Файл қосу
Халықаралық құқықтық нормалардың жіктелуі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ | |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ОӘК |ОӘК |
| | |042-14-5-02.01.20.73.03-|
| | |2011 |
|«Халықаралық жария |№1 басылым | |
|құқығы» пәнінің |05.09.2011ж. | |
|оқу-әдістемелік кешені | | |
«Халықаралық жария құқығы» пәні бойынша
«050301 – «Заңгер» мамандығына арналған
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІНІҢ
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛЫ
СЕМЕЙ
2011
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық сабақтар
4. Студенттердің өздік жұмысы
1. Глоссарий
|№ |Терминдік ұғым сөз |Ұғымдық мазмұны |
|1 |Адам құқыларының жалпыға|1948ж10желт.БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы қабылдаған , |
| |бірдей декларациясы |преамбула мен 30баптан тұратын бұл декларация |
| | |мемлекеттерге «нәсілге,жынысқа,тіл мен дінге |
| | |ажыратпай, адамның құқы мен баршаға арналған |
| | |негізгі бостандықтарға құрметпен қарауды орнықтыру|
| | |және дамыту жолында»ынтымақтасуды міндеттеген БҰҰ |
| | |Жарғысын өрбітіп, нақтылай түскен құжат болып |
| | |табылады.Халықаралық қарым-қатынастар тарихында |
| | |тұңғыш рет адамның жалпыға бірдей сақталатын |
| | |құқылары мен бостандықтарының шеңбері айқындалады |
|2 |Заңи акт |Белгілі бір құқықтық нәтиже туындайтын,заңи ахуал |
| | |жасайтын және бүкіл халықтың мүддесіне сай |
| | |өндіріс тәсілдерін қалыптастыру,нығайту және |
| | |дамыту мақсатымен қоғамдық қарым –қатынастарды |
| | |жетілдіруге арналған ресми жазбаша құжат. |
|3 |Жанасып жататын аймақ |бұл аумақтық теңіздің сыртқы шекарасынан тыс |
| | |жатқан, ені 24 миль болатын, аумақтық теңіздің ені|
| | |өлшенетін бастапқы сызықтардан есептелетін теңіз |
| | |кеңістігінің белдеуі. |
|4 |Ерекше экономикалық |бұл аумақтық теңіздін сыртқы шекарасынан тыс |
| |аймақ |жатқан және оған ені 200 мильдей қабысатын, |
| | |аумақтық теңіздің ені өлшенетін сызықтан |
| | |есептелетін теңіз кеңістігінің белдеуі. |
|5 |Континенттік қайраң | бұл жағалаудағы мемлекеттің аумақтық теңізінің |
| | |сыртқы шекарасынан тыс орналасқан, құрлықтың |
| | |сыртқы су асты шекарасының шетінен немесе |
| | |құрлықтың сыртқы су асты шекарасы мұндай |
| | |қашықтыққа таралмайтын аумақтық теңіздің ені |
| | |өлшенетін бастапқы сызыққа 200 мильдей жетпейтін |
| | |теңіздің түбі мен оның қойнауы. |
|6 |Плебисцит |бұл қандай да бір мәселе бойынша халықтың пікірін |
| | |білу мақсатында бүкілхалықтық сауал жүргізу |
|7 |Шекаралық белдеу |мемлекеттік шекараның сызығынан құрлыққа қарай 2 |
| | |километрден көп емес енде немесе шекаралақ |
| | |өзендердің жағалауларының сызығынан бекітіледі. |
|8 |Халықаралық бұғаздар | бұлар барлық мемлекеттердің халықаралық кеме |
| | |қатынасы мен әуе навигациясында барлық тулардың |
| | |(жалау) тендігі негізінде пайдаланылатын әлемдік |
| | |су жолдарының ажырамас құрамдас бөлігі болып |
| | |табылатын теңіздер мен мұхиттарды қосатын |
| | |бұғаздар. |
|9 |Халықаралық каналдар |бұлар халықаралық қарқынды кеме қатынасы жолында |
| | |орналасқан және халықаралық келісімдерге, |
| | |халықаралық құқықтың көпшілік таныған қағидалары |
| | |мен нормаларына сәйкес және каналдардың меншік |
| | |иелері болып табылатын мемлекеттердің ешқандай |
| | |кемсітушіліксіз пайдаланатын теңіздер мен |
| | |мұхиттарды қосатын жасанды құрылыстар. |
|10 |Промульгация |ол қатысушы мемлекеттің бұқаралық ақпарат |
| | |құралдарында халықаралық шартты ресми жариялауды |
| | |білдіреді. |
|11 |Азаматтыққа алу |мүдделі адамның өтініші бойынша белгілі бір |
| |дегеніміз |мемлекеттің азаматтыққа қабылдауы. |
|12 |Арнайы миссиялар | сыртқы қатынастардың шетелдегі уақытша |
| | |органдарының бір түрі, ол араларында айқындалатын |
| | |нақты міндеттерді орындауы үшін бір мемлекеттің |
| | |екінші мемлекетке жіберетін өкілдерінен тұрады. |
|13 |Консулдық қуқық |бұл консулдық мекеменің құқықтық жағдайын, |
| | |сондай-ақ консулдықтың лауазымды адамдарын |
| | |тағайындауды, қызметтерін, артықшылықтары мен |
| | |иммунитеттерін реттейтін қағидалар мен нормалар |
| | |жиынтығы |
|14 |Консул |бұл басқа бір мемлекеттің белгілі бір аумағына |
| | |(округына) келісіммен тағайындалатын мемлекеттің |
| | |лауазымды адамы, ол осы ауданда өз мемлекетінің, |
| | |заңды және жеке тұлғаларының мүдделерін қорғайды, |
| | |саяси, экономикалық, ғылыми, мәдени және басқа да |
| | |байланыстарды дамытуға жәрдемдеседі. |
|15 |Жеке консул |дипломатиялық өкілдіктен дербес консулдық мекемені|
| | |басқаратын адам. Оны арнайы құжат арқылы - |
| | |консулдық мекеме басшысы қызметіне тағайындауды |
| | |растайтын патент, құжат негізінде жұмысқа |
| | |тағайындайды. |
|16 |Консулдық экзекватура |консулдық орналасқан мемлекеттің консулдық мекеме |
| | |басшысының өз міндеттерін атқару үшін нақты |
| | |консулдық округке баруына рұқсат беретін құжат. |
| | |Консулдық экзекватура беру тәртібі консулдық |
| | |орналасқан елдің ұлттық заңдарымен айқындалады. |
|17 |Халықаралық ұйымдар | халықаралық ұйымдардың қызметтерін және құқықтық |
| |құқығы |мәртебесін, пайда болу мәселелерін реттейтін |
| | |қағидалар мен нормаларды біріктіретін осы заманғы |
| | |халықаралық құқықтың бір саласы. |
|18 |Консенсус | шешімдерді дайыпдау мен қабылдау рәсімі, оған |
| | |мүше мемлекеттердің позициясын дауыс бермей-ақ |
| | |үйлестіру және қабылданатын шешімдерге толықтай |
| | |алғанда қарсылықтардың болмауы тән. |
|19 |Халықаралық ұйым | бұл белгілі бір міндеттерді орындау үшін |
| | |халықаралық шарт негізінде құрылған, тұрақты |
| | |әрекет ететін органдар жүйесі бар, халықаралық |
| | |құқық субъектілігіне және халықаралық құқық |
| | |нормалары мен қағидалары негізінде қүрылған |
| | |мемлекеттердін тұрақты бірлестігі. |
|20 |БҰҰ Бас Ассамблеясы |оның барлық мүшелерінен тұратын Біріккен Ұлттар |
| |(БҰҰ БА) |Ұйымының басты органы |
2. Дәрістер
Дәріс сабағының құрылымы
1. Тақырып : Халықаралық жария құқығының ұғымы
Осы заманғы халықаралық қатынастардың негізгі белгілері және халықаралық
құқық - құқықтың ерекше жүйесі.
Қазіргі болмытағы халықаралық қатынастардың қызмет ету жағдайы және
жүйеленуі мен үдемелі дамуы.
3. Халықаралық жария және халықаралық жеке құқық.
1.Халықаралық құқық нормалары мен мемлекеттердің тәуелсіздік құқықтарын
құрметтеу мемлекеттер арасындағы сапалы өзара қатынастардың негізгі
алғышарты болып табылады. Халықаралық қүкык нормалары халықаралық
қатынастардың пайда болуынан туындайды. Халықаралық қатынастарды
халықаралық құқық реттеп отырады, сонымен бірге оның нормаларына өз әсерін
тигізеді. Халықаралық құқық кез келген қоғам өмірінде маңызды орынға ие
болатын жан-жақты және дамыған халықаралық қатынастарды реттейді.
Халықаралық қатынастар халықаралық құқық нормаларының мазмұнын
айқындайды.Жеке зерттеулерді қажет ететін іргелі проблемаларға ең бірінші
халықаралық жүйедегі халықаралық құқық пен халықаралық қатынастардың орны
туралы проблеманы жатқызуға болады. Мәселен, халықаралық қатынастарды
зерттеушілер халықаралық қатынастарды маңызды және анықтаушы деп есептейді,
оларды жүйе ретінде қарастырады (Г.А.Арбатов, Н.И.Лебедев, Ш.Г.Санакоев,
Д.Г.Томашевский, т.б).Халықаралық құқықтар мағынасында алғанда мыналарды:
біріншіден, мемлекеттер мен мемлекет тәріздес құрылымдарды; екіншіден, өз
тәуелсіздіктері үшін күресуші халықтар мен ұлттардың, мемлекеттік
құрылымдардың орнығу процесін; үшіншіден, халықаралық ұйымдарды;
төртіншіден, мемлекеттер тобын; бесіншіден, осы белгілердің арасындағы
байланысты білдіреді.Жоғарыда аталғандардан басқа, халықаралық жүйенің
құрамына сондай-ақ халықаралық қатынастарда әрекет ететін халықаралық-
құқықтық және өзге де әлеуметтік нормалар кіреді. Халықаралық жүйеге айқын
тұтастық, басқа компоненттерден салыстырмалы оқшаулық сипаты тән.
Халықаралық жүйенің ерекшелігі - оның негізгі белгісі, мемлекеттің
біріншіден, халықаралық жүйенің бір бөлігі болып табылатындығы, екіншіден,
одан тыс та өмір сүре алатындығы.Сонымен, халықаралық құқықтың даму және
қызмет ету проблемаларын айқындағанда, осы заманғы халықаралық
қатынастардың ерекшелігін, халықаралық жүйе үғымы мен компоненттерін
анықтауға тура келеді.Халықаралық қатынастар - бұл мемлекеттердің
арасындағы саяси, экономикалық, құқықтық, дипломатиялық, әскери, мәдени,
ғылыми, идеологиялық және өзге де байланыстар жүйесі.Халықаралық құқық -
мемлекеттер арасындағы әр түрлі саяси, экономикалық және өзге де
қатынастарды, сондай-ақ халықаралық қатынастарға қатысушы басқа да
құрылымдарды реттейтін құқықтың бір бөлімі. Ол құқықтың ерекше жүйесі ғана
емес, ішкі мемлекеттік құқықтың барлық өзге салаларынан едәуір айырмашылығы
бар. Халықаралық құқық халықаралық қатынастарды реттейтін шарттық және
нормалар мен қағидалар жүйесін және мемлекеттің салыстырмалы келісілген
еркін көрсетеді.Халықаралық құқық өзінің генетикалық және мәні жағынан
мемлекетпен байланысты болғанына қарамастан, жеке бір мемлекеттің құқығы
болып есептелмейді, сондай-ақ мемлекеттегі жоғары құқық болып та
табылмайды. Ол мемлекеттердің өзара қатынасын бекітуші және қамтамасыз
етуші мемлекетаралық құқық болып табылады.Егер ішкі мемлекеттік құқықтың
барлық салаларында субъектілер ретінде, яғни құқықтар мен міндеттемелерді
иемденушілер жеке және заңды түлғалар болса, халықаралық құқықта
субъектілер екі топқа бөлінеді: 1-топ - негізгі субъектілер: а) тәуелсіз
мемлекеттер; ә) өз тәуелсіздіктері үшін күресуші ұлттар мен халықтар; 2-топ
- қосымша субъектілер: а) халықаралық ұйымдар; ә) мемлекетке ұқсас
құрылымдар. Халықаралық құқықтың соңғы жылдардағы дамуынан индивидтің
халықаралық құқықтың субъективтілік теориясы көпшілік алдында таныла
бастады.Халықаралық жария құқық - бұл құқық субъектілерінің еріктерін
үйлестіру жолымен жасалатын, әрі заңдық түрғыдан міндетті деп танылатын
және қажетті жағдайларда мәжбүрлеу жолымен қамтамасыз етілетін заң
нормаларының жүйесі.
2. Халықаралық құқықтың қызмет етуі - бұл халықаралық құқық жүйесі мен
құқықтық ортаның, яғни халықаралық құқық жүйесі компоненттерінің
әрекеттесуі болып табылады. Мәселеге бұл тұрғыдан қарау халықаралық
құқықтың рөлін, оның дамуын бағдарлауға, оның әрекеттілігінің бейбітшілікті
және халықаралық ынтымақты арттыру құралы ретінде одан әрі танылуына
септігін тигізеді. Сонымен бірге, қызмет ету дегеніміз халықаралық құқықтың
мақсат-міндеттерін жүзеге асыру процесі болады.Халықаралық құқық адамзат
қоғамы дамуының әр түрлі сатыларында түрлі рөл атқарған. Белгілі
халықаралық заңгерлердің бірі Ф.Лист халықаралық құқықтың көбіне аяқ асты
болып келгенін атап көрсеткен. Алайда мемлекеттер және халықаралық
қатынастың басқа субъектілері халықаралық жария құқық нормаларының міндетті
күшін жоққа шығара алмайды.Халықаралық құқықтың басты қызметі - оның
мемлекетаралық қатынасының негізгі қатысушылары мен арақатынасынан
көрінеді. Мұнда құқықтық қатынас субъектілері түрлі құралдарды қолдануы
мүмкін.Халықаралық жария құқықтың қызмет етуі үшін мынадай мәселелер өзекті
болып табылады: біріншіден, халықаралық құқық мемлекеттін көпшіліктаныған
нормалары мен қағидаларын сақтауын міндеттей келе, олардың сыртқы саясаты
мен дипломатиясын шектеп отырады; екіншіден, халықаралық құқық сонымен
бірге сыртқы саясат пен дипломатияның дамуы үшін негіз бола алады;
үшіншіден, халықаралық құқық сыртқы саясат пен дипломатиялық қатынастарға
қатысушы органдардың қызметін реттейді. Мәселен, халықаралық жария құқық
өзінің жүйесінде дипломатиялық және елшілік құқық салаларын зерттейді. Оған
халықаралық болсын, сондай-ақ ішкі мемлекеттік сипатта болсын, жетерліктей
нормативтік база бар, мәселен, 1961 ж. дипломатиялық қатынас туралы Вена
конвенциясы, 1963 ж. елшілік қатынас туралы Вена конвенциясы, 2002 ж.
"Дипломатиялық қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заңы.Шетел
сөздерінің осы заманғы сөздіктерінде жүйелеуді былайша түсіндіреді.Жүйелеу
(лат.codification) - құқықтың жеке салалары бойынша мемлекет заңдарының
жүйеленуі, әдетте ол, әрекеттегі заңдарды қайта қарап, ескірген заңдардың
күшін жою арқылы жасалады. Аталған анықтамаға сүйене отырып, біз жүйелеудің
негізгі бағыттарын айқындай аламыз:
1) Әрекет етуші нормаларды, институттарды, қағидаларды, халықаралық
құқық салаларының тура және нақты мазмұнын белгілеу;
Ескірген нормаларды өзгерту немесе қайта қарау;
Халықаралық құқықтың үдемелі дамуын ескере отырып, жаңа нормаларды,
институттарды, қағидаларды, салаларды анықтау;
Халықаралық құқық нормаларын, институттарын, қағидаларын, салаларын
нормативтік бекіту.
Халықаралық құқықты жүйелеумен айналысатын халықаралық ұйымдардың ішінен
Халықаралық құқық Институты Штаб-пәтері -Брюссель мен халықаралық құқық
Ассоциациясы - штаб пәтері - Лондон айрықша орын алады, олар 1873 ж.
құрылған болатын.
3. Осы заманғы халықаралық құқық халықаралық жария және халықаралық жеке
құқық болып екіге бөлінеді. Бұл оқу құралында халықаралық жеке құқыққа
қатысты мәселелер қамтылмағақ сондықтан олардың арақатынасы туралы
мәселелерді айтып өткеніміз жөн болар.Аталған мәселе көпке дейін
халықаралық құқықтың теориясы мен тәжірибесінде талас тудырып келді, бұл
проблеманың гснезисі былайша сипатталады. Бұл мәселеге байланысты мынадай
үш түрлі негізгі көзқарастар өмір сүріп келді:
1) Халықаралық жеке құқық ұлттық құқықтың бір бөлігі және құқық ретінде
өз бетінше өмір сүре алмайды. Ол азаматтық құқық жүйесіне жатады. Мұндай
пікір алғаш 1926ж. И.С.Перетерскийдің еңбектерінде айтылды;
Интернационалдық позиция, Халықаралық жеке құқық - халықаралық құқықтың бір
бөлігі, яғни Халықаралық жеке құқық Халықаралық жария құқық-халықаралық
құқық.
Халықаралық жеке құқық кейде азаматтық құқықтың арнайы салаларының бірін
құрайды, бірақ негізінен Халықаралық жария құқықпен тығыз байланысты.
Халықаралық жария құқық пен халықаралық жеке құқық арасындағы толық
байланыс халықаралық жеке құқықтың мемлекетаралық қатынастарды емес,
халықаралық өмірді сипаттайтындығына байланысты болады. Осыдан келіп,
халықаралық жария құқықтың кейбір бастама негіздері халықаралық жеке құқық
үшін де белгілі бір мәнге ие болады.Мемлекет шетел элементтері бар
азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысы бар мәселелерді өзінің ішкі
заңдарымен немесе халықаралық келісімдермен шешкенде халықаралық
ынтымақтастық мәселелеріне өз көзқарасын белгілейді, халықаралық жеке
құқықтың осы ынтымақтастықты ұйымдастыруға қатысатынынан, мемлекеттердің
халықаралық жеке құқық көлеміндегі актілері оның сыртқы саясатын білдіреді.
2.Тақырып: Халықаралық жария құқықтың негізгі принциптері (қағидалары)
1. ХЖҚ-ның қағидаларының түсінігі
2. ХЖҚ қағидаларының мазмұны
1. Халықаралық құқықтың дамуындағы маңызды белгілердің бірі, оның негізгі
қағидалары рөлінің үдемелі дамуында, басқаша айтқанда, ол белгілі бір
қатынастардағы халықаралық құқық субьектілерінің тәртіптеріне негізделген,
заңи оқшауланған нормалары болып шығады. Халықаралық құқықтың белгілі бір
обьектісіне қатысты нақты құқықтық қатынастарды реттеуге арналған
нормаларға қарағанда, қағидалар өз әрекетін құқықтық қатынастардың тұтас
аумағына таратады. Құқықтық нормамен салыстырғанда, қағида ұзақ мерзімді,
әрі өзгеріп тұратын мән-жайлардың әсеріне көп ұшырамайды. Сонымен бірге,
нормаларға қарағанда қағидалар ұзақ мерзім ішінде қалыптасады. Қағидалар
дегеніміз - қандай да бір жүйенің негізін қалайтын идеялар, нақты жүйенің
барлық нормалары бағынатын, әрекеті көлемді нормалар болып
табылады.Халықаралық қуқықтың негізгі қағидалары - халықаралық құқықтын
өзінің пайда болуы кезеңімен сәйкес келмейтін санатқа жатады. Мұндай
сипаттағы қағидалар осы құқық дамуының белгілі бір сатысында пайда болады.
Халықаралық құқықтың негізгі қағидалары - бұл халықаралық-құқықтық салада
болып жатқан түбегейлі өзгерістерді айқын бейнелейтін негізгі бастаулар.
Халықаралық құқықтың қағидалары оның басты ережелері болып табылады, оның
халықаралық-құқықтық толық нормалары мен арақатынасын заңдағы нормалардың
конституциялык қағидаларының арақатысымен салыстыруға болады.Хальщаралық
құқықтың негізгі қагидалары — өзіндік сипаттамасы бар дербес құқықтық
санатқа жатады. .Біріншіден, қағидалар барлык құқықтық жүйеге таралады.
Екіншіден, олар міндетті (императивті) сипатта jus cogens. Үшіншіден,
қағидаларға жүйе құраушы рөл сипаты тән. Төртіншіден, қағидаларға заңдылық
өлшемі тән болады.Халықаралық құқықта қағидалардың екі түрлі санаты бар:
жалпы, негізгі қағидалар; және тар мағынадағы тәртіп ережелерің бекітетін
арнаулы қағидалар.Осы заманғы халықаралық құқықтың негізгі қағидалары,
біріншідеқ БҰҰ Жарғысында бекітілгеа Бірақ, БҰҰ Жарғысы халықаралық құқық
қағидаларын түжырымдау жөнінде арнайы мақсатты көздемегендіктен, олардың
кейбіреулері өте қысқа мазмүндалған. Сондықтақ бірқатар мемлекеттердің
бастамасымен, бірнеше негізгі қағидалардың мазмүнын айқындау үшін БҰҰ да
бірсыпыра жұмыстар атқарылды. Бұл жұмыс 1970 ж. БҰҰ Бас Ассамблеясының БҰҰ
Жарғысына сай (мұнан былай, халықаралық құқықтың негізгі қағидалары туралы
Декларация) мемлекеттер арасындағы достық қатынастар мен ынтымақтастыққа
қатысты халықаралық құқықтың қағидалары туралы Декларацияны қабылдаумен
аяқталды.1970 ж. Декларацияда халықаралық құқықтың 7 қағидасы мазмұндалған:
- Күш қолданбау немесе күш қолданамын деп қоқан-лоққы жасамау
қағидасы; - Ішкі істерге араласпау қағидасы; - Халықаралық дауларды бейбіт
жолмен шешу қағидасы; - Мемлекеттердің өзара міндетті ынтымақтасу қағидасы;
- Халықтардың теңдік және өзін-өзі басқару қағидасы; - Мемлекеттердің
дербес теңдік қағидасы; - Міндеттемелерді адал орындау қағидасы.Дегенмен,
бұдан халықаралық құқықта тек осы 7 қағида бар екен деген ой тумауы керек.
1975 ж. Хельсинки кеңесінің Қорытынды Актісінде 10 кағида бар. 1970 ж.
Декларациядағы тізімге мыналар қосымша енгізілді: шекаралардың мызғымастық
қағидасы; аумақтық тұтастық қағидасы; адамның құқықтары мен негізгі
міндеттерін қүрметтеу қағидасы. Айтып өтетін бір жайт, халықаралық құқық
халықаралық құқық субьектілерінің басшылыққа алатын қағидаларының барлығын
белгілеуді өзіне мақсат тұтпайды. Әрбір жеке тарихи кезеңде қолданыстағы
қағидалар жаңаланып, эволюция жүріп тұрады. Мысалы, халықаралық экологиялық
құқықта қоршаған ортаға залал тигізбеу сияқты; қоршаған орта мен оның
компоненттерін еркін зерттеу және пайдалану қағидасы; қоршаған ортаны
тиімді пайдалану қағидасы және т.б. бар. Халықаралық әуе құқығында
халықаралық әуе қатынасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету қағидасы; әуе
кемелерін заңсыз қол сұғу актісінен қорғау және т.б. қағидалар негізгі
қағидалар болып табылады.Халықаралық құқық доктринасы халықаралық жария
құқықтың негізгі қағидаларын былайша жіктейді.Мемлекеттердің экономикалық,
әлеуметтік және саяси жүйелерінен тәуелсіз, бейбіт қатар өмір сүру қағидасы
басты орын алады.Келесі топқа халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті
тікелей қолдайтын қағидалар кіреді. Мұндай қағидаларға күш қолданбау немесе
күш қолданамын деп қоқан-лоққы жасамау қағидасы; халықаралық дауларды
бейбіт жолдармен шешу қағидасы; мемлекеттердің аумақтық тұтастық қағидасы;
шекаралардың мызғымыстық қағидасы жатады.Халықаралық ынтымақтастықты
айқындайтын қағидалар тобына мыналар жатады: мемлекеттердің дербес теңдік
қағидасы; қол сұқпау қағидасы; халықтардың теңқұқылық және өзін-өзі басқару
қағидасы; мемлекеттердің ынтымақтасу қағидасы; халықаралық міндеттемелерді
адал орындау қағидасы.
2. Мемлекеттердің экономикалық, әлеуметтік және саяси жүйелерінен тәуелсіз
бейбіт қатар өмір сүру қағидасы. Осы қағидаға сәйкес, мемлекеттер
халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдауға, сондай-ақ өзара тиімді
ынтымақтастықты дамытуға міндетті. Бұл қағиданың сипаттамалық белгісі - ол
халықаралық құқықтың көптеген негізгі қағидаларының мән-маңыздарының
үйлесуі. Сондықтан осы заманғы халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының
барлық жүйесі бейбіт қатар өмір сүру қағидаларының жүйесі деп атала алады.
БҰҰ Жарғысында "бейбіт қатар өмір сүру" нақты терминмен негізделмегеніне
қарамастан, оның мазмұны Кіріспені толықтай қамтиды және өзге де жарғылық
ережелерде мәні ашылады. Бейбіт қатар өмір сүру қағидасы бейбітшілікті
сүйетін кез келген мемлекеттің сыртқы саясаттағы конституциялық
қағидаларының негізін қалайды.
Осы қағиданың мазмүнына сәйкес, мемлекеттер азаматтық және саяси ғана емес,
сонымен бірге әлеуметтік-экономикалық құқықтарды да сақтауды өздеріне
міндет етіп жүктейді. Сөйтіп, тәуелсіздікке тән дербес теңдік және
құқықтарды құрметтеу қағидаларын орындай отырып, мемлекеттер бір-бірінің
өздерінің саяси әлеуметтік, экономикалық және мәдени жүйелерін еркін таңдау
және дамыту құқықтарын құрметтеуге міндеттенеді.Осы заманғы халықаралық
қатынастарда, баяғы қалпынша адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын
апартеид, геноцид, нәсілшілдік сипаттарында дөрекі және жаппай бұзу әлі де
орын алып келеді.
Халықаралық міндеттемелерді адал орындау қағидасы. Халықаралық құқықта
ертеден-ақ, шарттар орындалуы тиіс —pacta sunt servanda - деген қағида бар.
Ол кейін БҰҰ Жарғысының Кіріспесінде көрініс тапты. Онда БҰҰ мүшелерінің
"халықаралық құқықтың шарттарынан және басқа да қайнар көздерінен
туындайтын міндеттемелердің әділдігі мен құрметтелуінің сақталуына шарт-
жағдайлар қалыптастыруға" бел байлағандары атап көрсетілген. БҰҰ Жарғысының
2-бабының 2-тармағына сәйкес, барлық мүше мемлекеттер Жарғы бойынша
қабылданған халықаралық міндеттемелерді адал орындауға міндетті.
Мемлекеттер өздерінің ішкі құқықтарына қарамастан, шарттың мақсаты,
мазмұны, мерзімі және орындалу орны бойынша өздерінің міндеттемелерін адал
орындаулары тиіс.Кейінгі жылдарда мемлекеттер арасында жасалып жатқан
шарттар мен келісімдер адамзатты жаңа дүниежүзілік соғыс қаупінен
арашалауға бағытталған. Олар мемлекеттер арасындағы түрлі ынтымақтастық
жүйесін қалыптастыруды мақсат тұтады. Сондықтан шарттық ережелердің
орындалуы халықаралық бірлестіктегі бейбітшілік пен қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мақсатында жаңа халықаралық келісімдерге қол қойылуының
кепілі бола алады.
3.Тақырып: Халықаралық жария құқықтың қайнар көздері
1. Халықаралық құқықтық нормалар ұғымы және оның белгілері.
2. Халықаралық құқықтық нормалардың жіктелуі.
3 Халықаралық жария құқықтың қайнар көздері ұғымы және түрлері.
1. Халықаралық-құқықтық нормалар – бұл халықаралық жария құқық субъектілері
тәртіптерінің белгілі бір ережелері. Ондай нормаларға мынадай сипат
тән:біріншіден, халықаралық құқық субъектілерінің арасындағы қатынастарды
реттеуі; екіншіден, міндетті сипаты, яғни құқықтық нормалардың заңдық күші,
себебі құқықтық емес нормалардың өзіндік міндетті күші болады; үшіншіден,
жалпы сипаты, яғни норманың әрекет етуі көптеген жағдайларды ескере
қарастырылған. Осы заманғы халықаралық-құқық ғылымының маңызды
мақсаттарының бірі халықаралық құқық нормаларының тиімділігі проблемалары
болып отыр. Бұл проблеманың қолданбалы сипатта екені сөзсіз. Ол тиімділік
объектілермен және реттеу әдістерімен қамтамасыз етіледі. Себебі, сараптау
объектісі ретінде халықаралық субъектілердің әрекеттері, олардың құқыққа
сай немесе құқыққа қайшы тәртіптерін анықтау болса, зерттеудің негізгі
әдістері болып әлеуметтік әдістер табылады. Халықаралық құқықтық реттеудің
сонғы нәтижесі тек субъектінің тәртібімен емес, сонымен қатар халықаралық
қатынастардың белгілі бір түрлерінің қалыптасуынан да көрінеді. Сол
себепті, халықаралық жария құқықтың тиімділігін арттырудың маңызды
шартының бірі норма құру процесін жетілдіру болып табылады. Бұған,
халықаралық құқықтық нормаларда халықаралық қатынастардың дамуының
объективті заңдылықтары көрінгенде, нормативтік ережелердің айқындығы мен
нақтылығы болғанда, құқықтағы олқылықтарды зерттегенде ғана қол жеткізуге
болады. Халықаралық құқық нормаларының тиімділігін анықтағанда осы жүйенің
ерекшеліктерін ескеру қажет.Г.И. Тункин "маңызды ерекшеліктердің бірі...
деп норманы" бұл құқық жуйесі субъектілерінің өзара жасайтындығын әділ атап
өткен. Осындай ерекшелігіне байланысты халықаралық құқықтағы норма құру
процесін жеке мемлекеттердің ұлттық құқықтарындағы норма құру процесімен
салыстырғанда әлдеқайда күрделі болып шыға келеді.
2. Халықаралық құқықтық нормалар санының артуы оларды жіктеу қажеттілігіне
әкеледі. Оның ішінде көп таралғаны бұл нормалардың шарттық және әдеттегі
болып бөлінуі. Дегенмен, оның күрделілігіне және көп қырлылығына байланысты
басқа да маңызды белгілерді ескеру қажеттілігі туындайды:
а) әрекет ету өрісі бойынша - әмбебаптық, аумақтық, партикулярлы
(бытыраңқы).
Әмбебаптық нормалардың болуы халықаралық әмбебап актілермен қамтамасыз
етіледі, олар халықаралық құқықтың көпшілік мақұлдаған нормалары деген атқа
ие. Әмбебап нормалар БҰҰ Жарғысында, 1970 ж. халықаралық құқық
қағидаларының Декларациясында бар, БҰҰ Бас Ассамблеясының көптеген
қарарлары көпшілік мемлекеттердің оның заңдық күшін қабылдағанынан кейін
халықаралық құқықтың көпшілік таныған нормасына айналады. Әмбебап
нормалардың негізгі айырмашылық белгісі олардың әрекет етуінің әмбебаптығы
жалпыға бірдей міндетті күші болып табылады. Әмбебап норма ғана императивті
бола алады және ерекше әмбебап міндеттемелерді жасай алады.Әмбебап және
аумақтық құқықтық нормалар өзара байланысты және олардың тиімділігінің
маңызды мәні болып табылады. БҰҰ Жарғысында "Аймақтық келісімдер" деген
арнайы VIII тарау бар. Халықаралық құқықтың аймақтық нормаларының көбеюіне
отарлау нәтижесінде тәуелсіз мемлекеттердің құрылуы себеп болды.
Аймақтықтың себебі әлеуметтік және саяси факторларға ғана емес, сонымен
қатар жаңа факторларға да байланысты. Жаңа құқықтық нормалар аймақтық
деңгейде жеңілірек жасалады. Осы деңгейде, сондай-ақ әмбебап нормаларды
жүзеге асыру да анағұрлым тиімді.Доктринада және тәжірибеде партикулярлық
(бытыраңқы) құқықтық нормалар белгілі. Партикулярлық термині (латынша
particularize -ішінара, жеке) оқшауланған жергілікті деген мағынаны береді,
яғни жалпы мемлекеттікке қарама-қарсы деген сөз. Қарастырылып жатқан
контексте бұл әмбебап нормаларға қарағанда шектелген сипатта әрекет ететін
нормаларды білдіреді. Құқықтық нормалардың мұндай түрлері белгілі бір
географиялық орынмен, шекарамен, арналармен байланысты нақтылықты қажет
еткен жағдайларда қолданылады. Ұлттар Лигасының халықаралық әділ сотының
Түрақты Палатасының тәжірибесі, кейінірек БҰҰ Халықаралық Сотының
тәжірибелері партикулярлық әдеттегі нормалардың бар екенін растап берді.
Партикулярлық нормаларда жалпылық сипаты жоқ, дегенмен құқықпен тығыз
байланысты болады. Партикулярлық нормалар жалпы халықаралық құқықтан пайда
болған және халықаралық құқық негізінде қызмет етеді.
б) заңи күші бойынша - императивтік және диспозитивтік. Халықаралық құқық
доктринасы "императивтік норма" және «jus cogens» терминдерін тең дәрежеде
қолданады. Императивтік нормалардың пайда болуының алғышарттарын БҰҰ
Жарғысы жасады, мәселен, 2-баптың 6-тармағы, 106-бап. Онан әрі бұл
тұжырымдаманы халықаралық шарттардың құқықтары туралы Вена Конвенциясы
дамытты. Халықаралық құқық комиссиясы императивтік нормалардың құқықтық
табиғатын егжей-тегжейлі талқылады. Жалпы, халықаралық құқықтың
императивтік нормаларына халықаралық құқықтың негізгі қағидаларын; әлемдік
бірлестіктердің халықаралық құқықтың қол жеткізген адамгершілік
стандарттарын — әділдік, адал ниет қағидаларын тарихи түрде бекітетін
құқықтар мен нормалар; қол жеткізген гумандык деңгейді бекітетін - адамзат
құқығы, халықтар, аз ұлттар құқығы жөніндегі, соғыс құрбандарын қоғау
жөніндегі қағидалар; атмосфераны жалпылай ластауға, жер бетін, теңіздерді
былғауға тыйым салатын қағидалар мен нормалар; халықаралық кеңістіктердің,
ашық теңіздердің, ғарыштың, Антарктиканың режимін айқындайтын қағидалар мен
нормаларды жатқызуға болады.Диспозитивтік нормалар халықаралық құқық
субъектілерінің арасындағы келісім нәтижесінде тәртіп ережелерінен ауытқуға
мүмкіндік береді. Диспозитивтік нормалар мынадай болып көрінуі мүмкін:
"тараптар келісімімен өзгеше көзделмесе, тараптардың... мүмкіндігі бар" -
дегендей. Нормалардың диспозитивтігі шектелген міндетті күшімен емес,
субъектілердің өздерінің арақатынасын жалпы нормада бекітілгеннен басқаша
реттеу құқығын көрсетеді. Мәселен, халықаралық экономикалық қатынастар
аумағында 1980 ж. халықаралық сатып алу-сату шарттары туралы Конвенцияның 6-
бабында диспозитивтік норма бар: тараптар Конвенцияны қолданбауы да мүмкін
немесе 12-баптың талаптарын сақтағанда, оның кез келген ережелерінен бас
тартуға немесе оның әрекет етуін езгертуге қүқылы,- делінген.
в) халықаралық құқықтық реттеу тетігі қызметі бойынша-материалдық және
іс жүргізушілік.Халықаралық құқықтағы іс жүргізу нормаларының мәні ұлттык
жүйеден өзгешелеу. Ондай нормаларды арнайы заң шығарушы және құқықты
қолданушы мекемелер шығарады және іске асырады.Ал халықаралық құқықтың іс
жүргізу нормаларын негізінен алғанда, құқық субъектілерінің өздері шығарады
және іске асырады, яғни материалдық және іс жүргізу нормаларының елеулі
ерекшеліктері жоқ.Халықаралық құқық Комиссиясы құқық қолдану процесін қажет
ететін қандай да бір Конвенцияны дайындау барысында іс жүргізу нормаларының
проблемалары туындайды. Сонымен қатар материалдық нормаларды қолдану
мәселелері де бір мезгілде шешіле береді.Басқаша айтқанда, іс жүргізу
нормаларынан туындайды жоне олардың әрекет етуіне қызмет етеді. Халықаралық
жария құқықта іс жүргізу нормалары ұлттық құқықтың саласы - мемлекеттік,
әкімшілік салалары сияқты жеке салаға бөлінбейді. Олар құқықтың жалпы
жүйесінде де, сондай-ақ нақты халықаралық-құқықтық актілерде де материалдық
нормалармен өзара байланысты.
г) халықаралық-құқықтық нормалардың басқа түрлері.
Нормаларды жүйелеуге байланысты көптеген негіздер бар. Мәселен, олар тыйым
салатын, міндеттейтін, құқық беретін нормалар. Бұлай бөлуге заңи тәртіптің
деңгейі негіз болады. Мысал ретінде, халықаралық қатынастардың қатысушылары
бекіткен, оларға қосылған немесе қабылдаған халықаралық шарттарды айтуға
болады.Сілтемелік (бланкеттік) халықаралық-құқықтық нормалар басқа
нормаларда көзделген ережелерді басшылыққа алуға міндеттейді. Мұнан басқа,
құқықтық емес нормаларға да сілтемелер жасалуы мүмкін. Мысалы, Халықаралық
Сот Статутының 38-бабында, тараптар келіскен жағдайда дауларды әділдік
бастамасымен қарау қарастырылған.
3."Құқықтың қайнар көздері" деген термин материалдық және ресми (заңдық)
екі аспектіде қолданылады.Халықаралық құқықтың материалдық қайнар көздері
ретінде халықаралық еңбек бөлінісі нәтижесінде дамитын және халықаралық
құқық нормаларын түзетін бүкіләлемдік экономикалық қатынастарды айтамыз.
Осы заманғы халықаралық құқықтьщ мағынасындағы қайнар көздері - бұл оның
нормалары мен қағидаларының көрінуі мен бекітілуінің ерекше, арнаулы
нысаны. Осы заманғы халықаралық құқықтың заңдық қайнар көздері халықаралық
құқық шығармашылықта ерекше орынға ие, атап айтқанда халықаралық құқықтың
нормалары мен қағидаларының қалыптасу және пайда болу процесін
қорытындылайды.Сөйтіп, халықаралық құқықтың қайиар көздерінің - заңи
мағынасы - бұл, оның субъектілерінің келісілген еркін білдіретін
халықаралық құқық нормаларына айналған нысандар.Қайнар кездердің жүйесі
негізгі және көмекші болып екіге бөлінеді. Негізгіге мыналар жатады:
-Халықаралық шарт;
- Халықаралық дәстүр;
Халықаралық құқықтың кәмекші қайнар кездеріне мыналар жатады:
- Халықаралық ұйымдардың шешімдері, қарарлары;
- Халықаралық Соттың және Төрелік соттың шешімдері;
- Мемлекетішілік заңдар, ұлттық соттардың шешімдері;
- Халықаралық құқықтағы ғалымдар доктринасы;
- "өркениетті ұлттар таныған құқықтың жалпы қағидалары".
Халықаралық құқықтың өзіндік қайнар көздері болып табылмағанымен де,
бұл қайнар көздер, біріншіден халықаралық-құқықтық нормалардың жасалу
процесінде белгілі бір сатылары болып табылады; екіншіден, заң шығару
процесі барысына әсерін тигізеді; үшіншіден, халықаралық құқық нормаларының
бар болуын немесе мазмұнын бекітеді.
Халықаралық шарт шарттасушы тараптар үшін құқықтар мен міндеттер түзеді,
бұлар оның заң нормаларында бекітіледі. Осы қайнар көз халықаралық құқықтың
негізгі қағидаларына сәйкес келетін заң нормаларын жасайды. Халықаралық
құқық нормаларын жасайтын мемлекеттердің келісілетін еріктері аяқталған
нысанда болғанда шарт жасалады. Соңғы жағдайда біз мемлекеттер арасында
жасалатын келісімдерді де айта аламыз. Ол үшін ереже бойынша жазбаша
бекітілген немесе ауызша айтылатын белгілі бір мәтін болу керек.
Халықаралық құқық доктринасы халықаралық шарттардың құқыққа сай болуының
басты белгісі ретінде оларды жасау барысындағы еріктілікті айтады. Сондай-
ақ, шарт тиісті мемлекеттердің тең қүқылы ерік білдіруі болып табылған
жағдайда құқықтың қайнар көзі болып саналуы мүмкін. Халықаралық шартта көп
мәрте қолдануға есептелген жалпы нормалар немесе бір ғана жағдайда
қолданылатын жеке нормалар да болуы мүмкін. Халықаралық шарттың құқықтық
табиғатына, жасалу сатыларына "Халықаралық шарттар құқығы" деген тарауда
кеңінен тоқталатын боламыз.
Халықаралық дәстүр шарттан кейін екінші орынға ие, бұрындары ол басым
дәрежеге ие болатын. Әдеттегі нормалар ұзақ мерзімді тәжірибенің
нәтижесінде, құқық субъектілерінің ондай норманың заңи міндетті сипатын
мойындағанынан кейін пайда болады. Шарттық және әдеттегі нормалар
халықаралық құқықтың жалпы жүйесін құрайды, олар бір-біріне қайшы келмейді,
керісінше, халықаралық құқық нормаларын тиімді қолдануды қамтамасыз
етеді.Халықаралық дәстүр дегеніміз халықаралық тәжірибеде қалыптасқан
тәртіп ережесі, халықаралық құқық субъектілері оның заңи міндетті сипатын
мойындайды. Дәстүрдің шарттық нормадан айырмашылығы тиісті ережелерді нақты
көрсететін заңдық құжат еместігінде. Дәстүр барлық немесе бірнеше
мемлекеттердің халықаралық әрекеттерінің ұқсастықтарының күші бойынша
жинақталады. Ол ұзақ мерзім бойында қолданылады және заңдық міндеттілігіне
сенім сипатында болады. Сонымен, мемлекет тәжірибелерінің ұзақтығы
салыстырмалы сипатта. Бүгінгі таңдағы халықаралық қатынастарда әдеттегі
нормалардың қысқа мерзімде жасалуы да кездеседі, мысалы, ғарыш құқығында,
теңіз құқығында.Сөйтіп, халықаралық дәстүрге мыналар тән:
- Қолданылу мерзімінің ұзақтығы.
- Мойындалуының жалпылығы.
- Заңдық міндеттілігінің сенімділігі.
Халықаралық дәстүрдің пайда болуы үшін қайталанба тәжірибе керек.
Халықаралық-құқықтық әдебиеттерде кез келген қайталанудың әдеттегі
нормалары жасалмайтыны жөнінде аз айтылып жүрген жоқ. Қандай да бір
әрекеттердің қайталануы тәртіп нормасын жасауға әкелмеуі де мүмкін, ол жай
әдетке айналып кетеді. Халықаралық әдет деп мемлекеттердің заңдық
міндеттілігі бар деп есептелінбейтін жалпы тәжірибелерін айтады.Халықаралық
қатынастарда, әсіресе дипломатиялық қатынастар мен теңіз кеме қатынасында
көп уақыттан бері әрекет етіп келе жатқан, дегенмен халықаралық құқық
нормасы болып табылмайтын нормалар аз емес. Мәселен, дипломаттардың
жүктерін кеден бақылауынан тексермей өткізуге, үшінші мемлекеттің аумағында
дипломаттардың кейбір артықшылықтарының болуына, әдетте көптеген
мемлекеттер рұқсат етеді. Алайда 1961 ж. дипломатиялық қатынас туралы Вена
Конвенциясы өз күшіне емгенге дейін мұндай нормалар халықаралық құқықтық
деп емес, халықаралық сыпайыгершілік нормалары деп есептелетін.Халықаралық
дәстүр мен халықаралық шарт құқықтың негізгі қайнар көздері және жалпы
халықаралық құқық нормаларын жасаудың екі түрлі тәсілі болып табылады.
Сөйтіп, халықаралық құқықтың әдеттегі нормаларын шарттық жолмен өзгерту көп
кездссетінін, әсіресе халықаралық құқықтың жүйеленуінде кездесетінін баса
айтқан жөн. Ал шарттық нормаларды әдеттегі нормаларға ауыстыру жағдайлары
сирек кездеседі, яғни шарттық тәжірибе әдетте оларды өзгерту ережелерін
немесе күшін жоюды қарастырады.
Халықаралық ұйымдардың шешімдері, қарарлары. Халықаралық құқықтың аталмыш
қайнар көзінің маңызы халықаралық құқық субъктісі ретіндегі халықаралық
ұйымдардың рөлімен бірге арта түседі. Аталған қайнар көз өз бетінше
халықаралық құқық нормаларын жасай алмайды. Халықаралық ұйымдардың
қаулылары, ең бірінші Бас Ассамблея мен Қауіпсіздік Кеңесінің қарарлары
норма жасау процесіне қатысады. Мәселен, БҰҰ Жарғысының 11-бабында Бас
Ассамблеяның "БҰҰ немесе Қауіпсіздік Кеңесіне мүше-мемлекеттерге ұсыныстар
беру" құқығы ғана бар екендігі көрсетілген. БҰҰ-ның барлық органдарының
ішінде Қауіпсіздік Кеңесіне ғана бейбітшілікті қолдану мәселелері бойынша,
барлық мүше мемлекеттерге міндетті шешімдер қабылдау мүмкіндігі берілген
және ол БҰҰ Жарғысының 25-бабында бекітілген.
Халықаралық Соттың және төрелік соттың сот шешімдері. Халықаралық Сот пен
төрелік сот қолданыстағы құқықтарды қолданады, талдайды, алайда құқық
нормаларын шығармайды. Халықаралық Сот Статутының 38-бабы, d тармағында
олардың шешімдерін "құқықтық нормаларды анықтау үшін көмекші қүралдар"
ретінде бейнелейді. Сот шешімдерінің маңызды рөлі мемлекеттердің соттағы
тәжірибелерін көрсетуінен шығып отыр. Оның халықаралық құқықтың жүйеленуіне
көмегін тигізері сөзсіз.
Халыкаралық құқық нормаларының қалыптасуына ұлттык заңдар зор әсерін
тигізеді. Дегенмен, ұлттык заңдар халықаралық-құқықтық норма санатында
танылған кезде ғана халықаралық құқықтың қайнар көзі болып есептеле алады
(халықаралық шарт арқылы немесе халықаралық дәстүр арқылы).Халықаралық Сот
Статутының 38-бабында Соттың істерді шешу барысында "құқықтық нормаларды
анықтау үшін қосымша құралдар ретінде түрлі ұлттардың жария құқықтары
бойынша ең білікті мамандарының доктриналарын" қолдану мүмкіндігі
қарастырылған. Мұндай доктриналардың маңызы қолданыстағы халықаралық
құқықтың қандай да бір нақты қағидалары, нормалары мен институттарының
мазмұнын айқындау үшін мамандардың ғылыми пікірлерінің қосымша материалдар
ретінде қызмет етуінен көрінеді. Доктриналар халықаралық қатынастың жаңа
ережелерін дайындай алады және қалыптастыра алады. Бірақ олар заңдық
тұрғыда міндетті болуы үшін халықаралық тұрғыда танылуы керек, яғни бұл
ғылыми көзқарастар халықаралық қатынас қатысушыларының ерік білдірулерін
келісімге келтіруге негіз болулары қажет.
"Құқықтың жалпы қағидалары" проблемасын Ұлттар Лигасы қозғаған болатын,
алғашында халықаралық әділ соттың Тұрақты Палатасы Статусының 38-бабында,
кейін БҰҰ-ның Халықаралық Сот Статусында орын алды. "Құқықтың жалпы
қағидалары" деген үғым "құқықтың негізгі қағидалары" деген ұғымнан
өзгешелеу. Мәселен, "құқықтың жалпы қағидаларына" ұлттық құқықтық
жүйелерде, сондай-ақ халықаралық құқықта да қолданылатын құқықтық
нормаларды түсіндіру және қолдану процесіндегі заңдық түсініктер, заң
логикасының, техникасының ережелері жатады.Халықаралық жария құқықтың
қайнар көздерінің жүйесіне сәйкес, әдебиеттерде "қатаң құқық " және "жұмсақ
құқық " деген ұғымдар қолданылады."Қатаң құқық " санатына халықаралық
шарттарды және үкіметаралық ұйымдардың міндеттейтін шешімдерін жатқызса,
"жұмсақ құқыққа" -ұсыныстық қарарларды жатқызады.
4. Тақырып: Халықаралық жария құқық субъектілері
1 Халықаралық құқық субъектілері ұғымы және түрлері.
2 Халықаралық құқықтағы мойындау институты.
3 Халықаралық құқықтық мирасқорлық институты.
1. Халықаралық құқықтың кейбір ерекшеліктеріне қарамастан, теориядағы құқық
субъектілеріне берілген түсінік оған да бірдей болып келеді. Субъективті
заңдық құқықтары мен міндеттері бар халықаралық құқық қатынасы
қатынасушылары халықаралық құқық субъектілері болып табылады. Олар
халықаралық қатынастарға дербес күйде қатысуға; басқа субъектілермен заңдық
әрекеттестікке тікелей түсуге қабілетті және тәуелсіз болады. Халықаралық
құқық субъектілері екі топқа бөлінеді: алғашқы және туынды. Алғашқы топқа
тәуелсіздігі бар мемлекеттер: өз тәуелсіздіктері үшін күресуші халықтар мен
ұлттар кіреді. Соңғылары өзінің мемлекеттік құрылысын өзі шешу құқығын
жүзеге асырады. Субъектінің бұл екі тобы алғашқы топқа жалпы белгілері -
тәуелсіздігі арқылы біріккен. Мемлекетте ол белгі - мемлекеттік болса, өз
тәуелсіздігі үшін күресуші ұлттар мен халықтарда - ұлттық белгі болады.
Екінші топқа халықаралық ұйымдар мен мемлекет тәріздес құрылымдар кіреді.
Жеке тұлғалар халықаралық құқық субъектілерінің ерекше тобын
құрайды.Мемлекеттер - халықаралық құқықтың негізгі субъектілері. Қазақстан
Республикасы - халықаралық құқық субъектісі. Халықаралық құқық субъектісі
ретіндегі мемлекеттер үшін ерекше саяси-заңдық сипат, өз аумағындағы
үстемдігі және халықаралық қатынастардағы тәуелсіздігі тән. Мемлекет өз
тәуелсіздігінің күші бойынша құқық субъектілікке ipso-facto-ға ие, яғни
өзінің өмір сүру фактісінің нәтижесінде ие болады. Мемлекеттердің әрекет
қабілеттігі оның халықаралық шарттық тәжірибелерге қатысуынан,
дипломатиялық және елшілік қатынастарды орнату нәтижесінен, халыкаралық
ұйымдарға мүше болу мәселелерінен көрінеді. Мемлекеттің халықаралық құқық
субъектісі ретінде болуы халықаралық жүйенің өзгешелігін құрайды. Мемлекет,
бір жағынан алғанда, халықаралық жүйенің бір бөлігі болса, екінші жағынан,
одан тыс та дами береді. Мысалы, XX ғ. 60-жылдарының басында Албания
халықаралық ұйымдардың құрамынан шығып, басқа мемлекеттермен дипломатиялық
және елшілік қатынастардың бәрін тоқтатып, дербес дамуға бел байлады.
Дегенмен, халықаралық құқықтың даму тарихында мемлекеттердің өз ішкі
мүмкіндіктерін түгелдей тауысқан кездері сияқты мысалдар да аз емес.
Халықаралық ынтымақтастықты қажет ететін объективті сұраныс туындайды.
Осындай тарихи кезеңнен Албания да өтті, ол бүгінгі таңда халықаралық
құқықтың тең құқылы субъектісінің бірі.Құқық субъектілік мәселелері
халықаралық құқық ғылымында әрқашан іргелі орын алып келеді. Олай болуы
табиғи да, себебі халықаралық құқық субъектілер арасындағы қатынастарды
реттейді, ал субъектілер шеңбері халықаралық өмірдің маңызды құбылыстарына
байланысты өзгеріске ұшырап отыратыны белгілі.Кеңес Одағының соңғы
кезеңінде одақтас республикаларда, оның ішінде Қазақ КСР-інде нақты
тәуелсіздік үрдісі мен халықаралық құқық субъектілікке ұмтылу байқалды. Ол
одақ пен одақтас республикалардың құзыретін шектейтін бірқатар нормативтік
актілер мен заңдарды қабылдаудан көрінеді. Дәл осы кезеңде Одақтас
республикалардың "КСРО құрамынан шығуына байланысты мәселелерді шешу
тәртібі туралы" 1990 ж. 3 сәуірінде Заң қабылданған болатын. Біздің
республикамызда бұл түрде мелекеттің сыртқы экономикалық қызметін реттейтін
бірқатар заң актілерін қабылдаудан, нақтырақ айтқанда, 1990 ж. 15
желтоқсанындағы "Қазақ КСР-інің сыртқы экономикалық қызметінің негізгі
қағидалары туралы", 1990 ж. 30 қарашасындағы "Қазақ КСР-індегі еркін
экономикалық аймақтар туралы", 1991 ж. 14 маусымындағы "Қазақ КСР-індегі
валюталық реттеу туралы" қабылданған заңдардан, Қазақ КСР Президенті
шығарған Жарлықтар мен Министрлер Кабинетінің кейбір ережелерінен
көрінеді.Жоғарыда аталған заңдар мемлекеттің сыртқы экономикалық
дербестігін қуаттайды. Бірақ, республикамыздың Жоғарғы Кеңесінің 1990 ж. 25
қарашасында Қазақ КСР-інің мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Декларациясын
қабылдағаннан кейін Қазақстанның дербес және тәуелсіз мемлекетке айналғысы
келетінін, халықаралық қатынастың теңқұқықты субъектісі болатындығын растап
берді. Одақ федерациясының барлық субъектілері осыған ұқсас актілер
қабылдаған болатын, яғни одақтық басшылықтың дағдарысқа ұшырағаны айқын
көрінеді. 1991 ж. 16 желтоқсанында "Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы" конституциялық заң қабылданды, сөйтіп Қазақстан
тәуелсіз, дербес мемлекет болғанын жария етті.Қазақстан Республикасы
әлемдік қауымдастыққа кірген соң, өзінің халықаралық құқық субъектілігін
дамытып және жүзеге асыра отырып, оның нақты мүшесінің бірі болуы қажет
еді. Халықаралық құқықта субъектінің объективті қасиеті мыналардан
көрінеді: біріншіден, халықаралық құқықтың негізгі субъектілеріне тән
тәуелсіздік; екіншіден, дербес шарттық тәжірибесі; үшіншіден, дипломатиялық
және елшілік өкілдіктерімен шетелдік мемлекеттермен алмасу; төртіншіден,
халықаралық ұйымдардың қызметіне тәуелсіз мемлекеттің қатысуы. Мұндай
қасиеттер Қазақ КСР-інде де болғанын, алайда оның жанама халықаралық
құқықсубъектіліктен ғана көрінгенін айтып өткен жөн. Тәуелсіз Қазақстан тек
1991 ж. бастап тікелей құқық субъектілікке ие болды. Соның нәтижесінде
Қазақстан Республикасы дербес халықаралық-құқықтық мәртебе алуға,
халықаралық құқықтың негізінде құқықтар мен міндеттерді иеленуге,
халықаралық құқық шығармашылықтың қатысушысы болуға мүмкіндік
алды.Қазақстан Республикасы халықаралық құқықсубъектілік үшін өзінің
мемлекеттік құрылысын өзі шешу құқығы нысанындағы тәуелсіздікке ие болуы
қажет еді. Егемендік - мемлекеттің сыртқы және ішкі қатынастарда тәуелсіз
саяси ұйым болуына мүмкіндік береді. Халықаралық құқық позициясынан
мемлекет жағдайын белгілегенде, біз оның таптық мәнін ғана емес, сонымен
қатар халықаралық құқықтық негізін және билік, аумақ, халық сияқты
элементтерін де айқындаймыз. ҚР Конституциясының 2-бабының 2-тармағында
"Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағаның
тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді" деп
бекітілген. 1958 ж. Египет және Сирия бірігіп, Біріккен Араб Республикасын
құрды. 1961 ж. 29 кыркүйегінде Сирия БАР құрамынан шығып, қайтадан БҰҰ-ның
дербес мүшесі болды. 1990 ж. Солтүстік және Оңтүстік Йемен біріккен кезде
мүшелікке өту осыған ұқсас жағдайда өткен болатын.
Тәуелсіз Мемлекетпер Достастығын қуру кезіндегі құқықмирасқорлық мәселелер.
КСРО-ның бұрынғы субъектілері - мемлекеттер - өздерінің арасындағы бұрынғы
барлық қатынастарды түбегейлі қайта қарау керек деп шешті. Ең халықаралық
құқық субъектісі ретінде өмір сүруін тоқтатқаны аян болды. Соған сәйкес,
халықаралық құқықтың жаңа субъектілерінде де, сондай-ақ мирасқор-мемлекет
Ресей Федерациясында да көптеген проблемаларды жеделдете реттеу қажеттігі
туралы мәселе пайда болды. Бұл проблемалар, жоғарыда айтып өткеніміздей,
аумақ, халық, меншік, шарттық тәжірибелерге, тұрақты және уақытша
халықаралық ұйымдардағы мүшелік мәселелеріне қатысты болатын. ТМД-ның
барлық мүше-мемлекеттері өздерінің құрылтай құжаттарында сыртқы саясаттың
іс жүзіндегі мәселелерін жүзеге асыру үшін тиісті шарт-жағдайлар
қалыптастыру туралы жариялап, бұрынғы Одақтың мүліктерінен тиісті,
бекітілген әділ үлестеріне ТМД-ның әрбір мүше-мемлекетінің иелену,
пайдалану, билік ету құқығын бекітіп жатты. ТМД-ның барлық мүшелері
халықаралық шарттардың мемлекеттер арасындағы қатынастарды одан әрі дамыту
және нығайту ісіндегі рөлі туралы мәселені шешуге ортақ мәмілемен келу
қажеттілігі жөнінде мәлімдеді.ТМД-ның іс жүзіндегі тәжірибесі көптеген
проблемалардың әлі күнге дейін шешімін таппай келе жатқанын көрсетеді. Ол
біріншіден, Каспий теңізінің мәртебесін айқындай алмаудан; Қазақстан
Республикасы мен Өзбекстан Республикасының сыртқы саясатындағы даулы
аумақтық мәселелерден; Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы
арасындағы "Байқоңыр" ғарыш кешенің ұзақ мерзімге жалға алу мәселесінің
толық көлемде шешілмеуінен байқалады және біздің ұлы отандастарымыз
Ш.Уәлиханов пен Ә.Бөкейхановтың қаламдарынан шыққан Мәскеу, Санкт-
Петербург, Омбы, Томск қалаларының кітапхана қорларында жатқан мұрағаттық
құжаттардың бірқатарын беру мәселелесі шешілу сатысында тұр.1991 ж. 8
желтоқсандағы ТМД-ны құру туралы келісімде, 1991 ж. 21 желтоқсандағы Алматы
Декларациясында, 1993 ж. 22 қаңтардағы ТМД жарғысында жалпы экономикалық
кеңістікті, жалпы еуропалық және еуразиялық нарықты қалыптастыру және
дамыту; жұрт таныған нормалар мен халықаралық құқық қағидалары негізніде
демократиялық құқықтық мемлекеттер құруға ұмтылу; ТМД мүше-мемлекеттерінің
азаматтық бейбітшілік пен ұлтаралық келісімді сақтау жауапкершілігін сезіну
мәселелерінде ынтымақтастықтың жолын қуу бірнеше мәрте бекітілді.ТМД
аясында құқықмирасқорлықты жүзеге асыру ТМД-ға мүше-мемлекеттердің
мүдделерін, сондай-ақ ТМД мемлекеттерінің басқа мемлекеттермеқ халықаралық
ұйымдармен қатынастарын келістіру үшін уақыт талап ететін күрделі
процесс.Сонымен, құқықмирасқорльқ дегеніміз - дамуына әлемдік аренада болып
жатқан тарихи өзгерістер үлкен әсерін тигізетін халықаралық жария құқықтың
бір институты болып табылады.
5 Тақырып: Халықаралық құқықтағы аумақ және басқа кеңістік мәселелері.
1 Халықаралық құкықтағы аумақ ұғымы және оның түрлері. Мемлекеттік
шекаралар.
2. Халықаралаық өзендер мен бұғаздар. Антарктика мен Арктиканың халықаралық
құқықтық режимі.
3. Аумақтық дауларды шешу әдістері.
1. Аумақ ұғымының халықаралық құқықтағы кең мағынасы жер шарының құрлық
және су айдынын, жер асты қойнауы мен әуе кеңістігін, сондай-ақ ғарыштық
кеңістік пен ондағы аспан денелерін білдіреді.Құқықтық режимнің негізгі
түрлеріне қарай барлық аумақ (территория) мынадай үш типке бөлінеді:
- мемлекеттік аумақ;
- халықаралық аумақ;
- аралас режимді (конвенциялық) аумақ.
Мемлекеттік аумақ белгілі бір мемлекеттің тәуелсіздігімен байланысты және
осындай аумақ, шегінде нақты мемлекет өзінің аумақтық үстемдігін
жүргізеді.Халықаралық режимдегі аумаққа белгілі бір мемлекетке жеке - дара
тиесілі емес, халықаралық құқыққа сәйкес, барлық мемлекеттердің ортақ
пайдалануындағы мемлекеттік аумақтан тыс жатқан жер кеңістіктері
жатқызылады.Аралас режимдегі аумақ - бұл бір мезгілде халықаралық және
шекаралас жатқан мемлекеттердің ұлттық заңдары әрекет ететін
аумақ.Мемлекеттік аумақ құрамына құрлықтағы жер мен жер асты қойнауы және
жер мен су үстіндегі әуе кеңістігі кіреді және олардың шегі мемлекеттік
шекарамен белгіленеді. Мемлекеттің құрлықтағы жеріне оның шекарасы
көлеміндегі барлық жер кіреді. Мемлекеттің су аумағын ішкі сулар мен
аумақтық теңіздері құрайды. БҰҰ Конвенциясының 1982 ж. теңіз құқығы бойынша
ішкі суларға мыналар жатады:
- теңіз сулары, оның ішінде аумақтық теңіздердің енін есептеуге арналған
бастапқы түзу сызықтардан жағаға қарай орналасқан мемлекет -
архипелегтардың (аралдар тобы) сулары;
- порттағы сулар;
- жағалаулары бір мемлекетке ғана тиесілі шығанақ сулары, егер олардың
ені 24 теңіз милінен аспаса, сондай-ақ тарихи шығанақтар;
БҰҰ-ның Халықаралық Соты. Халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу
құралдарының жүйесі ішінде БҰҰ-ның Халықаралық соты төрелік соттан кейінгі
орынды алады. Халықаралық сот пен төрелік соттың ұқсастығын екі жағдайда да
соңғы шешімді шығару дауласушы тараптардың еркіне байланысты еместігінен
керуге болады, ал келіссөздер жүргізу, ізгі қызмет пен бітістіруде
керісінше сипатта. Шығарылатын шешімнің аяқталған сипаты мен оның тараптар
үшін міндеттілігі - төрелік сот пен халықаралық соттың ортақ және басты
негізгі белгілерінің бірі, дегенмен өзіндік бір азғана өзгешелігі болуы да
мүмкін. Тараптардың сотқа және төрелік сотқа жүгінуі, тек бұл органдардың
міндетті юрисдикциясын бекіткен дауларды қоспағанда екі жағдайда да ерікті
болады.Халықаралық сот пен төрелік соттың ұйымдастырушылық - қызметтік
сипаттағы айырмашылықтары бар. Халықаралық сот төрелік соттан өзінің
тұрақты ұйымдық нысанымен ерекшеленеді, яғни ол қандай да бір даудың
болуынан тәуелсіз түрде тұрақты әрекет етеді және барлық даулар үшін сот
құрамы тұрақты болады. Халықаралық сотта дауларды қараудың тұрақты және
жақсы белгілі рәсімі бар. БҰҰ-ның Халықаралық соты халықаралық жанжалдарды
бейбіт шешу құралдарының ішіндегі ең қатаңдауы болып келеді. Ол көбіне
мемлекеттер арасындағы дауларды қараудың ең соңғы сатысы және оны мәні
бойынша шешудің соңғы нысаны болып табылады. Сондықтан, Халықаралық Сот
мемлекеттер арасындағы даулар мен алауыздықтарды бейбіт жолмен шешу және
әлемдегі құқықтық тәртіп пен заңдылықты қамтамасыз ету стратегиясының
негізгі компоненттерінің бірі болуы тиіс.Аумақтық дауды шешкен кезде, кез
келген дауды шешудегі сияқты мән-жайдың ақиқаттығын анықтау проблемасы
туындайды. Барлық дәлелдемелер мен тараптардың сөздерін зерттеп, түпкілікті
қателікті тауып, кінәлы тарапты анықтау ең дұрыс жағдай болып есептеледі.
Алайда, іс жүзінде әрқашан олай бола бермесі анық және мұндай жағдайда
аумақтық даулардың өте күрделі және шиеленіскен оқиғаларын көптеп мысалға
келтіруге болады және онда заңи мәселелерге қауіпті саяси проблемалар да
қосылатындықтан, бастапқы оқиға тарих тереңіне кіріп кетеді. Мұндай күрделі
жағдайларда аумақтық дауларды шешу үшін халықаралық құқықтың түрлі
нормалары мен тұжырымдамалары қолданылады, олар шекараны анықтауға, сондай-
ақ аумақтың кімге тиесілі екендігін бекітуге көмектеседі.
Дәріс 6 Тақырыбы: Халықаралық шарттар құқығы
1. Халықаралық жария құқықтың бір саласы – халықаралық шарттар құқығы.
Халықаралық шарттардың құқықтық табиғаты.
Халықаралық шарттарды жасаудың негізгі сатылары.
Халықаралық шарттардың әрекет етуі және тоқтатылуы (қалпына келтірілуі)
Халықаралық шарттардың жарамсыздығы.
1. Халықаралық шарттар құқығы - шарттық-құқықтың нормалар жиынтығын
құрайтын, халықаралық шарттардың жасалу тәртібін, жарамдылық шарттарын,
әрекет етуі мен тоқтатылуын айқындайтын халықаралық жария құқықтың бір
саласы. Халықаралық шарттардың құқығы осы заманғы халықаралық құқықтың
негізгі салаларының бірі, ол халықаралық құқықтың барлық құқықтық
нормаларымен, институттарымен және салаларымен тығыз байланысты болып
табылады. Бұл сала осы заманғы халықаралық құқықтың қызмет тәртібін,
шарттық нормаларды жасау тәртібін, олардың жарамдылығын, әрекет ету, тоқтау
рәсімдерін, өзіне жүктелген міндеттемелерді орындамаудың құқықтық салдарын
айқындайды. Шарттық құқықтың мұндай басымдылық рөлі оның реттеу
объектісінің ерекшелігімен, осы заманғы халықаралық қатынастардағы
маңызымен, сондай-ақ халықаралық шарттар құқықтарының қайнар көздерінің
өзгешелігімен айқындалады. Халықаралық шарттың өзі халықаралық шарттар
құқығыпың объектісі болып табылады, ол халықаралық құқықтың негізгі қайнар
көзі; әдеттегі ғана емес, сонымен бірге шарттық ережелерді де өзгерту
құралы; халықаралық жария құқықтың барлық салаларында халықаралық құқықтың
маңызды жаңа нормаларының жасалуына мүмкіндік береді. Құқықтың осы
саласының құрылымында, мазмұнында болып жатқан өзгерістердің халықаралық
құқықтың басқа салаларының мазмұнынан көрініс табары сөзсіз. Жоғарыда атап
етілгендер халықаралық жария құқықтың осы заманғы жүйесінде халықаралық
шарттар құқығының ерекше орын алатынын көрсетеді.
Халықаралық шарт - бұл халықаралық құқық субъектілерінің, ең алдымен және
негізгі орайда мемлекеттер еріктерінің келісілген көрінісі, ол тараптардың
өзара мүдделі мәселелері бойынша жасалады және қатынастарды халықаралық
құқықтың негізгі қағидаларына сай, өзара құқықтар мен міндеттерді жасау
жолымен реттейтін шарттық ережелер болып табылады. Мұнда айта кететін бір
жайт, халықаралық құқықтағы шарт шарттық процесс қатысушыларының ерікті
ғана емес, сонымен бірге бір-біріне маңызы бірдей жол берушілік нәтижесінде
пайда болады. Халықаралық шарт құқығының теориясы шарттарды тең құқықты
және тең құқықсыз деп екіге бөледі. Халықаралық жария құқық субъектілерінің
сапалы шарттық тәжірибелері үшін тең құқықты шарттардың алар орны ерекше
скені дау тудырмайды, олар шарттық процесс қатысушыларының тәуелсіздігі мен
дербестігін өзара мойындауға негізделген.Ал, өкінішке орай іс жүзінде
кездесетін теңқұқықсыз шарттарды не сипаттайды?
Халықаралық шарттың заңи жарамдылығы оның ерекше қасиеті болып саналады.
Тек жарамды халықаралық шарт қана халықаралық құқықтың субьектілері үшін
міндетті қайнар көз болып табылады.Халықаралық шарттардың құқықтары туралы
1969 ж. Вена Конвенциясында жарамдылық мәселелері, нақтырак айтқанда
жарамсыздық мәселелері V бөлімде қарастырылған. Халықаралық шарттардың
жарамдылығы халықаралық құқық көздейтін заңи негіздері ғана ие. Басқаша
айтқанда, жарамдылық оның халықаралық-құқықтық толыққандылығын, құқыққа сай
екендігін айқындайды, соның күшімен шарт оның қатысушыларының орындауы үшін
міндетті және шарттың талаптарына процестің басқа қатысушыларының қосылуы
үшін мүмкіндік береді. Жарамды халықаралық шарттар - бұл заңдық күшіне
халықаралық құқық тұрғысынан шәк келтіруге болмайтын және оларға қарсы
ешқандай халықаралық-құқықтық қарсылықтар келтіруге болмайтын
шарттар.Халықаралық шарттардың жарамдылық презумпциясы 1969 ж. Вена
Конвенциясының 42-бабында қарастырылған. Осы бап келісуші субьектілердің
арасындағы шарттық қатынастардың тұрақтылығын бекітеді, pacta sunt servanda
қағидасының қолданылуын растайды. Мұндай жағдайда жарамдылықтың іс жүргізу
және материалдық аспектілері тұтастай біріккен. Іс жүргізу аспектісі шарт
жасау процесінің құқыққа сай екендігін көрсетеді, яғни тараптардың шарт
процесіне қатысу құқықтары болу керек; тараптар шарттың талаптарын
орындауға міндетті. Шарттық ережелердің халықаралық құқықтық стандартқа
сәйкес келуі жарамдылықтың материалдық жағын құрайды.1969 ж. Конвенцияның
46-53-баптары шарт субьектілеріне қатысты; халықаралық құқық
субьектілерінің ерік білдіруіне; шарттың обьектісі мен мақсаттарына қатысты
жарамсыздық талаптарын айқындайды. Шарттың жарамсыздығы абсолютті және
салыстырмалы болуы мүмкін. Абсолютті жарамсыз халықаралық шарттар ең
басында-ақ жарамсыз болады. Мұндай негіздерге мыналарды жатқызуға болады:
мемлекет өкілін мәжбүрлеу; күш қолданамыз деп қорқыту арқылы мемлекетті
мәжбүрлеу; жалпы халықаралық құқықтыц (jus cogens) императивтік нормасына
қайшы келу. Өкінішке қарай, халықаралық құқықтың шарттық қатынастарының
даму тарихында абсолютті жарамсыз шарттар кездесіп тұрады. Оған Германияның
Чехословакиядан Судет облысын алу туралы 1938 ж. Мюнхен келісімін жатқызуға
болады. Бұл шарт Гитлер үкіметінің Чехословакияда "неміс мәселесін" реттеу
үшін емес, Чехословакияны жаулап алудың келесі сатысын жүзеге асыру үшін
қолайлы жағдайды қамтамасыз ету мақсатында жасаған алдамшы айласы еді.
Салыстырмалы жарамсыз шартты даулауға мүмкіндік бар. Салыстырмалы жарамсыз
шарттардың негіздеріне: қателесу, алдау, өкілді сатып алу жатқызылады.
Дәріс 7 .Тақырыбы: Халықаралық жария құқықтағы адам құқығы
1. Халықтар жағдайын халықаралық-құқықтық реттеу. Азаматтықтың халықаралық-
құқықтық мәселелері.
2. Шетел азаматтарының құқықтық жағдайы. Баспана құқығы және босқындардын
құқықтық жағдайы.
3. Адам құқықтарын халықаралық-құқықтық реттеу.
4. Адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау тетіктері.
1. Кез келген мемлекеттегі халықтардың құқықтық жағдайы оның ішкі
заңдарымен айқындалады. Бұдан мемлекеттердің осы саладағы ынтымақтасу
мүмкіндіктері мен мүдделілігі болмай қалады деген ой тумауы керек.Кез
келген мемлекеттің халқы нақты кезеңде қандай да бір мемлекеттің аумағында
өмір сүріп жатқан индивидтердің жиынтығын көрсетеді. Халықтың құрамы,
әдетте, өзінің азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы жоқ
адамдардан құралады. Сондай-ақ, "аралас мәртебесі" бар халықтар санаты да
болуы мүмкін, яғни олар екі азаматтығы бар адамдар болып табылады. Тар
мағынадағы "халық" үғымынан басқа, кейде бұл сөзді кең мағынада талдау да
кездесіп қалады, атап айтқанда, жер жүзіндегі барлық тұрғындарды халык деп
айтады.Халықаралық құқықта азаматтық мәселелерін реттейтін шарттық және
әдет-ғүрыптық нормалар жүйесі бар. Мысалы, оларға азаматтық мәселелері
жөніндегі халықаралық-құқықтық нормалар, шетелдіктердін, қос азаматтығы бар
адамдардың (бипатридтердің), азаматтығы жок адамдардың мәртебесін айқындау
жатқызылады. Халықаралық-құқықтық реттеу мәселелерінде адам құқықтары
жөніндегі ынтымақтастық проблемалары мен перспективаларына айрықша орын
беріледі. Мұнан өзге, халықаралық құқықтағы болып жатқан барлық өзгерістер
тікелей немесе жанама түрде болсын, халықтар мәселесіне ықпалын тигізіп
отырады. Мәселен, мемлекет қылмыстылықпен күрес жүргізудегі ынтымақтастық
мәселелерінде өз әрекеттерін үйлестіру кезінде бір мезгілде қылмыскерді бір-
біріне беру туралы мәселені де шешіп отырады. Егер мемлекет ғарыштық
зерттеу саласында ынтымақтастық жүргізсе, онда ғарыш кемесі экипажының
апат, бақытсыздық немесе мәжбүрлі түрде қону жағдайларында көмектесудің
құқықтық проблемалары туындайды. Мемлекеттер, өкінішке қарай қарулы жанжал
жағдайында болса, онда соғыс құрбандарын қорғау мәселесі екі жақты келісе
отырып, шешіледі. Соғысушы елдермен шекаралас мемлекеттер үшін босқындарды
баспанамен, азық-түлікпен, киім-кешекпен қамтамасыз ету мәселелері
туындайды. Халықаралық-кұқықтық нормалардың мемлекет халқының жағдайына
жанама әсер етуі әр түрлі болатыны сөзсіз, осыған орай халықаралық
құқықтағы сапалық өзгерістердің ішкі заңдарға әсер ету дәрежесі мен сапасы
да артып келеді.Сонымен, халықаралық құқықта жеке мемлекеттер халқының
жағдайына халықаралық құқықтың ықпал етуінің екі бағыты байқалуда. Бірінші
бағыт, жалпы сипаттағы ықпал етумен сипатталады. Ол халықтың қандай да бір
бөлігінің халықаралық құқықтың әсер ету объектісі болмаған кездерінде орын
алады. Бірақ, осылай болғанымен, халықаралық стандарттар мемлекеттердің
халықтың қандай да бір бөлігінің құқықтық жағдайын өзгертуіне қозғау
салады.
БЖКБ Бас Ассамблеяның рұқсат беруімен репатрациялау және орналастыруға
байланысты міндеттерді атқара алады, сондай-ақ азаматсыздықты қысқарту
туралы конвенцияға сәйкес азаматтығы жоқ адамдарға көмек көрсету жөнінде
белгілі бір қызметтер атқарады.БҰҰ-ның мамандандырылған мекемелер жүйесі өз
жұмысын адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағыттайды.
Мысалы, 1919 ж. Ұлттар Лигасына байланысты автономды ұйым ретінде құрылған
Халықаралық Еңбек Ұйымы (ХЕҰ) еңбек саласындағы халықаралық нормаларды
тұжырымдау мен оларды тиімді жүзеге асыруды өзінің негізгі міндеті ретінде
таниды. Еңбек саласындағы халықаралық конвенциялар мен ұсыныстар мәжбүрлі
еңбекке тыйым салу, кәсіподақтар құқығын қоса алғанда, ұйымдасу құқығын
қорғау; еңбек саласындағы кемсітуді жою, ерлер мен әйелдердің тең
еңбектеріне теңдей ақы алу қағидасын қолдану, еңбекпен толық қамтуды
колдау, еңбек гигиенасы мен қауіпсіздігі, сондай-ақ әлеуметтік
қамсыздандыру сияқты адам құқықтарына қатысты болып келеді. Біріккен Ұлттар
Ұйымының білім, ғылым және мәдени мәселелер жөніндегі міндеттері өзінің
Жарғысына сәйкес "бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайтуға көмектесу, БҰҰ
Жарғысында танылған нәсіліне, жынысына, тіліне немесе дініне қарамастан,
барлық халықтар үшін әділдік, заңдылық, адамның негізгі құқықтары мен
бостандықтарын көпшіліктің құрметтеуін қамтамасыз ету үшін білім, ғылым
және мәдениет жолымен халықтар ынтымақтастығын күшейтуден тұрады.
Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының (БДҰ) кіріспесіне сәйкес, жоғары
деңгейдегі денсаулыққа ие болу кез келген адамның негізгі құқықтарының бірі
және үкімет өз халқының денсаулығы үшін жауап береді, әрі ол денсаулық
сақтау және әлеуметтік қамсыздандыру салаларында тиісті шараларды жасаған
уақытта ғана сақтала алады. БҰҰ-ның Азық-түлік және ауыл шаруашылық ұйымы
(ФАО) әлемдік экономиканың дамуына және адамзатты ашаршылықтан қорғауға өз
үлесін қосып келеді. Бұл ұйым негізінен алғанда тамақтануды жақсарту мен
өмір сүру деңгейін арттыруға байланысты, еңбек өнімділігін көтеруді және
ауыл шаруашылығының азық-түліктері мен өнімдерін тиімді бөлуді қамтамасыз
ету, ауыл тұрғындарының өмір сүру жағдайларын жақсарту мәселелерімен
айналысады және сол арқылы әлемдік экономиканың дамуына үлес қосады, оның
қызметі адамзаттың жиі кездесетін проблемаларының бірі, атап айтқанда,
әлемдік азық-түлік проблемаларын шешуге көмек көрсетуге
бағытталған.Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі ұйым (ЕҚЫҰ)
қауіпсіздік мәселелерімен айналысатын жалпы еуропалық ұйым болып табылады.
Бұл аймақтық ұйым дау-жанжалдардың алдын алу, одан сақтандыруды, Еуропадағы
дағдарысты және жанжалдан кейінгі жағдайды қалпына келтіруді реттеуді
қамтамасыз етеді. Қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ЕҚЫҰ қадамдары жан-
жақтылы сипатта болып келеді. Ол қарулануды бақылауды қоса-алғанда,
қауіпсіздікті орнықтыруға, превентивті (ескерту) дипломатияға байланысты
мәселелермен, сенім мен қауіпсіздікті нығайту шараларымен, адам құқықтары,
сайлау барысын бақылаумен, сондай-ақ экономикалық және экологиялық
қауіпсіздікпен айналысады. Тұтастай алғанда, ЕҚЫҰ қызметінің жоғарыда
аталған барлық бағыт-бағдарлары қандай да бір қатынастар саласында
адамдардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етеді. Тікелей
алғанда, бұл демократиялық институттар мен адам құқықтары жөніндегі Бюроның
(ДИ АҚБ) қызметімен қамтамасыз етіледі. ЕҚЫҰ-ның бұл құрылымдық бөлімшесі
сайлау өткізуді бақылайды және ұлттық сайлау органдары мен адам құқықтары
жөніндегі институттардың қалыптасуына көмектеседі.
Дәріс 8 Тақырыбы: Халықаралық гуманитарлық құқық
1. Халықаралық гуманитарлық құқық ұғымы және оның қайнар көздері.
2. Халықаралық гуманитарлық құқықтың қағидалар жүйесі.
3. Халықаралық Қызыл Крест Комитетінің (ХҚКК) құқықтық мәртебесі.
1. Халықаралық гуманитарлық қуқық - бұл ізгілік қағидаларына негізделген
және қарулы қақтығыстар салдарын шектеуге бағытталған құқықтық нормалар мен
институттардың жиынтығы. Ол әскери қимылдарға тікелей қатыспаған немесе
қатысуын тоқтатқан адамдарды қорғайды және соғыс жургізу құралдары мен
әдістерін таңдауды шектейді. Халықаралық гуманитарлық құкықты сондай-ақ
"соғыс құқығы" немесе "қарулы жанжалдар құқығы" деп те атайды.
Халықаралық гуманитарлық құқық мемлекеттер арасындағы қатынастарды
реттейтін халықаралық құқықтың бір бөлігі болып табылады. Халықаралық
гуманитарлык құқықтың қалыптасуының қайнар көздері ретінде ережелер мен
нормаларды айтуға болады, олар әлемнің барлық діндері мен мәдениеттерінде
кездеседі. Осы заманғы халықаралық гуманитарлық құқықтың дамуы ]860ж.
басталды. Сонан бері мемлекеттер осы заманғы жағдайлардағы соғыс жүргізу
тәжірибелеріне негізделген және ізгілік пен мемлекеттердің әскери
талаптарының арасындағы қатаң тепе-теңдікті орнатуға арналған әдеттегі
ережелердің бірқатарын мойындауға келісті. Халықаралық гуманитарлық
құқықтын дамуына улес қосқан мемлекеттер саны артты.
Халықаралық гуманитарлық құқық екі құқықтық проблеманың зерттелуін қамтиды:
әскери қимылдарға тікелей қатыспаған немесе қатысуларын тоқтатқан адамдарды
қорғау;
соғыс жургізу әдістеріне, атап айтқанда, қарудын кейбір түрлерін және
әскери тактиканы қоса алғанда, әскери қимылдар жүргізу әдістеріне шектеулер
қою.
Халықаралық гуманитарлық құқық әскери қимылдарға қатыспайтындарды, атап
айтқанда: азаматтық халықты, медициналық және рухани қызметкерлерді
қорғайды. Халықаралық-құқықтык ормалардың қорғауында сондай-ақ әскери
қимылдарға қатысуын ақтатқандар да болады. Мұндай санатқа: жараланғандар,
кеме апатына ұшырағандар, аурулар мен тұтқындар кіреді.Халықаралық
гуманитарлық құқықтың құқықтық нормаларына орай оның қорғауындағы адамдарға
шабуыл жасауға тыйым салынады. Олардың жеке адамдарына қол сұғуға болмайды
және олардың ар-намысына тиетін, кемсітетіндей қатынас жасалмау керек.
Аурулар мен жаралыларға көмек көрсету қажет. Конвенциялық нормаларға
сәйкес, қарулы қақтығыстарға байланысты әскери тұтқындар мен ұсталған
адамдарға тиісті тамақтандыру, тұрғын-үй және сот кепілдіктері беріледі.
Госпитальдар мен санитарлық-көлік құралдары сияқты объектілер қорғауда
болады және оларға шабуыл жасауға болмайды. Халықаралық гуманитарлық құқық
қорғауда болатын жерлер мен адамдары тану ушін қолданылуы мумкін турлі
эмблемалар мен сигналдарды қарастырған. Мұндай эмблемаларға Қызыл Крест
және Қызыл Жарты ай эмблемасы жатады.Халықаралық гуманитарлық құқық әскери
қимылдардың кез келген ұралдары мен әдістеріне тыйым салады. Олар:
- әскери қимылдарға қатыспайтындар арасында айырмашылықтардың болуына жол
бермейді, мысалы азаматтық тұлғалар мен оларға қатысатын адамдар арасында;
- артық залалдар немесе артық қасіреттерге;
- қоршаған табиғи ортаға елеулі немесе ұзақ мерзімді залал келтіретін
жағдайда.
Халықаралық гуманитарлық құқық нормалары паршалайтын оқтарға, химиялық
және биологиялық қаруларға, соқыр қылатын лазер қаруларына тыйым салды.
Халықаралық гуманитарлық құқық қарулы жанжалдарға ғана қолданылады, ол
ішкі тәртіпсіздіктерді қамтымайды және мемлекеттердің куш қолдануға жол
беретін жағдайларына таралмайды. Бұл жағдайлар халықаралық құқықтың жеке,
бірақ маңызды саласымен реттеледі, ол Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысында
бейнеленген. Халықаралық гуманитарлық құқық жанжал туған кезде қолданылады
және оны кімнің бастағанынан тәуелсіз турде жанжалдасушы барлық тараптарға
әрекет етеді.Халықаралық қарулы жанжалдар мен халықаралық сипат алмайтын
қарулы жанжалдардың арасында айырмашылықтар болады. Біршшісіне, кем дегенде
екі мемлекет қатысатын жанжалдар жатқызылады. Олар төрт Женева Конвенциясы
мен Қосымша хаттамада мазмұндалған көптеген нормалардың әрекетіне бағынады.
Халықаралық сипат алмайтын қарулы жанжалдарға қолданылатын құқьіқ нормалары
көлемі аздау. Олар жалпыға ортақ Конвенцияның 3-бабында, II Қосымша
Хаттамада мазмұндалған. Дегенмен, халықаралық қарулы жанжалдар жағдайында
да, халықаралық сипат алмайтын қарулы жанжалдарға да халықаралық құқық
нормаларын барлық тараптар қатаң сақтаулары тиіс.Халықаралық гуманитарлық
құқық пен адам құқықтарына қатысты құқықтың арасындағы ерекшеліктер туралы
айту керек. Кейбір ережелерінің ұқсастығына қарамастан, халықаралық
құқықтың бұл екі саласы жеке-жеке дамыған және құқықтық нормаларының
мазмұны әр түрлі болып келетін Халықаралық-құқықтық актілерінде көрініс
тапқан. Халықаралық гуманитарлық құқыққа қарағанда, адам құқықтарына
қатысты құқық бейбіт кезеңдерде қолданылады, ал қарулы жанжал кезінде, оның
кейбір нормаларының қолданылуы уақытша тоқтатылуы мүмкін.Өкінішке қарай,
халықаралық гуманитарлық құқық нормаларының әлемде болып жатқан
қатынастарда бұзылуы жиі кездеседі. Көбіне-көп қарулы жанжалдардың құрбаны
бейбіт тұрғындар болып келеді. Көпшілік жағдайларда, халықаралық
гуманитарлық құқық нормалары азаматтық тұлғаларды, тұтқындарды, ауруларды
және жаралыларды қорғауда маңызды рөл атқарады, сондай-ақ қаруды қолдануды
шектеуге жәрдемдеседі. Өйткені, халықаралық гуманитарлық құқық соғыс
кезінде қолданылады, оның құқықтық нормаларын орындау көптеген
қиыншылықтарға тап болады. Сондықтан, халықаралық құқықтың осы саласының
құқықтық нормаларының тиімді пайдаланылуы бірінші кезектегі маңызы бар
мәселе болып қала беруде.Халықаралық гуманитарлық құқықтың нормалары мен
қағидаларының сақталуына жәрдемдесу мақсатында бірқатар шаралар жасалды.
Мемлекеттер халықаралық гуманитарлық құқықтың нормаларымен өзінің қарулы
күштерін және барлық халықты таныстыруға міндетті. Олар осы құқықтың
бұзылуының алдын алуы керек, ал қажет болған жағдайда оны бұзушыларды
жазалап отыруы тиіс. Оның ішінде, олар Женева Конвенциясы мен Қосымша
Хаттамаларды елеулі түрде бұзатын жағдайларда, әскери қылмыстар деп
қарастырылатындарды жазалауды көздейтін заңдарды қолданысқа енгізуі керек.I
Женева Конвенциясы қабылданған, 1864 ж. басталған жүйелеу процесі осы
заманғы бірқатар қайнар көздердің қалыптасуына әкелді. Халықаралық
гуманитарлық құқықтың мазмұны түгелдей 1949 ж. төрт Женева Конвенциясында
бейнеленген: әрекеттегі армиялардағы жаралылар мен аурулардың жағдайын
жақсарту туралы Женева Конвенциясы; Теңіздегі қарулы күштер құрамынан кеме
апатына ұшыраған жаралылардың, аурулардың және адамдардың жағдайын жақсарту
туралы Женева Конвенциясы; әскери тұтқындармен қатынас жасау жөніндегі
Женева Конвенциясы; Азаматтық халықты соғыс кезінде қорғау туралы Женева
Конвенциясы.Женева Конвенцияларының ережелері 1977 ж. оған қосымша екі
хаттама қабылдау арқылы одан әрі дамытылды.Қарудың кейбір түрлерін және
соғыс жүргізудің кейбір әдістеріне тыйым салатын бірқатар шарттар бар.
Оларға 1907 ж. Гаага Конвенциясы, Бактериологиялық (биологиялық) қаруға
тыйым салу туралы 1980 ж. Конвенция, Химиялық қаруға тыйым салу туралы 1993
ж. Конвенция. қарулы жанжалдар кезінде мәдени құндылықтарды қорғайтын 1954
ж. Конвенция жатады.Халықаралық гуманитарлық құқықтың көптеген нормалары
бүгінде әдеттегі нормалар ретінде, яғни барлық мемлекеттерге қатысты әрекет
ететін жалпы нормалар ретінде мойындалып келеді.
2. Гуманитарлық құқықтың қағидалары алғаш рет 1966 ж. тұжырымдалған
болатын. Олардың төрт тобы бар: негізгі, жалпы, жанжалдар құрбандарына
қатысты және соғыс құқығына қатысты қағидалар.Негізгі қағидаларға
халықаралық құқық мазмұнының негізін қалайтын, бастапқы идеялар жатады,
олар:
- ізгілік қағидасы;
- кемсітушілікке жол бермеу қағидасы;
- қарулы қақтығыс құрбандарын қорғау және ізгі қатынас жасау қағидасы;
- азаматтық халықты, азаматтық объектілерді әскери қимылдардан қорғау
қағидасы;
- медициналық қызметкерлерге қол сұғылмаушылығы қағидасы;
- халықаралық гуманитарлық құқық нормаларын міндетті түрде сақтау
қағидасы;
- халықаралық гуманитарлық құқық нормаларын елеулі бұзғандық үшін
қылмыстық-құқықтық жауапкершілік қағидасы;
- әскери қажеттіліктің адамға құрметпен үйлесімділік қағидасы;
- қақтығысушы тараптардың әскери қимылдарды жүргізу әдістері мен
құралдарын таңдауын шектеу қағидасы.
Адам құқықтарына байланысты жалпы қағидалар қатарына мыналар жатады:
- жеке адамға қол сұғылмаушылық қағидасы;
- азаптаулар, айуандық жазалауларға жол бермеу қағидасы;
- адам құқығының заң алдында кепілді мойындалу қағидасы;
- ар-намыс, отбасы құқықтарын, сенімдер мен дәстүрлерді құрметтеу
қағидасы;
- меншік құқығынан заңсыз айыруға жол бермеу қағидсы;
- барлық адамдарға тең және құрметті қатынас жасау қағидасы;
- жеке бас қауіпсіздігінің қағидасы;
- репрессалий, ұжымдық жазалау, депортациялар, кепілге алуға жол бермеу
қағидасы;
- гуманитарлық конвенциялар ұсынатын құқықтардан бас тартуға жол бермеу
қағидасы.
Жанжалдар құрбандарына қатысты қағидаларға:
- медициналық қызметкерлерді қорғау қағидасы;
- медициналық қызметкерлердің кез келген дұшпандық әрекеттерден аулақ
болу қағидасы;
- аурулар мен жаралыларды күтіп-қарауына байланысты адамды қудалауға жол
бермеу қағидасы;
- ұлттық билікте де, халықаралық деңгейдегі билікте де қарауындағы
адамдарды қорғауды қамтамасыз етудің мемлекеттік міндет қағидасы.
Жанжалдасушы тараптар әскери қимылдар жүргізген кезде төмендегі
қағидаларды басшылыққа алуы тиіс:
- бейбіт халыққа, азаматтық тұлғаларға, азаматтық нысандарға шабуыл
жасауға жол бермеу қағидасы;
- қорғалмайтын нысандарға шабуыл жасауға жол бермеу қағидасы;
- бейбіт халық үшін қауіпті болатын күштердің босатылу қаупін тудыратын
құрылыстарға шабуыл жасауға жол бермеу қағидасы;
- бейбіт халықты әскери нысандарды қорғау үшін және шабуыл жасауға
пайдалануға жол бермеу қағидасы;
- бейбіт халыққа құрметпен қарау қағидасы;
- қоршаған ортаға орны толмастай залал келтіруге жол бермеу қағидасы;
- қарулы жанжал мақсаттарына шамалас келмейтін залаларды қарсы жаққа
келтіруге жол бермеу қағидасы;
- қарудың және соғыс жүргізудің тыйым салынғаи түрлері мен әдістерін
қолдануға тыйым салу қағидалары жатады.
3. Халықаралық қарулы жанжалдар кезінде ХҚКК төрт Женева конвенциясы мен
оларға Қосымша I хаттаманың негізінде әрекет еді. Бұл шарттарда
қызметтердің кейбір түрлерін ХҚКК-нің жүзеге асыру құқығы танылған:
- кеме апатына ұшыраған әскери қызметкерлерге, жаралыларға, ауруларға
және жәбірленушілерге көмек көрсету;
- әскери тұтқындарға барып тұру;
- бейбіт (азаматтық) халық мүдделері үшін әрекет ету;
- қамқорлыққа алынған адамдармен қатынас жасау кезінде құқық нормаларының
сақталуын бақылайды.Елдің ішінде қарулы жанжалдар болған кезде ХҚКК төрт
Конвенцияға, сондай-ақ II Хаттамаға ортақ 3-баптың негізінде әрекет етеді.
Бұл құқықтық құжаттарда ХҚКК ұсыныстар ұсыну құқығы танылған, мысалы көмек
көрсету бойынша операцияларды жүзеге асыру мақсатында, қарулы қақтығысқа
байланысты ұсталған адамдарға жолығу сияқты қызметтің жанжалдасушы
тараптарға ұсыну туралы.Қарулы жанжал көлемі қамтымайтын зорлық-зомбылық
жағдайларында ХҚКК Қозғалыс Жарғысына сай әрекет етеді, онда гуманитарлық
бастамашылық құқығы мойындалған. ХҚКК бейтарап және тәуелсіз бітістіруші
қажет болған барлық жағдайда өз қызметін ұсынады. Осы құқықтардың бәрі
жинақтала келіп, ХҚКК халықаралық қауымдастықтың берген мандатын құрайды.
Сол арқылы, халықаралық қауымдастық Комитетінің өз тарихында жасаған
бастамашылығын жоғары бағалайтындығын көрсетті.ХҚКК жеке бастамаға орай
пайда болған еді. Алайда ХҚКК өзіне Женева Конвенциясы мен Қосымша
Хаттамалар жүктеген әр түрлі міндеттерін орындап шықты, сөйтіп оның қызметі
халықаралық сипатқа ие болды. Оның міндеті соғыс құрбандарын қорғау болып
табылады.ХҚКК мандаты оған делегацияларды (өкілдіктерді) ашып және өз
делегаттарын мемлекеттер мен жанжалдасушы тараптармен диалог жүргізуге
жіберуіне мүмкіндік береді.ХҚКК халықаралық құқық субъектісі болып
табылады, оған әдетте үкіметаралық ұйымдар пайдаланатын барлық жеңілдіктер
мен артықшылықтар беріледі. ХҚКК-ге юрисдикциялық иммунитет берілген, соған
сәйкес ХҚКК әкімшілік және сот қудалауына ұшырамайды, сондай-ақ оның
ғимараттарына, мұрағаттарына және басқа құжаттамаларына қол
сұғылмайтындығына кепілдік беріледі.Қызыл Крест және Қызыл Жарты ай
Халықаралық қозғалысының негізін қалайтын қағидаларға ізгілік, әділдік,
бейтараптық, тәуелсіздік, еріктілік, тұтастық, әмбебаптық сияқты қағидалар
жатады.
Дәріс 9. Тақырыбы: Дипломатиялық және консулдық құқық
1. Өркениетті әлемдегі дипломатия ұғымы. Дипломатиялық құқық ұғымы және
қайнар көздері. Сыртқы қатынас органдары.
2. Дипломатиялық өкілдіктердің міндеттері, артықшылықтары және
иммунитеттері.
3. Сауда өкілдіктерінің, арнайы миссиялардың құқықтық мәртебесі.
1. Консулдық құкық ұғымы, қайнар көздері. Консулдық артықшылықтар мен
иммунитеттер.
1. "Дипломатия" ұғымы грек сөзі diploma - екі бүктелген бет, құжат деген
мағынадан шыққан. Бұл жерде "дипломды ұстаушы" деген сөз алғашқы
мағынасында қолданылып отыр, яғни провинцияларға немесе мемлекеттен тыс
шетелге кетіп бара жатқан ресми тұлғаларға берілетін ұсыныс немесе сенім
грамоталары.
Кең мағынадағы дипломатия ұғымы - бұл халықаралық құқық субъектілерінің
өкілдіктері жөніндегі, бейбітшілік және бейбіт қатар өмір сүру жөніндегі,
халықаралық қатынас қатысушыларының құқықтары мен мүдделерін бейбіт жолмен
қорғау жөніндегі ресми қызмет. Дипломатия - бұл халықаралық құқықта рұқсат
етілетін арнайы дипломатиялық шаралар, әдістер мен тәсілдер көмегімен
мемлекеттің сыртқы саясатын жүзеге асырудың бір құралы болып табылады.
Тар мағынадағы дипломатия ұғымы — бұл келіссөздер жүргізу мен шарттар,
келісімдер жасау шеберлігі. Осындай шеберліктің қоғамның даму заңдылықтарын
білуге, халықаралық қатынас тарихын, жеке елдер тарихын, халықаралық
құқықты, жеке елдердің конституциялық құқықтарын, шет тілдерді зерттеп-
білуге негізделетінін айту керек.
Адамзат қоғамының даму тарихында мемлекеттердің сыртқы саясат
мәселелерінде оның маңызды құралының бірі - дипломатия әрқашан бірінші
орында келеді. Бір-бірімен жанжалдасып қалған мемлекеттердің, тұтастай
халықтардың тағдыры осындай мәселелердің тиімді шешілуіне тікелей тәуелді
болады.Барлық мемлекеттердегі орталық және шетелдердегі орган түріндегі
дипломатиялық аппараттарды (Сыртқы істер министрлігі, елшіліктер,
миссиялар, консулдықтар) дипломатиялық қызметтердің негізгі жетекшісі және
орындаушысы ретінде айтуға болады, оларда арнайы жасақталған және
дайындалған дипломатиялық кадрлар тұрақты жұмыс істейді. Мұндай кадрлардың
жұмыс жүйесі мемлекеттің дипломатиялық қызметін құрайды және ол мемлекеттік
қызметтің маңызды бөлігі болып табылады. Дипломатиялық аппарат - бұл
мемлекеттік аппараттың бір бөлігі, оның қызметінің бағыты мен мазмұны
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық, саяси құрылымымен
айқындалады.Дипломатиялық аппаратты жетілдіру, дипломатиялық кадрларды
іріктеу мен дайындауды жақсарту, дипломатияның ен озық тәжірибелерін
зерттеу және пайдалану, оның ғылыми негіздерін дайындау және дамыту -
халықаралық мәселелерді бейбіт жолдармен шешу үшін және бейбітшілік пен
бейбіт қатар өмір сүру саясатын нығайту үшін дипломатияны қолдануға мүдделі
барлық мемлекеттердің алдына қойған маңызды міндеттері болып табылады.
Дипломатия — бұл мемлекеттің сыртқы саясатының, халықаралық қызметінің
құрамдас бір бөлігі. Сыртқы саясат дипломатияның мақсаттары мен міндеттерін
айқындайды және сол арқылы іс жүзіндегі шаралар жиынтығын, сондай-ақ сыртқы
саясатта қолданылатын нысандарды, құралдар мен әдістерді
айқындайды.Өркениетті әлемдегі дипломатиялық тәжірибе тәуелсіз
мемлекеттердің сыртқы саясаттағы мүдделерінде дипломатиялық қызметтін
дәстүрлі әдістерінің және жаңа нысандар мен әдіс-тәсілдерінің қолданылып
келе жатқанын көрсетіп отыр. Дипломатиялық қатынас пен талқылаудың түрлі
нысандары ерекше маңызға ие болуда. Оларға мемлекет басшыларының кездесуі,
мемлекеттер арасында жүргізілетін жоғары деңгейдегі көп жақты келіссөздерді
жатқызуға болады.Дипломатиялық қызмет нормативтік қамтамасыз етуге,
халықаралық құқықтың басқа субъектілеріне қатысты олардың жүзеге асу
тәртіптеріне мұқтаж болуда. Көптеген ғасырлар бойы осы құқықтық нормалар
реттеу заты бойынша салыстырмалы түрде тұрақты және дербес саланы жасап
шығарды. Қазіргі таңдағы дипломатиялық құқық халықаралық құқық салаларының
ішіндегі анағұрлым жүйеленген және үдемелі дамыған салалардың бірі.
Дипломатиялық құқық - бұл құқықтың байырғы салаларының бірі. Ол ең алдымен
елшілік құқық ретінде пайда болып, дамыған еді. XX ғ. басына қарай елшілік
құқық дипломатиялық құқықка айналды.
Дипломатиялық құқық - бұл халықаралық қатынасқа қатысушы халықаралық құқық
субъектілерінің еркін білдіретін қағидалар мен нормалардың халықаралық
құқық субъектілерінің келісім және қамтамасыз ету нәтижелерінде бекітетін
жиынтығы; бейбітшілік пен бейбіт қатар өмір сүруді қолдау және нығайту
мақсатындағы ресми органдарының жағдайы мен қызметін (функциялары мен
мәртебесін) реттейді.Бірқатар оқулықтар мен оқу құралдарында "сыртқы
қатынас құқығы" деген ұғым кездесіп қалады.
Консулдық мемлекеттердің иммунитеттер көлемі дипломатиялық өкілдік
иммунитетіне жақын келеді. Штаттық консулдардың жеке иммунитеттерінің
шеңбері мен көлемі дипломаттарға қарағанда тарырақ келеді, консул белгілі
бір жағдайларда жергілікті сотқа тартылады; тінту иммунитеті оның қызметтік
мекемесінде ғана болады, ал қол сұғылмаушылық иммунитеттері оның қызметтік
хат жазысулары мен мұрағатында ғана болады. Консулдық конвенцияларға,
көптеген мемлекеттердің ішкі мемлекеттік заңдарына сәйкес, консул жеке
хаттарын қызметтік хаттарынан бөлек ұстауы тиіс.Халықаралық құқыққа сәйкес,
консулдың қызметтік әрекетін орындауына қатысты құжаттар мен ресми хат-
хабарларға қол сұғылмайды. Консулдық үй-жайларға абсолютті қол
сұғылмаушылық қағидасы консулдық шенеуніктер туралы 1928 ж. Гавана
конвенциясында, Бустаманте Кодексінде бекітілген. Консулдық қатынас туралы
Вена Конвенциясының 31-бабына сәйкес, өрт және апат жағдайларында консулдық
мекеме үй-жайларының абсолютті қол сұғылмаушылық қағидасының бұзылуы
мүмкін.
Консулдың жеке басының артықшылықтары мен иммунитеттері. Консулдық
конвенциялар мен ұлтгық заңдарда консулды аса ауыр қылмыс жасаған
жағдайлардан басқа, алдын ала қамау тәртібінде ұстауға болмайды деп
белгіленген. Консулды әкімшілік тәртіпте де ұстауға болмайды. Консулды аса
ауыр қылмыс жасады деп ұстау оның экзекватурасынан айырумен байланысты
болады.Консулдық өкіл жеке артықшылықтар мен иммунитеттерге ие болғанымен,
оларды асыра пайдаланбауы тиіс және консулдық орналасқан мемлекеттің барлық
заңдары мен ережелерін қатаң орындауы қажет. Әдетте, консул сот органдары
сот немесе әкімшілік іс жүргізу бойынша куә ретінде шақырғанда, баруға
міндетті. Іс-тәжірибеде мұндай жағдайда консулға сыпайылық деп аталатын
артықшылық беріледі. Мысалы, сотқа келу туралы шақырту консулға ерекше
хатпен және келмеген жағдайда қандай да бір санкциялар қолданылады деп
көрсетілмей жіберіледі. Егер, консул куәгерлік жауап беруден бас тартса,
оған мәжбүрлеу шаралары қолданылмайды. Консулдық эмблемаларды дұшпандық
қастандықтан қорғаудың зор маңызы бар. Консулдық орналасқан мемлекет
консулдарға өзара келісу негізінде ерекше артықшылықтар береді, олар қол
сұғушылықтан қорғалуға жатады. Мұндай артықшылықтарға консулдың өз
мемлекетінің тәртібі негізінде консулдық тіршілігі мен тұрмысын ұйымдастыру
құқығы, өз атына баспа басылымдарын, консулдық орналасқан елге әкелуге
тыйым салынған басылымдарды қоса алғанда жаздыртып алу құқығы; консулдық
орналасқан жерде түрлі сипаттағы ресми салтанаттарға шақырылу құқығы және
консулдың өз өкілдігімен қатынасудағы артықшылықтарын жатқызуға
болады.Консулдық конвенциялар мен көптеген мемлекеттер іс-тәжірибесін
саралап көргенде байқалғанындай, консулдық иммунитеттің көп жағдайларда
дипломатиялық иммунитетпен сәйкес келетінін атап айту керек.
Дәріс 10. Тақырыбы: Халықаралық ұйымдар құқығы
1. Құқықтың бір саласы - халықаралық ұйымдар құқығы ұғымы. Халықаралық
ұйымдар ұғымы және құқықтық табиғаты.
2. Халықаралық ұйымдардың даму тарихы. БҰҰ-ның алғашқы бейнесі - Ұлттар
Лигасының құқықтық табиғаты.
3. Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылу тарихы, БҰҰ-ның мақсат- міндеттері,
қағидалары, оған мүшелікке өту мәселелері. Біріккен Ұлттар Ұйымының
құрылымы.
4. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы (ТМД).
5. Солтүстік Атлантика Одағының стратегиялық тұжырымдамасы (НАТО).
1. Халықаралық ұйымдар халықаралық құқықтың қосымша субъектілерінің
қатарына жатқызылады. Олар мемлекетпен бірге доктриналық, сондай-ақ
конвенциялық тәртіпте халықаралық құқықтың субъектілері болып есептеледі
Халықаралық-құқықтық әдебиеттерде мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың
өзара ықпалдасуының ең бір күрделі проблемасын - мемлекеттік тәуелсіздік
пен үкіметаралық ұйымдардың құзыретіндегі мемлекеттен тыс белгілердің
арақатынасындағы мәселе ретінде көрсетеді.Мемлекеттің тәуелсіздік
проблемалары мемлекеттің және халықаралық ұйымдар құзыреттерінің
арақатынасындағы мәселелермен айқындалады, яғни бұл мемлекеттің халықаралық
ұйымға өз құзыретін ішінара беруі арқылы немесе оған белгілі бір
міндеттерді атқаруына мүмкіндік беруі бойынша түсіндіріледі. Халықаралық
ұйымдар мемлекеттердің бірлескен ынтымақтастығының көп жақтылы нысаны болып
табылады; оны мемлекеттер тиісті жағдайларда құрады және ол халықаралық
қатынастардың қажеттіліктерінен туындап отырады. Мұнда баса айтатын бір
мәселе, халықаралық ұйымдардың құқық субъектілігі мүше-мемлекеттердің еркін
білдіруіне, осы ұйымдардың мақсаттарына, құзыреттеріне, уәкілеттіктеріне,
органдарының құрылымына, қабылданатын шешімдердің заңдық салдарына тікелей
тәуелді болып келеді.Ұйым Жарғысының заңды күшіне енуі белгілі бір құқықтық
салдарды қамтамасыз етеді. Мәселен, халықаралық құқықтың жаңа субъектісі
пайда болады, ол өзін құрған мемлекеттен өзгеше сипатпен аңықталады.
Дегенмен халықаралық ұйым халықаралық құқықтың негізгі субъктілеріне тән
маңызды ерекшелігіне — мемлекеттер, ұлттар мен халықтар өз тәуелсіздігін —
дербестігін қорғап, күресу ерекшелігіне ие бола алмайды. Мемлекет кез
келген халықаралық ұйымға кірген кезде өзінің тәуелсіз құқықтарын жүзеге
асырады. Бірақ мұндай жағдайда мемлекет пен ұлттық ұйымдардың байланысу
сипаттары мемлекеттің тәуелсіздігін толық шектейді деген ұғым туындамауы
керек. Тәуелсіздік - бұл мемлекеттік биліктің күрделі саяси-заңдык сипаты,
ол құзыреттердің саяси режимі, билік тетігі сияқты құқықтық институттар
арқылы жүзеге асырылады. Халықаралық ұйымдардың жарғыларында бір белгі -
құзыреттер бойынша ғана шектеу қойылады (Халықаралық Даму және қайта қүру
Банкінде, Халықаралық Валюта Қорында - бұл экономикалық мәселелер, БҰҰ-ның
Қауіпсіздік Кеңесінде - бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау мәселелері).
"Халықаралық Ұйым - халықаралық қатынастарды халықаралық құқықтық реттеу
жүйесіндегі қажет нақты объективті құбылыс. Халықаралық тәжірибеде
халықаралық ұйымдардың қызметіне және оның көптеген бағыттары бойынша әрі
қарай дамуына әсерін тигізетін факторлар мен жағдайлар жүйесі болады.
БҰҰ-ның мамандандырылған мекемелері халықаралық ұйымдардың ерекше тобына
жатады және оның Біріккен Ұлттар Ұйымымен ерекше құқықтық байланысы бар.
БҰҰ Жарғысының 63-бабына сәйкес, Экономикалық және Әлеуметтік Кеңес - 57-
бапта көрсетілген мемлекеттердің кез-келгенімен тиісті мекеменің ұйымымен
байланысын айқындайтын келісімдерді жасауға уәкілетті, БҰҰ-ның басты
органдарының бірі.
Бүгінгі таңда БҰҰ-ның мамандандырылған мекемелерінің тобына мыналар
кіреді:
Халықаралық Еңбек ұйымы (ХЕҰ)
БҰҰ-ның азық-түлік және ауылшаруашылық ұйымы (ФАО).
3. Білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі бүкіләлемдік
ұйым (ЮНЕСКО).
4. Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы (БДСҰ).
5.Бүкіләлемдік Банк - Халықаралық Даму және Қайта құру Банкі (ХДҚБ)
Халықаралық даму ассоциациясы (ХДА).
Халықаралық қаржы корпорациясы (ХҚК).
Халықаралық валюта қоры (ХВҚ).
Халықаралық азаматтық авиация ұйымы (ИКАО).
Бүкіләлемдік Пошта Одағы (БПО).
Халықаралық Электрбайланыс Одағы (ХЭО).
Бүкіләлемдік метеорологиялық ұйым (БМҰ).
Халықаралық теңіз ұйымы (ИМО).
Бүкіләлемдік санаткерлік меншік ұйымы (БСМҰ).
Халықаралық ауылшаруашылық даму коры (ХАДҚ).
Өндірістік және даму жөніндегі БҰҰ (ЮНИДО).
Жоғарыда аталған БҰҰ-ның мамандандырылған мекемелерінің тізбесі, оның
қызмет ету саласының әртүрлілігін дәлелдейді. Оньің қызметінің негізгі
түрлеріне мыналар жатады:
- халықаралық ынтымақтастықтың әлеуметтік-экономикалық салаларындағы мүше-
мемлекеттердің қызметін үйлестіру;
- көлік және байланыс, денсаулық сақтау, еңбек, мәдениет, ғылым және т.б.
салалардағы халықаралық ынтымақтастықты реттеу үшін бірыңғай ережелер мен
нормалар жасау мақсатында халықаралық конвенциялар мен регламенттер
дайындау;
- даму жолындағы мекемелерге техникалық кемек көрсету;
- ақпараттық қызмет;
- ғылыми қызмет.
Мамандандырылған мекемелердің құрылымы олардың Жалғыларына
негізделетіндіктен, олардың жүйесі бір үлгілі болып келеді.
Мамандандырылған мекемелерге, мүше-мемлекеттердің барлығының жиналуын қоса
алғанда, басқарудың үш бөлімді құрылымы тән. Әр түрлі ұйымдардағы оның
атауы да әр түрлі. Мысалы, Бүкіләлемдік поштп Одағындағы мүшелердің жалпы
жиналысы Конгресс деп аталады, халықаралық азаматтық авиация ұйымында,
Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымында – Ассамблея, білім, ғылым және
мәдениет мәселелері жөніндегі Бүкіләлемдік ұйымда, халықаралық Еңбек
ұйымында – Бас Конференция деп аталады. Жоғары органдар сияқты, атқарушы
органдардың түрлі атаулары бар. Әкімшілік Кеңес (Халықаралық электрбайланыс
Одағы), Кеңес (халықаралық азаматтық авиация ұйымы, БҰҰ-ның азық-түлік және
ауылшаруашылық ұйымы), Атқарушы Кеңес (Бүкіләлемдік Пошта Одағы). Олар
жоғары органдардың сессиялары аралығында мамандандырылған мекемелердің
тұрақты қызметін қамтамасыз етеді. Әкімшілік органда әдетте, бес жыл
мерзімге сайланатын, қайта сайлану құқығы бар бас әкімшілік тұлға
(директор, бас директор, бас хатшы) басқаратын хатшылық болады. Хатшылықтың
басты міндеті өзінің қызметі жөнінде есептер, кеңестер беруден,
мәліметтерді жариялау үшін қажетті құжаттарды дайындаудан тұрады.
Қамқоршылық жөніндегі Кеңес. Қамқоршылық жүйесін қадағалау үшін құрылған.
Халықаралық бақылау жүйесі бұрын мандатпен басқарылған елдердің (Ұлттар
Лигасының мандат жүйесі) тәуелді аумақтарын басқару үшін құрылған болатын.
Қамқоршылық жөніндегі Кеңес Бас Ассамблеясының (85-бап, 87-баптың 2
тармағы) жетекшілігінде, сондай-ақ қажетті жағдайларда Қауіпсіздік
Кеңесінің (83-бап) басшылығында әрекет етеді. БҰҰ Жарғысының 91-бабына
сәйкес, «Қамқоршылық жөніндегі Кеңес керекті жағдайларда экономикалық және
Әлеуметтік Кеңестің көмегін және болған жағдайларда тиісті мәселелер
бойынша мамандандырылған мекемелердің көмегін пайдаланады». Бас
Ассамблеяның басшылығымен әрекет ететін Қамқоршылық жөніндегі Кеңестің
негізгі міндеттері мен өкілеттіктері басқарушы билік ұсынатын мәселелерді,
есептерді қарастырудан, петициялар қабылдаудан және оларды қараудан,
басқарушы билікпен кеңесе отырып, қамқоршылықтағы тиісті аумақтарды
аралаудан, басқарушы билікпен келісілген мерзімдерде қамқоршылық жөніндегі
келісім талаптарына сай әрекеттерді жүзеге асырудан тұрады (БҰҰ жарғысының
87-бабы). БҰҰ Жарғысына сәйкес, «Қамқоршылық жөніндегі Кеңес
қамқорлықтағы әрбір аумақтағы халықтың саяси, экономикалық және әлеуметтік
дамуына қатысты, сондай-ақ олардың білім саласындағы дамуларына қатысты
анкеталар жасайды, ал Бас Ассамблеяның құзыретіне кіретін, қамқорлықтағы
әрбір аумақтың басқарушы билігі осы анкета негізінде Бас Ассамблеяға жыл
сайын есеп беріп тұрады» (БҰҰ Жарғысының 88-бабы).
Қамқоршылық жөніндегі Кеңес өзінің Төрағасын сайлау тәртібін қоса
лағанда, жеке рәсім ережелерін де қабылдайды. Қамқоршылық жөніндегі Кеңес
жыл сайын сессияларын өткізіп тұрады, мұнан басқа жаңартылған және арнайы
сессиялар шақырылуы мүмкін. Қамқоршылық жөніндегі Кеңестің мәжілісі қажетті
кезде шақырылады, әдетте ол мамыр айында өткізіледі. Қамқоршылық жөніндегі
Кеңестің негізгі міндеті БҰҰ Жарғысының 1 және 76-баптарына сәйкес, БҰҰ-ның
алдына қойған мақсаттарына көмектесу болып табылады. Алғашқы жасалған
нұсқа бойынша осы органның құрамына 11 аумақ енгізілген болатын. Ал қазір
1990 ж. 22 желтоқсанында Қауіпсіздік Кеңесі 1947 ж. Бері АҚШ басқарып
келген, Тынық мұхит аралдарын (Микронезия) құрайтын төрт құрылымның үшеуін
қамқорлыққа алу жөніндегі Келісімнің әрекет етуін тоқтатуға дауыс бергеннен
кейін тек біреуі қалды. Бүгінгі таңда қамқорлықтағы жалғыз аумақ – АҚШ-тың
қамқорлығындағы Палау ғана. Сөйтіп, қамқорлық жөніндегі Кеңес аумақтардың
дамуы мен қалыптасуына елеулі әсерін тгізді.
БҰҰ Халықаралық Сот бас сот органы ретінде құрылған, БҰҰ құрылымындағы
бас органдардың бірі. БҰҰ Халықаралық Соты БҰҰ Жарғысының ажырамас бөлігі
болып табылатын Халықаралық Сот Статунына сәйкес өз қызметін жүзеге
асырады. БҰҰ Жарғысының ХІV тарауының 92-96-баптары Халықаралық Соттың
қызметі туралы мәселелерді қарастырады. 92-бапты Ұлттар Лигасының аясында
әрекет еткен Халықаралық Статут «халықаралық әділ соттың Тұрақты
Палатасының Статунына негізделген деп белгіленген».БҰҰ Жарғысының 93-бабына
сәйкес, «Ұйымның барлық мүшелері Халықаралық Сот Статунының қатысушылар
ipso facto болып табылады». Ұйымның мүшесі болып табылмайтан мемлекет
қауіпсіздік Кеңесінің ұсынысы бойынша Бас Ассамблея әрбір жағдайда жеке-
жеке айқындайтын талаптарда Халықаралық Сот Статунының қатысушысы бола
алады. Халықаралық Сот азаматтыққа тәуелсіз сайланатын тәуелсіз судьялар
алқасынан тұрады. Судьялар өз елдерінде жоғары сот лауазымдарына қойылатын
талаптарға жауап беретін тұлғалар ішінен немесе халықаралық құқық саласында
беделді, танылған заңгерлердің ішінен майланады. Халықаралық Сот Бас
Ассамблея және Қауіпсіздік Кеңесі 9 жылға қайта сайлану құқығымен
сайланатын 15 мүшеден тұрады. Әрбір үш жыл сайын Соттың 5 мүшесі қайта
сайланады. Бір мемлекеттің екі азаматы Халықаралық Соттың мүшесі бола
алмайды. Халықаралық Сот төрағаны, вице-төрағаны және хатшыны үш жыл
мерзімге сайланады. Сотттың құрамын басты өркениет нысандарының өкілдері
мен әлемнің негізгі құқықтық жүйелерінің өкілдері қамтамасыз ету керек
деген Халықаралық Сот Статутының 9-бабы ережелерінің маңызы зор. Сот –
Гаагада орналасқан. Судьялар қызметтік міндеттерін орындау кезінде
дипломатиялық артықшылықтар мен иммунитеттерді пайдаланады.Халықаралық
Соттың негізгі міндеті – тараптар берген істерді халықаралық құқық
негізінде шешу болып табылады.Бас Ассамблея мен Қауіпсіздік Кеңесінің
сұратуларына Халықаралық Сот Консультациялық қорытындылар беруге өкілетті.
БҰҰ-ның басқа органдары, халықаралық ұйымдар мен органдар консультациялық
қорытындыларыт Бас Ассамблеяның рұқсатымен ғана сұрата алады
1994 ж. желтоқсан айында НАТО-ға мүше-елдердің сыртқы істер
министрлерінің кездесуінде бұрынғы Варшава Келісім-шартының мемлекеттерін
Солтүстік Атлантика Одағына тарту үшін шаралар қолдануға шешім қабылданды.
Ол НАТО-ның бұрынғы Шығыс блогындағы мемлекеттердің 1994 ж. қаңтар айынан
басталған "Бейбітшілік үшін әріптестік" бағдарламасынан бастап, жақындасу
процесін жалғастыруға мүмкіндік берді.Солтүстік атлантикалық ынтымақтастық
Кеңесі және НАТО-ның ұсынған "Бейбітшілік жолындағы әріптестік"
бағдарламасы Қазақстанға трансатлантикалық қауіпсіздік құрылымын
интеграциялау әрекетіне мүмкіндік береді және мемлекеттік тәуелсіздікті
қорғау мүддесін сенімді қамтамасыз етуге, сондай-ақ елдің қорғаныс
қабілеттілігін арттыруға алғышарттар жасайды. Қазақстанның НАТО
институттарымен түрлі нысандарда ынтымақтастық етуі мемлекеттің
демократиялық негізін нығайтуға, Батыс елдерімен өзара түсіністікке қол
жеткізуге мүмкіндік береді.Қазақстан Республикасы НАТО бағдарламаларына,
оның ішінде ең алдымен Еуроатлантикалық әріптестік Кеңесіне (ЕАӘК),
"Бейбітшілік жолындағы әріптестікке", " Ғылым бейбітшілік үшін қызмет
етеді" бағдарламаларына белсенді түрде қатысып келеді.Қазақстанның НАТО-мен
әрекеттестігінің белсенді процесі Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың НАТО-ның бас хатшысы Дж. Робертсонмен Брюссель мен
Астанада кездесулерінен кейін, 2000 жылдың орта шенінен бастап қарқындай
бастады. Қол жеткізілген келісімдерді жүзеге асыру жоспары бойынша
Қазақстан - НАТО арасындағы қатынастарды дамытудың өзекті проблемалары
жөнінде, аймақтағы қауіпсіздік мәселелері және басқа да проблемалар жөнінде
мемлекет басшылары мен альянс басшыларының көзқарас алмасулары да ұдайы
жүргізілуде.Еуроатлантикалық әріптестік Кеңесінің (ЕАӘК) аясындағы
ынтымақтастық та күннен-күнге белсенді жүзеге асуда. Қазақстан ЕАӘК
қатысушы-мемлекеттерінің сыртқы істер министрлерінің, қорғаныс
министрлерінің, НАТО-ның штаб-пәтерінде тіркелген елшілердің кез-
десулеріне, сондай-ақ Кеңестің өткізетін өзге де шараларына қатысып жүр.
Қазақстан Cooperative Osprey-2001 және Combined Endeavor -2001
үйретулеріне, сондай-ақ әріптестік сипатындағы "Қалқан-2001" және "Аймақтық
ынтымақтастық—2001" сияқты екі жақты үйретулерге қатысты. 2002 ж. мамырында
Рейкьявикте еуроатлантикалық әріптестік Кеңесі (ЕАӘК) қатысушы
мемлекеттерінің сыртқы істер министрлерінің мәжілісі болып өтті, онда
Қазақстанның НАТО-мен жаңа қауіп-қатерлерге қарсы тұрудағы іс жүзіндегі
ынтымақтастықты нығайтуға және дамытуға деген мүдделілігі өз негізін тапты,
ЕАӘК-нің одан әрі дамып өркендеуіне Қазақстан тарапынан нақты ұсыныстар мен
негізгі амал-тәсілдер көлемі де айтылды. 2002 жылы Қазақстан Республикасы
"Бейбітшілік жолындағы әріптестік" бағдарламасының аясындағы операцияларға
қатысушы НАТО-ның "Қарулы күш пен қаражатты жоспарлау және қадағалау
процесі" бағдарламасына қосылды. Бұл бағдарлама аясындағы әріптестіктің ең
маңызды мақсат-міндеттері мынадай:
- аэронавигациялық және коммуникациялық жүйелердің бірлесуі;
- штаб офицерлері үшін тілдік дайындық;
- НАТО-ның бітімгершілік операцияларына қатысуға қазақстандық
бөлімшелерді дайындау;
- НАТО-ның картографиялық стандарттарын зерттеу.
Дәріс 11. Тақырыбы: Халықаралық құқықтағы жауапкершілік
1. Халықаралық-құқықтық жауапкершілік ұғымы. Мемлекеттердің халықаралық-
құқықтық жауапкершілігінің негіздері.
2. Мемлекеттердің халықаралық құқықық бұзушылығын жүйелеу.
3. Мемлекеттердің халықаралық-құқықтық жауапкершілігінің түрлері мен
нысандары. Мемлекеттердің жауапкершілігінің жағдаяттары.
4. Халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі. Жеке тұлғалардың халықаралық
қылмыстық жауапкершілігі.
1. Жауапкершілік институтын пайдалану халықаралық-құқықтық тәртіпті
қамтамасыз етудің бір тәсілі болып табылады. Ішкі заңдар нормаларын сақтау
тиісті ұлттық жүйенің заң нормалары мен мәжбүрлеу институтын қолдану арқылы
қамтамасыз етіледі. Халықаралық қатынастарда орталықтандырылған мемлекеттік
мәжбүрлеу аппараты жоқ. Халықаралық-құқықтық жауапкершілік жеке қағида
немесе құқықтык норма емес, халықаралық жария және халықаралық жеке құқыққа
белгілі құқықтық институт болып табылады. Бұл институт халықаралық жария
құқықтың барлық салаларына тән. Халықаралық құқық саласындағы ғалымдардың
көпшілігінің қөзқарасы бойынша жауапкершілік институтының пайда болуы
халықаралық құқықтың даму тарихымен сәйкес келеді екен. Біздің күндерімізге
дейін жеткен жазбаша екі жақты шарт б.з. дейінгі 1296 жылы Египет фараоны
мен хеттер патшасы арасында жасалыпты және онда шарт бұзылған жағдайда
белгілі бір санкциялар көзделген: "Осы сөздерді бұзған адамның үйі, жері
және құлдары шіріп кетсін",- деп жазылыпты. Бұл сол кезеңдегі ең қорқынышты
жазалардың бірі еді. Мұнан басқа, ол кездері моральдық жауапкершілік,
сенімді жоғалту, атына кір келтіру - ақшалай құндылықтардан анағұрлым ауыр
болатын.Жауапкершілік институтының маңызы мен мәні халықаралық құқықтың
қызмет етуімен, халықаралық бейбітшілік пен құқықтық тәртіпті нығайтумен
тікелей байланысты. Халықаралық құқық доктринасында көпке дейін
жауапкершілікті мемлекет қасиетіне теліп келді. Алайда, жауапкершілікте
ондай қасиет жоқ, себебі халықаралық міндеттемелерін адал орындайтын,
құқықтың басқа субъектілеріне зиян тигізбейтін мемлекет жауапкершілікке
тартылмайды. Онан гөрі, жауапкершілікті халықаралық қатынастардың бір
қасиеті ретінде бейнелесе болады. Тиісінше, халықаралық қатынастардың
мұндай қасиетінің болуы халықаралық бірлестікке тәртіпті ұстанудың бір
тәсілі болып табылады.
ХӘТ Жарғысының 26-бабына сәйкес, Трибунал үкімі түпкілікті шешім болып
табылады және оған шағым жасалынбайды.Соғыс кезеңінде одақтастрдың
актілерінде тұжырымдалған барлық әскери қылмыскерлерді қатаң қылмыстық
жазалау мен қудалау, кейін БҰҰ Бас Ассамблеясының 1946ж. 13 ақпандағы(3(І),
1947 ж. 31 қазандағы 170 (11), 1946 ж. 11 желтоқсандағы 95 (1), 1966 ж. 12
желтоқсандағы 2184 (ХХІ), 1966 ж. 16 желтоқсандағы 2202 (ХХІ) қарарларымен
расталды, сөйтіп, осы заманғы халықаралық құқықтың көпшілік таныған
нормасына, барлық мемлекеттердің міндеттемелеріне айналды.Әскери
қылмыскерлерді қылмыстық жазалау проблемаларының өзектілігі мынадан
көрінеді:
- бұл халықаралық-құқықтық проблеманың шешімі нәсілшілдік пен фашизмнің
туындауына, әлемде жаңа басқыншылықтың пайда болуына жол бермейді, әлемдік
қауымдастықтың бейбітшілігі менқауіпсіздігін қамтамасыз етеді;
- бұл проблеманы шешуді ізгілік пен әділдік және өмірдің өзі талап етті;
- барлық әскери қылмыскерлерді жазалау проблемасы қазіргі болмыстың
өзектілігі болып табылады.
1968 ж. әлемдік қауымдастық әскери қылмыстарға және адамзат
қауіпсіздігіне қарсы жасалған қылмыстарға ескіру мерзімін қолданбау туралы
Конвенцияны қабылдады. Әскери қылмыскерлерді қылмыстық жауапкершілікке
тарту мәселелерінде ескіру мерзімін қолданбауды мынадай негіздермен
түсіндіреді:
• халықаралық құқықта мерзімдердің ескіру институты жоқ, ол
мемлекеттердің ұлттық құқығында ғана әрекет етеді;
• басқыншылыққа байланысты жасалған халықаралық кылмыстардың
қатігездігіне, жаппай қауіптілігіне байланысты оларға мерзімдердің ескіру
институты қолданыла алмайды;
• бірде-бір мемлекет халықаралық құқықтың көпшілік таныған нормаларын
жоя алмайды.
Сөйтіп, халықаралық құқықтағы мерзімдердің ескіру институтының болмауы
және оның әскери қылмыскерлерге қолданылмауы халықаралық құқықтың көпшілік
таныған нормасы болып табылады.ХӘТ Жарғысыыың нормаларына сәйкес, сот
процестері Нюрнберг пен Токиода өтті. 1993 және 1994 жылдары БҰҰ-ның
Қауіпсіздік Кеңесі бұрынғы Югославия және Руанда аумағында қылмыс жасаған
кінәлы адамдарды соттау үшін екі "ad hos" Халықаралық Трибуналын құруды
жоспарлады. Біріккен Ұлттар Ұйымы құрылған алғашқы жылдарда халықаралық
құқық Комиссиясына бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар
туралы Кодекстің жобасын дайындау тапсырылды. Түрлі жағдайларға байланысты
Кодекстің жобасын жасау ондаған жылдарға созылғандықтан, Халықаралық
қылмыстық Сотты құруға кедергі болды. 1991 ж. Халықаралық құқық комиссиясы
бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар туралы Кодекстің
толық жобасын бірінші оқылуында-ақ қабылдады. 1998 ж. халықаралық
конференцияда БҰҰ-ның мүше-мемлекеттерінің өкілдері Халықаралық қылмыстық
сотты құрды, оның статуты өз күшіне 2002 жылы енді.
Дәріс 12. Тақырыбы: Халықаралық қауіпсіздік құқығы
1. Халықаралық қауіпсіздік құқығы ұғымы, мақсаттары мен қағидалары.
2. Ұжымдық қауіпсіздік ұғымы және түрлері.
3. Қарусыздану және қарулануға шек қою. Халықаралық бақылау және
сенімді нығайту шаралары.
4. Блоктарға қосылмау козғалысы және халықаралық қауіпсіздік.
1. Мемлекеттер кауіпсіздігі проблемасын халықаралық құқық жүйесі тұрғысынан
қарастырғанда, мемлекет оның негізгі құрылымы болғандықтан, қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің бірыңғай тетігі бар деп айтуға болады. Мемлекеттер
қауіпсіздігін қамтамасыз ету, халықаралық ынтымақтастықты дамыту және
бейбітшілікті нығайтуға жәрдемдесу сияқты халықаралық қауымдастықтың барлық
қатысушыларының негізгі міндеттері ретінде қарастырылады. Мемлекеттердің
сыртқы саясаттағы бағыт-бағдарлары халықаралық бейбітшілік пен
қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласында әрекет ететін осы заманғы
халықаралық құқық нормаларын пайдалануды көздейді.Халықаралық іс-тәжірибеде
халықаралық-қүқықтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету проблемаларының жеке
аспектілері бойынша мемлекеттердің біршама тәжірибелері бар. Сол арқылы
мемлекеттер қауіпсіздігінің құқықтық кепілдемелерінің қалыптасу және даму
мәселелерін біршама саралауға мүмкіндік туады. Мұндай жағдайда халықаралық
құқық қағидаларының, нормаларының және институттарының өзара байланысына
және өзара келісуге ерекше көңіл аударылғанын айтып өткен дұрыс болар. Біз,
поляк ғалымы М. Добросельскийдің "қауіпсіздік" ұғымына айқын анықтама
беруге әрекеттенген кез келген талпыныс алдын ала сәтсіздікке ұшырайды және
оның ешқандай іс-тәжірибелық маңызы болмайды, өйткені барлық жағдайларда
қауіпсіздікке кепіл беретін элементтерді, құрылғыларды немесе процестерді
алдын ала білу және ескеру мүмкін емес – деген пікірімен келіссміз.Кез
келген мемлекет халықаралық құқықтың субьектісі ретінде "қауіпсіздік"
ұғымына сүйене отырып, біріншіден, жағымсыз ықпал етуден сақтану, қауіпсіз
болу жағдайын; екіншіден, нақты мемлекеттің осындай ықпал етуі дербес
немесе халықаралық-құқықтық тетік көмегімен жеңу мүмкіндігін
көздейді.Мемлекеттің халықаралық кауіпсіздігін қамтамасыз ету тетігі оның
халықаралық құқықтың басқа субьектілерімен қатынастарында өзара қорғану
және өмір сүруге кепіл беретін жағдайлар жиынтығын көрсетеді. Ондай тетік
құрылымын айқындаған кезде мынадай мәселелерге назар аударған дұрыс болар
еді:
• Халықаралық құқық теориясы мен іс-тәжірибесінің қандай мәселелері
кауіпсіздік проблемасымен байланысты?
• Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің құқықтық құралдары
қандай?
• Мемлекетте қандай ресурстар (табиғи, әкономикалық) бар?
Әскери күш пен дипломатияның қауіпсіздікті қамтамасыз ету құралдары
екендігі жалпыға мәлім. Соған орай, қауіпсіздік мүдделері әскери және
дипломатиялық құралдардың қамтамасыз ету объектілері болып табылады.
Жоғарыда аталған құралдар мемлекет саясатының жалғасы және белгілеу
тәсілдерінің нысандары бойынша әр түрлі болып келеді. Сонымен бірге,
мемлекет қауіпсіздікті қамтамасыз ете отырып, белгілі бір табиғи және
материалдық ресурстарға ие болуы керек.Қауіпсіздік құқық субъектісіне
жағымсыз әсер ету мен оның осы әсерлерді өз күшімен немесе шетелдік, я
болмаса өз мемлекетінің басқа субъектілерінің қолдауымен, кейде халықаралық
қауымдастық күшімен жеңуі арасындағы белгілі бір тепе-теңдікті ұстап
тұрады. Мемлекет өзінің тұтастығын басқа мемлекеттердің жағымсыз әсерінен
қорғауын қамтамасыз етсе, онда ұлттық кауіпсіздік туралы айтамыз.
Халықаралык құқықта "ұлттық қауіпсіздік" ұғымы "мемлекет қауіпсіздігі"
ретінде қалыптасып кеткен. Сонымен қатар, халықаралық қауіпсіздікті нығайту
туралы Декларацияда, КСРО бастамасымен 1986 ж. қабылданған бәрін қамтитын
қауіпсіздік Тұжырымдамасында қауіпсіздіктің бөлінбейтіндігі жөнінде кешенді
ұғым жарияланған болатын. 1992 ж. 10 шілдесіндегі "Уақыт және өзгерістер
талабы" деген Хельсинки құжатында кауіпсіздік белінбейді және әрбір
мемлекеттің қауіпсіздігі басқа мемлекеттер қауіпсіздігімен тікелей
байланысты деп белгіленген.Егемендіктің иесі және кез келген мемлекеттегі
биліктің жалғыз көзі көпұлтты халықтың қауіпсіздігін ұлттық қауіпсіздік деп
айтады Халықаралық қатынастардағы қосылмау қозғалысының негізгі міндеттері
мынадай:
- қарусыздануға қол жеткізу және халықаралык дауларды бейбіт құралдар
арқылы реттеу;
- халықаралық экономикалық ынтымактастықтың проблемаларын бірігіп шешу;
- халықаралық құқық қағидасы - халықтардын өзінің мемлекеттік құрылымын өзі
шешу құқығы қағидасын сақтау;
- қоршаған ортаны қорғау мәселелері;
- адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру;
- қызметінің рөлін нығайту және тиімділігін арттыру.
Қосылмау қозғалысы халықаралық ұйым емес, оның қызметі қандай да бір бір
мәселені қарастыруға арналмаған. Қосылмау қозғалысының органдар жүйесі
үлкен көлемді мәселелерді талкылайды және онын қызмет аясы уақытпен
шектелмейді. Оның құрылтай жарғысы жоқ, себебі бұл бірлестіктің құрылуы
және онын құқықтык негіздерінің жасақталуы қайталама іс-тәжірибе арқылы
жүзеге асады. Қосылмау қозғалысында бюджет жоқ, әдеттегі ұғымдағы мүшелік
те жоқ. Ол - мемлекетаралық бірлестіктің жаңа түрі. Қосылмау қозғалысына
қатысу өлшемдері мен мақсаттарына сәйкес, түрлі жүйедегі мемлекеттердің
бейбіт қатар өмір сүру тұжырымдамасы мен қағидалары оның саяси-құқықтық
негізі болып табылады. Қосылмау қозғалысының құқықтық табиғаты мынадай
болып келеді:
1. Жоғарыда айтып өткеніміздей, қосылмау қозғалысында жарғылық құжат жоқ.
Дегенмен, ол осы заманғы құқықтың көпшілік мойындаған қағидаларымен және іс-
тәжірибе жүзінде жасақталатын құқықтық нормалар мен қағидалар негізінде
ойдағыдай әрскст етіп, дамып отыр.
2. Қосылмау қозғалысы — бұл мемлекеттердің тәуелсіз теңдіктерін құрметтеу
қағидасы барысында тәуелсіз мемлекеттердің құратын ерікті бірлестігі. Ол
Біріккен Ұлттар Ұйымының мақсаттары мен қағидаларының міндетті орындалуына
сүйенеді. Бейбіт қатар өмір сүру қағидасы жалпы құқықтық негізін құрайды.
3. Бірікпеу қозғалысының субъектілері мемлекеттер болуымен қатар, ұлт-
азаттық қозғалыстар да оның субъектісі бола алады.
4. Қосылмау қозғалысына қатысу үшін техникалық талаптармен қатар (өтініш,
қарау рәсімі және т.б.), мынадай өлшемдер сәйкесуі тиіс: өз мәртебесінің
құрметтелуіне деген құқық, тең құқылы қатысуғақұқық, косылмау қозғалысының
құқықтық мәртебесі мен сыртқы саяси бағытын халықаралық қауымдастық
тарапынан құрметтеу құқығы; әскери одақтарға қатысуға келісім бермеу
құқығы, әскери базалардыжоюды талап ету құқығы және өз аумағында жана
базалардың құрылуына жол бермеу құқығы.
5. Қосылмау қозғалысы БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелері - ұлы
державалардың қозғалысқа қатысуына және өз органдарының жұмысына араласуына
жол бермейді.
6. Шешім қабылдау кезінде шешім қабылдаудың бірыңғай қағидасы - Консенсус
олданылады.
7. Қосылмау қозғалысы шешімдерінің әр түрлі күштері бар, кейде тіпті
міндетті күшке ие.
Қосылмау қозғалысының өзіндік халықаралық құқық субъектілігі бар. Қосылмау
қозғалысы жалпы демократиялық мазмұнда болады және әскери-саяси одақтарға
қатыспау бейтараптығын жариялауды білдірмейді. Қосылмау қозғалысы өзінің
құқықтық табиғаты жағынан халықаралық қауіпсіздікті нығайту жөнінде
белсенді әрекеттерді жүзеге асырады.
Дәріс 13 . Тақырыбы: Халықаралық теңіз құқығы.
1. Халықаралық теңіз құқығы ұғымы және онын дамуы.
2. Халықаралық теңіз құқығының негізгі қағидалары.
3. Теңіз кеңістіктерінің түрлері.
1. Халықаралық теңіз құқығы - бұл сауда саласында, сондай-ақ әскери теңіз
жүзулерінде, әлемдік мұхитта минералдық ресурстарды өндіру, зерттеу, игеру
қатынастарында және басқа да қызмет түрлерінде қалыптасатын құқықтық
нормалар мен институттардың жиынтығын көрсететін осы заманғы халықаралық
құқықтың бір саласы.
Халықаралық теңіз құқығының ерекшеліктеріне мынадай ережелер жатады:
1. Халықаралық құқық халықаралық құқық субъектілерімен біргс екі және
одан да көп мемлекеттер арасында қалыптасатын құқықтық қатынастырды
реттейді, яғни шетелдік элементі бар қатынастар. Теңіз құқығының құқықтық
нормаларында шетелдік элементті қолданудын алғышарттары қаланған. Ұлттық
элемент кіші каботажда (жағадағы жақын жерлерге жүк, жолаушы тасушының) -
бір теңіздің шегінде жүзгенде және бір мемлекеттің порттарының арасында
болады. Мұндайда теңіз тасымалының қатысушылары теңіз тасымалын
жоспарлаудың ұлттық нормаларына жүгінеді. Үлкен каботаж — бұл бірнеше
теңіздердің шегінде, бірақ бір мемлекеттің порты шегінде жүзу. Шетелдік
рейс - бұл екі және одан да көп мемлекеттердің бір немесе бірнеше теңіз
шегінде жүзу.
2. Халықаралық теңіз құқығы техникалық нормалармен тығыз байланысты
құқықтық нормаларды мазмұндайды. Құқықтық нормалар адамдардың,
мемлекеттердің арасындағы қатынастарды реттейді. Техникалық нормалар - адам
мен техника арасындағы қатынастарды реттейді. Мысалы, теңіз кемесінің
капитаны теңіз құқығының нормаларына сәйкес, апат болған кемеге, кеменің
күйреуіне байланысты суда қалған адамдарға көмек жасауы керек. Бірақ мұндай
көмек теңіз кемесінің техникалық мүмкіндіктеріне сай болуы керек және кеме
мен экипажға қатер туғызбауы тиіс. Теңіз кемесі беретін дабылдардың
мазмұнын түсіну үшін теңіздегі соқтығысулардың алдын алуға жол беретін
халықаралық ережелерге жүгіну керек. Бұл өте мықты жарылыстар немесе бір
минут аралығында болған қару атысы; дыбыс ракеталары; смола бөшкесін
жаққанда алынатын қызыл немесе сары от; қызыл ракеталар; радиотелефондық
және радиотелеграфтык дабылдар; қолдың баяу көтерілуі мен түсірілуі; қара
жалау немесе қара шар бейнеленген жалау және тағы басқалар болуы мүмкін.
Теніз іс-тәжірибесіндегі халықаралық стандарттарға сәйкес 808 дабылын алған
кеме капитаны батып бара жатқан кеменің координаттарын нақты көрсетуге,
дабылды қабылдаған уақытын, өзінің орналасқан жерінің координаттарын нақты
көрсетуге міндетті.
Балық аулайтын аймақ - жағалық мемлекет судағы, теңіз түбін жабатын,
теңіз түбіндегі және оның қойнауындағы тірі қорларды барлау, өңдеу және
сақтау, сондай-ақ осы қорларды басқару мақсатында егемендік немесе заңды
құқығын жүзеге асыратын аумақтық теңіз сыртындағы және оған жақын жатқан
аудан. Теңіз құқығы жөніндегі БҰҰ Конвенциясы мемлекеттердің балық аулау
аймағын емес, ерекше экономикалық аймақты бекіту мүмкіндігін қарастырады.
Сонымен қатар, конвенция теңіздің тірі қорларына жеке мемлекеттердің
өздерінің егемендік құқығын жүзеге асыру үшін балық аулайтын аймағын
белгілеуге кедергі жасамайды. Жағалық мемлекеттердің мұндай қорларға деген
қатынасы экономикалық аймаққа байланысты конвенцияда қаралған құқықтардан
аспаған жағдайда, бұл ереже күшінде болады. Балық аулайтын аймақ ені
аумақтық сулар ені өлшенетін негізгі шектен 200 мильден аспауы керек.Теңіз
құқығы жөніндегі БҰҰ-ның III Конференциясында экономикалық аймақ
мәртебесіне байланысты келіспеушіліктер болды. Қатысушы мемлекеттердің бір
бөлігі экономикалық аймақты енгізу туралы келісімге келгенге дейін аумақтық
суларын 200 мильге дейін бір жақты тәртіптс кеңейтіп алды. Әрі қарай олар
өздеріне sui generis халықаралық-құқықтық мәртебемен, яғни аумақтық және
ашық теңіз мәртебесінен бөлек ерекше түрдегі мәртебені беру жолымен
экономикалық аймақтағы жағалық мемлекеттің айрықша құзыретін мейлінше
кеңейтуін талап етті. Конференцияға қатысушылардың басқа бір белігі
аймақтың ерекше мәртебесін мойындау, шарттық сипатына өзгерістер қаупін
туғызады, оның тәртібін аумақтық теңіз тәртібімен теңестіреді деп есептеді.
Бірыңғай көзқарасқа қол жеткізілмеді және Конвенция экономикалық аймақ
мәртебесінің ұғымын бермей, жағалық, сондай-ақ барлық пайдаланушы
мемлекеттердің құқықтары мен міндеттерін баяндаумен шектелді. Экономикалық
аймақ режимі осы мәртебенің ашық теңіз еркіндігінен шарттық алып тастаулар
нәтижесінде халықаралық құқық бекітетін жағалаудағы мемлекеттердің қатаң
шектелген құқықтары мен шексіз құқықтарының заты мен көлемі бойынша ғана
түрлі өгертулерге жол беретіндігімен ерекшеленеді.Басқа мемлекеттердің кеме
қатынасына және ұшуына, су асты кабельдері мен құбырларын жүргізуге және
басқа құқықтық жұмыс түрлерінің халықаралық құқық көзқарасының негізіндегі
құқықтарды теңгеру ерекше экономикалық аймақ тәртібін анықтайтын элемент
болып табылады.
Контингенттік қайраң - бұл жағалық мемлекеттің аумақтық теңізінің сыртқы
шекарасынан құрлықтың су асты шетінің сыртқы шекарасына дейін орналасқан
немесе аумақтық теңіз ені өлшенетін негізгі шектен 200 мильге дейінгі,
құрлықтың су асты шетінің сыртқы шекарасының осындай ұзындыққа жайылмайтын
теңіз түбі мен оның қойнауы.
Егер құрлықтың су астының шеті 200 мильдік сызықтан әрі қарай жайылса,
құрлық қайраңының сыртқы шекарасы аумақтық теңіздің негізгі шегінен 350
мильден немесе 2500 м изобатадан 100 миль аспауы тиіс. Континенттік
қайраңның сыртқы шекарасы туралы карталар мен ақпараттар БҰҰ Бас хатшысына
тапсырылады, ол оларды тиісті түрде жариялайды.Жағалық мемлекет
континенттік қайранның қорларын барлау мен өңдеу мақсатында егемендік
құқығын жүзеге асырады. Бұл құқықтардың ерекшелігі, егер жағалық мемлекет
қайраң қорларына барлау мен өңдеу жүргізбесе, оны осы жағалық мемлекеттің
айқын келісімінсіз ешкім жүргізе алмайтындығында.
Дәріс14. Тақырыбы: Халықаралық ғарыш құқығы
Халықаралық ғарыш құқығы ұғымы және оның кайнар көздерінің жүйесі. Ғарыш
кеңістігі мен аспан денелерінің құқықтық режимі.
Ғарышкерлердің құқықтық режимі. Ғарыш объектілерінің құкықтық режимі.
Экипаж бен ғарыш объектісінің юрисдикция және бақылау мәселелсрі.
Халықаралық ғарыш құқығындағы жауапкершілік және сақтандыру институты.
"Байқоңыр" ғарыш айлағын пайдаланудың құқықтық проблемалары.
1. Халықаралық ғарыш құқығы - бұл халықаралық құқық субъектілерінің ғарыш
кеңістігін, аспан денелерін қоса алғанда, зерттеу және пайдалану
қызметтеріне байланысты олардың арасындағы қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалар мен қағидалар жиынтығын көрсететін осы заманғы халықаралық
құқықтың бір саласы. Бұл салыстырмалы түрде алғанда осы заманғы халықаралық
құқықтың жаңа саласы, оның тарихы жердің алғашқы жасанды серігін 1957 ж.
жіберуден басталады. 1961 және 1963 жылдардың желтоқсан айларында
мемлекеттердің ғарыш кеңістігін пайдалану және зерттеу жөніндегі
қызметтерінің құқықтық қағидалары мен нормаларын айқындайтын БҰҰ Бас
Ассамблеясының қарары қабылданды. Оларға: ғарыш кеңістігін зерттеу,
пайдалану еркіндігінің қағидасы; ғарыш кеңістігіне мемлекеттердің
тәуелсіздіктерінің таралмау қағидасы; ғарыш кеңістігін ұлттық иемденуге
тыйым салу қағидасы жатқызылады.БҰҰ аясында 1959 ж. БҰҰ Бас Ассамблеясының
қосалқы органы - ғарыш кеңістігін бейбіт мақсаттарға пайдалану жөніндегі
Комитеті құрылды.Халықаралық ғарыш құқығының қайнар көздері жүйесін БҰҰ қол
астында жасалған мемлекеттердің ғарыштағы бірлескен қызметін реттейтін
ғылыми-техникалық сипаттағы көптеген халықаралық шарттары; мемлекеттердің
жердегі және әуе кеңістігіндегі ғарышты зерттеу және пайдалануға байланысты
қызметін айқындайтын шарттар құрайды.Қайнар көздердің бірінші тобына: Ғарыш
кеңістігіқ Айды және басқа да аспан денелерін зерттеу және пайдаланудағы
мемлекеттер қызметінін қағидалары туралы 1967 ж. Шарт; Ғарыш кеңістігіне
жіберілген ғарышкерлерді құтқару, ғарышкерлерді және объектілерді қайтару
туралы 1968 ж. келісім; Ғарыш объектілері келтірген залалдар үшін
халықаралық жауапкершілік туралы 1972 ж. Конвенция; Ғарыш кеңістігіне
жіберілетін объектілерді тіркеу туралы 1976 ж. Конвенция; Мемлекеттердің
Айдағы және басқа аспан денелеріндегі қызметі туралы 1984 ж. Келісім
жатады.
Халықаралық ғарыш құқығының қайнар көздерінің екінші тобы ғылыми-техникалық
бағыт сипатында, оларды Еуропа ғарыш агенттігі; Интерспутник және басқа да
көптеген үкіметаралық ұйымдар қабылдаған. Екі жақты және көп жақты
сипаттағы мұндай шарттар мемлекеттердің ғарыштағы бірлескен қызметінің
нақты және жалпы мәжілістеріне қатысты болады.Үшінші топтағы шарттар
ғарышкерлерді және ғарыш объектілерін құтқару және қайтаруға байланысты
жерде жүргізілетін операциялардың құқықтық мәселелерін реттейді. Сонымен
бірге, ғарыш объектілерінің немесе олардың құрамдас бөліктерінің жерге
құлауы кезінде келтірілген залалдарды өтеуді қамтамасыз етуге байланысты
мәселелерді реттейді.Халықаралық құқықтың құқықтық нормаларының әрекеті
ғарыш кеңістігіне және мемлекеттердің, халықаралық ұйымдардың, жеке және
заңды тұлғалардың ғарыш кеңістігін жерде де, ғарыш кеңістігінде де зерттеуі
және пайдалануына байланысты қызметіне толық таралады. Халықаралық ғарыш
құқығы ғарыш кеңістігінің өзіндік еркешеліктерін бейнелейді және тиісінше
ғарыш кеңістігін пайдаланудағы мемлекеттер қызметін де белгілейді.
Халықаралық ғарыш құқығының нормалары мен институттары осы еркешелікті
бейнелей отырып, сонымен бірге халықаралық құқықтың көпшілік мойындаған
қағидаларына сәйкес келуі керек.
Осы комиссияның жария еткен Қазақстанның негізгі талабы 1999 ж. алғашқы
жартысы үшін Байқоңырды жалдаудағы қарыздарын өтеуді талап ету болды. 1999
ж. 7 шілдесінде Қазақстан үкіметінің өкілдері "Байқоңыр" ғарыш кешенін
жалдау туралы шартты қайта қаруға Қазақстанның мүдделі екенін баяндады.
Басқа да талаптардың ішінде хабарлама сипатынан ұшуға рұқсат беруге көшу
қажеттігі айқындалды, яғни қазақстандық ресми органдар Ресейдің ғарыштық
ұшыруларына "рұқсат" бергенде ғана ұшыру. Қазақстан сондай-ақ экологияға
қауіпті "Протон", "Рокот" және "Днепр" зымыран тасығыштарын ұшыруға квота
енгізуді талап етті.Апаттың себептерін зерттеу үшін бірлескен комиссия
құрылды. Оның жұмысы хаттамаға қол қоюмен аяқталды, онда Ресей жағы
халықаралық қағидалардың және Ресей мен Қазақстан арасындағы қол қойылған
шарттардың жолын қуатындығын куәландырды. "Протон" зымыран тасығыштарын
ұшыру 31 тамызда қайталанады деп шешілді. Алайда шарттың қолайлы болуына
қарамастан, оқиға тағы да қайталанады. 1999 ж. 27 қазанында ұшырылған
"Протон-К" ұшудың 222-секундында апатқа ұшырады. Келесі күні Қазақстан
Республикасының Сыртқы ісмині Ресей Сыртқы ісминіне нота жолдады. Онда
зымыран тасығыш "Протонның" кезекті оқиғасы алаңдаушылық тудырып отырғаны
хабарланды. Нотада сондай-ақ Қазақстанның "Байқоңыр" ғарыш айлағынан барлық
ұшыруларға уақытша тыйым салғаны туралы ескертілді. Апаттың себебі
анықталғанша, тыйымның алынбайтындығы жарияланды. Қазақстан Республикасы
Ресей Федерациясының ракеталық техникалық жай-күйіне және Қазақстанның
экологиясы мен азаматтарының денсаулығына келтірілген залал үшін
алаңдаушылық танытты.Сөйтіп, екі тарапты уағдаласушылықтар "Байқоңыр" ғарыш
айлағын пайдалану жөніндегі сындарлы және тиімді өзара ыңғайлы
ынтымақтастыққа жәрдемдеседі деуге болады. Бұл бірегей ғылыми- техникалық
кешенді өтпелі кезеңнің барлық қиындықтарына қарамастаа бірлесіп сақтап
қалуға қол жеткізілді. Бүгінгі таңда ғарыш айлағы Қазақстан мен Ресейдің,
сондай-ақ тұтастай әлемдік ғылымның мүдделері үшін тиімді әрекет етуде.
Дәріс 15. Тақырыбы: Халықаралық әуе құқығы
1. Халықаралық әуе құқығы ұғымы оның дамуы, және негізгі қағидалары.
2. Әуе кеңістігінің режимі және халықаралық ұшуды құқықтық реттеу.
3. Әуе қатынастарын халықаралық-құқықтық реттеу.
1. Халықаралық әуе құқығы - бұл құқықтық нормалар мен институттар
жиынтығын көрсететін, әуе кеңістігін пайдалану және әуе қатынастарын
ұйымдастыру жөніндегі мемлекеттер арасындағы қатынастарды реттейтін осы
заманғы халықаралық құқықтың бір саласы.
1. Бұл құқықтық нормалар мыналарды реттейді:
- халыкаралық ұшу және әуе кеңістігінің режимі;
- шетелдік әуе кемелеріне мемлекеттердің ұшу құқығын беру тәртібі мен
шарттары;
- мемлекеттін әуе кеңістігінде ұшу ережелері;
- шетелдік әуе кемелері мен олардың экипаждарына қойылатын талаптар;
- әуежайларды, аэродромдарды, радиотехникалық құралдарды пайдалану
тәртібі мен шарттарын реттейді.
2. Әуе көлігі қызметі:
- ұшу аппараттарына мемлекеттің әуе кеністігінде ұшуға рұқсат берілген
шетелдік әуе-көлік кәсіпорындарының коммерциялық кызметін;
- шетелдік әуе-көлік кәсіпорындарына халықаралық әуе желілерін
пайдалануға рұқсат беретін тәртіптер мен шарттарды;
- шетелдік әуе кемелерінің қону бекеттеріндегі коммерциялық құқықтарының
ауқымын; осы мемлекеттің аумағынан өтетін әуе кемелерінің халықаралық әуе
желілерін пайдалану шарттарын реттейді.Халықаралық әуе құқығының даму
тарихын үш кезеңге бөлсек, бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстар
олардың шекарасы болып табылады.Бірінші кезең ішінде негізінен халықаралық
әуе құқығының теориясы қалыптасты. Әуе кеңістігінің заңдық табиғаты жөнінде
халықаралық құқықтық қоғам көптеген пікірталастар жүргізді. Бірінші
дуниежүзілік соғыс қарсаңында авиациялық техниканын кеңінен дамуы және
майдандарда ұшақтардын барлау және соғыс мақсатында ойдағыдай қолданылуы,
әуе құқығы мәселелері бойынша алғашқы ұлттық завдардың қалыптасуына себеп
болды. Сөйтіп, халықаралық әуе құқығының теориялык даму кезеңі аяқталды.Осы
құқық саласының екінші даму кезеңі мемлекеттің өз әуе кеңістігінде толық
және ерекше егемендігін тәжірибе жузінде іске асыратын қағидаға арналады.
Бұл қағида халықаралық-құқықтық сенімге ие больш, көптеген мемлекеттің
ұлттық заңдарында бекітілген. Соғыс аяқталған соң әуе кеңістігінде
мемлекеттік егемендік қағидасы үш көп жақты конвенцияда бекітілген: 1919 ж.
Париж Конвенциясы, 1926 ж. Мадрид Конвенциясы және 1928 ж. Гавана
Конвенциясы. Париж конвенциясы әуе кеңістігінің режимі жөніндегі мәселені
қарама-қайшы екі шешімде мазмұндайды. Бір жағынан ол мемлекеттің әуе
кеңістігінде толық және ерекше егемендік қағидасын бекітті, екінші жағынан
ауа еркіндігі аумағы біршама жеңілдіктер жасады, сөйтіп ол конвенциядағы
басқа мемлекеттердің аумақтарының үстімен азаматтық әуе кемесінін зиянсыз
ұшуын шешіп берді.Осылай, Конвенция мемлекеттер арасындағы қайшылыктарды
көрсетумен қатар, мемлекеттік егемендік теориялар арасындағы және ауа
еркіндігі жөніндегі келісімді белгілеп берді. Антантаның алдынғы қатарлы
державалары ерекше құқыққа ие болды. Париж конвенциясы екінші дүниежузілік
соғыстың басына дейін өмір сүріп, 1944 ж. Чикаго конвенциясы қабылданғаннан
кейін ресми түрде алынып тасталды.Мадридтік (немесе оны басқаша иберо-
американдық деп атайды) әуе навигациясы туралы Конвенция Иберия түбегі
(Испания және Португалия) мемлекеттері мен латынамерикандық мемлекеттер
арасында 1926 ж. қабылданды. Осылай Мадрид конвенциясы Париж конвенциясы
режиміне қарсы саяси демонстрация болды. Дегенмен бұл Конвенция тәжірибе
жүзінде жетістіктерге жете алмады, өйткені оны 6 мемлекет қана бекіткен
еді.АҚШ бастамасы бойынша жасалған американдық мемлекеттер конференциясында
әуе коммерциясы жөнінде 1928 ж. Гавана конвенциясы қабылданды.
Гавана конвенциясының алдыңғылардан айырмашылығы - ол "зиянсыз ұшу
құқығын" беріп қана қоймай, қатысушы мемлекеттердің аумағы арасындағы
халықаралық әуе желілерін ұйымдастыруға және пайдалануға құқықтар
берді.Дуниежузілік соғыстар аралығындағы кезеңде халықаралық құқық
ғылымында әуе қозғалыстарын, халықаралық ұшуды реттейтін мемлекеттердің әуе
кеңістік режимін құқықтық негіздеуге байланысты мәселелерге ерекше назар
аударылды. Осы позицияда әуе кеңістігінде мемлекеттік егемендік мәселелері
талқыланды. Сонымен қатар, қарастырылып отырған кезеңге әуе қозғалыстарының
құқығы ретінде халықаралық әуе құқығы ұғымының шектеулі талдану сипаты
тән.Үшінші кезең екінші дүниежүзілік соғыстың сонғы кезеңінен басталып,
қазіргі кунге дейін жалғасып келеді. Бұл кезеңге тән ерекшелік халықаралық
әуе құқығында халықаралық әуе көлігінің құқықтық мәртебесіне қатысты
мәселелерді қарастыру.Халықаралық аренаға азаматтық авиацияның кең түрде
шығуы, тұрақты халықаралық авиажелілердің ұйымдастырылуы көптеген елдерді
байланыстырып отыратын, барлық мемлекеттерге ортақ (халықаралық) әуе
қатынастары, жолаушылар мен жүктердің әуе тасымалдауының халықаралық
ережелерінің қажеттігін көрсетті.
Коммерциялық құқықтарды жузеге асыратып шетелдік әуе косіпорындарын
баңылау. Халықаралық келісім бойынша ұшу құқықтары мен халықаралық әуе
желілерін пайдалануға арналған коммерциялық құқықтар алған мемлекет осы
құқықтардың жүзеге асырылуы үшін өзінің бір немесе бірнеше кәсіпорындарына
дербес өкілеттік бере алады. Бір жағынан, мұндай құқықтар беретін
мемлекетте оның аумағындағы желілерді қандай сипатта және қалай
пайдаланатынына немқұрайды қарай алмайды. Осыдан барып халықаралық әуе
құқығында шетелдік әуе кәсіпорындарын бақылау мәсслесі пайда болды.Шетелдік
әуе кәсіпорындарына әуе желілерін пайдалануға беру туралы келісім-шарттың
негізделген алдын ала шарты, ол - пайдалануға рұқсаттың берілуі болып
табылады.Ондай рұқсат шетелдік әуе компаниясына осы әуе компаниясын
тағайындаған мемлекеттің заңдары мен ережелеріне сәйкес, сондай-ақ
аумағында әуе желілері пайдаланылатын мемлекеттердің заңдары мен
ережелеріне сай құрылғанын және әрекет ететінін, куәландыратын құжаттарды
көрсетксн жағдайда беріледі.
Халықаралықәоуе желілеріпің маршруттарып рештеу. Халықаралық әуе
байланыстарының қарқынды дамуы әуе маршруттарын реттеудің анағұрлым күрделі
тәртібіне көшуді талап етті. Әдетте, тараптардың аумақтарында аяқталатын
нақты белгіленген әуе желілерін келісімдерде бекітудің орнына, келісім-
шарттарға әрбір тарапқа келісімде аталып өткен жалпы бағыттардың,
маршруттардың негізінде қандай нақты әуе желілерін ұсына алатынын дербес
анықтауға құқықтар берілетін болды. Үшінші мемлекет аумағында орналасқан,
келісімдерде көрсетілген пункттер, осы үшінші елдерде тараптардың ұшуға
және қонуға деген құқығына келісімді бекітеді дегенді білдірмейді. Бұл
құқықтарды мүдделі тараптардың әрқайсысы дербес түрде алуы керек.
Тасымалдау көлемі мен халықаралық әуе желілерін пайдаланудың басқа да
жағдайларын реттеу. Мемлекеттер тәжірибесі бұл мәселенің түрлі
аспектілерінен келіп шығады. Бір мемлекеттер тасымалдау мөлшерін анықтау
қажеттігін жақтаса, басқа біреулері әртүрлі мемлекеттерде әуекәсіпорындары
арасындағы бәсекелестіктің шектеулі шараларын бекітуді жақтайды, үшінші
біреулері ресми теңдік, әділеттік және тең мүмкіндіктер қағидасына сүйенуді
жақтады. Таңдап алынған саясат түріне қарамастан, мемлекеттер кемсіту
шараларын қолданбауы керек, мудделі мемлекеттер арасында тасымалдау
мөлшерін және халықаралық әус желілерін пайдаланудың басқа шарттарын
міндетті түрде келісім деп, жоспарлау қажет.
Жуйесіз халықаралық әуе қатынастарын қуқықтық реттеу қажеттігі мынада:
- қатысушы басқа мемлекеттің аумағында аяқталатын нүктедегі ұшуды атқару
үшін;
- осындай құқық беретін мемлекет аумағында қонусыз транзиттік ұшу үшін;
- осындай құқық беретін мемлекеттің аумағында қону арқылы транзиттік ұшу.
Мұндай ұшулар егер бұл құқықты беретін мемлекеттің ерекше рұқсаты
берілмесе, коммерциялық мақсатта орындалмауы керек.
Дәріс 16. Тақырыбы: Халықаралық экономикалық құқық
1. Халықаралық экономикалық құқық ұғымы, қалыптасуы және қайнар
көздері.
2. Халықаралық экономикалық құқықтың кағидалары. Халықаралық
экономикалық шарттар.
3. Мемлекетаралық экономикалық қатынастар саласындағы халықаралық
ұйымдар.
1. Экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету мемлекеттің экономикалық
саясаты мен ұйымдық-құқықтық шаралар жүйесіне байланысты. Қазіргі кезеңде
кез келген мемлекеттің экономикалық саясатындағы айқын және кезекті
сәтсіздіктерден шығудың тиімді жолдарын жасауға, экономикалық реформалауға
үлкен мән берілуде. Экономикалық даму үшін құқық арқылы экономикаға ықпал
ету, экономикалық проблемаларды басқара білудің ықтимал проблемаларының
тәжірибелік маңызы зор.Қазіргі таңдағы әлемдегі халықаралық экономикалық
қатынастар үшін мәселелердің көпшілік бөлігін бара-бара ұлттық құқықпен
ғана емес, сонымен бірге халықаралық құқықтың нормаларын, қағидаларын,
институітарын қолдану арқылы немесе негізінен халықаралық құқықпен
қарастыру орын алып келеді. "Мемлекеттің ішкі қузырет биліктерін
тәуелсіздікті саналы, үйлестірілген күйде түрлі шектеулер деңгейде
ақырындап беру (астын сызған - біз, автор) туралы сөз болып отыр, яғни
бекітілетін құқық нормаларында ұлттық, аймақтық, блоктық мүдделермен қатар,
тұтастай алғандағы халықаралық қауымдастықтың мүдделері де көрініс табуы
керек"1. Интернационалдық үрдісі, немесе қазіргі кезде айтылып жүргеніндей,
шаруашылық өмірдің жаһандасуы айқын және оны көпшілік мойындап отыр.
Әсіресе халықаралық құқық үлкен ықпалдарға ұшырауда, себебі: мемлекет пен
оның ұлтгық құқығына ірі көлемді ықпалдар халықаралық құқық арқылы жүзеге
асырылады. Жаһандасу процесі халықаралық құқық жүйесінің ерекшелігін,
халықаралық жүйенің тұтастай алғанда өнімді қызмет етуін тағы бір рет
дәлелдеп отыр.Халықаралық құқықтың даму тарихы бір мыңжылдықпен
шектелмейді. Бұл, бір жағынан алғанда, басқа мемлекеттердің құқықтарына
ұдайы ықпал ететін көнеден келе жатқан құқықтық жүйелердің бірі; екінші
жағынан алғанда ұлттық жүйелерге өзара тәуелді болып келеді. Осы заманғы
халықаралық құқықтың беделі жоғары. Оның құқықтық табиғатымен санаспайтын
мемлекст жоқ шығар. Сонымен қатар, халықаралық қүқық үшін субъектілер
арасындағы қатынастарды жоғары деңгейдегі сеніммен бекіту сипаты тән. Ал,
сенім, өз кезегінде халықаралық (әлемдік) әділ құқықтық тәртіпті орнатудың
кепілі болады. Тұтастай әлемдік қауымдастықтың қауіпсіздігі әділ бейбіт
тәртіптің алғышарты болып табылады. Халықаралық қауіпсіздіктің жалпыға
ортақ жүйесі жеке мемлекеттің қауіпсіздігімен қамтамасыз
етіледі.Халықаралық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету проблемасы
Біріккен Ұлттар Ұйымы қызметінің жаңа маңызды бағыттарының біріне айналып
келеді. БҰҰ Бас Ассамблеясы 1984 ж. 18 желтоқсандағы "Халықаралық
экономикалық қатынастардағы сенімді нығайту шаралары туралы" 39/210, 1985
ж. 17 желтоқсандағы "Халықаралық экономикалық қауіпсіздік" 40/173
қарарларында, БҰҰ Бас Ассамблеясының ХХХХІ сессиясында қабылданған
"Халықаралық құқықты дамыту туралы" 1987 жылғы Мсморандумда, халықаралық
әмбебап ұйымның өзара тиімді экономикалық қатынастарды қалыптастыру
мәселелеріне деген ұстанымын баяндайды. Мұндай қатынастар әділ, тең құқылы
және демократиялық негізге сай құрылуы керек, ол халықаралық құқықтың
жалпыға ортақ жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады.Халықаралық
экономикалық қатынастар адамзаттың ғаламдық проблемаларын шешуде маңызды
рөл атқарады. Олар елдер арасындағы экономикалық айналымды реттеу
қажеттігіне байланысты пайда болады және саяси сипатқа ие. Мемлекеттер осы
заманғы халықаралық құқықтың негізгі субъектілері ретінде өздерінің сыртқы
саясатының мәселелерін шешеді, сыртқы экономикалық саясат оның бір бөлігі
болып табылады. Экономикалық қатынастарды демократияландырудың объективті
қажеттігі туындайды, ол халықаралық экономикалық құқықтың көптеген күрделі
проблемаларын шешуді қамтамасыз етеді. Сонымен, халықаралық экономикалық
құқық - халықаралық құқық субъектілерінің арасындағы, олардың халықаралық
экономикалық қатынастары саласындағы қызметін реттейтін қағидалар мен
нормалардың жиынтығын көрсететін халықаралық құқықтың бір
саласы.Халықаралық құқық ғылымы халықаралық экономикалық қатынас
мәселелерімен толық көлемде тек әлемдік капиталистік нарық жедел дами
бастағанда ғана айналыса бастады. Халықаралық құқық халықаралық
экономикалық қатынастардын кең көлемді саласын іс жүзінде реттемеген де
болатын. Ал халықаралық аренада экономикалық қарым-қатынас қатысушылары
ұлғая берді. Сөйтіп, реттеу объектісінің заңдық табиғатын айқмндаудың
объективті қажеттігі пайда болды. Мемлекеттердің экономикалық қызметі
халықаралық құқықтық реттеуге мұқтаж еді. Мемлекеттердің тиісті сипатта
әрекет ету тәжірибесі де байқалып келеді, яғни қандай да бір тәртіптің бар
екендігі туралы, нақтырақ айтқанда экономикалық тәртіп туралы айтуға
болады.Халыкаралық экономикалық құқыққа арналған алғашқы ғылыми зерттеулер
екінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайда бола бастады. 1964 ж. сауда және
даму жөніндегі БҰҰ-ның Женева Коңвенциясы өткізілді. Бұл халықаралық форум
халықаралық экономикалық құқықтың құқықтық табиғаты туралы көптеген
пікірталастарды бастап берді. Екі бағыт қалыптасты: халықаралық-құқықтық
және шаруашылық-құқықтық.Халықаралық-құқықтық бағыт халықаралық
экономикалық құқықты халықаралық жария құқықтың бір бөлігі немесе саласы
деп белгілейді. Ал, екінші бағыт халықаралық экономикалық құқыққа
халықаралық экономикалық қатынастар объектісі болып табылатын кез келген
нормаларды жатқызады. Халықаралық экономикалық құқықты қалыптастыру туралы
мәселе 1967 ж. Г.И. Тункиннің еңбектерінде қайтадан көтеріле бастады. Ол
мемлекеттер арасындағы сауда және басқа экономикалық қатынастарға қатысты
жалпы халықаралық құқық нормаларының ұлғайып келе жатқанын көрсетті. Мұндай
процесс халықаралық экономикалық құқықтың қалыптасуына әкелді. Е.Т.
Усенконың еңбектерінде халықаралық экономикалық құқық халықаралық жария
құқықтың бір саласы ретінде қарастырылған. Сонымен қатар, оны халықаралық
шаруашылық қатынастарын реттейтін түрлі тәсілдерді зерттейтін "кешенді пән"
ретінде белгілеу туралы да ұсыныстар айтылды. Г.И. Вельяминов оны
халықаралық сауда құқығы деп атауды ұсынды, себебі оның реттеу заты бірінші
кезекте мемлекеттердің сауда-экономикалық қатынастары болып табылады
деді.Күрделі және қарама-қайшылықты даму нәтижесінде құқық ғылымында билік
аралық сипаттағы мемлекетаралық экономикалық қатынастарды реттейтін
нормалардың жиынтығын халықаралық құқықтың бір саласы - халықаралық
экономикалық құқық көрсетеді деген тұжырымдама бекітіліп қалды.Халықаралық
экономикалық құқықты айқындау проблемасы жаңа халықаралық экономикалық
тәртіптің (ЖХЭТ) идеялары мен қағидаларын саралаумен тығыз байланысты.
Дамушы мемлекеттер жаңа халықаралық экономикалық тәртіптің мақсаттарын
мынадай етіп айқындады:
- мемлекеттердің өз табиғи ресурстарына толық және тұрақты тәуелсіздік
етуі, дербес теңдік, экономикалық және әлеуметтік жүйелерді таңдау
еркіндігі және кемсітушілікке жол бермеу сияқты қағидаларды жүзеге асыру;
- дамушы мемлекеттерге халықаралық шешімдер қабылдау процесінде әділ рөл
беруді қамтамасыз ету;
- осы елдердің әлемдік нарықтағы экономикалық өзара байланыстың нақты
салаларындағы талаптарын қанағаттандыру.ЖХЭТ-тің қағидалары мен нормалары
халықаралық экономикалық құқықтың құрамдас бөлігі болуы тиіс. Мұндай
экономикалық тәртіпті орнату халықаралық құқықтың негізгі қағидаларының
халықаралық экономикалық қатынастар саласына таралатынын білдіреді. Жаңа
халықаралық экономикалық тәртіптің (ЖХЭТ) жеке бір маңызды идеялары алғашқы
рст қосылмау қозғалысының, сауда және даму женіндегі БҰҰ Конференциясының
(ЮНКТАД), "77 топтың" аясында XX ғасырдың 60-жылдарында пайда болып,
жасалып жатты, ал өткен ғасырдың 70-жылдары - ЖХЭТ-тің аяқталған
тұжырымдамасына қарай ақырындап өзгере берді. "77 топ" ЮНКТАД-тың
Женевадағы 1964 ж. алғашқы конференциясында ұйымдық нысанда ресімделіп,
қатарына енген алғашқы дамытушы елдердің саны бойынша өз атауын алды. ЖХЭТ
тұжырымдамасында халықаралық экономикалық қатынастарда демократиялық
бастаулардың қажеттігі туралы идеялар тұжырымдалған. Олар теңқұқылық және
әділеттілік, өзара ынтымақтастық, ішкі істерге қол сұқпау қағидаларына
негізделуі керек болатын.Жаңа халықаралық экономикалық тәртіп (ЖХЭТ)
тұжырымдамасы - халықаралық экономикалық қатынастардың қайта құрылуының
жетекші тұжырымдамаларының бірі ретінде дамушы мемлекеттердің бастамасымен
бекітіліп қалды. Олар өздерінің экономикалық дербестігі, халықаралық
экономикалық катынастардың демократиялығы үшін күресті бастап кетті. Осы
тұжырымдаманың қалыптасуына нормативтік базаның маңызы зор болды. ЖХЭТ-ті
орнату үшін Декларация мен әрекетер бағдарламасы, сондай-ақ мемлекеттердің
экономикалық құқықтары мен міндеттерінің Хартиясы қабылданды, олар БҰҰ Бас
Ассамблеясының VI Арнайы сессиясында және БҰҰ Бас Ассамблеясының 1974 ж.
XXIX сессиясында қабылданған болатын. Бағдарламада "бейбіт шаруашылық
байланыстарда,... сауда мен қызмет көрсету салаларында кемсітушілік пен
шектеулерді жоюды қоса алғанда, әділ, тең құқылы және өзара тиімді
қатынастарды орнату" талабы мазмұндалған. Халықаралық экономикалық
қатынастарды демократияландыру және сауықтыруда, халықаралық экономикалық
құқықтың қалыптасуына оң әсер ете отырып, ЖХЭТ құжаттары белгілі бір
дәрежеде бірізді емес. Кемшіліктеріне қарамастан, ЖХЭТ тұжырымдамасының
пайда болуы жаңа, анағұрлым жоғарырақ тәртіптегі халықаралық экономикалық
қатынастардың туындауына әсер етті. Осы заманғы ұғым бойынша жаңа
халықаралық экономикалық тәртіптің мазмұнының құқықтық тәртіп ретінде
шекарасы кеңейіп келе жатқанын атап өту керек. Халықаралық құқықтың барлық
субъектілері (ЖХЭТ-тегі сияқты дамушы елдер ғана емес) халықаралық
(әлемдік) экономикалық қуқықтық тәртіптің болуына мүдделі. Халықаралық
(әлемдік) экономикалық тәртіпке мынадай сипат тән:
- экономикалық күштің үстемдік етуі, мемлекеттердің экономикалық
санкцияларды аралас қолдануы;
- мемлекеттерді экономикалық даму деңгейлері мен нарық экономикасының
дәрежесі бойынша бөлудің фактілік заңдастырылуы;
- түрлі құқықтық режимдердің қалыптасуы, кейінірек – барынша қолайлылық
режимін, преференциал режимін заңдастыру;
- халықаралық қауымдастық қатысушыларыньщ екі жақты реттеуден кеп жақты
реттеуге өтуі;
- халықаралық-құқықтық реттеу саласында мемлекеттердің ішкі
құзыреттерінің өсуі.
Халықаралық Қаржы Корпорациясы (ХҚК), Халықаралық даму ассоциациясы (ХДА)
және Халықаралық Даму және Қайта құру Банкі (ХДҚБ) үшмүшелік топ құрды, ол
Бүкіләлемдік Банк атауын алды. Халықаралық Қаржы Корпорациясының мақсаты
қаржыландыруға көмек көрсету; инвестициялық мүмкіндіктерді бір жерге
жинақтау болып табылады. Халықаралық Даму Ассоциациясы (ХДА) Халықаралық
даму және қайта құру банкінің филиалы болып табылады. ХДА несиелерше
мынадай талаптарға сай келетін елдер үміткер бола алады: экономикалық
жағынан дамымаған болуы, салыстырмалы түрде жеткілікті экономикалық,
қаржылық және саяси тұрақтылығының болуы, өйткені ұзақ мерзімге берілген
несиені ақтауы тиіс; төлем балансымен қиыншылықтарының болуы және шетел
валютасын беруге әлсіз перспективалары болуы керек, себебі жеңілдікпен
берілетін қажетті барлық қаражаттар өзін-өзі ақтауы тиіс; шынында да даму
ісінің жолын қууы керек, ол мемлекет жүргізетін саясатта бейнеленуі тиіс.
ХДА-ның барлық несиелері дерлік 50 жылға жәие үстеме пайызсыз беріледі.
Өнеркәсіптік даму жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымының (ЮНИДО) мынадай
негізгі мақсаттары бар:
- даму жолындағы елдерге индустрияны дамытуға және оны жеделдетуге барлық
мүмкіндіктермен көмектесуді қолдау және дамыту;
- даму жолындағы елдерге инфрақұрылым саласындағы және өндіріс
салаларында мекемелерді құру және нығайтуға көмектесу, сондай-ақ осы
мемлекеттердің өзін-өзі қамтамасыз етуіне жәрдемдесу;
- дамыған және даму жолындағы елдер арасындағы консультацияларға,
келіссөздерге көмек көрсету;
- даму жолындағы елдер мен дамыған елдер және даму жолындағы елдер
арасындағы ынтымақтастықты дамытуға бағытталған арнайы шаралар қабылдау.
Тарифтер және сауда жөніндегі Бас Келісім (ГАТТ, 1995 ж. бастап
Бүкіләлемдік Сауда ұйымы - БСҰ) өз сипаты бойынша мемлекеттердің
мемлекетаралық, Әмбебап (бүкіләлемдік) маңызды бірлестігі болып табылады,
ол БҰҰ аясынан тыс, бірақ онымен бірлесе жұмыс істейді. Ол қазіргі таңдағы
бірден-бір көпжақты келісім болып табылады, ол халықаралық сауданың
келісілген ережесін бекітеді. Бұл экономикалық ұйымның негізгі мақсаты -
әлемдік сауданы ырықтандыру және әлем халықтарының жай-күйінің экономикалық
өсуіне, дамуына жәрдемдесу үшін тұрақты негіз қалыптастыру болып отыр. ГАТТ
(БСҰ) - әлемдік сауданы жүзеге асыру нормаларын жасау және оларды бұзған
жағдайдағы санкциялар жөніндегі бас орган; халықаралық нарықтағы
бәсекелестіктікте сауда және өзге де кедергілерді төмендетумен айналысатын
орган; сауда дауларын реттейтін орган.
ГАТТ келісімі - бұл халықаралық сауда кодексі. Бұл халықаралық
экономикалық ұйымның басты қағидалары мынадай болып келеді:
- барынша қолайлылық қағидасы;
- отандық өндірісті қорғау шаралары басқадай сауда құралдарымен емес,
кеден тарифтері арқылы артықшылықтармен жүргізілуі тиіс;
Дәріс 17. Халықаралық экологиялық құқық
1. Халықаралық экологиялық құқық ұғымы және оның мазмұны.
2. Халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көздері және қағидалар жүйесі.
3. Халықаралық экологиялық құкықтағы халықаралық ұйымдар.
1. Халықаралық экологиялық құқық жеке мемлекеттердің қоршаған ортасының
ұлттық жүйелеріне және ұлттық юрисдикция әрекетінен тыс жердегі қоршаған
орта жүйелеріне турлі сипаттағы және түрлі қайнар көздерден келтірілетін
залалдардың алдын алу және жою жөніндегі мемлекеттердің әрекеттерін
реттейтін қағидалар мен нормалар жиынтығын көрсетеді.Түрлі сипаттағы
ластанулар экологияға зиянды әсерін тигізеді. Халықаралық экологиялық
құқықтың нормалары зиянды салдардың болмауын, оны шектеуді немесе алдын
алуды қамтамасыз етеді. Бір табиғат объектісінің өзі бір мезгілде түрлі
әсерге ұшырауы мүмкін. Ол жеке-жеке зиянсыз болғанымен, жиынтығында зиянды
нәтижелерге әкеп соқтыруы ықтимал.Түрлі кезеңдерде, түрлі авторлар құқықтың
осы саласының мазмұнын белгілеу үшін әр түрлі терминология қолданып келді.
Олардың ішінде кең таралғаны "табиғатты халықаралық-құқықтық қорғау",
"қоршаған ортаны халықаралық-құқықтық қорғау", "халықаралық табиғат қорғау
қүқығы", "қоршаған ортаның халықаралық құқығы", "халықаралық экологиялық
құқық" сияқты атаулар. Соңғы ұғым құқықтың осы саласының мазмұнын толық
көлемде белгілеп береді.Қоршаған ортаны халықаралық-құқықтық қорғаудың
негізгі объектілеріне:
- құрлық, жер қойнауы, Дүниежүзілік мұхит, аспан денелері, әуе кеңістігі,
ғарыш кеңістігі, жердің өсімдіктер және жануарлар дүниесі;
- негізгі ластау көздері: а) өнеркәсштік химиялық қалдықтар, ядролық
қару, мұнай және газ, көлік құралдары; б) адамның құқыққа сай және құқыққа
қайшы әрекеттері жатады.
Халықаралық қауымдастық қоғамдық қатынастардың осы саласын арнайы
құқықтық реттеуге мүдделі болып отыр. Оған экологиялық мәселелері бойынша
екіжақты және көпжақты шарттардың өсуі дәлел бола алады. Халықаралық
өкілдік ұйымдар күн тәртібіне табиғатты пайдалану мәселелерін қойып
отыр.Халықаралық экологиялық қуқық — осы заманғы халықаралық құқықтың
салыстырмалы түрде алғанда жас салаларының бірі. Қоршаған ортаны қорғау
саласындағы халықаралық ынтымактастық халықаралық экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету үшін қажетті алғышарттардың барлығын жасайды. Халықаралық
қауымдастық табиғатқа әскери немесе басқа да қастандық жасау құралдарын
қолданып, ықпал етуге ұмтылмауға шақырады. Жердің динамикасын, жағдайын,
құрылымын қасақана өзгертуге тыйым салынады. Халықаралық экологиялык құқық
халықаралық құқық субъектілеріне қоршаған ортаға әскери құралдарды
пайдалану арқылы әсер етуге кімде-кімге көмектесуге, қолдануға, түрткі
болуға тыйым салады. Оған бейбіт мақсаттар үшін ғана рұқсат береді
3. Қоршаған ортаны қорғау проблемаларының шешімін табу қызмет саласына
халықаралық ұйымдардың кең көлемін тартып отыр. Жалпы құзыретті халықаралық
ұйымдар қоршаған орта мәселелерімен айналысады. Оларға Біріккен Ұлттар
Ұйымы, оның мамандандырылған мекемелері жатады. 1972 ж. БҰҰ Бас
Ассамблеясының қарарымен БҰҰ-ның қоршаған орта жөніндегі Бағдарламасы
(ЮНЕП) жасалды.БҰҰ-ның мамандандырылған мекемелерінің Жарғылық ережелері
олардың халықаралық экологиялық құқық саласындағы міндеттемелерін тура
бекітіп бермейді. Сонымен бірге, қоршаған ортаны қорғаудың жеке аспектілері
осы мекемелердің табиғатты қорғаудағы ынтымақтастыққа іс жүзінде қатысумен
расталып та отыр. Қоршаған орта проблемалары мен БҰҰ-ның қандай да бір
мамандандырылған мекемелерінің негізгі мақсаттарының арасындағы өзара
байланыс түрлі сипатқа ие. Мысалы, БҰҰ-ның Азық-түлік және ауылшаруашылық
ұйымының (ФАО) жарғылық ережелерінің орындалуы табиғат элементтерін
ауылшаруашылығы өндірісі мақсаттарына пайдаланумен, табиғат ресурстарын
ұтымды пайдаланумен байланысты болып келеді.Басқа мамандандырылған
мекемелер, мысалы ИМО, ИКАО, МАГАТЭ, теңіздің, әуенің қоршаған орталарын,
энергияны қауіпсіз пайдалануды қамтамасыз етуге икемделген. Адамдар
өмірінің нақты жағдайларын, денсаулықты, жұмыс күшін, қоршаған ортаны
жақсарту мәселелері тұтастай алғанда БДҰ, ЮНЕСКО, ХЕҰ кызметтерінде
қарастырылады.
Дәріс 18. Тақырыбы: Халықаралық қылмыстық құқық
Халықаралық қылмыстық құқық ұғымы. Біріккен Ұлттар Ұйымының халықаралық
қылмыстық құқықты дамытудағы рөлі.
Халықаралық сипаттағы қылмыстық істер және олармен
күресудегі мемлекеттердің міндеттемелері. Қылмыстық істермен күрестегі
халықаралық ынтымақтастық.
Қылмыскерлерді ұстап берудің құқықтық мәселелері.
Халықаралық қылмыстық полиция ұйымы (Интерпол).
1. Қылмыстылық жағдайы жөне онымен күрес проблемалары мамандардың ғана
емес, сонымен қатар маман емес көпшіліктің де назарын осы салаға аударып
келеді. Бұл мәселе криминология құзыретіне кіреді. Ол қылмыстылықты
мемлекетте немесе оның жеке аймағында белгілі бір нақты кезеңде жасалған
барлық қылмыстардың жиынтығын сипаттайтын қоғамдағы әлеуметтік құбылыс деп
айқындайды. Қылмыстылық - бұл болып, өзгеріп тұратын құбылыс, яғни ол
қоғамның белгілі бір даму сатысында пайда болады, әлеуметтік-экономикалық
құрылымдар мен нақты саяси жүйелердің тарихи ерекшеліктеріне сәйкес түрлі
елеулі өзгерістерге де ұшырап отырады. Мемлекеттің қылмыспен күрестегі рөлі
қандай? Ол көбіне-көп сақтандырушы -превентивті, репрессивті және тәрбилеу
сипатындағы ішкі мемлекеттік шараларды қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Дегенмен, мұндай шаралар оң нәтижелерге жету үшін аздық етеді. Қылымыспен
күресте мемлекеттер ынтымақтастығына үлкен рөл беріліп келеді.Осындай
мәселелерді зерттеумен халықаралық қылмыспен күрестегі мемлекеттердің
ынтымақтастығы саласындағы қатынастарды реттейтін нормалар мен қағидалар
жүйесі ретінде халықаралық қылмыстық құқық айналысады. Халықаралық
қылмыстық құқық нормаларын, институттарын, қағидаларын жетілдіру ұлттық
және халықаралық деңгейде қылмыстылықтың өсіп кетуімен негізделіп
отыр.Халықаралық қылмыстық құқықтың тарихы XIX ғ. соңына келіп тіреледі
және оның тарихи тамыры тереңде жатыр. "Оның кейбір институттары мемлекет
пен құқықтың пайда болуының қайнар көздеріне жатқызылуы мүмкін. Бірінші
кезекте, қылмыскерлерді ұстап беруге (әдеттен тыс қамау) қатысты және ол
оның ең кене институтының бірі болуымен қатар, халықаралық қылмыстық
құқықтың қайнар көзі де болып табылады. Жалпы халықаралық құқықтың белгілі
бір кезеңденуіне сәйкес келетін халықаралық қылмыстық құқықтың кезеңденуі
қылмыскерлерді ұстап беру институтынан басталған"'1889 ж. Қылмыстық
құқықтың халықаралық одағы құрылды, ол барлық мемлекеттерге халықаралық
қылмыстық құқықты жетілдіру ісінде ынтымақтасуды ұсынды. Мұндай
ынтымақтастық халықаралық қылмыскерлерді қудалау жөнінде келісілген
мемлекетаралық шаралар жүргізу арқылы көзделген болатын.XIX ғ. алғашқы
халықаралық-құқықтық актілер құлдык және құл саудасы мәселелеріне қатысты
болды. Мысалы, 1815 ж. Вена конгресі осы мәселе жөнінде арнайы декларация
қабылдады. Англия, Франция. Ресей, Австрия және Пруссия қатысушысы болған
1841 ж. Лондон шартында құл саудасы қылмыстық құбылыс деп танылды және
барлық мемлекеттерді құл саудасымен айналысады деп күдіктенген теңіз
кемелерін тоқтатып, тінтуге, кіріптарларды босатып, кінәлы адамдарды әділ
сот оргапдарына беруге шақырды.
Мемлекеттік құқық қорғау құрылымдарына басқа елдердегі өз әріптестерімен
Интерпол арналары бойынша өзара әрекеттесуге құқық берілген.Халықаралық
қылмыстық полиция ұйымы Бас Ассамблеядан, Атқарушы Комитеттен, Бас
Хатшылықтан Ұлттық орталық Бюродан және Интерпол кеңесшілерінен
құралады.Бас Ассамблея Интерполдың жоғары басшылық органы болып табылады.
Ол жылына бір рет ұйымның қызмет әдістеріне, қаржы мәселелеріне, мүше-
мемлекеттер арасындағы тиімді ынтымақтастықты жетілдіру жолдарына, сондай-
ақ болашақтағы бағдарламаларды талқылау және бекітуге байланысты негізгі
мәселелердің барлығын шешу үшін жиналады. Бас Ассамблея шешімдерінің
орындалуын Атқарушы комитет бақылайды, ол өз мәжілістерін жылына үш рет
шақырады. Орталық үйлестіруші орган - Бас хатшылықты Бас Хатшы басқарады.
Бас хатшылық- бұл ұдайы әрекет ететін әкімшілік және техникалық орган. Ол
Лионда орналасқан, төрт бөлімнен тұрады: жалпы әкімшілік, байланысу және
криминалды мәліметтер, құқықтық мәселелер және техникалық қамсыздандыру
бөлімдері.Байланысу және криминалды мәліметтер бөлімі терроризм, ұйымдасқан
қылмыс, "ақша жымқыру", жалған ақша жасау, құжаттарды қолдан жасау және
есірткі саудасы сияқты қылмыстық істер мәселелерімен айналысады. Сонымен
бірге, бұл бөлім халықаралық қылмыстық істер туралы мәліметтер жинауға және
тергеуге жауап береді, халықаралық хабарламалар дайындайды, сондай-ақ өз
тақырыптары бойынша конференциялар мен симпозиумдар ұйымдастырады. Бөлім
қызметкерлері халықаралық қылмыстылықтың негізгі проблемаларына
мәліметтерді тактикалық және стратегиялық саралаудың қайнар көздерін
пайдалана отырып зерттеу жүргізеді.Әрбір елмен ұлттық орталық бюро (ҰОБ)
арқылы мәліметтер алмасу жүргізіледі. ҰОБ - бұл Интерполдың бөлімшесі
ретінде және елдің Интерполдағы өкілдігі ретінде қызмет ететін мемлекеттік
полиция органы. ҰОБ мәліметтерді алады, өңдейді және тиісті ұлттық құқық
қорғау құрылымдары мен олардың шетелдік әріптестеріне және Бас Хатшылыққа
жібереді.1994 ж. Римде Интерполдың Бас Ассамблеясының 63-сессиясында ұлттық
бюроларды қайта құру жөнінде қарар қабылданды. Экономикалық қылмыс, жеке
адамға қарсы құқыққа қайшы әрекет, есірткі саудасы және басқа да қызметтік
бағыттар бойынша құрылымдық бөлімшелер құруға ұсыныстар жасалды. Сонымен
біргс, Интерпол арналары бойышііа берілетін халықаралық сұратуларға, тергеу
тапсырмалары мен хабарларын орындау және жіберу мерзімдерінің жіктелуін
мемлекеттік деңгейде бекітуге ұсыныстар жасалды.Ұлттық Орталық Бюро
қылмыстық істер мен халықаралық іздестіруде журген адамдар туралы
мәліметтер алмаса отырып. хабарламалардың бір көшірмесін Бас Хатшылыққа
жібереді. Олар мәліметтердін компьютерлік базасына кіргізіледі, сол арқылы
Бас Хатшылықтағы арнайы адамдар жеке азаматтардың криминалды әрекеттеріне
қатысты мәліметтерді саралауға мүмкіндік алады. Саралау нәтижелері барлық
ҰОБ-ға жіберіледі.Интерполда сондай-ақ ҰОБ-ның біреуінің сұрауы бойынша
немесе Бас Хатшының шешімі бойынша бюроға жіберілетін халықаралық
хабарламалар жүйесі әрекет етеді. Мысалы, "қызыл бұрыштамалар" - бұл
"іздестіруде" деген грифтегі хабарлама, онда ҰОБ-ның біреуі екінші біреуге
қамауға алу ордерінің әдеттен тыс ұстап беру жөніндегі сұратуымен бар
екендігін хабарлайды. Сондай-ақ көк, жасыл сары және қара хабарламалар:
- куәгерлерді немесе сезіктіні анықтау;
- белсенді қылмыскерлер туралы ескерту;
- жоғалып кеткендер туралы мәліметтер алу;
- мәйітті салыстыруға көмектесуді өтіну үшін жіберіледі. Жоғарыда аталып
өткендерден басқа, ұрланған мүліктердін және қылмыскерлердің пайдаланатын
жана әдіс, тәсілдерінің арнайы сипаттамалары дайындалады және
жіберіледі.ҰОБ сұратуы бойынша Бас Хатшылық құқықтық (оның ішінде заң
актілерінің көшірмелерін) және техникалық проблемалар бойынша жалпы
мәліметтер жібереді.Мәліметтер алмасу барлық орталық бюроларды біріктірген
телекоммуникация жүйесінің арқасында жүзеге асырылады. Интерпол мәліметтер
алуды ғана қамтамасыз етпейді, сонымен бірге іздестірілуде жүрген
азаматтарға, өзінің ұрланған меншік заттарына және халықаралық қылмыстық
істер бойынша өзінің файл-досьелерін пайдаланады.Хабарламалардың 80%-ы
Еуропа континентіндегі елдерге жіберіледі. Статистика көрсетіп отырғандай,
ол жерлерде зорлық-зомбылык, ірі ұрлықтар, жасөспірімдердің тарапынан
жасалатын құқық бүзушылықтарына байланысты ауыр қылмыстар жасалады.
Географиялық факторлар Еуропаны контрабанда мен есірткіні қолданудың
транзиттік аумағы деп белгілейді.Еуропа Хатшылығы 1986 ж. құрылған және
1988 ж. дейін Интерполдың тұрақты аймақтық конференциясы ретінде әрекет
етіп келді. Кейінірек, Байланыс жөніндегі Еуропа бюросы деп қайта аталды.
Ол түрлі Еуропа елдеріндегі жедел іздестіру және тергеу шараларымен қоса
жүретін құқықтық және техникалық мәселелер бойынша консультациялар
жүргізеді. Бұл түрлі еуропалық елдердегі кәсіби дайындықтың, ынтымақтасу
мүмкіндіктерінің, құқық қорғау органдары қолданатын тәсілдерінің бір-
бірінен елеулі айырмашылықтарының болуына байланысты,Интерпол ҰОБ-ның
Қазақстан Республикасындағы ынтымақтасу субъектілері Интерполдың Бас
Хатшылығы, Интерполға қатысушы елдердің Ұлттық Орталық Бюролары, Қазақстан
Республикасы Ішкі істер министрлігінің бөлімшелері, Қазақстан Республикасы
Президентінің Күзет басқармасы, Қазақстанның Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті,
Қазақстан Республикасы Салық қызметі органдары, Қазақстанның Бас кеден
басқармасы, Қаржы полициясы органдары, Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік шекарасын күзету жөніндегі Мемлекеттік Комитет, Қазақстан
Республикасының Бас Прокуратурасы, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты және
Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі. Интерполдың
Қазақстандағы ҰОБ-ы Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің
құрылымдық бөлімшесі болып табылады. ҰОБ-ның мақсаты қылмыстылықпен күресте
ұлттық заңдар мен көпшілік мойындаған адам құқықтары мен бостандықтарын
сақтай отырып, Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі органдары
бөлімшелерінің Интерполға мүше-мемлекеттердің осындай органдарымен
халықаралық өзара әрекеттестігін қамтамасыз ету.
3.Практикалық сабақтың құрылымы
Мақсаты: жалпы халықаралық жария құқығы ғылымының әдістері,оның қоғамдағы
ролін ашу: оның қоғамдағы ролі мен ерекшеліктерін саралау
1. Халықаралық жария құқығының ұғымы.
1. Осы заманғы халықаралық қатынастардың негізгі белгілері және
халықаралық құқық - құқықтың ерекше жүйесі.
2. Қазіргі болмытағы халықаралық қатынастардың қызмет ету жағдайы және
жүйеленуі мен үдемелі
дамуы.
3. Халықаралық жария және халықаралық жеке құқық.
Тапсырма: ХЖҚ ұғымын және оның жүйесін сипаттау. Қазіргі болмытағы
халықаралық қатынастардың қызмет ету жағдайы және жүйеленуі мен үдемелі
дамуын сипаттау.
2. Халықаралық жария құқықтың негізгі принциптері (қағидалары)
1. ХЖҚ-ның қағидаларының түсінігі
2. ХЖҚ қағидаларының мазмұны
Тапсырма: : ХЖҚ қағидаларына түсінік беру. ХЖҚ жеке қағидаларының
мазмұнын ашу.
3. Халықаралық жария құқықтың қайнар көздері
1. Халықаралық құқықтық нормалар ұғымы және оның белгілері.
2. Халықаралық құқықтық нормалардың жіктелуі.
3 Халықаралық жария құқықтың қайнар көздері ұғымы және түрлері.
Тапсырма: ХҚ нормалар түсінігі, белгілерін және түрлерін ашу, ХЖҚ қайнар
көздерін түсіндіру
4. Халықаралық жария құқық субъектілері
1 Халықаралық құқық субъектілері ұғымы және түрлері.
2 Халықаралық құқықтағы мойындау институты.
3 Халықаралық құқықтық мирасқорлық институты
Тапсырма : . ХЖҚ субъектілері мен түрлерін қарау, ХЖҚ-дағы мойындау және
мирасқорлық институттарын сипаттау
5. Халықаралық құқықтағы аумақ және басқа кеңістік мәселелері.
1 Халықаралық құкықтағы аумақ ұғымы және оның түрлері. Мемлекеттік
шекаралар.
2. Халықаралаық өзендер мен бұғаздар. Антарктика мен Арктиканың
халықаралық құқықтық режимі.
3. Аумақтық дауларды шешу әдістері.
Тапсырма : Халықаралық құкықтағы аумақ ұғымын, түрлері және мемлекеттік
шекаралар түсінігін сипаттау, халықаралаық өзендер мен бұғаздар,
Антарктика мен Арктиканың халықаралық құқықтық режимін қарау.
6. Халықаралық шарттар құқығы
1. Халықаралық жария құқықтың бір саласы – халықаралық шарттар құқығы.
Халықаралық шарттардың құқықтық табиғаты.
2. Халықаралық шарттарды жасаудың негізгі сатылары.
3. Халықаралық шарттардың әрекет етуі және тоқтатылуы (қалпына
келтірілуі)
4. Халықаралық шарттардың жарамсыздығы.
Тапсырма: . ХШҚ түсінігі мен құқықтық табиғатын қарастыру, ХШ жасасу
сатыларын және оның әрекет етуі мен тоқтатылу және жарамсыздығы салдарын
қарау.
7. Халықаралық жария құқықтағы адам құқығы
1. Халықтар жағдайын халықаралық-құқықтық реттеу. Азаматтықтың
халықаралық-құқықтық мәселелері.
2. Шетел азаматтарының құқықтық жағдайы. Баспана құқығы және
босқындардын құқықтық жағдайы.
3. Адам құқықтарын халықаралық-құқықтық реттеу.
4. Адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау тетіктері.
Тапсырма : Халықтар жағдайын реттеу сұрағын қарау, шетел азаматтарының
құқықтық жағдайын және баспана құқығын сипаттау, адам құқықтары мен
бостандықтарының тетіктерін қарау.
8. Халықаралық гуманитарлық құқық
1. Халықаралық гуманитарлық құқық ұғымы және оның қайнар көздері.
2. Халықаралық гуманитарлық құқықтың қағидалар жүйесі.
3. Халықаралық Қызыл Крест Комитетінің (ХҚКК) құқықтық
мәртебесі.
Тапсырма: Халықаралық гуманитарлық құқық ұғымын және оның қайнар
көздерін қарастыру, халықаралық гуманитарлық құқықтың қағидалар жүйесін
сипаттау, Халықаралық Қызыл Крест Комитетінің (ХҚКК) құқықтық
мәртебесін қарастыру.
9. Дипломатиялық және консулдық құқық
1. Өркениетті әлемдегі дипломатия ұғымы. Дипломатиялық құқық ұғымы
және қайнар көздері. Сыртқы қатынас органдары.
2. Дипломатиялық өкілдіктердің міндеттері, артықшылықтары және
иммунитеттері.
3. Сауда өкілдіктерінің, арнайы миссиялардың құқықтық мәртебесі.
4. Консулдық құкық ұғымы, қайнар көздері. Консулдық артықшылықтар мен
иммунитеттер.
Тапсырма: Дипломатиялық құқық түсінігін, сыртқы қатынас органдарын
қарастыру, консулдық құқықтың түсінігін сипаттау, елшілер мен
консулдардың міндеттері мен артықшылықтарын қарастыру.
10. Халықаралық ұйымдар құқығы
1. Құқықтың бір саласы - халықаралық ұйымдар құқығы ұғымы.
Халықаралық ұйымдар ұғымы және құқықтық табиғаты.
2. Халықаралық ұйымдардың даму тарихы. БҰҰ-ның алғашқы бейнесі -
Ұлттар Лигасының құқықтық табиғаты.
3. Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылу тарихы, БҰҰ-ның мақсат-
міндеттері, қағидалары, оған мүшелікке өту мәселелері. Біріккен
Ұлттар Ұйымының құрылымы.
4. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы (ТМД).
5. Солтүстік Атлантика Одағының стратегиялық тұжырымдамасы (НАТО).
Тапсырма: . ХҰҚ және Халықаралық ұйымдар түсінігі мен түрлерін сипаттау,
БҰҰ – универсалды ұйым ретінде қарау, НАТО және ТМД ұйымдарын қарау.
11. Халықаралық құқықтағы жауапкершілік
1. . Халықаралық-құқықтық жауапкершілік ұғымы. Мемлекеттердің
халықаралық-құқықтық жауапкершілігінің негіздері.
2. Мемлекеттердің халықаралық құқықық бұзушылығын жүйелеу.
3. Мемлекеттердің халықаралық-құқықтық жауапкершілігінің түрлері мен
нысандары. Мемлекеттердің жауапкершілігінің жағдаяттары.
4. Халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі. Жеке тұлғалардың халықаралық
қылмыстық жауапкершілігі.
Тапсырма: ХҚ жауапкершілік түсінігі, негіздерін және жүйеленуін қарау,
Мемлекеттердің жауапкершілігін қарау, Халықаралық ұйымдардың және жеке
тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігін сипаттау.
12 . Халықаралық қауіпсіздік құқығы
1. Халықаралық қауіпсіздік құқығы ұғымы, мақсаттары мен қағидалары.
2. Ұжымдық қауіпсіздік ұғымы және түрлері.
3. Қарусыздану және қарулануға шек қою. Халықаралық бақылау және
сенімді нығайту шаралары.
4. Блоктарға қосылмау козғалысы және халықаралық қауіпсіздік.
Тапсырма: ХҚҚ түсінігін және ұжымдық қауіпсіздік мағынасын ашу,
қарусыздану және қарулануға шек қоюды және халықаралық бақылау және
сенімді нығайту шараларын қарастыру, блоктарға қосылмау козғалысы және
халықаралық қауіпсіздік ара қатынасын сипаттау.
13. Халықаралық теңіз құқығы.
1. Халықаралық теңіз құқығы ұғымы және онын дамуы.
2. Халықаралық теңіз құқығының негізгі қағидалары.
3. Теңіз кеңістіктерінің түрлері.
Тапсырма : ХТҚ түсінігін, қағидаларын қарастыру, теңіз кеңістіктерінің
түрлерін қарау
14. Халықаралық ғарыш құқығы
1. Халықаралық ғарыш құқығы ұғымы және оның кайнар көздерінің
жүйесі. Ғарыш кеңістігі мен аспан денелерінің құқықтық режимі.
2. Ғарышкерлердің құқықтық режимі. Ғарыш объектілерінің құкықтық
режимі. Экипаж бен ғарыш объектісінің юрисдикция және бақылау
мәселелсрі.
3. Халықаралық ғарыш құқығындағы жауапкершілік және сақтандыру
институты.
4. "Байқоңыр" ғарыш айлағын пайдаланудың құқықтық проблемалары.
Тапсырма: . ХҒҚ қарау және ғарыш кеңістігінің құқықтық режимін қарастыру,
ғарышкерлердің құқықтық режимін сипаттау, "Байқоңыр" ғарыш айлағын
пайдаланудың құқықтық проблемаларын сипаттау.
15. Халықаралық әуе құқығы
1. Халықаралық әуе құқығы ұғымы оның дамуы, және негізгі қағидалары.
2. Әуе кеңістігінің режимі және халықаралық ұшуды құқықтық реттеу.
3. Әуе қатынастарын халықаралық-құқықтық реттеу.
Тапсырма : Халықаралық әуе құқығы ұғымы оның дамуы, және негізгі
қағидаларын қарастыру, Әуе кеңістігінің режимі және халықаралық ұшуды
құқықтық реттеу, әуе қатынастарын халықаралық-құқықтық реттеу.
16. Халықаралық экономикалық құқық
1. Халықаралық экономикалық құқық ұғымы, қалыптасуы және қайнар
көздері.
2. Халықаралық экономикалық құқықтың кағидалары. Халықаралық
экономикалық шарттар.
3. Мемлекетаралық экономикалық қатынастар саласындағы халықаралық
ұйымдар.
Тапсырма :Халықаралық экономикалық құқық ұғымы, қалыптасуын, қайнар
көздерін және кағидаларын қарастыру, халықаралық экономикалық шарттар және
осы саладағы халықаралық ұйымдарды қарастыру
17. Халықаралық экологиялық құқық
1. Халықаралық экологиялық құқық ұғымы және оның мазмұны.
2. Халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көздері және қағидалар
жүйесі.
3. Халықаралық экологиялық құкықтағы халықаралық ұйымдар.
Тапсырма: Халықаралық экологиялық құқық ұғымын және оның мазмұнын
сипаттау, хлықаралық экологиялық құқықтың қайнар көздері және қағидалар
жүйесі және халықаралық экологиялық құкықтағы халықаралық ұйымдарды
қарастыру
18. Халықаралық қылмыстық құқық
1. Халықаралық қылмыстық құқық ұғымы. Біріккен Ұлттар Ұйымының
халықаралық қылмыстық құқықты дамытудағы рөлі.
2. Халықаралық сипаттағы қылмыстық істер және олармен
күресудегі мемлекеттердің міндеттемелері. Қылмыстық істермен
күрестегі халықаралық ынтымақтастық.
3. Қылмыскерлерді ұстап берудің құқықтық мәселелері.
4. Халықаралық қылмыстық полиция ұйымы (Интерпол).
Тапсырма: ХҚҚ түсінігін және БҰҰ ХҚҚ рөлін ашу, хлықаралық сипаттағы
қылмыстық істер саласындағы міндеттемелер және халықаралық ынтымақтастық
сұрақтарын ашу. Қлмыскерлерді ұстап берудің құқықтық мәселелері мен
халықаралық қылмыстық полиция ұйымының құрамын қарау.
4. Студенттердің өздік жұмысы
4.1.Студенттердің өздік жұмысын орындаудағы әдістемелік нұсқаулар
Өздік жұмысының кең таралған және маңызды түрлерінің бірі – ол
тәжірибелік сабақтарға және ғылыми конференцияларға студенттермен
әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі өте қызықты
және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми зерттеулерге баулиды. Рефератты
дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі ретінде оларды
аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының бәрі, студенттердің
рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастыруға үлкен жауапкершілік артады.
Рефераттың тақырыбын таңдап алу өте маңызды орын алады, өйткені
студенттің өздік жұмысқа деген қызығушылығы, алынған тақырыпқа байланысты
болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің тақырыпты дұрыс таңдап алуына көмек
жасап, рефератты әзірлеу барысында оған жалпы басқаруды қамтамасыз ету
қажет.
Рефератты әзірлеуінің бірінші кезеңі - әдебиетті дұрыс таңдау, ол үшін
кітапханадағы каталогтарды және басқада библиографиялық нұсқауларды
қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин – аудармалармен,
әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.
Екінші кезең – танысу, мәліметті топтастыру және талдау. Ең алдымен
тақырып бойынша негізгі құжаттарды оқып, оларды зерттеуден бастау керек.
Осы жұмыс барысында тақырыптың негізгі сұрақтары біліне бастайды, олардың
реттілігі және бастапқы жоспары. Сонан кейін, жоспардың сұрақтары арқылы
барлық зерттелген әдебиет бойынша мәліметті топтастыру қажет.
Барлық мәлімет жиналғаннан кейін, жоспарды ретке келтіріп, рефератты
құрастыруға және жазуға кірісуге болады. Бұл реферат әзірлеуінің үшінші
соңғы кезеңі болмақ. Ақырында пайдаланған әдебиет тізімін келтіру қажет.
Оқытушыға студенттерді қатал бақылауының қажеті жоқ, керісінше олардың
ынтасын марапаттау қажет.
Реферат толығымен әзірленбей тұрып, оқытушы студенттің дайындаған
жоспарын қарап шығу қажет.
Рефератты ресімдеу сұрақтары бойынша арнайы кеңес берген жөн.
Рефераттың титулды бетіне университеттің және факультеттің атауын,
мамандығын, тақырыбын, өзінің аты – жөнін, жазылған жылын көрсету қажет.
Келесі бетте, цифрлармен белгіленген рефераттың жоспары көрсетіледі.
Жоспардағы сұрақтардың жауабын жаңа беттен бастаған жөн. Рефератты жазу
барысында беттерді нөмірлеп, сол жақтан (3 см) жолдарды қалтыру керек.
Ақырғы бетте пайдаланған әдебиеттің тізімі көрсетіледі, олардың жазылуын
алдын ала оқытушы студенттерді таныстырады.
Реферат жұмысы аяқталғаннан кейін, оны студент тексеруге оқытушыға
тапсырады, сонан кейін барып ол жұмысқа : «сыналды», «сыналған жоқ» немесе
«қанағаттандырылған», «жақсы», «өте жақсы» деген баға беріледі.
Рефераттық жұмыстардың есепке алуының жеке журналы болғаны немесе
рефераттарды болашақ оқу жұмыстарында пайдалану үшін оқу залында сақтаған
жөн.
4.2.Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары
1. Осы заманғы халықаралық қатынастардың негізгі белгілері және
халықаралық құқық - құқықтың ерекше жүйесі.
2. Қазіргі болмытағы халықаралық қатынастардың қызмет ету жағдайы және
жүйеленуі мен үдемелі
дамуы.
3. Халықаралық жария және халықаралық жеке құқық.
4. ХЖҚ-ның қағидаларының түсінігі
5. ХЖҚ қағидаларының мазмұны
6. Халықаралық құқықтық нормалар ұғымы және оның белгілері.
7. Халықаралық құқықтық нормалардың жіктелуі.
8. Халықаралық жария құқықтың қайнар көздері ұғымы және түрлері.
9. Халықаралық құқық субъектілері ұғымы және түрлері.
10. Халықаралық құқықтағы мойындау институты.
11. Халықаралық құқықтық мирасқорлық институты
12. Халықаралық құкықтағы аумақ ұғымы және оның түрлері. Мемлекеттік
шекаралар.
13. Халықаралаық өзендер мен бұғаздар. Антарктика мен Арктиканың
халықаралық құқықтық режимі.
14. Аумақтық дауларды шешу әдістері.
15. Халықаралық жария құқықтың бір саласы – халықаралық шарттар құқығы.
Халықаралық шарттардың құқықтық табиғаты.
16. Халықаралық шарттарды жасаудың негізгі сатылары.
17. Халықаралық шарттардың әрекет етуі және тоқтатылуы (қалпына
келтірілуі)
18. Халықаралық шарттардың жарамсыздығы.
19. Халықтар жағдайын халықаралық-құқықтық реттеу. Азаматтықтың
халықаралық-құқықтық мәселелері.
20. Шетел азаматтарының құқықтық жағдайы. Баспана құқығы және босқындардын
құқықтық жағдайы.
21. Адам құқықтарын халықаралық-құқықтық реттеу.
22. Адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау тетіктері.
23. Халықаралық гуманитарлық құқық ұғымы және оның қайнар көздері.
24. Халықаралық гуманитарлық құқықтың қағидалар жүйесі.
25. Халықаралық Қызыл Крест Комитетінің (ХҚКК) құқықтық мәртебесі.
26. Өркениетті әлемдегі дипломатия ұғымы. Дипломатиялық құқық ұғымы және
қайнар көздері. Сыртқы қатынас органдары.
27. Дипломатиялық өкілдіктердің міндеттері, артықшылықтары және
иммунитеттері.
28. Сауда өкілдіктерінің, арнайы миссиялардың құқықтық мәртебесі.
29. Консулдық құкық ұғымы, қайнар көздері. Консулдық артықшылықтар мен
иммунитеттер.
30. Құқықтың бір саласы - халықаралық ұйымдар құқығы ұғымы. Халықаралық
ұйымдар ұғымы және құқықтық табиғаты.
31. Халықаралық ұйымдардың даму тарихы. БҰҰ-ның алғашқы бейнесі - Ұлттар
Лигасының құқықтық табиғаты.
32. Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылу тарихы, БҰҰ-ның мақсат- міндеттері,
қағидалары, оған мүшелікке өту мәселелері. Біріккен Ұлттар Ұйымының
құрылымы.
33. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы (ТМД).
34. Солтүстік Атлантика Одағының стратегиялық тұжырымдамасы (НАТО).
35. . Халықаралық-құқықтық жауапкершілік ұғымы. Мемлекеттердің халықаралық-
құқықтық жауапкершілігінің негіздері.
36. Мемлекеттердің халықаралық құқықық бұзушылығын жүйелеу.
37. Мемлекеттердің халықаралық-құқықтық жауапкершілігінің түрлері мен
нысандары. Мемлекеттердің жауапкершілігінің жағдаяттары.
38. Халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі. Жеке тұлғалардың халықаралық
қылмыстық жауапкершілігі.
39. Халықаралық қауіпсіздік құқығы ұғымы, мақсаттары мен қағидалары.
40. Ұжымдық қауіпсіздік ұғымы және түрлері.
41. Қарусыздану және қарулануға шек қою. Халықаралық бақылау және
сенімді нығайту шаралары.
42. Блоктарға қосылмау козғалысы және халықаралық қауіпсіздік.
43. Халықаралық теңіз құқығы ұғымы және онын дамуы.
44. Халықаралық теңіз құқығының негізгі қағидалары.
45. Теңіз кеңістіктерінің түрлері.
46. Халықаралық ғарыш құқығы ұғымы және оның кайнар көздерінің жүйесі.
Ғарыш кеңістігі мен аспан денелерінің құқықтық режимі.
47. Ғарышкерлердің құқықтық режимі. Ғарыш объектілерінің құкықтық режимі.
Экипаж бен ғарыш объектісінің юрисдикция және бақылау мәселелсрі.
48. Халықаралық ғарыш құқығындағы жауапкершілік және сақтандыру
институты.
49. "Байқоңыр" ғарыш айлағын пайдаланудың құқықтық проблемалары.
50. Халықаралық әуе құқығы ұғымы оның дамуы, және негізгі қағидалары.
51. Әуе кеңістігінің режимі және халықаралық ұшуды құқықтық реттеу.
52. Әуе қатынастарын халықаралық-құқықтық реттеу.
53. Халықаралық экономикалық құқық ұғымы, қалыптасуы және қайнар көздері.
54. Халықаралық экономикалық құқықтың кағидалары. Халықаралық экономикалық
шарттар.
55. Мемлекетаралық экономикалық қатынастар саласындағы халықаралық
ұйымдар.
56. Халықаралық экологиялық құқық ұғымы және оның мазмұны.
57. Халықаралық экологиялық құқықтың қайнар көздері және қағидалар жүйесі.
58. Халықаралық экологиялық құкықтағы халықаралық ұйымдар.
59. Халықаралық қылмыстық құқық ұғымы. Біріккен Ұлттар Ұйымының
халықаралық қылмыстық құқықты дамытудағы рөлі.
60. Халықаралық сипаттағы қылмыстық істер және олармен
күресудегі мемлекеттердің міндеттемелері. Қылмыстық істермен күрестегі
халықаралық ынтымақтастық
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz