  өзара
әрекеттерінің байланысында аккультурация мәселесі қазіргі  заманғы  батыстың
әлеуметтік психологияның маңызды бағыттарының бірі болып табылады.
      Қазіргі әлеуметтік және этникалық психологияда аккультурация әлеуметік
психологиялық феномен ретінде қарастырылады,  бұл  жағдайда  әртүрлі  ұлттың
өкілдері әлеуметтік  этникалық  топтарда  тікелей  және  жалғастырушы  қарым
қатынас  рөлін  атқара  отырып  оның  нәтижесінде  2  топта  немесе  1   топ
мәдениетінің өзгеріс туындайды.
      Бір жағынан мәдени өзгерістердің басқа басты  қызығушылықтарының  бірі
топтың контекстінде орын алады ең  алдымен  қандайда  бір  ұлттың  этникалық
тобының өкілдерінің әрбір жеке тұлғасының психологиялық   деңгейінде  жүзеге
асады.
      Дж. Берри пікірінше тұлғаның аккультурация  үрдісі  басқа  мәдениеттің
мәселесімен себептелініп келгендер өзінің мәдениетін сақтай  отырып  (өзінің
ұлттық мәдениеті мен сәйкестігін  сақтау)  және  ұлтаралық   өзара  әрекетін
(қандай деңгейде тұлға «басқа»  мәдениетке  енеді  немесе  өзінің  ортасында
қалады).
      Соңғы  кездері  көптеген  этноста  өзінің  этникалық  болмысын  сақтау
қажеттілігі  және   өзіне   тән   этностық   ерекшеліктерін   соның   ішінде
аккультурациялық табысты стратегиясы аккультурация  интеграцияға  ауыстырыла
отырылуы сәйкестенедіде пайда болуы өзінің ұлттық  этникалық  тобы  басқалар
мен де бірдей қажетттіліктерге ие.
      Ұзақ жылдар бойы аккультурация нәтижесінде адаптация процесін  зерттеу
кезінде оның бірнеше түрлерін бөліп  көрсету  мүмкінділігі  туындады.  Соның
ішінде түрлері төмендегідей болады,  әлеуметтік  мәдени,  экономикалық  және
психологиялық.
      Әлеуметтік мәдени бейімделу тұлғаның бейімделу  процесі  ретінде  жаңа
басқа этнкалық ортаның  әлеуметтік  және  мәдени  жағдайларына  бейімделінуі
қарастырылады.
      Психологиялық бейімделу тұлғаның психологиялық   тұрғыда  қанағаттануы
және пиғылы өзі үшін жаңа әлеуметтік этникалық мәдени  ортада  бейімделуімен
сипатталады.
      Осыған байланысты әлеуметтік этникалық мәселелер ұлтаралық бейімделуді
зерттей  отырып  текқана  полиэтикалық   және   мультимәдениетінде    өзекті
мәселелерінің бірі Қазақстан Республикасы алдыңғы қатарлы  мемлекеттің  бірі
болуы керек.
      Қорыта келе ұлтаралық  өзара  әрекетпен  мульти  мәдениеттің  дамуының
негізгі идеясы әртүрлі этникалық ұлт  топтардың  бірдей  ұлттық  мемлекеттік
контексте жүзеге асуы.
      Бұл принцип, мультимәдениеттің саясатын анықтай отырып оның  негізінде
мемлекет аралық қарым- қатнасы құру жасалады сонымен қатар,  әртүрлі  топтың
этникалық және мәдени өзара әрекеттің негізінде  көп  ұлттық  қоғамның  ішкі
бірлігі мен сипатталады.
      Біздің  көзқарасымыз  бойынша  аккультурация   стратегиясы   дегеніміз
мультимәдениеттік  болып  табылады,  оның  негізінде  бір  жағынан  саясатта
қоғамдағы ұлттық этникалық топтарды  жағымды  қарым  қатынас  қалыптастырды.
Екінші  жағынан  олардың  қажеттілігіне  барлық  әлеуметтік   институттардың
бейімделуін жүзеге асыру болып табылады.
      Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында  тұрғылықты  әр  түрлі  ұлттық
этникалық   топтары   бір-бірінің   мәдениетін   игере   отырып   бір-біріне
көмектеседі және өзін мәдени  құндылықтарын  сақтауды  қамтамасыз  ететініне
күмәніміз жоқ.
                    Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар
   1. Ұлтаралық өзіндік қарым қатынаста не ұсынады
   2. Д. Моцумото теориясында тіл  және  мәдениет  арасындағы  ереже  негізі
      қалай көрінеді
   3. Коммуникаимвтік анықтамасын беріңіз
   4. Қазақ ұлтында этнокомуникативтік іс әрекеттің ерекшелігінің анықталуы.
   5. Орыс ұлтында ұлттық комуникативтік іс әрекеттің ерекшелігін анықтау
   6. Қарым қатынаста вербальды емес психология нені түсіндіреді
   7. Қазақстан Республикасының  ұлтаралық  қарым  қатынасының  крос  мәдени
      зерттеулері
                       Пайдалануға арналған әдебиеттер
      1.Аймаганбетова   О.Х.   Социально-этнические   проблемы   современной
психологии. - Алматы: КазНУ, 2008. – 176 с.
      2.Лебедева Н.М. Введение в этническую и кросс-культурную психологию. -
М.: Изд. Дом "Ключ", 1999. – 224 с.
      3.Мацумото Д. Психология и культура. – СПб.: Прайм-ЕВРОЗНАК, 2003.
      4.Стефаненко Т.Г. Этнопсихология. - М.: Аспект Пресс, 2006. - 386 с.
      5.Платонов Ю.П. Основы этнической психологии. - СПб.: Речь, 2005–  452
с.


      12- тақырып. Этносаралық және мәдениаралық қатынастар психологиясы
      Мақсаты: магистрант этна психологиялық  көздестiрiлсiн  және  кросс  -
бизнестiң саласында мәдени зерттеулермен.
      Негізгі  сөздер:   жетекшiлiктiң   экономикалық   саясат,   институты,
экономикалық  менталитет тағы басқалар.
      Психологиялық  аспектiлердiң  зерттеуiн  ракурсте  ерекше  қызығушылық
макроэкономика астында жиынтық түсiну қабылданған  әсер  бойымен  мемлекетке
өлетiн  «экономикалық  саясат»  категооия  таныстырады   экономикалық   және
қоғамда әлеуметтiк процестер.  Мұндай  экономикалық  саясаттың  түсiнушiлiгi
контексте   экономика    саласында    мемлекеттiк    белсендiлiктiң    жеке,
психологиялық параметр  анықтайтын  факторларды  қатар  ерекшелеуге  болады.
Бұл, бұрын  барлығы,  тәжiрибенiң  жиналған  елiн  қоғамның  дамуын  деңгей,
көлем, сонымен бiрге ұлттың экономикалық менталитетi тарихи дамуды  жүрiсте,
елдiң дамуы таңдамалы үлгiнi мiнез  әлеуметтiк-экономикалық  жасалған  елдiң
экономикалық әлеует әлеуметтiк-саяси және жетекшiлiктiң институты.
      Бүгiн ерекше өзектiлiк және психологиялық талдау қызығушылық ең  үлкен
көздiң  нүктесiмен  мұндай  ұлттың  экономикалық  менталитетi,  экономикалық
саясатқа әсер  жетекшiлiктiң  институт  факторлар  таныстырады.  Қабылданған
менталитетпен психологиялық әдебиетте терең  деңгей  ұжымдық  түсiнсiн  және
қондырғылар, индивидтың ұсыныстарын  санасыз  жиынтықты  және  қосатын  дара
сана  немесе  әлеуметтiк  топ  әрекет  жасап,  ойлап,  сезсiн  және  белгiлi
бейнемен әлеммен қабылдау. Менталитет этникалық  ортақтық  өмiр,  мәдениеттi
стиль, өзiндiк  қандай  болса  дағана  емес,  құндылықтар,  пiкiрлер,  дүние
танудың исистемуi, мiнездiң шайтаны, мiнез-құлықтың норманы да бiлдiредi.
      Маңызды  факторды  экономикалық  саясаттың  ұғынуын  негiзде  бағыттың
экономикалық  таңдауға  жоғарғы  мемлекеттiк  жетекшiлердiң   жеке   сапасын
анықталынайтын  әсер  жетекшiлiктiң  институтын   болып   көрiнедi.   Демек,
экономикалық саясат, үлкенiрек дәрежеде елдiң дамуы сан,  экономикалық  үлгi
том  бұл  психологиялық  феномендердiң   әсерiмен   анықталады.Одан   басқа,
санасына мемлекетiн психологиялық әсерлерi және гражданы төменгi санасы  өте
қолынан келетiн кәсiби сауатты  жолымен  жүзеге  асырады  және  оң  имидждың
жасау мемлекеттiк лидерлер  туралы  ақпараттың  беруiн  жұқа  ұйым.  Қазiргi
қазақстандық  бизнесi  өндiрiстiң  қамтитын  фазасын  өндiрiстiк  бизнесiнен
тұрады және тауарларды жасауды жүзеге асырған  тұтынудың  фазасы,  жұмыстар,
услуг, ақпарат, тұтынушы өткiзу олардың келесi рухани қазынайды.
      Шешетiн мағына коммерциялық бизнес  үшiн  тауарлық-ақшалай  ие  болады
және сауда - айырбастау операция және мәмiле. Қаржы бизне сатып алу-сату  өз
объектiсi болады. Ақшалар, валюта, бiр басқа түзулерге айырбасталған  бағалы
қағаз бұл, немесе жанама пiшiнге. Бұл қызметтiң  түрi  iздестiруге,  анықтау
бойымен бағалы бумагтердi нарықтың  тұрақты  талдауы,  маркетинг  қызметiнiң
жүргiзуi бағамдайды және ақшалардың потенциалдық сатып  алушыларын  тартуға,
валюта  және  бағалы  бумагтер.  Одан  басқа,  бизнес   этна   психологиялық
ерекшелiктермен  анықталады   және   мiнез-құлық   өз   кәсiби   әдеп   және
коммуникациялық мәдениеттiң ерекшелiктерiмен.
                       Өзiн-өзi бақылау үшiн сұрақтар:
1.  Этнапсихологиялық  менталитеттердi  санап  шығыңыз   және   экономикалық
саясат.
2. Қандай мәдениеттiң аралығында байланыста болады және ұйымдық құрылыммен.
3. Кросс-мәдени зерттеулер өндiрiстiк құндылықтарды салада өткiздi ме??
4.  Дарашылдық,  ерекшелiктерi  ұйымдастыру  мәдениетiн  өлшеу.  Дара   және
ұйымдастыру мәдениетiнiң корпоративтiк деңгейлерi.
5.   Қарағанда   жетекшiлiктiң   анықтамасында   мәдени    айырмашылықтармен
анықталады және менеджмент пе?
6. Кросс-ұқсастықтардың  мәдени  зерттеулерi  және  лидерлiк  мiнез-құлықтың
айырмашылықтары.
7. Қазақстандық бизнеске тән этно психологиялық ерекшелiктерi  қандай?
8.  Кәсiпкерлiкте  халықаралық  байланыстарды   қарағанда.   кросс-   мәдени
әдептiлікті көрсетедi.
                         Кеңес берiлетiн әдебиеттер:
      1. Экономикалық психологияға Х.Взедение С.М.Жақыпов,\Аймағанбетов
/туралы. Алматы: Ал, қарашы 2003 Т70.
      2. Вотцйческую Лебедев Н.М.енгiзу және кросс - мәдени психологияны. -
"Кiлт" үй М: баспахана, 1999 34.
      3. Мацумото Д.Психологц/және-шi мәдениет. - СПб.: Прайм - еврознак,
2003.
      4. Стефаненко Т.Г.этнопсихология. - Тығыздағыш М: аспект, 2006. - 386.
      5. Этникалық психологияны сновының Ю.П.платоны. - СПб.: Сөз, 2005-452.

3.  Семинар  және  практикалық  сабақтардың  қысқаша  сипаттамасы  (жоспары,
семинар және практикалық сабақтардың тапсырмалары )
      Семинар сабақтың жоспары
      Тақырып  1  Қазiргi  этнопсихологияның  негiзгi  теориялық-әдiстемелiк
аспектiлерi.
      1.«Әлеуметтік-этникалық парадокс» түсінігі
         o «Әлеуметтік» және «этникалық» өзара байланысы
         o Әлеуметтік-этникалық тұлға детерминанты
         o Әлеуметтік-этникалық мәдениет түсінігі.
         o Әлеуметтік этникалық дамудың ұлттық-этникалық ерекшеліктегі рөлі


      Тақырып 2  Қазіргі этнопсихологиядағы кросс-мәдени зерттеулер
      Әлеуметтік психологиядағы, психология тарихында, философияда этникалық
ойлардың туындауы.
      Психологияда антропологияның дамуы.
      Кросс-мәдени зерттеулердегі әлеуметтік этникалық мәселелер
      Тақырып 3 Этнопсихологиядағы  экспериментальды-эмпирикалық  зерттеулер
әдісі
      Этносаралық қатынастар психологиялық детерминанты.
       Этносаралық қатынастар зерттеудегі әлеуметтік психология концепциясы.

      М.Шерифа этносаралық қатынастар зерттеуі
      Когнитивтік теңеулер Г.Тешфел и Дж.Тернер этносаралық қатынастар  жан-
жақты критерилері
      Тақырып 4 Этнопсихологиялық зерттеу бағдарындағы теориялық негіздері -
релявитизм, абсолютизм, универсализм
      ҚР этносаралық  қатынастардың  теоретиялық  және  әдіснамалық  зерттеу
мәселелері.
      ҚР этносаралық қатынастардың қолданбалы аспектілері.
      Этносаралық қатынастар типологиялық талдау деңгейі
      Тақырып 5 Кросс-мәдени зерттеулердегі этнос және мәдениет
      Қазіргі этнопсихологиядағы этникалық сәйкестілік  әлеуметтік-этникалық
мәселе ретінде.
      Екі этностық сәйкестілік өлшеу моделі.
      Этностық сәйкестілік деңгейі
      Тақырып 6 Эксперименттік және кросс-мәдени  зерттеу  психологиясындағы
тулға түсінігі Этномәдени маргиналды және этномәдени екіжақтылық түсінігі.
       Қазақстанда маргиналды және көпұлтты актуальность үйрену мәселелері
      Маргиналды тұлғаны  эксперименттік зерттеу.
      Тақырып 7 Таным процесіндегі эксперименттік зерттеулер
      Этникалық сәйкестілік ықпал ету тілін зерттеу.
      Этникалық сәйкестілік қалыптастыруда тілдің алатын орны.
      Тіл асқада этнодифференциялық  белгі.
      Этнолингвистикалық сәйкестілік теориясы.
      Этникалық сәйкестілікте эмпирикалық зерттеулер тіл мен байланысты.
      Тақырып 8 Кросс-мәдени аспектісінің танымдық  процесіндегі  әдіс  және
әдістемелерді үйрену.
      Қазіргі психологиядағы әлеуметтік –этникалық тіл мәселелері.
      Ұлттық саясат және ұлттық мәдениет.
      Этносаралық  қатынастар  тілі  және  мемлекеттік  тілдің   әлеуметтік-
этникалық аспектісі.  Этносаралық қатынастар түсінігі.
      Билингвизм түсінігі.
      Тақырып 9  Этносаралық  қатынастар  психологиясы  эксперименттік  және
кросс-мәдени зерттеулер
      Қазіргі әлеуметтік-этникалық психологиядағы этносаралық түсінігі.
      Этносаралық түсігінің механизмі.
      Эсносаралық түсінігі әртүрлі этнос өкілдерінің ерекшеліктері
      Тақырып 10 Эксперименттік және кросс-мәдени зерттеулеріндегі этникалық
бірігу
      Қазіргі психологиядағы этникалық стереотиптер құрылымы
      Автостереотиптер және   гетеростереотиптер.
      Этносаралық қатынастардың стереотип механизміне көзқарастары.
      Этникалық стереотиптер этносаралық қатынастар  мониторингі формасында.








































      Практикалық сабаққа қалай дайындалуға болады?
      Магистранттар   дәріс   материалдарына,   ұсынылған    еңбектер    мен
әдебиеттерге сүйену қажет. Жиналған  материалдарды  бір  жүйеге  келтіріңіз.
Әрбір автордың негіздемелерін зерттеп, танысыңыз. Өзіңізді  осы  авторлардың
позициясына қойып көріңіз.
      Сабақ барысы.
      Магистранттар  белгілі  бір  психологиялық   мектептердің   позициясын
көрсетуге байланысты топтарға бөлінеді. Әрбір топ  15-20  минутта  дискуссия
барысында  өздерінін  көзқарастарын  дәлелдеп   шығатын   сұрақтар   тізімін
белгілейді. Қарсылас жақты мұқият тыңдап, олардың келтірген  дәлелдемелердін
дұрыс,  бұрыстығын  анықтаңыз.  Осындай  көптеген  көзқарастардың  балаларға
білім беру  мен  оларды  тәрбиелеуде  алатын  орны  қандай?  Бір  проблемаға
байланысты бірнеше көзқарастардың болуы неліктен? т.б. сұрақтар  төңірегінде
ойланып көріңіз.


      4 МАГИСТРАНТТЫҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
      4.1. МӨЖ және МӨЖО тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұсқау.
      Магистранттардың өздік жұмысы (МӨЖ) олардың индивидуалды  және  топпен
оқу әрекетінің көптеген түрлері кіреді,  бұлар  оқытушының  көмегінсіз  іске
асады (немесе жартылай көмегі, егерде өздік жұмысы аудиторияда орындалса).
       Өздік жұмысының маңыздылығы оқытыушының көмегінсіз,  магистранттардың
міндетті түрде қатысуы мен, алынған ақпаратты білімде  қолдану  оның  қандай
да бір іс-әрекетте қолданылуынан тұрады.
        МӨЖ– өзінің білімін жетілдіру әдісі,  оқытудағы  әртүрлі  әдістермен
дедактикалық  байланысы.  Магистрант  өздік   жұмысы   процесінде   белсенді
шығармашылық  жеке  тұлға  ретінде  көрінеді,  өзінің  мәдениетін  таратушы,
бағдарын,болашақ мамандыққа көрсетеді.
      І. Берілген тақырыпты конспектілеу.
      Негізгі талаптар:
   1.  Жазып  отырған  тақырыптан  алшақтамай,  оның  мазмұнын  нақты  ашуға
      талпыну.
   2. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
   3. Міндетті түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын  жоспарға  сай  рет-
      ретімен жүйелі баяндауы қажет.
   4. Жұмыс түсінікті, мағыналы, орамды тілмен жазыдуы тиіс.
   5. Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
      Реферат жазуда не ескеріледі?
   1.  Таңдап  алған  рефераттың  тақырыбына   қатысты   студент   кішігірім
      зерттеулер жасайды. Магистрант осы алғашқы ғылыми  жұмысқа  байланысты
      мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
   2. Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
   3. Реферат жазуда магистрант негізгі  мәселені  ажыратуға,  тақырыптардың
      өзара сабақтастығын тануға дағдыланады.
   4. Фактілер,  фактілік  материалдарды  іріктеу  және  жинақтау  негізінде
      таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
   5.  Пайдаланған  деректер,  материалдар,  әдебиеттердің  тізімін,  қайдан
      алғанын  (сілтеме)  қайда,  қашан,  қандай  баспадан  жарық   көргенін
      көрсетуі қажет.
   6. Магистранттардың жазған рефераты аудиторияда талқыланады.  Ең  алдымен
      оқытушы қысқаша реферат тақырыбымен,  негізгі  идеясымен  таныстырады.
      Тақырыпты зерттеуші студен  реферат  мазмұнын  аудиторияда  баяндайды,
      сұрақтарға жауап береді.
      Жұмыстың  мұндай  түрі,  формасы,   нұсқасы   студенттердің   танымдық
белсенділігін арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
      Рефератты  талқылау  –  шығармашылық  жұмыстың  бір   көрінісі,   яғни
білімділік, қызығушылық тұрғысынан және тәрбиелік  мән-мазмұны  зор  әрекет,
жұмыс. Бұл кезде сөйлеушілер негізгі мәселеден ауытқымай,  нақты,  тұжырымды
ой айтуға көңіл бөлуі тиіс.
      Рефератты талқылып, қорытындысын шығару  –  маңызы  зор  жауапты  сәт,
белгілі бір тақырып төңірегінде  ғылыми  дәйекті  тұжырымдар  жасап  үйрену.
Соңында оқытушы  реферат  жазған  студенттің,  пікір  айтушылардың  сөздерін
жинақтап,  қажетті  толықтырулар  енгізеді,  мәселенің  түсініксіз  тұстарын
анықтап, түзетулер жасайды, толықтырады, өзгертеді.
      Магистранттардың  өздік  жұмыстарды   орындауларына   жалпы   кеңестер
(нұсқаулар)
      1. Өздігінен  білім  алу  үшін,  алдымен  сол  жұмысқа  қажетті  нақты
дағдыларға (іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар, түрлі  анықтама
әдебиеттерді пайдалана білу, оқығандарды жазып алу т.б. ) ие болу керек.
      2. Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды (уақыт, орын, тиісті
әдебиеттер  мен   құралдардың   болуы   т.б.)   керек   етеді,   ең   дұрысы
кітапханаларда, оқу залдарында біліммен шұғылдануға дағдылану.
      3. Өздігінен білім алатын адам нені оқитынын анық  біліп,  ол  жұмысты
белгілі жоспармен, жүйемен жасауы керек.
      4.Алғашқы кезде оқытушылардан, тәжірибелі адамдардан,  кітапханалардан
ақыл-кеңес алудың пайдасы зор.
      5. Өздігінен білім алу жұмысын асықпай, көп үзіліс  жасамай  жүргізген
жөн.
      6. Оқыған материалды мұқият ұғатындай етіп ұғып,  түсінбеген  жерлерді
қалдырмай, қайталап оқып, оның негізгі жақтарын жазып алу қажет.
      7. Анықтама әдебиеттерді, энциклопедияларды,  түрлі  сөздіктерді  қоса
пайдаланып отыру керек.
      Магистранттардың  өздік жұмыстарын ұйымдастыруға қойылатын талаптар.
         • Жұмыстың көлемін шамадан тыс  асырмай,  оның  сапасын  арттыруға
           көңіл аудару;
         • Магистранттардың өздік жұмысын оқу  жұмысының  басқа  түрлерімен
           дұрыс ұштастыра білу;
         •  Магистранттардың  дербестігін  арттырып,  өзіндік   білім   алу
           қабілетін жүйелі түрде дамыту;
         •  Өзіндік   жұмыстың   мазмұнына   күнделікті   өмірден   алынған
           материалдарды, хабарларды енгізу;
         • Магистранттардың табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын,
           сонымен қатар нақты фактілер мен құбылыстарды  өздігінен  талдап
           түсінуге үйрету;
         • Магистранттардың алған  білімдерін  іс  жүзінде  қолдана  білуге
           дағдыландыру;
         • Магистранттардың оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға,  әр
           уақытта дербес және белсенді әрекет жасауға баулу;
         •  Магистранттардың  өздігінен  дербес  жұмыс  істеу,  еңбек   ету
           дағдыларын қалыптастыру.
      4.2. МӨЖ тақырыптарының тізімі мен аралық бақылау сұрақтары
      МӨЖ тақырыптарының тізімі
   1. Этнопсихологиядағы этникалық сәйкестілік мәселелері
   2. Психологиядағы этнос және мәдениет түсінігі Түсініктеме жасау.
   3.  Этнопсихологиядағы  эксперименттік  зерттеулерге  анкета   құрастыру,
      зерттеу әдістерін дайындау.
   4. Этносаралық қатынастар психологиясы.
   5. Психологиядағы этнос және мәдениет түсінігі Түсініктеме жасау.
   6. Этнопсихологияның зерттеу әдістері
   7. Ұлттық саясат және ұлттық мәдениет.
   8. әртүрлі этнос өкілдерінің ерекшеліктері.
   9. Этносаралық қатынастар психологиясы.
  10. Этносаралық шиеленіс психологиясы.
  11.  Этникалық  стереотиптер   кросс-мәдени   контексінде.    Эссе   жазу:
      Мәселелер: ұлттық психологияда этносаралық,  бағыт  беру,  ескертулер,
      әдет қалыптастыру
  12. Этносаралық кикілжіңді жоюдың әдістемелік нұсқауын құрастыру
  13. Қазіргі әлеуметтік-этникалық психологиядағы этносаралық түсінігі.
  14.  Қазақстандағы  этнопсихологияның  негізгі  мәселелері  және   қазіргі
      жағдайы»
  15. Қазақстандағы этностардың ұлттық ерекшеліктерімен өмір салты


                «Этнопсихологияның өзекті мәселелері» пәнінен
            магистранттардың білімін бағалауға арналған сұрақтар.


                              Бақылау сұрақтары
      &&&
      $$$007-001-000$3.7.4 1- межелік бақылау тестілері.
   1. Қазіргі әлемдегі әлеуметтік этниканың рөлі.
   2. Қазiргi заманның этникалық парадоксi. Қазiргi әлемде этнопсихологиялық
      бiлiмдерінің психологиялық себептерi.
   3. Этнопсихология бұл бiлiмдердiң пәнаралық байланысы.
   4. Қазiргi этнопсихологияның негiзгi бағыттары, мақсаты және мiндетi.
   5. Логика және этнапсихологиялық зерттеулердiң құрылуының принциптері.
      Этнопсихологиялық зерттеулердің түрлері (стандартты және кросс-
      мәдени).
   6. Бағдарлама және үйреншiктi этнопсихологиялық зерттеулердiң құрамы.
   7. Этнопсихологиядағы эмпирикалық әдіс және әдіснамалық мәселелер.
   8. Этнопсихология контексіндегі бихевиоризм парадигмасы.
   9. Этнопсихологиядағы позитивті моделі.
  10. Этнос және мәдениет. Психологиядағы этнос түсінігі. (А.Арутюнов,
      Ю.В.Бромлей, Л.Н.Гумилев, С., Т.Г. Стефаненко, Д.Мацумото,
      Н.Н.Чебоксаров).
  11. Мәдениет психологиялық феномен ретінде.
  12. Emic и etic – мәдениеттің негізгі аспектісі.
  13. Мәдениеттегі психологиялық өлшемдер.
  14. «Әлеуметтік-этникалық парадокс» түсінігі
  15. «Әлеуметтік» және «этникалық» өзара байланысы
  16. Әлеуметтік-этникалық тұлға детерминанты
  17. Әлеуметтік-этникалық мәдениет түсінігі.
  18. Әлеуметтік этникалық дамудың ұлттық-этникалық ерекшеліктегі рөлі
  19. Қазіргі этнопсихологиядағы кросс-мәдени зерттеулер
  20. Әлеуметтік психологиядағы, психология тарихында, философияда этникалық
      ойлардың туындауы.
  21. Психологияда антропологияның дамуы.
  22. Кросс-мәдени зерттеулердегі әлеуметтік этникалық мәселелер
  23. Этнопсихологиядағы экспериментальды-эмпирикалық зерттеулер әдісі
  24. Этносаралық қатынастар психологиялық детерминанты.
  25. Этносаралық қатынастар зерттеудегі әлеуметтік психология концепциясы.
  26. М.Шерифа этносаралық қатынастар зерттеуі
  27. Когнитивтік теңеулер Г.Тешфел и Дж.Тернер этносаралық қатынастар  жан-
      жақты критерилері


      &&&
            $$$007-001-005$3.7.5 2-межелік бақылау тестілері
   1. Тұлға мәдениеттің ең маңызды нысаны.
   2. Мәдениет және психологиялық процестегі тұлға дамуы.
   3. Тұлғалық бітістер және олардың мәдениетпен байланысы.
   4. Тұлғаның концентрикалық моделі (И.Сау).
   5. Қазіргі этнопсихологиядағы этносаралық  кросс-мәдени зерттеулердің
      негізгі мәселелері. Когнитивисттік концепциядағы топаралық және
      этносаралық қатынастарды зерттеудің негіздері (А.Тэшфел, Дж.Тернер).
   6. Этносаралық шиеленіс зерттеудің мәселелері (Г.У.Солдатова).
   7. Этносаралық шиеленіс және шешу механизмдері.
   8. Этносаралық шиеленістегі  Суггестия және контрсуггестия
      (Б.Ф.Поршнев).
   9. Этносаралық шиеленіс зерттеудің мәселелері (Г.У.Солдатова).
  10. Этносаралық шиеленіс және шешу механизмдері.
  11. Этносаралық шиеленістегі
  12. Суггестия және контрсуггестия  (Б.Ф.Поршнев).


      $$$007-001-007$3.7.6 Емтихан сұрақтары немесе тестілер үлгілері


                        Емтиханға дайындық сұрақтары
   1. Қазіргі этнопсихологияның негізгі теориялық-әдіснамалық аспектісі
   2. Этнопсихологиялық зерттеулер туралы түсінік
   3. Қазіргі психологиядағы этнопсихологиялық және кросс-мәдени зерттеулер
   4. Этнопсихологиядағы эксперименттік зерттеулер
   5. Этнопсихологиядағы экспериментальды-эмпирикалық зерттеулер әдісі
   6.  Этнопсихологиядағы  кросс-мәдени   зерттеу   бағыттарының   теориялық
      негіздері
   7. Этнопсихологиялық зерттеу бағдарындағы теориялық негіздері -
      релявитизм, абсолютизм, универсализм
   8. Этнос және мәдениет туралы түсінік
   9. Кросс-мәдени зерттеулердегі этнос және мәдениет
  10. Тұлға кросс-мәдени аспектісі
  11.  Эксперименттік  және  кросс-мәдени  зерттеу  психологиясындағы  тулға
      түсінігі
  12. Танымдың процестегі кросс-мәдени аспекті
  13. Таным процесіндегі эксперименттік зерттеулер
  14. Кросс-мәдени аспектісінің танымдың процесі
  15.   Кросс-мәдени   аспектісінің   танымдық   процесіндегі   әдіс    және
      әдістемелерді үйрену
  16. Этносаралық қатынастар психологиясы
  17. Этносаралық қатынастар психологиясы эксперименттік  және  кросс-мәдени
      зерттеулер
  18. Қазіргі этнопсихология кросс-мәдени зерттеулеріндегі этникалық  бірігу
      жүйес
  19. Эксперименттік және кросс-мәдени зерттеулеріндегі этникалық бірігу
  20. Кросс-мәдени зерттеулер контекстіндегі этникалық стереотиптер
  21. Эксперименттік және кросс-мәдени зерттеулеріндегі этникалық стереотип
  22. Психологиядағы этносаралық кикілжің және шешу жолдары
  23. Этносаралық кикілжің және шешу жолдарын эксперименттік талдау
  24. Этносаралық қатынастар және мәдениет психологиясы
  25. Эксперименттік және кросс-мәдени
  26.   Этнопсихологиядағы   бейімделу   және    аккультурация    мәселелері
      зерттеулердегі этносаралық қатынастар
  27. Эксперименттік зерттеулердегі бейімделу және аккультурация
  28. Кәсіп саласындағы этнопсихология және кросс-мәдени зерттеу
  29. Кросс-мәдени аспектідегі  экономикалық  менталитет  және  экономикалық
      тәртіп мәселелері
  30.  Әлемдегі  қазіргі  әлеуметтік   этникалықтың   мәні.   Б.Ф.Поршневтің
      әлеуметтік-этникалық принциптері жасаған еібегі.
  31. Қазіргі психологиядағы этнопсихологиялық және кросс-мәдени  зерттеулер
      әлеуметтік-этникалық мәселелері
  32. Қазіргі этносаралық қатынастардың әлеуметтік-этникалық мәселелері.
  33.  М.Шерифтің  этносаралық  зерттеулеріне  талдау.  Когнитивтік  подходы
      Г.Тешфел и Дж.Тернердің этносаралық критерилерінің жан-жақтылығы
  34. Казахстан Республикасында этносаралық қатынастардың дамуы
  35. Қазіргі психологиядағыи этникалық сәйкестілік құрылымы.
  36. Этникалық сәйкестілік ықпал ету тілін зерттеу
  37.  Этносаралық  қатынастар  тілі  және  мемлекеттік  тілдің  әлеуметтік-
      этникалық аспектісі.  Этносаралық қатынастар түсінігі.
  38.  Қазіргі  психологиядағы  автостереотиптер  және    гетеростереотиптер
      мәселелері
  39. Қазіргі әлеуметтік-этникалық психологиядағы
  40. Этноцентризмнің әлеуметтік-этникалық мәселелері этносаралық түсінігі
  41. Этносаралық шиеленіс психологиясы
  42. Психологиядағы әлеуметтік-этникалық мәселелер
  43. Кросс-мәдени аспектідегі  экономикалық  менталитет  және  экономикалық
      тәртіп
  44. Этносаралық қатынастар психологиялық детерминанты.
  45. Этносаралық қатынастар зерттеудегі әлеуметтік психология концепциясы.
  46. М.Шерифа этносаралық қатынастар зерттеуі
  47. Когнитивистті теңеулер Г.Тешфел и Дж.Тернер этносаралық қатынастар жан-
      жақты критерилері
  48. Этникалық стереотип этникалық ескертулердің қозғалыс компоненті.
  49. Этникалық ескертулердегі  эксперименттік зерттеулер.
  50. Этникалық ескертулердің  әртүрлі  этностардың  барьерлік  ойлауы  және
      қатынасының көрінуі. (С.М.Джакупов).
  51. Этносаралық шиеленіс зерттеудің мәселелері (Г.У.Солдатова).
  52. Этносаралық шиеленіс және шешу механизмдері.
  53. Этносаралық шиеленістегі  Суггестия және контрсуггестия
      (Б.Ф.Поршнев).
  54. Зерттеу мәселесіндегі этнокоммуникативті құзыреттілік.
  55. Мәдениет контексіндегі коммуникация (құндылықты зерттеу, қарым-қатынас
      нормалары және тәртібі).
  56. Мәдениаралық және мәдениішілік коммуникациядағы зерттеулер.
  57. Этнопсихологиядағы бейімделу мәселесі.
  58. Бейімделудің негізгі түрлері және этаптары.
  59. Мәдениет аралық түсінігі Психологиядағы аккультурация.
  60. Болжамы «культурного шока» (К.Оберг, Н.М.Лебедева).
  61. Этнопсихологиядағы күйзеліс аккультурация негіздері (Дж.Берри).
  62. Экономикалық менталитет және саяси экономикалық зерттеу мәселелері.
  63. Мәдениет және ұйым құрылымдары
  64. Кросс-мәдени зерттеу құндылық қалыптастыру жүйесінде.
  65. Тұлға кросс-мәдени аспектісі
  66.  Эксперименттік  және  кросс-мәдени  зерттеу  психологиясындағы  тулға
      түсінігі
  67. Танымдың процестегі кросс-мәдени аспекті
  68. Таным процесіндегі эксперименттік зерттеулер
  69. Кросс-мәдени аспектісінің танымдың процесі
  70.   Кросс-мәдени   аспектісінің   танымдық   процесіндегі   әдіс    және
      әдістемелерді үйрену
  71. Этносаралық қатынастар психологиясы
  72. Этносаралық қатынастар психологиясы эксперименттік  және  кросс-мәдени
      зерттеулер
  73. Қазіргі этнопсихология кросс-мәдени зерттеулеріндегі этникалық  бірігу
      жүйес
  74. Эксперименттік және кросс-мәдени зерттеулеріндегі этникалық бірігу
  75. Кросс-мәдени аспектідегі  экономикалық  менталитет  және  экономикалық
      тәртіп мәселелері
  76.  Әлемдегі  қазіргі  әлеуметтік   этникалықтың   мәні.   Б.Ф.Поршневтің
      әлеуметтік-этникалық принциптері жасаған еібегі.
  77. Қазіргі психологиядағы этнопсихологиялық және кросс-мәдени  зерттеулер
      әлеуметтік-этникалық мәселелері
  78. Қазіргі этносаралық қатынастардың әлеуметтік-этникалық мәселелері.
  79.  М.Шерифтің  этносаралық  зерттеулеріне  талдау.  Когнитивтік  подходы
      Г.Тешфел и Дж.Тернердің этносаралық критерилерінің жан-жақтылығы
  80. Казахстан Республикасында этносаралық қатынастардың дамуы
  81. Қазіргі психологиядағыи этникалық сәйкестілік құрылымы.
  82. Этникалық сәйкестілік ықпал ету тілін зерттеу
  83.  Этносаралық  қатынастар  тілі  және  мемлекеттік  тілдің  әлеуметтік-
      этникалық аспектісі.  Этносаралық қатынастар түсінігі.
  84.  Қазіргі  психологиядағы  автостереотиптер  және    гетеростереотиптер
      мәселелері
  85. Қазіргі әлеуметтік-этникалық психологиядағы
  86.  Этнопсихологиядағы  кросс-мәдени   зерттеу   бағыттарының   теориялық
      негіздері
  87. Этнопсихологиялық зерттеу бағдарындағы теориялық негіздері -
      релявитизм, абсолютизм, универсализм
  88. Этнос және мәдениет туралы түсінік
  89. Кросс-мәдени зерттеулердегі этнос және мәдениет
  90. Этникалық ескертулердің  әртүрлі  этностардың  барьерлік  ойлауы  және
      қатынасының көрінуі. (С.М.Джакупов).


      &&& тест сұрақтары
      1, Әлеуметтік психологияда және этнопсихологияда этносаралық қарым-
қатынастың неше деңгейі бар?
      а 3
      в 1
      с 2
      д 4
      е 5
      2.Әлеуметтік стереотип түсінігі ғылымға қай жылы енгізілді?
      а 1919 ж
      в 1920 ж
      с 1932 ж
      д 1923 ж
      е 1922 ж
      3. Қай принцип әлеуметтік - таптық, тарихи ерекшеліктерді нақтылы
тарихи тұрғыдан қарастыруды көрсетеді?
      а тұлғалық тұрғыдан қарау принципі.
      в этнографиялық факторларды зерттеу приципі.
      с сана мен іс-әрекеттің бірлігі принципі
      д детерменизм принципі
      е гносеологиялық принцип
      4.Ұлттың санатында болудың негізгі белгісі болып табылатын?
      а ұлттық тіл
      в дін
      с салт
      д мақал-мәтел
      е ертегі
      5. «Мәдениет» атауын (латын тілінде) алғашында қандай мағына білдіреді
      а мал бағу
      в егін егу
      с топырақ өңдеу
      д суару
      е баптау
      6.Стереотиптердің негізгі неше әлеуметтік функциясы бар?
      а 1
      в 2
      с 5
      д 6
      е 8
      7.  Этинкалық  стереотиптерге  байланысты  зерттеу  классификациясының
Агеев неше түрін ұсынды?
      а 2
      в 4
      с 7
      д 8
      е 6
      8."Маргиналды тұлға" ұғымына қай жылы және кім ұсынды?
      а 1916 ж Рубинштейн
      в 1911ж Леонтьев
      с 1919ж Р.Декарт
      д 1920ж Р.Парк
      е 1915ж Павлов
      9."Атрибуция" сөзінің аудармасы қандай мағынаны білдіреді?
      а көлем
      в ымдау
      с ұғыну
      д өлшеу
      е телу,есептеу
      10. Р.Келли атрибуцияның неше түрін қарастырды?
      а 3
      в 4
      с 5
      д 6
      е 7
      11.Жалпы мәдениеттің неше түрі бар?
      а материалдық және рухани
      в рухани және әлеуиеттік
      с саяси және экологиялық
      д құқықтық және экономикалық
      е саяси және әлеуметтік
      12.Шиеленісті бейтарап ұғым, кез келген қоғамда міндетті түрде
кездеседі деген
      а Р.Нисбет
      в Э.Джонс
      с К.Зюрхер
      д Р.Келли
      е Д.Конноу
      13.Әлемдік ғылымда этнопсихология қай ғасырда қарқынды дами бастады
      а 16ғ
      в 19ғ басы
      с 20ғ
      д 17ғ
      е 18ғ
      14.К.А.Абульканова  -  Словская  нақты  субъектіні  әлеуметтік  топтан
ажырату үшін қандай түсінікті қолданды?
      а Әлеуметтік индивид
      в Жеке тұлға
      с Индивид
      д Тұлға
      е Адамзат
      15.Этнопсихологияның неше принципі бар?
      A) 6
      B) 3
      C) 2
      D) 7
      E) 9
      16.Детерминизм принципі:
      A) адамдарда белгілі бір ұлт өкілі ретінде көрінетін ұлттық
псмхологиялық ерекшеліктері.
      B) әеуметтік топтар арасындағы өзара қатынас.
      C) этникалық қауымдастықты, халықтарды, этносы.
      D) халықтық құрылу және даму тарихы
      E) Ұлтық рухтың көрінуіне, дамуына, оның географиялық, аумақтық
      17.Этнопсихологияның әдіснамалық принципі ретінде:
      A) детерминизм принципі
      B) ғылыми принцип
      C) объективтілік принципі
      D) жүйелік принцип
      E) этнографиялық факторларды зерттеу принципі
      18.Ш.Монтескьенің  өмір сүрген жылдары:
      A) 1689-1755
      B)1855-1966
      C) 1688-1744
      D) 1788-1899
      E) 1675-1765
      19.1859 жылы неміс ғалымдары философ Г.Штейнталдың және филолог
М.Лацарустың қандай кітабы жарық көрді:
      A) «Тұжырым»
      B) «Мәдениет»
      C) «Халықтық психология туралы ойлар»
      D) «теориялық»
      E) «Ғылыми болжам»
      20.  Этникалық қауымдастық
      А.бір халықты екіншісінен ажыратуға мүмкіндік беретін ортақ  белгілері
бар қауымдастық.
      В кең мағынада, нақтылы этникаға негізделген адамдар тобы, яғни, әрбір
жеке адам туғаннан иемденетін әлеуметтік және мәдени бірегейлік.
      С. этнос пен оның өкілінің өзіндік сана-сезімінің негізі
      Д.  атадан  балаға  мұра  болып  қалатын,  белгілі  бір  топ  мүшелері
ортақтасатын мәдени өзгешелік
      Е.  этнопсихология  этнология   мен   психология   деген   ғылымдардың
біреуініен пайда болған.
      21.  Адамның  өмірдегі  барлық  құбылыстарды  өз   этникалық   тобының
құндылықтарымен өлшеп, бағалауға бейімдігі;  өз  өмір  салтын  артық  көріп,
басқаларға таңу
      А. Этноним
      В. Этникалық бейімделу
      С. Этникалық топ
      Д. Этникалық бірегеилік
      Е. Этноцентризм
      22. «Маргинальді тұлға» ұғымы қай жылы пайда болды?
      А. 1924
      В. 1920
      С. 1925
      Д. 1921
      Е. 1922
      23.  Этникалық  стеротиптерді   зерттеу   классификациясын   В.С.Агель
қаншасын ұсынды?
      А. 5
      В. 4
      С. 7
      Д. 6
      Е. 3
      32. Этноцентризм дегеніміз?
      А.  басқа  этностардың  есебінен  өз  этносына  артықшылықтар  әперуге
талпыну
      В. адам¬дардың  өздерін  қырып-жоятын  геноцидтен  айырмасы,  халықтың
мәдениетін жойып жіберу.
      С.  адамның  өмірдегі  барлық  құбылыстарды   өз   этникалық   тобының
құндылықтарымен өлшеп, бағалауға бейімдігі;  өз  өмір  салтын  артық  көріп,
басқаларға таңу.
      Д. кең мағынада, нақтылы  этникаға  негізделген  адамдар  тобы,  яғни,
әрбір жеке адам туғаннан иемденетін әлеуметтік және мәдени бірегейлік.
      Е.  этнопсихология  этнология   мен   психология   деген   ғылымдардың
біреуініен пайда болған.
      25. Халықтар психологиясын зерттеудің негізгі мақсаты
      А. топ арасындағы қатынастарды анықтау
      В. заңдылықтарын тану
      С. иемденетін әлеуметтік және мәдени бірегейлік.
      Д. өзінің бірегейлігін сезінген халық
      Е. психикалық өмірдің жалпы заңдылықтарын ашу
      26. Әр бір адамның этностық топтың  бақа  да  бір  адаммен  бірігудегі
эмоционалдық қатынастың байланысы
      А. этникалық топ
      В. категория
      С. Қауымдастық
      Д. этностық идентификатция
      Е. Этнмкалық бірегей
      27. Стеротиптердің негізгі әлеуметтік функциясы қанша?
      А. 5
      В. 4
      С. 2
      Д. 6
      Е. 3
      28. Халықтардың өмір сүруінің әлеуметтік психологиялық жағынан,  түрлі
халықтармен әлеуметтік экономикалық саяси  әріптестігінің  түрлі  формаларын
зерттеу бұл
      А. теориялық
      В. қолданбалы
      С. қауымдастық
      Д. тұлғалық
      Е. Этникалық
      29 этникалық топтардың (қауымдастықтың)  күнделікті  өмірге,  қоршаған
орта жағдайына ыңғайлануы; көне заманда  жекелеген  шағын  топтардың  өздері
тұратын табиғи ортаның жағдайына бейімделуі
      А. Этноним
      В. Этнопсихология
      С. Этникалық бейімделу
      Д. Этноэгоизм
      Е. Этнос
      30. XIX ғасырда  этнопсихологияняң  идеялары  «халықтар  психологиясы»
соңына таман дамыды. Олардың өкілдері?
      А. М. Лацарус, Х. Ентейнталь, В. Вундт болды.
      В. Ф. Бэкон, Д. Локк, Б. Спиноза
      С. И. Кант, Г. Гегель,Р. Декарт
      Д. Э. Вебер, Г., А. Адлер, К. Г. Юнг
      Е. Э. Фромм, К. Хорни, Д. Уотсон.
      31  Мынау үш негіздің қайсысы өмірге бірінші тірек?
      а) білім
      в) еңбек
      с) денсаулық
      д) бақыт
      е) ақша
      32. Қоғамдағы әр түрлі процесстердің нәтижесінде (көшіқон,  этномәдени
әрекеттестіктер,қоғамдық  жүйелердің  мадернизациялануы  және   т.б)   пайда
болатын, өзге мәднеиет?
      А. мәнгүрттік
      В. ұлттық негиризм
      С. этномәдени
      Д. Маргинальды тұлға
      Е. этнос
      33.  Зерттеу  оьектісіне   этникалық   қауымдастық,   тіл,   мәдениет,
белгілерін  қамтып  лингвистика,  мәдениеттанудың  зерттеу  оьектісі   болып
табылады?
      А. Психология
      В. Кеңес беру
      С. Әлеуметтік психология
      Д. Этнопсихология
      Е. Диагностиака
      34 Халықтардың  этнопсихологиялық  ерекшелігін  қалыптастыру  фактісін
айқындап теориялық зерттеу?
      А. Қолданбалы
      В. Теориялық
      С. Әлеуметтік
      Д. Ұлттық
      Е. Этнос
      35. Нақты бір этникалық қауымдастық өкілінің күнделікті өмірінде бекіп
қалған, ұрпақтан-ұрпаққа берілетін  әрекет  пен  қарым-қатынастың  нормалары
мен стериотиптері
      А. Ұлттық дәстүрлер мен дағдылар
      В. Салт дәстүрлер
      С. Қоғамдық пікіреріктестіктер
      Д. Ұлттыұ психиканың қалыптасу факторы
      Е. Ұлт психологиясының динамикалық

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс