УМКД

Сөздің формалары

5В020500 «Филология: қазақ тілі» мамандығына арналған
«Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» пәнінің
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

ОҚЫТУШЫҒА АРНАЛҒАН ПӘННІҢ ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

СЕМЕЙ
2013

КІРІСПЕ

1 ҚҰРАСТЫРҒАН:
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің қазақ тілінің
теориясы мен әдістемесі
кафедрасының доцент м.а., ф.ғ.к. Калиева Самал Ерболқызы

2 КЕЛІСІЛДІ
2.1 Қазақ тілінің теориясы мен әдістемесі кфедрасының отырысында
қаралып, талқыланды.
Хаттама №___ «___» ___________2013 жыл.

Кафедра меңгерушісі: _______________ Жұмағұлова Ә.М.

2.2 Филология факультетінің оқу- әдістемелік бюросында талқыланып,
бекітілді.
Хаттама №___ «___» ___________2013 жыл.

ОӘБ төрайымы_________________ Мұқанова Қ.Қ.

2.3 Филология факультетінің Ғылыми кеңесінде бекітілді.
Хаттама №___ «___» ___________2013 жыл.

Төраға________________Қадыров А.Қ.

3 БЕКІТІЛДІ
Университеттің оқу-әдістемелік бюросында бекітілді.
Хаттама №___ «___» ___________2013 жыл.

Оқу жұмысы жөніндегі проректор_________________ Искакова Г.К.
4 2013 ж. «____» __________ шыққан ПОӘК-нің

№ 3 БАСЫЛЫМЫ

Мазмұны

1. Қолданыс аясы
2. Нормативтік сілтемелер
3. Жалпы ережелер
4. Оқытушыға арналған жұмыс бағдарламасының мазмұны
5. СӨЖ-ның тақырыптары
6. Пәннің оқу-әдістемелік картасы
7. Оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз етілу картасы
8. Әдебиеттер

1 ҚОЛДАНУ АЯСЫ

ПОӘК қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы пәні
тіл білімі ғылымының бір саласы, қазіргі қазақ тілінің сөздік құрамы мен
сөздік қорын, сөздердің лексикалық жүйеде алатын орнын, шығу төркінін,
қолданылу қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, стильдік мәні
мен сипатын тексеретін ғылым. Халқымыздың басынан кешірген тарихынан,
тіршілік еткен кәсібінен, материалдық байлығы мен рухани қазынасынан мол
мәлімет бере отырып тілші мамандарға ғылыми негізде білім беруді мақсат
етеді.

2 НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Осы «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» пәнінің
оқытушыға арналған жұмыс бағдарламасы берілген пән бойынша оқу үрдісін
ұйымдастырудың тәртібін төмендегі нормативтік құжаттар негізінде жүзеге
асырады:
- 050205(11) «Филология: қазақ филологиясы» мамандығының 3.08.275-2006
бекітілген ҚР МЖМБС мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты;
- СТУ 042-РГКП-СГУ-8-2007 Пәндердің оқу-әдістемелік кешендерін әзірлеуге
және ресімдеуге қойылатын жалпы талаптар университет стандарты;
- ДП 042-08.10.12-2007 «Пәннің оқу-әдістемелік кешенінің мазмұны мен
құрылымы» құжаттық іс-жосығы.

3. ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
3.1.Пәннің қысқаша мазмұны:
«Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы» пәні тіл
білімі ғылымының бір саласы, қазіргі қазақ тілінің сөздік құрамы мен сөздік
қорын, сөздердің лексикалық жүйеде алатын орнын, шығу төркінін, қолданылу
қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, стильдік мәні мен
сипатын тексеретін ғылым. Халқымыздың басынан кешірген тарихын, тіршілік
еткен кәсібін, материалдық байлығы мен рухани қазынасын зерттеудегі
лексикология және фразеологияның алатын орнын түсіндіру.
3.2. Курстын мақсаты – «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы» пәні
– ғылыми-теориялық білім беруді мақсат ете отырып, оның болашақта
зерттелуге тиіс мәселелеріне байланысты студенттерді ғылыми ізденіске
баулиды.
«Қазіргі қазақ тілі» курсы – ЖОО қазақ тілі мен әдебиеті
мамандықтарына оқылатын ғылыми-теориялық пән. Оның лесикология саласында
сөз және оған тән белгілер, лексикалық мағына және оның ұғыммен байланысы,
лексикалық мағынаның құрылымы мен түрлері, лексикадағы жүйелік қатынастар
қаралады. Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары анықталады. Қазақ
тілінің сөздік құрамы мен сөздік қоры, қазақ тілі лексикасының дамуы мен
құрылымы, оның стиль түрлеріне байланысты жіктелістері сараланады. Сондай-
ақ фразеология мәселесі мен лексикография мәселесі де жан-жақты
түсіндіріледі.
3.3. Курстың міндеті - «Қазіргі қазақ тілінің лексикалогиясы»
тілдің жүйелік және құрылымдық ерекшеліктері, лексикологияның зерттеу
нысаны, лексикалық мағына, сөздік құрам және сөздік қор жайлы мағлұмат
беру.
Студенттер қазақ тілінің лексикалық жүйесін, сөздік құрамның стильдік-
әлеуметтік жіктелісін, лексикалық мағынаның ерекшелігін, құрылымын, сөздің
басқа тілдік бірліктерден айырмашылығын білуі қажет.
Қазақ тіл білімінің осы күнгі қол жеткізген табыстары негізінде
студенттерге лексикологияның зерттеу нысандары болып табылатын сөз,
лексикалық мағына және оның құрылымы туралы, лексикадағы жүйелік қатынастар
мен қабаттар жайлы жан-жақты лингвистикалық түсінік қалыптастырып, білім
беру болып табылады.
Тілдік бірлік ретіндегі сөздің ерекшелігін, тілдік жүйедегі маңызын
түсіндіру, мағына және оның түрлерін, лексикалық мағынаның грамматикалық
мағынадан басты айырмашылықтарын таныту. Студенттердің теориялық білімдерін
іс жүзінде қолдана алу дағдысын қалыптастыру.
3.4.Курстың соңында студент мыналарды білуі керек:
- Қазіргі қазақ тілінің лексикологясы мен фразеологиясының өзекті
мәселелерін білуі керек;
- Алған білімдерін практикада қолдана білу;
- Тілді талдаудың негізгі әдістерін меңгеру керек;
- Теориялық талдау жасай алу;
- Қазақ тілі тарихының даму және қалыптасу сатылары, бағыттары және
концепция мәселелерін түсіну;
- Өзіндік пікір айта алу;
- Негізделген және қалыптасқан теориялық білімдерін жинақтай білу.
3.5. Пән пререквизиті:
Пререквизиті:
Қазақ тілінің диалектологиясы
Қазақ тілінің терминологиясы
Қазақ тілінің семантикасы
Қазақ тілінің стилистикасы
Қазақ тілінің тарихи грамматикасы
Тіл біліміне кіріспе
3.6. Пәндік постреквизит:
Жалпы тiл бiлiмi
Қазақ әдеби тiлiнiң тарихы
Көне түркі тілі

1 Кесте – Оқу жұмыс жоспарынан көшірме

№1 Дәріс
Тақырыбы: Сөздің анықтамасы
Мақсаты: Сөзге анықтама берудің қиындығын меңгеру. Сөзді
лексикалық-семантикалық жүйе жағынан қарастыру.
Жоспары:
1. Сөзге анықтама берудің қиындығы.
2. Сөздің мазмұны
3. Сөзге тән белгілер
4. Лексика-семантикалық жүйе
Сөз-дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығы, ақиқат заттың, құбылыстың
жинақты бейнесінің белгісі.
Бұл туралы академик В.В. Виноградов сөз дегеніміз - фонема болатын
дыбыстардың белгілі бір жүйеде дыбысталуы мен мағыналық бірлікте болуы
деген пікірді айтады.
Заттың, құбылыстың бейнесі адамның миына сыртқы түйсік арқылы әсер
етеді. Адам тіл арқылы, яғни белгілі сөз арқылы, яғни белгілі сөз арқылы
ойлайды.
Сөз деген терминді тар мағынада заттың, құбылыстың атауы деп немесе
сөз ұғымының белгілеген түрі деп аталады.
Сөздің о баста-ақ атқаратын қызметі туралы айта келіп, В.В
Виноградов:
«Сөз тек дыбыс пен мағынадан ғана құрылатын болса, онда тілде әрбір
жаңа ұғымды, жаңа пікірді, жаңа мәнді белгілеу үшін ерекше дыбыстар шығып,
ерекше сөздер болуға тиіс емес пе?» дегенді айтады. Сөз айтушы мен
тыңдаушыға ортақ,яғни түсінікті, сөз жасарлық, белгілі мағына берелік
ақиқат дыбыстардың бірлестігінен туатын мағыналы дыбыс құрылысын сөз
жасаудың бір элементі деп ұғыну керек.
Осыны ескерген профессор А.И. Смирницкий «Звуковая материя языка,
крайняя существенная для него ( языка), без которой он не может
существовать и развиваться как действительно важнейшее средство общения,
составляет все же лишь одно сторону, внешнего; у языка есть и другая
сторона, внутренная, смысловая сторона значений» деген еді.
[1, 10-11 бет
Сөздің екі жағы болады. Біріншісі, материалдық жағы, дыбыстық жағы
да,екіншісі-идеалдық жағы, мағыналық, ұғымдық жағы. Бұл екеуі өзара тығыз
байланыста болады.
[2, 11-12 бет]
Сөз әртүрлі тәсілдермен түрленіп, әлденеше формаға ие болады. Мысалы:
қызылдау, қызылырақ, қызғылтым, қып-қызыл дегендер бір ғана қызыл деген
сөздің аффикация тәсілі, жартылай қосарлану тәсілі арқылы жасалған
формалары болып саналады.
Грамматикалық форма көбіне-көп сөз формаларына байланысты
қарастырылады. Сөз, әдетте, әр түрлі формаларға ие болады. Ол белгілі бір
сөйлемде немесе сөз тіркесінде қолданылғанда, барлық формаларында емес, бір
немесе бірнеше формада қолданылады.Сөйлемдегі немесе сөз тіркесіндегі
сөздер мағыналар жағынан емес, сонымен формалары жағынан ажыратылады.
Мысалы: Тізімнен сүріндірсе3ң, сүріндер, тілімнен сүріндерме (мақал) деген
сөйлемдегі сүріндір етістік бір-бірінен әр түрлі формада қолдануы жағынан
ажыратылып жүр.
Сөз қаншама формада қолданылса да, әр басқа сөз емес, бір сөз ретінде
ұғынылады. Профессор А. И Смерницкий ондай сөзді (әр түрлі формада
қолданылғанымен, бір сөз ретінде танылатын сөзді) жалпы сөз атаулыдан
ажырату үшін лексема деп атауды жөн көрсетеді.
Сөздердің өзгерген түрлерінің ішінен әр басқа лексикалық мағыналарды
білдіретіндері өз алдына дербес лексикалық единицалар (әр басқа сөздер)
ретінде қаралуға тиісті де, әр басқа лексикалық мағыналарды емес, әр түрлі
грамматикалық мағыналарды білдіретін сөздің формалары ретінде қаралуға
тиіс.
Өзгеріп түрленген сөздің әр түрлі формалар арқылы қаншама
түрленгенімен, өзгеріссіз қалатын негіздері лексикалық жағы, екіншісі-бір
ғана сөзге емес, сөздің белгілі бір тобының күллісіне бірдей ортақ,
солардың бәріне бірдей тән грамматикалық жағы. Сөздің белгілі бір
формасының негізгі форма ретінде саналуы үшін, оның басқа формалаға ұйытқы
болуы шарт. Сонда ғана ол негізгі форма ретінде танылады. Мысалы, септік
формаларының ішінде атау септік, әдетте, негізгі форма ретінде танылады да,
ілік, барыс,табыс, шығыс, көмектес септік формалары туынды форма ретінде
саналады.
Тіл-тілде формалардың 2 түрі бар: оның бірі -сөздің синтетикалық
формалары, екіншісі- сөздің аналитикалық формалары.
Сөздің синтетикалық формалары 2 түрлі жолмен, атап айтқанда,
1)аффиксация арқылы
2) дыбыстың алмасуы (ішкі флексия) арқылы жасалады.
1. Сөзге әртүрлі аффикцасиялардың жалғануы арқылы оның түрлі-түрлі
формалары жасалады. Сөздердің синтетикалық формаларының аффиксация тәсілі
арқылы жасалуы көптеген тілдерге тән және ол жиі ұшырасады. Мысалы, қазақ
тілінде: етікшілер, етікшілерге, етікшілердің, етікшілері, етікшілеріміз,
орыс тілінде: стол-столы, ағылшын тілінде: table-tables Сөздердің
синтетикалық формаларының жасалудың афиксация жолы тіл-тілде суффиксация
және префиксация түрінде көрінеді, ал түркі тілдерінде мұның бір-ақ түрі-
суффиксация түрі қолданылады.
2. Сөздің синтетикалық формалары дыбыстардың алмасуы немесе ішкі
флексия тәсілі арқылы да жасалады. Ысалы, ағылшын тілінде man зат есімнің
жекеше түрін («ер», «еркек») білдірсе, оның ішкі флексия арқылы өзгерген
түрі men («ерлер», «еркектер») зат есімінің көпше түрін білдіреді. Сөздің
синтетикалық формалары ішкі флексия тәсілі мен аффиксация тәсілінің
екеуінің бірдей қатысуы арқылы да жасалуы мүмкін. Мысалы, неміс тілінде
Gast «қонақ» дегенді білдірсе, аффиксация тәсілі мен ішкі флексия тәсілі
арқылы жасалған формасы Gaste «қонақтар» дегенді білдіреді.
Сөздің аналитикалық формалары негізгі (атауыш)сөз бен көмекші сөздің
тіркесінен жасалады. Сөздің аналитикалық формаларының құрамына енетін
атауыш сөз негізгі морфемаға (түбірге) барабар қызмет атқарса, көмекші сөз
әр түрлі көмекші морфемаларға, яғни аффикстерге ұқсас қызмет атқарады.
Аналитикалық конструкцияның бөлшегі ретінде қаралатын көмекші сөз
өзінің гамматикалық табиғаты мен қызметі жағынан сөз түрлендіруші(форма
тудырушы) морфемаға (аффикске)барабар қызмет қызмет атқарып, бүтіндей
аналитикалық конструкция атауыш сөздердің формасы болса да, оның (атауыш
сөздің) сөз түрлендіру (форма тудыру) жүйесіне (парадигмасына) енеді.
Аналитикалық конструкция немесе сөздің аналитикалық формасының шығу
тегі жағынан сөз тіркесіне барып тіреледі. Сөз тіркесі 2 түрлі бағытта-
грамматикалану және лексикалану бағытында дамуы мүмкін.
Аналитикалық конструкция туралы мәселе профессор М. М. Гухманның
еңбегінде неміс тілінің деректері негізге баяндалады. Ол аналитикалық
конструкция «Жартылай сөз бен толық сөздің ажыралмайтын тұрақты тіркесі»
деп таниды. М.М.Гухман негізгі тектегі етістіктердің аналитикалық
конструкциясына тән 4 белгіні айтады. Ол:
1) аналитикаық конструкцияның байланыстылығы;
2) бөлініп ажыратылмағанда негізделген «идиомалылығы»
3) етістіктердің күллі лексикалық жүйесін түгел қамтиындығы;
4) етістіктің өзара шарттас формаларының жүйесіне парадигматикалық
қатардың элемет ретінде енетіндігі. [3, 422-434 беттер]
Омофондар. Тілімізде айтылуы бірдей, бірақ жазылуында айырма бар
сөздер кездеседі; оларды омофон деп атайды. Мысалы, 1.ащы-дәмі ащы, 2.ашшы-
есікті аш деген сөздердің айтылуында ешқандай айырмашылық жоқ. Бірақ
олардың жазылуы әр түрлі.
Жазылуы бірдей, бірақ әр түрлі айтылытын сөздерді омографтар немесе
омограммалар дейді. Алайда қазақ тілі лексикасында олар жоқтың қасы. Мұндай
сөздердің алдымен, тілдегі дауыс екпіні әсерін тигізеді. Соның салдарынан
қазақ тілінде омографтарды кездестірмейміз.[16 61-62 беттер]
Сөз варианттары. Тілдегі синонимдер иен омонимдер мағыналық жағынан
да, тұлғалық жағынан болсын әрқайсысының өзіндік дербестігі бар жеке-жеке
сөздер деп танылады. Бұларды белгілі бір сөздің әртүрлі варианттарымен
шатастыруға болмайды.
Сөздің лексикалық бірлігінде ешқандай өзгешелігі жоқ, морфемдік құрамы
ұқсас құрылымдарды сөз варианттары деп атаймыз. Мысалы, риза-разы-ырза,
дәнеме-дәнеңе, әжуа-ажуа, жұбану-жуану-уану, т.б.
Сөз варианттары мынадай 3 түрлі белгі арқылы ажыратылады:
а) сөздің түбірлерінде ортақ ұқсастық болуы қажет.
б) лексика-семантикалық жалпылығы (ұқсастығы)сақталу қажет.
в) дыбыстық өзгешілігі лексика-семантикалық өзеріс тудрмауға тиіс.
Шеттен кірген сөздердің кейбіреулері басқа тілге ауысып келгенде, екі
не одеа да көп вариантта айтылады да, жүре-жүре сол варианттың әрқайсысы әр
түрлі мағына алып, бір-бірінен сараланып бөлініп, өз алдына дербес сөз
болып қалыпстасады. Мысалы, әл-хал, қисп-есеп, қарекет-әрекет, қағида-кәде,
хайуан-айуан, табиғат-тәбет, мағлұмат-мәлімет.
Бір түбірден таралған, дыбысталуы бір-біріне өте ұқсас келген
сөздердің бәрін вариантты сөздер тобына жатқыза беруге мүлдем болмайды.
Мысалы, садақ-садаға, кузеу-күзек, қыстау-қыстық, қоңырсу-көңірсу,пысылдау-
пышылдау.
Сөз варианттарының тағдыры негізінен екі түрлі жолмен шешілу мүмкін.
Сөз варианттарының
1. екі түрлі мағына алып, бір-бірінен сараланып бөлінуі мүмкін.
Мысалы, ащы-ашты, ыстық-ыссы, тәрізді сөз варианттары.Орыстың горький-
соленый, горячий-жарко сөздерінің баламасы ретінде екеуі 2 бөлініп кетуі
ғажап емес.
2. Әдеби тіл мен сөйлеу тілінің ыңғайына қарай 2 салаға телінді болып
қолданғандығы сөзсіз. Мысалы, әне-әні, кәне-қане, міне-мінеки, өйткені-
үйткені, қария-кәрия, қазір-кәзіргі дегендердің алғашқы варианты әдеби
тілде жиі қолданылады. [46 118-120 беттер]
Фразалық тіркестер. Қазақ тілінің бай қабаттарының бірі- фразалық
тіркестер. Бұларда қазақ тіліндегі жеке сөздер сияқты ұзақ дәуірлердің
жемісі. Егер осыдан 900 жылдан бұрын «Дивану-лұғат-ат-түрік» атты сөздікте
кездесетін көп мақалдар ағыз йесә көз уайазұр- ауыз жесе, көз ұялар, Бір
қарға бірлә қыш келмәс, сүсэгэн удқа тәңрі мөңүз бермес- сүзеген сиырға
құдай мүйіз бермес.
Сөздердің жеке мағынасы сақталып, сақталмау жағынан фразалық
тіркестер 2 топқа-идиомға, фразаға бөлінеді.
Сөздің лексикалық мағынасы деп, әрбір сөздің өзге сөздермен қарым-
қатынасқа түспей, жеке-дара тұрғандығы(статистикалық күйдег) нақтылы я
негізгі мағынасын айтады. Сөздің лексикалық мағынасын сөздердің тура,
негізгі мағынасы деп атайды. Мысалы. Бала, кітап, жолдас, алып, оқыды деген
сөздердің әрқайсысының лексикалық мағынасы бар және жеке –дара күйде тұр.
Ал сөздің нақтылы лексикалық мағынасымен жарыса отырып, оны
айқындап, саралай түсетін, я сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасқа
түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынасын грамматикалық мағына дейміз.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Сөз дегеніміз не?
2. Сөздің лексикалық және грамматикалық жағы дегеніміз не?
3. Тіл-тілде сөз формасының неше түрі бар?
4. Сөз варианттары дегеніиіміз не?
5. Сөздің лексикалық мағынасының грамматикалық мағынадан айырмашылығы.
Пайданылған әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі» Алматы.1962
2. М. Белбаева «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы» Алматы. 1976
3. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері»
4. Ә. Болғанбайұлы, Ғ. Қалиұлы «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
мен фразеологиясы » Алматы. Санат 1997
№2 Дәріс
Тақырыбы:Сөз мағынасының өзгеру себептері
Мақсаты::Сөз мағынасының өзгеруінің, оның жаңа мағынаға ие болуының
себептерін қарастыру. Сөз мағынасын функционалды семантика заңы бойынша
қарастыру
Жоспары:Сөз мағынасы өзгеруінің, жаңа мағына иеленуінің сыртқы
(экстралингвистикалық) және (лингвимстикалық) себептер болатындығы.
Ауыспалы мағынасы тудыратын тәсілдер. Сөз мағынасының функционалды
семантика заңы бойынша да өзгеретіндігі.
Сөз-дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығы, ақиқат заттың, құбылыстың
жинақты бейнесінің белгі.
Бұл туралы академик В.В. Виноградов сөз дегеніміз - фонема болатын
дыбыстардың белгілі бір жүйеде дыбысталуы мен мағыналық бірлікте болуы
деген пікірді айтады.
Заттың, құбылыстың бейнесі адамның миына сыртқы түйсік арқылы әсер
етеді. Адам тіл арқылы, яғни белгілі сөз арқылы, яғни белгілі сөз арқылы
ойлайды.
Сөз деген терминді тар мағынада заттың, құбылыстың атауы деп немесе
сөз ұғымының белгілеген түрі деп аталады.
Сөздің о баста-ақ атқаратын қызметі туралы айта келіп, В.В Виноградов:
«Сөз тек дыбыс пен мағынадан ғана құрылатын болса, онда тілде әрбір
жаңа ұғымды, жаңа пікірді, жаңа мәнді белгілеу үшін ерекше дыбыстар шығып,
ерекше сөздер болуға тиіс емес пе?» дегенді айтады. Сөз айтушы мен
тыңдаушыға ортақ,яғни түсінікті, сөз жасарлық, белгілі мағына берелік
ақиқат дыбыстардың бірлестігінен туатын мағыналы дыбыс құрылысын сөз
жасаудың бір элементі деп ұғыну керек.
Осыны ескерген профессор А.И. Смирницкий «Звуковая материя языка,
крайняя существенная для него ( языка), без которой он не может
существовать и развиваться как действительно важнейшее средство общения,
составляет все же лишь одно сторону, внешнего; у языка есть и другая
сторона, внутренная, смысловая сторона значений» деген еді. [1, 10-11 бет]
Сөздің екі жағы болады. Біріншісі, материалдық жағы, дыбыстық жағы
да,екіншісі-идеалдық жағы, мағыналық, ұғымдық жағы. Бұл екеуі өзара тығыз
байланыста болады. [2, 11-12 бет]
Сөз әртүрлі тәсілдермен түрленіп, әлденеше формаға ие болады. Мысалы:
қызылдау, қызылырақ, қызғылтым, қып-қызыл дегендер бір ғана қызыл деген
сөздің аффикация тәсілі, жартылай қосарлану тәсілі арқылы жасалған
формалары болып саналады.
Грамматикалық форма көбіне-көп сөз формаларына байланысты
қарастырылады. Сөз, әдетте, әр түрлі формаларға ие болады. Ол белгілі бір
сөйлемде немесе сөз тіркесінде қолданылғанда, барлық формаларында емес, бір
немесе бірнеше формада қолданылады.Сөйлемдегі немесе сөз тіркесіндегі
сөздер мағыналар жағынан емес, сонымен формалары жағынан ажыратылады.
Мысалы: Тізімнен сүріндірсе3ң, сүріндер, тілімнен сүріндерме (мақал) деген
сөйлемдегі сүріндір етістік бір-бірінен әр түрлі формада қолдануы жағынан
ажыратылып жүр.
Сөз қаншама формада қолданылса да, әр басқа сөз емес, бір сөз ретінде
ұғынылады. Профессор А. И Смерницкий ондай сөзді (әр түрлі формада
қолданылғанымен, бір сөз ретінде танылатын сөзді) жалпы сөз атаулыдан
ажырату үшін лексема деп атауды жөн көрсетеді.
Сөздердің өзгерген түрлерінің ішінен әр басқа лексикалық мағыналарды
білдіретіндері өз алдына дербес лексикалық единицалар (әр басқа сөздер)
ретінде қаралуға тиісті де, әр басқа лексикалық мағыналарды емес, әр түрлі
грамматикалық мағыналарды білдіретін сөздің формалары ретінде қаралуға
тиіс.
Өзгеріп түрленген сөздің әр түрлі формалар арқылы қаншама
түрленгенімен, өзгеріссіз қалатын негіздері лексикалық жағы, екіншісі-бір
ғана сөзге емес, сөздің белгілі бір тобының күллісіне бірдей ортақ,
солардың бәріне бірдей тән грамматикалық жағы. Сөздің белгілі бір
формасының негізгі форма ретінде саналуы үшін, оның басқа формалаға ұйытқы
болуы шарт. Сонда ғана ол негізгі форма ретінде танылады. Мысалы, септік
формаларының ішінде атау септік, әдетте, негізгі форма ретінде танылады да,
ілік, барыс,табыс, шығыс, көмектес септік формалары туынды форма ретінде
саналады.
Тіл-тілде формалардың 2 түрі бар: оның бірі -сөздің синтетикалық
формалары, екіншісі- сөздің аналитикалық формалары.
Сөздің синтетикалық формалары 2 түрлі жолмен, атап айтқанда,
1)аффиксация арқылы
2) дыбыстың алмасуы (ішкі флексия) арқылы жасалады.
1. Сөзге әртүрліаффикцасиялардың жалғануы арқылы оның түрлі-түрлі
формалары жасалады. Сөздердің синтетикалық формаларының аффиксация тәсілі
арқылы жасалуы көптеген тілдерге тән және ол жиі ұшырасады. Мысалы, қазақ
тілінде: етікшілер, етікшілерге, етікшілердің, етікшілері, етікшілеріміз,
орыс тілінде: стол-столы, ағылшын тілінде: table-tables Сөздердің
синтетикалық формаларының жасалудың афиксация жолы тіл-тілде суффиксация
және префиксация түрінде көрінеді, ал түркі тілдерінде мұның бір-ақ түрі-
суффиксация түрі қолданылады.
2. Сөздің синтетикалық формалары дыбыстардың алмасуы немесе ішкі
флексия тәсілі арқылы да жасалады. Ысалы, ағылшын тілінде man зат есімнің
жекеше түрін («ер», «еркек») білдірсе, оның ішкі флексия арқылы өзгерген
түрі men («ерлер», «еркектер») зат есімінің көпше түрін білдіреді. Сөздің
синтетикалық формалары ішкі флексия тәсілі мен аффиксация тәсілінің
екеуінің бірдей қатысуы арқылы да жасалуы мүмкін. Мысалы, неміс тілінде
Gast «қонақ» дегенді білдірсе, аффиксация тәсілі мен ішкі флексия тәсілі
арқылы жасалған формасы Gaste «қонақтар» дегенді білдіреді.
Сөздің аналитикалық формалары негізгі (атауыш)сөз бен көмекші сөздің
тіркесінен жасалады. Сөздің аналитикалық формаларының құрамына енетін
атауыш сөз негізгі морфемаға (түбірге) барабар қызмет атқарса, көмекші сөз
әр түрлі көмекші морфемаларға, яғни аффикстерге ұқсас қызмет атқарады.
Аналитикалық конструкцияның бөлшегі ретінде қаралатын көмекші сөз
өзінің гамматикалық табиғаты мен қызметі жағынан сөз түрлендіруші(форма
тудырушы) морфемаға (аффикске)барабар қызмет қызмет атқарып, бүтіндей
аналитикалық конструкция атауыш сөздердің формасы болса да, оның (атауыш
сөздің) сөз түрлендіру (форма тудыру) жүйесіне (парадигмасына) енеді.
Аналитикалық конструкция немесе сөздің аналитикалық формасының шығу
тегі жағынан сөз тіркесіне барып тіреледі. Сөз тіркесі 2 түрлі бағытта-
грамматикалану және лексикалану бағытында дамуы мүмкін. Аналитикалық
конструкция туралы мәселе профессор М. М. Гухманның еңбегінде неміс
тілінің деректері негізге баяндалады. Ол аналитикалық конструкция «Жартылай
сөз бен толық сөздің ажыралмайтын тұрақты тіркесі» деп таниды. М.М.Гухман
негізгі тектегі етістіктердің аналитикалық конструкциясына тән 4 белгіні
айтады. Ол:
1) аналитикаық конструкцияның байланыстылығы;
2) бөлініп ажыратылмағанда негізделген «идиомалылығы»
3) етістіктердің күллі лексикалық жүйесін түгел қамтиындығы;
4) етістіктің өзара шарттас формаларының жүйесіне парадигматикалық
қатардың элемет ретінде енетіндігі. [3, 422-434 беттер]
Омофондар. Тілімізде айтылуы бірдей, бірақ жазылуында айырма бар сөздер
кездеседі; оларды омофон деп атайды. Мысалы, 1.ащы-дәмі ащы, 2.ашшы-есікті
аш деген сөздердің айтылуында ешқандай айырмашылық жоқ. Бірақ олардың
жазылуы әр түрлі.
Жазылуы бірдей, бірақ әр түрлі айтылытын сөздерді омографтар немесе
омограммалар дейді. Алайда қазақ тілі лексикасында олар жоқтың қасы. Мұндай
сөздердің алдымен, тілдегі дауыс екпіні әсерін тигізеді. Соның салдарынан
қазақ тілінде омографтарды кездестірмейміз.[16 61-62 беттер]
Сөз варианттары. Тілдегі синонимдер иен омонимдер мағыналық жағынан да,
тұлғалық жағынан болсын әрқайсысының өзіндік дербестігі бар жеке-жеке
сөздер деп танылады. Бұларды белгілі бір сөздің әртүрлі варианттарымен
шатастыруға болмайды.
Сөздің лексикалық бірлігінде ешқандай өзгешелігі жоқ, морфемдік құрамы
ұқсас құрылымдарды сөз варианттары деп атаймыз. Мысалы, риза-разы-ырза,
дәнеме-дәнеңе, әжуа-ажуа, жұбану-жуану-уану, т.б.
Сөз варианттары мынадай 3 түрлі белгі арқылы ажыратылады:
а) сөздің түбірлерінде ортақ ұқсастық болуы қажет.
б) лексика-семантикалық жалпылығы (ұқсастығы)сақталу қажет.
в) дыбыстық өзгешілігі лексика-семантикалық өзеріс тудрмауға тиіс.
Шеттен кірген сөздердің кейбіреулері басқа тілге ауысып келгенде, екі
не одеа да көп вариантта айтылады да, жүре-жүре сол варианттың әрқайсысы әр
түрлі мағына алып, бір-бірінен сараланып бөлініп, өз алдына дербес сөз
болып қалыпстасады. Мысалы, әл-хал, қисп-есеп, қарекет-әрекет, қағида-кәде,
хайуан-айуан, табиғат-тәбет, мағлұмат-мәлімет.
Бір түбірден таралған, дыбысталуы бір-біріне өте ұқсас келген сөздердің
бәрін вариантты сөздер тобына жатқыза беруге мүлдем болмайды. Мысалы, садақ-
садаға, кузеу-күзек, қыстау-қыстық, қоңырсу-көңірсу,пысылдау-пышылдау.
Сөз варианттарының тағдыры негізінен екі түрлі жолмен шешілу мүмкін.
Сөз варианттарының
1. екі түрлі мағына алып, бір-бірінен сараланып бөлінуі мүмкін. Мысалы,
ащы-ашты, ыстық-ыссы, тәрізді сөз варианттары.Орыстың горький-соленый,
горячий-жарко сөздерінің баламасы ретінде екеуі 2 бөлініп кетуі ғажап емес.

2. Әдеби тіл мен сөйлеу тілінің ыңғайына қарай 2 салаға телінді болып
қолданғандығы сөзсіз. Мысалы, әне-әні, кәне-қане, міне-мінеки, өйткені-
үйткені, қария-кәрия, қазір-кәзіргі дегендердің алғашқы варианты әдеби
тілде жиі қолданылады. [46 118-120 бетте
Фразалық тіркестер. Қазақ тілінің бай қабаттарының бірі- фразалық
тіркестер. Бұларда қазақ тіліндегі жеке сөздер сияқты ұзақ дәуірлердің
жемісі. Егер осыдан 900 жылдан бұрын «Дивану-лұғат-ат-түрік» атты сөздікте
кездесетін көп мақалдар ағыз йесә көз уайазұр- ауыз жесе, көз ұялар, Бір
қарға бірлә қыш келмәс, сүсэгэн удқа тәңрі мөңүз бермес- сүзеген сиырға
құдай мүйіз бермес.
Сөздердің жеке мағынасы сақталып, сақталмау жағынан фразалық
тіркестер 2 топқа-идиомға, фразаға бөлінеді.
Сөздің лексикалық мағынасы деп, әрбір сөздің өзге сөздермен қарым-
қатынасқа түспей, жеке-дара тұрғандығы(статистикалық күйдег) нақтылы я
негізгі мағынасын айтады. Сөздің лексикалық мағынасын сөздердің тура,
негізгі мағынасы деп атайды. Мысалы. Бала, кітап, жолдас, алып, оқыды деген
сөздердің әрқайсысының лексикалық мағынасы бар және жеке –дара күйде тұр.
Ал сөздің нақтылы лексикалық мағынасымен жарыса отырып, оны
айқындап, саралай түсетін, я сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасқа
түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынасын грамматикалық мағына дейміз.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Сөз мағынасының өзгеруінің неше түрі бар?
2. Лингвистикалық себеп дегеніміз не?
3. Сөз мағынасының ауысуы, келтірінді мағынада жұмсалуы қандай тісілдер
арқылы іске асады?
4. Метафора тәсілі дегеніміз не?
Пайданылған әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі» Алматы.1962
2. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері»
Қосымша әдебиеттер:
1. И.В Арнольд. «Лексикология современного языка» М. 1959
2. А. А. Реформатский «Введения в языковедения» М. 1967
№3 Дәріс
Тақырыбы: Көп мағыналылық.Омонимдер.
Мақсаты: Лексикалық мағыналардың түрлерін қарастыру Сөздердің мағыналық
қатысына қарай жіктелуін қарастырыу.Омонимдердің жасалу жолдары мен
типтерін анықтау.
Жоспары:
1. Лексикалық мағыналардың түрлері: тура (номинативті) мағына
фразеологиялық байлаулы мағына,синтаксистік шартты мағына
2.Сөз мағыналары н затпен, құбылыспен байланысу сипатына қарай,
функциялық- стильдік реңктеріне қарай топтастыру.
3. Сөздердің мағыналық қатысына қарай жіктелуі
4. Омонимдердің көп мағыналы сөздерден айырмашылығы. Омонимдердің
жасалу жолдары. Омонимдердің типтері.
1. Тіл-тілдің сөздік құрамында бір емес, бірнеше лексикалық мағыналары
бар сөздері жиі ұшырасады. Сөздің лексикалық мағыналарының әрқайсысының
өзіне тән ерекшеліктері боады. 1. Ананың сүті-бал, баланың тілі-бал (мақал)
2. Сүйемін туған тілімді- анам тілін. Бесікте жатқанымда-ақ берген білім
(С. Торайғыров). 1-мысалда ана деген сөз шеше деген мағынаны білдірсе, 2-
мысалда басқа мағына туған дегенді білдіреді. Ана деген сөздіңң әр түрлі
мағыналары бір-бірінен семантикалық әр тектестік жағынан ғана емес,
қолданылуы, басқа сөздермен тіркесіп жұмсалуы жағынан да ажыратылады.
Сонымен, сөз негізгі мағынасынан басқа туынды мағыналарға ин
болып, әр түрлі мағыналарда қолдануға икем болады. Әр түрлі мағынасы бар
сөз полисемантизмді (көп мағыналы) сөз деп аталады. Ал жалпы көп
мағыналылық полисемия деп аталады.
Сөздің көп мағыналылығы- негізінде сөздік қордағы сөздерге тән
қасиет. Себебі бұлар- ұзақ жылдар бойы өмір сүріп, тілде жаңа сөз, тың
мағыналар жасауға ұйытқы болып келе жатқан байырғы тума сөздер. Соның
нәтижесінде сөздік қордағы сөздер сан жағынан да, сапа жағынан да қарыштап
дамып тұрақтанып әбден қалыптасқан. Сондықтан да бұлар көп мағыналы болып
кездеседі.
Сөздің негізгі мағынасы белгілі бір шындыққа байланысты жалпы
тарихи практиканың негізінде жасалады. Сөздің туынды қосымша мағыналары
тілдік фактілердің негізінде ойлау қабілетінде сүйеніп қолданудан кейін
шығады. Өмірдегі танылған әрбір ұғым жаңа атаумен атауды керек етеді. Ең
алғашында бір сөз бір ғана ұғымды я құбылысты білдіргені үшін жұмсалған
болса, кейіннен ол әлденеше ұғымды білдіру үшін қолданылады. Бұған,
біріншіден, адам баласының өмір заңдылығын терең тануы, білуі, сезінуі
арқылы әсер еткен болса, екіншіден, оның мағына жағынан қорланып дамуына,
оның алғашқы тура мағынасы негіз болған. Мәселен, адамзат пен жан-
жануарлардың көру мүшесін көз деп атайды. Сонымен қатар иненің көзі,
есктің көзі, терезенің көзі, күннің көзі, бұлақтың көзі деп те қолданамыз.
Түптеп келгенде осылардың көбеюіне семантикалық жағынан байып көбеюіне
себеп болған сөздің ең алғашқы атауыш мағынасы екендігі даусыз
Бүгінде академик В.В Виноградовтың сөздік лексикалық
мағыналарына жасаған классификация кең түрде қолданылып жүр. В. В
Виноградов сөздердің лексикалық мағыналарының 3 түрлі типін көрсетеді. Оның
біріншісі- тура немесе номинативті мағына, екіншісі- фразеологиялық
байлаулы мағына, үшіншісі- синтаксистік шартты мағына. Сөздің лексикалық
мағыналарының осы аталған түрлерін бір-бірінен ажырата білудің сөздерге
мағыналық жақтан талдау жасау жұмысында, әсіресе лексикографиялық жұмыста
маңызы айрықша зор.
1. Сөздің тура немесе номинативті мағынасы. Тілдегі көптеген зеттар
мен құбылыстардың және олардың әр түрлі белгілерінің бейнесімен тікелей
байланысты лексикалық мағынасы тура мағына немесе номианивті мағына деп
аталады. Сөздер өзінің номиеативті мағынасында аталатын заттар мен
құбылыстарға жанама түрде емес, тікелей бағытталады. Тура немесе
ноимнативті мағынада қолданылған сөздердің басқа сһөздермен байланыстары
мен қатынастары сол сөздер арқылы белгіленетін шындық болмыстағы
құбылыстардың арасындағы байланыстар мен қатынастарға сәйкес келеді.
Номинативтік мағынасы бар сөздердің басқа сөздермен байланыстары мен
қатынастары заттық- логикалық тұрғыдан айқындалып белгіленеді. Сондықтан
да сөздердің тура немесе ноимнативті мағынасында басқа сөздермен ғана
шектеліп қоймайды. Сөз номинативті мағынасында алуан түрлі сөздермен қарым-
қатынасқа түсіп, олармен емін-еркін тіркесе алады. Сөйтіп, оның басқа
сөздермен тіркесіп жұмсалу мүмкіндігі мол болады. Мысалы, оқу деген етістік
кітап деген сөзбен де, жақсы және тағы басқа сөздермен тіркесіп қолдана
береді. Сөздің тура немесе номинативті мағынасында көптеген сөздермен
қарым-қатынасқа түсіп, олармен емін-еркінтіркесе алу қабілеті ескеріліп,
номинативті мағына кейде еркін мағына деп аталады.
Бір сөзде бірнеше номинативті мағына болуы мүмкін. Алайда соның ішінде
біреуі негізгі болады да, қалғандары туынды болады. Академик В.в Виноградов
мұндағы мағыналарды номинативті туынды мағыналар деп атайды. Мысалы, қазақ
тілінде аяқ деген сөз негізгі нминантивті мағынасында ( Бұраң бел, бойы
сұлу, кішкене аяқ Абай) дене мүшесін білдіреді. Ал жұмыстың аяғы,
жиналыстың аяғы т.б осы тәріздес тіркестерде «соң» деген мағынаны
білдіреді. Бұл соңғы мағынада- аяқ деген сөздің номинантивті туынды
мағынасы.
2. Фразеологиялық байлаулы мағына.
Сөздің тұрақты сөз тіркестерінде көрінетін лексикалық мағынасы
фразеологиялық байлаулы мағына деп аталады. Фразеологиялық байлаулы
мағынаның табиғаты сөздердің тура немесе номинативті мағынасынан басқаша
болады. Сөз өзінің номинативті мағынасында заттар мен құбылыстарға тікелей
бағытталып көптеген сөздермекн тіркесіп жұмсалуға икем болса,
фразеологиялық байлаулы мағынасында тек белгілі бір сөздермен ғана
тіркесіп, санаулы ғана тұрақты сөз тіркестерінің құрамында қолданылады.
Мысалы, су деген сөздің су құю, су тасу, сумен жуу, су төгу деген сөз
тіркестеріндегі мағынасы- номинативті мағына. Су деген сөз номинативті
мағынада басқа да сөздермен емін-еркін тіркесе алады. Ал су жаңа немесе
судай жаңа деген тұрақты сөз тіркестерінің құрамындағы су, судай деген
сөздердің «өте тіпті» деген мағынасы- фразеологиялық байлаулы мағына.
Сөздің лексикалық мағыналарының айрықша бір түрі фразеологиялық байлаулы
мағына белгілі бір тұрақты сөз тіркестеріне телініп, соған маталып
байланады. Лексикалық мағынаның бұл түрінің фразеологиялық «байлаулы
мағына» деген терминімен аталуында тағы да мынадай мән бар: бұл мағына
сөздердің еркін тіркесінде емес, фразеологиялық оралым деп аталатынн
тұрақты тіркестерінде ғана көріне алады.
Екіншіден, фразеологиялық байлаулы мағынасы оныменмағынасы жағынан
мәндес келетін сөзбен алмастырып айтуға мүмкіндік болғанымен, ол мағына
синонимдік қатарлардың жасалуына негіз бола алмайды. Фразеологиялық
байлаулы мағынасы бар сөзді басқа сөзбен алмастырып айту мағынаның қандай
мағына екенін айқындау үшін ғана қажет.
3. Синтаксистік шартты мағына
Сөз жеке дара куйінде емес, әдетте, сөйлемде қолданылады. Сөз сөйлемде
қолдану ыңғайыа қарай дағдылы мағынасынан өзгеше, басқа бір мағынаға ие
болуы мүмкін. Сөздің сөйлемде белгілі бір синтаксистік қызмет атқаруына
байланысты туған лексикалық мағынасы синтаксистік шартты мағына деп
аталады. Мысалы, қазақ тілінде түлкі деген сөз негізінен номинативті
мағынасынан басқа мағына- «қу, алаяқ» деген мағынаны білдіреді. Орыс
тілінде голова дегенсөз «бас» деген сөз номинативті мағынасымен бірге «өте
ақылды адам» деген мағынаны да білдіреді. Қазақ тіліндегі түлкі орыс
тіліндегі голова деген сөздердің соңғы мағыналары- синтаксистік шартты
мағыналар.
Полисемия құбылысын және сөздердің лексикалық мағыналарының жоғарыда
аталған түрлерін жете білудің сөз мағыналарының типтерін ажырата білуде,
әсіресе әртүрлі сөздерді жасауда үлкен мәні бар. Тіл білімінің тарихында
бұл құбылысты теріс түсіндірушілер, қате пікірді уағыздаушылар болды.
Мысалы, Н. Я Марр мен оны жақтаушылар және кейбір шетел ғалымдары(француз
ғалымы Леви-Брюль) полисемия құбылыс тілдердің көне дәуірлердің қалдығы деп
есептеді.
Тілдің лексикалық байлығы ондағы сөздердің санының молдығымен ғана
өлшенбейді, сонымен бірге ондағы сөздердің мағыналық аясының кендігі, әр
түрлі ауыспалы, бейнелі мағыналарда қолдпнылу мүмкіндігінің молдығымен де
өлшенеді. Түрлі тілдердегі полисемантизмді сөздер осындай қасиеттерге ие
сөздер ретінде қаралады.
Тіл-тілдің лексикасында дыбысталу бірдей де, мағынасы әр басқа сөздер
бар. Мысалы: біз, мен деген жіктеу есімдігінің көпше түрі (Мысалы Той
тойласаң, біз тойлайық аясында алтын тоңның) Бір нәрсені тесіп, жіпті
немесе тарамысты өткізу үшін жасалған құрал. (Мысалы: Өткірдің жүзі,
Кестенің бізі Өрнегін сендей сала алмас (Абай)
Дыбысталуы бірдей, бірақ мағыналары басқа-басқа сөзде омонимдер деп
аталады. Бұларды бір-бірінен ажырату проблемасы тіл білімінде өте-мөте
күрделі мәселе. Сөздіктерді жасауда бірде-бір лексикограф полисемия мен
омонимияны бір-бірінен ажырату проблемасына соқпай өте алмайды. Алайда
полисемия мен омонимияны бір-бірінен ажырату проблемасы барлық
омонимдердің күллсіне бірдей қатысты емес. Мысалы: «ауаны ішке тартып,
сыртқа шығарып тұратын дене мүшесі» деген мағына өкпе сөзі мен «наз реніш»
деген мағынасындағы өкпе сөзінің омонимдес екендігі ебір күмән тудырмайды.
Басқа ашық-айқын омонимдес сөздер болатын, бұлар полисемия сөздерден оңай
ажыратылалы.
Полисемия мен омонимияны бір-бірінен ажыратуда мағыналарының арасында
семантикалық байланыстарының жойылуы немесе жоқтығы кейде негізгі критерий
бола алмай қалуы мүмкін.
Кейбір омонимдер сөз тудырудың лексикалық-семантикалық тәсілі арқылы
пайда болады. Тілдік даму барысында көп мағыналардың арасындағы
семантикалық байланыс үзіліп, осының нәтижесінде әр басқа екі сөз-
омонимдес сөздер жасалуы мүмкін. Көп мағыналы сөздердің мағыналары
арасындағы семантикалық байланыстарының жойылуы нәтижесінде әр басқа
сөздердің жасалу тәсілі сөз тудырдың лексикалық- семантикалық тәсілі деп
аталады.
Тіл-тілдегі бірсыпыра омонимдер сөздердің әр түрлі фонетикалық
өзгерістерге ұшырап, дыбысталуы жағынан сәйкес келуі нәтижесінде пайда
болады. Омонимдерінің пайда болу жолын айқындауда ерте замандағы жазба
нұсқалар мен туыстас тілдердегі көне формалар бағалы материалдар бере
алады. Мысалы: ер деген сөздердің (атқа салатын «ер» деген мағынада)
ертерек кездегі дыбысталуы, көне түрі екендігін байқауға болады. В.В Радлов
ер деген сөздердің шағатай тіліндегі түбір қалпы Егер деген туынды түрі
–егерле екенін көрсетеді. Бұл сөз ұйғыр тілінде егер түрінде айтылады. Ер
сөзінің көне формасы қазақ тілінің оңтүстік диалектісінде сақталған.
Омонимдер сөздердің түбіріне (негізіне) омонимдес аффикстердің жалғануы
арқылы жасалады. Түбір сөздерден жасалған омонимдер туынды омонимдер деп
аталады. Қазақ тілінде омонимдер тудыратын аффикстер мыналар:
а) есімдіктердің –с (-ыс,-іс) аффиксі мен етістіктердің (орт.
етістіктердің) –с (-ыс, -іс) аффиксі. Бұл омонимдес аффикстердің бір ғана
түбір сөзге жалғануынан омонимдес, туынды екі сөз- зат( есім мен етістік
(орт. етіс) жасалады. Мысалы: айт-ыс, 1 (з.е) «Садақ пен баланың айтысы»
дейтін арқаға мәлім айтыс. (М. Әуезов). Айт-ыс 2 (етістік) Біздің
Сәдекеңмен айтысар шамамыз қайсы. Әншейін бір жалғыз ауыз сөздердің тұсында
болымсыз тосқауын айтқаным ғой. Айтысты жеңді дейтін сөз емес. (М. Әуезов)
ә) есімдіктердің –қ (-к, -ық,-ік) аффиксі мен етістіктердің –қ (-к,
ық, -ік) аффиксі. Бұл омонимдес аффикстердің бір ғана түбірге жалғануынан
әр басқа екі сөз, яғни туынды омонимдер жасалады. Мысалы; қыз деген түбір
етістікке аталған омонимдес аффикстердің жалғануынан әрі сын есім сөз .
Мысалы: Осы жайында өзі таңырқай түсіп, қызығып та қарайды (М. Әуезов )
Бір ған жап деген түбір етістік омонимдес 3 сөздің жасалуына ұйытқы болған:
жабық 1 (з.е), 2 (сын есім), 3 (етістік) Жылқыны үйір үшеуі де түбір мен
омонимдес аффикстердің қосындысынан жасалған.
Кейбір омонимдер кірме сөздер мен төл сөздердің дыбысталуы жағнан
сәйкес келуі нәтижесінде жасалады. Мұндайда әдетте, кірме сөз дыбыстық
өзгерістерге ұшырап, қабылдаушы тілдегі төл сөзбен дыбысталуы жағынан
бірдей келеді. Мысалы: орыс тілінен енген гирь деген сөз қазақша
айтылуында кір болып өзгеріп, лас деген мағынаны білдіреді. Кір деген төл
сөзбен бір омонимдік қатар құрайды. Орыс тілінің волость деген сөзі
қазақша болыс болып өзгеріп, «көмктес» деген мағынадағы болыс деген сөзбен
дыбысталуы жағынан сәйкес келсе, «ат айдаушы» деген мағынадағы кучер деген
сөзі көшір түрінде айтылып, 1 Бір жерден екінші жерге ауыстыру 2.
«Жазылғанды қайталап жазу» деген мағынадағы көшір деген төл сөзбен
дыбысталу жағынан сәйкес келіп, омонимдер жасалған.
Омонимдік қатарға енетін сөздердің өзгеру, түрлену жүйелерінің бір-
біріне қаншалықты дәрежеде сәйкес келуіне қарай омонимдер лексикалық
омонимдер, лексика-грамматикалық және де аралас омонимдер болып топталады.
Енді осылардың әрқайсысына тоқталайық.
1. Лексикалық омонимдер. Омонимдердің бұл түрінде омонимдік қатарды
құрастырушы сыңарлар бір ғана сөз табына қатысты болады да, қалай түрленсе
де, ол сыңарлар барлық формаларында бір-бірімен сәйкес келеді.
Тақырып бойынша сұрақтар
1. Полисемия дегеніміз не?
2. Фразеологиялық байлаулы мағына дегеніміз не?
3. Сөздің тура және номинативті мағынасы?
4. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің айырмашылығы
Пайданылған әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі» Алматы.1962
2. Ә. Болғанбаев «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы» Алматы. 1988
3. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері» Алматы. Санат 1993
4. К. Аханов «Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері» Алматы. 1955
№4 Дәріс
Тақырыбы: Синонимдер. Антонимдер.
Мақсаты: Синонимдер мен антонимдердің өзіндік ерекшеліктерін
қарастыру, дисфелизм, эвфелизм, табу құбылысына кеңінен тоқталу.
Жоспары: Синонимдердің айырым белгілері. Синонимдік қатар және
доминант. Синонимдердің мағыналық, контекстік, стильдік реңктері.
Синонимдердің жасалу жолдары. Антонимдердің ерекшеліктері, жасалу жолдары.
Табу. Эвфелизм. Дисфелизм.
Мазмұны: Сөздің дыбысталуы мен мағынасы жағынан салыстырып қарағанда,
синоним антонимдерге қарама–қарсы тұрған лексикалық –сементикалық тілдік
құбылыстар. Омонимдер ұғымы басқа дыбысталуы бірдей бірнеше сөздер тобын
білдірсе, синонимдер, керісінше, ұғымы бір, әр түрлі дыбысталып айтылатын
сөздер тобын қамтиды. Синонимдер бір ғана ұғымды білдіретіндіктен, олар тек
қана бір сөз тобына қатысты болады. Синонимдер мен омонимдер тек бір
қатарға енген сөздердің сан мөлшері жағынан да ала–құла. Қазақ тілінде
омонимдік қатарға енетін сөздің саны не бары 4–5–тен аспайды. Ал синонимдік
қатардағы сөздердің саны кейде қырықтан да асып жығылды.
Синонимдер мынадай белгілеріне қарай топтастырылады:
1. Сөздің дыбысталуында аз да болса, тұлғалық өзгешелігі болуы қажет.
2. Сөздер бір ғана ұғымды білдіруі керек.
3. Сөздер бір ғана сөз тобына қатысты болуға тиіс.
Бұл үш белгі – сөздерді синоним деп танудағы басты шарт. Сонымен қатар бір
сөз тобынан болған синонимдер бірыңғай грамматикалық тұлғада келуі мен
констексте бірін–бірі алмастыруға болғанда, бір ғана сөйлем мүшесінің
қызметін атқаруы синонимдердің қосымша белгілерін көрсетеді. Дыбысталуы әр
басқа болғанымен, мағынасы жақын сөздер синонимдер делінеді.
Синонимдер сөздердің жалпы мағыналық бірлестігіне қарай топтастырылады.
Яғни сөздер бір ғана ақиқат шындықты көрсетіп, бір ғана ұғымды
білдіретіндіктен, олар синоним деп танылады. Синонимдік қатардың мағыналық
негізі сөздерді өзара жақындатып салыстыру үшін ғана емес, сонымен қатар
оларды бір–біріне қарсы қойып ерекшелеуге де негіз болады. Синонимдер бір
ғана ұғымды білдіреді дегенмен олардың мағынасы нақ бірдей, әр уақытта
олардың мағынасы тепе–тең болып тұрады деген сыңаржақ ұғым тумаса керек.
Сөз бен сөздің мағыналық байланысы алыс та, жақын да, тікелей де, жанама
түрде де бола береді. Мысалы: семірту –иемдену – майлану – тойыну – жуандау
– толу – қоңдану дегендер жан –жануарлардың арық күйден семіз күйге
айналғанын білдіретіндіктен, синоним деп танимыз. Бұларды да мағыналық
жақындығына қарай екі жікке бөліп қарауға келеді:
а) Адамға қатысты синонимдер (жуандау–толу);
ә) Басқа да жануарларға байланысты айтылатын синонимдер
(иемдену–майлану–тойыну–қоңдану).
Ал семіру сөзі екі топқа да ортақ болып айтыла береді. Синоним болып
жұмсалатын мәндес сөздер тобын синонимдік қатар немесе синонимдік ұя деп
атайды. Синонимдік қатарға енген сөздердің ішінен бір сөз сол сөздерді
мағына жағынан ұйымдастыра ұйытқы болатын тірек (ұйытқы) сөз деп таңдалынып
алынады. Мұны тіл білімінде доминант деп атап жүр. Доминант сөз мәндес
сөздерді мағыналық жағынан ғана топтастырмайды, сонымен бірге синонимдік
қатарды алфавит жүйесіне келтіру үшін де үлкен мәнді қызмет атқарады.
Доминант сөзді дұрыс анықтап белгіліп алмай синонимдерді тәртіпке келтіру
мүмкін емес. Сондықтан синоним сөздігін жасауда доминант сөзді іріктеп,
сұрыптап алуға айрықша көңіл бөлінеді. Доминант сөзге синонимдік қатардағы
сөздердің ішіндегі мағына жағынан ең айқын, стильдік мәні жағынан бейтарап,
жалпы халыққа соншалықты танымал дегендерді ғана таңдалынып алынады.
Синонимдердің мағыналарын ажыратқанда мынадай мәселелерге көңіл
аударылады:
1. Синонимдік қатарға енген сөздер мағына жағынан бір–бірінен сәл жоғары не
сәл төмен дәрежеде болуы мүмкін. Синонимдер градация жолымен өзгеріп
отырады. Мәселен, аяз сөзіне қарағанда оның синонимдік сыңары үскірік
сөзінің мағыналы салмағы күштірек екендігін сезуге болады.
2. Синонимнің біреуінің мағынасы екіншісінен кеңірек болады. Мәселен, соғыс
деген сөздің мағынасы ұрыс деген сөзден кең, ұстаз дегеннің мағынасы
мұғалімнен кең.
3. Синонимдер бір–бірінен мағыналарының аз–көбіне қарай да ажыратылуы
мүмкін. Мәселен, ат деген сөз көп мағыналы да, ал оның сыңары ныспы деген
сөз бір мағыналы.
4. Синонимдер мағыналарының деректі және дерексіз болып келуіне қарай
ажыратылады. Мәселен, маңдай–пешене, іш–құрсақ, бала–перзент, дегендердің
алдыңғылары деректі де соңғылары дерексіз.
5. Синонимдер бір–бірінен ауыспалы мағынада қолдану – қолданбауына қарай да
ерекшеленеді. Мәселен, көмей мен көмекей дегендердің алғашқысы пештің
көмейі, тоғанның көмейі деп ауыстырылып айтуға келгенімен, соңғысы тек
адамға ғана арнайы жұмсалады да, өзге заттарға бұрып айтуға келмейді.
6. Синонимдер өзді–өзінен туындатып, өзі туғызуға қабілетті, я қабілетсіз
болып келуіне қарай өзгешеленеді. Мәселен, сапар мен жол тәрізді
синонимнің алғашқысынан бір сапар, ұзақ сапар, сапар шегу деген
бірлі–жарым тіркесті сөздер ғана кездеседі. Ал оның жол деген сыңары
тіліміздегі сөз тудырудың барлық амалдары арқылы жаңа сөз жасауға
соншалықты қабілетті екендігін байқатады. Мысалы: жолай, жолаушы, жолдас,
жолдама, жолақ, жолдау, жол–жөнекей, жол соқты, жол аяқ т.б.
Синонимдер стильдік мәні неше алуан функционалдық стильде қолданылуымен
тығыз байланысты. Тіліміздегі синонимдердің мынадай стильдік реңктері
байқалады.
1. Қадір тұтып сыйлағандықты білдіретін реңктер. Мәселен, есім деген сөз ат
сөзінен қадірлірек, перзент бала сөзінен, қаза өлім сөзінен құрметтілеу.
2. Салтанат құру мәніндегі көтеріңкі реңктер. Жүлде бәйге сөзінен асқақ,
мерекелеу, тойлау сөзінен көтеріңкі айтылады.
3. Поэтикалық реңктер. Асқар деген сөз биік деген сөзге қарағанда
поэтикалық стильде көбірек ұшырасады. Қол әскер сөзінен мәртебе атақ
сөзінен поэзияда жиі қолданылады.
4. Дөрекілік мәндегі реңктер бір қатардағы синонимдердің біреуі бейтарап,
екіншісі сыпайы, үшіншілері тұрпайы мәнді білдіріп, ала–құла реңкті
тудырып отырады. Мәселен, сықпыт деген сөздің стильдік мәні бет деген
доминант деген сөзбен салыстырғанда дөркілеу, шолжың ерке деген сөзден,
шойнақ ақсақ деген сөзден белгілі контексте дөрекілеу болып жұмсалады.
5. Кекесін–мысқыл мәндегі реңктер. Қожандау орынсыз кісілік көрсеткенде,
тұштаңдау орынсыз жеңілтектеніп, оғаш қимыл көрсеткенде кекесін мәнді
білдіреді.
6. Менсінбеушілік, кеміту мәніндегі реңктер. Бұт артар көлік орнына, еркек
кіндік ер–азамат дегеннің орнына шүйке бас әйел дегеннің орнына кемітіп
айтыла береді.
Синонимдердің жасалу жолдары. Тілдегі синонимдер әр түрлі жолдармен пайда
болады. Қазақ тіліндегі синонимдердің келіп шығуының мынадай жолдары бар:
1. Синонимдер көп мағыналы сөздердің есебінен жасалған. Мысалы: көз–жанар,
көз–әйнек, көз – бұлақ – бастау – қайнар, арту – асу – озу, арту –көбею –
молаю т.б.
2. Синонимдер сөз тудыру тәсілі арқылы пайда болған:
а) аффикстер арқылы: ауыздық–сулық, басшы–жетекші, сүтті–құнарлы,
т.б.
ә) біріктіру арқылы: ақсақал–отағасы, еңбекақы–жолақы, доғабас–айылбас т.б.
б) қосарлану арқылы: жоқ–жітік, кедей–кепшік, олқын–толқын–аумалы–төкпелі
т.б
в) тіркесу арқылы: иіс су–иіс май, көк ет–бауыр ет, т.б.
г) омонимдер арқылы: тартпа–суырма, тартпа–төс, айыл–алдыңғы айыл, т.б.
3. Синонимдер кірме сөздер арқылы пайда болған:
а) араб сөздері арқылы: азамат (ғәзәмәт) – жігіт; тағдыр (тәғдир)– жазмыш;
отан (уәтан) – ел, туған жер т.б.
ә) парсы сөздері арқылы: батыр (бәһадар) – ер; дихан (деһан) – егінші;
шәкірт (шагерд) – оқушы, т.б.
б) монғол сөздері арқылы: аймақ (аймат) – өңір–атырап–төңірек–маңай, жасақ
(жасаг) – әскер, қол, талқы (талқын) – сарап т.б.
в) орыс сөздері арқылы: бөтелке (бутылка) – шыны, шөлмек, кір (гиря)
–таразы, рет (ряд) – мәртебе т.б.
4. Синонимдер диалектілер есебінен жасалған. Диалектілік синонимдер
әдеби тілдегі сөздермен мағынамасы мәндес келуіне байланысты екі топқа
бөлінеді:
а) сыртқы тұлғасы бөтен, бірақ әйтеуір бір сөзбен мағынасы үйлес
келетін сөздер. Мысалы: аданас–атомас, ағайындас; атайман–өте, тым, аса;
башалау–саламау, жіктеу, жекелеу т.б.
ә) сыртқы тұлғасы таныс, бірақ білдіретін сөздері басқа сөздер:
Мысалы: астана–табалдырық; жар–қабырға; жедел–ерегіс, жанжал т.б.
5. Синонимдер фразалық тіркестердің есебінен көбейген. Мысалы: ат
ұстар–ұл, еркек бала; ауыз бастырық–пара; қара халық–бұқара, еңбекші, еті
тірі–пысық т.б.
6. Синонимдер табу мен эвфелизмдердің есесінен молайған. Мысалы:
әулие–шешек, ит–құс–қасқар; жасыл–жай; қолды болу–ұрлану, жоғалу т.б.
[1, 35–41 беттер]
Антонимдер. Антонимдер дүниедегі заттардың, құбылыстардың
сын–сапасын, артық–кем қасиетін, мөлшер–көлемін салыстырып, бір–біріне
қарама–қарсы қоюдан шығады. Мысалы: Кейі сараң, кейі мырза, кейі қапа, кейі
ырза, барша жұртты сынадың (С. Сейфуллин). Мұны әлділер әділет деп қуанса,
әлсіздер қиянат деп қынжылады (Ә. Сәрсенбаев).
Антонимдер өзара алшақ қарама–қарсы ұғымды білдіретіндіктен, бұлардың
әр сөз тобына қатысты нақ бірдей емес, ала–құла. Бір сөз тобы антонимге
соншама бай да, енді біреулері соншама кедей, не болмаса, тіптен кездеспеуі
де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер көбіне–көп сын есімдерден болады,
онан соң етістіктерде, зат есімдерде, үстеулерде азды–көпті кездеседі. Ал
қалған сөз топтарынан антонимдар тым тапшы. Сын есімге тән антонимдердің
мынадай түрлері бар:
а) түбір күйінде кездесетін: ауыр–жеңіл, кең–тар, ыстық–суық,
үлкен–кіші, қалың–жұқа т.б.
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндері: ашық–жасырын,
орнықты–шалағай, олақ–іскер, оңқай–солақай, жүрдек–шабан, түзу–қисық т.б.
Қазақ тілінде сындық мағынадағы туынды антонимдер көбінесе –лы, –лі,
–ды, –ді, –ты, –ті жұрнақтары арқылы антонимнің жағымды сыңарларын, ал
–сыз, –сіз жұрнақтары жағымсыз мағынадағы сыңарларын жасайды. Мысалы:
Ер жігіт бірде малды, бірде малсыз.
Арғымақ бірде жалды, бірде жалсыз.
Куәлі істі куә табар,
Куәсіз істі күман табар.
Сол сияқты сын есімнің –ғы, –гі, –қы, –кі жұрнақтары арқылы да туында
антонимдер жасала береді. Мысалы: бастапқы–соңғы, бұрынғы–қазіргі,
үйдегі–түздегі т.б.
Етістікке тән мынадай антонимдер бар:
а) түбір күйінде кездесетіндері: озу–қалу, кету–келу, қону–ұшу,
шашу–жинау т.б.
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндері: қартаю–жасару,
жоғарылау–төмендеу, ақтау–қаралау, баю–кедейлену, жаңару–ескіру т.б.
Зат есімге тән антонимдерде негізгі және туынды түбір ретінде
кездеседі:
а) түбір күйінде кездесетіндері: өтірік–шын, пайда–зиян, бай–кедей,
қыс–жаз, күн–түн т.б.
ә) туынды түбір күйінде кездесетіндері: аласы–бересі, байлық–жоқтық,
жеңіс–жеңіліс т.б.
Үстеуге қатысты антонимдер: ерте–кеш, ілгері–кейін, жоғары–төмен,
алыс–жақын т.б.
Есімдікке қатысты: анау–мынау, әне–міне, осы–сол тәрізді, бірен–саран
антонимдар ғана ұшырасады. [1, 45–47 беттер]
Бір сөз әр мағынасында әр түрлі сөздермен антонимдес болуы мүмкін.
Мысалы, ашық деген сөз бір мағынасында жасырын (жасырын жұмыс, іс) деген
сөзбен антонимдес те, ал екінші мағынасында жабық деген сөзбен антонимдес.
Қалың деген сөз ыңғайына қарай жұқа деген сөзбен де (қалың қар – жұқа қар),
сирек деген сөзбен де (қалың шаш – сирек шаш) антонимдес болады. Мұнан
полисемия құбылысының синонимия құбылысымен ғана емес, сонымен қатар
антономия құбылысымен де ұштасып жататындынын көруге болады. [2, 175 бет]
Табу. Табу (полинезейге tabu – тыйым сөз) – ескі әдетке, діни
сенімге, ырымшылдыққа байланысты сөздерді айтуға тыйым салу. [3, 147 бет]
Ерте замандарда адамдар әр түрлі қате түсінік, теріс ұғымның дінге
сенушіліктің салдарынан кейбір заттардың аттарын тікелей атауға тыйым
салып, оларды басқаша атайтын болған. Бұл құбылысы әдетте табу деп аталады.
[4, 178 бет]
Қазақтың ескі әдет–ғүрпы бойынша келін болып түскен қыз күйеуінің
туған – туыстарын өз атымен атамайтын болған. Солардың әрқайсысына лайықтап
(жолына, жасының үлкен–кішісіне қарай) өз тұсынан басқадай ат қоюға мәжбүр
еткен. Мәселен, қызға қаракөз, бикеш, шырайлым, еркежан десе, ұлға мырза
жігіт, төре жігіт, шырақ, тектелес, би аға делінген. Жасы үлкен адамдардың
аты басқа зат атауларымен аттас болып келсе, онда келін оларға да басқаша
жаңа ат ойлап табатын болған. Мәселен, Жылқыбай болса мінгіш деп, Қойшыбай
болса – азбан деп, Бүркітбай болса – үлкен құс деп атайтын болған.
Қазақ тіліндегі табудың еңбегі бір түрлері табиғаттың дүлей күшімен,
адамды опат қылатын ауру аттарымен қаскүнем жыртқыш аң – жәндіктермен
тікелей байланысты шыққан. Мәселен, революцияға дейінгі қазақ аулында жай
түсті десек, «адамға қырсығы тиюі мүмкін» деген наным бойынша оны жасыл деп
атайтын болған. Шешек ауруының атын атасақ «жұғады», «жабысады» деген
сенімге байланысты атын тура атамай, әулие, қорасан, мейман, қонақ деп
өзгеше атаған. Жыланды да атын атасақ, «келіп шағады» деп үрейленіп, оны
түйме, қамшы, ұзын құрт деп айтқызған. [1, 48-49 беттер]
Эвфемизм – кейбір нәрсенің не құбылыстың атын тікелей айту дөрекілеу,
қолайсыздау болып көрінгенде, олар басқа сыпайы, майда сөздермен
ауыстырылып айтылуы. Қазақ тілінде эвфелизм тәсілімен сөз алмастырудың
мынадай жолдары бар:
1. Ауру аттарын алмастырады. Науқас адамның көзінше аурудың нақ өзін
атамай, оның жеңілірек түрін айту дәстүрі бар. Мәселен, туберкулез немесе
құрт ауру деудің орнына өкпе ауруы, рак немесе қылтамақ деудің орнына
жаман ауру деп мағынасы қатты тиетін сөздерді жұмсақ сөздермен алмастырып
қолданады.
2. Адамның дене мүшесіндегі кем–кетік атаулары алмастырылады. Мәселен,
ауру, жарымжан, мүгедек адамды дімкәс деген сөзбен, саңырау, керең деген
сөзді құлағының мүкісі бар, құлағы тосаң, сараң естиді деген сөздермен
алмастырып айта беруге болады.
3. Мағынасы айтушы мен тыңдаушыға бірдей соншама жағымсыз, дөрекі сөздер
алмастырылады. Мәселен, нәжіс, қи, несеп, дайрақ, үлкен дәрет, кіші
дәрет, дәрет сындыру, ұлы жарақ дегендердің бәрі де белгілі контексте
сыпайы мән туғызады.
4. Үйлену мен тұрмыс құруға байланысты сөздері алмастырылады. Мәселен,
тұрмыс құру, тұрмысқа шығу, баласын құтты орынға қондыру, баласын
аяқтандыру тәрізді сөздер үйленуге байланысты айтылады.
5. Қоғам өміріндегі адамдардың бір–бірінің жағымсыз қарым –қатынастарына
қатысты сөздер алмастырылады. Мәселен, аузы жеңіл, қолының жымысқысы бар,
қосып айтады, жасы ұлғаю, жаяу почта, сымсыз телефон т.б. дегендер
сыпайылық мәнде айтылады. Эвфелизмдер ойды бейнелеп, көркем түрде
жеткізудің негізгі бір тәсілі. Сондықтан алдағы уақытта да сан түрлі
эвфелизмдер туып қалыптасатындығына ешбір шек келтіруге болмайды.
Дисфелизм. Күнделікті қарым–қатынаста мағынасы жағымсыз тұрпайы
сөздерді жағымды сөздермен алмастырып қолданатындығымыз сияқты тілде әдепті
сөзді әдепсіз (дөрекі) сөздермен ауыстырып айта беру әдеті болады. Мұндай
құбылысты тіл білімінде дисфелизм немесе какофелизм деп атайды. Дисфелизм –
мағынасы жағынан эвфелизмге қарама–қарсы құбылыс. Ол кеміту, қорлау, іске
жаратпау, ұғымын тудырады. Мысалы: боқ мұрын бала, боқтан өзгені сөз қылды,
боғымен жасты баламен ойнады т.б.
Белгілі контексте жөнінен дұрыс жұмсалған сөзді мағынасы неғұрлым
дөрекілеу сөзбен алмастыру – сөзді ауыспалы мағынада (троп) қолданудың бір
жолы. Мысалы: Бұт арттары мен шаңырақ салаларын жауға берді. (Қ. Оразалин).
Жеңілетініңді білетін болсаң, сен бес қырт атанар ма едің? (М. Әуезов)
осындағы бұт артар дегеніміз, көлігі орнына жұмсалып отыр. Сол арқылы сан
қилы жағымсыз эмоциялық мән тудырған. [1, 48-50 беттер]
Бекіту сұрақтары:
1. Синоним және синонимдік қатар дегеніміз не?
2. Синоним мен омонимнің өзіндік ерекшеліктері.
3. Синонимдер мен антонимдердің пайда болу жолдары.
4. Табу, эвфемизм, дисфемизм дегеніміз не?
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы. – А: Санат, 1997
2. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
3. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
№5 Дәріс
Тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі лекцикасының шығу арналары.
Мақсаты: Қазақ тілінің негізгі сөздік қоры және сөздік құрамымен
танысу, ерекшелігін көрсету.
Жоспары: Қазақ тілінің сөздік құрамы мен негізгі сөздік қоры. Сөздік
құрамының жалпы сипаты. Негізгі сөздік қордың басты белгілері. Негізгі
сөздік қор мен сөздік құрамның арақатынасы. Түркі тілдеріне ортақ сөздер.
Мазмұны: Тілдегі сөздердің тұтас жиынтығы тілдің сөздік құрамы деп
аталады. Сөздік құрам белгілі бір халықтың тұрмыс жағдайын, күнкөріс
тіршілігін, кәсібін түгел қамтып көрсетеді. Белгілі бір халықтың қоғамдық,
шаруашылық, мәденн тұрмысы неғұрлым күрделі болса, соғұрлым сол тілдің
сөздік құрамы да бай болады деген сөз. Мәселен, 17 томдық «Қазіргі орыс
әдеби тілінің сөздігіне» 120480 сөз енген екен. Бұған енбей қалған қаншама
сөз бар десеңізші. Алайда сөздікке енген сөздердің бәрі осы тілде
сөйлейтіндерге түп-түгел таныс болмауы мүмкін. Кейбіреуі танымал
болғанымен, енді біреулері мүлдем бейтаныс болуы ғажап емес. Сол сияқты
«Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің» (1974) бірінші томына ғана (А–Ә) 5310
сөз енген. Ал ол сөздік он том болып шықты. Кез келген қазақ осы сөздерді
түгел біледі, таныс деп айту қиын. Сонда сөздік құрамындағы сөздерді,
қолдану жиілігіне қарай, актив сөздер (жиі қолданылатын) және пассив сөздер
(сирек қолданылатын) деп, екі салаға бөлуге болады.
Актив сөздерге осы тілде сөйлейтін адамдар тек түсініп қана қоймай,
өзінің сөйлеген сөзінде жиі қолдана білетін сөздер жатады. Демек, актив
сөздер осы тілде сөйлейтін адамдардың бәріне ортақ болып табылады. Бұған
күнделікті өмірде өзіміз айтып, әрі естіп жүрген таныс сөздердің бәрін
жатқызуға болады. Пассив сөздерге көпшілік түсінгенмен, бірақ онша жиі
қолдана бермейтін сөздер кіреді. Бұған әр ғылымның өзіне ғана тән тар
көлемдегі терминдері, көнерген сөздер тарихи сөздер, кәсіби сөздер, кітаби
лексикалар жатады. Актив сөздер мен пассив сөздердің шекарасы қатып қалған
дүние емес, жылжымалы өзгермелі деп түсіну қажет.
Сөздік құрамдағы сөздер түрлі принципке негізделіп, өзара әлденеше
топқа бөлінеді:
1) Әдеби лексика мен диалектілік лексика сөздің әдеби және әдеби
еместігіне қарай бөлінуі;
2) Жалпы халықтық лексика мен арнаулы лексика – әдеби тілдегі
сөздердің халыққа таныс және онша таныс еместігіне қарай бөлінуі;
3) Бейтарап сөздер мен экспрессивті сөздер – тілдегі сөздің жұмсалу
аясы мен көркемдік мәніне қарай бөлінісін көрсетеді. Сөздік құрамдағы
сөздер тілдегі өмір сүру тарихына, тұрақтылығына қарай да бір-бірінен
ажыратылады. Қазақ тілінің байырғы сөздер түбірлеріне тән мынадай белгідері
бар:
1. толық мағыналы, көп мәнді болады,
2. бір буынды болып келеді,
3. өзге түркі тілдеріндегі байырғы түбірлерімен дыбысталуы жағынан да,
мағынасы жағынан да ұқсас, тектес, мәндес келеді. Мысалы: жел, кел, от,
көз, төс, жыл, құс, қал, ай, қой, кес, көш, от, сан, сең, ор, өр, қаз, аш,
күз, күн, көп, ат, жас, тас, қол, мол, кет, ет, ақ, бас, бар, бер, бел,
көк, т.б.
Тілімізде өте ертеден өмір сүріп келе жатқан, сонымен қатар жаңа
сөздер жасауға бірден-бір ұйытқы болған, аз буынды көп мәнді жалпы халықтық
сөздер негізгі сөздік қор болып есептеледі. Бұлардың сан мөлшері, көлемі
сөздік құрамдағы сөздерден әлдеқайда (анағұрлым) кем болады.
Қазақ тіліндегі барлық сөздің жиынтығы сөздік құрам болса, негізгі
сөздік қор солардың қайнап шыққан, өсіп-өнген негізгі көзі, қайнар бұлағы
деп танылады. Яғни негізгі сөздік қор - баяғыдан келе жатқан өнімді
сөздердің тобы. Негізгі сөздік қор болмаса, сөздік құрамдағы сөздер де
көбейіп, байымас еді. Негізгі сөздік қор ұзақ өмір сүргендіктен және ең
қажетті сөздер болғандықтан, бір тілде сөйлейтін барлық адамға, барша
ұрпаққа бірдей қызмет атқарады. Сонымен бірге бұлар тілдегі стильдік
тармақтар мен әдебиет жанрының ешқайсын жатырқамайды, бәріне ортақ түрде
жалпылама қолданыла береді. Демек, негізгі сөздік қордағы сөздер өзінің
жасамалы тұрақты қасиетімен, жалпы халықтық ортақ қызметімен сипатталады.
Жаңа тіркес, жаңа сөз жасаудағы өнімді де белсенді әрекетімен көзге түседі.
Қоғам өміріндегі болып жатқан түрлі жаңалықтар мен өзгерістер барлығы да
тілге әсер етеді. Әсіресе оның лексикасы өзгеріске неғұрлым бейім, неғұрлым
сезімтал келеді. Тіл адамның барлық жұмыс саласындағы іс-әрекеті мен
түгелдей байланысты болғандықтан, сөздік құрам адам өмірінде не бар соны
дереу және тікелей көрсетіп отырады.
Ұлы Октябрь социалистік революциясынан бергі кезеңде ғана қазақ
тілінің сөздік құрамында мынадай басты өзгерістер болды:
1. Қазақ тілінің лексикасы бұрынды-сонды тарихта болып көрмеген күшті
қарқынмен дамып, жаңа сөздермен толығып, кемелденіп байыды. Бұлар жаңа
өндірістің, жаңа ауыл шаруашылығының, жаңа системаның, жаңа мәдениеттің,
жаңа моральдың, техника мен ғылымның дамуымен байланысты тасқындап енді.
2. Ескі салт–сана, әдет–ғұрыпқа қатысты, көне құрылыспен көне тұрмысқа
байланысты бірқыдыру сөздер күнделікті қолданыстан шығып қалды. Сөйтіп
сөздік құрамдағы пассив сөзге айналды. Мысалы: барымта, әменгер, дүре,
қалың мал, болыс, малай, жалшы, шабарман, кебеже, ұлық, сәукеле, бесік
құда, ұрын келу, отқа салар т.б.
3. Сөздік құрамдағы бірқыдыру сөздердің мағыналары түрлі өзгеріске
ұшырады. Бұлардың өзін бірнеше топқа бөліп қарауға болады:
а) Көптегсн сөздер бұрынғы мағынасының үстіне жаңадан мағына
қосып, көп мағыналы болып қалыптасады. Мәселен, тап деген сөз революциядан
бұрын ел, ру, ата (тек) ұғымында ғана жұмсалатын еді. Қозғамбайдың табы
Бәйнеке атанатын. Бір жерде 12–13 үй қыстайтын (Қ. Тайшықов). Соңғы 60–65
жыл ішінде бұл сөздің бұрынғы тар мағынасы мүлдем кеңейіп, орыстың класс
деген саяси термин сөзінің қазақша баламасы болып, түпкілікті қалыптасты.
Сөйтіп бұл сөз адамның туыстық қатынасын ғана емес, сонымен бірге олардың
қоғамдағы байлықтан алатын орны мен үлесіне қарай топтасқан жітін де
білдіретін болды. Бұл сөз тіл біліміндегі сөз табы деген жаңа терминді
жасауға да негіз болды. Сонымен тап деген сөз ең қысқа мерзімнің ішінде-ақ
ең актив көп мағыналы сөзге айналып кетті.
ә) Бұрынғы мағынасынан қол үзіп, басқадай мағынаға ие болған сөздер
де кездеседі. Мәселен бұрын ұран деген сөз ел мен ел, ру мен ру
жауласқанда, ат жарыстырып, балуан күрестіргенде ата-бабасының аруағын
шақырып рухтандыруды білдірген болса, қазір қоғамдық саяси мән бар
үндеу, шақыру дегенді білдіріп отыр. Сол сияқты жасақ деп бұрын әскер қол
мағынасында айтылса, қазір коғамдық тәртіпті сақтайтын ерікті жастар,
қызметкерлер ұйымын (жасақшы) айтатын болдық.
б) Кейбір сөздің бұрынғы заттық мағынасы ұмытылды да, оның қосымша
мағынасы актив болып айтылып жүр. Мәселен, талқы деген сөздің кұрал
мағынасынан гөрі, оның дискуссия ұғымы күнделікті қарым-қатынаста жиі
қолданылады.
г) Бұрын көп мағыналы болып келген кейбір сөздері қазір мағынасын
тарылтып, аз мағыналы сөзге айналған. Мәселен, бұрын ел билеген үстем тап
өкілдерін жуандар, күштілер деп атаған еді. Қазір бұл сөздер ол
мағыналағынан мүлдем қол үзді.
д) Енді бір сөздердің экспрессивті - эмоциялық мәні өзгерген. Яғни
революциядан бұрын жағымды стильдік мән туғызса, енді жағымсыз мағынаға
ауысқан немесе керісінше қалыптасқан. Мәселен, ұлық, төре, мырза,
атқамінер, қасқа менен жайсаңдар деген сөздер бұрын ең қадірлі сөз болса
осы кезде бұл сөздер жағымсыз мән тудырып отыр. Қазір бұл сөздердің орнын
халық қалаулылары, халық сүйген кандидат, Еңбек Ері, еңбек озаты, басшылар,
екпінділер деген толып жатқан жаңа сөздер басты. Сондай-ақ, нашар, бұқара,
кедей, шаруа дегендердің де стильдік мәні өзгерді, жағымсыздан жағымдыға
ауысты. Бір дәуірдегі жаңа сөз көнеге, көнесі жаңаға, аз мағыналы сөз көп
мағыналыға актив сөз пассивке, пассив сөз активке, бейнелі сөз қарапайым
сөзге, жай сөз бейнеліге ауысып отыру заңдылығы әрбір тілдің сөздік
құрамына тән нәрсе. Бұлар үздіксіз дамып, үнемі толығып өзгерумен болады.
Мұндай заңдылықтар әлі де бола бермек.
Біз енді қазақ тілінің сөздік құрамындағы сөздердің шыққан арналары
мен пайда болған жолдарына тоқталайық.
Түрік тілдеріне ортақ сөздер.
Тіл қоғамдық құбылыс болғандықтан, оның даму тарихы сол тілді
иеленушілердің тарихымен тығыз байланысты. Алуан түрлі халықтар бір-
бірімен өзара қарым-қатынаста өмір сүреді. Түрік тілдері ежелден көршілес
отырып, бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болған. Бұл халықтардың өмір
сүрген мекен-жайы, қонысы ғана іргелес болып қоймаған, бұлардың тұрмыс
тіршілігі, әдет-ғұрпы, мәдени өмірі көбінесе ортақ болып келеді. Сонымен
қатар бұл халықтар генетикалық байланысы бар, өзара туыс, әрі тектес түркі
тілдерінде сөйлейді. Қазақ тілінін төл сөзіне негізінен сонау көне
заманнан бері қарай өзімен қоса жасасып, атадан балаға өшпес мұра болып,
бірден-бірге үзілмей келе жатқан байырғы жасамалы сөздер жатады. Қазақ
тілінің негізгі сөздік қорындағы байырғы сөздері шығу төркіні жағынан
қарағанда, осы тілдерге еншілес сөздер болып келеді. Бұл сөздер қазақ әуелі
халық, одан ұлт болып құралып, түрік тілдерінен өз алдына жеке бөлінбей
тұрып пайда болған. Сондықтан олар түрік тілдеріне ортақ сөздер, я болмаса,
жалпы түрікті сөздер деп аталады. Түрік тілдерінің тектестігін дәлелдейтін
ортақ сөздердің мынадай түрлері кездеседі:
Анатомиялық атаулар: бас, кұлақ, көз, қас, аяқ, тізе, буын, шаш, төбе,
маңдай, кірпік, қол, ауыз, тіс, бел, арқа, ерін жақ, т.б.
Мал атаулары: құлын, тай, бие, қысырақ, айғыр, ат, жылқы, іңгең, түйе,
бура, бота, бұқа, өгіз, сиыр, бұзау, қой, қозы, лақ, т.б.
Туыстық атаулар: ата, ана, іні, келін, қатын, абысын, күйеу, ұл, қыз, ер,
аға, құда, жиен, нағашы, бажа, әке, шеше, жезде, балдыз, сіңлі. бөле т.б.
Жан-жануар, аң, жәндік атаулары: қоян, түлкі, тиын, арыстан, піл, доңыз,
аю, шымшық, қаршыға, қырғи, қарақұс, бөрі, қарға, бүркіт, қаз, үйрек, ит,
жылан, құрт, шыбын, бүрге, қандала, маса, тышқан т.б.
Табиғат құбылыстарының атаулары: жел, су, өзен, көл, ағаш, тас, ай, күн,
жұлдыз, үркер, құм, саз, түп, түс, жауын, бұршақ, қар, жер, тау, теңіз,
жаз, күз, таң т.б.
Түр-түсті, сапа-сынды білдіретін атаулар: қызыл, жасыл, қара, сары, ақ,
көк, қоңыр, сұр, жирен, торы, қысқа, ұзын, қалың, жұқа, биязы, ауыр, жаңа,
көне, ескі, ыстық, суық, тәтті, ащы, сұйық, қою т.б.
Сан есімдер: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он, жиырма,
отыз, қырық, елу, жүз, мың, жарты т.б.
Есімдіктер: мен, сен, ол, біз, анау, сонау, кім, не, қайсы, қалай, қанша,
неше, барша, өзі, ешкім, ештеңе, түгел т.б.
Қимыл атаулары: кел, кет, жүр, кір, бар, қаш, көгер, ал, бер, қой, қал, өс,
өт, өл, ер, т.б.
Үстеулер: ерте, кеш, ілгері, жоғары, төмен, қашық, алыс, шалғай, тез,
жылдам, бұрын, түнде, жазда, қыста, күзде, жай, бәсең, т.б.
ІІІылау сөздер: немесе, мейлі, дейін, соң, түгіл, таман, үшін, мен, да,
және, тұрмақ т.б.
Осындағы сөздер өзге түрік тілдерінде түр-тұрпаты жағынан сәл
өзгешеліктері болғанымен, мән-мағынасы жағынан көбінесе үйлес келеді. Түрік
тілдеріндегі мұндай ұқсастық бұл халықтардың негізі бір туыстас халықтар
екендігін дәлелдейді. Алайда бұл тілдердің өзара ұқсастығы мен арақатынасы
нақ бірдей емес. Біреулері тым жақын болса, екіншілері өзгешелеу, алысырақ.
Тілдік жалпы ұқсастық, жақындастық белгілеріне қарай түрік тілдері іштей
бірнеше топқа жіктеледі. Қазақ тілі туыстық жақындастық жағынан түрік
тілдерінің ішіндегі қарақалпақ, ноғай, қырғыз, башқұрт, татар, құмық
тілдерімен топтасып, түрік тілдерінің қыпшақ тілі тобын (батыс тобын)
құрайды.
Бекіту сұрақтары:
1. Түркі тілдерінің тектестігін дәлелдейтін ортақ сөздердің қандай
түрлері бар?
2. Актив және пассив сөздер дегеніміз не?
3. Сөздік құрамның толығу жолдарын ата?
4. Күрделі сөздер, қос сөздер, біріккен сөз ерекшелегі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы. – А: Санат, 1997
2. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
3. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
№6 Дәріс
Тақырыбы: Өзге тілдерден енген сөздер.
Мақсаты: Бүгінгі күні тілімізде қолданылып жүрген өзге тілдерден
енген сөздердің ерекшелігін, тілдегі орны мен қолданылуын талдау.
Жоспары: Монғол тілдерінен енген сөздер. Араб, парсы тілдерінен енген
сөздер. Орыс тілінен енген сөздер. Кірме сөздердің лексикалық,
семантикалық, фонетикалық және грамматикалық жағынан игерілуі.
Мазмұны: Түркі тілдерінде сөйлейтін халықтардың (әзербайжан, башқұрт,
қазақ, қарақалпақ, татар, тува, түркімен, өзбек, ұйғыр, хакас, якут т.б.)
тілдерінде көптеген орыс тілінен енген сөздер бар. Ол сөздердің ішінде
Қазан революциясынан бұрынғы енгендері де, кейін енгендері де жиі
кездеседі. Түркі тілінде сөздердің ұлы орыс халқының тілінен көптеп енуі,
әсіресе кеңес дәуірінде болды. Кеңес дәуірінде енген сөздердің басым
көпшілігі ғылым мен техниканың, мәдениет салаларына байланысты терминдер,
жаңа туған сөздер.
Орыс тілінен түркі тілдеріне, соның ішінде қазақ тіліне, ертеректе
еніп қалыптасқан сөздердің сіңісіп кеткені соншалық, олардың басқа тілдік
сөздер екені бірден аңғарылмайды да. Мысалы: доға, қамыт, бишік, жәшік,
самауыр, бәтеңке, әшмөшке, бөтелке, жәрмеңке, кір, сот, түрме, сәтен,
барқыт.
Осы сияқты түркі тілдерінен де орыс тіліне бірсыпыра сөздер ауысқан.
Зерттеушілер орыс тілі лексикасындағы мына сөздерді шығу төркіні жағынан
түркі тілдерінің сөздері деп есептейді: арба, арбуз, аргамақ, арық, алтын,
аршин, бай, баклажан, балық, барыш, башмақ, беркут, буран, барсук, басмаш,
вьюк, деньги, изюм, ишак, кабан, каракуль, кинжал, кишлак, кумыс, камыш,
каторга, капкан, кендирь, кочевать, курган, курдюк, лошадь, отара, сабан,
сазан, саксауыл, саман, тесьма, тулуп, туман, табун, сау-сағыз, урюк, утюг,
чабан, чекмень, шаровары, янычары.
Түркі тілдері мен орыс тілдерінің бір-бірімен жоғарыдағыдай сөз алысуы
бұл тілдерде сөйлейтін халықтардың жүздеген жылдар бойына қоныстас,
көршілес елдер болып, экономика мен мәдениет саласында қарым-қатынас жасап
кетуінің нәтижесінде болды.
Қазақ тіліне орыс тілінен енген одеколон, араб тілінен енген табиғат
деген сөздердің білдіретін ұғымы қазақтың иіссу, жаратылыс деген төл
сөздерінің үғымынан басқаша емес. Километр - шақырым, доктор - дәрігер,
шекер - қант, труба - мұржа, құрмет - сый, дидар - бет, қайрат - күш
тәрізді синонимдік қатарлардың да алдыңғы сыңарлары - басқа тілдік сөздер.
/1,202-204 беттер/
Қазақ тілі лексикасының құрамындағы басқа тілден ауысқан сөздер
қалыптасу жөнінен түрлі дәрежеде.
Қазақ лексикасының кірме сөздер арқылы баюы. Әрбір тілдің сөздік
құрамының толығып кемелденуі бір ғана өзінің ішкі мүмкіншіліктері арқылы
болып қоймайды. Сонымен қатар өзінде жоқ сөзді өзге тілдерден де ауысып алу
арқылы да өз тілін байытып, жетілдіріп отырады. Қазақ халқының ертедегі
даму тарихына көз жіберсек, көптеген елдермен үнемі тығыз байланыста
болғандығын көреміз. Бұл жағдайында «Қазақ ССР тарихында» былай деп жазған.
«Қазақстан жеріндегі халықтардың Қытаймен, Орта Азиямен, Вольга
Булгариясымен және Киев Русімен сауда байланысы өрістеген. Қазақстанның,
әсіресе, батыс, солтүстік-батыс аудандарының халқы Руспен өте-мөте берік
байланыс жасап тұрған. Русспен, Шығыс Европаның басқа халықтарымен арадағы
осы сауда байланыстарында негізгі делдалдыққа жүргендер булгарлар,
хазарлар, онан кейін печенегтер мен половецтер болған. Византияның
деректері Орта Азия халықтары мен Шығыс Европа халықтарының арасында біздің
заманымыздың VI ғасырынан бастап-ақ керуен саудасы болғанын айтады. Осындай
айырбас пен мәдени өзара байланыстар Қазақстан тайпалары мен халықтары
мәдениетінің дамуында үлкен роль атқарған.
Ел мен елдің арасындағы ежелгі достық қарым-қатынастың болғандығы ана
тіліміздің сөз байлығының құрамынан да айқын байқалады. Бір халық пен
екінші халық ертеде тек мал-мүлік пен киім-кешек, ыдыс-аяқ сияқты жалаң
заттарды ғана сөздерінің арасындағы саралану, орнығу жөніндегі ішкі
«тартыс» біржола аяқталып біткен процесс емес, әлі де азда болса да жүріп
жатқан құбылыс екендігін көреміз.
ә) Монғол тілдерінен енген сөздер. Қазақ халқы XII-XIV ғасырларда
Монғол халықтарымен де белгілі қарым-қатынаста болғандығы тарихтан мәлім.
Соның нәтижесінде монғол тілдерінен қазақ тіліне бірсыпыра сөздер ауысып
келіп, сөздік құрамды молайтуға азды-көпті себі тиген, Монғол тілдерінен
ауысқан сөздерді тек монғол шабуылымен ғана байланыстыруға болмайды.
Көршілес тұрып, тікелей күнделікті қарым-қатынас жасау арқылы да кірме
сөздер көптеп еніп отырған. Қазақ халқының жарық жұлдызындай болған ғалымы
Шоқан Уалиханов сөздер бар екендігін кезінде тап басып, айтқан болатын. Бұл
пікірді онан кейінгі зерттеушілер де қолдап жүр.
Монғол тілдерінен түркі тілдеріне немесе түркі тілдерінен оларға
қандай сөздер ауысқан және қашан ауысқан, қандай себептермен ауысқан деген
сұрауға бірден жауап беру өте қиын мәселе. Бұл әлі әбден де елденіп, терең
жан-жақты тексеріліп, түпкілікті шешілмеген. Зерттеушілердің бәрі де қазақ
пен монғол халықтарының өзара сөз ауысу құбылысын өткен дәуірлердің
жемісіне жатқызады. Шындығы да солай сияқты. Бұл екі түрлі халықтың
тілдерінде тұлғасы (дыбысталуы) мен мағынасы ұқсасып, тектес, әрі әндес
болып келетін сөздер көп-ақ. Мысалы: ноен (ноян), нокор (нөкер), нүүә
(нұр), отор (отар), жил (жыл), жим (жым), жороо (жорға), магнай (маңдай),
монғ (мәңгі), мәч (ин) (мешін), санаа (н) (сана), сүүн (н) (сүт), төмөр
(темір), түг (ту), тунамал (түнемел), тэгш (тегіс), тэнгэр (тәңір), хавх
(қақпан), айран (қайран) хайч (ин) (қайшы), хатан (қатын), хөл (көл), хөк
(көк), хуч (ин) (күш), бүэт (бүгін).
Орыс тіліндегі терминдерді қазақша сөзбе-сөз аударып алуда мынадай
игілікті ықпалдар болды:
1. Орыс тіліндегі сөздерге лайықты балама іздеп табу нәтижесінде
кейбір дублет сөздер - мағына алып, бір-бірінен сараланып бөлініп кетті.
Мәселен, оқу-білім-ғылым-ілім сияқты бұрынғы синонимдес сөздер қазір жеке-
жеке мағынаға ие болып, өзара сараланып отыр. Мысалы: оқу-учеба, білім-
знание, ғылым-наука, ілім-учение. Сол сияқты ту (знамя)мен жалау (флаг),
қолғап (рукавица), пен биялай (перчатки), темекі (табак), мен шылым
(папироса), кінә (вина) мен күнә (грех) тәрізді жарыспа сөздердің жігі бір-
бірінен ажырап, нақтылана түсті.
2. Орыс тіліндегі термин сөздерді қазақша аударып алуда кейбір аз
мағыналы сөздер активтеніп, белсенді қызметке жегілді. Соның нәтижесінде
дара мағыналы сөздер көп мағыналы болып қалыптасты. Яғни кейбір сөздердің
семантикалық шеңбері кеңіп, сапа жағынан дамыды. Мәселен, орыстың фонд,
запас, резерв деген үш түрлі сөзі қазақтың қор деген бір ғана сөзінен
аударылып жүр. Сол сияқты орыс тіліндегі строй, стройка, строение,
устройство, строительство, постройка, тәрізді бірнеше терминге қазақша
құрылыс деген жалғыз сөз балама болып алынған. Вывод, заключение
дегендердің мағынасы қорытынды деген сөзбен берілген.
3. Орыс тіліндегі терминдерге лайықты атаулық баламалар табу үстінде
күнделікті қолданысқа түспей, қалтарыста қақас алып жүрген ана
тіліндегі кейбір көнерген сөздер мен жергілікті сөздер активтеніп қайтадан
іске қосылған. Мәселен терминологиялық сөздікте стрелка деген сөз тіл, жебе
болып екі түрлі сөзбен берілген. Здание-ғимарат, үй, жай, тиф - сүзек,
кезік: перепонка - жарғақ, желқабық; мочевой - несеп қуығы, тынжы;
испражнение - нәжіс, дайрақ, ұлы дәрет болып, орыс тілінен қазақшаға
аударылған. Осындағы жебе, ғимарат дегендер – архаизмдер, кезік, желқабық,
тынжы, дайрақ дегендер жергілікті сөздер. Қажетті жерінде бұлар да әдеби
тілдің белгілі кәдесіне жараған.
4. Орыс тіліндегі терминдерді аударып алуда кейбір казақтың төл сөзі
бұрынғы негізгі мағынасының үстіне терминдік жаңа мағына қосып алған.
Мәселен, сыбаға, деген сөз бұрынғы мағынасының үстіне орысша удел (сыбағалы
салмақ) деген терминдік мағына, жеу, құрбан ету дегендер орысша жертва
деген спорт терминінің орнына колданылады. Мешел деген сөз медицинада
рахит, ал теміреткі экзема деген, сөздердің орнына балама етіп алынған.
5. Орыс тіліндегі терминдерді қазақшаға-аудару барысында тіліміздегі
көптеген жұрнақтар, әсіресе -у, лық/лік, -ыс/-іс, ма,-ме сияқты аффикстер
белсенді қызметке жегіліп, сөзден сөз тудыру кабілеті мейлінше кеңейгендігі
байқалады. Мысалы: созревание – пісу, жетілу; увольнение – босату, шығару;
отравление – улану, ұшыну; поощрение – мадақтау, көтермелеу, кружок –
үйірме, надстройка – қондырма, колебание – тербеліс, литье - құйма, плавка
– балқыма, доказательство – дәлелдеме, соединение – қосылыс, осыпь – қорым,
жиналма; решение – шешім, донесение – хабарлама т.б.
Бекіту сұрақтары:
1. Орыс тілінен енген сөздер, олардың қолданылуы туралы айт.
2. Кірме сөздер категориясы дегеніміз не?
3. кірме сөздердің фонетикалық, морфологиялық ерекшеліктері.
4. Кірме сөздердің қолданылу аясы, пассив және активтілігі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы. – А: Санат, 1997
2. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
3. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002

№7 Дәріс
Тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі лексикасының стильдік мәні..
Мақсаты:Қазақ тіліндегі лексиканың пайда болуымен , шығу
арналарын жан-жақты ашып көрсету.
Жоспары:
1.Ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктері.
2.Әдеби тілге тән басты белгілер.
3.Әдеби тілдің стильдік тармақтары.
4.Тілдік стиль туралы ұғым.
Қоғам мүшелерінің бір-бірімен қатынасы олардың бәріне бірдей
түсінікті ортақ іл арқылы жасалады. Ол ортақ тіл жалпы халықтық
тіл деп аталады. Қолдану ерекшелігіне қарай жалпы халықтық тілдің
ауызша және жазбаша түрлері болады. Тіл мен сөз әрқашанда
диалектикалық бірлікте қаралады. Тіл мен сөзді бір-бірінен бөліп
ажырату үшін, ең алдымен тілдің қандай элементтерден тұратынына
көңіл аударған дұрыс. Тіл құрайтын элементтер : морфема, сөз, сөз
тіркесі және сөйлем. Бұларды тіл жүйесі деп те атайды. Тіл
жүйесінсіз сөйлеу болмайды. Тіл жүйесі арқылы адамдар өзара пікір
алысады. Сөз тұтас бірлікте танылып қабылданылады. Солай болғанымен
оның ішкі мазмұны және сыртқы формасы болады.
Сөз ауызша және жазбаша болып бөлінеді. Ауызша сөйлеуде әр
түрлі сазды үн шығады, яғни адамдар айтайын деген ойын бір-біріне
үнді тіл арқылы жеткізеді. Сөйтіп, бірінің айтқанын бірі естиді.
Сөйлеуде есту сезімі қатысады.
Ауызша сөйлеу интонациялық құбылмалылыққа өте бейім тұрады. Ол
тілге әр түрлі мәнерлік , әуезділік сипат береді. Интонация деген
ұғымға сөйлеу темпі, сөйлеу сазы, дауыстың құбылуы , екпін т.б.
сияқтылар енеді.Жазбашада бұл көрсетілген ерекшеліктер болмайды.
Өйткені онда ой қағазға жазылып жеткізіледі. Яғни жазу тілдің көзге
көрінетін белгілері арқылы адам ойын жеткізу тәсілі ғана. Әдеби
тіліміз, расында, жалпы халық тілінен , сөйлеу тілінен оқшау
тұрған, жасанды бір бөлек тіл емес. Солай дегеннің өзінде оның
еркшеліктерін сипаттайтын басты белгілері болу керек қой. Соның
бірі-жазу, басқаша айтқанда, әдеби тіл, алдымен жазба тіл . Сөйлеу
де, жазу да сөз қолдану заңдылығына сүйенеді.Жалпы халықтық тілді
жұмсаудың дәстүрлі үлгісі болады.
Сөйлей білмес жаманның
Сөзі өтпес бір пышақ
Сөз білетін адамның
Әр сөзіне бір тұзақ
Осы мақалдың қай кезде , қай ғасырда қалыптасып нақыл сөзге
айналғанын білу қиын. Бірақ оның мазмұнын біркелкі түсінеміз.Өйткені
мақалда сөз қолдану туралы айтылады. Сонымен тіл нормасы деп
адамдардың бір-бірімен қатынас жасау нәтижесінде қалыптасып бекіген.
Жалпы халыққа тегіс танылған тілдік құбылыстарды айтамыз.
Тіл нормасы- тарихи құбылыс. Ол сөйлеу және жазу арқылы
қалыптасып, адамдардың санасында сақталып, ұрпақтан- ұрпаққа ұласып,
дамып, жетіліп отырады. Соған орай, әр кезде тіл қолдану
заңдылықтарын білдіретін ұғымдар да өзгеше болады. Мысалы, белгілі
бір тарихи кезең үшін дәстүр деп қолдану орынды болса, қазір тіл
нормасы, әдеби норма , әдеби тіл терминдері қалыптасты.
Әдеби тілдің нормасы жазба тіл арқылы қалыптасып, шыңдалып
отырады. Ал оның өңделіп жетілуі және халық арасында тарап,
жалпыға танылуы ұлттық әдебиеттің дамуымен байланысты болды.
Қазақта тұңғыш жазба әдеби тіл үлгісін жасағандар-Абай мен
Ыбырай. Олар жалпы халықтық тіл қорының тек түсінікті формаларын
ғана шығармаларында қолданған. Әдеби тіл сөйлеуде және жазуда
пайдаланылып нормаланған тілдік белгілер. Ал нормаланған тілдің
қалыптылығы басым болады.
Әдеби тілдің барлық стильдік тармақтарына, бірінде аз, бірінде көп,
ортақ мынадай айырым белгілері болады.
1.Халық тілінің негізгі сөздік қоры мен сөз байлығы , дыбыс
құрылысы мен грамматикалық құрылысы ауызекі тілге де, әдеби тілге
де ортақ. Бірақ ауызекі тілдің сөз байлығына негізгі сөздік қордан
басқаның бәрі де ,кәсіби сөздер де, кірме сөздер мен қарапайым
дублет сөздер де енетін болса, әдеби тілге солардың қажеттіліктері
енеді.
2.Әдеби тіл өзіне керек сөздерді халықтың тілінен екжеп
алумен қатар, өзге тілдерден ауысқан сөздермен , әсіресе термин
сөздермен толықтырылады. Бұрын бар сөздер деп және морфологилық
тұлғалар негізінде жаңа сөздер пайда болады. Егер сол процестер
ауызекі не сөйлеу тілінде елеусіз болса, әдеби тілде олар ерекше
күш алады. Мысалы, біріккен, кіріккен сөздердің саны бұрын ат
төбеліндей аз болса, әдеби тілдің ерекше дамыған кезеңде ол мүлде
етек алып кетті, октябрьден бұрынғы қазақ әдеби тілінде араб-парсы
тілдерінен кітап, қалам, мектеп, уәде, өмір, отан, мәжіліс сияқты
шамамен айтқанда 2000 мыңдай сөз енді., қазіргі әдеби тілде орыс
тілінен , орыс тілі арқылы енген 20-30 мыңдай сөз бар, солар да
әдеби тілдің сөздік қорына айналды. Әдеби тілдің тағы бір белгісі
оның сөз байлығының құрамында өзге тілден жазба әдебиет арқылы
ауысқан сөздер көп болады. Олардың санының аз-көптігі әдеби тіл
дәрежесінің де қандай екніне өлшем бола алады.
3.Ауызекі тілдің сөз құрамында , грамматикалық құрылысында .
сөздердің айтылуында белгілі жүйе болғанмен, олардың жетілуі,
тұрақтану жағдайы халық өкілдерінің бәріне бірдей үйреншікті
болғандықтан, оларда бірізділік бола бермейді.
4.Әдеби тіл тарихы, қоғамдық құблыс болатындықтан, қоғамның
барлық түріне бірдей қызмет етеді. Әдеби тілдің дамуы әдеби
процестің халық өміріндегі қажетіне ыңғайланып, әр кезде, әр түрлі
қызмет бабында жұмсала келе , оның бірнеше стильдік тармақтары
пайда болады.
Тақырып бойынша сұрақтар.
1.Ортақ тіл дегеніміз қандай тіл?
2.Ауызша және жазбаша сөйлеу тілінің ерекшелігі неде ?
3 .Тіл нормасы дегеніміз не?
4.Әдеби тілдің қандай белгілерін білесің?
Пайдаланылған әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А..Санат,1993.
2.Ә.Болғанбаев.Қазақ тілінің лексикологиясы.-А.,1988
3.І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев.,Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
4.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеолгиясы.-А.,Санат,1997.
5.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
№8 Дәріс
Тақырыбы:Лексикография.
Мақсаты:Тілдегі сөздердің жиналуы мен сөздіктердің жасалуы
жөнінде мәліметтер беру.
Жоспары:
1.Түсіндірме сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.
2.Аударма сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.
3.Терминологиялық сөздік,диалектологиялық сөздіктердің жасалу мақсаты,
практикалық мәні.
4.Фразеологиялық,синонимдер сөздігі.
5.Орфоэпиялық,тарихи сөздіктер.
6.Этимологиялық сөздік.
Тілдегі сөздер мен фразеологизмдерді жинап-теріп, олардың
теориясымен шұғылданатын тіл білімінің саласын-лексикография дейді.
Яғни, сөздік жасаудың әдістемесімен техникасын үйрететін ғылым деген
сөз.Лексикография теориясы сан алуан сөздік жасаудың мол
тәжірибелерін ғылыми тұрғыдан қорытындылаудың негізінде , лексикалық
зерттулер мен солардың жетістіктеріне сүйене отырып жасалады. Демек,
лексикография мен лексикология бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста
болатын егіз ғылым салалары. Сөздіктердің сапасы осы ғылымдардың
қаншалықты және қандай дәрежеде зерттелуіне байланысты.Зерттеу
жұмыстары неғұрлым жоғары әрі жемісті болса, шығарылған сөздіктер
де соғұрлым сапалы болмақ. Бүгінгі таңда сөздіктің практикалық
мәнімен қоса, оның ғылыми сапасына да ерекше назар аударылды.
Сондықтан сөздік кез келген мекемеде емес, осы мамандықты жете
меңгерген ғылыми маман кадрлардың шоғырланған жерінде жасалады.
Біздер орыс сөздіктерінен лексикографиялық еңбектердің тек
әдістемесі мен құрылымын ғана үйреніп отырғанымыз жоқ. Қазан
революсиясы тудырған барлық жаңа ұғымдарды осы тілден кейде сөзбе-
сөз тікелей қабылдасақ , кейде өз сөзімізбен аударып алдық. Сол
арқылы қазақ тілінің сөз байлығы шексіз молайып, жан-жақты
кемелденеді. Қазіргі кезде өз ана тілімізде қандайлық мәдени-рухани
тілектерді , пікірлерді білдіру керек болса, соның бәрін де нақтылы,
әрі емін-еркін дәл жүзеге асыруға болатындай дәрежеге жеттік. Соның
нәтижесінде тіліміздегі сөз байлығын жиып-теріп, хатқа түсіріп, іштей
саралап, алуан түрлі сөздіктер жасауға мүмкіндік туды. Қазақ тілі
біліміндегі сөздіктердің құрылысы мен әдістемесі жылдан-жылға
жақсарып келеді.Тіліміздегі сөздерді стильдік арақатынасына қарай іштей
саралай отырып, оларды белгілі бірнормаға келтіру бірінші орынға
қойыла бастады. Бірақ сөздік жасауда қиындық , одан туған олқылықтар
аз болған жоқ. Ең алдымен сөздердің жазылуында бірізділік сақталмай
келеді. Әсіресе, біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің арақатынасы
жөнінде бірыңғай көзқарас болмады. Лұғат жасалмай тұрып, сөздік
құрастыруға болмайтындығын ескерсек, бір сөһздің кейде бірге, кейде
бөлек жазылуы сөздік жасауға үлкен қиындықтар келтіретіндігін түсіну
қиын емес. Көркем шығармаларда орын алған диалектизмдер мен жарыспа
сөздерді орынды-орынсыз кез-келген сөздікке ендіруге жол берілді.
Әдеби тілдің сөздігіне алынатын грамматикалық тұлғалар да күні
бүгінге дейін сараланып болды деуге келмейді. Сөз мағыналарының түп-
төркіні жіктеп бөліп, оларға дәл түсінік беру, сөздердің қолданылу
жүйесін айқындап, стильдік белгі қою, фразалық тіркестерді жай
тіркестерден ажыратып, көрсету т.б. сөздік жасау ісіндегі жауапты
мәселелер болып табылады.
Қазақ лексикографиясы қазақ тіл білімінің өзге салалары
тәрізді негізінен соңғы 50-60 жыл ішінде туып қалыптасты. Ұлт
мәдениетінің дамып, ғылым мен техниканың өркендеуі, әдеби тілдің
қалыптасуы сөздіктердің әр түрін шығаруға жағдай жасады. Революсияға
дейін бізде не бары екі тілді шағын сөздіктер ғана болса, онан
бергі кезеңде 10-15 түрлі сөздік түрлері пайда болды. Солардың
ішінде ең көп шыққан түрі- екі тілді аударма сөздіктер.
Лингвистикалық сөздіктердің түрлері өте-мөте көп. Олар әр алуан
мақсат-мүддеге лайықталып жасалады. Лингвистикалық сөздіктер бір
тілдік, екі тілдік және көп тілдік болып бөлінеді. Түсіндірме
сөздік тілдің өз сөзімен түсіндіріледі. Ал екі немесе көп тілдік
сөздіктер өзге тілдердің сөздерімен түсіндіріледі. Бір тілдік
лингвистикалық сөздіктер академиялық нормативті сөздік және анықтағыш
сөздік болып іштей екі салаға жіктеледі.
Аударма сөздіктер.Қазақ халқының сөз байлығын ең алғаш жинап-
теріп жеке сөздік етіп шығару тәжірибесі өткен ғасырдығ 2 ші
жартысынан бері ғана басталды. Орыстың атақты ғалымдары академик
В.В.Радловтың Түркі тілдерінің сөздігін жасаудағы тәжірибе атты
төрт томдық сөздігі мен профессор Н.И.Ильминскийдің Қазақ тілін
зерттеудегі материалдар деген арнаулы еңбегі ана тіліміздегі
сөздерді жинақтап, сөздік етіп шығарудың үлгілерін көрсетті.
Қазақстанда да екі түрлі сөздік жасау мәселесі кең жолға қойылды.
1945 жылға дейін бастауыш және орта мектептерге арналған екі
тілдік шағын нормативті сөздіктер жасаумен ғана шектеліп келген
болсақ, 1946 жылы екі томдық орысша - қазақша сөздік, ал 1954 жылы
бір томдық Х.Махмудов пен Ғ.Мұсабаевтың шағын Қазақша - орысша
сөздігі басылып шықты.
Терминологиялық сөздіктер. Белгілі біртілдегі ғылым мен техника
саласындағы арнаулы атулардың сөдігі. Терминдер топталып бір сөздік
түрінде де, белгілі бір ғылым саласына байланысты жеке кітап болып
та шыға береді. Мәселен, 1931 жылы шыққан Атаулар сөздігі, 1936 жылы
шыққан Терминологиялық сөздігі ғылым мен техниканың жеке бір
саласына ғана арналған сөздіктер.
Орфографиялық сөздіктер.Емле бір тілдегі дұрыс жазу нормаларын
белгілейді. Ал дұрыс жазудағы негізгі мақсат ойды жазба түрде айқын
етіп, дәл жеткізу. Сол үшін емле ережелерін тұрақтандыру сауатты
жазудың бірден-бір кепілі деп танылады. Неғұрлым көлемді Қазақ
тілінің орфографиялық сөздігі 1953 жылы жарық көрді.
Түсіндірме сөздіктер. Түсіндірме сөздіктің алға қоятын мақсаты-
бір тілдің белгілі дәуірдегі жалпы халықтық стильдік әрі
грамматикалық жан-жақты сипаттамалар беріп, тілдің қазіргі даму
тұрғысындағы сөздік құрамның сан мөлшерін біршама анықтау.
Диалектологиялық сөздіктер.Қазақ халқының ауызекі сөйлеу тілінде
қыруар жергілікті ерекшеліктер бар. Бұлардың көпшілігі фонетика мен
грамматикадан гөрі лексика саласында жиірке ұшырасады.Ж.Досқараевтың
Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктері атты тұңғыш сөздігі 1955 жылы
басылып шықты.
Синонимдік сөздіктер.Әр халықтың тіліндегі мәндес сөздерді
жинақтап, жеке сөздік етіп шығару тәжірибесі озық мәдениетті
елдердің көбінде бар.Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі тұңғыш
рет1962 жылы шықты.
Этимологиялық сөздіктер.Белгілі бір тілдегі сөздердің шығу
төркінін , олардың бастапқы дыбысталу түрі мен мағынасын
анықтайды.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі 1966 жылы жарық
көрді.
Фразеологиялық сөздіктер.Тілдегі сан алуан тұрақты сөз
тіркестерін қамтиды.Қазақ тілінің тұңғыш фразеологиялық сөздігі 1977
жылы І.Кеңесбаевтың авторлығымен жарыққа шықты.
Орфоэпиялық сөздіктер.Сауттылық сөздерді белгілі ережелерге
сәйкес дұрыс жазумен ғана көрінбейді, оларды дұрыс оқумен де
бағаланады.К.Ниеталиеваның Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі 1977
жылы жарық көрді.Сөздікке тәжірибеде жиірек бұзылып айтылып жүрген
15 мыңға жуық сөздер мен сөз тіркестері енген.
Тақырып бойынша сұрақтар.
1.Лексикография дегеніміз не?
2.Сөздіктердің бір-бірінен қандай айырмашылықтары бар?
3.Әрбір сөздіктің қандай ерекшеліктері бар?
Пайдаланылған әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2.Ә.Болғанбаев.Қазқ тілінің лексикологиясы.-А.,1988.
3.І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев., Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
4.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
5.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
№9 Дәріс
Тақырыбы: Фразеологизмдердің зерттелу тарихы.
Мақсаты:Фразеологизмдердің зерттелу тарихына шолу жасай отырып,
оны жан-жақты сипаттау.
Жоспары:
1.Түркі және қазақ фразеологизмдерінің зерттелуі.
2.Қазіргі тіл біліміндегі зерттеу бағыттарына шолу.
3.Ш.Балии,В.Виноградов, Н.Шанский, М.Молотков, В.Телия зерттеу еңбектері.
Фразеология лексикологияның арнаулы бір саласы бола отырып,
тұрақты сөз тіркестерінің түрлерін , олардың құрамы мен құрылысын
және жасалу жолдарын зерттейді.
Қазіргі тіл білімінде фразеологиялық сөз тіркестеріне
лексикалық жақтан ажыратылмайтын, беретін мағынасы құрамындағы
сөздердің мағынасынан тумайтын тұрақты тіркестерін жатқызумен бірге,
мақалдар мен мәтелдер, афоризмдер мен қанатты, нақыл сөздерді де
фразеологияға жатқызуға қалыптасты деуге болады. Бірақ фразеологияға
қатысты терминдер әлі бір ізге келген жоқ. Мысалы, орыс тіл
білімінде В.Виноградов тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерін
құрылысына және құрамындағы сөздердің мағыналарының ұласу дәрежесіне
қарай фразеологиялық тұтастықтар фразеологиялық бірліктер және
фразеологиялық тізбектер деп үш топқа бөліп, мақал, мәтел, және
қанатты сөздерді фразеологиялық единицалардың ешқайсысына жатқызбайды.
Ал қазақ тіл білімінде академик І.Кеңесбаев фразеологиялық
тіркестерді идиомға, фразаға, мақал- мәтел деп топтастырады.
Профессор А.И.Ефимов мақал мен мәтел , қанатты сөздердің тілде
әбден орнығып, қалыптасып кеткенін ескертіп, мақал мен мәтел
сөздерді фразеологиялық единицалардың айрықша түрі ретінде қарайды.
Фразеологиялық тұтастықтарды кейде идиомалар деп те атайды.
І.Кеңесбаев: Идиом тобындағы сөздер өзінің жеке тұрғандағы негізгі
мағынасынан айырылып қалады да, өзара жымдасып, бір ғана негізгі
лексикалық ұғым береді - деп көрсетеді. Қазіргі қазақ тілі деген
еңбегінде. Фразеология деген термин негізінен екі түрлі иағынада
қолданылады.
Бірінші мағынасы, тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін тіл
білімінің саласы деген ұғымда қолданылады.
Екіншісі, бір тілдегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы
дегенді білдіреді.
Фразеология жеріне жеткізе зерттеліп біткен ғылым деп айтуға
болмайды.Мұның шешілмеген даулы мәселелері өте көп. Сондықтан да
соңғы жылдарға дейін мұны жеке пән ретінде арнайы зерттеушілер тым
аз болды. Соңғы 30-40 жыл көлемінде түркі тілдерінде фразеология
проблемалары әжептәуір зерттеліп, бірқатар еңбектер жарық көрді.
Әсіресе, академик І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі
атты көлемді еңбегін тек қазақ тілінде ғана емес, бүкіл
түркітануға қосылған елеулі үлес деп қарауға болады. Автор аталған
сөздіктің Қазақ тілінің фразеологизмдері туралыбөлімінде
фразеологизмдердің теориялық мәселелерін жан-жақты қарастырып, біраз
ілгері дамытқан.
Фразеологизмдерге тән үш түрлі ортақ белгілер бар, бірақ
бұлар бір- бірінен әрдайым ашық ажыратыла бермейді. Бұл белгілер,
әсіресе мағына тұтастығы, біреуінен ап- айқын көрінсе, екіншісінен
көмескі, үшіншілерінен өте солғындау болып кездеседі. Сондықтан
фразеологизмдерді түр-түрге бөліп топтастыру тіл біліміндегі ең
күрделі де қиын мәселелердің бірінен саналады.
Зерттеушілердің бір тобы тұрақты тіркестің біртұтас мағынасы
мен солардың құрамындағы сыңарлардың ара-қатынасына қарай жіктеп
бөлсе, екіншілері құрылым-құрылысы жағынан топтастырады, орыс тіл
білімінде академик В.Виноградовтың классификациясын негізге алып
бөледі. Қазақ тіл білімінде арқау еіп келе жатырмыз. Қазақ тіліндегі
фразеологизмдер де фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік
және фразеологиялық тізбек болып, негізінен үш топқа жіктеледі.
Орыс тіліндегі фразеололгизмдерді зерттеуші Н.М.Шанский аталған
классификацияны қолдай келіп, фразеологиялық оралымдардың төртінші
түрі фразеологиялық сөйлемше деп есептейді.
Тақырып бойынша сұрақтар.
1.Фразеологизм дегеніміз не?
2.Фразеологизмнің зерттелу тарихы жөнінде не білесің?
3.І.Кеңесбаевтың фразеологизм саласына қосқан үлесі айт
4.Фразеология жеріне жеткізе зерттелген ғылым деп ойлайсың ба?
5.Фразеология термині қандай мағынада қолданылады?
Пайдаланылған әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2.Ә.Болғанбайұлы, С.Қалиұлы. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
3.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
4.К.Аханов. Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері.-А.,1995.
5.Г.Сұмағұлов. Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
6.Н.Уәлиев. Фразеология және тілдік норма.,-А,1996.
№13 Дәріс
Тақырыбы:Қазақ фразеологиясының стильдік ерекшеліктері.
Мақсаты:Қазақ фразеологиясының қолданысы мен оның стильдік
ерекшеліктерін көрсету.
Жоспары:
1.Фразеологизмдердің лексикографиялық стильдік сипаттары.
2.Эмоционалды-экспрессивті реңк әсерлеріне қарай тұрақты тіркестердің
түрлі стильдік қабаттары.
3.Ауызекі және қарапайым сөйлеу стиліндегі фразеологизмдердің ара
қатынасы.
Мазмұны:
Фразеологизмдер сөзді жандандырып, тілімізге өткірлік сипат,
ұлттық ажар беретін стильдік мәні айрықша құрал болып саналады.
Тұрақты сөз тіркестері қанатты сөз, мақал-мәтелдер, идиомдар аз
сөзбен көп мағынаны білдіреді, тілдің стильдік сапасын арттырады.
Мақал-мәтел-астарлап, кестелеп айтатын ойдың бейнелі көрінісі.
Мақал көбінесе тиянақталған қорытынды ой ретінде , сөйлем
түрінде келеді.Мысалы, көп сөз - көмір, аз сөз- алтын, жақсыдан үйрен
, жаманнан жирен, аңдамай сөйлеген ауырмай өледі т.б.
Мәтел формасы жағынан бейнелеп сөйлеудің элементі сияқты. Онда
ой аяқталмай келте қайырылады.Ұзын арқау, кең тұсау, ауырдың үстімен,
жеңілдің астымен.
Сөз өнерінің асылы мақал-мәтелдер ақын- жазушылардың стилінің
қалыптасуына ықпал жасайды. Бұл жайында М.Горкий Менің жазуды қалай
үйренгенім жөнінде деген мақаласында былай деп жазады: Асылында,
мақал- мәтелдер еңбекші халықтың тұрмысындағы басынан кешіргенін,
көргенін, саяси-* әлеуметтік тәжірибесін қалыпқа шебер құяды, сол
себепті жазушының бұл материалмен таныуы өте қажет, өйткені бұл
материал бес саусақты жұмып, жұдырығыңды түйгендей сөзді сығымдауға
үйретеді, өзгелердің солай сығымдап айтқан сөздеріндегі астарын аша
біліп, дәуіріміздің міндеттеріне зиянды өлі пікірлерді әшкерелеуге
үйретеді. Өз басым мақалдан көп нәрсе үйрендім, басқаша айтқанда,
ойларымды нақыл сөзбен жұп-жұмыр етіп бере білуді үйрендім.
Фразеологизмдер-сөйлеу тілінде де, жазу тілінде де көп
қолданылатын қажетті құрылыс материалы. Ал оның бейнелегіш-
мәнерлегіштік сипаты әсіресе көркем және публицистикалық шығармаларда
айқын көрінеді. Фразеологизмдер- сөз шеберлері суреткердің көркем
образ жасу үшін қолданатын эмоционалды-экспрессивті құралы.
Ғылыми стильде тұрақты сөз тіркестері образдылық-мәнерлегіштік
қызмет атқармайды, олар көбінесе белгілі бір заттың , ұғымның аты
ретінде жұмсалады. Ал көркем шығармада, публицистикада,
фразеологизмдер белгілі стильдік мақсатта, жалпы халықтық формада
және өңдеумен қолданылады.
Тұрақты сөз тіркестерін жалпы халықтық формада қолдану- жалпыға
танылғн белгілі тәсіл. Бұл тәсіл айтылып не жазылып жеткізілетін
ойға көркемдік сипат беру мақсатын көздейді. Мәселен, жалпы халықтық
формада жұмсалған тұрақты сөз тіркестері автордың тілін жандандырып
мәнерлігін арттырады.
Жалпы халықтық формадағы фразеологизмдер көркем шығармада
кейіпкер тілін ерекшелендіріп, даралық сипат беру мақсатымен де
қолданылады.... Ер қарасы болып, мен де біреудің соңына еріп, сойылын
соққан шығармын.
- Бес саулыққа сатып алған қайыршының кірменің қызы құрырайын
деген екенсің..
- Қырық жетіге сатып алған сенің нең артық менен?
- Құдайға шүкір төрт балам бар.
- Құдай берсе, төрт балаңа бір балам татыр әлі!
- Әркімнен қалған салдақы, бала біте қояр саған!
- Сен етегіңе намаз оқып жүр ме ең, кіші қызың қойшының аузынан
түскендей...
- Қыздырма тілімді.
Бұл мысалдардағы қыл үстінде, сай-сүйегі сырқырау, төбе ашы
тік тұрды, сойылын соғу, қырық жеті, құдайға шүкір, етекке намаз
оқу, аузынан түскендей, ауыз қыздыру дегендер өздерінің бұрынғы
белгілі қалпы мен мағынасында қолданылған.
Фразеологизмдердің ерекшеліктері- мақалдардың қолданылуы бұдан
гөрі өзгешелеу.Мақалдар көбінесе көркем цитат ретінде
пайдаланылды.Мысаллы, Қал қасым келіп отырған соң, Шығанақ мәтелдей
жөнелді.Қаз орғанына семіреді. Қара құс тойғанына семіреді. Біз
қара құс емеспіз. Асқанды айтпа, сасқанды айт, епті айтпа, ниетті
айт деген. Бәрі де болады.Енді орныңнан қозғалма.
Фразеологизмдер – ойды сығымдап, көркем бейнелі жасайтын мәні
бар құрал. Авторлық өңдеу мен қолдануға фразеологизмдер әр түрлі
өзгеріске ұшырап, жаңа көркемдік сапаға ие болады. Мысалы, Қар
төсеніп, мұз жастанып, дамыл алмай жүріп, жылқыға шүйгін болатын
жерді ерте бастан есептеп білетін.
Фразеологизмдердің авторлық өңдеу мен қолданылуының
төмендегідей жолдары бар.
1.Тұрақты сөз тіркестері өзгертілмей, сол қалпында қосымша
мағынаға ие болады.
2.Тұрақты сөз тіркесінің бір компоненті өзгертіліп, жаңа
мазмұнда қолданылады.
3.Тұрақты сөз тіркесінің бір компоненті өзгертіліп өз
мағынасында қолданылады.
Тұрақты сөз тіркесінің құрылысы жағынан өзгеріске ұшырауы-
әсіресе өлең сөзге тән құбылыс.
Әр халықтың өзінің дәстүрлі тіл өнері болады.Жалпы халықтық
тіл қолдану мен жазушылардың тілді қолдану тәсілі бір-бірімен
тығыз байланыста болады.Сөйтіп, көркем шығарма тілі жалпы халықтық
тіл өнерінің жалғасы ретінде дамып жетіледі.
Сөйтіп, фразеологизмдер әр түрлі жолмен жұмсалып,
пайдаланылады.Олар кейде жалпы халықтық форма авторлық өңдеумен
өзгеріп қолданылады.Фразеологизмдерді қолданудағы бұл тәсілдер әр
түрлі стильдік мақсатты көздейді.Сонымен қатар әр жазушы тұрақты
сөз тіркесінің жаңа үлгісін жасап, фразеологиялық қорды байытуда
өздерінің үлесін қосады.
Тақырып бойынша сұрақтар.
1.Фразеологизмдердің стильдік мәні қандай?
2.Фразеологизмдердің қандай ерекшеліктері бар?
3.Фразеологизмдердің қолданылу аясы жөніндегі өз пікір.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.,-А,Санат.,1993.
2.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-
А.,Ғылым,1997.
3.Г.Сұмағұлова.Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
4.Н.Уәлиев.Фразеология және тілдік норма.-А,1998.
5.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы . Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
№14 Дәріс
Тақырыбы: Қазақ фразеологизмдерінің қалыптасуындағы ұлттық маңызы бар
түпдеректер.
Мақсаты: Қазақ ұлтының мәдени өмірінің көрінісі – фразеологичлық қордан
ерекше байқалатындығы. Қазақ фразеологизмдері – халық өмірінің айнасы
екендігі. Әр ұлттың мәдени ағымындағы тілдік құбылыстар тамырланып,
қалыптаскы үшін оның көптеген алғышарттары мен салалары болады. Қазақ
фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері. Ұлттың дәстүрлі мәдениет
үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі тұрақты айтылатын тіркестер.
Мәдени деректер түсінігіндегі – мақал-мәтелдер. Образ әталонға айналған
тұрақты теңеулер тіркесі. Троп түрлеріндегі образды тіркестердің
фразеологизмдерге айналуы.
Жоспар:
1. Қазақ фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері.
2. Ұлттық дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі
тұрақты айтылатын тіркестер.
3. Мәдени деректер түсінігіндегі мақал-мәтелдер.
4. Тұрақты теңеулер тіркесі.
5. Қазақ тіліндегі сөз символдар, символдық мәні бар сөздер мен сөз
тіркестері.
6. Троп түрлеріндегі образды тіркестердің фразеологизмдерге айналуы.
Мазмұны:
Фразеологизмдер – ұлттық тілдің айқындығын, дәлдігін, икемділігін,
бейнелегіштік күшін көрсететін фразеологиялық тұлғалар. Тілдегі мұндай
мағыналас тіркестерді пайдаланып, шығарманың көркем тілінің керегіне жарату
сөз шеберлерінің міндеті. Ал белгілі бір жазушы тіліндегі мағыналас
фраеологизмдерге талдау жасау – оның тұрақты тіркестерді талғап, таңдап
пайдалану принциптері мен озіндік стиліне тән сөз қолдау ерекшеліктерінен
көп мағлұмат береді. Мәселен, пародия, шымшыма шумақтар, әзіл-оспақ
төңірегінде мұндай өзгешеліктер бірден көзге шалынады. Мұндағы
фразеологиялық синонидер үлесі – ойдың тереңдігі мен ішкі қуатын күшейтуде
таптырмайтын тіркестер екендігі. Тегінде көркемдік тұрғысынан көркем
мәтіннің тілдік талдауларының ең сүбелі жері – фразеологизмдер. «мәтін
ішінде мәтін» болатын тұрақты тіркестер табиғаты, окказионалдық қолданыста
тым образддылыққа негізделім,сөйлеу стандартына сай келмей тұрғандай
болады. Бірақ мұнда мына ерекшеліктерге назар аудару керек. Фразеологизмдер
өз табиғатында қоршаған айналаны, дүниені қабылдауда адамның ұлттық мәдени
ойлау ерекшелігін аңғартып жүреді. Рухани әлемнің үзік-үзік бөліктері сол
ұлттың мәдениетінде сақталып қалады.
• Түйені түгімен жұтып, шелектеп арақ ішкен сенен гөрі иманды.
Қартайса да аттан түспей, көштен қалмай келеді (О.Бөкеев).
• Өліспей беріспек емес, тастай қатып, халықтың барша дәулеті
құйылған қазанның құлағынан айрылар сыңай танытпайды
«Мұндағы қазаның құлағынан айрылмау» соны образ, жаңа тіркес, авторлық
қолданыстың сәтті үлгісі. «Қазан» сөзінің коннатациясына орай, соңғы
уақытта қазақ тілінде тұрақталған тіркестер бар. Мысалы: «қара қазанда
қайнап өсу», «қазанның құлағын ұстау», «қазанның құлағынан айырылмау». Абай
фразеологиясын зерттеген ғалым Р.Сыздық «Фразеологизмдер – сандаған жылдар
мен ғасырлардың қазынасы, бұл бір жағынан, екінші жағынан, ол жеке
қаламгердің табысы, еңбегі, ізденісі» - дейді. (1995, 95).
Фразеологиялық материялдар үшін ұлттық мәдени маңызы бар түп деректер
төркінінің бірі – қазақтардың қазіргі интелектуалдық рухани мұрасы екенін
естен шығармау керек.
Авторлық қолданыста окказионал фразеологизмдердің мағыналарында ұлттық
мәдени ойлау ерекшеліктер, стереотиптер арқылы тұтастай ұлт менталдығын
айқындайтын тұрақты тіркестер тобы жиі корінеді. Уақыт өте келе олар
фразеологиялық қорға қосылуы мүмкін.
Тіл арқылы мәдениеттанудың ғылыми бағыттары туралы мынаны айтуға
болады. Ғалымдардың айтуына қарағанда, «мәдениет» сөзіне екі жүзден астам
ғылыми анықтама берілген екен. Әдетте материалдық және рухани деп екіге
бөлінетін бұл ұғымның соңғы жылдары жан-жақты зерттеле бастауы – ұлттың
өркениет заманынында өз орнын анықтауға, өз орнын алуға ұмтылуымен
сипатталады. Бұрынғы кеңестік дәуірдегі «Кеңестік мәдениетке» біріктірілген
көп ұлттың төл мәдениеті (ұлт мәдениеті) біртұтас идеологиядан құтылып, тіл
арқылы өз тамырын туған топырағынан іздестіруде.
Мәдениет көптеген пәндер жиынтығында қарастырылады. Мәселен, қазақ
мәдениеті туралы айтса, көшпелі қазақтың материалдық өндіріс жүйесі, оның
өткен өмірі – тарихымен, жер жағдайы – географиясыиен, дүниетанымы –
философиямен, ойлау жүйесі – психологиямен, өнері - әдебиетімен, т.б.
ғылыми салаларымен ұштасып жатады.
Мәдениеттің рухани түрі ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Бұл
әдетте, дәстүр, дәстүр жалғастығы деп танылады. Соған орай, әр ұлттық
өзіндік бітім-болмысын, қадыр қасиетін, басқалардан ұлт ретінде
айырмашылықтарын, бүгінгі тілмен айтсақ, менталитетіне қарап ажыратады.
Мәдениет пен өркениет (цевилизация) кей тұста бірінің орнына бірі
ауыстырылып қолданыла береді. Тіпті мағыналас болып кеткендей. Алайда бұл
екі сөзді шатыртырмау керек. ХХ ғасыр өркениет ғасыры десек, бұл кездегі
мәдениет өзіндік ерекшеліктерімен басқалай дамыды. Өркениеттілікке тән
жағдай қоғамның жоғары әлеуметтік, материалдық дамуы десек, мәдениет ұғымы
бұл арада ұлттық рухани түсіністіктен табылады.
Бірақ белгілі жағдаймен қазақ ұлтының рухани мәдениетінің дамуында кері
үрдіс пайда болды. Үзіле жаздаған дәстүр жалғастығы, салт ұғымдары дәл
бүгінгі таңда ана тілі арқылы өзіндік мәдени таным түсінігін қайтадан
түгендеуде.
Бұл ретте тұтастай мәдениет деген ұғымды қалыптастыратын материалдық
және рухани мәдениет үлгілері бір-бірімен тығыз байланысты. Бұлар ешуақытта
өз бетімен бөлек дамымайды. Өркениеттің қай сатысында болмасын рухани жіне
материалдық мәдениет ұдайы бірін-бірі толықтырып отырады. Бірақ кейде
өркениет мықтап дамығанда оның адамзат қоғамына әкелетін түрлі зияндарынан
бастап, ұлт тілі мен мәдениетіне төндірген қаупі де болады. Мәселен, аз
ұлттың жойылуы, аты-жөнінің өзгеруі, рухани мәдениеттің сақталмауы, ары
қарай жасалмауы т.б..
Қазақ халқанаң ұлттық ерекшеліктерін итанып білу үшін кейбір
факторларды ескеру керек. Олар: мотивациялық және танымдық. Қазақ еліндегі
дала заңдарының ерекше ықпалымен қалыптасқан рухани мәдениеттің бертін келе
дәстүр жалғастығы биігіне көтерілуі және оның өміршең боп сақталуы тек
тілге ғана қатысты. Демек, мәдениеттің қай түрін алсақ та, оның түрі мен
мазмұны тек сөз арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілген. Енденше тіл арқылы
мәдениеттану – ұлттың, халықтың кешегісі мен бүгінгісін тану.
Сұрақтар:
1. Фразеологизмдер ұттық тілдің қандай ерекшеліктерін көрсетеді?
2. Абай фразеологиясын зерттеген ғалым?
3. Көркем мәтіннің тілдік талдауларының ең сүбелі жері?
4. Фразеологиялық материалдар үшін ұлттық мәдени маңызы бар түп
деректер төркінінің бірі.
5. Фразеологиялық материлдардың мәдени деректер түсінігіне жататын
қазақ тіліндегі ұлан-ғайыр паремиологиялық қор.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. – А.:
Санат, 1993.
2. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Ғалым, 1977.
3. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің
стилистикасы – А., 2005.
4. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – А., 1998.
5. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі – А., 1995.
6. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері –
А.,1998.
7. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
8. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма – А., 1998.
Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және
зерттеулер). – А.: Тоғанай
№15 Дәріс
Тақырыбы: Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы.
Мақсаты: Көркем әдебиет тілі мен фразеологизмдердің стильдік қолданысы
мәселелерінің зерттелуіне шолу. Көркем әдебиет тіліне тән ерекшелік – оның
коп стильдігі екендігі. Фразеологизмдер ойды әсерлі берудің негізгі
тәсілдері. Көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кейіпкер тілі,
авторлық баяндау, диалог, монолог, пейзаждық суреттеулерде қолданылуы.
Қөркем әдебиет тілінің өзіндік ішкі формасының болуы. Көркем проза
фразеологизмдердің стильдік жақтан саралау.
Жоспар:
1. Көркем әдебиет тілі мен фразеологизмдердің стильдік қлданысы
мәселелерінің зерттеуі.
2. Көркем әдебиет тіліне тән ерекшелік – оның көп стильдігі.
3. Көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кейіпкер тілі,
авторлық баяндау, диалог, монолог, пейзаждық суреттеулерде
қолданылуы.
4. Көркем әдебиет тілінің өзіндік ішкі формасы.
5. Көркем проза фразеологизмдердің стильдік жақтан саралау.
Мазмұны:
Тілдің әрі ұтымды, әрі сымбатты байлықтарының біразы – тұрақты
тіркестер: мақал-мәтелдер, фразеологиялық тірестер, қанатты сөздер.
Бұларды әсіресе көркем әдебиетте, публицистикалық әдебиетте, көпшілікке
арналған лекция, әңгімелерде мол пайдаланады.
«Жел үп етсе болғаны, қалың қамыстай тары сыбдыр қағып, сыбыр сала
жөнеледі» (Ғ.Мұстафин) тәрізділер көркем әдебиет стиліне тән. Шаруаларға
тары өндіру туралы жасаған баяндамада солай сөйлеу ерсі болар еді. Бірақ
баяндама, лекция, әңгіме тілін жандандыру үшін әдеби тілде бар кестелі
сөздерді иайдаланудың ешқандай ерсілігі жоқ, қайта олар ұтымды сөздің аса
керекті элементтері болады. Олар мыналар:
Мақал-мәтелдер – халық даналығының айнасы, оларды тудырған халықтың
тіл байлығының алтын қазынасы. Мақал-мәтелдердің көбі өмір шындығының
қорытындысы, іс-әрекеттің ережесі болып келеді. Олардың «бәрі заңның,
өсиеттің, ереженің күшіндей күші бар қысқа-қысқа нақыл сөзге айналып, тілде
сақталып қалады».
Мақал-мәтелдер аз сөзді, терең мағыналы әрі ұтымды болатындықтан,
сөйлеген сөзде пайдалана беру керек-ақ. «Сөздің көркі – мақал, жүздің көркі
– сақал» дегендей, мақал-мәтел сөзіңе әр береді.
Қазақ мақал-мәтелдерінің бәрі бірдей ұстамды емес: біздің қазіргі
идеологиямызға жанасымды, тәрбиелік мәні мәні зор өнегелілері бар да, ескі
өмірдің кертарпалары шығарған ұстамсыздары да бар. Оларды таңдап, талғап
орынды жерінде пайдалану керек. Осы талаптар тұрғысынан кейбір өткір
нақылдары керісінше, не аздап өзгеріс енгізіп, қазіргі өмірге жанасымы етіп
пайдалануға да болады. Орасша «Один в поле не воин» - «И один в поле не
воин» деп өзгертіп айтқанындай, С. Мұқанов «Құрылыс жырында»:
«Құм жиылып тас болып,
Құл жиылып бас болып,
Шаруа ұстап ел болып...» - деп жазыпты.
Фразеологиялық тіркес – қісінің ойын мәнерлі түрде айту үшін
жұмсалатын сөздер тобы. Ондай тіркестер әдетте тұрақты болады. Олар
«идиомалық тіркес», «фразалық тіркес» деп екіге бөлінеді. Идиомалардың
білдіретін мағыналарына олардың құрамындағы сөздердің мағыналары
қатынаспайды, мүлде басқа мағынада, сол тұрақты қалпында ойды әсерлі,
көрікті етіп айту үшін жұмсалады; олар мынадай тіркестер: қара қылды қақ
жару, қой үстіне боз торғацй жұмыртқалау, жүрегі шайылу, қас пен көздің
арасында, қой аузынан шөп алмау, тіс қаққан, сіркесі су көтермеу, аузымен
орақ ору.
Фразалық тұрақты тіркестер де ауыспалы мағынада жұмсалады. Олардың
идиомалық тіркестерден айырмашылығы – құрамындағы сөздердің (не бірінің)
әдепкі мағынасы айтылған ойға қатысты болады. Мысылы: тіл алмау, көз қырын
салу, жаны ашу, түймедейді түйедей ету, басына әңгір таяқ ойнату, үрейін
ұшыру, тасы өрге домалау, жар құлағы жастыққа тимеу, тырнақ астынан кір
іздеу. Бұл топқа мынындай тіркестер де енеді: аузынан тастамау, қайратқа
міну, күш жұмсау, қолқабыс ету, шамасы келмеу, қолынан келмеу, көзі түсу,
басы қату, ойын бөлу, есіне салу, көңіліне келу.
Фразеологиялық тіркестерді қолдана білу – тіл білудің бір белгісі.
Халық тілін жақсы білетін кісі тілдің осы байлығында молынан, дұрыс қолдану
арқылы ой өрнегін түрлендіріп, ұтымды, түсінікті, ықшамды етіп салады.
Сондықтан әрбір мәдениетті, сауатты кісі, тілге шешен болғысы келген оқушы,
студент халық тіліндегі тұрақты тіркестерді көңілге тоқи жүріп пайдалануы
тиіс.
Идиома, фразалық тіркестердің бір тілде қалыптасқан құрамын жөн-
жорығы жоқ, өзгертіп айтып, жазуға болмайды. Мысалы, «Табан астында»
дегенді «табан аузында», «қаға берісте қалып қойды» дегенді «қаға беріске
қарай айнала берді»(С. Шаймерденов) тәрізділер кездеседі. Мұндай ойсыраған
кемшілік жоқ, сонда да ол айтқанда «аяқты» дәл баспай, сол қия басқандық
байқалмай ма? Біз үшін сондай елеусіз сәл-пәлдің үлкен мәні бар. Мүмкін
болғанша тұрақты тіркестердің тобын жазбауға тырысу керек. Дәлдікке бой
ұрған кісі үшін «екі көзімді төрт қылды» (сағындырды) дегеннің сөздерін
өзгертіп, орнын ауыстырып айтудың жөні жоқ. Тек өлеңді сөйлемде ұйқас үшін
ол сөздер басқаша құрылуы мүмкін:
Төрт қылып екі көзді сағындырып
Жүр екен біздің қалқа қандай жерде!
(Б. Майлин)
Өзім жоқта орныма шөп сап қойып,
Ақ жүзімді ел-жұртқа қылма салық.
(Абай)
Бір тілде бар идиомалық тіркестерді екінші тілде сөзбе-сөз аударуға
болмайды. өйткені олардың білдіретін мағыналары құрамындағы сөздердің
мағыналарынан құрылмайды, мүлде басқа ауыспалы мағынаны білдіреді. «Вот,
где собака зарыта» дегенді Ленин томдарының аудармысында – «мәсленің түйіні
осында жатыр» деп дұрыс аударған. Сонымен қатар оны «Иттің көмілген жері
міне осы» деп те аудару кездеседі.
Соңғы жылдары аударма арқылы қазақ тілінде «ештен кеш жақсы», «балық
та емес, ет те емес», «қасқыр да тоқ, қой да аман», «талабы зор-ақ, тағдыры
– дозақ» (охота смертная, да участь горькая), «ауыр жүкке жегілме, жегіле
қалсаң, егілме» (взялся за гуж – не говори, что не дюж) тәрізділер аударма
арқылы еніп жүр.
Көркем әдебиет шеберлерінің жазғандарында тұрақты тіркестер құрамын
әдейі өзгертіп, не араларына басқа сөздерді қосып айту кездеседі, бірақ
олардың көбінде ерекше стильдік өң болады. Мысалы, орыс тілінде «взглянуть
с высоты своего величия» дегенді Чехов: «взглянул на мир с высоты своего
подлости» деп жазыпды. Сол сияқты «көзімнің жасы көл болды» дегенді
күшейтіп айту үшін С.Торайғыров: «еөз жасым көктен құйған жауын еді» деп
жазады.
Жауабың бүгін-кеше болмаған соң,
Көз жасым көктен құйған жауын еді.
Поэзия тілінде «жүні жығылды», «соққы жеді» тіркестерінің құрамы
өзгеше болыпта кездеседі.
Сұрақтар:
1. Фразеологизмдердің идиомалық тіркестерден айырмашылығы.
2. Көркем әдебиетте тұрақты тіркестердің құрамының өзгеруі.
3. «Көз жасым көктен құйған жауын еді» деп Торайғыров қай фразеологизмді
өзгертті?
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің
стилистикасы – А., 2005.
2. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – А., 1998.
3. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі – А., 1995.
4. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері –
А.,1998.
5. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
6. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма – А., 1998.
7. Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі
және зерттеулер). – А.: Тоғанай Т,2004.
№1 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Сөздің анықтамасы
Мақсаты: Сөзге анықтама берудің қиындығын меңгеру. Сөзді
лексикалық-семантикалық жүйе жағынан қарастыру.
Жоспары: 1. Сөзге анықтама берудің қиындығы.
2. Сөздің мазмұны
3. Сөзге тән белгілер
4. Лексика-семантикалық жүйе
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Сөз дегеніміз не?
2. Сөздің лексикалық және грамматикалық жағы дегеніміз не?
3. Тіл-тілде сөз формасының неше түрі бар?
4. Сөз варианттары дегеніиіміз не?
5. Сөздің лексикалық мағынасының грамматикалық мағынадан айырмашылығы.
Пайданылған әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі» Алматы.1962
2. М. Белбаева «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы» Алматы. 1976
3. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері»
4. Ә. Болғанбайұлы, Ғ. Қалиұлы «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
мен фразеологиясы » Алматы. Санат 1997
№2 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы:Сөз мағынасының өзгеру себептері
Мақсаты::Сөз мағынасының өзгеруінің, оның жаңа мағынаға ие болуының
себептерін қарастыру. Сөз мағынасын функционалды семантика заңы бойынша
қарастыру
Жоспары:Сөз мағынасы өзгеруінің, жаңа мағына иеленуінің сыртқы
(экстралингвистикалық) және (лингвимстикалық) себептер болатындығы.
Ауыспалы мағынасы тудыратын тәсілдер. Сөз мағынасының функционалды
семантика заңы бойынша да өзгеретіндігі.
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Сөз мағынасының өзгеруінің неше түрі бар?
2. Лингвистикалық себеп дегеніміз не?
3. Сөз мағынасының ауысуы, келтірінді мағынада жұмсалуы қандай тісілдер
арқылы іске асады?
4. Метафора тәсілі дегеніміз не?
Пайданылған әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі» Алматы.1962
2. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері»
Қосымша әдебиеттер:
1. И.В Арнольд. «Лексикология современного языка» М. 1959
2. А. А. Реформатский «Введения в языковедения» М. 1967
№3 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Көп мағыналылық.Омонимдер.
Мақсаты: Лексикалық мағыналардың түрлерін қарастыру Сөздердің мағыналық
қатысына қарай жіктелуін қарастырыу.Омонимдердің жасалу жолдары мен
типтерін анықтау.
Жоспары:
1. Лексикалық мағыналардың түрлері: тура (номинативті) мағына
фразеологиялық байлаулы мағына,синтаксистік шартты мағына
2.Сөз мағыналары н затпен, құбылыспен байланысу сипатына қарай,
функциялық- стильдік реңктеріне қарай топтастыр
3. Сөздердің мағыналық қатысына қарай жіктеліуі
4. Омонимдердің көп мағыналы сөздерден айырмашылығы. Омонимдердің
жасалу жолдары. Омонимдердің типтері.
Тақырып бойынша сұрақтар
1. Полисемия дегеніміз не?
2. Фразеологиялық байлаулы мағына дегеніміз не?
3. Сөздің тура және номинативті мағынасы?
4. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің айырмашылығы
Пайданылған әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі» Алматы.1962
2. Ә. Болғанбаев «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы» Алматы. 1988
3. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері» Алматы. Санат 1993
4. К. Аханов «Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері» Алматы. 1955
№4 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Синонимдер. Антонимдер.
Мақсаты: Синонимдер мен антонимдердің өзіндік ерекшеліктерін
қарастыру, дисфелизм, эвфелизм, табу құбылысына кеңінен тоқталу.
Жоспары: Синонимдердің айырым белгілері. Синонимдік қатар және
доминант. Синонимдердің мағыналық, контекстік, стильдік реңктері.
Синонимдердің жасалу жолдары. Антонимдердің ерекшеліктері, жасалу жолдары.
Табу. Эвфелизм. Дисфелизм.
Бекіту сұрақтары:
1. Синоним және синонимдік қатар дегеніміз не?
2. Синоним мен омонимнің өзіндік ерекшеліктері.
3. Синонимдер мен антонимдердің пайда болу жолдары.
4. Табу, эвфемизм, дисфемизм дегеніміз не?
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы. – А: Санат, 1997
2. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
№5 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі лекцикасының шығу арналары.
Мақсаты: Қазақ тілінің негізгі сөздік қоры және сөздік құрамымен
танысу, ерекшелігін көрсету.
Жоспары: Қазақ тілінің сөздік құрамы мен негізгі сөздік қоры. Сөздік
құрамының жалпы сипаты. Негізгі сөздік қордың басты белгілері. Негізгі
сөздік қор мен сөздік құрамның арақатынасы. Түркі тілдеріне ортақ сөздер.
Бекіту сұрақтары:
1. Түркі тілдерінің тектестігін дәлелдейтін ортақ сөздердің қандай
түрлері бар?
2. Актив және пассив сөздер дегеніміз не?
3. Сөздік құрамның толығу жолдарын ата?
4. Күрделі сөздер, қос сөздер, біріккен сөз ерекшелегі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы. – А: Санат, 1997
2. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
3. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
№6 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Өзге тілдерден енген сөздер.
Мақсаты: Бүгінгі күні тілімізде қолданылып жүрген өзге тілдерден
енген сөздердің ерекшелігін, тілдегі орны мен қолданылуын талдау.
Жоспары: Монғол тілдерінен енген сөздер. Араб, парсы тілдерінен енген
сөздер. Орыс тілінен енген сөздер. Кірме сөздердің лексикалық,
семантикалық, фонетикалық және грамматикалық жағынан игерілуі.
Бекіту сұрақтары:
1. Орыс тілінен енген сөздер, олардың қолданылуы туралы айт.
2. Кірме сөздер категориясы дегеніміз не?
3. кірме сөздердің фонетикалық, морфологиялық ерекшеліктері.
4. Кірме сөздердің қолданылу аясы, пассив және активтілігі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы. – А: Санат, 1997
2. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
3. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
№7 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі лексикасының стильдік мәні..
Мақсаты:Қазақ тіліндегі лексиканың пайда болуымен , шығу
арналарын жан-жақты ашып көрсету.
Жоспары:
1.Ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктері.
2.Әдеби тілге тән басты белгілер.
3.Әдеби тілдің стильдік тармақтары.
4.Тілдік стиль туралы ұғым.
Тақырып бойынша сұрақтар.
1.Ортақ тіл дегеніміз қандай тіл?
2.Ауызша және жазбаша сөйлеу тілінің ерекшелігі неде ?
3 .Тіл нормасы дегеніміз не?
4.Әдеби тілдің қандай белгілерін білесің?
Пайдаланылған әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А..Санат,1993.
2.Ә.Болғанбаев.Қазақ тілінің лексикологиясы.-А.,1988
3.І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев.,Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
4.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеолгиясы.-А.,Санат,1997.
5.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
№8 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы:Лексикография.
Мақсаты:Тілдегі сөздердің жиналуы мен сөздіктердің жасалуы
жөнінде мәліметтер беру.
Жоспары:
1.Түсіндірме сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.
2.Аударма сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.
3.Терминологиялық сөздік,диалектологиялық сөздіктердің жасалу мақсаты,
практикалық мәні.
4.Фразеологиялық,синонимдер сөздігі.
5.Орфоэпиялық,тарихи сөздіктер.
6.Этимологиялық сөздік.
Тақырып бойынша сұрақтар.
1.Лексикография дегеніміз не?
2.Сөздіктердің бір-бірінен қандай айырмашылықтары бар?
3.Әрбір сөздіктің қандай ерекшеліктері бар?
Пайдаланылған әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2.Ә.Болғанбаев.Қазқ тілінің лексикологиясы.-А.,1988.
3.І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев., Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
4.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
5.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
№9 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Фразеологизмдердің зерттелу тарихы.
Мақсаты:Фразеологизмдердің зерттелу тарихына шолу жасай отырып,
оны жан-жақты сипаттау.
Жоспары:
1.Түркі және қазақ фразеологизмдерінің зерттелуі.
2.Қазіргі тіл біліміндегі зерттеу бағыттарына шолу.
3.Ш.Балии,В.Виноградов, Н.Шанский, М.Молотков, В.Телия зерттеу еңбектері.
Тақырып бойынша сұрақтар.
1.Фразеологизм дегеніміз не?
2.Фразеологизмнің зерттелу тарихы жөнінде не білесің?
3.І.Кеңесбаевтың фразеологизм саласына қосқан үлесі айт
4.Фразеология жеріне жеткізе зерттелген ғылым деп ойлайсың ба?
5.Фразеология термині қандай мағынада қолданылады?
Пайдаланылған әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2.Ә.Болғанбайұлы, С.Қалиұлы. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
3.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
4.К.Аханов. Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері.-А.,1995.
5.Г.Сұмағұлов. Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
6.Н.Уәлиев. Фразеология және тілдік норма.,-А,1996.
№13 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы:Қазақ фразеологиясының стильдік ерекшеліктері.
Мақсаты:Қазақ фразеологиясының қолданысы мен оның стильдік
ерекшеліктерін көрсету.
Жоспары:
1. Фразеологизмдердің лексикографиялық стильдік сипаттары.
2. Эмоционалды-экспрессивті реңк әсерлеріне қарай тұрақты тіркестердің
түрлі стильдік қабаттары.
3. Ауызекі және қарапайым сөйлеу стиліндегі фразеологизмдердің ара
қатынасы.
Тақырып бойынша сұрақтар.
1.Фразеологизмдердің стильдік мәні қандай?
2.Фразеологизмдердің қандай ерекшеліктері бар?
3.Фразеологизмдердің қолданылу аясы жөніндегі өз пікір.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.,-А,Санат.,1993.
2.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-
А.,Ғылым,1997.
3.Г.Сұмағұлова.Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
4.Н.Уәлиев.Фразеология және тілдік норма.-А,1998.
5.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы . Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
№14 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Қазақ фразеологизмдерінің қалыптасуындағы ұлттық маңызы бар
түпдеректер.
Мақсаты: Қазақ ұлтының мәдени өмірінің көрінісі – фразеологичлық қордан
ерекше байқалатындығы. Қазақ фразеологизмдері – халық өмірінің айнасы
екендігі. Әр ұлттың мәдени ағымындағы тілдік құбылыстар тамырланып,
қалыптаскы үшін оның көптеген алғышарттары мен салалары болады. Қазақ
фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері. Ұлттың дәстүрлі мәдениет
үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі тұрақты айтылатын тіркестер.
Мәдени деректер түсінігіндегі – мақал-мәтелдер. Образ әталонға айналған
тұрақты теңеулер тіркесі. Троп түрлеріндегі образды тіркестердің
фразеологизмдерге айналуы.
Жоспар:
1. Қазақ фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері.
2. Ұлттық дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі
тұрақты айтылатын тіркестер.
3. Мәдени деректер түсінігіндегі мақал-мәтелдер.
4. Тұрақты теңеулер тіркесі.
5. Қазақ тіліндегі сөз символдар, символдық мәні бар сөздер мен сөз
тіркестері.
6. Троп түрлеріндегі образды тіркестердің фразеологизмдерге айналуы.
Сұрақтар:
1. Фразеологизмдер ұттық тілдің қандай ерекшеліктерін көрсетеді?
2. Абай фразеологиясын зерттеген ғалым?
3. Көркем мәтіннің тілдік талдауларының ең сүбелі жері?
4. Фразеологиялық материалдар үшін ұлттық мәдени маңызы бар түп деректер
төркінінің бірі.
5. Фразеологиялық материлдардың мәдени деректер түсінігіне жататын қазақ
тіліндегі ұлан-ғайыр паремиологиялық қор.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. – А.:
Санат, 1993.
2. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Ғалым, 1977.
3. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің
стилистикасы – А., 2005.
4. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – А., 1998.
5. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі – А., 1995.
6. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері –
А.,1998.
7. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
8. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма – А., 1998.
Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі
және зерттеулер). – А.: Тоғанай
№15 Тәжірибелік сабақ
Тақырыбы: Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы.
Мақсаты: Көркем әдебиет тілі мен фразеологизмдердің стильдік қолданысы
мәселелерінің зерттелуіне шолу. Көркем әдебиет тіліне тән ерекшелік – оның
коп стильдігі екендігі. Фразеологизмдер ойды әсерлі берудің негізгі
тәсілдері. Көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кейіпкер тілі,
авторлық баяндау, диалог, монолог, пейзаждық суреттеулерде қолданылуы.
Қөркем әдебиет тілінің өзіндік ішкі формасының болуы. Көркем проза
фразеологизмдердің стильдік жақтан саралау.
Жоспар:
1. Көркем әдебиет тілі мен фразеологизмдердің стильдік қлданысы
мәселелерінің зерттеуі.
2. Көркем әдебиет тіліне тән ерекшелік – оның көп стильдігі.
3. Көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кейіпкер тілі, авторлық
баяндау, диалог, монолог, пейзаждық суреттеулерде қолданылуы.
4. Көркем әдебиет тілінің өзіндік ішкі формасы.
5. Көркем проза фразеологизмдердің стильдік жақтан саралау.
Сұрақтар:
1. Фразеологизмдердің идиомалық тіркестерден айырмашылығы.
2. Көркем әдебиетте тұрақты тіркестердің құрамының өзгеруі.
3. «Көз жасым көктен құйған жауын еді» деп Торайғыров қай фразеологизмді
өзгертті?
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің
стилистикасы – А., 2005.
2. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – А., 1998.
3. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі – А., 1995.
4. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері –
А.,1998.
5. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
6. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма – А., 1998.
7. Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі
және зерттеулер). – А.: Тоғанай Т,2004.
№1 СОӨЖ
Тақырыбы: Сөздің анықтамасы
Мақсаты: Сөзге анықтама берудің қиындығын меңгеру. Сөзді
лексикалық-семантикалық жүйе жағынан қарастыру.
Жоспары:
1. Сөзге анықтама берудің қиындығы.
2. Сөздің мазмұны
3. Сөзге тән белгілер
4. Лексика-семантикалық жүйе
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Сөз дегеніміз не?
2. Сөздің лексикалық және грамматикалық жағы дегеніміз не?
3. Тіл-тілде сөз формасының неше түрі бар?
4. Сөз варианттары дегеніиіміз не?
5. Сөздің лексикалық мағынасының грамматикалық мағынадан айырмашылығы.
Пайданылған әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі» Алматы.1962
2. М. Белбаева «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы» Алматы. 1976
3. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері»
4. Ә. Болғанбайұлы, Ғ. Қалиұлы «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
мен фразеологиясы » Алматы. Санат 1997
№2 СОӨЖ
Тақырыбы:Сөз мағынасының өзгеру себептері
Мақсаты::Сөз мағынасының өзгеруінің, оның жаңа мағынаға ие болуының
себептерін қарастыру. Сөз мағынасын функционалды семантика заңы бойынша
қарастыру
Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Сөз мағынасының өзгеруінің неше түрі бар?
2. Лингвистикалық себеп дегеніміз не?
3. Сөз мағынасының ауысуы, келтірінді мағынада жұмсалуы қандай тісілдер
арқылы іске асады?
4. Метафора тәсілі дегеніміз не?
Пайданылған әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі» Алматы.1962
2. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері»
Қосымша әдебиеттер:
1. И.В Арнольд. «Лексикология современного языка» М. 1959
2. А. А. Реформатский «Введения в языковедения» М. 1967
№3 СОӨЖ
Тақырыбы: Көп мағыналылық.Омонимдер.
Мақсаты: Лексикалық мағыналардың түрлерін қарастыру Сөздердің мағыналық
қатысына қарай жіктелуін қарастырыу.Омонимдердің жасалу жолдары мен
типтерін анықтау.
Жоспары:
1. Лексикалық мағыналардың түрлері: тура (номинативті) мағына
фразеологиялық байлаулы мағына,синтаксистік шартты мағына
2.Сөз мағыналары н затпен, құбылыспен байланысу сипатына қарай,
функциялық- стильдік реңктеріне қарай топтастыру.
3. Сөздердің мағыналық қатысына қарай жіктеліуі
4. Омонимдердің көп мағыналы сөздерден айырмашылығы. Омонимдердің
жасалу жолдары. Омонимдердің типтері.
Тақырып бойынша сұрақтар
1. Полисемия дегеніміз не?
2. Фразеологиялық байлаулы мағына дегеніміз не?
3. Сөздің тура және номинативті мағынасы?
4. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің айырмашылығы
Пайданылған әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі» Алматы.1962
2. Ә. Болғанбаев «Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы» Алматы. 1988
3. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері» Алматы. Санат 1993
4. К. Аханов «Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері» Алматы. 1955
№4 СОӨЖ
Тақырыбы: Синонимдер. Антонимдер.
Мақсаты: Синонимдер мен антонимдердің өзіндік ерекшеліктерін
қарастыру, дисфелизм, эвфелизм, табу құбылысына кеңінен тоқталу.
Жоспары: Синонимдердің айырым белгілері. Синонимдік қатар және
доминант. Синонимдердің мағыналық, контекстік, стильдік реңктері.
Синонимдердің жасалу жолдары. Антонимдердің ерекшеліктері, жасалу жолдары.
Табу. Эвфелизм. Дисфелизм.
Бекіту сұрақтары:
5. Синоним және синонимдік қатар дегеніміз не?
6. Синоним мен омонимнің өзіндік ерекшеліктері.
7. Синонимдер мен антонимдердің пайда болу жолдары.
8. Табу, эвфемизм, дисфемизм дегеніміз не?
Пайдаланылған әдебиеттер:
3. Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы. – А: Санат, 1997
4. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
5. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
№5 СОӨЖ
Тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі лекцикасының шығу арналары.
Мақсаты: Қазақ тілінің негізгі сөздік қоры және сөздік құрамымен
танысу, ерекшелігін көрсету.
Жоспары: Қазақ тілінің сөздік құрамы мен негізгі сөздік қоры. Сөздік
құрамының жалпы сипаты. Негізгі сөздік қордың басты белгілері. Негізгі
сөздік қор мен сөздік құрамның арақатынасы. Түркі тілдеріне ортақ сөздер.
Бекіту сұрақтары:
5. Түркі тілдерінің тектестігін дәлелдейтін ортақ сөздердің қандай
түрлері бар?
6. Актив және пассив сөздер дегеніміз не?
7. Сөздік құрамның толығу жолдарын ата?
8. Күрделі сөздер, қос сөздер, біріккен сөз ерекшелегі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
4. Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы. – А: Санат, 1997
5. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
6. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
№6 СОӨЖ
Тақырыбы: Өзге тілдерден енген сөздер.
Мақсаты: Бүгінгі күні тілімізде қолданылып жүрген өзге тілдерден
енген сөздердің ерекшелігін, тілдегі орны мен қолданылуын талдау.
Жоспары: Монғол тілдерінен енген сөздер. Араб, парсы тілдерінен енген
сөздер. Орыс тілінен енген сөздер. Кірме сөздердің лексикалық,
семантикалық, фонетикалық және грамматикалық жағынан игерілуі.
Бекіту сұрақтары:
5. Орыс тілінен енген сөздер, олардың қолданылуы туралы айт.
6. Кірме сөздер категориясы дегеніміз не?
7. кірме сөздердің фонетикалық, морфологиялық ерекшеліктері.
8. Кірме сөздердің қолданылу аясы, пассив және активтілігі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
4. Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы. – А: Санат, 1997
5. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
6. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
№7 СОӨЖ
Тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі лексикасының стильдік мәні..
Мақсаты:Қазақ тіліндегі лексиканың пайда болуымен , шығу
арналарын жан-жақты ашып көрсету.
Жоспары:
1.Ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктері.
2.Әдеби тілге тән басты белгілер.
3.Әдеби тілдің стильдік тармақтары.
4.Тілдік стиль туралы ұғым.
Тақырып бойынша сұрақтар.
1.Ортақ тіл дегеніміз қандай тіл?
2.Ауызша және жазбаша сөйлеу тілінің ерекшелігі неде ?
3 .Тіл нормасы дегеніміз не?
4.Әдеби тілдің қандай белгілерін білесің?

Пайдаланылған әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А..Санат,1993.
2.Ә.Болғанбаев.Қазақ тілінің лексикологиясы.-А.,1988
3.І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев.,Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
4.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеолгиясы.-А.,Санат,1997.
5.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
№8 СОӨЖ
Тақырыбы:Лексикография.
Мақсаты:Тілдегі сөздердің жиналуы мен сөздіктердің жасалуы
жөнінде мәліметтер беру.
Жоспары:
1.Түсіндірме сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.
2.Аударма сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.
3.Терминологиялық сөздік,диалектологиялық сөздіктердің жасалу мақсаты,
практикалық мәні.
4.Фразеологиялық,синонимдер сөздігі.
5.Орфоэпиялық,тарихи сөздіктер.
6.Этимологиялық сөздік.
Тақырып бойынша сұрақтар.
1.Лексикография дегеніміз не?
2.Сөздіктердің бір-бірінен қандай айырмашылықтары бар?
3.Әрбір сөздіктің қандай ерекшеліктері бар?
Пайдаланылған әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2.Ә.Болғанбаев.Қазқ тілінің лексикологиясы.-А.,1988.
3.І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев., Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
4.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
5.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
№9 СОӨЖ
Тақырыбы: Фразеологизмдердің зерттелу тарихы.
Мақсаты:Фразеологизмдердің зерттелу тарихына шолу жасай отырып,
оны жан-жақты сипаттау.
Жоспары:
1.Түркі және қазақ фразеологизмдерінің зерттелуі.
2.Қазіргі тіл біліміндегі зерттеу бағыттарына шолу.
3.Ш.Балии,В.Виноградов, Н.Шанский, М.Молотков, В.Телия зерттеу еңбектері.
Тақырып бойынша сұрақтар.
1.Фразеологизм дегеніміз не?
2.Фразеологизмнің зерттелу тарихы жөнінде не білесің?
3.І.Кеңесбаевтың фразеологизм саласына қосқан үлесі айт
4.Фразеология жеріне жеткізе зерттелген ғылым деп ойлайсың ба?
5.Фразеология термині қандай мағынада қолданылады?
Пайдаланылған әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2.Ә.Болғанбайұлы, С.Қалиұлы. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
3.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
4.К.Аханов. Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері.-А.,1995.
5.Г.Сұмағұлов. Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
6.Н.Уәлиев. Фразеология және тілдік норма.,-А,1996.
№13 СОӨЖ
Тақырыбы:Қазақ фразеологиясының стильдік ерекшеліктері.
Мақсаты:Қазақ фразеологиясының қолданысы мен оның стильдік
ерекшеліктерін көрсету.
Жоспары:
4. Фразеологизмдердің лексикографиялық стильдік сипаттары.
5. Эмоционалды-экспрессивті реңк әсерлеріне қарай тұрақты тіркестердің
түрлі стильдік қабаттары.
6. Ауызекі және қарапайым сөйлеу стиліндегі фразеологизмдердің ара
қатынасы.
Тақырып бойынша сұрақтар.
1.Фразеологизмдердің стильдік мәні қандай?
2.Фразеологизмдердің қандай ерекшеліктері бар?
3.Фразеологизмдердің қолданылу аясы жөніндегі өз пікір.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.,-А,Санат.,1993.
2.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-
А.,Ғылым,1997.
3.Г.Сұмағұлова.Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
4.Н.Уәлиев.Фразеология және тілдік норма.-А,1998.
5.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы . Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы
мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
№14 СОӨЖ
Тақырыбы: Қазақ фразеологизмдерінің қалыптасуындағы ұлттық маңызы бар
түпдеректер.
Мақсаты: Қазақ ұлтының мәдени өмірінің көрінісі – фразеологичлық қордан
ерекше байқалатындығы. Қазақ фразеологизмдері – халық өмірінің айнасы
екендігі. Әр ұлттың мәдени ағымындағы тілдік құбылыстар тамырланып,
қалыптаскы үшін оның көптеген алғышарттары мен салалары болады. Қазақ
фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері. Ұлттың дәстүрлі мәдениет
үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі тұрақты айтылатын тіркестер.
Мәдени деректер түсінігіндегі – мақал-мәтелдер. Образ әталонға айналған
тұрақты теңеулер тіркесі. Троп түрлеріндегі образды тіркестердің
фразеологизмдерге айналуы.
Жоспар:
7. Қазақ фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері.
8. Ұлттық дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі
тұрақты айтылатын тіркестер.
9. Мәдени деректер түсінігіндегі мақал-мәтелдер.
10. Тұрақты теңеулер тіркесі.
11. Қазақ тіліндегі сөз символдар, символдық мәні бар сөздер мен сөз
тіркестері.
12. Троп түрлеріндегі образды тіркестердің фразеологизмдерге айналуы.
Сұрақтар:
6. Фразеологизмдер ұттық тілдің қандай ерекшеліктерін көрсетеді?
7. Абай фразеологиясын зерттеген ғалым?
8. Көркем мәтіннің тілдік талдауларының ең сүбелі жері?
9. Фразеологиялық материалдар үшін ұлттық мәдени маңызы бар түп деректер
төркінінің бірі.
10. Фразеологиялық материлдардың мәдени деректер түсінігіне жататын қазақ
тіліндегі ұлан-ғайыр паремиологиялық қор.
Пайдаланылған әдебиеттер:
9. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. – А.:
Санат, 1993.
10. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – А.: Ғалым, 1977.
11. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің
стилистикасы – А., 2005.
12. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – А., 1998.
13. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі – А., 1995.
14. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері –
А.,1998.
15. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
16. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма – А., 1998.
17. Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі
және зерттеулер). – А.: Тоғанай
№15 СОӨЖ
Тақырыбы: Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы.
Мақсаты: Көркем әдебиет тілі мен фразеологизмдердің стильдік қолданысы
мәселелерінің зерттелуіне шолу. Көркем әдебиет тіліне тән ерекшелік – оның
коп стильдігі екендігі. Фразеологизмдер ойды әсерлі берудің негізгі
тәсілдері. Көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кейіпкер тілі,
авторлық баяндау, диалог, монолог, пейзаждық суреттеулерде қолданылуы.
Қөркем әдебиет тілінің өзіндік ішкі формасының болуы. Көркем проза
фразеологизмдердің стильдік жақтан саралау.
Жоспар:
6. Көркем әдебиет тілі мен фразеологизмдердің стильдік қлданысы
мәселелерінің зерттеуі.
7. Көркем әдебиет тіліне тән ерекшелік – оның көп стильдігі.
8. Көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кейіпкер тілі, авторлық
баяндау, диалог, монолог, пейзаждық суреттеулерде қолданылуы.
9. Көркем әдебиет тілінің өзіндік ішкі формасы.
10. Көркем проза фразеологизмдердің стильдік жақтан саралау.
Сұрақтар:
4. Фразеологизмдердің идиомалық тіркестерден айырмашылығы.
5. Көркем әдебиетте тұрақты тіркестердің құрамының өзгеруі.
6. «Көз жасым көктен құйған жауын еді» деп Торайғыров қай фразеологизмді
өзгертті?
Пайдаланған әдебиеттер:
8. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің
стилистикасы – А., 2005.
9. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері – А., 1998.
10. Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі – А., 1995.
11. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері –
А.,1998.
12. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. – А., 1996.
13. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма – А., 1998.
14. Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі
және зерттеулер). – А.: Тоғанай Т,2004.
№1 СӨЖ
Тақырыбы: Ұғымның дамуы.
Мақсаты: Ұғым мен мағынаның айырмашылығын қарастыру, ұғым, мағына,
сөздің арақатынасы, байланысына кеңінен тоқталу.
Жоспары: Ұғым мен мағынаның айырмашылығы. Ұғым, мағына, сөздің
арақатынасы, байланысы.
Бекіту сұрақтары:
1. Ұғым дегеніміз не?
2. Сөздер ұғымды білдіру, білдірмеуіне қарай неше топқа бөлінеді?
3. Ұғым мен сөз айырмашылығы.
4. Тілдегі логикалық ұғымды білдіре білмейтін сөздер.
Пайдаланылған әдебиеттер:
4. Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
фразеологиясы. – А: Санат, 1997
5. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
6. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – А, 2002
СӨЖ.№2
Тақырыбы:Қазақ тілі лексикасын құрайтын сөздердің түрлі приципке
негізделе отырылып, қолданылу шеңбері, стильдік мәні жағынан бірнеше
топқа бөлінуі.
Мақсаты: Тіліміздегі диалект сөздер мен кәсіби сөздер және
жаргон сөздердің қолданылу аясы мен қолданылу жиілігн қарастыру.
Жоспары:
1.Диалект сөздер.
2.Диалект сөздердің лексикалық, фонетикалық және грамматикалық
ерекшеліктері.
3.Кәсіби сөздер, түрлері.Жаргон және арго.
Тақырып бойынша сұрақтар.
1.Диалект сөздер дегеніміз не?
2.Диалектизмдердің қандай түрлері бар?
3.Кәсіби сөздер қайда қолданылады?
4.Терминдердің кәсіби сөздерден айырмашылығы неде ?
Пайдаланылған әдебиетер.
1.К.Аханов. Тіл білімінің негіздері.-А,Санат,1993.
2.Ә.Болғанбаев.Қазақ тілінің лексикологиясы. –А.,1998.
3.Ә.Болғанбайұлы, С.Қалиұлы .Қазіргі қазақ тілінің лексикологисы
мен фразеолгиясы.-А,.Санат,1997.
4.І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі.-А,.1962.
СӨЖ. №4.
Тақырыбы:Қолданылу жиілігіне қарай топтасқан сөздер.
Мақсаты: Қолданылу жиілігіне байланысты сөздерді қарастырып,
олардың қолданылу аясын анықтау.
Жоспары:
1.Лексиканың актив және пассив қоры.
2.Көнерген сөздер: архаизмдер мен историзмдер.
3.Неологизмдер.
Тақырып бойынша сұрақтар.
1.Актив және пассив сөздердің бір-бірінен қандай айырмашылықтары
бар?
2.Көнерген сөздердің қандай түрлері бар?
3.Архаизмдер мен историзмдердің айырмашылығы неде?
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. К.Аханов. Тіл білімінің негіздері.-
А.,Санат,1993.2.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілінің
лексикологиясы мен фразеологиясы.-А.Санат.,1997.
3.Ә.Болғанбаев.Қазақ тілінің лексикологиясы.-А,1962.
4.І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
№6 СӨЖ
Тақырыбы: Авторлық қолданыстағы фразеологизмдер стилі.
Мақсаты: Авторлық қолданыстағы фразеологизмдерге тән қасиеттерді
көрсету.
Жоспары: Фразеологизмдердің көркемдік мақсаты өңдеп пайдаланудың
жолдары. Автор стиліне тән ерекшеліктері.

Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Фразеологиздердің өзгертіліп, өңделіп жұмсалатын тәсіл кімдерге тән?
2. Фразеологизмдердің эмоционалды болуын арттырып, суреттелетін затты
әсерлі түрде бейнелейтіні қай жолдарда қолданылады?
3. Жалпы халықтық тіл қолдану мен жазушылардың тілде қолдану тәсілдерінің
бір–бірімен байланысы.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Балақов М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. «Қазақ тілінің
стилистикасы» – А., 2005
2. Кеңесбаев І. «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» – А. : Ғылым 1997
3. Қожахметова Х. «Фразеологизмдердің көркем әдебиетт қолданылуы» – А.,
1972
4. Уәлиев Н. «Фразеология және тілдік норма» А.,1998

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы