Хан тағына

|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ                    |
|СЕМЕЙ  ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ  МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ                |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК                      |ПОӘК 042-16-02.1.32/03  |
|                      |                          |-2013                   |
|«Қазақстандағы тарихи |                          |                        |
|тұлғалар» пәнінің     |№2 басылым                |                        |
|оқу-әдістемелік кешені|30.09.2009 орнына         |                        |
|                      |18.09.08. №1 басылым      |                        |















                       «ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАР»
                                 пәні бойынша

                   5В020300  «Тарих»  мамандығына арналған

                     ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК  КЕШЕНІНІҢ
      ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛЫ

























                                 СЕМЕЙ 2013




                      Мазмұны








   1. Глоссарий
   2. Дәрістер
   3. Практикалық сабақтар
   4. Студенттердің өздік жұмысы




































І. Глоссарий:
1.  Аридтік аймақ- ауа райы құрғақ аймақ.
 2. Гоминид- адамның арғы ата-бабалары.
 3. Плиоцен- өтпелі кезең.
 4. Палеолит- ерте тас дәуірі
 5. Мезолит- орта тас дәуірі.
 6. Неолит- жаңа тас дәуірі.
 7. Матриархат- аналық рулық қауым.
 8. Патриархат – аталық рулық қауым.
 9. Тұрақ-ежелгі адамдар мекені.
10. Археология- (архео-көне, ежелгі;логос-оқимын) .
11. Этнография-(этнос-халық, логос- оқимын)
12. миф-аңыз,ертегі.
13. Методология- зерттеу әдістерінің жиынтығы.
14. Шежіре- төтенше маңызды жазба дерек.
15. Руналық- ежелгі түркі жазуы.
16. Шаньюй- ғұндар көсемі, ханы.
17. Он оқ будун- 10 тайпа одағы.
18. Түркі- «төркін», «әскери ақсүйек».
19. Этногенез- халықтың шығу тегі.
20. Қаған- ең жоғарғы әскери лауазым, хан, тек.
21. Эфталиттер- ақ ғұндар.
22. Половецтер- қыпшақ тайпалары.
23. Протогород- үлкен, қала тектес қоныстар.
24. «Шад» - түмен (10 000 адам) басы.
25. Вассал- біреуге бағынышты, тәуелді.
26. Моңғол империясы- Шыңғыс хан және мұрагерлері құрған мемлекет.
27. Тархан- ақсүйектерге берілетін әскери лауазым.
28. Ұлыс бектері- тарханнан төмендеу билік иесі.
29. Қараша бектер- қара сүйектен шыққан билеуші.
30. «Яссы» (Жасақ)- Шыңғыс ханның заңдар жинағы.
31. Тамға-ерекшелік белгісі, таңба.
32. Құл- ешқандай құқы жоқ, басыбайлы адам.
33. Кесене-архитектуралық құрылыс, мазар.
34. «Диуани хикмет» (Даналық кітабы) – Қожа Ахмет Яссауидың кітабы.
35. Тарихнама- шежіре, ауызша және жазбаша естелік.
36. Әз, Әз Жәнібек, Әз Тәуке- әділ билік жүргізген ел басыларына айтылатын
билік сөзі.
37. «Қасым ханның қасқа жолы» - Қасым хан кезіндегі мемлекеттік құқықтың
негізін реформалау үлгісі.
38. «Жеті Жарғы»- Әз Тәукенің билік және заң қағидалары.
39. «Қазақтардың алтын ғасыры»- Тәуке хан билік құрған жылдар.
40. «Жоңғар» - батыс-моңғол тайпалары, «сол қол » деген ұғымды білдіреді.
41. «Ойрат» - төрт тайпа одағы деген ұғым.
42. «Қоңтайшы»- Жоңғар билеушісі.
43. «Ақтабан шұбырынды»- 1723 немесе Жоңғар шапшылығының нәтижесінде
қазақтардың босуы.
44. Торғауыттар- еділ бойы қалмақтары.
45. Бодандық- өз еркімен бағыну, бой ұсыну.
46. Рухани мәдениет- адамның ақыл-ойының, санасының өсуі.
47. Материалдық мәдениет- заттай мәдениет.
48. Елші-бір елдің өкілі, дипломат.
49. Төре, қожа- жоғарғы діни қабаттың өкілдері.
50. төлеңгіт- төрелерге қызмет етуші әлеуметтік топ.
51. Сұлтан- ақсүйек, Шыңғыс хан ұрпағы.
52. рулық одақ- «Ата балалары» , біріккен тарихи топ.
53. Тайпа- біріккен бірнеше рулық одақ.
54. шариғат- мұсылмандардың діни заң-қағидалары.
55. Жырау- философиялық толғау- өлең шығаратын халық әдебиет өкілі.
56. Би- шешен, халық мойындаған ру-жүз, мемлекет қайраткері.
57. Отар- бір елді екінші бір үлкен елдің күшпен немесе саяси әдіспен
жаулап алуы.
58. Зекет, харадж- алым-салық түрлері.
59. Ұлт-азаттық қозғалысы- белгілі бір ұлтты, халықты азат ету жолындағы
күрес.
60. Блокада- әскери қысым, қоршау.
61. Уақытша ереже- 1867-1868 жылдардағы реформа.
62. Облыс- 5-8 уезден тұрды (19-ғасыр)
63. Уезд- 5-8 болыстан тұрды (19-ғасыр)
64. болыс- 8-15 ауылдан тұрды (19-ғасыр)
65. адай көтерілісі- 1870 жылы Кіші жүз қазақтарының қозғалысы.
66. «алаш» партиясы- 1917 ж жілдеде Орынборда құрылды.
67. I. Дүниежүзілк соғыс- 1914-1918ж соғыс.
68. Азамат соғысы- 1918-1920 ж соғыс.
69. Автономия- жеке билеу құқығы бар мемлекет.
70. Федерация- бір мүдделі бірнеше мемлекеттер одағы.
71. Қазақ АКСР- Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы.
72. Индустрияландыру- ауыр өнеркәсіп саласын дамыту.
73. Күштеп ұжымдастыру- 1929 ж басталған саяси-экономикалық науқан.
74. «Кіші Қазан» идеясы- Ф. Голощекиннің Қазақстанда Кеңес өкіметін орнату
саясаты.
75. Репрессия- жазықсыз жазалау, қудалау шаралары.
76. Ұлы Отан соғысы- 1941-1945 ж арасындағы соғыс.
77. тың игеру- жоспарсыз егіс көлемін ұлғайту (1954)
76. АЛЖИР, КарЛАГ, ГУЛАГ- жазалау орындарының қысқарған атауы.
77. «Жылымық жылдар»- 1953-1964 жылдар аралығындағы  Н.С. Хрущевтік кезең.
78. Тоқырау жылдары- 1970-1980жж. саяси-экономикалық,  әлеуметтік
дағдарыс.
79. Қайта құру – 1985ж. КСРО басшысы М.Горбагевтың саясаты.
80. Желтоқсан оқиғасы - 1986ж. жастар, студенттер қозғалысы.
81. Егемендік туралы декларация – 1990ж. 25- қазандағы Қазақ КСР-нің
тәуелсіздігі туралы құжат.
82. Мемлекеттік рәміздер – ту, елтаңба, әнұран.
83. Конституция – Ата заң, мемлекеттің негізгі заңы.
84. Парламент – Заңдар шығарушы өкімет органы.
85. Сенат- Парламенттің Жоғарғы палатасы
86. Мәжіліс –  Парламенттің Төменгі палатасы
87. Үкімет –  мемлекеттің атқарушы органы
88. «Қазақстан-2030» - Қазақстан Республикасының 2030жылға дейінгі даму
бағдарламасы.
89. Президент – Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша ең жоғарғы
мемлекеттік лауазымы
90. Жолдау – Қазақстан Республикасы президетінің жыл сайынғы өз халқына
белгілі мемлекеттік мақсаттарды жүзеге асырудағы негізгі мігндеттері
көрсетілген қорытынды есебі мен болашақтың жоспары

2. Дәрістер :
Дәріс сабағының құрылымы
Тақырып 1. Кіріспе.  Пәннің оқытылуы мен  қазақстандық  тайпалық  одақтардың
тарихи тұлғалары туралы
1. «Қазақстандағы тарихи тұлғалар» пәні: оның қарастыратын мәселелері
2.Сақ патшасы Томирис және оның  саяси портреті
3.Ғұн шаньюйі Мөде және Бұмын және Естеми, Үш елік қағандар

      Ежелгі тас дәуірі адамзат тарихындағы  ең  маңызды  кезеңдердің  бірі.
Бұл кезде  адамның  жерден  бауырын  көтеріп,  екі  қолдың  еңбек  әрекетіне
бейімделуі іске асты. Мұның өзі алғашқы  адам  іспеттес  тіршілік  иелерінің
күнкөріс үшін тас қүралдарын жасауына мүмкіндік  берді.  Ежелгі  палеолиттің
одан кейінгі екі дәуірі - шель мен  ашель  800  мың  жылдан  140  мың  жылға
дейінгі дәуірді қамтиды. Көптеген зерттеушілер орта палеолитті /соңғы  ашель
мен мустьені/ біздің заманымыздан бұрынғы 140-40 мың жылдықтарға  жатқызады.
Соңғы палеолит 40 мың жылдықтан  12  мың  жылдыққа  дейінгі  уақытқа  сәйкес
келеді.
   Еңбекке бейімі бар, адам тақылеттес  ең  әуелгі  тіршілік  иесі  ғылымда
презинджантроп деген  атпен  белгілі.  Оның  сүйектерінің  қалдықтары  Шығыс
Африкадан табылған. Ғылымда "Ноmо һаЬіlіs" /"шебер адам"/ деп аталып  кеткен
ол осыдан 1 миллион 750 мың жыл бұрын өмір сүрген. Оның  миының  аумағы  652
см3, яғни ертедегі маймылдың миынан әжептеуір көлемді  де  салмақты  болған.
"Шебер адамның" еңбек құралы малта  тастың  сындырылған  түрлерінің  қырлары
пышақ сияқты өткір болып, кесу үшін пайдаланылған.
   Адамзаттың дамуындағы тас дәуірінің орта және соңғы  кезеңдеріне  сәйкес
келетін "Ноmо  еrесtus"  /"түрегелген  немесе  бойын  жазған"/  питекантроп
/"маймыл  адам"/  және  синантроп  /"адам"/  болып  екіге  бөлінеді.   Оның
алғашқысы мен  соңғысының  араларында  дамудың,  жетілудің  оң  өзгерістері
болғанын, сонымен бірге олардың дамуында сабақтастық барын байқатады.
   Бірінші  питекантроп  1891  жылы  Индонезиядағы  Ява  аралында  табылды.
Питекантроп бұдан бір миллиондай жыл бұрын өмір сүрген. Ол "Ноmо  һаЬі1іs"-
пен салыстырғанда  елеулі  эволюциялық  өзгерістерге  ұшыраған.  Ми  көлемі
үлкейіп (959 см3), бас сүйегі мен жақ сүйектері кішірейген, аяқ пен  қолдың
пропорциясы өзгерген.
   "Ното егесtus"-тің екінші бір түрі синантроп болды. Синантроп  1927  жылы
Қытай   жерінде   Чжоу-коу-дян   үңгірінен   табылды.   Одан    синантроптың
сүйектерімен бірге әр  түрлі  формадағы  тас  құралдар,  ошақта  көп  жатқан
тастар  және  төменгі  антропоген  /геологиялық  жер  қыртысы/   тарихындағы
ширектік  дәуір  фаунасы  жануарларының  көп   сүйектері   табылған.   Бұдан
синантроптар сол кездің өзінде-ақ от жағуды білген деген  корытынды  жасауға
болады. Бұл кезде піскен етгі, өсімдікті тамақ ету адамның  дамуына,  әрине,
өзінің игі әсерін тигізбей қойған  жоқ.  Б.з.б.  300  мың  жыл  бұрын  "Ноmo
егесtus" қазіргі кезендегі адам түріне,  немесе  "Ноmо  sаріеnsке"  /"ақылды
адамға  айналды.  "Ақылды  адамның"  қалдықтары   Еуропада,   соның   ішінде
Германиядағы  Неандерталь   жотасында   табылған.   Сондықтан   ол   тарихта
неандерталь  адамы  деген  атпен  белгілі.  Ал  б.з.б.  45-35  мың  жылдықта
Франциядағы  Креманьон  жотасында  қазіргі  адамдарға  ең   жақын   ертедегі
адамдардың қалдығы табылды.
  Қазақстан жерінде,  ежелгі  адамның  қазынды  қалдықтары  әзірге  кездесе
қоймағанына қарамастан, олардың мекен еткен  аудандарының  бірі  -  Қаратау
жотасы  болғаны  анықталып  отыр.  Арыс  өзені  жағасындағы  Кіші   Қаратау
жотасының  солтүстік-шығыс  бөлігінде   жүргізілген   археологиялық   қазба
жұмыстары кезінде ертедегі адамдардың еңбек құралдары болып табылатын ірілі-
уақты шақпақ тастардың табылуы осыған айқын дәлел бола алады.
      Б.з.д.5  мың  жылдықта  басталған  неолит  –  тас  құралдарын  барынша
пайдалан дәуір.Бұл кезде еңбек құралдары  жетілдіріліп,  тастарды  бұрғылау,
тастарды тегістеу, ағашты арамен  кесу  сияқты  жаңа  технологиялық  әдістер
қолданылған.Неолит дәуірінде Қазақстан  жерінде  мал  шаруашылығы  мен  егін
шаруашылығының тууы, ертедегі адамдардың бұрынғы табиғаттың  даяр  өнімдерін
иемденуден,  яғни  өсімдік  дәндерін  жинау,  аң  аулау   орнына,   өндіруші
шаруашылыққа көшуге жағдай жасады.
      Тас дәуірінің соңғы кезеңінде мәдени-тұрмыстық жаңалықтардың  ашылуына
әсерін тигізді, адам еңбегінің ауқымы  мен  көлемі  кеңейді,  сонымен  қатар
керамикалық ыдыс жасау іске аса бастады.
       Қазақстан   жерінде   ғылымға   белгілі   600-ден   астам   неолиттік
ескерткіштер  табылған.Бірақ  олардың  басым  көпшілігі  осы  уақытқа  дейін
зерттелмеген. Неолит тұрақтары жер-жерге орналасу сипатына қарай төрт  түрге
бөлінеді.Олар: Бұлақ бойындағы, өзен жағасындағы, көл жиегіндегі,  үңгірдегі
тұрақтар болып бөлінеді.Олардың қалдықтары Қазақстанның барлық  аймақтарында
кездеседі.
   Біздің  заманымыздан  бұрынғы  екі  мың  жылдықта  мал   және   егіншілік
шаруашылығымен қоса металл өңдеу кәсібі дами бастады. Мұның  өзі  Қазақстан
жеріндегі әлеуметтік өсіруші тайпалар ірі және қуатты  бірлестіктер  құрды.
Бұлардың арасында  әр  түрлі  себептермен  келіспеушіліктер  болып,  қарулы
қақтығыстар да орын алды. Қару енді жабайы аңдарды аулау  үшін  ғана  емес,
сонымен қатар тайпалардың соқтығыстарында да  жиі  қолданылды,  қару  жасау
бірте-бірте металл өңдеудің дербес саласына айналды.
  Б.з.б. 2  мың  жылдықтың  ортасында  Қазақстан  тайпалары  қола  заттарын
жасауды меңгерген. Қола - әр  түрлі  өлшемдегі  мыс  пен  қалайының,  кейде
сүрменің, күшаланың, қорғасынның қорытпасы. Мыспен салыстырғанда  қола  өте
қатты және балқу температурасы төмен, түсі алтын сияқты әдемі болып келеді.
Ол еңбек қүралдары мен қару жасау үшін қолданылатын негізгі  шикізат  болып
табылады. Қазақстан жерінде түсті металдар өңдеуге,  әсіресе,  мал  өсіруге
мықтап көңіл бөлген. Сөйтіп,  б.з.б.  2  мың  жылдықтың  аяғында  -  1  мың
жылдықтың басында дала халықтары шаруашылықтың  жаңа  түрі  -  көшпелі  мал
шаруашылығына ауысады.
      2 Сақ патшасы Томирис және оның тарихи портреті
      Сақ тайпаларының көрнекті патшасының бірі-томирис (Тұмар ханшайым)
Тұмар (Томирис) ханша (ж.ж.с.д. 570-520) – күнгей түркі сақ халықтарының
байырғы  заманда  ел билеген  атақты  әйел патшаларының бірі. Грек
жазбаларында  оның елін  «массагет»  деп атайды. Тұмар ханша есімінің
тарихқа  еніп,  әлемге  танылуы   Ахемен әулетінен шыққан, «төрт  құбыланың
 тұтас  билеушісі»  атанған парсының  әйгілі  патшасы Кирдің  (ж.ж.с.д. 558
– 530) Орта Азияға  басқыншылық  жорықпен келген, «жеңілуді білмейді» деп
дәріптелген  әскерін ашық шайқаста тас талқанын  шығарып  жеңуімен  тікелей
 байланысты.
      Мемлекетінің  аумағын  тойымсыздықпен  кеңейте  беруді   ойлаған   Кир
патша  батыс  елдеріне  аттанбас бұрын  әуелі шығыс  жағын   қауіпсіздендіру
мақсатымен  күнгей  түркі  сақтарды   бағындырып   алуды   көздейді.  Сөйтіп
түркі сақ еліне елші   аттандырып,  олардың   ханшасы,   сол  кезде   күйеуі
өліп  жесір отырған Тұмардың (Томириске) өзіне  тұрмысқа  шығуын  сұрайды.
      Бұл  Кирдің  түркі   сақтармен   соғысуға  желеу   іздеуі  еді.  Тұмар
ханша  Кирдің   ұсынысын   қабылдамай   тастайды.  Осыны   желеу  еткен  Кир
өзінің  жау  қайдалап  жұтынған   жаужүрек   жауынгерлерін   шығысқа   қарай
қаптатады. Аракс  дариясына  жетіп,   үстінен  қалқыма   көпірлерді   құруды
кемелердің   кермесінде  мұнара  қамалдар  тұрғызуды  әмір етеді.
      Өздерін  жаулап   алуға   келген   парсылардың   әр  қадамын   алыстан
бақылап,  біліп   отырған   Тұмар   ханша   олардың   дариядан    өту   үшін
әуреленіп, көпір  салғалы  жатқанын естіп,  Кирге арнайы  жаушы жібереді.
      -  Мидиялықтардың  патшасы! -, дейді жіберген   жаушысы  арқылы  Тұмар
ханша  Кирге. -  Ниетіңнен  қайт.  Салып   жатқан   көпірлеріңнің   игілігін
көрер көрмесіңді  өзің де білмейсің.  Өнбес   істі   қума.  Өз   патшалығыңа
бар да,  өз билігіңді  жүргізе бер,   бізді  күндеме.  Ал  егер  алда  жалда
соғыспай  қоймаймын   десең,   онда   көпір   салып,  уақыт   өткізіп,  әуре
болма.  Дарияның  біз   жақ   бетіне   шығып   соғысамын   десең,   біз   үш
күншілік  жерге кетіп,  жол ашайық,   ал  дарияның   өз   жағыңда  соғысамын
десең, сен  үш  күншілік жерге шегін.  Қалауына  қарай   өзің шеш.
      Тұмардың   ұсынысын  Кир   әскери   кеңеске   салады.   Біраз    пікір
таласынан  соң, Лидияның  бұрынғы  патшасы, сол  кезде   Кирдің    қолындағы
мырза тұтқын  Крездің  ақылымен  дарияның  түркі  сақтар  жағында   соғысуды
ұйғарып,  шешімдерін  Тұмарға  хабарлайды.
      Түркі сақтар уәделерінде  тұрып,  үш күншілік  жерге  шегініп  кетеді.
Олардың  кеткеніне   анық  көз   жеткізгеннен   кейін  Кир   бүкіл   әскерін
дарияның   арғы  бетіне   өткізіп,   Крездің   үйреткен   айласымен    түркі
сақтардың   шабылдаушы   тобын   алдап   қолға   түсіріп,   түгел   қырғынға
ұшыратады. Осы  шабуылшы топтың  басшысы,  Тұмар   ханшаның   ұлы  Спаргапты
(Спаргапис)  тұтқынға алады.
      Сүйікті  ұлы мен шеп  бұзар  жауынгерлерінің   қайғылы хабарын   алған
Тұмар  Кирге  жаушы  жіберіп, оған өзінің соңғы сөзін  жеткізеді.
      Қанқұмар Кир! Жеңіске желікпе. Сен менің  ұлымды  ашық   айқаста  қару
құдіретімен  жеңген  жоқсың. Шарап  ішкізіп, алдап барып, пенде еттің.  Енді
  менің   мына   ақылымды   ал.  Айла  амалмен  біраз   жауынгерімді    опат
еткеніңді қанағат тұтып,  менің ұлымды өзіме  қайтарып бер де, есен  сауыңда
жөніңді   тап.  Егер   өйтпесең,  Тәңірі  атымен  ант  етіп  айтайын,  қанға
қаншама тойымсыз  болсаң да, адам қанын  сусының  қанғанша ішкізермін!
      Бар аңсары біреудің  елін  шауып,  олжаға   батып,   атағын   шығаруға
ауған Кир  ханша ақылын  тыңдамай,  өзінің   шайқасатынын   айтып,  Тұмардың
жаушысын  кері  қайтарады.
      Тұтқынға түскен  Тұмардың   ұлы   өзінің    қандай  күйге   ұшырағанын
мастығы айығып, есі кірген  кезде  ғана бір-ақ  біледі.  Кирден   аяқ  қолын
босатуын  өтінеді.  Қолдан  бұғау,  аяқтан   кісен  алынысымен,  ол  қасында
тұрған парсы жауынгерінің  қаруын  жұлып алып,  өзін өзі  өлтіреді.
      Келесі күні  екі жақтың  арасында  бұрын  соңды   көз  көріп,    құлақ
естімеген   сұрапыл   қырғын   соғыс   басталады.  Ақырында   далалық   ұрыс
тәсілін тиімді пайдаланған  түркі    сақтар   парсылардың   әскерін    түгел
дерлік  жусатып  салады.   Қоршауға   түсіп,   бас  сауғалар   мүмкіндігінен
айырылған. Кирдің   өзі де  жауынгерлерімен  бірге   айқас   алаңында   қаза
табады.
      Тұмар  ханша  шайқас  аяқталған соң,  сарбаздарына   Кирдің    денесін
таптырып  алып,   басын  кестіріп,  қан  толтырылған  меске   салып   тұрып:
«Әйтеуір  тірі қалдым,  сені   жеңіп  шықтым демесем,  жан дегендегі  жалғыз
ұлымды   аярлықпен  қолға  түсіріп, сен менің  түбіме  жеттің, жауыз!   Енді
 Тәңірге берген  сертімді  орындап,   басыңды  қанға   бөктіріп,   сусыныңды
қандырғаннан басқа  амалым жоқ»  дейді.
      Осылайша   күнгей  түркі  сақтар  өздерін   жаулауға  жасанып   келген
басқыншылардан    елінің   тәуелсіздігін   сақтап  қалады.   Осылайша  Тұмар
ханша  елбасылық  ұлы тұлғасымен,    қолбасшылық  асқан  ерлігімен   тарихқа
енеді.
      3.Ғұн шаньюйі Мөде және Бұмын және Естеми, Үш елік қағандар
      Түмен ұлы Мөде қаған  (ж.ж.с.д.  228-174)  Сиуңну  (Ғұн)  империясының
негізін  қалаушы,  жеке  тағдыры    қызық  та   қасіретті  оқиғаларға  толы,
қаталдығы мен даналығы  қабат өріліп жатқан күрделі   тарихи   тұлға.  Қытай
жазбаларында  оның  есімін   «Маудун»,  ал  билік   лауазымын  «чәниүй»  деп
атайды. Чәниүй атауының жеке  сөз  ретінде  не  мағына  беретіні  әлі  күнге
белгісіз, ал  лауазым   ретіндегі   мағынасы  сиуңнулар   үшін  ортағасырлық
түркілердің «Қаған»  дегенімен мәнзелдес.  Қазіргі  тарихшылардың   чәниүйді
 «тәңірқұт» деп алулары  қате.
       Мүде  шамамен  18-19  жасында,  ж.ж.с.д.  209  жылы,   әкесі  ТҮмәнді
өлтіріп,  Сиуңну  хандығының   тағына  отырып,  өзін   сиуңну  елінің   дара
билеушісімен  деп жариялайды. Содан  көп   ұзамай  шығыста   дҮнху,  батыста
жыужы (юечжи),  терістігінде   хуниүй,  чуйшы,  динлиң,  гыгун  және  шыңли,
оңтүстігінде   лыуфаң,  бай иән секілді  елдерді  жаулап алып, шағын  Сиуңну
  хандығын  Шығыста  теңдесі   жоқ  далалық   ұлы   империяға   айналдырады.
Осыдан кейін елі оны «ақылы асқан дана» деп мойындап, оған  «Чиңтижы»  деген
ат береді. Бұл қазіргі  түсінікте «Тәңірінің  күші», яғни «Құдайдың  қаһары»
 деген мағынаны  білдіреді.
       Ел  билігінің   басына   көсемдік  дарыны  аса  жоғары,   қолбасшылық
қабілеті тым ерен, көздеген мақсатына  жетпей тынбайтын жігерлі жас  Мүденің
  келуі   тек  сиуңну  халқының    ғана  емес,  бүкіл   Шығыс   халықтарының
тағдырына  үлкен өзгеріс әкеледі.  Бұрын  жеке жеке    хандықтарға  бөлініп,
өзара қырқысып  жатқан  түркі  халықтарының  басы  бірігіп,   бәрі   тарихқа
танылған үлкен бір далалық  империяның  құрамына  енеді.  Елді    басқарудың
жаңа жүйесі қалыптасады. Бұл жүйе  елді  үш  әкімшілік  аумақтық   құрылымға
бөліп басқару арқылы жүзеге  асырылып,   бар билік  бір  адамның   чәниүйдің
қолына көшеді.
      Мүде қаған   тұсында  мемлекетті  басқару жүйесінің  шен  дәрежесі  де
белгіленеді. Мемлекеттің шығыс бөлігін Сол  тужи уаң, батыс бөлігін Оң  тужи
уаң басқарды.  Қытайша  аталған бұл лауазымдардың   билік   пәрмені  кейінгі
түркілердің  «кіші хан»  деген  ұғымына   келеді.   Бұдан  кейінгі   лауазым
иелерін  Сол лули уаң, Оң   лули  уаң  деп  атайды.   Бұлар  кіші   хандарға
бағынышты азық түлікке жауап  беретін уәзірлер. Кезінде осы   төрт   лауазым
иелерін  топтастырып ортақ бір ақ   атаумен   чәниүйдің  «төрт  мүйізі»  деп
атаған. Мұның  сыртында «түмен басы» деп аталатын   24  әкімшілік  басшылары
болған.  Тәрізі  қазақтың қария   сөзінде   жиі  айтылатын   «24  баулы  ел»
деген  тіркес сол бір  шалғай   кез  кезеңнен   келе   жатқан  үрдіс   болуы
әбден мүмкін.
      Мөденің  реформасынан  кейін  мемлекетте әскери  шен  жүйесі  де  (бас
қолбасшы, түменбасы,   мыңбасы,   жүзбасы,   онбасы)  бір  қалыпқа   түседі.
Сиуңну   империясы    азаматтарының    бәрінің   бірдей    әскер    қатарына
шақырылуға  міндетті   болуы,     шақырылғандардың    әскери    бастықтарына
сөзсіз  бағынуы, әскердің  үнемі  жауынгерлік   рухта   болуы  үшін   әскери
жаттығулардың    жүйелі   жүргізіліп   тұруы   сиуңнудың   тұрақты   армиясы
болғанын  дәлелдейді.  Оның саны  бір деректе  «300  000,  екіншісінде   400
000 еді» деп көрсетіледі.
        Сиуңнулардың     ата-баба    дәстүріне    негізделген     азаматтық,
қылмыстық  заң жүйесінің  өмірге  келуі де осы  Мүде   қағаннан   басталады.
Бірақ  бұл заңдардан  қытайдың  байырғы  жазбалары  арқылы бізге жеткені  4-
5 бап қана. Олар:
      Адамға пышақ, не  қанжар   салып,   өлімші   еткендер   өлім  жазасына
кесіледі;
      Ұрлық  жасаушының мал-мүлкі  түгел  тәркіленеді;
      Жеңіл  қылмыс  жасағандардың беті тілінеді. Қазақтың «бетің  тіліңгір»
деген қарғысы осы Мүде қаған  заманынан  бүгінге   жеткен  бір  белгі  болса
керек;
      Ауыр қылмыс  жасағандар өлім  жазасына бұйырылады;
       Қылмыстыларды   қамауға   алып,   жазасын   беру   он  күннен   әріге
созылмайды. (Бірақ мемлекетте  мұндай  қамауға  алынатын  қылмыстылар   онша
көп болмаған).
       Сиуңнуларға   шын  ниетімен  беріліп,   өлгенше   чәниүй    ордасында
тұрып,  адал  қызмет  атқарған  қытай   оқымыстысы  Жүншин   Иөннің  айтуына
қарағанда: «олардың  заңдары   орындауға    жеңіл»   көрінеді.  Бұл,  әрине,
оның    Сиуңну    мемлекетінің    заңын   Хaн    патшалығының     заңдарымен
салыстырудан  шығарған   қорытындысы еді.
      Сиуңну  империясы  билігінің  тізгінін 35 жыл  уысында  ұстаған   Мүде
қаған  ж.ж.с.д. 174 жылы  қайтыс   болғаннан  кейін  де,   кезегімен   билік
басына  келген   оның   ұрпақтары   ол  орнатқан   ел  басқару  тәртібі  мен
заңдылықтарды   қатаң   сақтап,   жарты   әлемді   жалпағынан   басқан  алып
мемлекеттің  үш ғасыр  бойы  өмір сүруін  қамтамасыз ете алады.
      Мыңзықұлы Еділ (Аттила) қаған  батыстағы   Ғұн (сиуңну)   империясының
 аты  аңызға  айналған  әйгілі    билеушісі,   адамзат   тарихында   өзіндік
орыны   бар   тарихи   ірі  тұлға.  Оны   Еуропа    тарихшылары    «Аттила»,
«Атилла», «Атыл», «Аттылы» деп те атайды.
       Ежелгі    қытайдың    әулеттік    шежіре   тарихы   «Хан   кітабынан»
(«Хәншудан») қытайлықтар   есімін  білмегендіктен,  «Солтүстік  чәниүй»  деп
атап  кеткен  Солтүстік   Сиуңну   мемлекетінің  билеушісінің   жаңаша   жыл
санаудың  92  жылы  Хән   империясы   мен  сиәнбилердің   біріккен   күшінен
ойсырай  жеңілгеннен  кейін,  батысқа қарай  ығысып кеткені  белгілі.  Міне,
осы  сиуңнулар  бірден бірге ығыса  отырып, ІІ  ғасырда  Еділ  мен  Жайықтың
ортасында  жаңа ғұн ордасының  шаңырағын  көтереді. Олар кейін  күшейе  келе
IV V  ғасырларда   Қара  теңіз   жағалауы   мен   Еуропаның   біраз  бөлегін
өздеріне  қаратып,  үлкен далалық  империяға  айналады.
      Руғиланың  тұсында Ғұн империясы бұрынғыдан  да   айтарлықтай   күшейе
түсті. Ол   ата  баба   дәстүрімен   осы  үлкен  елді  інілері   Ақтар  және
Мыңзықпен бірлесіп басқарады.   Бұл   баяғы   Мүде   қаған   қалыптастырған,
елді  бір  орталыққа   бағынған  үш  әкімшілік   аумақтық  құрылымға   бөліп
 басқаруға  қатысқан  үштіктің бірі   осы Мыңзықтың баласы.
      434 жылы  Руғила  өлгенде  империя   билігі   оның    інілерініңбаласы
Бледа мен Еділдің  қолына  көшеді. Бірақ  көп ұзамай   Еділ    немере  туысы
Ақтардың   баласы  Бледаны өлтіріп,  билікке  өзі  жеке   дара   ие  болады.
Осыдан  кейін   ол  бұрын   білікті   қолбасшы   ретінде   төңірегіне  мәлім
болса,  енді  үлкен  саясаткер,  көреген  көсем   ретінде   жарқырап   көзге
түседі. «Әділ  билеуші» атанады. Оның  есімі қарсыластары   арасынрда   үрей
туғызады.  Оны «Құдайдың   қаһары» деп атайды.
      Еділдің   тұсында   империя   өзінің   шарықтау   биігіне  көтеріледі.
Шығыста  Кавказға,   батыста   Рейнге,    терістікте   даниялық   аралдарға,
күнгейінде  Дунайға дейінгі жер  Ғұн  империясының иелігіне айналады.
      Еділ бастаған ғұн әскері  447 жылы  Фракия  мен  Иллирияны  талқандап,
Фермопил мен  Константинополь іргесіне  дейін  жетеді. Шығыс  Рим  империясы
(Византия)  Еділге  тәуелді   екенін  мойындап,  алым салық  төлеп тұрады.
      Арада  төрт жыл  өткеннен кейін  Рим   императоры   Валентин   ІІІ-тің
қарындасы  Онорияның  өтінішімен  Еділ  батысқа   аттанып,   Галлияға  басып
кіреді.   Галлияны  билеуге  Рим   императоры   жіберген   атақты   қолбасшы
Аэций  вегтгот, алан,  франк   корольдерімен  тіл  табысып,  Еділге    қарсы
көп әскер  шығарады.  Мұның аяғы  тарихта   бұрын   болмаған  үлкен   қырғын
әйгілі   Каталун   шайқасына   әкеледі.  Тарихшылар   осы  шайқаста   майдан
даласында  165  мың жауынгердің өлігі қалды дегенді  айтады.
       452 жылы Еділ  Италияны  ойрандап,  Падуя, Милан   секілді  қалаларын
алады. Рим салық төлеп  құтылады. Сөйтіп   ол осынау  ұлы   жорықтан   Дунай
  бойындағы   мемлекетінің    астанасы   Еділқалаға   (Этзелбургке)    үлкен
жеңіспен,  салтанатпен  оралады.
Осының  алдында   Еділ   герман  тайпаларын   бағындырған   кезде  Бургундия
ханшайымы Илдионаға (Идилкаға)  ғашық  болып  қалған еді.  453  жылы  елінде
үлкен той  жасап,  осы  ханшайымға үйленеді. Бірақ  алғашқы   неке   түнінде
белгісіз  жағдайда   кенеттен қайтыс болады.
       Оның  орнына   әкесімен    бірге    шерулі     жорықтарға    қатысып,
қолбасшылық  дарыны  танылып, үлгірген  батыр баласы  Эллақ   отырады.  Еділ
өзінің  көзі тірісінде  оны  мұрагері етіп белгілеген болатын.
       Сөйтіп   билік   басында   болған   он   тоғыз    жыл   ішінде    Ғұн
империясының   жеріне жер,  еліне ел  қосып,  даңқын  алысқа   жайған   Еділ
қаған  Шығыстың  ұлы жаугер  ұлдарының бірі ретінде   тарихқа   енді.  Содан
да болар,  батыстың тарихшылары  оның   есімін  «адамзат   тарихындағы   ұлы
адамдар  Александр   Македонский мен  Юлий   Цезарь   есімдерінің   қатарына
қояды».
      Бумын қаған (туған жылы белгісіз  – 552 ж.)  -   түркілердің    өздері
«Мәңгі  ел»   деп  атаған   әйгілі    Бірінші   Шығыс   Түркі    қағанатының
негізін қалаушы   тарихи   ұлы   тұлғалардың   бірі.  Оның   алғаш   тарихқа
танылуы  түркі  еліне    Батыс   Вей  империясының   елшілерінің    келуімен
тікелей    байланысты.   Бұл   кезде   түркі    елі    Жыужән    қағанатының
құрамындағы, соларға  темір кенін  өндірумен айналысатын  бодан ел  болатын.
Бумынның  бұл  кездегі  билік лауазымы ұлы йабғу  (даиеху).  Оған  ол  түркі
елінің  басшысы   болған  әкесі  Ту  (Туву)   өлгеннен  кейін,    мұрагерлік
жолмен ие болған.
       Кезінде   хатталып,   қағаз   бетіне    түспегендіктен,   Батыс   Вей
империясынан елші келгенге  дейінгі   түркі   елінің   де,   оның    басшысы
Бумынның  да тарихы  белгісіз. Сондықтан да болар  тарихшылар   ортағасырлық
  түркілердің    тарихын,   шартты   түрде,   осы  елшілер  еклген  да   тун
жылнамасының  он бірінші   жылынан, яғни  545  жылдан  бастайды.
      Елшінің  келген мақсаты түркілердің Батыс Вей  империясының  бақталасы
Шығыс Вей империясының  одақтасы  болып отырған  Жыужән  мемлекетіне   қарсы
қойып, қарсыластар  күшін  әлсірету әрі  оларды күресте  өздерінің   жақтасы
  ету   болатын.   Бумынның   аса  ірі   саясаткер,  көреген  басшы   екенін
танытатын  тұс та, міне,  осы кез. Ол алып  империяның  айдапсалына  елігіп,
билікке  таласушылардың   қол  шоқпарына   айналмай,  өз  саясатын   жүргізе
біледі.
      Асылы, Бумын өзін империя  қолдайды екен деп,   аңдаусыз  аяқ  басудың
апатқа  ұрындырарын мейлінше  ұққан сақ жан.  Жылнамалар   жеткізген   тапшы
деректер  осыны  дәлелдейді. Ол  Батыс   Вей  секілді  империяның   қолдауын
пайдаланып қалайын деп, телылар  сияқты  жанталасып,  бірден атқа  қонбайды.
 Батыс Вейдің  елшісі  кеткеннен кейін  оларға  өзінің   елшісін    жіберіп,
бар жағдайды  өз адамдары  арқылы толық біліп алады.   Күресте   көмектеседі
деген  империясының  өз  көмегіне   зәру   мүшкіл   хәлін   көреді.  Азаттық
күресінде тек   өз  күшіне  ғана   сүйену  керектігін,  қазіргі   жағдайында
қыздырманың  тіліне еріп,   қарсы шыққанменен, дәуірлеп  тұрған  жыужәндарды
жеңуге  шамасы  жетпейтінін  түсінеді. Сол себепті  де  ол  ешкім   күтпеген
әрекетке  барып,   жыужәндарға  қарсы   жорыққа   аттанған  телы  тайпаларын
қолдау орнына, оларға  тосыннан тиісіп,  бүкіл   елін   өз   қарауына  қосып
алады.
      Бұл  ретте   «Жыу  кітабы»  (Жыушу):  «Осы   кезде   (546ж.)   телылар
жыужәндарға  қарсы  жаза  жорығына шығады.  Тумын  (Бумын)   өзіне   қарасты
тайпаларды  бастап, оларға орта жолда бүйірден тиісіп,  талқанын   шығарады.
Сөйтіп 50 мың түтіндік  бүкіл елін бағындырады» деген дерек  береді.
      Осылайша   еліне   ел  қосып,   жауынгерлер   санын  көбейтіп,  әскери
қуатын  нығайтып  алғаннан  кейін  барып,  ол  жыужәндарға  қарсы    шығудың
әрекетіне  көшеді. Онда да өзі бірден тиіспей, жыужәндардың   өзін  соғысуға
мәжбүрлейді. Жыужән  мемлекетінің билеушісі  Анагүйге қызын өзіне  әйелдікке
беруді сұрап, елшісін  жібереді. Бұл  сол  кездің   дипломатиясында:  «менің
енді сенімен терезем тең. Менімен санасуға  тиістісің»  дегенді   білдіретін
еді. Бұған, әрине,  Анагүй  келісе  алмады,   тас   талқан  болып  ашуланып,
Бумынды  балағаттап,  «Сен  менің  темірші  құлымсың,  бұлай  істеуге  қалай
батылың барады» деп,  арнайы  шапқыншысын жібереді.
      Бумынның  күткені  де осы еді. Дәстүр бойынша, енді   оның   қорланған
жан есебінде не істеймін десе де  еркі  бар,  халықтың  толық  қолдауына  ие
болады. Осыны қапысыз пайдаланған Бумын өшпенділікті одан әрі   өршіте  түсу
үшін  Анагүйдің шапқыншысының  басын алуға әмір  береді.  Қаған  шапқыншысын
өлтіру бұл дағы соғыс ашудың  бір сылтауы болатын.
      Ақыры фи ди жылнамасының  бірінші   жылының   (552ж.)  бірінші  айында
Хуәй хуанның  терістігіндегі   кең  жазықта    жыужәндар  мен  түркі  әскері
шешуші   айқасқа   шықты.  Осы    шайқасқа    жеті    жыл    бойы    қапысыз
дайындалған Бумын  ашудың  жетегінде асығыс жиналған жыужән әскерінің    тас
талқанын шығарды. Ойсырай жеңілген Анагүй өзін  өзі  жарып  өлтірді.  Сөйтіп
байтақ далада бір жарым ғасыр бойы  дара билік  жүргізген  Жыужән  қағандығы
құлады. Оның орнына  кейін  Ұлы  Далаға   бірнеше   ғасыр   бойы  үстемдігін
жүргізген  атақты  Түркі  қағанаты  орнады.
      Түркі елі жиналып,  Бумынды   ақ  киізге   көтеріп,  «Ел  қағаны»  деп
жариялады. Әйеліне «Ел Білге қатын» деген атақ берді.   Бірақ   Бумын  қаған
өзі орнатқан қағанаттың   дәуірлеп  дүркірегенін  көре  алмады.  553  жылдың
қозы айында   өз ажалынан  қайтыс болды.


Тақырып 2 Түркілік  ортағасырлық мемлекеттікті құрудағы тарихи тұлғалар
саясаты
1.Сатұқ Боғра ханның Қарахан мемлекетіндегі ролі
2.Қыпшақ қағандарының тарихи тұлғалары
3.Монғол ханы-Шыңғыс хан туралы
  Тараз қаласының қақ ортасындағы Әулиеата Қарахан атымен белгілі билеушінің
мазары осы кесене ішінде кім жатқандығы
туралы     талай зерттеушілерді толғандырғандығы сөзсіз. Тіпті сонау  қытай
еліндегі небір сен тұр - мен атайын деген  ғалымдар  да  Қарахан  әулетінің
шығу тегі және атауы туралы бірнеше  ғасырдан  бері  қалам  тербеп  келеді.
Мәселен, қытай ғалымдары Гын Шымин Қарахандар тарихына қысқаша шолу  жасаса
Вэй Лянтао Қарахан әулетінің шығу тегі мен оның атауы туралы жазған, ал сол
мақалаларды қазақстандық ғұлама  Қойшығара  Салғараұлы  «Таным  тармақтары»
атты жинақта жариялаған еді (Алматы ,«Санат», 1998).  Вэй  Ляңтао  «Қарахан
әулеті біздің  жыл  санауымыз  бойынша  840-1240  жылдар  аралығында  билік
құрды», деп жаза келе  әулеттің  шығу  тегі  туралы  әлем  зерттеушілерінің
еңбектеріне тоқталады. Ал, Гың Шымин «Ислам тарихы материалдары (жергілікті
тарихи материалдарды  қамтиды)  бұл  әулетті  «қаған  әулеті»  немесе  «хан
әулеті», яғни «Афрасияб әулеті» деп атайды. Кейінгі атаудың  тегі  парсының
әйгілі дастаны «Шаинаманың» аңызындағы Тұранның батырының аты деп айтылады.


  Сөйтіп Афрасияб атын түрік  тіліндегі  Алып  Ер  Тоңамен  сәйкестендіреді.
Осындағы «тоңа» атауы қарахандар әулетінің  билігі  белгісі  ретінде  үнемі
қолданылатын  атауы  «табғашпен»  қатысты.  «Табғаш»  деген  атау  -(күшті,
пәрменді мағынасында) Қытайдың Солтүстік Вій патшалығын  құрған  алтай  тіл
жүйесінде сөйлейтін «жыба» деген ұлттың аты. Кейін келе бұл  атты  түріктер
мен хуйху адамдары  «қытай»  деген  атты  білдіруге  қолданған.  Қарахандар
әулеті билеушілерінің бұл  атты  қолдануы  олардың  шығыстағы  отанын  әсте
ұмытпағанын білдіретіндігімен қатысты»,-  дейді.
       Қарахан әулеті қытайлықтар ғана емес, бүкіл дүние жүзі,  оның  ішінде
Қазақстан ғалымдары да жазып жүргеніндей, IX ғасырдан  бастап  билік  құрған
болса, Афрасияб бұл дәуірден әлдеқайда  бұрын  -  қазіргі  жыл  санауымыздан
жеті ғасыр бұрын өмір сүргендігі    белгілі.  Афрасиябтың  ата-тегін  ғұлама
бабамыз Дулат Мұхаммед Хайдар мырза да жазған. Мадай-  Алып  Ер  Тоңаның  өз
әкесі - Пиш, атасы -Дад Нишин, бабасы -Тұр, ал арғы бабасы  -  Афридун.  Осы
төрт ұрпақтың өмір сүру жылдарын қосса, жүз  жылдан  ары  кетеді  ғой.  Олай
болса, Қарахандар әулетінің тарихы да 2800 жылдан  асады.
       Қарахан әулетінің негізін салушы ұлы бабамыз Мадай -  Алып  Ер  Тоңа
біздің дәуірімізге дейінгі 626 жылы осылай  мерт болыпты. Қарахан  атауының
шығуы жөнінде қытай ғалымы Гын Шымин «Зерттеушілер  кейінгі  кезде:  «қара»
деген сөз байырғы түрік тілінде «солтүстік жақ» деген  мағнаны  білдіретін,
кейін «басқыш», «ең  жоғарғы»  деген  ауыспалы  мағынаға  ие  болған  деген
пікірді көбірек айтып, соған қорыған тәрізді», деп    жазады.
   Осы орайда «хан» мен «қаған» сөздерінің түп төркіні туралы да айта кеткен
жөн болар.
 Осы орайда Әулие ата атанған қарахан кім деген сауал өзінен өзі туындайды.
Қытай  ғалымы  Гын  Шымин  Қарахандар  әулеті   шамамен   1041/42   жылдары
бақталастық салдарынан екіге бөлініп, шығыс, батыс тараптардағы  түріктерге
билік жүргізе бастады дейді. Шығыс Қарахан  әулеті  Қашқарды  Ордакент  деп
атап, Баласағұнды астана еткен. Қашқарлық Махмұд ғұлама да,  атақты  «Құтты
білік» дастанын жазған баласағұндық Жүсіп хас хажиб те  осы  шығыс  қарахан
әулетінен шыққандығы  белгілі.  Ал,  батыс  қарахандар  әулетінің  орталығы
Самарқанд болды. Біздің Тараз қаласы шығыс қарахандар  әулетінің  билігінде
еді. Сатук бураханның ұрпағы Махмұд бен Жүсіп қытай  деректеріне  қарағанда
1059 жылдан 1075 жылдар аралығында бипік жүргізген. Ол Тоғрул  қарахан  деп
аталынған. Оның бір лақап аты - мемлекеттің заң түзілімі. Дәл осы Махмұдтың
Ша-Махмұд деген  есіммен  1059  жылдан  бастап  күміс  теңге  шығарғандығын
австриялық ғалым Отто Прицак жазса, ресейлік ғұлама  В.  В.  Бартольд  оның
отқа табынушы қара қытайларға қарсы соғыста үлкен  жеңістерге  жеткендігін,
бірде өзі қырған  сол  моңғол  тұқымдас  қара  қытайлардың  өліктері  Талас
өзенінде қойша тоғытылғанын көргенде,  жүрегі  айныған  соң  тағын  тастап,
сопылық жолға түскендігін, жер астынан үңгір  қазып  алып,  мінәжет  етумен
өмірден өткендігін жазған еді. Сондықтан да ол Әулиеата атанған
 Міне, ең соңғы қарахан Мұхаммед  бен  Жүсіп  атақты  Айша  бибінің  жұбайы
болғандығын басқа деректер арқылы дәлелдеуге болады.
       2   Қыпшақтар  туралы  алғашқы  хабар  Қытайдың  жазба  деректерінде
кездеседі.  Қыпшақтар  ең   әуелі   Алтай,   Саян   тауларының   баурайларын
мекендеген. VII ғасырда олар Қазақстан жеріне  Алтайдағы  телэ  тайпаларының
құрамында қоныс аударып келген.
     ҮІІ-Х ғасырларда Қазақстан аумағында қыпшақ этникалық  қауымдастығының
ұзаққа созылған қалыптасу процесі жүрді. Бір ескертіп айтатын жәйт  кимектер
мен қыпшақтар бір халық деп осы  кезге  дейін  айтылып  келген  пікір  қате,
өйткені тарихи жазба деректер бойынша бұлар екі  халық,  бірақ  түркі  тілді
туыс тайпалар болған.
       XI ғасырдың орта кезінен бастап кыпшақтар кәзіргі Волгадан (Еділден)
батысқа қарай жылжыды, сөйтіп шығыс Еуропа елдерімен, орыс  княздіктерімен,
Византиямен, Венгриямен шектесті. Ұлан-байтақ қыпшақтар  мекендеген  жерлер
«Дешті қыпшақ», яғни қыпшақ даласы деп аталды. Ал  қыпшақтардың  өзі  Батыс
Еуропа  деректерінде   құмандар,   орыс   жылнамаларында   половцылар   деп
көрсетілді.
   XI ғасырдың екінші жартысынан бастап 1219 жылға  дейін  қыпшақ  тайпалық
одағы дамуының үшінші кезеңі жүрді. Осы кезде қыпшақ  хандарының  мәртебесі,
күш-қуаты есті. Олардың этникалық құрамы  өзгеріп,  қимақ,  құман,  ертедегі
башқұрт, оғыз т. б. тайпалар кірді.
        Қыпшақ хандары Орта Азия  мемлекеттерімен,  әсіресе  Хорезм  шахтары
және салжүқтармен табанды күрес жүргізді. 1065 жылы  селжұқтардың  билеушісі
Алып Арсылан  қыпшақтарға  қарсы  Маңғыстауға  шабуыл  жасайды.  Қыпшақтарды
жеңіп бағындырғаннаи кейін, ол Жент пен  Сауранға  жорыққа  шығады.  Соғыста
жеңіліс  тапқан  қыпшақ  тайпаларының  бір   бөлігі   Хорасан   салжұқтарына
тәуелділікке түсті.
    Алайда,  осыған  қарамастан  XI  ғасырдың  соңғы  ширегінде   қыпшақтар
Маңғыстау мен  Каспий  теңізінің  шығыс  жағалауында  бұрынғыша  өз  билігін
жүргізіп тұрды. 1096 жылы  "Құдіретті"  хан  бастаған  қыпшақ  бірлестігінің
әскерлері Хорезмге қарсы жорық жасады, бірақ ол сәтсіздікпен аяқталды.
  XI ғ. аяғы - XII ғ. бас кезінде Жент, Янгикент, төменгі Сырдарияның  тағы
басқа қалалары қыпшақ көсемдерінің қолына қараған. Дегенмен XII ғ.  алғашқы
жартысында осынау қалалар қыпшақ хандары мен соларды қайтсе де басып алғысы
келген Орта Азияның билеуші  мұсылмандық  әулеттері  арасындағы  қиян-кескі
ұрыс алаңына айналады. Хорезмшахы Атсыз (1127-1156 жж) Жентті жаулап алады,
сонан соң солтүстікке қарай бет алып, өз қарауына  Маңғыстауды  да  қосады.
1133 жылы Жент қаласынан Дешті Қыпшақ даласына тереңдеп жорық жасаған Атсыз
кыпшақтарды ойсырата  жеңеді.  Тап  осы  кезден  бастап  қыпшақ  хандығының
ыдырауы басталады. Оған себеп  болған  негізгі  жәйттер:  қыпшақ  тайпалары
ақсүйектерінің арасында Хорезмді жақтаушылардың көбеюі,  қыпшақтарға  қарсы
қаңлылардың аса ірі бірлестігінің қүрылуы, өкімет билігі үшін өзара әулетті
қырқыстың күшеюі еді.
    Бұл жағдайды Хорезм билеушілері, әсіресе Текеш пен  Мүхаммед  жан-жақты
пайдалануға тырысты. Олар қыпшақ билеушісі Қадыр-Бүке хан мен  оньң  немере
інісі Алып - Деректің арасындағы  бітіспес  тақ  үшін  таласты  пайдаланды.
Қыпшақтардың орталығы Сығанақ қаласын басып алуға әрекет жасады. 1195  жылы
Текеш (1172-1200 жж.) өз ойын іске асыру үшін  Сығанақты  басқарып  отырған
Қадыр-Бүке ханға жорыққа аттанды.  Бірақ,  шайқас  кезінде  Хорезм  шахының
түріктердің ұран тайпасынан құрылған сарбаздары Қадыр-Бүке ханмен  келісіп,
соның жағына шығып кетеді. Осыдан кейін талқандалған  әскерінің  қалдығымен
Текеш Хорезмге қайтып оралады.
    1198 жылы Текештің  үлы  Мұхаммед  Алып-Дерекпен  одақтасып  Қадыр-Бүке
ханға  қарсы  қайта  жорық  жасады.  Соғыс  барысында  Қадыр-Бүке  жеңіліп,
Хорезмге жеткізілді. Хан билігі енді Алып-Дерекке көшті. Алайда, ол  Хорезм
шахтарына қарсы тәуелсіз саясат жүргізді.
     Қыпшақ ханының одан әрі күшейіп  кетуінен  қорыққан  Текеш  Қадыр-Бүке
ханды  босатып,  оған  Хорезмнің  көп  әскерін  беріп,  Алып-Дерекке  қарсы
аттандырды. Шайқастың барысыида  Алып-Дерек  әскерлері  жеңіліске  ұшырады,
бірақ қыпшақ билігін қолына алған Қадыр-Бүке  ханның  өзі  де  Хорезм-шахқа
тәуелді болып шықты.  Хорезм шахтары қаңлы, кыпшақ,  имек,  ұран  тайпалары
топтарының жетекшілерін әртүрлі қызметке  тартты.  Бұдан  басқа  туысқандық
үшін қалыптасқан дәстүрге  сай,  Хорезм  билеушілері  әйелдерін  қаңлы  мен
қыпшақтардың хан әулеттерінен алып  отырған.  Мысалы:  ХШ  ғ.  бас  кезінде
хорезмшахы  Аладдин  Мұхаммед  қаңлылардың  басшысы  Әмин  Мәліктің  қызына
үйленген.  Міне  осыған  байла-нысты  Әмин  Мәлік  Хорезм-шахтар  сарайында
маңызды рөл атқарған.
  Хорезм шахы Мүхаммед /1200-1220 жж./ өз мемлекетінің құрамына XIII ғ. бас
кезінде Сығанақ жерін қосып  алады.  Сығанақ  иелігінен  айырылып  қалғанына
қарамастан қыпшақ хандары Хорезмге қарсы қажырлы күресін  жалғастыра  берді.
Бұл кезде хорезмшахы Мұхаммед Дешті Қыпшақ еліне бірнеше рет жорық  жасайды.
1216 жылы қыпшақ билеушісі Қадырханға  қарсы  аттанған  әскери  жорықтарының
бірінде ол Ырғызға дейін жетеді. Осы кезде  ол  Торғай  даласында  қыпшақтар
еліне  қашып  кірген  меркіттерді  қуалап  келе  жатқан  Шыңғысхан   қолымен
соқтығысып қалады. Бұл монғолдардың Қазақстан жерінде алғаш рет  болуы  еді,
сөйтіп монғол басқыншылығының дәуірі басталады.










           3  Татар-моңғол  тайпаларының  саяси  жағынан  басын  біріктіріп,
Моңғол феодалдық мемлекетінің негізін салушы  Темучин  болды.  Ол  тарихтағы
бір деректер бойынша 1162 жылы, екінші бір деректер бойынша  1155  жылы  ірі
ноян Есукей  баһадүрдің  отбасында  туған.  Темучин  ер  жете  келе  негізгі
қарсыластарының  барлығын  жеңіп,  Моңғолдың  бүкіл  тайпаларын  өзінің  кол
астына біріктірген.
    1206 жылдың  көктемінде  Онон  өзенінің  сағасында  Темучинді  жақтаушы-
моңғол  ақсүйектерінің  құрылтайы  болып,  онда   ол   салтанатты   жағдайда
Шыңғысхан деген атпен моңғолдардың әміршісі болып жарияланды.  Осыдан  кейін
Темучин өзін хан көтерген ақсүйектердің  ішкі  тартысын  тоқтату  мақсатында
көрші елдерді жаулау, оларды талау-тонау үшін үлкен әзірлік жүргізді.
  Шыңғысхан әскери-ұйымдастыру принципін мемлекеттік құрылыстың негізі етіп
алды. Елдің бүкіл жері мен халқы он қанат /барунғар/,  сол  қанат  /жоңғар/
және орталық /гол/ атты үш әскери әкімшілік округке бөлініп, әрбір  округте
он  мың  адамнан  түратын  бірнеше  түмгелер  /түмен-дер/  болды.  Олар  өз
кезегінде "мыңдық", "жүздік", "он-дықтан" кұрылды.
  Өте  қатал  тәртібі,  мүқият  қүрылымы  бар  әскер  басында  моңғолдардың
феодалдық  жоғарғы  тобының   өкілдері-нойондар,   багадурлар,   мергендер,
сечендер түрды. Шыңғысханға бүлардан басқа,  өзіне  шын  берілген,  10  мың
таңдаулы жауынгерлерден тұратын кешігі /үланы/ қызмет етті. Онын  көмегімен
Шыңғысхан нойондар мен феодалдарды өзіне тәуелді етіп ұстады.
      1207-1208 жылдардың қысында  Шынғысханның  үлкен  баласы  Жошы  Енесей
 қырғыздарын  және  Сібірдін  оңтүстігіндегі  басқа  да  "орман  халықтарын"
 бағындырды.
        1208-1209  жылдары  Шыңғысхан  әскерлері  тұтқиылдан  шабуыл  жасап,
 таңғұттық Си Ся мемлекетін күйретті. Шыңғыстың қаһарынан сескенген  қазіргі
 Шығыс  Түркістан  аймағындағы  ұйғырлар  моңғолдарға  ез  еркімен  бағынды.
 Олардың ел басшысы Баршық өзін Шыңғысханның бода-нымын деп мойындаған. 1211
 жылы Шыңғысханның қолы Солтүстік Қытайға бет алды, 1215 жылы олар сол кезде
 Цзинь мемлекетінің астанасы болған Чжундуды /Пекинді/ бағындырды.
     Қытайда моңғолдар соғыс  ісінің  сол  замандағы  жоғарғы  техникасымен
танысты. Қытайдан көптеген қару-жарақ, қамал бұзатьн  машиналарын  және  оны
қолдана білетін адамдарды,  қолөнершілерді  алған.  Шыңғысхан  өз  әскерінің
санын көбейтіп, жауынгерлік дайындығын одан ары жетілдірді.
     Сөйтіп, ол Шығыс Еуропа мен Алдыңғы Азияға жол  ашатын  Орта  Азия  мен
Қазақстанды жаулап алу жорығына жан-жақты әзірленді. Бүл  үшін  ол  мүсылман
көпестерінен, моңғолдардың қол астында болған босқындардан мәліметтер  алып,
Қарақытайлар мемлекетінің, содан кейін  Хорезм  шахындағы  ішкі  жағдай  мен
әскери күштер туралы деректерге қанықты, соның негізінде  ойластырылған  іс-
қимылдың бағдарламасын жасады.
     Шыңғысхан Қазақстан мен Орта Азияға жорықты Жетісу арқылы  жүргізбекші
болды. Өз басының жеке жауы  найманның  ханы  Күшлік  ханды  талқандап,  бай
қалалары бар Жетісуды өзіне қарату үшін оған 1218 жылы  Жебе  ноян  бастаған
әскер тобын жіберді. Жетісуды Шыңғысхан әскері қарсылықсыз оңай басып  алды.
Моңғолдарға қарсы түруға жарамай қашып кеткен  Күшлік  ханның  мұсылмандарды
қудалауы, қаталдығы, жігерсіздігі, салықпен зар  илеткен  зорлық-зомбылығына
ыза болған жергілікті халық Шыңғысханға  мойынсынатынын  білдірді.  Жетісуды
бағындырғаннан кейін Шыңғысханның Мәуеренахрға, сол кезде бүкіл Орта  Азияны
билеп отырған Хорезм мемлекетіне қарсы жорыққа  жолы  ашылды.  Көп  кешікпей
оған сылтауда табылды.
   1218 жылы көктемде Шыңғысхан Орта Азияға  сауда  керуенін  жіберді.  500
түйеден тұратын керуенінде монғол жансыздарын қосып есептегенде барлығы  450
адам болатын. Көп адамы  бар  керуен  1218  жылдың  жазында  Отырарға  келіп
жетті. Отырардың билеушісі Қайырхан Иналшық көпестерді тыңшылық  жасады  деп
күдіктеніп, оларды өлтіруге бұйырды. Шыңғыс-хан  Хорезм  шахынан  Қайырханды
ұстап  беруді  талап  етті.  Бірақ  Хорезм  шахы  бұл  талапты   орындамады,
Шыңғысхан  жіберген  елшілерді  өлтіруге  әмір  берді.  "Отырар  апаты"  деп
аталатын бүл тарихи оқиға Шыңғысханның Хорезмге қарсы соғысын тездетті.
    Орта Азияны  бағындыру  үшін  Шыңғысхан  өзіне  тәуелді  елдерден  алған
жасақтармен қоса жалпы саны 150 мыңға дейін адамы бар  қалың  қолды  бастап
шықты. Моңғол әскері Отырарға таяп келгенде  моңғолдардың  басшысы  Шағатай
мен  Үгедей  бастағаи  бірнеше  түменді  қаланы   қоршау   үшін   қалдырып,
әскерлердің Жошы бастаған басқа бір шоғырын Сыр  бойымен  төмен  бағыттады.
Жебе  мен  Сүбедей  басқарған  үшінші  шоғырға  Сырдарияның  жоғарғы  ағысы
бойындағы қалаларды бағындыру міндетіп жүктеді. Шыңғысхан кіші ұлы  Төлемен
- екеуі әскердің негізгі күштерімен Бұхараға бұрды.
    Хорезмнің шахы Мұхаммед моңғолдарға қарсы тұруға дайын емес  еді.  Өзін
онша жақсы көрмейтін жергілікті феодалдардың  күш  біріктіріп  езіне  қарсы
шығуынан корыққан ол әскери күштерді әр қалаға бөліп ұстап  отырған.  Мұның
өзі Шыңғысханға қалаларда түрған шағын-шағын шоғырларды оп-оңай қарсылықсыз
құртып жіберуге мүмкіндік жасады.
  1219 жылдың күзінде Шыңғысхан орасан зор  армияны  бастап  Жетісу  арқылы
Мәуеренахрға  аттанды.  Оңтүстік  Қазақстанның   жергілікті   халқы   моңғол
басқыншылығына қатты қарсылық көрсетті.  Мұнда  Шыңғысхан  әскерлері  Отырар
қаласына келіп, оны қоршауға  алды.  Қайырхан  басқарған  қалада  80  мыңдай
әскер  бар  еді.  Отырар  қорғанысы  Қазақстан  мен   Орта   Азияның   халык
бұқарасының моңғол басқыншыларына  қарсы  жүргізген  ерлік  күресінің  айқын
көрінісі болды. Қарамағында қамал бұзатын  техника-сы,  соның  ішінде  жанып
кететін күбіршіктер, ататын машиналары болса да, моңғолдар бұл  қаланы  алты
ай бойы ала алмады. Қаланың құлауына  опасыздық  себеп  болған  еді.  Монғол
шапқыншылығынан кейін 1220-1224 жж. қазақ  даласында  Шыңғысханның  ұлыстары
құрылды.  Кейіннен монғол ұлыстары өз алдына тәуелсіз иеліктерге айналды.


Тақырып 3: Қазақ хандары мен қазақ билері,
қазақ батырлары
1.Қасым хан және оның заманы
2.Есім хан және Тәуке хандар: оның заманы мен қазақ заңдарының мазмұны
3.Қазақ билері: олардың тарихтағы рөлі
4.Қазақ батырлары: Қабанбай, Бөгенбей т.б

   Жәнібекұлы Қасым хан  (1445-1518)  –  қазақтың   ұлы   хандарының   бірі,
Қазақ  хандығының  негізін қалаушылардың  бірі  –  Жәнібек   ханның  ортаншы
баласы.  Шешесі  Жаған  бегім  Шайбани  әулетінің   атақты   ханы   Мұхаммед
Шайбанидің інісі  Махмұд сұлтанның  шешесінің туған сіңлісі.
      Қасым әуелгі кезінде Бұрындық ханның    атты  әскерін   басқарады.  Ол
осылай   жүріп, қан майдандағы  ерлігімен,  ел  басқаруға   қосар  ақылымен,
көрші елмен байланыста қиыннан  жол табар саясаткерлігімен,  жұртты  соңынан
ертіп әкетер шешендігімен ел көзіне ерте түссе де,  жеке билікке   ұмтылмай,
 ел бірлігіне  жарықшақ  түсірмей, Бұрындық  ханның  дегеніне  көніп,   оған
қалтқысыз  бағынады. Сол кездің куәгері, тарихшы Мұхаммед   Хайдар   Дулати:
«Ол (Қасым)  әкесінің  үлгісі  бойынша барлық жағдайда Бұрындыққа   бағынды,
соған тәуелді  болды» деп жазады. Бірақ  Қасымның   тәуелділігі  Бұрындықтың
ел басқарудағы  қабілетсіздігіне араша  түсе   алмайды.  Ақыры  ол  хандығын
тастап, Самарқандағы  қызына  кетуге  мәжбүр  болады.  Сонда   қаза  табады.
Осыдан кейін барып, Қасым билікті өз қолына алады.
       Қасым  ханның   тұсында  Қазақ  хандығы   өзінің   дәуірлеу   биігіне
көтеріледі.  Ол  қауіпті   көршісі   Мұхаммед  Шайбаниді   талқандап,   оның
мемлекетінің    құлауына  себепші болады.  Моғолстанның  ханы  Сұлтан   Саид
ханмен достық қатынас орнатады.  Сондай  ақ  ол  таяу    көршілерімен   ғана
емес, сырт елдермен, мысалы, Мәскеу  мемлекетімен   терезесі   тең  дәрежеде
дипломатиялық қатынас орнатып,  орыстың сол кездегі кінәзі  ІІІ   Василиймен
байланыста болған.
      Қасым ханның ел басқарудағы кемеңгерлігіне,  қол  астындағы   халқының
қамын ойлар даналығына тәнті болған көрші  елдердің    тынымсыз  қақтығыстан
мезі  болған  ру-тайпа   көсемдері  әр  кезеңде   ақырын   жылысып,    мұның
қарамағына еніп жатқан. «Қасым хан бүкіл  қазақ  халқын   біріктіру   арқылы
 үлкен әскери  күшке  ие болды.  Қарауындағы   халықтың  бақытына  орай,  ол
өзінің  бейбітшілік сүйгіш саясатымен  халықтың  махаббатына   бөленді.  Осы
бейбітшілік  сүйгіштігімен  Қасым  хан   халықтар   араснда   ерекше  әйгілі
болды» деп жазады Әлихан Бөкейханов.
      Керей хан мен Жәнібек хан тарихта Қазақ   хандығының   іргесін  қалап,
шаңырағын көтеруімен  ерекшеленсе,  Қасым хан сол хандықты нығайтып,  халқын
көбейтіп, жерін  кеңейтіп,  даңқын  алысқа  жаюымен,  «Қасым  ханның   қасқа
жолы»    деген    атпен   халық    жадында    сақталған   қазақтың    тұңғыш
конституциялық құжатының негізін жасауымен әйгілі болған ұлы хан.
      Ол қартайып барып,  Сарайшық  қаласында  өз  ажалынан  1518  жыл  (кей
деректе  1523/24  ж.)  қайтыс  болады.  Тарихшы  А.П.Чулошников  Қасымханның
Сарайшықтағы мазарының  ХVII   ғасырдың   басында   құламай   аман  тұрғанын
жазады.
      Шығайұлы Есім хан (1628-1645) – Қазақ хандығының  ханы,  Шығай  ханның
баласы, атақты Тәуекел ханның туған інісі. Есім  хан  туралы  халық  жадында
сақталған аңыз -әңгімелер, дастан-жырлар көп. Оны халқы  «Еңсегей  бойлы  ер
Есім» деп ардақтайды.
      Есім хан билік басына ағасы Тәуекел өлгеннен кейін  келді.  Бұл  кезде
Қазақ  хандығының  шығысындағы   жағдай   Тәуекел   тұсындағыдан   әлдеқайда
күрделене түскен еді. Мұнда ойрат тайпаларының бірігіу процесі жүріп  жатты.
Сондықтан ол көршілерінде болып  жатқан  жағдайды  жіті  қадағалап,  олардың
тайпалары арасындағы алауыздықты өз пайдасына шешуге ұмтылып бақты.
      Ойраттардың  бір  жағынан  Ембі,  Жайық,  Еділ  бойындағы  ноғайлармен
шарпысуығ екінші жағынан орыс қамалдарының гарнизондарымен  қақтығысуы  Есім
хан саясатының ықпалды болуына  елеулі  жағдай  жасады.  Ақырында  үш  жақты
соғыстың өздеріне қырғын таптыратынын сезген ойрат  әміршілері  Есім  ханның
үстемдігін  мойындап,  тату  көршілікте  тұру   мақсатында   ұсыныс   жасап,
елшілерін жіберуге мәжбүр болады.
      Хандығының шығысындағы жағдайды осылайша өз пайдасына шешкен Есім  хан
оңтүстігін де ойдан шығармайды.  Хандығының шекарасын кеңейте түсу  саясатын
мұнда да батыл жүргізіп бағады. Оған жағдай  да  көмектесе  түседі.  Себебі,
бұл кезде  қайтыс  болған  Бәки  Мұхаммед  ханның  орнына  оның  інісі  Уәли
Мұхаммед пен Герат-Хорасанның билеушісі Дінмұхаммед баласы Иманқұлы  таласып
жатқан еді. Осы қақтығысты өз  пайдасына  асыруда  Есім  хан  үлкен  ептілік
танытады. Ол әуелі  Уәли  Мұхаммедке  көмектесемін  деп  уәде  беріп,  кейін
Иманқұлы  жағына  аунап  түседі.  Соның  нәтижесінде  онымен  бірігіп,  Уәли
Мұхаммедті өлтірісіп, Иманқұлымен одақ  жасасады  да,  сол  жылы  Иманқұлыға
қарсы шығып, Самарқантқа әскер жөнелтеді.
      Бұл кезде Иманқұлының Есіммен соғысарлық  шамасы  жоқ  еді.  Сондықтан
онымен шартқа отырып, Ташкент  пен  оның  төңірегінің  түгелдей  қазақтардың
иелігі екенін ресми түрде мойындайды. Бұдан кейін Есім  хан  Моғолстан  ханы
Әбдірахымның қызы Падшахқа үйленіп, ағасы Күшік сұлтанның қызын  Әбдірахымға
беріп, қарсы құда болу арқылы  оны  өзінің  жақтасы  етіп,  соның  көмегімен
өзіне опасыздық жасаған Тұрсын ханды талқандап, дара билікке қол  жеткізеді.

      Есім ханның билігі тұсында (1598-1645) халық жадында «Есім салған ескі
жол» деген атпен қалған әдет-ғұрып нормаларын қалыптастырған  конституциялық
құжат болғаны белгілі. Мұны «Есімнің заңы» деп ұққан жөн. Бірақ оның  көктен
алынбағанын, өз заманының  орайы  мен  талабына  қарай  Есім  хан  мен  оның
кеңесшілері  өңдеп,  толықтырған  баяғы  «Қасым  салған  қасқа  жолдың»  бір
нұсқасы екенін де естен шығармаған  абзал.  Түтпет  келгенде,  «Есім  салған
ескі жол»  деген  сөздің  мәні  де  Есім  ханның  тұсында  жасалған  даналық
заңдарға   байланысты   айтылған.   Қоныс-тұраққа,   мал-мүлікке,    адамдар
арасындағы  қарым-қатынасқа  қатысты  туындайтын  дау-шардың  шешімдері  осы
кезде сараланды.  Жалпы көшпелілер мемлекетінің хандары сияқты, Есім хан  да
тақ үсті  мен  ат  үстінде  бірдей  танылған  біртуар  тұлға.  Оны  халқының
«Еңсегей бойлы Ер Есім» атанған атақты ханның қайтыс болған жылы – 1645  жыл
деген шындыққа келетін сияқты.
      Есім хан дүние салған соң қазақ хандығының тағына  Жәңгір  хан  (1645-
1652) отырды. Халық оны ел үшін жасаған ерлігіне орай  «Салқам  Жәңгір»  деп
атанған. Хан ордасын Түркістан қаласында ұстау Жәңгір хан тұсында  басталды.
Есім хан қазақ тарихында «Еңсегей бойлы ер Есім» деген атпен  әйгілі  болды,
оған бұл атақ 1598-жылы ағасы  Тәуекел  ханмен  бірге  Мауреннахрға  жасаған
жорықта ерекше көзге түскені үшін берілген екен. Есім  хан  -  Шығай  ханның
баласы, ол  бұрын  қазақ  хандығының  Түркістан  қаласындағы  хан  ордасында
тұрған. Хан тағына отырған соң Бұхарамен  бітім-шартын  жасасып,  Орта  Азия
қалаларымен бейбіт, экономикалық байланыс орнатуға ұмтылды.  Қазақ  хандығын
бір орталыққа бағынған мемлекет  етіп  құруды  көздеді.  «Есім  ханның  ескі
жолы» деп аталған заңды құрастырды. Есім  ханның  қазақтарды  бір  орталыққа
бағындыру  саясатына  қарсы  болған  сұлтандар  қазақ  хандығын  бөлшектеуге
тырысты.
      Ташкент  қаласы  қазақ  хандығына  қараған  соң  оны  Жәнібек   ханның
немересі, Жалым сұлтанның баласы Тұрсын  Мұхаммед  сұлтан  басқарған  еді.Ол
көп  ұзамай  тәуелсіз  хан  болуға  әрекет  жасады.  Тіпті  өз  атынан  ақша
соқтырып, «бажы және хараж» алым-салықтарын жинады. Сонымен, қазақ  хандығын
екіге бөліп, Түркістан қаласын  орталық  еткен  Есім  хан,  Ташкент  қаласын
орталық еткен тұрсын хан билеген еді. Бұлардың арасында  соғыс  қақтығыстары
болды.  Бұл  екі  жақ  ұйғыр,  қырғыз,  қарақалпақ  билеушілерінен  өздеріне
одақтас-жақтастар іздеуге кірісті. Есім  хан  тобы  Яркент  хандығына  қарсы
болып Тұрпанды билеген Әбдірахим ханмен одақтасты. Ал  Тұрсын  Мұхаммед  хан
жағы Яркент билеушісі Шажайдің Ахметтің жақтасы  болды.  Бұлармен  одақтасып
отырған Әбдірахим мен Ахметтер де бір-бірімен  жауласып  отырған  билеушілер
болатын. Есім хан өзіне мықты сүйеніш  ету  үшін  Яркент  ханы  Әбдірахиммен
құдандалық байланыс орнатты.
      Есім хан Әбдірахимнің қызы  Патша  ханымға  үйленді  де,  ағасы  Күшік
сұлтанның қызын Әбдірахимге берді. Есім хан мен Тұрсын  хан  арасында  күрес
шиеленісе берді, 1627-жылы Есім хан Тұрсын ханды өлтіріп, қазақ хандығын  өз
қол астына біріктірді. Есім ханның  феодалдық  бытыраңқылықты  жеңіп,  қазақ
хандығын біріктіру жолындағы күрестері  қазақтың  «Еңсегей  бойлы  ер  Есім»
атты тарихи жырына өзек болған. Есім хан Ташкент қаласына  білдіртпей  түнде
кіріп, хан сарайының  күзетшілерін  байлап  тастап,  тұрсын  ханды  қаперсіз
ұйықтап жатқанда қапылыста өлтіреді, сонда  Есім  ханның  қасындағы  Төлеген
(Марқасқа) жырау оны мынадай жырмен оятады:
«Ей, Қатаған хан Тұрсын!
Кім арамды ант ұрсын.
Жазықсыз елді жылатып,
Жер тәңірісің, жатырсың,
Хан емессің қасқырсың,
Қара албасты басқырсың!
Алтын тақта жатсаң да
Қазаң жетті қапылсың!
Еңсегей бойлы ер Есім,
Есігіңе келіп тұр,
Шашқалы тұр қаныңды,
Кешікпей содан қатарсың!»
Есім хан шошып оянған Тұрсын ханның басын алады.
«Бахыр әл асырардың» авторы Махмұд ибн Уәлидің айтуына қарағанда,  Есім  хан
1628-жылы қайтыс  болған.  Ал  «Қазақ  совет  энциклопедиясының»  мәліметіне
қарағанда 1645-жылы қайтыс болған делінеді.
       Жәңгірұлы Тәуке хан (1626-1718)  –  Қазақ   хандығының  ханы,  Салқам
Жәңгір  ханның  баласы. Шешесі – қалмақтың  хошоуыт   тайпасының   билеушісі
Күнделен-тайшының  қызы.  Мұрагерлік   жолмен    Қазақ   хандығының    билік
тізгінін  қолға алған  кезде (1680ж.) Тәуке ел  ағасы   жасына  келіп   ақыл
тоқтатқан, мемлекет ісіне  араласып, мол тәжірибе   жинақтаған  білікті  жан
болатын. Сондықтан да ол таққа отырып, әке ісін алға  жалғап, оның  саясатын
жүргізгенімен, оны жүзеге  асыруға   келгенде  бұрынғы   сүрлеумен   кетпей,
өзіндік жаңа  жолмен жүрді.  Тәукені   өзге  қазақ   хандарынан   ерекшелеп,
оның шын  мәнінде   көреген  басшы,  ақылды  реформатор   екенін   танытанын
қасиеті де  осы өзіндік жолмен  жүруінде.  Бұл ретте  ол ұлы  бабасы   Қасым
ханға  қарай  бейімделеді.
      Тәуке ханның  елі үшін  сіңірген  ерен еңбегі   екі  қырымен   айрықша
назар  аударады. Бірі – елдің   іргесін   аман   сақтауда   сыртқы  саясатты
білгірлікпен  жүргізіп,  анталаған көп  дұшпанға  бел аудырмағаны.  Екіншісі
– елдің  ішкі  жағдайын   реттеудегі  саяси-құқықтық  тәртіпті  орнатуы.  Ол
төңірегіне   топтан   торай    шалдырмайтын,  сыртқа   сыңар    сабақ    жіп
алдырмайтын, бір ауыз   сөзімен  жұртты   жатқызып  -  өргізетін,  беделімен
елдің  бірлік-берекесін  кіргізетін   ақыл   иелерін   жинап,  халқын  солар
арқылы  басқарды, ақыл-ой, парасат үстемдігін  орнатты.  Тарих  дерегі   сол
кезде Тәукенің  қасында   Ұлы жүз  Әлібекұлы Төле,  Орта   жүз   Келдібекұлы
Қазыбек,  Кіші  жүз   Байбекұлы    Әйтеке,    қырғыз    Қарашораұлы   Көкім,
қарақалпақ  Сасық би, қатаған  Жайма  секілді  халықтың    ішінен   уақыттың
өзі  екшеп  шығарған,  даналық  сөзімен, әділетті  ісімен, қара  қылды   қақ
  жарған  тура   билігімен  аттары  бұл  күнде   аңызға   айналған    атақты
билердің    болғанын    айтады.   Осындай    алыптардың    замана    тынысын
тамыршыдай  тап  басып  танып,   халықтың   басын  қосып,  елдің  бірлік   –
берекесін  кетірер ішкі  дау – жанжалды,  барымта – сырымтаны   тиып,   елді
ынтымақта  ұстау  мақсатында ой  тоғыстырып,   бір  бағытта   игілікті   іс-
қимыл   жасау    арқасында   Қазақ    хандығының  жағдайы    күрт  жақсарып,
сыртқа  айбарын  асырды.  Жұрт  ерді   ел  қолдаса  -   береке,   ханды   ел
қолдаса мереке екенін  көрді.  Сол себепті  де Тәуке  хан  ел  билеген   кез
-  халық есінде  «қой  үстіне  бозторғай   жұмыртқалаған»   тыныш   берекелі
заман  болып қалды.
      Бірақ,   бұл,   әрине  ол  кезде   ешқандай  шапқыншылық  болған  жоқ,
бірыңғай бейбіт  күн туып, қазақ халқы  сыртқы  жаудан   қаймықпай   алаңсыз
ғұмыр кешті   дегенді   білдірмесе   керек.  Керісінше,   Тәукенің   кезінде
қалмақтармен  қақтығыс  жиілей  түспесе,  кеміген  жоқ.  Сонау  1681   жылғы
қалмақтың  қоңтайшысы Галдан Бошоктудың қалың  қолмен   Шу  өзенінің  бойына
жетіп, Сайрам қаласын  қоршағаннан басталған  шабуылдар  легі   кейін   оның
 немересі  Цеван Рабтан  билік басына  келді.
      Қазақ билері:  олардың тарихтағы рөлі
      Әлібекұлы Төле би (1663-1756) -  қазақтың  Тәуке,  Болат,  Әбілмәмбет,
Жолбарыс, Абылай хандары  тұсында  мемлекет   басқару  ісіне  араласқан  аса
ірі мемлекет және  қоғам қайраткері, ойшыл дана, Әз Тәуке хан құрған  «Билер
 кеңесінің»  мүшесі, атақты шешен, Ұлы жүздің төбе биі,  «Жеті   жарғы»  деп
аталатын заңдар  кодексін   шығарушылардың  бірі.  Шыққан  тегі  Ұлы  жүздің
Дулат  тайпасының   Жаныс  руынан.  Шежірешілер   «тоғыз   ұлды   Құдайберді
әулетінен Төлеге дейін  бай да, би де  шықпаған. Олар  «қарашоғыр»   атанған
қара шаруа болған» деген  дерек береді.
      Төле би  кезінде  оқыған,  ірі   сауатты,  халқының  ақындық  шешендік
өнерінен  тәлім  алған адам. Жастайынан  ел  арасындағы   билікке  араласып,
әділдішімен, шешендігімен, тапқырлығымен  төңірегіне кеңінен танылады.
      Тәуке  ханның  тұсында  Төле би  «Билер   кеңесінің»  мүшесі   ретінде
мемлекеттік істердің  оң  шешілуіне  айтарлықтай  үлес   қосқан,  жыл  сайын
өтетін  бүкіл халықтық  жиынды  ұйымдастырушылардың  бірі  болған.  Ол  Орта
жүздің төбе биі Келдібекұлы Қазыбекпен, Кіші   жүздің   төбе  биі  Байбекұлы
Әйтекемен  бірге   Тәукенің  Түркістан  қаласын   орталық   етіп,   үш   жүз
ұлыстарын  бір  орталыққа  бағындыруға,  сөйтіп  бірегей    Қазақ   хандығын
нығайтуға,  жоңғар шапқыншылығына қарсы бауырлас қырғыз,  қарақалпақ,  өзбек
халықтарының  одағын  құруға бағытталған шараларды  жүзеге  асыруға  белсене
қатысады. Бұл Қазақ пен Жоңғар хандықтарының  арасы  шиеленісіп  тұрған  кез
болатын.
      Тәуке   хан  өлгеннен  кейін  Қазақ   хандығының   іштей    әлсіреуіне
байланысты Төле би Ұлы жүзді  билеп, жоңғар   басқыншылары  Жетісуды  жаулап
алуына байланысты  біраз уақыт  соларға  тәуелді болады. Бірақ  оларға  алым
салық   төлеп   тұрғанымен,  саяси  билікті  өзінше   атқарып,  «ақ    табан
шұбырындыдан»   кейінгі    қазақ   қауымын   біріктіріп,   оларды     жоңғар
феодалдарының   езгісінен   зат  етуде  аса  зор   ұйымдастыру    жұмыстарын
жүргізеді. Ол жоңғар қонтайшысына алым-салық  төлей отырып,  Абылай  ханмен,
Барақ сұлтанмен, Шақшақ  Жәнібек  батырмен,  сондай  ақ   Қоқан   хандығымен
байланысын   үзбейді.  Бұл  ретте    жоңғардың   Жетісу    жерін    жаулаған
қолбасшыларының бірі Сары  Манджаның  Төле  бидің   үйінде   өлуі  де  біраз
жайды аңғартқандай.
      Төле  би   Россия  мен  Қазақ   хандығы  арасындағы  қарым   қатынасты
қалыптастыруға  күш салды. 1749 жылы  Орынбор   губернаторы  И.И.  Неплюевке
өзінің  жиені Айтбай бастаған   елшілік  жіберіп,   Россияға  қосылу  ниетін
білдіреді.
      Төле  би  жоңғар   билеушілерінің   арасындағы  тақ   таласын   өршіте
қолдап, ежелгі  жаудың  іштей әлсіреуіне  ықпал   жасайды.  Абылай  хан  мен
Төле би  таққа   таласқан  жоңғар   нояндарын   алма-кезек   қолдай  отырып,
ақырында Жоңғар хандығының   құлауын  қамтамасыз   етеді.   Бұл  Төле  бидің
Абылай ханмен  бірлесе  жүргізген  сырт  саясатының  ірі  нәтижесі  еді.
      Ел аузында  Төле би  туралы   көптеген   тарихи    аңыздар  сақталған.
Оның атымен  байланысты  айтылатын  нақыл  сөздер,   мақал  мәтелдер,  билік
кесімдер  де ел  арасына  кеңінен  тараған. Төле би  есімі  тек   Ұлы  жүзде
ғана емес, Орта жүз  бен Кіші  жүзде де  аса құрметпен   аталады.  Бұл  оның
бүкіл  қазақ   халқының  тағдырына   қатысты   ірі   оқиғалардың   ортасында
жүргенінің   айғағы. Бұған Төле бидің  замандасы,  тағдырласы   Қаз  дауысты
Қазыбек бидің «Төле би дүниеден өтті»   деген   суық  хабарды  естігенде:  «
Төле өлді дегенше, дүниеден  әділет   өлді  десейші.  Бүтін   билікке   Төле
жеткен, бүтін  хандыққа  Есім жеткен, бұл екеуіне кім жеткен?»    деп,   жер
таянып, көзіне  жас алуы да куәлік  етеді. Бұл    үш  арысқа  тірек   болған
үш  асылдың   бірінің   екіншісіне   берген  бағасы.  Бұдан  асырып,  жеріне
жеткізіп, айту мүмкін  де емес. Өйткені   олар  қасында   бірге  жүріп,  бір
бірінің  қадір қасиетін  жете таныған  алыптар ғой!
      Келдібекұлы Қазыбек би (1665-1765) -  қазақтың Тәуке,  Болат,  Сәмеке,
Әбілмәмбет,  Абылай  хандары  тұсында   мемлекет  басқару  ісіне   араласқан
мемлекет  және  қоғам  қайраткері, Әз Тәуке  хан құрған   «Билер  кеңесінің»
мүшесі,   атақты  шешен,  Орта  жүздің  төбе  биі,  «Жеті  жарғы»   аталатын
заңдар  кодексін  шығарушылардың бірі.  Шыққан  тегі   Орта   жүздің   Арғын
тайпасының  Қаракесек руынан.
      Қазыбектің анасы  Тоқмейіл  ұтымды  да тапқыр  сөздерді  көп   білетін
 зерек  кісі  болыпты.  Анасы  айтқан   есті   сөздерді   кішкентай  күнінен
жаттап өскен  ол ер  жете келе өзі де солай  сөйлеуге   машықтана  бастайды.
Осы өнерінің  арқасында  бала  биден дана биге   айналып,  «қара  қылды  қақ
жарған Қаз дауысты Қазыбек би», «алты  алаштың  ардағы»  деген   атаққа   ие
болады. Содан болар Тәуке хан мемлекет   тұтастығына    жарықшақ   түсірмей,
халықты бірлікте ұстау  үшін  үш жүзді   өзінен   шыққан   үш  биге   билету
арқылы  басқарғанда, Орта   жүзге  осы  Қазыбек  биді  тағайындайды.  Ол  ел
басқару  ісіне  араласып, Қазақ  хандығының  ішкі  сыртқы  саясатына  елеулі
ықпал  жасап отырады.
      Жоңғар  басқыншылығына  қарсы халық күресін  ұйымдастырушылардың  бірі
болған  Қазыбек  би елдің   азаттық   алуы   жолында   аянбай   тер  төгеді.
Абылай сұлтан  жоңғарлардың  қолына   тұтқын   болып  түсіп  қалғанда,   оны
босатып  алуға  белсене   араласады.  Сондай  ақ  ол  Ресей,  Бұхара,   Хиуа
мемлекеттері  арасындағы еларалық   мәселелерге  де  араласып,   бейбітшілік
пен  достықты  дәріптеуші мәмілегер болған,  аразды   татуластырып,   алысты
жақындастырып отырған. «Елдестірмек елшіден,  жауластырмақ   жаушыдан»  деп,
ол  елшілік  қызметті де мінсіз   атқарған   тұңғыш  дипломат.  Оның  тұңғыш
рет он сегіз   жасында   елшілікке атшы  болып барып, басшы  болып  қайтқаны
ел  аузында  әлі күнге аңыз  болып  айтылады.
      XVIII  ғасырдың алпысыншы  жылдарында  Чиң   империясы  Қазыбекті   өз
жақтарына   тарту  мақсатымен оған елші  жіберіп,  мол  сыйлықтар   тартады.
Бірақ  ол Қытайдың  қол астына қарауға қарсы болады. Сөйте  тұрып,  Абылайды
Чиң империясымен тығыз  қарым- қатынас жасауға  шақырады.
      Үш жүздің  ішіндегі   шешуі   қиын,  ең  күрделі   мәселелердің   басы
қасында жүріп, хандардың  сенімді ақылшысы,  халықтың   ханға  бергісіз  биі
болған Қазыбек әр кез батыр жинап,  ел шаппай, қылыш   шауып,  оқ  атпай  ақ
ақылымен   жол   тауып,  ел  бірлігінің  емшісі   бола  білген.  Әбілқайырды
өлтіріп,  ел    бірлігіне    сызат    түсуіне   себепші    болған   Бараққа:
«Сылтауратып  сытыла   алмайсың,  не  өліп  тынасың,   не  жөніңмен    жеңіп
құтыласың, екінің  бірі, Барақ»  деуі, ақыр  соңында  оны  мойындатып:  «Уа,
би аға!  Айттың сен,  көндім  кебіңе»  деуге  мәжбүр   етуі  тек  Қазыбектей
айбыны ай жасырған текті  бидің  қолынан ғана келсе керек.
      Шоқан  Уәлихановтың «XVIII ғасырдың батырлары туралы тарихи   аңыздар»
деген  еңбегінде: «Абылай ханнан  үш  жүздің   батырларының   ішінен   кімді
ерекше  құрметтейсіз  деп   сұрағанда,  ол:  «Бізге   дейінгі  ерлерден  екі
кісіге таңқалуға болады. Оның  бірі  90  туысын Қалдан  Сереннің  тұтқынынан
құтқарған  қаракесек  Қазыбек те, екіншісі өзінің сондай  тұтқындағы  туысын
құтқарған уақ Дербісәлі. Мұның алғашқысы  Қалданға  өзі барып,  сұрап  алды.
Соңғысы өзінің  аулында  отырып,   жауын қорқытып  алды»   деп  жазады.  Бұл
заманында  ақылымен  қатарынан  озған дана биіне ел басшысының  берген   нақ
та әділ  бағасы еді.
        Байбекұлы Әйтеке би (1644-1700) –  қазақтың  Тәуке,  Болат,  Сәмеке,
Әбілмәмбет,  Абылай  хандары  тұсында  мемлекет  басқару   ісіне   араласқан
мемлекет және қоғам  қайраткері,  Әз  Тәуке  хан  құрған  «Билер  кеңесінің»
мүшесі, атақты шешен, Кіші жүздің төбе биі,  «Жеті  жарғы»  аталатын  заңдар
кодексін шығарушылардың бірі. Шыққан тегі –  Кіші  жүздің  Алшын  тайпасының
Әлім руынан.
Ол  қазіргі  созылып  жатқан  Қыз-Бибі  тауының  етегінде  өмірге   келген. 

     «Тобықты Әнет бидей баталы бол,  Кіші  жүз  Әйтекедей  аталы  бол»  деп
атақты Сегіз серінің батасында айтылғандай, Әйтеке би аталы  тұқымнан.  Оның
арғы атасы Сейітқұл Жәдікұлы Шығай ханның серігі болған. Шығай хан  Бұхардың
Абдолла ханымен  одақтас  болып,  Сырдарияның  сағасындағы  қонысын  тастап,
Самарқанның   теріскейіндегі   Нұрата   тауына   көшкенде,   сонымен   бірге
қарауындағы  елін  ертіп,  қотарыла  көшіп  келеді.  Осы  Сейітқұлдың  сегіз
баласының бірі - Әйтеке бидің  әкесі  Ақша  да,  бірі  -  кейін  Самарқанның
билеушісі  болған,  Қазақ  ханы  Салқам  Жәңгір   600   жауынгермен   жоңғар
қоңтайшысы Батырдың 50 мың әскерінің  өтінде  қалғанда,  дер  кезде  көмекке
жетіп, қазақ қолына айтулы жеңісті суырып әперетін атақты Жалаңтөс  баһадүр.
Жалаңтөс Самарқанға әмір болғаннан кейін ағасы  Ақшаны  Қоқанның  ханы  етіп
сайлатады.
      4 Қазақ батырларының тарихи тұлғалылығы  :  Қабанбай  батыр,  Бөгенбай
батыр және Райымбек батырлар
      Қазақ пен  қалмақ  жасақтарының  арасында  болған  Бұланты,  Қарасире,
Талқы,  Қозымаңырақ,  Қалба,   Терісаққан,   Аңырақай,   Хантау,   Қызылтау,
Ерейментау,Түркістан, Қарқаралы, Ыстық көл шайқастарының Байғозы  батыр  бел
ортасында болып, ерен  ерліктер  көрсеткен.  Ол  ерліктердің  небір  ғажайып
оқиғалары Шоқан Уәлихановтың, Мәшһүр Жүсіп  Көпеевтің  еңбектерінде,  Жанақ,
Шөже сияқты ақын-жыраулардың жыр  –  толғауларында  кездеседі. Қан  майданда
талай-талай  сыннан  өткен  Байғозы   батыр   Абылай   ханның   ту   ұстаушы
батырларының  бірі  болған.  Шоқан  Уәлиханов  XVIII  ғасырдың   батырларына
арналған очеркінде Жәнібек, Баян, Жанатай сияқты  әйгілі  батырлармен  бірге
Байғозы батырдың да ерліктерін  қызықты  баяндайды. Ауызша,  жазбаша  жеткен
тарихи деректерге сүйене отырып, академик Р.Б.Сүлейменов пен  тарихшы  ғалым
Р.В.Мойсеев  былай  дейді:  «Алғашқыда  жоңғарлармен,   кейін   манжүр-қытай
жаушылармен күрес  барысында  Бөгенбай,  Малайсары,  Жәнібек,  Баян,Байғозы,
Жанатай, Оразымбет, Тұрсынай сияқты  ержүрек  батырлардың  ,  білікті  әскер
басылардың қалың легі ел ішінен суырылып шықты». Байғозы  батыр  өз  кезінде
Болат, Әбілмәмбет, Әбілқайыр, Абылай сияқты  хандардың  алдын  көрді;  Төле,
Қазыбек,  Едіге,  Бұхар  сияқты  би  жыраулардың  ұлағатты   сөзін   естіді;
Бөгенбай, Қабанбай, Жәнібек, Жанатай сияқты батырлардан тәлім алды;  Керней,
Жарылғап, Әлтеке Жидебай, Шанышқылы Бердіқожа,  Шапырашты  Наурызбай  сияқты
батырлармен төс тигізген дос  болды.  Байғозы  батырдың  Баяу  деп  аталатын
жақын әпкесінен Қанжығалы Бөгенбай батыр туады. Сондай-ақ  Байғозы  батырдың
Шәкі деген немере қызынан әйгілі қобызшы Ықылас Дүкенұлы туса,  батырдың  өз
кіндігінен туған Қойсана деген қызы Шұбыртпалы Ағыбай батырдың туған  анасы.
Белгілі тұлғалардың  өміріне  қатысты  мұндай  деректер  де  елдік  тарихтың
қызықты беттері болып табылады. Байғозы батырдың  ұрпағы  өсіп-өнген,  қазір
Қарағанды, Ақмола, Жамбыл, Шымкент облыстарында көптеп  кездеседі.  Солардың
бірі батырдың алтыншы ұрпағы, белгілі жазушы,  филология  ғылымының  докторы
Ақселеу Сейдімбек
       Қожағұлұлы Қабанбай (1703-1781) – жоңғар басқыншыларына қарсы күресті
ұйымдастырушылардың бірі, қазақтың біріккен қолының Бас  қолбасшысы,  жекпе-
жекте жеңіліп көрмеген халық қаһарманы. Шыққан  тегі  –  Орта  жүдің  Найман
тайпасының Қаракерей руынан, ел азаттығы  жолында  күрескен  киелі  батырлар
әулетінен. Оның атасы Мәмбет те, әкесі Қожағұл да,  Қожағұлдың  ағасы  Күшік
те  өз  заманының  аты  шыққан  батырлар  болған.  Ел  ауызындағы  әңгімелер
дерегіне қарағанда, Күшік батыр Еңсегей бойлы Ер  Есімнің  Ташкентті  алатын
соғысына қатысып, сол Тұрсын хан  өлген  жылы  жамбасына  улы  найзаның  ұшы
тиіп,   25   жасында   қайтыс   болады. Қабанбай   батыр   әйгілі   «Ақтабан
шұбырындыдан»  кейінгі  айтулы  ірі  шайқастардың  бәріне   қатысқан.   «Хан
батыры», «Дарабоз» деген атақтарға  ие  болған.  Сан  рет  шайқас  алдындағы
жекпе-жекке  шығып,  бәрінде  жаудың  үміткер  батырларын  жер  жастандырып,
жауынгерлерін жеңіске рухтандырып отырған. Халқы  оны  «Қаракерей  Қабанбай»
деп ардақ тұтып, есімін жырға бөлеп, ұрпақтан ұрпаққа жеткізген. Абылай  хан
дәуіріндегі қазақтың ең соңғы әскери ірі қақтығысы 1770  жылғы  қазақ-қырғыз
соғысы. Бұл – осы соғысқа қатысқан Қабанбай батырдың да ерлік жолының  соңғы
белесі. Халық арасында Қаракерей Қабанбай батыр жөнінде аңыз-әңгімелер, жыр-
дастандар өте көп. Бұған керісінше тарихи құжаттарда Қабанбай батырдың 1740-
1762 жылдардағы өмірі ғана  көрінеді.  Бұл  кезде  оның  есімі  ел  арасының
бітімгершілігінде жүрген дана,  би  ретінде  айтылады. Қабанбайдың  Үмбетай,
Кішкентай, Сырымбет, Едіге, Байтық,  Мойнақ,  Әлі  деген  жеті  ұлы  болған.
Оларды «Жеті  Қабанбай»  деп  атайды.  Осының  Әлісі  жоңғардың  соңғы  ханы
Әмірсананың Мәней деген қызына үйленіп,  одан  бес  перзент  көреді.  Оларды
шешесінің атымен «Бес  Мәней»  дейді. Батырдың  ұрпақтары  бұл  күнде  Шығыс
Қазақстан, Алматы облыстарының жерінде мекендегенімен, олардың арғы  аталары
оңтүстік жақтан ауып келіп, Есіл, Нұра бойын қоныс еткен. Бұл өңірдің  1728-
1762 жылдар аралығында батырдың да  құтты  мекені  болғаны  белгілі.  Қайтыс
болғаннан  кейін,  Қаракерей  Қабанбайдың  денесі   осы   атамекеніне   әкеп
жерленген  керей  Қабанбайдың  денесі  осы  ата  мекеніне   әкеп   жерленген
көрінеді. Елі  жақында  аяулы  батырының  басына  сәулетті  күмбез  орнатты.

     Хангелдіұлы Райымбек (1705-?) – жоңғар  басқыншыларына  қарсы  күрескен
қазақ батыры. Шыққан тегі  –  Ұлы  жүздің  Албан  тайпасының  Әлжан  руынан.
Кейінгі   деректерде   «Хангелді   Райымбек»   деп   аталғанымен,   Хангелді
Райымбектің әкесі емес, атасы. Әкесі  -  Хангелдінің  кенже  ұлы  Түке.  Бұл
ретте ел аузында  мынадай  аңыз  сақталған.  Хангелді  батыр  өз  кіндігінен
тараған төрт ұлын сынамақ болып, күздің қара суығында балаларын  киіз  үйдің
сыртына жатқызады. Содан  соң  өзі  ерте  тұрып,  ұйықтап  жатқан  балаларын
сынайды. Кеуде түгі қырауланып  жатқан  үлкенін  «батыр  болады  екен»  деп,
бүркеніп жатқан ортаншысын «момын, шаруажай  болады  екен»  деп,  бір  бетін
ашып, бір бетін бүркеп жатқан келесі ұлын «ағайынға ақыл айтар болады  екен»
деп сынап, басын, кеудесін бүркеп, төменгі жағын ашып тастап жатқан  кенжесі
Түкеге келгенде «ұятын қымтап, әбиірін  жаппаған  бұл  кімге  абырой  әперер
дейсің» деп түңіліп, басын шаппақ болғанда, қасындағы бәйбішесі:      «  бұл
баланы өлтірме, қайта жақсы жерден таңдап,  қыз  әпер,  тұқымы  асыл  туады,
ұрпағынан батыр шығады» деп тоқтатады. Анасының  айтқаны  ақиқатқа  айналып,
Түкеден аты бүкіл Албанға ұран болған атақты батыр  Райымбек  туады.  Кейбір
зерттеушілер кешегі  Кеңестік  дәуірде  Райымбекті  Ұлы  жүз  елін  Россияға
қосуға елеулі үлес қосқан атасының ісін жалғастырушы тікелей  мұрагері  етіп
көрсету үшін сол  кездегі  құжаттардың  бәріне  «Райымбек  Хангелдіұлы»  деп
толтырылған дегенді айтады. 
       Райымбек заманында ұйымдастыру қабілеті жоғары,  сарбаздарын  жеңіске
жігерлендіре білген қазақтың білікті қолбасшысының бірі болған.  Жан  беріп,
жан алысқан жаугершілікті заманда  аяқ  астынан  күтпеген  қиындықтар  пайда
болып, қалың қол тығырыққа тіреліп,  не  істеу  керектігін  білмей  тұрғанда
қолбасшы Райымбектің қиналмай жол тауып,  әскерді  аман  алып  шыққан  талай
ерліктері ел есінде сақталып қалған.  Солардың  бірі  қамалып  келіп  қалған
қалмақ қолынан ығысып  барып,  жауынгерлері  буырқанып  тасып  жатқан  Ілеге
тіреліп, не істерін білмей  тұрғанда  қолбасшы  Райымбектің  көзсіз  ерлікке
барып, әскерін өзеннен аман  өткізуі.  Райымбектің  үнемі  Ұлы  жүз  қолының
атақты батырларымен тізе біріктіре  отырып,  атамекенді  жаудан  тазартудағы
ерліктері – ұрпаққа үлгі боларлықтай. Ол талай рет шағын топпен  жау  шебіне
баырп, тосыннан тиісіп, қарсы жақты ойран-топан етіп  отырған.  Оның  ерекше
көзге  түсіп,  ерен   батырлығын   танытқан   «Ойрантөбе   шайқасы»   сондай
шабуылдарының  бірі  ғана. «Ақтабан  шұбырынды»  кезінде  жау  қолын  бөгеп,
босқан елдің қырғынға ұшырамай,  аман  құтылып  кетуіне  мүмкіндік  жасаудан
басталған  батырдың  ерлік  жолы  Жетісу  жері  азат   етіліп,   жоңғарларды
Тұрпаннан асыра  қуған  жеңіс  жолына  үзіліссіз  келіп  жалғасады.  Ол  осы
кездердің  бәрінде  аттан   түспей,   қарулас   серіктерімен   бірге   талай
шайқастарды бастан өткізеді. Райымбек  батыр  жөнінде  аңыз-әңгімелер,  жыр-
дастандар көп. Солардың бәрінде Райымбекті «Әулие» деп атайды. Тасып  жатқан
дариядан әскерін аман өткізуі, сусыз жерден су шығаруы,  болашақты  болжаған
көріпкелдік іс-әрекеттері оның ел есінде осы атағымен  сақталуына  мүмкіндік
берген болса керек. Мүйізді Өтеген батыр бірде  Райымбекке:  «  сен  өлгенде
шудың астында қаласың» деген екен. Сол сөз шындыққа шығып,  батырдың  мазары
бұл күнде бұрынғы Ұлы Жібек жолының бойындағы,  қазіргі  Алматының  ең  шулы
көшесінің жиегінде тұр.
Тақырып 4: Қазақтың басын қосқан Абылай
1.Абылайхан оның шыққан ортасы
2.Абылай хан саясаты
3.Абылайдың  бас кеңесшісі –Бұқар жырау
      Уәлиұлы Абылайхан (1711-1781) -  қазақ халқының әйгілі   ханы.  Шыңғыс
ханның  тікелей  ұрпағы, төре. Шежіре  деректері    бойынша   Шыңғыс  хан  -
Жошы хан – оның  төртінші ұлы   -  Тоқайтемір  -  Қожа  - Бадақұлан  -  Өріс
хан  - Құйыршық хан  - Барақ хан  - Әз Жәнібек  -  Жәдік - Шығай  хан  -  Ер
Есім хан -  Жәңгір хан - Уәли Сұлтан - Қанішер  Абылай сұлтан - Көркем  Уәли
- Абылай (Әбілмәнсүр) хан  болып  таратылады.
      Абылай хан,  әкесі Көркем  Уәли   Түркістанға  сұлтан   болып   тұрған
кезде  дүниеге келген. Бұл кезең  қазақ халқы   үшін   жойылып  кету   қаупі
төніп тұрған,  өлім мен  өмірдің  арасында  күн кешкендей  алмағайып   заман
болатын. Батысында отаршылдық  дәмін татып, тәсілін меңгеріп үлгерген  Ресей
  империясы   кеуделеп   келе  жатты.  Шығысында   өзін   аспан   әміршісіне
балайтын   Қытай  империясы айдаһардай  ысқырып тұрған  кез.  Оңтүстігіндегі
елдерді  ислам  фанатизмі   тұтастындырып,  тәңірлік   наным  сенімді   өмір
салты  еткен  қазақ   даласына    олар  да  ит   көрген   ешкідей   ажырайып
қарайтын. Әсіресе, көшпелі   өмір  салты  ұқсас,   мекен  тұрағы   жапсарлас
Жоңғар  хандығы  деп аталатын    ойраттардың   саяси   бірлестігі   (1635  -
1758)  аш бүйірден  шаншудай   қадалады.   Осынау   тарихи    жағдайды   сол
кездің   дуалы  ауыз ақыны  бір ауыз  өлеңмен  былай  бедерлейді:
«Былай барсаң Қоқан  бар,
Қоқаңдаған  әкең бар.
Былай  барсаң Қалмақ бар,
Күшіңді  еппен  алмақ бар.
Былай барсаң  Қытай бар,
 Жапырағыңды бұтай бар.
Былай барсаң орыс бар,
Балаңды берсең  қоныс бар.
      Бір шумақ  өлең аясына  сол кездің  әскери саяси  ахуалы  ғана   сыйып
тұрған  жоқ,  сонымен  бірге   қазақ    даласына   сұғын   қадаған  елдердің
дипломатиялық  талғам  тәсілі   мен   басқыншылық   тактикалары    да  айқын
аңғарылады.
       Абылай   хан   көзін   ашар-ашпастан   тағдырдың   осындай     зұлмат
тауқыметімен  беттесті. Жастайынан  жетім қалған  Абылай   Төле  би   сияқты
ақылгөй   абыздың,   Әбілмәмбет    сияқты     ханның,    Бөгенбай     сияқты
батырдың   тәрбиесін  көріп  ел жұрттың  саяси   әлеуметтік   өміріне   қоса
жорық  жортуылдардың  да қыр  сырына   көз қанықтырып,   көңіл   зерделетіп,
бой  үйретіп  өседі.
      Абылай  ханның бүкіл өмірі бір ғана  мақсатқа  бағынды. Ол  ең  далада
еркін  өскен  қазақ  халқын  аман  сақтап қалу үшін  барлық   ақыл-ойы   мен
қажыр  қайратын сарқа жұмсады.  Осынау    ұлы  мұрат   жолында  Абылай   хан
пендешіліктің бәрін  тәрік  етіп,  шын   мәнінде   исі   қазақтың    біртуар
көсемі   бола білді.  Ол   он бес жасынан   бастап   қан  майданды   көзімен
көріп,   кейін    небір    қырғын    шайқастарда     жеке   басының    ерлік
тапқырлықтарымен  жеңіс  туын желбіретті. Талай  рет   жекпе  жекке  тіленіп
түсіп, Қалдан Шеріннің   сүйікті  жиені   Шарышты  бірме  бір   шайқаста  өз
қолымен өлтірді.
«Ықпалы  жүрген ер еді,
Алтыннан  қылыш будырған.
Абылайлап ат  қойып,
Жауды көрсе  құтырған»,  деп жырлады оның  ерлігіне   сүйсінген жырау.   Бұл
орайда,  Абылай  хан өзінен   бұрынғы   Мүде,  Бумын,  Күлтегін,  Шыңғысхан,
Ақсақ Темір, Едіге, Тоқтамыс, Әз Жәнібек, Керей,  Бабыр,  Есімхан,  Қасымхан
сияқты, өмірдің  барлық  сәтінде  жеке  басымен   үлгі   өнеге  бола  білген
көшпелілер   көсемінің   соңғы   тұяғы   еді.  Ел  қамы,  халық    тағдырына
қатысты  істе  Абылай  хан  ештеңеден  тартынған  жоқ. Ол  елі   мен  жеріне
қауіп   төндірген   Ресей  мен Қытайға  тосқауыл  болу  үшін   күші  жетпей,
сөзі  өтпей  қиналған   сәттерде   ең  сүйікті   бел  балаларын   кепілдікке
берді.  Рухы   осындай  мықты   Абылай   хан    ардақты    батырлары     қан
майданда   қаза   тапқанда    көзінің    жасын    сығып  тастайтын   кездері
болған.
      Абылай   хан ауырып  жатқанда   Бұхар  жырау    былай     деп  көңілін
сұрапты  деген  сөз  бар:
«Қалыңсыз   қыз алдырған,  ханым ай,
Қайырусыз  жылқы  салдырған,  ханым ай.
Үш жүздің  боздағын  жолыңа  шалсам,
Қалар  ма  екен  бір  шыбындай жаның ай!» депті.
Халыққа  қадірі    артқан   ханға   айтылар  сөз осындай ақ болар  еді.
      Абылай  хан  қазақ  халқының  тарих   сынынан  аман   өтуі   үшін   ең
алдымен  елдік  тұтастық  пен  дербестіктің қажет  екенін   терең   түсінді.
Ол  бүкіл    қажыр-қайраты    мен  ақыл-айласын   тек  қана    осы   мүддеге
бағындыра  білді. Бұл мүддені  жүзеге   асыру   жолында   ол ерлік    ісімен
де,   шешендік    тапқырлығымен    де,    көреген    ақылымен   де,    шебер
ұйымдастырушылығымен  де   төңірегін   таң  қалдырып,    өз  замандастарының
бәрінен  де бір  бас жоғары  тұрды. Абылай    хан  қазақтың   айыр    көмей,
жез таңдай  ақын  жырауларын, абыз   билерін  ғана  аузына  қаратып   қойған
жоқ.  Ол Қытай    мен қалмақ   тілдерінде  еркін     сөйлеп,    олардың   да
ықпалды    адамдарын  ұтқыр   сөздерімен  тосылтып   отырды.   Абылай    хан
қазақтың   дәстүрлі     мәдениетіне    де  жүйрік   болды.  Ол  өз   жанынан
тамаша  күйлер    шығарып,    Шоқан    айтқандай,   сол  заманның   эпикалық
қарымдағы ерлік   істерін    күй  тілінде   бейнелей   білді.
      Абылай   хан   қазақ   халқының   саяси   әлеуметтік  өміріне    қырық
жылдан    астам   уақыт   ықпал  етіп,   билігін    жүргізді.   Бұл   ретте,
Әбілмәмбет  өлген соң  ғана   Абылай    ресми   хан    болды   деп   келетін
кәуесет  Ресейдің  аққаптал  саясатынан  туындаған    жалған  сөз.   Себебі,
Абылай  сияқты  ірі тұлғаны   мойындамау   арқылы   оның   беделіне   шіркеу
келтіреміз деген  дипломатия    ол  кезде   осыны  қажет  етті.  Ол  жөнінде
И.И.Неплюев: « Қырғыз  халқында  бас  ханның   болуы   пайдалы    болмайтыны
былай  тұрсын,  зиянды   да   болуы  мүмкін»  деп  жазды.   Ал,   ақиқатында
Абылайдың ақ киізді  басып,   хандық   биліктің   тізгінін   қолына   алғаны
Әбілмәмбет  өлетін 1771 жылдың  көп бұрын. Бұл жөнінде   Толыбайұлы  Арыстан
ақынның  мынандай  өлеңі бар:
Қылады мекережде  байлар сауда,
Топ бұзар  батыр  жігіт  қалың жауда.
Сұрасаң Абылайдың  тұрған жері,
Хан болған қырық сегіз  жыл Көкшетауда».
      «Халық  айтса  қалып   айтпайды»,   Әбілмәмбет    ханның   1744   жылы
Түркістанға  көшуі   хандық   биліктің   Абылайдың    қолына   әлде    қашан
көшкендігінің  белгісі. Абылай  ханның ордасы Көкшетауда   болғанмен,   оның
ықпалының  үш жүзге  де  жүріп   тұрғаны   тарихи   ақиқат.  Бұл  ретте,  ең
беделді  айғақ   Абылай   ханның  саяси,  әскери,  әлеуметтік  көреген    де
тегеурінді  қимылдары  болса керек.  Жоңғарлардан  азат   болған   шығыстағы
байтақ  алапқа Алтай  асырып қазақ  ауылдарын  қоныстандыруы,  елдің   батыс
шекарасының   сыртындағы   Пугачев  дүбірін  қолдап,   үш  мың   жан   кешті
сарбаздарының  орыс  бекіністеріне  шабуыл  жасауы,  оңтүстікте  қырғыздарға
қарсы   жорық   ашып,   Іленің   сол  жағасы  мен   Шу   бойындағы   шұрайлы
қоныстарды   қазақтардың  өзіне қайтарып беруі,  жай қайтарып  қоймай,   осы
жолы   әйгілі  Жайыл  қырғынында   ел   рухын    аспандатып,    жеңіс   туын
желбіретуі, сөйтіп қазақ  пен қырғыз  арасына  Нарынқолдан  Қордайға   дейін
шекара  тартып беруі, бұл шекараның  күні  бүгінге  дейін  сақталып  отыруы,
міне, осынау, ел  тағдырының  шешуші  сәттері Абылай ханның  бүкіл  халықтық
 ұлы хан  болғанына  бұлтартпас  айғақ. Мұның  сыртында  Ресей  патшалығымен
және  Қытай   боғдыханымен жүргізген  икемді  саясаты  өз алдына....
      Абылай  хан туралы  әйгілі  тарихшы А.И.Левшин былай  деп  жазды:  «Ол
ақыл парасаты  жағынан  болсын, қол астындағы  халқының  күші   мен  санының
басымдылығы   жағынан    болсын   сол  кездегі    қазақ   даласын    билеген
замандастарының  бәрінен  де басым түсті.
         3  Қалқаманұлы Бұқар  жырау  (1668-1781)  –  қазақтың  ұлы  жырауы,
XVIII  ғасырдағы  жоңғар  басқыншыларына  қарсы  қазақтың  азаттық   соғысын
бастаушысы әрі ұйымдастырушысы атақты  Абылайханның  ақылшысы.  Шыққан  тегі
Арғын тайпасының қаржас руынан. Заманындағы  сыншылар  оны  «көмекей  әулие»
деген.  Сөйлегенде  көмекейі  бүлкілдеп,  аузынан  тек  өлең  сөз   төгіледі
екен. Абылай хан бір  жаққа  жорыққа  аттанарда  одан  айдың,  күннің  сәтін
сұрайтын, көрген түсін  жорытатын  болған.  Ел  аузындағы  аңыз  әңгімелерге
қарағанда, Бұқар жырау әз Тәуке ханның тұсында да ордадағы беделді  билердің
бірі ретінде, ел басқару ісіне  араласқан  секілді.  Оны  Үмбетей  жыраудың:
«Көріктей басқан күпілдеп,  көмекейің  бүлкілдеп,  сөйлер  сөзден  таймадың.
Тәукенің болып жаршысы,  халқыңның  болып  заршысы,  белді  бекем  байладың»
деген сөздері де айғақтағандай. XVIII  ғасырда  болған  жоңғар  шапқыншылығы
қазақ халқының мүлдем жойылып  кету  қаупін  тудырғаны  белгілі.  Осы  кезде
«Ақтабан шұбырындыға» ұшыраған елдің басын қосып, ата  жауға  қарсы  азаттық
күресіне жұмылдыру бар  ғұмырын  халқының  бірлік  бүтіндігіне  арнаған  ұлы
жыраудың басты мақсатына айналады. Оның сөздері осы кезде еліне есті  кеңес,
еріне  әмір  болып  естіледі.  Хан  да,  қара  да  тарих  көшінің  бағдарын,
шиеленген қиынның шешімін Бұқардан күтеді.  Халқының  әулие  данасы,  дуагөй
бітімшісі,  көреген  болжаушысы  санатына  көтерілген  Бұқар  жыраудың   осы
тұстағы  даңқын  орта  ғасырдағы  оғыз  жұртының  әулиесі   Қорқытпен,   XIV
ғасырдағы ноғайлы елінің данасы Сыпыра жыраумен салыстыруға  болардай. Бұқар
жырау толғауларында өзі бастан кешіріп отырған  алмағайып  заманның  келбеті
бар болмысымен көрініп, өмір құбылысы  мен  дүние  заңдылықтары,  әлеуметтік
жағдай мен адам тіршілігі кең тыныспен жырланады. Ондағы басты  сарын  елдің
бірлігі мен ынтымағын күшейту мәселесі.Ол  жан-жақтан  андыздаған  жаулардан
қорғануы үшін басты шарт бірлік  екенін  терең  түсінеді,  ата  жауға  қарсы
бірігіп,  тізе  қоса  күрескен  ерлерді  өзгелерге  үлгі  етеді.  «Қаракерей
Қабанбай,  Қанжығалы  Бөгенбай,  Қаз  дауысты  Қазыбек,  Шақшақұлы  Жәнібек,
ормандай көп орта жүз, солардан шыққан  төрт  тірек»  деп  майдан  даласында
көрсеткен ерлігімен бірге  елдің  ұйытқысы  болып,  бірліктің  тірегі  болып
жүрген ерлерді  мадақтайды.  Сондықтан  да  Бұқар  жырау  жырларын  басқыншы
жаумен ұзақ арпалысып, ерлік  пен  ездіктің,  парасаттылық  пен  азғындықтың
парқы таразыға түскен  сындарлы  шақта  Абылай  хандай  басшының  төңірегіне
топтасып,  ұлы  жеңістерге  жетіп,  ерліктің  үлгісін,  бірліктің  құдыретін
танытқан қазақ өмірінің шындығын айшықтай өрнектеген поэзия,  ұлы  мұра  деп
білеміз. Халық жадында сақталған бір әңгімеде Бұқар  жырау  ауырып  жатқанда
Абылай ханның алыстан күні-түні аттан түспей жүріп келіп,  көңілін  сұрағаны
айтылады. Бұл таққа ие болған ұлы ханның таққа ие болған ұлы жырауына  деген
ықылас ниеті, ерекше құрметінің белгісі болса керек. Заманында  осылай  ханы
қадірлеп, халқы ардақ тұтқан жыраудың  мұрасы  халқымен  мәңгі  бірге  жасай
бермек.

Тақырып 5: Ел қамын жеген батырлар
1.Сырым Датұлы
2.Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы және олардың ерлік істері
3.Қазақтың соңғы ханы-Кенесары Қасымұлы
   Датұлы Сырым (1712-1802)  –  Ресей  патшасының  отарлау  саясатына  қарсы
күрескен Кіші жүз қазақтары көтерілісінің көрнекті  басшысы,  атақты  батыр,
әйгілі шешен. Шыққан тегі - Кіші жүздің Байұлы тайпасының  Байбақты  руынан.
Өзінің  асқан  ақылдылығы  арқасында  өз   ортасында   тым   ерте   танылып,
әділдішімен  аты  шыққан   «Бала   би»   атанды.   Жасы   ұлғайған   кезінде
отарлаушылардың озбыр саясатына қарсы шығып,  жерінен  айырылып,  жайылымсыз
қалған, патша әкімшілігінің езіп-жаншуынан, тонауынан әбден титықтап  біткен
халқының наразылығына үн қосып, қарулы күреске шығады. Ол өзінің  Орынбордың
генерал- губернаторы  Игельстромға  жазған  бір  хатында:  «Сіздердің  түрлі
әдістермен алдап, қолға түсірген ноғай, башқұрттар сияқты бізге  де  бұғалық
салып, езбекші екендігіңіз белгілі» деп жазады. Бұдан Сырым батырдың  қолына
қару алып, көтеріліске шығып, басын бәйгіге тігудегі  мақсатының  айқындығы,
халқының  мойнына  түскелі  тұрған  сол   бұғауды   үзуге   ұмтылғаны   анық
аңғарылады. 1783 жылы Сырым бейқам жатқан  қазақ  ауылдарын  шауып,  кезекті
тонауға  келген  казак-орыс  атаманы  Чагановтың  отрядымен  шайқасып,   оны
ойсырата жеңеді. Атаманның өзін тұтқындап, Хиуаға құлдыққа  сатып  жібереді.
Бұл патша әкімшілігіне үлкен соққы еді. Соған орай  Орал  қаласындағы  патша
әскері түгел аттанып, осы жылдың күзінде Cырымды қолға түсіреді.  Бірақ  оны
Нұралы хан қыруар мал  беріп,  бірер  айдан  кейін  босатып  алады. Түрмеден
босағаннан  кейін  Сырым  Табын  руының  старшыны   Тіленші   Бөкенбайұлының
қолдауымен Oрал казак-орыс әскерімен күресін әрі жалғастырады. Бірақ  Нұралы
хан  бұл  жолы  Сырымды  қолдамайды,  қайта  оған  қарсы  шығып,   шекаралық
әкімшіліктен көтерілісшілерді басу үшін арнайы әскер жіберуін  талап  етеді.
Сөйтіп ол былайғы жерде  Сырымға  қарсы  күресте  шекара  әкімшілігімен  бір
болады. Міне,  осы  кезден,  яғни  1784  жылдан  бастап   патшаның   отарлау
саясатына қарсы күресте ханының да, қарашасының да  ортақ  ниеттестігіне  ие
болып  келген  көтерілісшілер  арасына  жік  түсіп,  Сырым  бастаған   халық
қозғалысының күресі енді Әбілқайыр  әулетінен  шыққан  хан  мен  сұлтандарға
қарсы  бағытталады.  Кіші  жүздің  көптеген  рулары  Нұралы  ханға  бағынбай
көтерілісшілер  жағына  шығады. 1785  жылдың   күзінде   болған   старшындар
жиналысы Нұралыны  хан  деп  танудан  бас  тартады.  Келесі  жылдың  көктемі
қарсаңында көтерілісшілердің қысымына  шыдамаған  Нұралы  шекаралық  шептегі
қамалға қашуға мәжбүр болады. Оның ақыры сол жылы Екатерина ІІ-нің  Нұралыны
хандықтан түсіру жөніндегі  жарлыққа  қол  қоюына  әкеп  соғады. Хан  тағына
Нұралы кетіп, Ералы отырғанымен де жағдай  түзелмейді.  Халықтың  наразылығы
одан сайын күшейе түседі. Сырым  бастаған  көтерілісшілер  енді  ашық  соғыс
қимылдарына көшіп, патша  қамалдарына  шабуыл  жасай  бастайды.  Бірақ  олар
пәлендей  нәтижеге   жете   алмайды.   Елек   қамалына   жасаған   шабуылдың
сәтсіздігінен кейін Сырым  соғыс  тәсілін  өзгертіп,  партизандық  әрекеттер
жасауға көшеді. Шекаралық бекіністерге, сұлтандар мен оларды  қолдаушылардың
ауылына  тұтқиылдан   шабуылдап,   адамдарын   тұтқынға   алады. 1797   жылы
көтерілісшілердің үлкен бір тобы Ералыдан кейін хан тағына  отырған  Есімнің
ауылына тұтқиылдан шабуыл  жасап,  ханды  өлтіреді.  Есім  ханның  өлтірілуі
Сырымға тілектес билер мен старшындардың одан ірге  ашуына  себепші  болады.
Есімнің орнына Айшуақ хан сайлағаннан кейін, ол Eсімнің кегін  алмақ  болып,
арнайы отряд жасақтап, Сырымға қарсы аттанады.  Соңынан  індете  қуып,  маза
бермеген патша экспедициясынан ығысып, Сырым  Хиуа  хандығының  жеріне  өтіп
кетеді. Ел арасына атағы кеңінен  тараған  батырдан  қауіптенген  Хиуа  ханы
оның көзін жоюдың амалын жасайды. Ақыры оның  есебін  тауып  улап  өлтіреді.
Бұл жөнінде халық ауызында түрлі әңгімелер айтылады.
      Тайманұлы  Исатай (1791-1838) – 1836-38  жылдары   Батыс   Қазақстанда
болған  халық   көтерілісінің   саяси   көсемі,  қайсар   қолбасшысы,  халық
батыры. Кіші жүз  Байұлының  Беріш  руынан.  Жоңғар   шапқыншылығы   кезінде
атағы  шыққан  Ағатай  батырдың  ұрпағы.
      Ел ісіне   ерте   араласқан   Исатайдың   кемелденуіне   қайын   ағасы
Жабай    Бегалиннің    көп  көмегі   тиеді.  Ол   кісі     орысша    оқыған,
әжептеуір сауаты    бар  адам   болған,  старшын    қызметін   атқарған.  Ол
өлгеннен  кейін   оның  орнына   Бөкей  хан   Жабайдың   тәрбиесін    көрген
Исатайды  старшын   етіп   тағайындап,   оны  Орынбор   шекара    комиссиясы
бекітеді.
      Күн санап  ел арасында   беделі  асып   бара жатқанын   көре   алмаған
хан төңірегіндегілер оның    беделін    түсіру   үшін  түрлі    жала  жауып,
ханға  шағыстырып бағады. Соның  салдарынан  бас аяғы   4-5  жылдың   ішінде
бірінде  старшын Өтеміс  Құлманиязовты   тонады  деген,   екіншісінде   кісі
өлтірді деген  жаламен  түрмеге  қамалады. Оның  алғашқысынан  ақша    беріп
құтылса,   екіншісінен   Орынборға   конвоймен    айдалап    бара     жатқан
жерінде,  есебін тауып, қашып  кетеді.
      Бұл кезде  Қазақ  хандығының  ішкі  ісіне  тікелей  араласа   бастаған
Ресей  отаршылары   қазақтардың  құнарлы  жерлерін   тартып  алып,   өздерін
сыртқа  қуады.  Орал  казак-орыстары Жайық  бойын   иемденіп  алады.  Мұндай
қысымшылықты  Исатай   старшыны болып   жүрген  беріш руы да  көреді.
        Осы кезде  Жәңгір  ханның  Жайық   бойындағы  руларды  екіге  бөліп,
бірін  қайын  атасына,  екіншісін  жұртқа  зорлық-зомбылығымен  аты   шыққан
саудагер    Қарауылқожаға     басқартып     қоюы     жоқшылықтан     ашынған
шаруалардың  ашу   ызасын   тудырды.  Исатай  ханнан   Қарауылқожаның  озбыр
билігіне  тиым салуын  талап  етеді. Оған жауап   ретінде   хан бес   жүздей
 әскермен   Қарауылқожаны  аттандырып,  оған  Исатайды   200  жігітпен  оған
қарсы  шығады. Бетпе бет  келгенде  Исатайдың   батыр   жігіттеріне   шамасы
келмейтінін біліп,  Қарауылқожа кейін  қайтады.
      Осыдан кейін  Каспий  жағалауындағы   халық   Қарауылқожа   мен  Балқы
биге бағынудан  қашып, Исатай мен Махабеттің  төңірегіне  тұс  тұстан  келіп
жинала  бастайды.  Мұның   аяғы   тарихтан   белгілі    1836-37   жылдардағы
Бөкей  ордасындағы  шаруалардың   феодалдық   қанау   мен  патша  өкіметінің
отарлау   саясатына  қарсы  көтерілісіне  ұласады. Көтеріліске   Исатай  мен
Махамбет   басшылық   жасайды.  Көтеріліс   бүкіл  халықты   қамтиды.   1837
жылдың   қазан  айында    Исатай   2000  жауынгермен   келіп,   хан  ордасын
қоршап алады. Бірақ  көтерілісшілерге   қосылғанымен,  ханнан   қол   үзгісі
келмеген  билердің  ықпалымен Исатай  орданы    бірден   басып   алмай,  хан
мен  орыс   полковнигі  Геккемен   пайдасыз   келіссөз   жүргізіп    уақытты
өткізіп  алады.  Осы  уақытта   ханға    көмекке   жіберілген   казак   орыс
отрядтары  ордаға   жетіп  үлгіреді.
      Қараша  айында  Тастөбе   деген  жерде  шешуші  шайқас   болады. Қанша
 ерлікпен шайқасқанымен,  көтерілісшілер   орыстың   отты   қаруына    төтеп
бере  алмай,   жеңіліске    ұшырайды.   Жазалаушылар   көтерілісті    аяусыз
басады. Тұтқындарға  500-ден 2000- ға дейін  дүре соғып, Сібірге айдайды.
      Аман қалған  жігіттермен Исатай  Жайықтан  өтіп  кетеді.  Хиуаға   хан
болам  деп жүрген  Қайыпқали  сұлтанмен   уақытша   келісім   жасап,  Исатай
1838   жылы   Баймұхаммед   сұлтанның    ордасына   шабуыл    жасайды.   Осы
шайқаста Исатай  жау   қоршауында   шабуыл  жасайды.  Осы  шайқаста   Исатай
жау  қоршауында  қалып,  қаза табады.
         Өтемісұлы Махамбет  (1804-1846) – қазақтың   әйгілі  ақыны,   күйші
композиторы,  отаршылдыққа   қарсы  Исатай  Тайманов  бастаған   көтерілісті
(1836-1837) ұйымдастырушылардың бірі,  осы  көтерілістің  жалынды   жыршысы.
Туып өскен  жері  Ішкі Бөкей ордасының Бекетай  деп   аталатын   өңірі.  Бұл
қазіргі    Орал   облысының   Жәнібек   ауданына   қарайтын   жер.    Шежіре
дерегі  бойынша  он екі ата  Байұлының   бір  бұтағы  Беріш   ішінде   Нәдір
деген кісіден Мәлі (кейбір деректе Құлмәлі, Құлманияз деп  айтылады)  туады.
Мәлінің  қазақ  әйелінен Өтеміс  пен  Шыбынтай,  қалмақ   әйелінен   Қобылай
туған. Өтемістен он ұл, Шыбынтайдан төрт ұл, Қобылайдан  үш  ұл  туып,  Мәлі
ұлдың   өзінен   он  жеті   немере  сүйген  адам.   Бұл   әулет    Тайсойған
құмындағы  іргелі  ауылдардың бірі.
      Махамбет     өзінің     барша    болмыс   қасиеттерімен     көшпелілер
арасындағы  көсем  тұлғалардың  бірі. Ол  өзі   туып  өскен  өңірдің  Қамбар
батыр,  Ер Тарғын, Сыпыра жырау,  Асанқайғы,   Қазтуған,  Шалкиіз,  Жиембет,
Доспамбет сияқты біртуар  тұлғаларының  өлмес  мұраларын   көкірегіне  тоқып
өсті.  Өзі   өмір  сүрген   заманның   ағымына   жүйрік,  қыр  сырын   жетік
меңгерген,  көзі ашық,  көкірегі ояу, білімдар  адам  болған.  Орыс,  татар,
араб тілдерін тәуір меңгерген. Мұны  ол жазған  хаттардан   айқын   аңғаруға
болады.
      Махамбет  Ресей   отаршылдығының  барша   ауырлық  тауқыметін  көзімен
көріп,  оның  барша   зорлық-зомбылығын   басынан   өткеріп,   ғұмыр  кешкен
адам.  Сондықтан  да 1836  жылы  әбден   шыдамы таусылған  халық    теңіздей
толқып  көтерілгенде,  осынау  тегеурінді дүмпудің  дем  берушісі   Махамбет
болды.  Ол Исатай   батырмен   бірге    арыстандай  ақырып,   азаттық   туын
қолдаса   көтеріп  шықты.   Азаттық   үшін    күрес     Махамбеттің    бүкіл
өмірінің  мазмұнына  айналды. Ұлттың  азаттығы   мен   халықтың   әлеуметтік
теңдігін Махамбет   жеріне   жеткізе   жырлаған  әйгілі  ақын.  Ол  поэзияда
қандай   дара болса,  күй  өнерінде  де  сондай  дара.
      Махамбет  көшпелілер  өркениетінің  осынау  жарық  дүниемен   шарқырап
тұрып  қоштасқан   соңғы    үні.  Жалына   қол   тигізбейтін   көшпелілердің
қыл  сағағын  тағдыр  тұзағы   қылқындырған    сәтте  асау   рухы   Махамбет
болып тұяқ  серпігендей.  Қазақты  ұлт ретінде  даралап,  тарих    сахнасына
  шығарған  көшпелілер  мәдениетінің   буырқанып  келіп,   жартасты   соққан
ақжал  толқыны  Махамбет  тәрізді. Шыны  да  сол.  Егер,   қазақ    халқының
рухани  үрдісін  кең  аяда   тарихи    құбылыс  ретінде  елестетер   болсақ,
  онда  Қорқыттан  Асанқайғыға   дейін,    Асанқайғыдан  Махамбетке   дейін,
Махамбеттен  Абайға  дейін,  Абайдан   бүгінге   дейін   деп   төрт  кезеңге
бөлуге болар еді.  Махамбет   заманы   көшпелілер  рухының   айының   батып,
күнінің  тұтылған кезі. Сондықтан да, көшпелілер   мәдениетіндегі   эпикалық
  синкреттілік   Махамбет   болмысымен   түйінделеді.  Бұдан   былай    өнер
қоғамдық   құбылыстарды    реттеушілік   міндетінен   айрылып,   эстетикалық
алданыш  болуға  көшкен. Махамбеттің  әрі батыр,  әрі   көсем,  әрі   шешен,
әрі жырау,  әрі  күйші  болуында   осындай    тарихи   әлеуметтік    сұраным
болған.
      3 Қасымұлы Кенесары хан (1802-1847) – Қазақ   хандығының  соңғы  ханы,
ұлт азаттық  көтерілісінің  әйгілі басшысы. Ол өзінің  тегі   жағынан   төре
тұқымынан.  Бабасы  қазақтың   атақты  ханы  Абылай.  Арғы  аталары   Шыңғыс
ханның  Жошы  деген  үлкен баласынан  тарайды.  Абылайдың  әйелі   қалмақтың
 Хочу мерген  ноянның  қызы  Топыштан   Қасым  сұлтан  туады.  Кенесары  осы
Қасым сұлтанның баласы.
      1822  жылы  Ресей  өкіметі   Кіші   жүз   бен  Орта   жүздегі   хандық
билікті   жойып,   аға  сұлтан   мен  сұлтан   әкімдер   билігін   енгізеді.
Сөйтіп,   Ресей  өкіметі қазақ елінің   ішкі  тірлігіне  тікелей   араласып,
өз үстемдіктерін жүргізе  бастайды. Осыған қарсы  шыққан   Кенесары   хандық
басқару   жүйесін  қалпына  келтіруге   күш салады. Ол  өз   ойын   Ресейдің
жергілікті   әкімшілігіне,  сонымен   қатар   патшаның   тікелей   өзіне  де
жеткізеді. Бірақ патша  өкіметі  Кенесарының   талаптарын   орындаудан   бас
тартады. Сондықтан да  ол өз  мақсатын  күшпен  жүзеге   асыруға   кіріседі.

      Кенесары  көтерілісін   жер  жерден   қолдаушылар   көбейеді.  Өйткені
патша  әкімшілігі   қазақтардың  жерін  тартып  алып,   әскери    бекіністер
сала бастайды. Көшпелі   ел ата  қонысынан  айырылып,  мал жаятын  жаңа  жер
 іздеуге  мәжбүр болды.Оның  үстінен   патша   үкіметінің    алым  салығының
ауыртпалығы  да   оларды   діңкелетіп  біткен  еді.  Осының    бәрі    қазақ
қауымының     наразылығын      күшейтіп,    оларды     Кенесары     бастаған
көтерілісті  жан  жақты   қолдауға   итермеледі.   Көпшіліктің    қолдауымен
Кенесары 1841 жылы Қазақ  хандығының  ханы  болып сайланды.
      Патша  өкіметі   кесіп   алған   жерлерді   заңды    иесіне    қайтару
жолындағы  күресте Кенесары  әскери  күштерді  ұйымдастыру   барысында  Орта
 Азия хандықтарының  тәжірибесіне  сүйенеді. Ол  өз  әскерін   жүзге,  мыңға
бөліп  жүзбасылар    мен   мыңбасыларды    тағайындады.    Әскер    тәртібін
бұзғандар қатал  жазаланды.
      Кенесарының    сыртқы   саясатының   басты  мақсаты   Тәуелсіз   Қазақ
хандығын құру болатын. Ол осы   мақсатын   жүзеге  асыру   үшін  Орта   Азия
хандықтарынан   өзіне   сүйеу   іздейді,   олардың  ішкі   ісіне   араласып,
билеушілерін  өз  жағына   тартуға   күш  салады.  Хиуа   ханы    мен  Бұқар
әміріне   өз   елшілерін   жіберіп,    байланыс    орнатады.    Орта    Азия
мемлекеттерімен  сауда    көлемін   ұлғайтып,   олардан   өздеріне   қажетті
қару жарақ, оқ дәрі  алып тұрады.
      Нұрмұхаммедұлы  Жанқожа  (1771-1860)  –  қазақтың   азаттығы   жолында
арыстандай алысқан атақты батырларының бірі. Шыққан тегі – Кіші жүздің  Әлім
тайпасының шекті аталып кеткен Жаманақ руынан.  Атасы  -  Киікбай  Әбілқайыр
ханның батыры, әрі биі болған. Ал әжесі -  Тәжі  қалмақпен  де,  орыспен  де
шайқасып өткен, өлгенде  де  «табаным  тіреп  жатсын»  деп  аяғын  Орынборға
қаратып көмуді өсиет еткен атақты  тама  Есет  батырдың  жалғыз  қызы  екен.
Жанқожа  -  осы  Киікбай  мен  Тәжіден   туған   Нұрмұхаммедтің   баласы. Ел
ауызындағы деректерге қарағанда, Жанқожаның батырлық даңқы тым ерте  шыққан.
Сыр бойының Қылышбай ханы хиуалықтармен соғысқанда, қазақ батырлары  Хиуаның
Тықы деген батырын жекпе-жекте жеңе  алмай  іркіліп  қалған  бір  тұста,  17
жасар Жанқожа өзі  сұранып  шығып,  оны  найзамен  түйреп  түсіреді.  Осыдан
бастап оның  «батыр»  атағы  жалпақ  елге  жайылып  кетеді. Жанқожа  зорлық-
зомбылықты білмеген, қара  қылды  қақ  жарған  әділ  кісі  болған.  Біреудің
біреуге жасаған қиянатын кеше алмаған.  Біреудің  азғыруына  еріп,  жазықсыз
Бұхарбай батырдың ауылын шабам деп, тілін алмай кеткен  інісі  Жауқашарға  «
барғаныңнан оралма» деп бата  беруі,  артынан  қаза  тапқанда  оның  сүйегін
ауылына әкелдірмей қоюы соның дәлеліндей. Оның бүкіл  мағыналы  өмірін  Хиуа
мен Қоқан бақыншыларына, орыс  отаршыларына  қарсы  күреске  арнауы  да  сол
зорлық – зомбылыққа, қиянатқа  төзе  алмайтын  қасиетіне  негізделген  елін,
жерін сүйген алып жүректілігі  де  себеп  болса  керек. Ел  аузында  Жанқожа
батырдың Созақ  қамалын  алмаққа  келген  қазақтың  соңғы  ханы  –  Кенесары
қолымен бірігіп жасаған шабуылдары жөнінде  біраз  әңгіме  сақталған.  Батыр
осы жолы әуелі өзінің жігіттерімен Созақ қамалына көмекке келе жатқан  Қоқан
әскерінің алдынан шығып, оларды талқандап, кері қуып жібереді.  Содан  кейін
Созаққа  қайта  оралып,  Кенесары  қолымен  тізе  қосып,  қамалды   алысады.
Қамалдың  қақпасын  бұзып,  алдымен  ішке  кірген   осы   Жанқожа   батырдың
сарбаздары болыпты. Елін, жерін азат  ету  жолына  бар  өмірін  арнап,  сырт
жаумен арыстандай  айқасқан  есіл  ер  қартайған  шағында,  ауыл  сыртындағы
төбенің  басында  намаз  оқып,  құдайға  құлшылық  етіп  тұрған  жерінде  өз
қандастарының қолынан қапылыста қаза табады.


Тақырып 6: ХІХ ғасырдың 2-ші жартысындағы қазақ ағартушылары
1.Шоқан Уалиханов және қазақ еліне саяхат
2.Ы.Алтынсарин және қазақ мектептері
3.Қазақтың   бас   ақыны-Абай   Құнанбаев:    шығармаларындағы    көтерілген
мәселелері
      Шоқан (Мұхаммед  Қанафия)  Уәлиханов   Шыңғысұлы    (1835  –  1865)  –
қазақтың ұлы ғалымы: ориенталист, тарихшы,  фольклоршы,  этнограф,  географ,
ағартушы, демократ.
      Әжесі бала күнінде «Шоқаным» деп еркелетіп  айтуымен,  «Шоқан»  аталып
кеткен.     Шоқан 1835  жылдың қараша   айында  қазіргі  Қостанай  облысының
Құсмұрын бекетінде туған. Әкесі  Шыңғыс  Уәлиханұлы  сол  жерде  аға  сұлтан
болған. Өз атасы Уәли де хан болған. Арғы атасы қазақтың  ұлы  ханы  Абылай,
Шоқан оның шөбересі.  Шоқанның  балалық  шағы  Сырымбет  тауының  баурайында
өткен.
      «Жеті  жұрттың тілін білуге  тиісті»  хан  тұқымы  болғандықтан,  ауыл
мектебінде  оқып,  арабша   хат  таныған   Шоқан  араб,   шағатай   тілдерін
меңгереді. Бұдан кейін 1847-1853  жылдары оны әкесі сол кезде  Сібірдегі  ең
таңдаулы  оқу орны  деп есептелінетін Омбы   кадет  корпусына  береді.  Онда
әскери сабақтарға қоса жалпы  және  Ресей   жағрафиясы  мен  тарихы,  батыс,
орыс әдебиеттері, философия, физика,  математика  негіздері,  шетел  тілдері
жүрген.
      Кадет корпусына алғаш оқуға түскен кезде Шоқан орыс тілін  білмесе  де
өзінің зеректігімен  тілді тез үйренді. Шоқанның корпуста бірге оқыған  Г.Н.
Потанин: « Өзінің  орыс жолдастарын басып озып, Шоқан  тез  жетілді...  Оған
талайлар-ақ  назар аударды.  Ол  сондай   қабілетті   еді  және  оқу  орнына
түспей  тұрып-ақ  сурет сала білетін», дейді.     Оған  әсіресе   орыс  тілі
мен әдебиеті оқытушысы Костылецкий мен  тарих пәнінің оқытушысы   Гонсевский
 күшті ықпал етті. Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Герцен, Белинский   т.б.  орыс
классиктерін  және батыс әдебиетінен Диккенс, Теккерей, Руссо  шығармаларын,
«Современник»   журналын  үзбей  оқып,   әлеуметтік  өмірдің   және  әдебиет
ағымының қай  бағытта,  қалай  дамып  бара  жатқандығын  аңғара  алатын,  өз
кезінің  саналы  азаматының  бірі болған.
       1852    жылы    Костылецкийдің   көмегімен   Шоқан   көрнекті   шығыс
зерттеушісі,   Петербург    университетінің   профессоры   И.Н.   Березинмен
танысады.  Березин   Шоқан   жинаған   қазақтың  ауыз  әдебиеті  нұсқаларын,
«Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырын алған, ал өз тарапынан   Шоқанды  ескі  жазу
ескерткіштерін  зерттеу  ісіне  тартқан.   Березиннің   тапсырмасы   бойынша
Тоқтамыс ханның «Жарлығына» талдау жасайды. Бұл оның алғашқы  ғылыми  еңбегі
еді. Жастығына қарамай, оның  білімдарлығын, әсіресе,  шығыс  әдебиеті   мен
тарихын жақсы білетіндігін  сол кездегі  орыс ғалымдары  да жоғары  бағалап,
мойындай бастаған  болатын.
      Кадет корпусын он сегіз жасында бітірген  Шоқан  Батыс  Сібір  генерал
губернаторының кеңсесінде  қызметке  қалдырылады.  Бір  жылдан  кейін  Батыс
Сібір  мен Қазақстанның солтүстік-шығыс    аудандарын   басқаратын   генерал
губернатор Гасфорттың  адьютанты болып тағайындалады.  Осы қызметті   атқара
 жүріп,  ол Орта  Азия  халықтарының тарихын, этнографиясы мен   жағрафиясын
 зерттеуге  белсене араласады.
      1855 жылы Ұлы  жүзді  Қоқан  хандығының   ықпалынан  шығарып,  Ресейге
қосу бағытында жұмыс істеу   үшін   ұйымдастырылған  экспедицияға   қатысып,
Семей, Аягөз, Қапал арқылы Іле  Алатауына  дейін  келеді. Жоңғар  қақпасына,
Алакөл, Тарбағатайға саяхат жасайды. Осы  сапарында   қазақ,  қырғыз,   ауыз
әдебиетінің  үлгілерін,  тарихы  мен  этнографиясының  материалдарын   жинап
алады.  Қазақ  халқының  тарихы  мен  әдет-ғұрып,  діни   ұғымдары   жайында
материал  жинап  қайтады.  Бұл  материалдар  негізінде   кейін  ол   «Тәңірі
(құдай)», «Қазақтардағы шамандықтың  қалдығы»  деген  еңбектер  жазады.  Бұл
еңбегін жоғары бағалаған генерал Г.Х.Гасфорт оны наградаға  ұсынады,  әскери
лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик атағын алады.
      1856 жылы М.М.  Хоментовский   басқарған   әскери-ғылыми  экспедицияға
қатысып,  қырғыз   елін   жете   зерттеп,  Ыстық  көл  аймағының    картасын
жасасады.  Қырғыздар   мен  Ұлы  жүз   қазақтарының    тарихы,  этнографиясы
жайлы  мәліметтер   жинайды,  ауыз  әдебиетінің   нұсқаларын   жазып  алады.
Жазуы жоқ елдердің  өткен тарихы  мен  салтын   тануымыз  үшін  мұндай  ұзақ
желіге құрылған,  күрделі   эпостардың   үлкен  мәні  барын  түсінген  Шоқан
«Манас»   үлгісінде  көрсетті.  «Манас»,  дейді  Шоқан,  қырғыздардың   ескі
мифтерінен,   аңыздарынан   ертегілерінен   жиналып,   бір   адам   Манастың
төңірегіне топталған  энциклопедия.  Бұл  жағынан,  ол  даланың   «Илиадасы»
тәрізді.  Бұл  аса  зор   эпопеяда  қырғыз   халқының   өмірі,   әдет-ғұрпы,
жағрафиясы, діни   дәрігерлік  ұғымдары,  шетелдермен  қарым-қатынасы  түгел
қамтылған...  Екінші  эпос  «Семетей»   «Манастың»  жалғасы.  Бұл  қырғыздың
«Одиссеясы». Іле өзенінің  басындағы  Манас  жорық  жасады  деген   жерлерді
барып  көреді.  Сібір  мен  Тянь-Шань  аралығында  көшіп   жүрген  қырғыздар
Алатаудың автохонды ежелгі тұрғындары   екені  тарихта  тұңғыш  рет  анықтап
береді. Қырғыздардың көне  тарихы жөнінде жазған  географы  К.Риттердің,  А.
Гумбольттің,  шығыстанушы  ғалымдар  Шотт  пен  Клапроттың  еңбектеріне  сын
айтады,  Бұдан  кейін    Құлжа    қаласында   болып,   Жоңғария    тарихымен
шұғылданады.  1857 жылы  тағы  да  қырғыз   елінде  болады.  Осы  сапарларда
жинаған  материалдарды   ол  «Жоңғария   очерктері»,    «Қырғыздар    туралы
жазбалар»,  «Қазақтың   халық   поэзиясының  түрлері   туралы»,  «Ыстық  көл
сапарының  күнделіктері», «Қытай империясының  батыс провинциясы және  Құлжа
қаласы» атты  еңбектерін жазуға   пайдаланады. Табиғатты  және  ел  тұрмысын
Шоқан жазушылық  шеберлікпен  суреттеген.  Осыдан  барып  оны  орыс  достары
«Қазақ  тақырыбына  жазатын  орыс жазушысы»  деп  атаған.  Тарих,  география
саласындаы даңқы Петербург  ғалымдарына да жетіп, жиырмадан жаңа  асқан  жас
Шоқанды Орыс  География қоғамының  толық мүшесі етіп сайлайды.
      1858 – 1859  жылдары Шоқанның Қашғарияға сапары ғалымдық,  ағартушылық
 саласындағы еңбегінің  жаңа белеске  көтерілуіне   жол  ашты.  Қашқария  ол
кезде  Ресей  тарапынан   зерттелмеген   өлке  болатын.   Қоқан   хандығының
Қашқардағы    консулы,   әрі   саяси   резидентінің    көмегімен   Қашқардың
экономикалық   саяси   құрылымын   зерттеп,   бұл   халықтың    тарихы   мен
этнографиясынан көптеген   матераилдар  жинайды.   Қашқар   сапарынан  «Алты
шахардың, яғни Қытайдың Нан лу провинциясының   шығыстағы   алты   қаласының
жайы»  атты  еңбегі  дүниеге  келді.  Бұл   Шығыс   Түркістан   халықтарының
тарихына, әлеуметтік   құрылысына   арналып,   сол   заман   ғылымының  биік
деңгейінде  жазылған  әлемдегі   тұңғыш   зерттеу   жұмысы  еді.  Ұзамай  ол
Германияда, Англияда жарияланады.
      Шоқаннан қалған мұраның  бірі бейнелеу  өнеріндегі   зерттеулері.  Бұл
еңбектер  оның  өнердің  осы   саласындағы   қазақтың  тұңғыш   профессионал
суретшісі  болғанын   дәлелдейді.   Ол   негізінен   портрет,  пейжаз   және
халықтың тұрмыс салтын   бейнелеумен   айналысқан.  Одан  150  –  дей  сурет
қалған.
       Науқасы  меңдегендіктен  Петербургтен   елге  оралған   Шоқан   туған
халқының   екі  жақты   қанауда  езілгенін  көріп,  1862    жылғы   сайлауда
Атбасар округының  аға сұлтаны  болуға   талпынады.  «Елдестеріме   пайдамды
тигізу үшін аға сұлтан болғым келді. Оларды чиновниктен,  қазақ   байларынан
қорғамақ  болдым.  Сондағы   ең  алдымен   көздегенім  өз  басымның   мысалы
арқылы жерлестеріме  оқыған  аға сұлтанның  пайдалы  екенін   көрсету   еді»
деп жазады ол бұл  туралы   досы  Достаевскийге.   Бірақ  ол   бұл  мақсатын
орындай алмай, аға  сұлтандыққа   өте  алмай   қалады.   1864   жылы  наурыз
айында  Шоқан   генерал Черняевтің  шақыруымен  Әулиеатаға  (қазіргі   Тараз
қаласы)  келеді. Оңтүстік  Қазақстан   мен  Орта   Азияны   Ресейге   қосуды
жақтаған ол  Черняев отрядында біраз  уақыт  қызмет  істейді.  Бірақ   патша
генералының  жергілікті   халыққа  жасаған  зорлық-зомбылығын   көріп,   тез
бөлініп  кетеді. Содан Верный (қазіріг Алматы) қаласына  келіп,    одан  әрі
Тезек  төренің  аулына  барып (бұрынғы Талдықорған облысы,  Шоқан   атындағы
шаруашылық)  тоқтайды.  Сонда үйленіп, тұрып қалады.
      Сөйтіп жүргенде  ескі өкпе  ауруы   қайта  қозып,  Шоқан  1865  жылдың
сәуірінде   қайтыс  болады.  Оның  сүйегі   Алтынемел  тауының  баурайындағы
Көшен  тоған деген жерге  қойылады.
      Шоқанның шығармаларын  жинап бастыруда орыс  ғалымдарының  еңбегі  аса
зор.   Орыстың   жағрафиялық   қоғамы  басып  шығарған  Шоқан  шығармаларына
жазған   алғы    сөзінде   академик   Н.И.Веселовский:   «Шоқан    Уәлиханов
Шығыстану   әлемінде   құйрықты   жұлдыздай   жарық  етіп  шыға    келгенде,
орыстың  Шығысты  зерттеуші   ғалымдары   оны  ерекше   құбылыс  деп   түгел
мойындап,  түркі халқының  тағдыры  туралы онан маңызы зор,  ұлы  жаңалықтар
ашуды  күткен  еді.  Бірақ    Шоқанның   мезгілсіз    өлімі    біздің    бұл
үмітімізді үзіп  кетті!»  деп  жазды.  Бірақ   ол  сол  аз  ғұмырында   адам
қабілетінің   ғажайып    мүмкіндіктерін,     гуманизмнің     биік    өресін,
ұлтжандылықтың   жалтақсыз   үлгісін,   ғылыми   қабілет  пен    алғырлықтың
қайран   қаларлық   өнегесін   барша   болмысымен,  нақтылы  іс   әрекетімен
дәлелдеп үлгерді.
         2 Алтынсарин Ыбырай (Ибраһим, 1841-1889) –  қазақтың  аса  көрнекті
ағартушы-педагогы, жазушы, этнограф, фольклоршы. Туып-өскен жері –  Қостанай
облысының Қостанай ауданы, Аққарағай. Осы өңірде, Тобыл  өзенінің  жағасынан
топырақ бұйырған. Орынбор шекара комиссиясының  қазақ  балалары  үшін  ашқан
мектебіне  оқуға  түседі  (1850).  Мектепті  бітірген  соң,  Орынбор  шекара
комиссиясында әскери старшина болып қызмет  атқаратын  үлкен  әкесі  Балғожа
Жаңбыршыұлының хатшысы болады (1857-1859).  Орынбор  облыстық  басқармасында
тілмаштық қызмет атқарады. 1860  жылы  Орынбор  бекінісінде  (Торғай)  қазақ
балалары  үшін  мектеп  ашу  тапсырылады,  әрі  сол  мектепке  орыс  тілінің
мұғалімі болып  белгіленеді. Ыбырайдың  бүкіл  өмірін  арнаған  ағартушылық-
педагогтық қызметі осылай басталады.  Тікелей  өзінің  араласуымен  халықтан
жинаған қаржыға мектеп үйін  және  интернат  салып,  1864  жылы  8  қаңтарда
мектептің жаңа ғимаратын салтанатты түрде ашады.
       Ұстаздық-ағартушылық  қызметке  қоса  Ыбырайға  басқа  да  жұмыстарды
атқару жүктеледі. Орынбор генерал-губернаторының  тікелей  тапсыруы  бойынша
Торғайда төрт рет уездік судья болып (1868-1874), торғай  уездік  бастығының
аға жәрдемшісі (1876-1879) қызметін атқарады. Ыбырай  инспекторлық  қызметке
кіріскен соң оқу-ағарту жұмыстарын одан  әрі  жандандырып,  Елек,  Қостанай,
Торғай, Ырғыз  уездерінде  бір-бірден  екі  кластық  орыс-қазақ  мектептерін
ашады, оларды қажетті кітаптармен жасақтайды.  Әсіресе,  елді  көшпелі  өмір
салтын ескеріп, Ресейдің  халық  ағарту  жүйесіне  жаңа  үлгілі  білім  беру
тәсілін ұсыныс етеді. Нәтижесінде, 1888 жылы  10  сәуірде  Орскіде  бастауыш
мектептер үшін қазақ  жатарынан  оқытушылар  даярлайтын  мұғалімдер  мектебі
ашылады.  Ыбырай  мұнан  әрі  қазақ   жастары   арасынан   экономика,   ауыл
шаруашылығы, қол өнер кәсіпшілігі  салаларына  қажетті  мамандар  даярлайтын
училищелер ашуға  көп  күш  жұмсайды.  Тіптен,  Қостанайдан  ашылатын  ауыл-
шаруашылық  училищесіне  өзінің  иелігіндегі  жерін  беретіні  туралы  өсиет
қалдырады. Ыбырайдың қазақ қыздары үшін Торғайда,  Қостанайда,  Қарабұтақта,
Ақтөбеде мектеп-интернат аштыруының тарихи мән-маңызы зор болды. Ыбырай оқу-
ағарту жұмыстарына  өз  заманының  ең  озық  әдістемелерін  қолдана  отырып,
білімнің  балаларға  ана  тілінде  берілуіне  айрықша  мән  береді.   «Қазақ
хрестоматиясы»  атты  оқулық,  «қазақтарға  орыс  тілін  үйретудің  бастауыш
құралы» атты дидактикалық оқу  құралын  жазды.  Бұл  кітаптарындағы  оқушыны
отан сүйгіштікке, еңбекке, кісілікке  -  тәрбиелейтін  ғибратты  шығармалары
ешқашан да өзінің мән-мағынасын жоймақ емес. 
     Тек қана оқу-ағарту жұмыстары емес, Ыбырай сонымен  бірге  сол  кездегі
қоғамдық - саяси өмірге сергек араласып, ғылым-білімге,  еңбек  пен  өнерге,
дінге,  этнографияға  қатысты  мақалалар  жазды.   Оның,   әсіресе,   көркем
еңбектері қазақ әдебиетінің қалыптасуына айрықша  ықпал  етті. Ыбырай  есімі
берілген аудан, ауылдар, оқу орындары, көшелер,  жер  атаулары  Қазақстанның
түкпір-түкпірінде кездеседі.
       Құнанбайұлы Абай  (1845-1904)  –  қазақтың  ұлы   ақыны,  композитор,
философ, қазақ жазба  әдебиетінің   негізін   қалаушы  және   оның   алғашқы
классигі. Шын  аты   Ибраһим.   Туған  жері   бұрынғы   Қарқаралы   ауданына
қарасты  Шыңғыс  тауының  баурайы. Орта  жүздің  Арғын  тайпасының   Тобықты
  руынан   шыққан   билер   әулетінен.  Әкесі    Өскенбайұлы   Құнанбай   өз
заманындағы  атақ-даңқы   алысқа   кеткен   адамдардың  бірі  болған.  Патша
өкіметі XIX  ғасырдың   ортасындағы бір сайлауда  оны  Қарқаралы   ауданының
аға сұлтандығына  бекіткен. Шешесі  Ұлжан  орта  жүздің    Арғын  тайпасынан
  Қаракесек   руының   шешендікпен,  тапқырлық,  әзіл  әжуамен  аты   шыққан
шаншарлардың  қызы.
      Осындай  текті  ортадан  шыққан  Құнанбай  мен  Ұлжаннан  туған   төрт
ұлдың  бірі Абай  жастайынан  ақ ерекше  қабілетімен,   ақылдылығымен  көзге
түседі. Балаға  сыншы  әкесі  осы  баласынан   қатты  үіт  етеді.  Сондықтан
да ол  абайды  медреседе  төрт жыл  оқығаннан кейін, оқудан   шығарып  алып,
қасында ұстап, ел басқару ісіне баули  бастайды.  Әкесінің   төңірегінде  ел
жақсыларымен  араласып,  өз халқының  рухани   мәдениет   жүйелерімен   жете
танысады. Өзі  билер  үлгісінде  шешен  сөйлеуге  төселеді. Ұтымды  сөзімен,
әділ  билігімен  елге   танылып,   аты  шығады.   Көп   ұзамай,   жетпісінші
жылдардың  бас кезінде  Қоңыр Көкше дейтін    елге  болыс   болады.  Билікке
араласып,  біраз   тәжірибе жинақтағаннан  кейін    ол  халық   тұрмысындағы
көлеңкелі  жақтарға   сәуле   түсіруге    күш салып  бағады. Бірақ  онысынан
 пәлендей   көңіл   тоятындай  нәтиже  шығара  алмайды.  Сондықтан   халқына
  пайдалы    деп  тапқан   істерін   көркем   сөзбен,    әсіресе,    өлеңмен
насихаттамақ  болады. Орыс әдебиетімен  танысуы  көп ықпал   етеді.
       Абай өлең  шығаруды  бала кезінде-ақ бастаған. Алайда   жасы  қырыққа
келгеннен кейін  ғана  көркем  әдебиетке  шындап   ықылас  қойып,  көзқарасы
 қалыптасып,   сөз өнерінің  халық санасына    тигізер   ықпалын   түсінеді.
Шығармалары үш  жүйемен өрбиді: бірі -  өз жанынан шығарған   төл  өлеңдері;
екіншісі – ғақлия (немесе қара сөз) деп   аталатын   прозасы;   үшіншісі   -
өзге тілдерден,  әсіресе  орысшадан  аударған өлеңдері.
      Абай өлеңдері  түгел дерлік  лирикадан  құралады, поэма  жанрына   көп
бой  ұрмағаны  байқалады.  Қысқа  өлеңдерінде   табиғат  бейнесін,   адамдар
портретін жасауға,  ішкі-сыртқы  қылық-қасиеттерін,  мінез-бітімдерін  айқын
суреттермен  көрсетуге  өте  шебер.   Қай   өлеңінен   де  қазақ    жерінің,
қазақтың  ұлттық  сипатының  ерекшеліктері   көрініп   тұрады.  Ислам   діні
тараған   Шығыс   елдерінің   әдебиетімен   жақсы   танысу   арқылы   өзінің
шеберлік – шалымын  одан әрі  шыңдайды.  Шығыстың   екі   хикаясын  «Масғұт»
және  «Ескендір» деген  атпен  өлеңге   айналдырады.  Ислам  дініне   өзінше
сенген  діни  таным   жайындағы   философиялық   көзқарастарын  да   өлеңмен
жеткізеді.  Абайдың   дүниетанудағы   көзқарасы    XIX    ғасырдың    екінші
жартысында   Қазақстанның    экономикасы   мен    ой-пікірінің    прогресшіл
бағытта    даму    ықпалымен   қалыптасты.   Дүниетану   жолында     орыстың
төңкерісшіл   демократтарының   шығармаларын  оқып,  өз  дәуірінің   алдыңғы
қатарлы ой-пікірін қорытып,  қазақ  өміріндегі   аса   маңызды   мәселелерді
түсіндіруге  қолданады. Дүниетану  процесінде  екі  элементтің – сезім   мен
логиканың ,  түйсік  пен   ақылдың   қатынасын  мойындайды.   Сондықтан  да:
«Ақыл сенбей сенбеңіз,  Бір іске  кез келсеңіз» деп жазады.
      Кез келген  халықтың  тарих  сахнасына шығуы – экожүйеге   бейімделген
біртектес  өмір  салттың ғана  нәтижесі   емес,   сонымен  бірге   этникалық
арман-аңсардың (идеал) да  біртұтастығына   айғақ. Олай болса Абай   сынының
   тезіне   түскен    еріншектік,    дарақылық,    жалқаулық,     күншілдік,
өтірікшілік,  өсекшілдік,   мақтаншақтық,   жағымпаздық,  жікшілдік   сияқты
сорақылықтар  қазақ халқының  бойындағы  туа біткен  биогенетикалық  қасиеті
  емес,  сол Абай  өмір сүрген қоғамдағы   саяси  әлеуметтік   қатынастардың
нәтижесі  екеніне  ден   қою  қажет.  Сонда,   қазақ   бойынан  Абай  көрген
«кемшіліктерді»  себеп  ретінде   емес,   сол  замандағы    саяси-әлеуметтік
қатынастардың  салдары  ретінде  қарастыруға  жол ашылады.
       1891  жылдан  бастап  Абай   басына   ауыртпалық  түсіп,   бір-біріне
ұласқан қайғы бұлты ашылмай   қояды.   Осы  жылы   ақынның   сүйікті   інісі
Оспан өледі. Одан кейін орысша  әскери   білімі   бар,   үлкен  үміт  күткен
баласы Әбдірахман қайтыс болады.  Бұлардың  қазасының  ақын  жанына   қандай
  батқаны   оның   осы   тақырыпқа  арнаған    топтама   өлеңдерінен   айқын
көрінеді.  Сөйтіп  жүргенде   соңғы   тіренішіндей   болған   дарынды   ақын
баласы  Мағауия да қайтыс  болды.  Осындай   қабаттасқан    қайғы-қасіреттен
күрт сынған   Абай  Мағауияның  қазасынан  кейін   қырық   күннен  соң,  өзі
де  дүние   салады.   Ақынның   сүйегі   Шыңғыстаудың   ығындағы     Жидебай
мекенінде,   інісі   Оспанның   жанына   жерленеді.   Бұл  күнде   ол  арада
қазақтың  ұлы екі  перзенті  -  Абай мен Шәкәрімге  деген   ұрпақтың   өшпес
махаббатының, ізгі құрметінің  белгісіндей  болып,  сәулет  өнерінің   соңғы
 үлгісімен  салынған  қос  мұнаралы  кешенді  алып  мазар тұр.


Тақырып  7: Алаш партиясы мен Алашорда үкіметі
1 Ә.Бөкейханов және оның саяси портреті
2.Алаш орда үкіметі , оның қызметі туралы
      Бөкейханов  Әлихан   Нұрмұхамедұлы  (1870-1937)  –   көрнекті    қоғам
және  мемлекет   қайраткері,  ғұлама   ғалым,   ұлт   азаттық   қозғалысының
теориялық   негізін   салушы   әрі   көсемі,    қазақтың     тұңғыш    саяси
партиясын  ұйымдастырушы  және  Алашорда  үкіметінің  төрағасы.  Туған  жері
бұрынғы   Семей   облысындағы   Қарқаралы   уезінің    Тоқырауын     болысы,
қазіргі  Қарағанды  облысының   Ақтоғай  ауданы.  Ата  тегі  Шыңғыс   ханның
үлкен  ұлы  Жошыдан  тарайтын  төре  тұқымы.  Арғы  атасы   атақты    Көкжал
Барақ.   Қазақтың    соңғы   хандарының   бірі    Бөкей  хан   осы    Көкжал
Барақтың   баласы.  Бөкейден   Батыр,   одан   Мырзатай,   одан    Әлиханның
әкесі  Нұрмұхамед.
      Әлиханды   әкесі   тоғыз   жасында  Қарқаралыға   апарып,   жергілікті
молданың   қолына   оқуға     береді.   Бірақ     зерделі    бала   молдадан
оқығандардан гөрі   осындағы   мектепте   оқып   жүргендердің   сауаттылығын
аңғарып, қаладағы  үш кластық    бастауыш   мектепке    өз  еркімен   ауысып
алады. Бұдан   кейін   ол  Қарқаралы   қаласының   үш  жылдық    училищесіне
түсіп,  оны да   «өте жақсы»  деген  бағамен  бітіріп  шығады. Осыдан  кейін
  он алты жасар  Әлихан  Омбының  техникалық училищесіне  қабылданады.  Төрт
жыл  бойы    үздік   оқыған    алғыр   шәкіртіне  риза   болған    мүмкіндік
жасайды. Сөйтіп  ол жиырма   жасында  Дала  генерал  губернатор   кеңсесінің
ұсыныс  хаты   мен   қазақ   қауымдастығының   200  сом  стипендиясын  алып,
Ресейдің    астанасы    Санкт-Петербургке   барып,     Орман     шаруашылығы
иснтитутына түседі.   Ол   мұнда    жүріп   күнделікті    сабақтарына   қоса
студенттердің  саяси,  әдеби, экономикалық және  тағы   басқа   үйірмелердің
  жұмысына   қызу   араласып,  студенттік   толқуларға   қатысады.  Оны  екі
ғасырға  жуық  Ресей  империясының   қол  астында  отырған   халқының   ауыр
тағдыры   қатты  толғандыра     бастайды.   Қараңғылық    пен    надандықтың
шырмауында   отырған   халқына  білім мен  мәдениет   керек  екенін   ұғады,
елдің  тұрмысын, мәдениетін, білімін көтеруді  өзінің   алдына  мақсат  етіп
 қояды.
      Оқуын бітіріп, Омбыға   орaлғанда   Ә.Бөкейханов  Ресей   империясының
қазақ   даласына   жүргізген    отаршылдық    саясатына      деген   өзіндік
көзқарасы    қалыптасқан,     марксизмнің    экономикалық      қағидаларымен
қаруланған, саяси астыртын   күрестің   түрлері   мен  әдістерін    үйреніп,
білген,  күрес  тартыстан   біршама   тәжірибесі     бар   саяси    күрескер
болатын.  Ол  Омбыға   келісімен   қаланың   саяси   әлеуметтік,    қоғамдық
жұмысына  белсене  араласады.  «Халық   бостандығы»   партиясының   қатарына
өтіп, өзі  қазақ  зиялылары   мен  саяси   белсенділерінің   арасында    осы
партияның  шағын   тобын    ұйымдастырады.  Әлиханның   саяси   көзқарасының
пісіп,  жетілуіне, кейін  белгілі  саяси, қоғам, мемлекет   қайраткері   әрі
қазақ    ұлт   азаттық     қозғалысының    ұйымдастырушысы    және    көсемі
ретінде    танылуына,   саяси   күрескер    ретінде    шыңдалуына   Омбыдағы
күндері   ерекше  ықпал  етеді.
      XX  ғасырдың  басында  қазақ    даласында    екі    ағымның    болғаны
белгілі. Бірі Бұхара мен Түркістанға  бет  бұрған   дәстүршіл,   панисламшыл
ағым,  екіншісі   негізінен   Батыс   өркениетін   үлгі    тұтқан   жаңашыл,
пантүркішіл   ағым. Осы  екінші  ағымның  басында   Әлихан   бастаған   орыс
мектептерінен  тәлім  тәрбие алған озық  ойлы   қазақ   зиялылары    тұрады.
Бұл топ  саяси   ұстамдылық   танытып,   Ресей   империясына   қарсы    ашық
күреске  шығудың   әлі  ерте  екенін   анық    түсінеді.   Сондықтан   олар,
ең алдымен,  халықтың  сана-сезімін оятатын  жағдай  жасау керек деп  білді.
Бар  күш-қуаттарын  осы   мақсатқа  жұмылдырады. Бірақ   олардың   ойдағыдай
 жұмыс    істеуіне    жандармерия   басқармасының    жансыздары    мүмкіндік
бермейді. Солардың  көрсетуімен  қуғынға   түседі, түрмеге  қамалады.  Бұдан
студент  кезінде  ақ  сенімсіздердің   қара    тізіміне   ілігіп,  бақылауда
жүрген  Әлихан  да тыс   қалған  жоқ,  алдымен,  Семей  түрмесіне   қамалып,
кейін           Самар           қаласына           жер           аударылады.

      1916 жылы жер аудару мерзімі бітіп, Самарыдан  Орынбор  келген  Әлихан
бірден қаланың  қоғамдық,  саяси  өміріне  араласып  кетеді.  Қаланың  қазақ
тұрғындары атынан қалалық думаға сайланады.
      Ол Ақпан төңкерісінен үлкен үміт күтеді. Бірақ  ол  үміті  ақталмайды.
Уақытша үкімет, оның ішінде  өзі мүшесі  болып  жүрген   кадет   партиясының
көсемдері     қазаққа   автономия   беруге   қарсы   болады.   Оның   үстіне
олармен  жер мәселесі  жөнінде   де   ымыраға   келе  алмайды  да,   ол  бұл
партиядан   шығып,   қазақтан   сайланған   тоғыз  өкілді    бастап   барып,
Томск  қаласында  Сібір   автономистерінің   құрылтайына   қатысады.  Осында
болашақ Сібір   республикасының   құрамында   Қазақ   автономиясы   құрылмақ
болады. Құрылтайдан  оралысымен  Әлихан  қазақ  тарихындағы   тұңғыш   саяси
ұйым   Алаш  партиясын  ұйымдастыруға   кіріседі.  Артынша,    1917   жылдың
желтоқсанында   бүкіл    қазақтардың    құрылтайында    Қазақ    автономиясы
жарияланып, Ә.Бөкейханов сол алғашқы   Қазақ   автономиялы   республикасының
тұңғыш  төрағасы  болып  сайланады.  Бірақ   көп   ұзамай   жеңіске   жеткен
большевиктер   Қазақ    автономиясының    жұмысын    тоқтатып,    басшыларын
қуғынға салады. Ә.Бөкейханов  Мәскеуге  жер  аударылады.  Онда  он  жыл   үй
қамауында отырған Әлиханды  1937 жылдың  тамызында  қайыра   тұтқындап,  бір
айдан  кейін  жалған  жаламен өлім   жазасына  кеседі.
Бүкіл   мағыналы   өмірін   халқының   азаттық   алып,   еркін  ел   болуына
арнаған аяулы  азаматтың   соңғы  демі   біткенше    сол    мақсат   жолында
жасаған қызметі  сан  қилы.  Ол  Ресей   жергілікті   және   қалалық   қоғам
қайраткерлері   съезінің  делегаты,  Ресейдің      I  Мемлекеттік  Думасының
және  мұсылман  халықтары  съезінің   депутаты,   IV   Мемлекеттік   Думаның
мұсылмандар   фракциясының   Бюро   мүшесі,  ғұлама    ғалым    ормантанушы,
экономист,  мал  шаруашылығын  зерттеуді  ғылыми   жолға   қоюшы,   тарихшы,
этнограф,  әдебиеттанушы, аудармагы, әрі публицист ретінде  қазақ   халқының
 саяси  әлеуметтік, мәдени рухани  тарихында  өшпестей   із  қалдырған   ұлы
тұлға.
       2 Елбасы Н.Назарбаев «Қазақстанның болашағы – бүгінгі жастар.  Сіздер
оларға қалай білім берсеңіздер, Қазақстан сол деңгейде болады», -  деп  атап
көрсеткен [1]. Тәуелсіз ел  тірегі  –  білімді  ұрпақ  десек,  дәуірдің  күн
тәртібінде тұрған  келесі  мәселе  –  білім  беру,  ғылымды  дамыту.  Бұндай
күрделі екі мәселені жүзе асыру үшін ана  тілімізді  толыққанды  меңгеруіміз
қажет-ақ. Ал тілімізді толыққанды  меңгеру  үшін  өткен  тарихымызға  талдау
жасамасақ тағы да болмайды. Тарихты білмей бүгінгіні құру, болашақты  болжау
мүмкін емес. Яғни,  тарихы  жоқ  елдің  болашағы  бұлыңғыр.  Мұхтар  Шаханов
«Тарихты білмеу – тамырсыздық» - дей келе:
                     Туған жері – түп қазығы, айбыны,
                     Туған тілі – сатылмайтын байлығы.
                     Туған дәстүр, салт-санасы, тірегі,
                     Қадамына шуақ шашар үнемі» - десе
Қазақстанның Ресейге бодан болғаннан бергі тарихындағы XX  ғасырдың  алғашқы
ширегін «саяси күрестер мен рухани жаңғыру кезеңі» деп айтуға әбден  болады.
Бұл  кезеңде  саяси  күрес  сахнасына  Ресейдің  аса  үлкен  ғылыми,   саяси
орталықтарында білім алған, сол  кезеңдегі  Еуропадағы  саяси  күрестің  бет
алыс бағдарларынан әбден хабардар, экономика,  құқық  тарихы  мен  теориясын
терең меңгерген қазақ  зиялыларының  үркердей  озық  ойлы  тобы  шықты.,  өз
жерінде отырып азап  шеккен  қазақ  халқының  мұң-мұқтажын  қорғауды  мақсат
еткен Алаш партиясын  ұйымдастырды.  Ел  алдындағы  ұлы  мақсаттарды  жүзеге
асыратын атқарушы билік органы – «Алашорда» үкіметін құрып,  ұлттық-аймақтық
негіздегі «Алаш автономиясы» мемлекеттігін жариялауға талпыныс жасады.
      Қазақ халқының ұлттық, саяси санасын қалыптастырудағы  ең  биік  белес
болған XX ғасыр басындағы осы бір қазақ зиялылары  алдыңғы  қатарлы  тобының
саяси қызметі де, кұқықтық көзқарастары да, тіпті ғылыми, әдеби мұралары  да
ұзақ жылдар бойы жабық тақырып саналып,  зерделі  зерттеулерге  объект  бола
алмады. Оларсыз  қазақ  тарихы  –  тұл,  алтын  дегені  –  күл  еді.  «Алаш»
партиясынсыз  саяси  күрес  тарихын,  «Алашорда»  үкіметінсіз   экономикалық
ілімдер   мен   реформалар   тарихын,   «Алаш   автономиясынсыз»   Қазақстан
мемлекеттілігінің негізін, Алаш ардагерлері  өмірінсіз  ұлт  тарихын  жасау,
мемлекеттік тіліміздің тарихын қалыптастыру мүмкін емес .
      Қазақ қоғамының осы  бір  қасіретін  халықтың  озық  ойлы,  көзі  ашық
өкілдері аңғара бастады. Олар халықты саяси  күрес  додасына  бастап  шықты.
Бұған себеп болған 1917 жылғы Ресейдегі қос төңкеріс еді.  Патша  үкіметінің
тақтан құлауы саяси күресті одан әрі қыздыра түсті.  Қазақ  зиялылары  саяси
қызметтің  қатерлі  жолына  жалтақтамай,  жанқиярлықпен  күрескен   көрнекті
тұлғалар шықты.  Олар:  Ә.Бөкейханов,  А.Байтұрсынов,  М.Дулатов,  Ж.Ақбаев,
Ә.Ермеков, Х.Досмұхамедов, Ж.Досмұхамедов  және  т.б.  болатын.  Олар  патша
самодержавиесінің қазақ  халқының  саяси-сезімінің  қалыптасып,  оның  саяси
күреске ұласуына барынша кедергі келтіріп отырғанын бірден түсінген еді.
      1917 жылы Ақпан төңкерісінің жеңісі күллі қазақ деген ұлт зиялыларының
басын бір жерге қосуға мүмкіндік әкелді. 1917 жылдың  сәуір-мамыр  айларында
көптеген облыс-уезд орталықтарында аймақтық қазақ сиездері өткізіліп,  қазақ
комитеттері құрыла бастады. Олардың  жекелеген  өкілдері  Уақытша  үкіметтің
жергілікті органдары  болған  облыстық  және  уездік  атқару  комитеттерінің
құрамына енгізілді.
      1917  жылы  Қазақ  сиездері  Орынбор  (Торғай  облыстық),  Орал  (Орал
облыстық), Семей (Семей облыстық), Омбы (Ақмола облыстық)  т.б.  қалаларында
болды. Қазақ сиездерін өткізуге ұлт зиялылары белсене кірісті.
      Орал облыстық қазақтардың 1-ші сиезі 1917 жылы 19-22 сәуір  аралығында
Орал қаласында өтті. Сиезді уақытша қазақ  комитетінің  төрағасы  Ғұбайдолла
Әлібеков ашып, құттықтау сөз сөйледі. Осы сиезде бірінші кезекте  Мемлекетті
басқару  туралы,  Уақытша  үкімет  туралы  және  жүріп  жатқан  импералистік
соғысқа көзқарас туралы мәселелер қаралды.
      Сиез төрт күнге созылды, сиездің соңғы төртінші  күні  облыстағы  оқу-
ағарту,  мәдениет  және  т.б.  мәселелер  қаралды.  Сиезде  бұдан  басқа  да
мәселелер қаралды,  басқа қаралған мәселелерді қосқанда саны  23-ке  жеткен.
Осы сиезде Жаһанша Досмүхамедов: «Біздің мақсатымыз –  ел  билеуді  халықтың
өз қольша беру, қазақ халқы автономияға ие болып,  алдағы  уақытта  тағдырын
өз қолына алады. Қалың қазақты аяусыз қанаған патша  орнынан  түсті.  Ендігі
жерде қазақты  елдің  тұрмысын,  тілін  білетін,  мінез-құлқын,  әдет-ғұрпын
білетіндер ғана басқарады.
      1917  жылдың  21  қараша  күні   «Қазақ»   газетінде   Алаш   партиясы
бағдарламасының   жобасы   және   сиез   материалдары   жарияланды.   «Алаш»
партиясының  өмірге  келуі  үлкен  саяси  мәселе  еді.  Сол  кездегі   қазақ
интеллигенциясы ғылыми жұмыстармен де, оқу-ағарту ісімен де,  алғашқы  қазақ
тілінде  басылымдар  шығару  қарекетімен   де,   көркем   творчествомен   де
айналысқанын  көруге  болады.  «Алаш»  партиясы  программасының  жобасындағы
тоғызыншы тарауда «Ғылым-білім үйрету» жөнінде
      - оқу ордаларының есігі кімге де болса ашық, ақысыз болуы;
      - жұртқа жалпы оқу жайлы; бастауыш мектептер ана тілінде оқылады;
      - қазақ өз тілінде орта мектеп, университет ашуға;
      - оқу жолы өз алдына автономия түрінде болуы;
      - үкімет оқу ісіне кіріспеуі;
      - мұғалімдер-профессорлар өзара сайлаумен қойылуы;
      - ел ішінде кітапханалар ашылу туралы айтылады.
      - газет шығаруға, кітап бастыруға еркіншілік - деп көрсетілген [8].
      1917  жылғы 5-13 желтоқсанда Орынбор қаласында Екінші жалпықазақ сиезі
өтеді. Сиездегі қаралған аса маңызды  мәселелер:  қазақ-қырғыз  автономиясы;
милиция құру; ұлт кеңесі; оқу мәселесі т.б..
      Міне, өздеріңіз көріп отырғандай, жаңадан  құрылып  жатқан  «Алашорда»
үкіметі алғашқы сағатынан бастап  ұрпақ  тәрбиесіне,  ұрпақ  болашағына  зор
көңіл бөлген. Жас ұрпақтың туған тіліне  деген  сауаттылығын  арттыру  үшін,
ана тіліндегі оқулықтарды жасауға кіріскен. Бала тәрбиесіне, оқуына  осындай
қиын заманда  жаңаша  бетбұрыс,  бұл  болашаққа  деген  сенім  еді.  Білімді
жастар, еліне салауатты да сауатты қызмет етеріне деген үміт болатын-ды .
      Орынбордан  қайтып  оралған  бойында  Жаһанша,  Халел  Досмұхамедовтер
қазақтың батыс аймағын басқаратын  үкімет  құруға  кірісті.  «Ойыл  уәлаяты»
уақытша үкіметі – XX ғасырдың басында Жайық  өңірінде  орнаған  мемлекеттік-
автономиялық құрылым. Ол 1918 жылдың мамыр айының  соңында  Жымпитыда  өткен
ІҮ Орал облыстық қазақ сиезінің қарарымен құрылды.  «Ойыл  уэлаяты»  уақытша
үкіметінің атқарған істері: жерге жекеменшікті жойып, оны  халықтың  меншігі
деп жариялады; халық сайлаған уәлаяттық, уездік соттар іске  кірісті;  ақша-
финанс жүйесі жасалынды; халыққа өз саясатын жеткізу, түсіндіру  үшін  газет
шығарылды  (оның  редакторы  болып   Ахмет   Мәметов   жұмыс   атқарды.   Ол
М.Мәметованың  әкесі,  көрнекті  Алашорда  қайраткерлерінің   бірі);   жерді
пайдалану, салық, дін,  сот,  білім,  әскер  істері  жөнінде  қаулы-қарарлар
қабылдады.
      Осыған қоса, іс-қағаздарын ана тілінде  жүргізу  туралы  мәселе  айқын
жолға қойылды. Білім беру ана тілінде болуы  керек  делінген.  Басылымдардың
қазақ тілінде болуына ерекше назар аударған [10].
      1918  жылы 1  сәуірде  Халел  және  Жаһанша  Досмұхамедовтер  Мәскеуге
барып,  Орталық  Кеңес  өкіметінің  басшысы  В.И.Ленинмен  және  Ұлт  істері
жөніндегі халық комиссары И.В.Сталинмен кездеседі.  «Алашорда»  атты  ұлттық
автономиялық үкімет құрылғанын, «Алашорда» үкіметінің төрағасы  Ә.Бөкейханов
екенін мәлімдейді. Бірақ  «Алашорда»  мемлекетінің  қойған  талап-тілектерін
Орталық Кеңес өкіметі  толықтай  мойындамайды.  Дегенмен  де  РКФСР-дің  ұлт
істері жөніндегі комиссариатының құрамында қазақ бөлімі құрылады .
      Батыс Алашорда үкіметі жетекшілерінің бірі Х.Досмұхамедұлы тіл туралы:
«Біздің тәжірибемізде қазақ тілі – бай тіл. Тек сөздерін ғылым жолына  салып
реттесе, ешбір жұрттың тілінен кем  болмайды»,  -  деген  пікірді  айтқан  .
Қазақ АССР-і орнағаннан соң 1924 жылы  Орынборда  маусымның  12-сінде  Қазақ
(қырғыз) білімпаздарының тұңғыш сиезі шақырылды. Осы сиезде 12-13  жыл  бойы
қолданылып, орнығып қалған  қазақ  тілінің  дыбыстық  табиғатына  лайықталып
өзгертілген,  ресми  түрде  қабылданған  альфавиттің  мәні  жөнінде,   дыбыс
әдісімен  оқыту  ісі  жөніндегі  мәселелер  талқыланды  .   Ал   1927   жылы
Қызылордада жазу (графика) мәселесіне арналған  конференцияда  А.Байтұрсынов
сиезде айтқан пікірін қуаттай келе:  «Түрік  жұртының  90%-і  баяғыдан  бері
араб  әрпін  пайдаланып  келеді.  Әрқайсысының  араб  әрпімен  жазылған  хат
мәдениеті бар (хат мәдениеті –сауаттылық, оның жүзіндегі  өнер-білім,  ілім,
емле,  үйрету  әдісі,  баспа  істері,  баспа  мамандары,  жазба   мамандары,
жазылған, басылған барша сөздер т.т.). Хат мәдениеті бар халыққа  бір  әрпін
тастап, екінші әріпті ала кою оңай нәрсе емес», – деп өз ойын білдірген.

Тақырып 8: Қазақ интелегенциясының
ел тарихындағы  рөлі
1.Қазақ интеллигенциялары:  А.Байтұрсынов, М,Жұмабаев  М:Дулатов
2. М.Сералин және  демократиялық интеллигенция

       Қазақ халқының тарихында  Алаш  қайраткерлерінің  алар  орны  ерекше.
Олар  өз  ұлтының  бостандығы  жолында  басын  бәйгеге  тіккен,  туған  елін
отаршылдықтың бұғауынан босатып, тәуелсіз  мемлекет  құру  үшін  ақтық  демі
қалғанша күрескен асылдар  еді.  Жалпы,  қазақ  халқының  тарихында  азаттық
аңсап, өз елінің тәуелсіздігін  қорғаған тарихи тұлғалар аз емес. Әйтсе  де,
Алаш қайраткерлерінің олардан бір үлкен  айырмашылығы  мен  ерекшілігі  бар.
Бұған  дейінгі  бостандық  үшін  басын  бәйгеге  тіккен  ұлы   тұлғалар   өз
мақсаттарын ақ  найзаның  ұшымен,  алмас  қылыштың  жүзімен  жүзеге  асырмақ
болса, Алаш қайраткерлері  өркениетті  елдердің  дәстүрімен  күресті  партия
құрып саяси жолмен жүргізді.
      Соның нәтижесінде Алаш қайраткерлері қазақ жерінде тұңғыш рет  қағазға
түскен қаулы-шешім негізінде бекітілген үкімет  құрды.  Мемлекетті  басқару,
қазақ елін  дамытып-өркендету  жөнінде  жаңа  дәуірге  сай  сауатты,  жүйелі
жоспар-бағдарлама жасады.
          Байтұрсынұлы Ахмет (1873-1937)  -  қазақтың  ұлы  ағартушысы,  ірі
ғалым-лингвист,  түріктанушы,   ақын,   аудармашы,   әдебиет   жинаушы   һәм
зерттеуші, бірқатар оқулықтар мен оқу  құралдарының  авторы.  Туған  жері  –
бұрынғы Торғай уезінің Тосын болысы (Қазіргі  Қостанай  облысының  Жангелдин
ауданындағы  Ақкөл  ауылы). Батырлықты,  билікті  салт  қылған  ірі  мінезді
адамдары көп ортада туып, өскен Ахметтің тәрбиесі мал бағып,  күйбің  тірлік
кешкен өзге қазақы ортадан бөлектеу еді. Әділетті жақтау, қиянатқа төзбеу  -
атадан балаға қалған мұра секілді қасиет еді мұнда.  Әділеттің  ісін  тізіп,
әріге  бармай-ақ,  беріден  қайырсақ,  әкесі  Байтұрсынның  параға  сатылып,
аулына  қиянат  жасаған  Торғай  уезінің  начальнигі,  «кәрі  ояз»   атанған
Яковлевті сабап, басын жаруы да сол қасиеттің құдіреті болатын.  Осы  қасиет
Ахметті де өз ортасынан суырып алып, күрес жолына  салды.  Патша  өкіметінің
зұлым саясатын, халқына жасап  отырған  көрнеу  зорлық-зомбылығын,  қорлығын
көріп, біліп отырып, жан бағып, жайына жүре алмады.  Бар  оқығаны:  ауылдағы
екі жылдық, Орынбордағы төрт жылдық  мұғалімдер  мектептерімен  шектелгеніне
қарамастан, «өзге  оқыған  мырзалар  шен  іздеп  жүргенде,  қорлыққа  шыдап,
құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын жыртып,  ұлттық  арын
жоқтаған патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақтың ол  уақыттағы  кейбір
оқығандары уез, губерния соттарына күш салып,  тілмәш  болып,  кейбірі  арын
сатып ұлықтық іздеп жүргенде, Ахмет қазақ ұлтына жанын аямай қызмет  қылды…,
халықтың арын іздеп, өзінің ойға алған ісі үшін  бір  басын  бәйгеге  тікті»
(С. Сейфуллин). Ол замана ағымымен кетпей, өзгелер құсап қазақ  халқын  бай,
кедейге бөлмей,  тұтас  жақсы  көрді,  намысын  бірдей  жыртты,  арын  бірге
жоқтады. Ол отаршылықтың озбыр саясатына қарсы  халықты  ояту  үшін  халықты
ағартудан  басқа  жол  жоқ   екенін,   надандықпен,   қараңғылықпен   күресу
керектігін толық түсініп,  бар  ғұмырын  осы  жолға  арнады.  Қуғын-сүргінге
түсті - мұқалмады; түрмеге қамалды – жасып, жұқармады. Мұғалім  болып,  бала
оқытып, жас ұрпақтың көзін  ашты;  газет  шығарып,  мақала  жазып,  ұйқыдағы
ұлтын  оятып,  замана  аңғарын  түсіндірді;  өлең   жазып,   мақсат-мүддесін
танытты, түрлі қызмет істеп,  үлгі  -  өнегеге  көрсетті,  Ол  өзі  атқарған
үлкенді–кішілі  қызметті  де,  сабақ  берген  мектепті  де,   мақаласы   мен
өлеңдерін шығарған  баспа  орындарын  да  –  бәрін-бәрін  халқына  қалтқысыз
қызмет етудегі өз идеясын, өз саясатын жүзеге асырудың  құралы  етті.  «Ахаң
ашқан қазақ  мектебі,  Ахаң  түрлеген  ана  тілі,  Ахаң  салған  әдебиеттегі
елшілдік ұраны – «Қырық мысал», «Маса»; «Қазақ» газетінің қан жылаған  қазақ
баласына істеген еңбегі, өнер-білім,  саясат  жолындағы  қажымаған  қайраты,
біз  ұмытсақ  та,  тарих  ұмытпайтын  істер   болатын»   (М.Әуезов).   Бірақ
зорлықпен,  күшпен  дегенін  болдырып  үйренген  большевиктер  бұл  ақиқатты
теріске шығарып, оның есімін де, еңбегін де тарихтан өшіруге тырысып  бақты.
Оны бар ғұмырын адал қызмет етуге арнаған туған халқына жау  етіп  көрсетіп,
«халық жауы»  деген  жалалы  жамылғысын  жауып,  атқызды,  атын  атағандарды
қуғынға салды. Бәрібір олар мақсатына жете алмады. Жала  –  бұлт,  шындық  –
күн екен, заманы қайта  туып,  шындықтың  шұғыласы  өз  нұрын  төкті.  Ұлтын
сүйген ұлтжанды Ахаң, Ахмет Байтұрсынұлы өз халқымен қайта табысты.
       Дулатов   Міржақып   (1885-1935)   -    қазақтың      аса    көрнекті
ағартушысы,  қоғам қайреткері,  ақын,  жазушы,  жалынды   көсемсөз   шебері.
Туған жері   -   бұрынғы   Торғай   уезінің    Сарықопа   болысының   үшінші
ауылы.  Әкесі - Дулат   аймағына   аты  шыққан    шебер  кісі   болған,   ер
тұрман  жасап, етік,  мәсі тіккен. Шешесі -   Дәмеш    ойын  тойдың  базары,
әнші кісі  болған.
      Міржақып     анасынан    екі   жасында,  әкесінен    он  екі   жасында
айырылып,  ағасы  Асқардың  қолында   тәрбиеленеді.  Асқар   әкесі  Дулаттың
Міржақыптың   оқып,  білімді азамат   болып,   өсуін  армандаған    тілегіне
сай,  інісінің   оқуын  әрі  жалғап, білім  алуына   ерекше   көңіл  бөледі.
Ауылда  туып,  ауылда  өскен, ауылда  оқып,   ауылда   қызмет  етіп,   «ауыл
мұғалімі»   атанған   зерделі   жас  ауыл    тұрғындарының   ауыр  тұрмысын,
теңдігі    жоқ  аянышты   хәлін   көріп,    түңіле   түршігіп,      тебірене
толқиды.  Езілген   еліне   ес  болуға,  жоғын    жоқтап,   мұңын   мұңдауға
серт  байлайды.    Халық   ісіне    бар  болмысымен     бүтіндей    беріліп,
«Қалғанша  жарты  жаңқам  мен сенікі, Пайдалан шаруаңа  жараса,  алаш!»  деп
бар даусымен   жар салады.
      Өз бетінше   талпынып,   білім жинап,  орыс  тілін   жетік   меңгерген
Міржақып   орыстың    озық   ойлы   азаматтарының   еңбектерімен     танысуы
арқасында   замана  тозаңын   суырып,   дүниені   дүр  сілкіндірер   дауылды
 күндердің   тақап келе     жатқанын     өзгелерден     бұрын  сезеді.   Кең
даласында   алаңсыз өмір  сүріп,   мал  бағып   жатқан     бейқам    халқын:
«Көзіңді   аш,   оян,  қазақ,   көтер  басты,  Өткізбей   қараңғыда    бекер
жасты»   деп   жырымен     жұлқылап  оятып,   оларды    білімге,   ел   үшін
пайдалы    іс әрекетке  шақырады. Бүкіл   халықтың    еркіндікке    жетуінің
 басты  шарты  түнек   болып   торлаған   қараңғылық   ұйқысынан  ояну,  дүр
  сілкініп,  надандықтан    арылу    деп  білген  ол:  «Оян,   қазақ!»   деп
ұрандаудан   танған  жоқ.  Сондықтан    да  оның    үні    қалың    ұйқыдағы
қазағын    құлағының    түбінен   «маса»    болып,    маза  бермей   ызыңдап
оятуды  мұрат    тұтқан     өзінен    он  екі    жас  үлкен   рухани   ағасы
Ахмет Байтұрсынұлының    үнімен   қатар   естіліп,   қазақ  даласын    қатар
шарлады. Сол егіз  үн тарих   мінбесінен    қатар   көрінген    екі  алыптың
қашан   соңғы   демдері    таусылғанша,   тағдыр   талқысымен    екеуі   екі
жақта  жүрсе де,  қуғынға   түсіп,   қамауға   алынса   да  үзілмей,   қатар
естіліп   тұрды. Ол екеуі  екі  атадан туса да,   бір  туған     бауыр  еді,
екі баспен   ойласа да,  қорытар ойы бір  еді,  екі  ауызбен    сөйлесе  де,
шығар сөзі  бір еді.  Өйткені    оларды    туыстырған    халқының   мүддесі,
ойландырған   халқының  қамы,   сөйлеткен   халқының  мұң   зары    болатын.
Сондықтан   да халқы    оларды    жанашыр   жақыным   деп  білді,    олардың
жұбын жазбай, « Ахаң Жахаң»  деп   бірге    атады.  Пенделік   бар  қазақтан
бас тартап,  халқының   бақыты үшін   күрескен есіл   ерлерді   өз  халқының
жауы атандырып,  кешегі    күні   Қызылдың    қызылкөз   жендеттері   екеуін
еріксіз   айырып,   екі  жерде   атып   өлтіріп,   атын   өшіреміз   дегенде
де  халқы    олардың    асыл  есімдерін   есінен    шығарған   жоқ,    аялап
жүрегінде  сақтады,  ардақ тұтты.
      Ерте оянып,  ерте   есейген   өр  мінезді    Міржақып  қашанда   күрес
шебінің    алдында    болды.  Жалынды     сөзімен  де,    тындырымды  ісімен
де, жеке    басының  жүріс-  тұрысымен    де ол өзінен   кейінгі    жастарға
әсер  етіп,   оларды    халық  ісіне    алаңсыз   берілуге    үндеді.   Оның
публицистикалық    толғауларынан    шағын    өлеңдеріне   дейін,   «Бақытсыз
Жамал»    романынан    газет   журналдардағы   шағын      мақаласына   дейін
халық   мүддесіне  арналды.  Сонымен   бірге   ол  Ахмет    ағасы    секілді
жастарды  тәрбиелеу  жөнінде     көп  ойланып,   көп  еңбектенді,   халықтың
пайдалы  әдет-ғұрпын   сақтауға,   елін,    жерін  сүйетін   тәрбие   беруге
күш салды.  Жазушылық,   қоғамдық  қызметке  педагогтік міндетті    қосарлап
 көтеруі де Міржақыптың   халқын  беріле   сүйетіндігінің  айғағы  еді.   Ел
бейнетіне  өгіз   болып  жегіліп,  ертеңі    үшін    жанын    қиған   Жақаң:
«Ем   таба   алмай   дертіңе   мен  ертеден,    Сол  бір   қайғың   өзегімді
өртеген. Тырп етпейсің  бас  көтеріп  көрпеден,  Еңсең  неге түсті    мұнша,
елім-ай» деп,   дүниеден   арманда кетті.
      Құдайбердіұлы Шәкәрім (1858- 1931)   ХІХ   ғасырдың   екінші   жартысы
мен ХХ  ғасырдың  бас  кезінде өмір  сүріп,  қоғамдық,  әлеуметтік,  рухани,
мәдени,   әдеби  өмірге   белсене  араласып,    адамгершілік,    ағартушылық
идеяларды  уағыздаған   қазақтың   ұлы  ақыны.  Ол   сондай   ақ    прозашы,
аудармашы,   тарихшы  және  философ.   Кейбір   деректерде    оның    есімін
«Шаһкәрім» деп  те   көрсетеді.   Туған  жері    қазіргі    Шығыс  Қазақстан
облысының Абай  ауданындағы  Шыңғыстау  бөктерінде  1858  жылы   11  шілдеде
дүниеге  келген.  Оның  әкесі   Құдайберді   Құнанбайдың   үлкен   бәйбішесі
Күнкеден  туған,  Абаймен  әкесі бір, шешесі  бөлек.  Шәкәрім  сонда  Абайға
немере  іні  болып   келеді.  Құдайберді   отыз  жеті    жасында    дүниеден
өткенде, атасы Құнанбайдың  тәрбиесінде болған Шәкәрім жетімдік   тауқыметін
 тарта қоймаған.
      Өзінің «Мұтылғанның өмірі»  атты  ғұмырнамалық  өлеңінде  бес  жасында
 ауыл  молдасынан  сабақ  ала   бастағанын   жазады.   Атасы  оның  көңіліне
қаяу түсірмей,  бетінен  қақпай,  еркелетіп өсіреді:  ол   жөнінде   ақынның
өзі: «қажы марқұм  мені «жетім» деп  аяп,   қысып   оқыта   алмай,   жетімді
сылтау  етіп,  ойыма  не келсе,  соны  істеп  ғылымсыз   өстім»  деп   өкіне
еске алады. Алайда  ақылды бала өсе келе  тез ес  жиып, жеті жасынан  бастап
 өлең сөзге  бейімділігін  танытады. Оның ерекше зеректігін   аңғарған  Абай
Шәкәрімді  өз қамқорлығына  алады,  Молда сабағынан басқа  орысша  үйренеді.
 Былайғы  өмірін  ғылым білім қуумен  қатар, домбыра тарту, гармонда  ойнау,
ән салу, саятшылық  құру,   сурет  салу,  т.б.   өнерлерге   арнайды.   Оның
өнеге   көрген   ортасы   Құнанбай  ауылының   зиялы  тобы,   ұлы    Абайдың
тағылымы болды.  Ол жас Шәкәрімнің  азамат және ақын  ретінде   қалыптасуына
ерекше  әсер   етеді.   Абайдың  кеңесімен   әр   түрлі    кітаптар    оқуға
машықтанған  Шәкәрім  ақылы кемелденіп, ой өрісі  тереңдеп   өседі.  Ақындық
өнерін  де таныта  бастайды.

Тақырып 9: Қазақ АКСР-ін құрудағы қайраткерлер
1.Қазақ АКСР-і және С.Меңдешев.
2.М.Тынышбаев және Түркістан Автономиялы Кеңестік Республикасы
3.М.Шоқайдың қазақ тарихындағы орны

      1.Елдің  шығысында  бірінші  Кеңестік  ұлттық   республика   Түркістан
кеңесінің 5 съезінде қабылданған Түркістан АССР  болып  табылды.  1918  ж.30
сәуірде қазіргі Қазақстанның оңтүстік  облыстары  Түркістан  республикасының
құрамына енді.
      1918 ж. аяғы мен 1920 ж.  басында   Қазақ  Кеңес  Автономиясын  құруға
интенсивті дайындық  жүріп  жатты.  1919  жылы  10  шілдеде  Қырғыз  (қазақ)
өлкесін   басқару   жөніндегі   революциялық   комитет   құрылды.   Бсашысы-
С.Пестковский    болып    тағайындалды.    Мүшелеріне    қазақ    зиялылары:
а.Байтұрсынов,  С.Меңдешев, С.Сейфуллин, В.А.радус-Зенкович, Б.Қаратаев,  Ә.
Әйтиев, Х.Ғаббасовтар енді.  Казревком міндеттері:
*контрреволюция мен интервенцияға қарсы күресу,
*өлкеде мемлекеттік шаруашылық, мәдени құрылыс үшін жағдай жасау,
*өлке Кеңестерінің құрылтай сьезін әзірлеу,
*1920 жылы Алашорданы тарату,
*мәдени  құрылыстағы іс-шаралар: - «Ұшқын»  газетін  шығару,  -  300  мектеп
ашу, -мұғалімдер даярлау, т.б. мәселелер қаралды.
         1920 ж.қараша айының басында Ақтөбеде Түркістан  және  Сібір  қазақ
аудандарының депутаттары қатысқан өлкелік кеңестік конференциясы  өткізілді.
 1920 ж. тамыз  айының  басында  ұлттық  істер  халық  комиссариаты  жанында
Қазревком, Сібір ревком және Турцик өкілдерінің жиналысы өтті, мұнда  Ақмола
және Семей облыстарын Қазақстанға беру мәселесі  түбегейлі  шешілді.  Қырғыз
(қазақ) Кеңес Автономиялық Социалистік  Республикасын  құру  жайлы  деректің
үлгісі 17-тамызда қаралып, РСФСР ХКК қолдады, ал  1920  ж.  26  тамызда  бұл
деректер бекітіліп, заң күшіне енеді.
          1920  жылы  20  тамызда  Қырғыз   (қазақ)   Автономиялы   Кеңестік
Социалистік Республикасын құру туралы  декрет  қабылданды.  Астанасы-Орынбор
қаласы болып бекітілді.  Халық саны -5 млн. жуықтады.
      1920 ж. 22 қыркүйекте бүкіл ресейлік орталық атқару  комитетімен  жаңа
деректері бойынша КАССР-інің құрамына Орынбор губерниясы қосылды.   1920  ж.
4-12  қазанда  Орынборда   Кеңсетердің  құрылтайы   өтті.   Жоғарғы   өкімет
органдары сайланды. Орталық Атқару комитетінің  төрағасы  болып  С.Меңдешев,
Халық комиссарлары Кеңесінің төрағасы  болып  В.А.радус-Зенкович  бекітілді.
С.С.Мендешев  басшылық  еткен  орталық  атқару  комитетінің  және   В.Радус-
Зенькович басқарған халық комиссарлар кеңесін сайлаған Қазақстан   кеңесінің
құрылтай съезін өткізіп Қырғыз (қазақ) АКСР-нің  құрылуының   тарихи  маңызы
 айтылды.
1.Қазақ халқының ғасырлық арманы орындалуының көрнісі,
2.отаршылдыққа қарсы күресі нәтижесі
3.Ұлттық қайта өрлеу жолындағы алғашқы қадам деген тарихи баға берілді.
      Түркістан құрамына енген Жетісу және Сырдария  облыстарын  Қазақстанға
қосу азамат соғысы кезінде туындаған. Бұл облыстарының  қазақтары  солтүстік
ауданмен бір республикаға бірігу пікірін үнемі ұсынып  отырған.   1921  жылы
елде ЖЭС (жаңа экономикалық саясат ) басталды. 1924 ж. ТАССР  жойылып  Өзбек
және  Түркімен  республикаларына   бөлінді.Оңтүстік   облыстар   Қазақстанға
қосылды.Қазақстанның астанасы болып Қызылорда жарияланды.
              2  Тынышбаев  Мұхаммеджан  (1879-1937)  –  қоғам   қайраткері,
қазақтың тұңғыш теміржол инженері, тарихшы  ғалым,  ІІ  Мемлекеттік  Думаның
депутаты, Қоқан автономиясының басшысы, Алашорда  үкіметінің  мүшесі.  Туған
жері – бұрынғы  Жетісу  облысының  Лепсі  уезіне  қарасты  Мақаншы  –  Садыр
болысындағы  Жыланды  тауының  етегі,  қазіргі  Алматы  облысының   Қабанбай
ауданы. Оқып, білім алу үшін уез бастығының тізіміне қазақтың кедейі  түгіл,
бай баласының ілуде, біреуі  зорға ілігетін сол бір қиын кезде  кедей  шаруа
Тынышбайдың баласының Верный  қаласындағы  ерлер  гимназиясының  екі  жылдық
дайындық класына алынуы айтарлықтай ерекше оқиға еді. Тағдыры тартқан  тосын
сыйдың мәні «балам оқып, білімді азамат болса» деп армандаған әке  тілегімен
үйлесіп жатқанын жанымен сезінген он бір  жасар  Мұхамеджан  алғашқы  күннен
сабағын жақсы оқып, орыс тілін жетік меңгеруге  күш  салады.  Осындай  ынта-
ықыласына  табиғи  қабілеттілігі  қосылып,  ол  аз  уақыт  ішінде   гимназия
оқытушыларының  назарын  өзіне  аударады.  Жыл  сайын  кластан  класқа  І  –
дәрежелі наградамен көшіп, үздік үлгірім,  өнегелі  тәртібімен  ұстаздарының
ықыласына бөленеді. Гимназияны бітіргенде педагогикалық  кеңестің  шешімімен
ол ғылымда,  әсіресе,  математикада  үздік  жетістікке  жеткені  үшін  Алтын
медальмен  марапатталады.  Гимназияның  Алтын   медалі   мен   педагогикалық
кеңестің жоғары бағалаған  мінездемесі  жиырма  жасар  Мұхамеджанның  Жетісу
әскери губернаторының кеңсесіне тілмаш болып орналасуына  жол  ашады.  Бірақ
оқуға ынталы жас жоғары білім алуға ұмтылып, император Александр І  атындағы
Петербург теміржол транспорты институтына түсуге тілек білдіреді.  Бұл  жолы
да  тағдыр  оған  күле  қарайды.   Өзінің   мұғалімі,   гимназия   директоры
М.В.Вахрушевтің  көмегімен  қазынадан  360  сом   жылдық   стипендия   алып,
Петербургке аттанады. Мұнда да ол ерен қабілетімен  ұстаздарын  таңқалдырып,
институтты үздік бағамен бітіреді. Институттың соңғы курсында жүргенде  1905
жылғы төңкеріске қатысады.
      Сол жылы өткен автономистерінің съезіне қатысып, онда  «Қазақтар  және
қоғамдық қозғалыс» деген  тақырыпта  баяндама  жасайды,  өз  халқының  мұңын
жеткізіп,  Министрлер  комитеті  атына  өтініш  жолдайды.  Онда   қазақтарды
басқарудың басты принциптерінің қазақтардың  мүддесімен  сай  келмейтіндігін
ғылыми тұрғыдан негіздеуге  күш  салады  және  басқарудың  әскери  жүйесінен
азаматтық жүйеге көшуді талап етеді. Жас саясатшының  бұл  талабының  атақты
«Қарқаралы  петициясы»  талабымен  үндесіп  жатуы  -  халқым   деген   қазақ
азаматтарының әр жерде жүріп, бір мақсатқа қызмет еткенін  айқын  көрсетеді.
Жалпы  М.Тынышбаев  1905-1907  жылдары  Ресей  империясының  қоғамдық  саяси
өміріне белсене араласа бастайды, Ресей ІІ-ші  Мемлекеттік  Думасына  Жетісу
облысынан депутат болып сайланады. Қазақ  депутаттарының  Дума  трибунасынан
Столыпиннің аграрлық саясатын  сынаған  үндері  естіледі,  әсіресе  Бақытжан
Қаратаевтың жасаған баяндамасы үлкен шу тудырды. Мұның аяғы  1907  жылдың  3
маусымдағы   заң   бойынша   «еркіндікшіл»   Дума   таратылып,   қазақтардың
Мемлекеттік Думаға өз өкілдерін сайлау құқығынан  айырылуымен  тынады. Ақпан
төңкерісіне дейін Мұхамеджан өзінің темір  жол  инженері  мамандығы  бойынша
Орта Азияда, Жетісу облысында біраз жыл қызмет етеді.
      1917 жылғы Ақпан төңкерісінен өзге қазақ зиялылары сияқты ол да  үлкен
үміт күткен еді. Сондықтан да ол бұл кезде бел шеше қызмет  етіп,  қоғамдық-
саяси қайраткер ретінде тез танылады. Сол жылы  көктемде  Уақытша  үкіметтің
Түркістан  комитетінің  мүшесі,   сонымен   қатар   осы   үкіметтің   Жетісу
облысындағы   комиссары   болып    тағайындалады. Алаштың    арысы    Әлихан
Бөкейхановтың  төңірегіне   топтасқан   ұлттық-демократиялық   интеллигенция
өкілдерімен  бірге  М.Тынышбаев  та  жалпыұлттық  «Алаш»  партиясын   құруға
тікелей араласып, 1917 жылғы желтоқсан айында жарияланған  Алаш  автономиясы
үкіметінің он бес  мүшесінің  бірі  болады,  «Алаш  автономиясы  аумағындағы
уақытша жер пайдалану туралы Ереженің» жобасын  қабылдауға  қатысады. Осының
алдында  ол  бүкілтүркістандық  ІV  –  мұсылмандар  съезіне  қатысып,   онда
жарияланған  Түркістан  («Қоқан»)  автономиясының   премьер-министрі   болып
сайланады. Түркістан автономиясын Кеңес өкіметі күшпен талқандағаннан  кейін
М.Тынышбаев Алашорда қайраткерлерімен тізе біріктіре отырып,  азамат  соғысы
жылдарында  қызылдарға  қарсы  күреседі.   Бірақ   одан   күткендей   нәтиже
болмайтынын көргеннен соң,  1920  жылдан  бастап,  Кеңес  өкіметінің  жағына
шығып, «буржуазиялық маман»  ретінде  Ташкентте,  Қызылордада,  Алматыда  әр
деңгейдегі шаруашылық мекемелерінде еңбек етеді.
         1926 жылдан бастап  Тұрар  Рысқұловтың  қолдауымен  Түркістан-Сібір
жолын салуға  қатысады. Халыққа  азаттық  әпермек  болған  істерінен  нәтиже
шықпай, кеше өзі қарсы болған қызылдарға қызмет етуге мәжбүр болған ол  енді
бар күшін халықтың  тарихи  санасын  қалыптастыруға  жұмсап,  ғылыми-зерттеу
жұмысымен айналысады.  Қазақ  халқының  арғы-бергі  тарихына  қалам  тартып,
бүгінгі күндері де маңызын жоймаған  зерттеу  еңбектерін  жариялайды,  қазақ
шежіресін түзеді. Алайда қара тізімге  алып,  әр  қадамын  қалтқысыз  баққан
қызыл жендеттер оған  халқының  тарихын  жазуға  мүмкіндік  бермей,  қамауға
алып, Ресейдің қаратопырақты аймағына (қазіргі  Воронеж  облысы)  бес  жылға
жер аударады. Айдауда жүрген кезінде М.Тынышбаев Москва-Донбасс темір  жолын
жобалау бөлімінде жұмыс істейді. Содан кесілген мерзімін өтеп елге  оралады.
Бірақ ұзамай,  ол  1937  жылдың  қараша  айында  қайтадан  тұтқындалып,  көп
кешікпей атылады.
       3 Шоқайұлы Мұстафа  (1886-1941) -  отаршылдықтың   озбыр    саясатына
   қарсы    жүргізілген     қоғамдық     қозғалыс    көсемдерінің      бірі,
Түркістан   халықтары   арасында   тарихта    тұңғыш   рет     демократиялық
Еуропаның   ортасында   түркістандық    саяси     эмиграциялық     қызметтің
негізін   қалаушы.  Туған  жері   бұрынғы   Ақмешіт   (қазіргі    Қызылорда)
уезіне  қарасты  Шоқай   ауылы.   Орта  жүздің   Қыпшақ    тайпасының   Торы
тармағына   жататын  Шашты   руынан   тараған    текті   әулеттің    ұрпағы.
Атасы   Торғай  Сыр  қазақтары   орыс   патшалығының   қол  астына    кірмей
тұрғанда Хиуа  ханының    уәлиі  болған.  Әкесі   Шоқай    дала    қазақтары
арасында  ерекше  мәдениетті,   елге   беделді   би  болған,  отырықшылықпен
айналысып, бау бақша   салдырып, егін еккен,  кірпіш   үй  салдырған.  Анасы
Бақты да  текті  жердің    қызы  екен.  Әкесі   батыр  болыпты.  Түркістанды
орыс  отаршылары   жаулап  алуға  кіріскенде,  Бақты  да   әкесімен    бірге
соғысқа   қатысып,  барлаушылық    қызмет  атқарған.  Бейбіт    күнде   өлең
жазып,  дастандар  жырлаған.
      Отаршылдықтың     өктемдігін,   қиянатшыл    әділетсіздігін    Мұстафа
жастайынан    көріп     өседі.    Өз    басы      отаршылдықтың      өрескел
кеудесоқтығымен   Ташкентте,  «өте   жақсы»    деген   бағамен    гимназияны
аяқтаған    кезде   бетпе-бет   кездеседі.   Гимназияда   оған    берілмекші
болған    алтын    медальді   генерал   Самсонов   бергізбей,   одан   төмен
оқитын   орыс  баласына   жазады.  Бұған  күміс   медальді   ұсынады.  Бірақ
Мұстафа   медаль  алудан мүлде бас тартады.
      Мұстафаның   терең білім алып, саяси  көзқарасының   қалыптасуы   және
 қоғамдық   қозғалысқа,    халқының    азаттығы    үшін   күреске    қатысып
шыңдалуы   Петербор  университетінің   заң   факультетінде     оқып   жүрген
кезінен   басталады. Ол гимназияда  да,   университетте  оқып  жүргенде  де,
жергілікті   әкімшіліктен   зәбір   жапа   шегіп    келген     жерлестерінің
атынан   арыз жазып,  олардың   әділдікке    жетуіне    көмектеседі,  тіпті,
кейбір  күрделі   істер бойынша   сенат  алдына   мәселелер  қоюына     тура
келеді.
      Мұстафаның   алғашқы    қоғамдық   жұмысы   оның  1914  жылы    Әлихан
Бөкейхановтың     ұсынысымен      IV    Мемлекеттік    Думадағы     Мұсылман
фракциясының   хатшылығы.  Бұл  оның    Ресейдегі   қайраткерлермен,    Дума
депутаттарымен   араласуына,    іс  жүзінде   жалпы     мұсылмандық,   жалпы
түркістандық    идеяларды    қолдауына    алып  келді.  Азаттық   алу   үшін
езілген  халықтардың   тізе   қосуы   қажет   екенін    Мұстафа   сол  кезде
анық түсініп,  өмірінің  соңына дейін   бұл пікірінен  айныған жоқ.
      1917  жылғы Ақпан төңкерісін  Мұстафа  Петeрборда  пікірлес достарымен
   бірге    қуана    қарсы   алады,    патша    үкіметінің   құлауы   оларға
бостандыққа    жетуге     жол  ашқандай   болады.  Ол    Әлихан   Бөкейханов
секілді    отандастарымен   бірігіп,   іс  жүзінде    ұлттық     қозғалыстың
басты   тұлғаларының   біріне   айналады.
      Уақыт  туғызған  мүмкіндікті  пайдаланып,   еркіндікке   қол  жеткізер
кезде  Түркістан   мұсылмандары  бірлік таныта  алмай,   ек  топқа  бөлініп:
бірі консервативті   бағытты, екіншісі    прогресшіл    бағытты    ұстанады.
Қазан   төңкерісінен   кейін   билікті   алған   Түркістан  жұмысшы    шаруа
кеңестерінің   үкіметі   бұл екі  топты    саяси    бірлікке    келтірмеудің
бар шарасын   істеп   бағады. Екінші   бағыттың   басында   тұрған   Мұстафа
Шоқай    осы  кезде    құрылған     Түркістан     автономиясының     Уақытша
үкіметінің   сыртқы   істер   министрі,  Мұхамеджан  Тынышбаев    отставкаға
кеткен соң,  оның  орнына  Бас министр   қызметін     атқарады.  Бұл   кезде
ол  Өлкелік   Қазақ  Кеңесінің   төрағасы  болатын. Оған қоса  1917   жылдың
  шілде   айында    Орынборда    өткен   I  Бүкілқазақтық   Құрылтайдан  соң
құрылған  «Алаш»  партиясына   мүше еді.
      Ташкенттегі   жұмысшы  солдат   депутаттарының  үкіметі   өзін  бірден-
бір  билік   иесімін  деп   есептеп,   Қоқандағы    Мұсылман   автономиясына
қарсы  қанды  қырғын   ұйымдастырады.   Қоқандағы  большевиктер    ойранынан
зорға   қашып   құтылған   Мұстафа Иргаш  Құрбашының   бандыларының   қолына
түседі. Өліммен  бірнеше рет   бетпе  бет   келіп,   әйтеуір   аман  қалады.
Бұдан кейінгі   басталған    оның    эмиграциядағы   өмірі   де  қиыншылыққа
толы еді. Жат  жерде   қаржы   қаражатсыз   жүргеніне   қарамай,    тынымсыз
саяси  ғылыми  баспагерлік   жұмыстармен   айналысады. Бұл   Мұстафа   Шоқай
  ұлының    өз  халқының    тәуелсіз   болашағы   үшін     білек    сыбанып,
ымырасыз  күреске  түскен   жылдары еді.
      Ол   өмірінің   соңында   тамыз   айының   басынан   қараша     айының
соңына   дейін    немістің     бірнеше     лагерін     аралап,    тұтқындағы
ондаған   мың  түркістандықтармен    кездеседі,   оларды    өлім   тұзағынан
құтқарып алуды   өзінің    бірден-бір    борышы   санайды.  Жаны   күйзелген
Мұстафа  Германияның   билік    орындарына     жолдаған    хатында:  «Сіздер
немістер    өздеріңізді   Еуропадағы    ең    мәдениетті    халықпыз     деп
санайсыздар.  Егер  сіздердің    мәдениеттеріңіз  менің  көріп   жүргендерім
 болса,  онда мен   сіздерге   тұтқындардың   шеккен  азабын   көрулеріңізді
 тілеймін.  Сіздер    XX   ғасырда   өмір   сүре   отырып,    XIII   ғасырда
Шыңғыс  ханның  жасаған  зұлымдығынан   асып  түстіңіздер. Мәдениетті  халық
 екендіктеріңізді  айтуға   хақыларыңыз   жоқ»   деп  жазады.   Осы    хатты
тапсырған СС офицері: «пікіріңді   тым   тура   айтыпсың,   мұның   артықтау
емес пе?» дегенде Мұстафа: «  Егер   сіздер   осыған     байланысты    маған
ату,   не  асу    жазасын   берсеңіздер   қарсылығым  жоқ.  Мұндай    мәдени
қоғамда   өмір  сүргеннен  гөрі  өлгенім  артық»  дейді.   Мұстафаның   адал
жары  Мария  Яковлевна  арқылы    бізге жеткен   осынау   деректер     ұлтын
 сүйген   ұлы  азаматтың  ұлтшыл   жүрегінің   жерлестері   тартқан   азапты
   көріп   қалай   ауырғанын,   жанының     қалай     күйзелгенін     әлемге
жариялап   тұрғандай.
      Ол  1941   жылы  Берлиндегі «Виктория»  ауруханасында   құпияға   толы
 жағдайда    қайтыс    болды.   Сүйегі   Берлин   қаласындағы    мұсылмандар
бейітінде  жерленген.


Тақырып 10: Қазақстан 20-30 жылдарда  кеңес заманында
1.20-30 жылдардағы қазақ интелегенциясы: С.Садуақасов, С.Қожанов.
2.Т.Жүргеновтің тарихтағы орны

      1 Қазақстанда халық шарашылығын  қалпына  келтіру  аяқталғаннан  кейіи
елді индустрияландыру бағыты  іске  аса  бастады.  Индустрияландыру  өндіріс
құрал-жабдықтарын жасайтын,  халық  тұтынатын  тауарларды  шығаратын  зауыт,
фабрикаларды салумен тығыз байланысты  болды.  Мұндай  кәсіпорындар  бұрынғы
КСРО-ның шығыс аудандарында, оның ішінде  Қазақстанда  көптеп  бой  көтерді.
Олардың салынуы артта қалған шет аймақтардың  өндірісі,  өнеркәсібі  дамыған
орталық  аудандармен  теңестіру  ұранымен  жүргізілді.  Мұндай   оң   ниетті
мақсаттың қойылуына сол шет аймақтарда, оның ішінде Қазақстанда бай  шикізат
қорының болуы да өз әсерін тигізді,  өлкеде  темірдің,  көмірдің,  мұнайдың,
түсті металлдың  мол  қоры  бар  болатын.  Осы  қорды  игеру  мүдделері  бұл
жерлерде көптеген  жаңа  өндіріс  орындары  мен  құрылыстарын  салуға  себеп
болды.
    Индустрияландыру Қазақстан  еңбекшілерінің  өмірлік  мүдделеріне  қайшы
келген жоқ. Оның дамуы:
  - біріншіден ұлттық жүмысшы табының қалыптасуына,
  - екіншіден жұмысшылардың өндірістік-техникалық дәрежесін көтеруге,
  - үшіншіден Қазақстанныц өнеркәсіптік  деңгейін  биіктетуге,  сол  арқылы
көлік  шаруашылығын,  ауыл  шаруашылығын  және  басқа  да  салаларды   жаңа
техникалық негізде қайта құруға, сөйтіп халықтың материалдық жағдайын,  әл-
ауқатын көтеруге мүмкіндік беруге тиіс еді.
     Қазақстанның  индустриялық  дамуына  бағыт  ұстауына  байланысты   бұл
мәселеде ұлы державалық шовинистік және жергілкті ұлтшылдық психология  мен
пиғылдарды да бой көрсеткенін айта  кету  керек.  Республикада  өнеркәсіпті
өркендету саясаты  іске  аспайды,  өйткені  "артта  қалған  көшпелі  халық"
индустрияның  дамуына  шыдай  алмайды  деген  шовинистік  көзқарастар  және
дамудың феодалдық сатысынан социализмге  өту  мүмкін  емес,  көшпелі  қазақ
халқының  өз  ұлттық  ерекшелігі  бар,  ал  индустрияландыру  осы   "ұлттық
ерекшелікті" бұзады деген пайымдаулар да айтылды. Өлкеде өз алдына  томаға-
тұйық, шаруашылық құру "теориясын" ұсынушылар да кездесті.
     Ф. И. Голощекин республикада индустрияландыру идеясын  қолдай  отырып,
Қазақстанда  ауыр  өнеркәсіп  салаларының   орнына,   ауыл   шаруашылығымен
байланысты  ұсақ  және  орта   кәсіпорындарды   дамыту   жоспарын   ұсынды.
Голощекиндік индустрияландырудың мәнін тез арада түсінген қазақтың  алдыңғы
қатарлы  интеллигенция  өкілдері  оған  үзілді-кесілді  қарсы  шықты.  Олар
республика  болашағына  аса  маңызы  бар  бұл   мәселеде   өлкелік   партия
комитетінің қойған мақсатын қайта қарауды талап  етгі.  Бұлардың  арасынан,
әсіресе,  Смағүл  Сәдуақасов   Голощекин   идеясына   ашық   қарсы   шығып,
республикада шикізат байлықтарын қайта өңдеп  шығаратын  кәсіпорындар  салу
талаптарын қойды. Алайда, Қазақстан  жетекші  кадрларының  ақылға  қонатын,
дүрыс  қойған  саясатын  Голощекин  жергілікті  ұлтшылдықтың  белгісі   деп
бағалады, оларды енді қуғынға сала бастады.
      Қазақстанда  өндіріс  күштерін  өрге  бастыруды,  табиғат  байлықтарын
игеруді тездетуде Түркістан-Сібір темір жолының маңызы зор еді.  Ол  құрылыс
1927 жылдан басталды. Аталмыш  құрылысқа мемлекет  тарапынан  200  млн.  сом
қаржы  жұмсалып,  тез  аяқталу  үшін  істелген  шаралардың  нәтижесінде   ол
мерзімінен 17 ай бұрын 1930 жылы 25 сәуірде  іске  қосылды.  Оның  құрылысын
жүргізуге бұл тұста РКСФР Халкомы төрағасының орынбасары Т. Рысқұлов,  темір
жол инженері М. Тынышбаев, т. б. елеулі үлес қосты.
      Сол жылдарда республикада түсті металл өндіру қарқыны едәуір  күшейді.
Риддерде  полиметалл, Қарсақпай мыс қорыту комбинаттары іске  қосылып,  жаңа
техникамен  жабдықталды.  Кезінде  дүние  жүзіндегі  осы  тектес   өнеркәсіп
орындарының ірісі - Балқаш мыс қорыту зауыты,  қуаттылығы  жағынан  елімізде
бірінші  орынға  шыққан  Шымкент  қорғасын  зауыты   жұмыс  істей   бастады.
Жезқазған мыс қорыту, Текелі полиметалл комбинаттары, Өскемен  мырыш  зауыты
салына   басталды.   Сөйтіп,   бірінші   дүние   жүзілік   соғысқа   дейінгі
бесжылдықтарда түсті металл кәсіпорындарының негізгі  өндіріс  қоры  27  есе
артып, республика ірі өнеркәсібі негізгі өндіріс қорының 40 пайызын  құрады.
Қазақстан темір өнеркәсібінің, әсіресе Карағанды көмір алқабының зор  маңызы
болды. Республика мұнай өнеркәсібі алғашқы  үш  бес  жылдықта  бүкіл  елдегі
мұнай өнімінің бестен бірін  беріп,  Одақта  үшінші  орынға  шықты.  Сөйтіп,
түсті металл, мұнай, көмір өнеркәсіп салалары Қазақстан  ауыр  өнеркәсібінің
арнаулы бағытқа бейімделгендігін көрсетті. Сонымен қатар химия,  энергетика,
металл өндеу сияқты өнеркәсіп салалары да өркендей түсті.
  Ф. И. Голощекин республикада  индустрияландыру  иде-ясын  қолдай  отырып,
Қазақстанда  ауыр  өнеркәсіп  салаларының   орнына,   ауыл   шаруашылығымен
байланысты  үсақ  және  орта   кәсіпорындарды   дамыту   жоспарын   ұсынды.
Голощекиндік индустрияландырудың мәнін тез арада түсінген қазақтың  алдыңғы
қатарлы  интеллигенция  өкілдері  оған  үзілді-кесілді  қарсы  шықты.  Олар
республика  болашағына  аса  маңызы  бар  бүл   мәселеде   өлкелік   партия
комитетінің қойған мақсатын қайта қарауды талап  етгі.  Бұлардың  арасынан,
әсіресе,  Смағүл  Сәдуақасов   Голощекин   идеясына   ашық   қарсы   шығып,
республикада шикізат байлықтарын қайта евдеп  шығаратын  кәсіпорындар  салу
талаптарын қойды. Алайда, Қазақстан  жетекші  кадрларының  ақылға  қонатын,
дүрыс  қойған  саясатын  Голощекин  жергілікті  үлтшылдықтың  белгісі   деп
бағалады, оларды енді қуғынға сала бастады.
        Партиялық-мемлекеттік   қүрылымның   идеологияландырылған   саясаты
профессионалдық оқу орындарындағы  істің  жағдайына  бәрінен  де  көп  зиян
келтірді.  Ғалымдарды,  жоғары  оқу  орындары  қызметкерлерін  қудалау  мен
жазалау шаралары 20-шы жылдарда басталып, Сталин келгенге дейін жүргізілді.
Осының  нәтижесінде  30-шы  жылдардың  орта  кезінде  А.  Байтұрсынов,   С.
Асфендияров, X. Досмұхамеұдов, Т. Жүргенов,  О.  Жандосов  және  басқа  аса
көрнекті қоғам қайраткерлер, ғалым, педагогтердің өмірі қиылып кетті.

Тақырып 11-12:  20-30  жылдардағы  Қазақстандағы  мәдени  құрылыс  кезіндегі
тарихи тұлғалар
1.Араб графикасының  негізі қалаушы А.Байтұрсынов
2.Әдебиет пен өнер қайраткерлері: С.Сейфуллин., Б.Майлин., С.Торайғыров
3.М.Әуезов шығармашылығы және ұлттық мәдениет

           Байтұрсынұлы Ахмет (1873-1937) -  қазақтың  ұлы  ағартушысы,  ірі
ғалым-лингвист,  түріктанушы,   ақын,   аудармашы,   әдебиет   жинаушы   һәм
зерттеуші, бірқатар оқулықтар мен оқу  құралдарының  авторы.  Туған  жері  –
бұрынғы Торғай уезінің Тосын болысы (Қазіргі  Қостанай  облысының  Жангелдин
ауданындағы  Ақкөл  ауылы). Батырлықты,  билікті  салт  қылған  ірі  мінезді
адамдары көп ортада туып, өскен Ахметтің тәрбиесі мал бағып,  күйбің  тірлік
кешкен өзге қазақы ортадан бөлектеу еді. Әділетті жақтау, қиянатқа төзбеу  -
атадан балаға қалған мұра секілді қасиет еді мұнда.  Әділеттің  ісін  тізіп,
әріге  бармай-ақ,  беріден  қайырсақ,  әкесі  Байтұрсынның  параға  сатылып,
аулына  қиянат  жасаған  Торғай  уезінің  начальнигі,  «кәрі  ояз»   атанған
Яковлевті сабап, басын жаруы да сол қасиеттің құдіреті болатын.  Осы  қасиет
Ахметті де өз ортасынан суырып алып, күрес жолына  салды.  Патша  өкіметінің
зұлым саясатын, халқына жасап  отырған  көрнеу  зорлық-зомбылығын,  қорлығын
көріп, біліп отырып, жан бағып, жайына жүре алмады.  Бар  оқығаны:  ауылдағы
екі жылдық, Орынбордағы төрт жылдық  мұғалімдер  мектептерімен  шектелгеніне
қарамастан, «өзге  оқыған  мырзалар  шен  іздеп  жүргенде,  қорлыққа  шыдап,
құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын жыртып,  ұлттық  арын
жоқтаған патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді.
           Қазақтың ол уақыттағы кейбір оқығандары уез,  губерния  соттарына
күш салып, тілмәш болып, кейбірі арын сатып ұлықтық  іздеп  жүргенде,  Ахмет
қазақ ұлтына жанын аямай қызмет қылды…, халықтың  арын  іздеп,  өзінің  ойға
алған ісі үшін бір басын бәйгеге тікті» (С. Сейфуллин). Ол  замана  ағымымен
кетпей, өзгелер құсап қазақ халқын бай, кедейге бөлмей, тұтас  жақсы  көрді,
намысын бірдей жыртты, арын бірге жоқтады. Ол отаршылықтың  озбыр  саясатына
қарсы  халықты  ояту  үшін  халықты  ағартудан   басқа   жол   жоқ   екенін,
надандықпен, қараңғылықпен күресу керектігін толық түсініп, бар ғұмырын  осы
жолға арнады. Қуғын-сүргінге түсті - мұқалмады;  түрмеге  қамалды  –  жасып,
жұқармады.
          Мұғалім  болып,  бала  оқытып,  жас  ұрпақтың  көзін  ашты;  газет
шығарып, мақала жазып, ұйқыдағы  ұлтын  оятып,  замана  аңғарын  түсіндірді;
өлең жазып, мақсат-мүддесін танытты, түрлі  қызмет  істеп,  үлгі  -  өнегеге
көрсетті, Ол өзі атқарған үлкенді–кішілі қызметті де, сабақ берген  мектепті
де, мақаласы  мен  өлеңдерін  шығарған  баспа  орындарын  да  –  бәрін-бәрін
халқына қалтқысыз қызмет етудегі өз идеясын,  өз  саясатын  жүзеге  асырудың
құралы етті. «Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаң  салған
әдебиеттегі елшілдік ұраны – «Қырық мысал», «Маса»;  «Қазақ»  газетінің  қан
жылаған  қазақ  баласына  істеген  еңбегі,  өнер-білім,   саясат   жолындағы
қажымаған  қайраты,  біз  ұмытсақ  та,  тарих  ұмытпайтын   істер   болатын»
(М.Әуезов). Бірақ зорлықпен, күшпен дегенін болдырып  үйренген  большевиктер
бұл ақиқатты теріске шығарып, оның есімін де, еңбегін  де  тарихтан  өшіруге
тырысып бақты. Оны бар ғұмырын адал қызмет етуге арнаған туған  халқына  жау
етіп көрсетіп, «халық жауы» деген жалалы  жамылғысын  жауып,  атқызды,  атын
атағандарды қуғынға салды. Бәрібір олар мақсатына жете алмады. Жала –  бұлт,
шындық – күн екен, заманы қайта туып, шындықтың  шұғыласы  өз  нұрын  төкті.
Ұлтын сүйген ұлтжанды Ахаң, Ахмет Байтұрсынұлы өз халқымен қайта табысты.

          2.  Бейімбет Майлин   –  поэзия,  проза,  драма  саласында  бірдей
өнімді еңбек еткен қаламгер. Бейімбет Майлин (1896 ж. Қостанай обл. ,  Таран
ауд., - 1937 ж.) - жазушы,  қазақ  әдебиетінің  негізін  салушылардың  бірі.
Әкесі Жармағамбет те, атасы Майлы да  кедей  адамдар  болған.  Жастай  жетім
қалған Бейімбет шешесі  Құлғизар  мен  әжесі  Бойдастың  тәрбиесінде  өседі.
Әжесі Бойдас кезі келгенде  өлең  де  шығарып  жіберетін  сөзге  ділмар  жан
болған. Бұл үйде  ақындар,  жыршылар  жиі  қонақ  болып,  ұзақ  таңға  небір
дастандар жырналып, суырып салма айтыстар  болып,  өлеңдер  айтылып  тұрған.
Оның үстіне шығыстыңқиссаларын жақсы көретін әжесі  кейіннен  Бейімбет  ауыл
молдасынан хат таныған соң оған ұзақтаңға  жыр!дастандар  оқытып,  тыңдайтын
болған. Осының барлығы жас Бейімбеттің  сөз  өнерін  сүйіп,  әдебиет  жолына
түсуіне ықпал жасады. Әуелі ауыл молдасынан сауат  ашқан  Бейімбет  кейіннен
Арғынбай қажының медресесінде екі жылдай дәріс алады.  1913  ж.  Троицкідегі
«Уазифа» мектебінде, оны бітірген соң Уфадағы  «Ғалия»  медресесінде  оқиды.
Медреседе оқып жүргенде татардың Ғалымжан  Ибрагимов,  Мәжит  Ғафури  сияқты
белгілі жазушылармен танысады. Осында шығып  тұрған  «Садақ»  атты  қолжазба
журналға  белсене  араласып,  өзінің  алғашқы  прозалық  туындысы,  «Шұғаның
белгісі»  әңгімесі  жариялайды.  Өлеңдері  «Айқап»   журналында   басқа   да
басылымдарда шыға бастайды.
      Осы жылдарда ол қазақ, татар,  башқұрт,  орыс  әдебиеттерімен  кеңірек
танысып, әдеби сауаты арта түседі. Денсаулығына байланысты Майлин  медресені
аяқтай алмай, 1916-1921 ж. ауылда бала оқыту, мұғалімдікпен  айналысты.  Осы
кездерде 1916  ж.  ұлт-азаттық  қозғалысына  арналған,  төңкерістен  кейінгі
кездердегі қазақ аулының тұрмысын суреттейтін бірсыпыра өлеңдер жазды. 1922-
23 ж. Орынборда шығып  тұрған  «Еңбекші  қазақ»  газетіне  қызметке  келеді.
Газетте редактор болып  істейтін  белгілі  революцонер  ақын  С.Сейфуллиннің
қарамағында жұмыс  жасау  Майлиннің  шығармашылық  жолына  үлкен  өзгерістер
әкеледі, еңбекші таптың саяси  мүддесін  көздеген  өлеңдер  жаза  басатайды.
«Еңбекші Қазақ» газеті бетінде  өлең!әңгімелері  жиі  жарияланады.  «Шұғаның
белгісін» қайтадан өңдеп, «Кызыл Қазақстан» журналында бастырады.  1923-1925
ж. Қостанайда шығып  тұрған  «Ауыл»  газатінде  істейді.  «Раушан!коммунист»
повесі осы кезде жазылады. 1934-1937 ж. «Қазақ әдебиеті» газетінде  редактор
болды. 1937ж. халық жауы деген жаламен ұсталып, 1938ж.  ақпанның  25-і  күні
атылып кетті.
      Майлин аз өмірінде аса өнімді еңбек етіп, елуге тарта кітабын шығарды.
Оның шығармаларында қазақ кедейінің  мінез-құлқы,  тұрмыс-тіршілігі,  арман-
мүддесі бұрын болмаған  деңгейде  жан!жақты  да  терең  суреттеліп,  қміршең
типтік  бейнелер  жасалды.  Майлиннің  ақындық   қызметі   1912ж.   жазылған
«Мұсылмандық белгісінен басталады». Төңкеріске дейін жазған көп  өлеңдерінде
(«Мұқтаждық», «Мал», «Байлыққа») ауылдың ауыр тұрмысы, әлеуметтік  теңсіздік
жырланады. 1916ж. ұлт-азаттық қозғалысы Майлин  шығармашылығындағы  халықтық
сыйпатты  күшейте  түсті.  Осы  кезден  жазылған  «Қанды   тұман»   өлеңінде
қараңғыға қамалған қалың елдің, аянышты халі суреттеледі.
      Алғаш ауыл молдасынан оқып сауат ашқан.  1911-1915  жылдар  аралығында
Троицк  қаласындағы  Уәзифа  медресесінде,   Қостанайдағы   орысша   қазақша
мектепте, Уфадағы  Медресе  Ғалияда  оқып  білім  алған.  1916-1919  жылдары
мұғалім болады, жазушылықпен шұғылдана бастайды. «Қазақ»,  «Ауыл»  газеттері
мен «Айқап», «Садақ» журналдарына жазып тұрады. Б.Майлин «Еңбекшіл  қазаққа»
«Еңбек туы» болып тұрған кезде-ақ  атсалыса  бастаған.  Алғаш  мақалаларымен
қатысқан  ол  әдеби  қызметкер,  бөлім  меңгерушісі,  хатшысы   да   болған,
редакторлыққа дейін өскен. Бірақ көп істемеген.
      1920-1922 жылдары газетті жасауға алғаш  шығарушылар  алқасы  басшылық
жасап, кейін жекелеген  тұлғалар  келе  бастаған  тұста  басылымға  Б.Майлин
секілді жеті-сегіз адам жетекшілік еткені мәлім. Содан соң, «Еңбекші  қазақ»
(қазіргі   «Егемен   Қазақстан»)   газетінде   қызмет   істеп   (1922-1923),
Қостанайдағы губерниялық «Ауыл» газетінде шығарды (1925). 1925-1928  жылдары
қайтадан  «Еңбекші  қазақ»  газетінде  қызмет   істеп,   Қазақтың   пролетар
жазушылары ассоцияциясын (ҚазАПП) ұйымдастыруға қатысты  (1928-1932).  Мұнан
кейінгі  30-шы   жылдарында   «Социалистік   Қазақстан»   (қазіргі   «Егемен
Қазақстан»)  газетінде  бөлім  меңгерушісі,  редактордың  орынбасары,  «Ауыл
тілі», «Қазақ әдебиеті» басылымдарының бас  редакторы  болып  істейді.  1938
жылы жазықсыз тұтқындалып, қызыл қырғын саяси репрессияның құрбаны болды.
      Торайғыров Сұлтанмахмұт–  қазақ  ақыны,  ағартушы,  қоғам  қайраткері,
ойшыл.Солтүстік   Қазақстан    облысының    Уәлиханов    ауданында    туған.
Торайғыровтың 3  жасында  шешесі  қайтыс  болып,  6  жасына  дейін  әжесінің
тәрбиесінде  болды.  Кейін  әкесі  екі  ұлымен  Баянауылға  көшіп,  Торайғыр
кентіне таяу жерге қоныстанды. Торайғыров алғаш әкесінен ескіше  хат  танып,
13 жасынан Мұқан, Әбдірахман, Тортай деген молдалардан  дәріс  алды.  Өлеңге
үйір, шығыстық сюжеттер негізінде жырлар туындатқан  Мұқан  молда  тәлімінің
Торайғыровтың ақын ретінде қалыптасуына  игі  әсері  болғанымен,  1908  жылы
баянауылдық  Әбдірахман  молданың  қаталдығы,  өлең   шығарғаны   үшін   жас
қаламгерді  жазалауы  оның  дін  мен  молдалар  жайлы   теріс   көзқарасының
қалыптасуына негіз болды.
      1911 жылы  жаңаша  оқыған  Нұралы  ұстазының  көмегімен  қазақ,  татар
тілдеріндегі  әдеби  кітаптармен,  газет-журналдармен  танысады.  1912  жылы
Троицкідегі Ахун Рахманқұли  медресесіне  түседі,  бірақ  мұнда  бір  жылдай
оқыған ол өкпе ауруының зардабынан  оқудан  шығып  қалады.  Торайғыров  енді
медреседе оқуды қойып, орысша оқу іздейді,  қала  маңындағы  елде  жаз  бойы
бала  оқытады.   Пән  негіздерін  үйреніп,  білімге  деген   ынтасы   артқан
Сұлтанмахмұт одан  әрі  оқуын  жалғастыру  арманына  жете  алмайды.  Троицк,
Семей, Томск сияқты ірі қалаларда барып  оқуын  жалғастыруға  ниеттенсе  де,
қамқоршысы мен  қаржының  жоктығынан,  тұрмыстың  қиыншылығынан  ол  мақсаты
орындалмайды. Бірақ оптимист Сұлтанмахмұт  өз  бетімен  ізденіп  көп  оқыды,
ғылымның  әралуан  саласынан  хабардар  болды,  сөйтіп  заманының   оқымысты
жастарының біріне айналды.
      Сұлтанмахмұт Торайғыров жасында жабысқан  дерт  кеселінен  27  жасында
кайтыс болған ақын, ойшыл өзінің аз жасағанына қарамай,  ол  қазақ  поэзиясы
мен  прозасын  жаңа  сатыға  көтеріп   кетті.   Реалист-ақын   XX   ғасырдың
әдебиетінде  жаңа  жанрлар  туғызды,  роман  жанрының,  реалистік   поэманың
қалыптасуына әсер етті.  Оның  адам  өмірінің  мән-мағынасы  жайлы  "Адасқан
өмір" поэмасы, XX ғ. басындагы қазақтың іріп-шіріген билеуші табының  өскен,
тәрбие алған ортасы, ескілікке қарсы үн  көтерген  "Қамар  сұлу"  шығармасы,
жастарды  асқақ  қиял,  зор  талапқа  бастайтын   лирикасы   -   оны   қазақ
әдебиетіндегі демократтык әдебиеттің ірі өкілі етті.  Осы  кезден  ақыңдыққа
ден қойып, 1912-1913 жылдар аралығында «Оқып жүрген жастарға»,  «Тәліптерге»
(«Шәкірттерге»),  «Ендігі  беталыс»,  «Оқудағы  мақсат  не?»,  «Анау-мынау»,
«Мағынасыз  мешіт»,  «Жарлау»,  «Досыма  хат»,  «Шығамын  тірі  болсам  адам
болып», «Түсімде», «Жазғы қайғы», «Қымыз»,  «Кешегі  түс  пен  бүгінгі  іс»,
т.б. өлеңдерін, «Зарландым» атты ұзақ очеркін жазды.
      Осы тұста «Қамар сұлу» романын жазуды  бастады.  1913  жылдың  күзінде
Троицкіге қайтқан Торайғыров «Айқап» журналына жауапты хатшы  болып  жұмысқа
орналасып,  «Өлең  һәм  айтушылар»,  «Ауырмай  есімнен  жаңылғаным»,  «Қазақ
тіліндегі өлең кітаптары жайынан», «Қазақ ішіңде оқу,  оқыту  жолы  қалай?»,
т.б. әңгіме,  мақалаларын  осы  журналда  жариялайды.   1916-1917  жылдардың
қысында Томскіде орысша оқиды. «Шәкірт ойы» өлеңінде «Қараңғы  қазақ  көгіне
өрмелеп шығып күн болуды», «Мұздаған  елдің  жүрегін  жылытуды»  армандайды.
Осы  тұста  әлем  әдебиетінің  классикалық  үлгілерімен,  саяси  кітаптармен
танысады. 1917 жылғы ақпан айындағы төңкерістен кейін Семейде жаңа  құрылған
Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің жұмыстарына қатынасып,  «Алаш  ұранын»
жариялайды. Бірақ ауруы асқынып кеткендіктен оқуды да,  жұмысты  да  тастап,
1918 жылы сәуірде еліне біржола  оралады.  Онда  Колчак  үстемдігінен  кейін
қайта жанданған совдеп жұмысына араласып, ел шаруаларының дау-шарларын  әділ
шешуге қатынасады. Осы тұста саяси-философиялық  әдебиетті  (Г.Ц.  Плеханов,
Н.Г. Чернышевский, т.б.)  көп  оқып,  «Шал  мен  қызға»,  «А,  дүние»,  «Жас
жүрек»,  «Сарыарқаның  жаңбыры»,  «Адасқан  өмір»,  «Кедей»,  «Айтыс»,  т.б.
өлеңдерін жазады.
      Ол  өмір  шындығын  көркем  бейнелей  келе,  қазақ  өлеңінің  мазмұнын
кеңейтті, сырға толы лирикалық жырлар туындатты. Көптеген әңгіме,  очерктер,
әдеби-сын мақалалар жазды, екі роман («Қамар сұлу»,  «Кім  жазықты?»),  төрт
поэмасын  («Таныстыру»),  «Адасқан  өмір»,  «Кедей»,   «Айтыс»)   жариялады.
Торайғыров «Қамар сұлуда» әйел теңсіздігі  мәселесін  көтере  отырып,  дәуір
шындығын әлеуметтік тұрғыда талдаса, «Кім жазықты?» романында ауыл  өмірінің
шындығын  жан-жақты  суреттей  келе,  қазақ  халқының  шаруашылық   тұрғыдан
дамымағанын, талапсыздық пен шаруаға қырсыздықты,  жалқаулықты,  алауыздықты
сынайды.
      Торайғыров поэма жанрын жаңа арнада дамытты. Ол сюжетсіз  поэмаларында
өмірдегі  сан  түрлі  мәселелерді  кеңінен   қамтып,   өршіл   ой-түйіндерін
бүкпестен,   өткір   де   ашық   насихаттауға   тырысты.   Алғашқы   поэмасы
«Таныстыруда» Алашорда қозғалысы өкілдерін  елге  таныту  мақсатын  көздеді.
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов,  М.Дулатовтарды  таныстырып,  олардың  «бірі  -
күн, бірі -  шолпан,  бірі  –  ай»  екендігін  жазады,  алаштықтардың  қазақ
халқының  тәуелсіздігі  жолындағы  еңбектерін  саралайды.  Алаш  өкілдерімен
қоса, қазақтың көрнекті тұлғалары Абай мен Шәкерімді ерекше атап  көрсетеді.
«Адасқан өмір», «Кедей» поэмаларының негізгі сарыны  қоғамдағы  әділетсіздік
себептерін ашу, теңдікті іздеу  болып  табылады.  Ақын  бұл  жайларды  қазақ
ауылы  шеңберінен  шығып,  капиталистік  қоғамға   тән   мәселелер   ретінде
қозғайды.

    Тақырып 13-14: ХХ ғасырдың 50-80 жылдарындағы Қазақстанды  өркендетудегі
тарихи тұлғалар
1.Қазақстан  және  оның   басшылығындағы   тарихи   тұлғалар:   Ж.Шаяхметов,
Д.А.Қонаев
2.Қоғамның рухани өміріндегі жетістіктерді қалаушы  қайраткерлер  туралы

          1.Ұлы  Отан   соғысы   жеңіспен   аяқталғаннан   кейін   Қазақстан
еңбекшілері бейбіт құрылысқа қайта оралды. Соғыс Қазақстан экономикасына  да
үлкен зардаптарын тигізді. Өнеркәсіп өнімдерінің, әсіресе бұқара  халық  көп
қолданатын тауарлар  өндіру  түрлері  қатты  қысқарды.  Еңбек  ресурстарының
проблемасы едәуір  шиеленісті.  Ауыл  шаруашылығының  материалдық-техникалық
базасы әбден төмендеді.   Сондықтан Кеңес  өкіметі,  оның  жергілікті  басшы
органдары халық шаруашылығын қалпына келтіруге  айрықша  көңіл  бөлді,  оның
қарқынын  шапшаңдатуда  тиісті  шаралар  жүзеге  асырыла   бастады.    Елдің
шаруашылық құрылысы мен  мәдени  саласына  мемлекеттік  бюджет  пен  күрделі
қаржы қайта  бөлінді.  Әскери  шығындар  барынша  қысқартылды.  Республикада
соғыс  қажеттерін  өтеуге  жұмыс  істеген  жүздеген  кәсіпорындар  азаматтық
өнімдер  шығару  үшін  қайта   құрылды.   Сонымен   бірге   онда   Қазақстан
экономикасын өрге бастыруға үлкен мән берілді.  1947 жылы Республикада  ауыр
индустрияны жедел дамыту, сондай -ақ, женіл  және  тоқыма  өнеркәсібін  одан
әрі өркендету көзделді. Тұрғын үй құрылысын және қалалар  мен  жұмысшылардың
тұрақты  аудандарында  мәдени-тұрмыстық  орындар  жүйесін  кеңейтуге  ерекше
көңіл бөлінді.
      1950 жылы металлургиялық процесстердің тұйық циклімен жұмыс  істейтін
Қарағанды металлургия  зауытының  құрылысына  арналған  дайындық  жұмыстары
басталды. Өскеменде қорғасын-мырыш комбинатының құрылысы одан ары жалғасты,
1947 жылы ол алғаш рет мырыш берді.
  1950 жылы электр  қуатын  өндіру  1945  жылға  қарағанда  2,3  есе  өсті.
Бесжылдық тапсырмасы бір жарым есе  артық  орындалды.  Өскемен  жылу  электр
орталығының бірінші кезегі, Алматы құлама су-электр станцияларының 6,  7,  8
ГЭС-тері, Тишин ГЭС-і, Құлсары ЦЭС-і және басқалар іске  қосылды.  Қарағанды
ГРЭС-інде  жаңа  қуаттар  орнатылды,  жұмыс  істеп  тұрған  көптеген  электр
станцияларының куаты арттырылды.  Республикадағы  аса  ірі  Өскемен  ГЭС-ін,
Жезқазған жылу-электр орталығын салу одан әрі жүргізілді.
  1953 жылы 5 наурызда Коммунистік партия мен  Кеңес  Одағының  басында  30
жылдан астам отырған И. В. Сталин қайтыс болды. 1953-1964 ж.ж.  аралығындағы
кезең Н.С.Хрущевтің атымен байланысты. Айтылып  өткен  кезең  қазіргі  тарих
ғылымында «Хрущевтік жылымық» деп аталынды. Ол  ең  алдымен  саяси  режимнің
әлсірегенін білдіреді. КСРО-ның Жоғарғы Кеңесі кешірім  жасау  жайлы  Жарлық
қабылдады.
  Ауылды одан әрі қанаудың мүмкін еместігін  түсінген  Хрущев  мемелекеттік
салықты азайту аграрлы  секторды  инвистицияны  ұлғайту  тәрізді  идеяларды
партиялық шешімге енгізе бастады.  Сталин өлгеннен кейін елде демократиялық
қайта құру  процесі  қарқынды  жүре  бастады.  Демократиялық  өзгерістердің
ықпалымен Кеңес  өкіметі  шамадан  тыс  орталықтандыруды  босаңсытуға  және
одақтас  республикалардың  шаруашылық,  саяси-мәдени  құрылыс   саласындағы
құқықтарын кеңейтуге бағытталған кейбір  шараларды  жүзеге  асыруға  мәжбүр
болды. Бұл кезде Қазақстанның  бюджет  құқықтары  кеңейтіліп,  оның  көлемі
едәуір өсті.  Атап айтқанда, 1951-1955 жж. өнеркәсіпке  жұмсалған  қаржының
жалпы көлемі 1941-1950 жж. салыстырғанда 2,3 есе артты.
   Ал 1956 жылдан бастап  табыстың  кейбір  түрлері  бойынша  республикалық
бюджеттерге  қаржы  бұрынғыдан  да  көбірек   бөліне   бастады.   Қазақстан
бюджетінің шығыс көлемі - 1953-1960 жылдарда 7 еседен аса ұлғайды:  434,  9
млн. сомнан 3 млрд. 53 млн. сомға дейін жетті.
  1954-1956 жылдарда одақтық министрліктерден республика қарамағына 144 ірі
кәсіпорны, ал 1959 ж. түсті металлургияның барлық 29 кәсіпорындары  берілді.
Мұның  нәтижесінде  одақтық-республикалық  өнеркәсіптегі  өндіріс  көлемі  2
еседен артық ұлғайды.
  1954 ж. партияның  ОК  ақпан  –  наурыздағы  Пленумы  Еуразия  далаларына
зерттеулер жүргізіліп,  жыртуға ұйғарылған «Елдегі астық өндіруді  одан  әрі
ұлғайту мен тың және тыңайған жерлерді игеру жайлы» шешім қабылданды.
  Тың және тыңайған жерлерді игерудің алғашқы жылдары қолайлы болды.   1956
жылы елде 125 млн. тонна рекордтық астық жиналды, оның елу  пайызы  тыңайған
жерлерден алынды.
  Бірақ экологиялық тепе - теңдіктің  бұзылуымен  жел  эрозиясы  50-жылдары
аяғында нақты проблемаға айналды. 1960-жылы Солтүстік  Қазақстанда  тыңайған
жерлерді тиімсіз игеру нәтижесінде щаруашылық айналымнан 90  млн.га  топырақ
шығарылды. Тың және тыңайған жерлерді игеру тек Қазақстанда ғана емес  басқа
да республикаларды да қамтыды.  Бірақ  бұл  процессте  халық  еркімен  емес,
жоғарғы жақтың бұйрығымен жүрді.
  Тың игеруге басқа республикалардан  адамдар  көшіріліп  әкелініп,  оларға
көптеген жеңілдіктер жасалды:  Дүние-мүлкімен  тегін  көшірілді,  әр  отбасы
басшысына 500-1000 сом , әр отбасы мүшелеріне 150-200 сомнан қаржылай  көмек
берілді. 10 жылға 10  мың  сом  несие  берілді,  оның  35  пайызын  мемлекет
төледі, Мал сатып алуға  1500-2000  сом  несие  берілді,  Азық-түлік  көмегі
ретінде 1,5 ц. астық немесе ұн берді,
 • 2 жылдан 5 жылға дейін  ауылшаруашылық салығынан босатылды,
 • Мемлекеттік қаржы көзі 20 млрд. Жетті
1954 жылы тамыздағы ақпарат бойынша жыртылған жер көлемі:
- КСРО-да 13,4 млн-ға жетті;
- Қазақстанда – 6,5 млн-ға жетті;
- 1954-1955 жж. 4,5 мың маман, 1959 жылы 15 мың маман  келді;
- тәртіп бұзушылық, мемлекет мүлкін талан-таражға салу орын алды;
- табиғатқа көп зиян келтірілді т.б.
-1954-1962 жж. жасанды миграциялық шаралардан халық саны күрт өсті.   Жиыны
2 млн адам келді.
1954-1962 жж. бұл процес  кезінде  күшті  ұжымдастыру  жүріп,  материалдық-
техникалық  база  жеткіліксіздігі  байқалды.   Басты  себеп-әкімшіл-әміршіл
басқару жүйесінің ауыл шарашылығын  жүргізудің  сауатсыздығының  салдарынан
көп зардаптар әкелінді. Оған жауап мыналар еді
                   Тың жерлерді игеру саясатының салдары:
|Тың игеру процесінің               |Тың игеру процесінің               |
|жағымды жақтары                    |жағымсыз жақтары                   |
|Қазақстан-КСРО-ның негізгі астықты |*Экологиялық жағдайларға ұшырады;  |
|аймағы болды;                      |* Мал шаруашылығы төмендеді;       |
|Экономиканың басқа салалары дамыды;|*Тың игеру экстенсивті әдіспен     |
|Қазақстан – көп ұлтты мемлекетке   |жүрді;                             |
|айналды                            |*Жер-су аттары орысшаланды         |
|Еңбекшілердің ерен еңбегінің үлгісі|*Республиканың ұлттық ерекшеліктері|
|жасалды;                           |ескерусіз қалды;                   |
|Жаңа жолдар мен елді мекендер      |*Тілдік және демографиялық ахуал   |
|көбейді;                           |өзгеріске ұшырады;                 |
|                                   |*Тың игеру процесі 20 жылға жуық   |
|                                   |жүрді                              |


          Қонаев   Дінмұхамед   Ахметұлы  (1912-1993  )  -    аса   көрнекті
мемлекет  және қоғам  қайраткері, үш мәрте  Социалистік   Еңбек  Ері,  Қазақ
КСР  Ғылым  академиясының   академигі,  техника  ғылымының   докторы,   КСРО
шет ел ордендері мен  медальдарының   иегері.
      Алматы  қаласында, қызметкерлердің  отбасында  өмірге   келген.   Орта
 мектепті  бітіргенннен кейін,  Қазақстан  Өлкелік   комсомол  комитеті  оны
Москваның   Түсті металл  алтын  институтына  оқуға   жібереді.   Институтты
ойдағыдай  бітіріп,  тау кен инженері  мамандығын   алған  Д.Қонаев   Балқаш
мыс қорыту  комбинатының   Қоңырат  руднигіне   жұмысқа    орналасып,   онда
бұрғылау  станогының   машинисі,  цех  бастығы,    руднигтің   бас  инженері
және оның   директоры   болып істейді.
      Екінші    дүниежүзілік   соғысының    қиын    күндерінде   ол  тылдағы
жұмысты   ұйымдастыруда    іскерлігімен   көзге  түседі.   «Алтайполиметалл»
комбинаты  бас  инженерінің  орынбасары,   Риддер   руднигінің   және   КСРО
қорғасын  мырыш   өнеркәсібінің  ең ірі   кәсіпорындарының   бірі   Ленингор
кен  басқармасының    директоры    қызметтерін   атқарады.  1942-52  жылдары
Қазақ КСР  Министрлер  Кеңесінің   төрағасының   орынбасары   болып   қызмет
етеді. Осында жүргенде  Қазақстан   ғалымдары   оған  зор  сенім   көрсетіп,
оны  Қазақ КСР  Ғылым   академиясының   академигі   және   оның   президенті
етіп    сайлайды.   Тау  кен   ісі    саласының    ірі   ғалымы     Д.Қонаев
республика   ғылымының   дамуы    жолында   зор  еңбек    сіңіреді.   Ғылыми
ұйымдық   жұмыстарды   жақсарту,  ғылыми зерттеулердің  негізгі    салаларын
  білікті    кадрлармен   нығайту   шаралары   оның   басшылығымен    жүзеге
асырылады.
      Д.Қонаев   1955-60   және   1962-64  жылдары   Қазақ    КСР    Жоғарғы
Кеңесінің    төрағасы,    1960-62   және   1964-1986    жылдары    Қазақстан
коммунистік  партиясының  Орталық   комитетінің  бірінші   хатшысы    болды.
Ол Қазақстанның  экономикасы  мен  мәдениетін   өркендету   жолына    өзінің
білімін,  мол  тәжірибесін   және    ұйымдастырушылық    қабілетін    аянбай
жұмсай  білді.
      Ол  бірнеше   мәрте    КСРО   Жоғарғы   Кеңесінің    депутаты    болып
сайланды. СОКП   ның 19  съезінен   бастап    кейінгі   съездерінің   бәріне
делегат  болды. Парламент   және  партия   делегациясын  басқарып,  әлденеше
рет   шетелдерде    болып   қайтты.   1956    жылдан  бастап  СОКП   Орталық
комитетінің    мүшесі.    Партияның     23   съезінде   ол   СОКП    Орталық
Комитетінің  Саяси  Бюросының   мүшелігіне   кандидат,  ал  24  съезде  мүше
 болып сайланды. КСРО  Жоғарғы  Кеңесі    Президиумының   және   Қазақ   КСР
Жоғарғы  Кеңесі  ПРезидиумының  мүшесі болды.
      Д.Қонаев  өз заманының  ұлы саясаткері  бола білді. Ол билік   басында
болған   уақыт    қаншалықты    күрделі,    қарама-қайшылықты    болғанымен,
елдің   экономикасын,  әлеуметтік   саласын,   ғылымын,  ұлттық   мәдениетін
дамыту  ісіне  айтулы  еңбек сіңірді.   Түрлі    деңгейдегі    партия   және
кеңес   қызметін  атқара  жүріп,   Орталықтың    өктем   саясатының   ығымен
кете бермей,  ел мүддесін, болашақ   қамын да бір сәт  естен  шығарған  жоқ.
Алпысыншы   жылдардың    басында   Н.С.Хрущевтің   озбырлығымен   Өзбестанға
беріліп кеткен  қазақ  жерінің  біраз бөлігін  қайта  қайтарып  алуы   соның
 айқын бір дәлелі еді.
      1986  жылы   СОКП  Орталық   Комитетінің   Бас   Хатшысы   болып  М.С.
Горбачевтің келуіне   байланысты  Д.Қонаев  Қазақстан  Компартиясы   Орталық
Комитетінің бірінші  хатшылығынан  босатылды. Орталықтың  жүргізіп   отырған
  әділетсіз   саясатына   қарсы   республика   жастары    өз   қарсылықтарын
білдіріп  алаңға  шықты. Бұл әйгілі  Желтоқсан  оқиғасына ұласты.
      Дінмұхамед  Ахметұлы  Қонаев   Республика   партия   ұйымын  басқарған
ширек    ғасырға   жуық  уақыт   ішінде   өзінің   үлкен  мәдениеттілігімен,
иманжүзді   ізеттілігімен  танылып,    халық    дәстүрін    жақсы   білетін,
тағылымы  терең, ой  өресі  биік  жан   екенін   көрсетті.  Кейін   мемлекет
ісінен  қол үзген   кезде   де ол  білімдар  білікті    жан  ретінде    елде
жүріп  жатқан    реформа    бағыттарын,  қоғамды   демократияландыру   қажет
екенін  терең сезініп,   қолдай білді.
      Өзі өмір  сүрген   күрделі   уақыттың   адал   перзенті   бола  білген
абзал    азамат   1993   жылғы  тамыздың   22-сінде,    82  жасқа    қараған
шағында  кенеттен  қайтыс болды.


Тақырып 14-15: Тәуелсіз Қазақстан және қоғам қайраткерлері

1.Желтоқсан оқиғасының батыр-қаһармандары
2.Егеменді елдің басшысы-Н.Ә.Назарбаев
3.Тәуелсіз елдің жасампаздары- халық қалаулылары


      “Желтоқсан  көтерілісі”  –  ол   қазақ   халқының   тарихында   болған
ақтаңдақтардың бірегейі. Дегенмен, осы  оқиғаның  ақиқаты  әлі  күнге  жөнді
ашылмай келе жатқан сыңайлы.  Желтоқсан оқиғасының  “дүркіреп”  өткеніне  13
жыл толып отыр. Әйтсе де сол бір ызғарлы үш күн әлі де көкейден кетер  емес.
Кей кезде еске түсе қалса  жүрекке  шаншудай  қадалады.  Бұл  атышулы  оқиға
қазақ халқының  басына  каншама  қасірет  әкелді.  Соның  ішінде  талай  ұл-
қыздарымыздың қаны судай ақты. Қаншама жас қыршын  кетіп  осыншасы  жазықсыз
жұмыстан немесе оқудан қуылды.


      1986 жылдың 16 желтоқсанының Қазақ халқы үшін қасіретті  әрі  қасиетті
қос күні – Алматыжа  және  Қазақстанның  басқа  да  қалаларында  17  мен  18
күндері  болған  БОДАНДЫҚҚА  ҚАРСЫ  ЖОЙҚЫН  БҰЛҚЫНЫС  нақ   осы   табиғаттың
Алтынкүрек  желімен  салстырылса,  артық  емес.   Өйткені,   Қайта   құрылу,
әділеттілік пен теңдік сөз  жүзінде  жарияланғанмен,  бұл  кезде  тоқыраудың
тоңы құрсап, демократия әлі орыныға қойған жок еді.

      Сөйтіп,  баршамызға  белгілі  Желтоқсан  құрбандарын  –  қаһармандарын
айтпағанда,  99  адам  нахақ  сотталды.  Желтоқсан  оқиғасы  күндері  ерекше
“ерлік” көрсеткен МХҚ мен  Ішкі  істер  министрлігі  деректері,  әрине,  тым
“қарапайым”. Олар не бәрі 2212-2336 аралығында ғана  кінәлілерді  күдірткен.
Сабаздарың  өз  арттарын  қалай  ашсын?!  Ал  Мұхтар  Шаханов  комиссиясының
деректеріне сүйенсек 8,5 мыңнан астам адам  ұсталып,  қамалған,  1,7  мыңдай
адам  дене   жарақатын   алған.   Мұны   былай   қойғанда,   М.С.Соломенцев,
Е.К.Лигачев, т.б. “жартықұдайлар” кесапатымен тұтас қазақ халқына  ұлтшылдық
таңбасы басылған жоқ па? Таяу тарих М.С.Горбачев  жолбасшылығы  “арқасында”,
міне, осындай масқара интернационализм  көрінісіне  куә  болды.  “Желтоқсан”
жетекшісі, адвокат  Аманжол  Мәлібаев  және  ”желтоқсан  оқиғалары”  жөнінде
деректі   фильм   түсіруші   Қалдыбай   Әбенов    “желтоқсан    оқиғаларына”
қатысушы,солдаттарға Қайрат Рұсқылбековтың түрмеде қаза  табуының  жағдайына
алаңдаушылық  білдірді.  Әкімшілігі  оның  өзін-өзі  өлтіргенін   дәлелдемек
болды. Ал  Мәлібаев  пен  Әбенов  бұл  хабарламаның  шындыққа  жанаспайтынын
айтады. Олар “Желтоқсан” бұл оқиғаны тергейтінін мәлімдеді.

          2 Назарбаев  Нұрсұлтан  Әбішұлы  (1940)  –  тәуелсіз  Қазақстанның
тұнғыш  Президенті.  Туып-өскен  жері-Алматы  облысының   Қарасай   ауданына
қарасты  Шамалған  ауылы.  Днепродзержинск  техникалық  училищесін   (1960),
Қарағанды металлургия  комбинатына  қарасты  жоғары  техникалық  оқу  орынын
(1967), Кеңес Одағы коммунистік партиясы Орталық комитетіне  қарасты  Жоғары
партия мектебін (1976) бітірген. Экономика ғылымның докторы, академик.
       Еңбек жолын 1960  жылы  Теміртау  қаласындағы  Қарағанды  металлургия
комбинатында   қатардағы   жұмысшы   болып   бастап,   домна   пешінің   аға
газдаушылығына дейінгі жолдан өтті. 1969 жылдан бастап комсомол және  партия
жұмысына ауысты. Жоғары мемлекеттік және  партиялық  қызметтерді  1979  жылы
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің  хатшысы  болып  сайланған  кезден
атқара  бастады.  Қазақ   Кеңестік   Социалистік   Республикасы   Министрлер
Кеңесінің  төрағасы  (1984-1989),  әрі  Кеңес  Одағы  Коммунистік   партиясы
Орталық  Комитеті  Саяси  бюросының  мүшесі  (1990-1991),   Қазақ   Кеңестік
Социалистік Республикасы Жоғарғы  Кеңесінің  төрағасы  (1990  жылдың  ақпан-
сәуір   айлары)   болып   қызмет   атқарды.   Қазақ   Кеңестік   Социалистік
Республикасының Жоғарғы Кеңесі  1990  жылдың  24  сәуірінде  Н.Ә.Назарбаевты
Қазақ  Кеңестік  Социалистік  Республикасының  ең  алғашқы  Президенті  етіп
сайлады.
        Қазақ  Кеңестік  Социалистік  Республикасының  Президенті  ретіндегі
қызметінің заңға сәйкес екенін 1991 жылы  1  желтоқсанда  өткен  ең  алғашқы
бүкілхалықтық сайлау одан әрі орнықтыра түсті.  Қазақ  Кеңестік  Социалистік
Республикасы атауының  Қазақстан  Республикасы  болып  өзгеруіне  байланысты
Қазақстан Республикасы  Жоғарғы  Кеңесінің  қаулысына  сәйкес  Н.Ә.Назарбаев
1991 жылы 10 желтоқсанда Қазақстан  Республикасының  Президенті  лауазымымен
қызметке кірісті. Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан Республикасы  Қарулы
Күштерінің  Жоғарғы  Басқолбасшысы,   Қазақстан   халықтары   Ассамблеясының
Төрағасы, Қазақтардың Дүние  жүзі  Қауымдастығының  Төрағасы.  Қазақстанның,
Ресейдің, Өзбекстанның және басқа да бірқатар  шет  елдің  жоғары  ордендері
мен медальдарымен марапатталған.
       Нұрсұлтан Әбішұлы  әлемнің  аса  ірі  мемлекет  басшылары  мойындаған
қазақ мемлекетінің ең алғашқы басшысы, дүние жүзіне  әйгілі  саясаткерлердің
бірі.  Ол  ел  басқару  ісінде  халықтың  ғасырлар  бойы   жинақталған   бай
тәжірибесі мен әлемдік тәжірибені тал бойына  тоғыстырған  алымды  да  алғыр
басшы. Ел өмірінің алуан салалы тіршілік-тынысын терең білу, маңдай  тіреген
проблемалардың ең елеулісін тап басып тани  алу,  ел  ішіндік  және  әлемдік
ахуалдармен санаса отырып ұрымтал  әрекеттерге  бару,  сол  жолда  таңдалған
бағытын табандылықпен жүзеге асыру- Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың  мемлекет
басшысы ретіндегі басты қасиеті. Н.Назарбаевтың бастамасымен тәуелсіз  қазақ
елінде дүниежүзілік-тарихи маңызы бар істер атқарылды. 1991  жылдың  күзінде
40 жылдан  астам  уақыт  бойы  адамзат  баласына  от  бүркіп,  апат  қауіпін
төндіріп келген Семей ядролық сынақ полигоны жабылды.  459  ядролық  жарылыс
өткен бұл полигон енді мәңгіге тыншыды.
        Туған  елінің  тыныштығын,   адамзаттың   қауіпсіздігін   ту   еткен
Н.Назарбаев Америка Құрама Штаттарының, Ресейдің, Францияның  билеушілерімен
ұзақ та күрделі келіссөздер жүргізіп, ядролық қаруды Қазақстаннан  аластауға
1994 жылы келісті. Бұл біз үшін өтеуі қымбат келісім  еді.  Өйткені  ядролық
державалар   (АҚШ,   Англия,   Россия,    Қытай,    Франция)    Қазақстанның
тәуелсіздігіне,  егемендігіне  және  бүгінгі  шекараларының   өзгермейтініне
құрметін білдірді, Қазақстанның тәуелсіздігіне территориялық  біртұтастығына
қарсы күш қолданбауға міндеттенді, Қазақстанға экономикалық қысым  көрсетуге
бармайтынын мәлімдеді. 1995 жылы соңғы ядролық қару қазақ  елінен  әкетілді.
Осылайша адамзат тарихында  тұңғыш  рет  жойқын  қарудан  ерікті  түрде  бас
тартқан мемлекет пайда болды. Президент Н.Назарбаевтың көптеген  бері  қолға
алып, практикаға енгізіп келе жатқан  іргелі  идеясы-Еуразиялық  одақ  құру.
Бұл, әрине, бұрынғы  Кеңестер  Одағын  тірілту  емес.  Еуразиялық  одақ  қос
құрлықты мекендеген мемлекеттер мен халықтар  арасындағы  интеграцияны  жаңа
сапалы биіктікке көтеру. Алғашқы нәтижеге де қол жетті.
         Қазақстанның тәуелсіздігі жылдарында  қыруар  іс  атқарылды.  Бірақ
олардың ішінде екеуін атап  өту  керек.  Біріншісі  –  1997  жылы  Президент
Н.Назарбаев  ұсынған  «Қазақстан  –   2030»   даму   стратегиясы,   екіншісі
–елорданың  Алматыдан  Астанаға  көшірілуі.  Үш  ғасырға  жуық  уақыт   бойы
отаршылдықтың тауқыметін  тартып,  этнос  ретінде  шалажансар  халге  түскен
қазақ халқын ел етіп, ТМД елдерінің аясындағы ең көп тілді, көп  конфессиялы
Қазақстанның  еңсесін  көтеріп,  тәуелсіздік  жолымен  алып   жүру   міндеті
Нұрсұлтан Әбішұлының маңдайына  жазылды.  Бұл  жолда  да  тәуелсіздікті  тәу
ететін, шынайы демократияға  ұмтылған,  ұлтаралық  түсіністік  пен  достықты
өмір  салты  еткен,  болашағына  сеніммен  қадам  басқан  қазақстандықтардың
символына айнала білді.
         3  Қазақстан өзінің тәуелсіздігіи алғаннан кейін,  егемен  мемлекет
ретінде халықаралық  байланыс  жасауға,  озінің  сыртқы  саясатына  айырықша
көңіл  бөледі.  Бұрын  КСРО-ның  құрамында   болғанда   Қазақстанның   ондай
мүмкіндігі, жеке саясат жүргізу кұқы болмаған.
          Қазақстан өзінің сыртқы саясатында, әсіресе,  басты  үш  мәселеге
ерекше назар аударады. Біріншіден, басқа елдер-мен,  соның  ішінде  бұрынғы
Одаққа кірген республикалармен,  Азия,  Тынық  мұхит,  Таяу  Шығыс  аймағы,
Еуропа  елдері  және  Америка  Құрама  Штаттарымен  халықаралық  байланысты
өркендету. Екіншіден, шет елдермен тек дип-ломатиялық байланыс қаиа орнатып
қоймай, сонымен қатар олармен мәдени-экономикалық байланысты  күшейту,  сол
арқылы алдыңғы қатарлы  оркениетті  елдердің  қатарына  Қосылу.  Үшіншіден,
Қазақстанның қауіпсіздігін сақтау, дүниежүзілік соғысты болғызбау,  ядролық
қаруды қолда-нуды болдырмау. Міне, осы бағытта 1991 жылдан бастап  тәуелсіз
Қазақ-стан көптеген игі шараларды іске асыруда. Бұл уақыт ішінде  Қазақстан
Республикасын дүние жүзінің 180-нен астам  мемлекеті  таныды.  2002  жылдың
басында Қазақстан 130-дам астам  елмен  дипломатиялық  қатынастар  орнатты.
Қазақ-станды алғашқылардың бірі болып Түркия,  АҚШ,  Фран-ция  және  т.  б.
мемлекеттер  мойындады.  Қазірде  Қазақстан  шет   елдерде   50-ден   астам
дипломатиялық және консулдық екілдіктер ашты. Ал Алматыда және Астанада 60-
тан  ас-там  шетелдік  елшілік  пен  миссия,  халықаралық  және  үлта-ралық
үйымдардың ондаған өкілдігі жүмыс істейді.
      Қазақстанның сыртқы саясатында ерекше назар аударып отыратын  мәселе,
ол  -  өзінің  ең  жақын  және  ірі  көрші  мемлекеттерімен,  соның   ішінде
солтүстікте Ресеймен,  ал  шығыста  Қытай  Халық  Республикасымен  ойдағыдай
қарым-қатынас орнату. Осы саясаттың нәтижесінде  Қазақстан  Рес-публикасының
егемен ел ретіндегі алдағы болашағы да байланысты. Сондықтан  қалай  дегенде
де, солтүстігімізді жайлаған ¥лы елмен әрқашан  жақын  болу  керек.  Өйткені
Қазақстан үш  ғасырға  жуық  уақыт  Ресеймен  тарихи  сабақ-тас,  тағдырлас,
көршілес  қонып,  шекаралас  болып  қатар  өмір  сүрді.  Осы  уақыт   ішінде
Қазақстан мен Ресейдің шежіресінде талай күнгей де, күңгірт беттері  болған.
Оларды адамдар  ауыздан-ауызға  жеткізіп,  ұрпақтан-ұрпаққа  беріп  отырған.
Ресеймен, орыстармен қарым-қатынастың қандай болуы, оны қалай  қүру  жөнінде
қазақтың ғұламалары,  дана  билері  өз  заманында-ақ  айқын  да  анық  айтып
кеткен. Ал егемендік алғанға дейін жетпіс төрт жыл бойы Қазақстан мен  Ресей
Кеңестер Одағы қүрамында  ез  тәуелсіздігін  қойып,  өз  мүдделерін  үмытып,
ортақ шаруа атқарып, ортақ  қазанға  қызмет  етті.  Барлық  шаруашылык,  бар
тіршілік осыған бейімделіп, Кеңес өкіметінің талабын  орындады.  Енді  Кеңес
Одағы тарағаннан кейін, бүл екі елдің арасында  тең  қүқық  негізінде  саяси
және экономикалык қатынастар орнады.
        2000 жылдың 25 каңтарында Қазақстан Елбасы Н. Назарбаев  пен  Ресей
Президенті В. Путинмен кездесуі болды. Онда екі жақты қарым-қатынасты  одан
ары жетілдіре түсуге жете  мән  берілді.  Ал  2002  жылы  желтоксан  айында
Қазақстан Президенті Н- Ә. Назарбаевтьщ  Мәскеуге  ресми  сапары  барысында
Қазақстан мен  Ресей  арасында  қалыптасқан  достық  байланыстарды  барынша
тереңдетуге күш салынатыны баса ай-тылды.  Олардың  ішінде  Байқоңыр  ғарыш
кешенін одан әрі бірлесіп пайдалану мәселесі тағыда  сөз  болды.  Сондай-ақ
аймақтық және  халықаралық  көкейкесті  проблемалар  төңірегінде  жан-жақты
пікір алмасылды. Екі жақты деңгейдегі, ТМД, ЕурАзЭҚ,  Үжымдық  қауіпсіздік,
ШЫҰ  шеңберлеріндегі  ынтымақтастық   қарым-қатынастар   аймақ-тағы   елдер
қауіпсіздігінің, интеграциялануының  басты  кепілі  болып  табылатыны  атап
көрсетілді.


 3.Практикалық  (семинар)  тапсырмалары
     Тақырып 1. Қазақстандық тайпалық одақтардың тарихи тұлғалары туралы
1. Сақ патшасы Томирис және оның  портреті
3.Ғұн шаньюйі Мөде және Бұмын және Естеми, Үш елік қағандар
   мақсаты: Пән туралы мәліметтер бере келе,  тайпалық  одақтарды  құру  мен
   басқарудағы  тарихи тұлғалар  туралы баяндау
   Міндеті: Сақтар мен     Б.з.б. III-I ғасырда өмір сүрген ұлы  жүздің  ірі
   тайпалары болған үйсін, қаңлы тайпалары туралы  Қытай деректеріне сүйенер
   болсақ Қазақстан территориясының  Оңтүстік  бөлігін  Үйсіндер  мекендеген
   деген деректер кездеседі. Негізгі шаруашылықтары туралы да   Қытай  жазба
   деректерінде мағлұматтар бар.  «Кангюйлар» деп аталса, иран  діни  жинағы
   «Авеста»  және  үнді  діни  кітабы   «Махабхара-тада»   «кангха»    болып
   кездеседі.      Сюннулар,  хунну  немесе  ғүндар  деп  аталады,  әсіресе,
   б.з.б. III ғасырда мейлінше күшейді. Тарихи деректерге қарағанда,  ғұндар
   24 руға бөлінген, оларды ру  басылары,  ақсақалдар  басқарған.  Ғұндардың
   өмірінде мал шаруашылығы басты роль  атқарды.
 Әдебиеттер:
1.   Бернштам А.Н. Очерки истории гуннов.- Л.,1951.
2.   Гумилев Л.Н. Хунну. - М., 1960.
3.   Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінгс дейін).  Төрт  томдық,  1-том.-
А., 1996.
4.   Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінгі дейін (Очерк).- А, 1994.
5.   Малкин В.С. Материалы по истории сюпу.-    М., 1968,  1973.

Тақырып 2 . Ортағасырлық мемлекеттікті құрудағы тарихи тұлғалар саясаты
1.Сатұқ Боғра ханның Қарахан мемлекетіндегі ролі
2.Қыпшақ қағандарының тарихи тұлғалары
3.Монғол ханы-Шыңғыс хан туралы
Мақсаты:  Қазақстан  жеріндегі  алғашқы  феодалдық  мемлекеттер  Көне  Түрік
және Батыс түрік қағанаттары қалыптасты. Түрік  қағанаты  мен  Иран  шахының
арасындағы одақтастық. Түрік мемлекетінің екі дербес қағанатқа - Шығыс  және
Батыс  қағанаттарына   бөлінуімен   аяқталды.Содан   кейінгі   Батыс   Түрік
қағанатының саяси тарихы туралы баяндауы қажет.
Міндеті:  1.Түркі   мемлекеттері   туралы   ХІІІғ.   Пайда   болған   Монғол
мемлекетінің тарихы мен тарихи тұлғалар туралы мәліметтер беру.
  Әдебиеттер:
1.  Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней  Азии  ІХ-ХІ  вв.
Ашхабад, 1969.
2.   Қазақтың көне тарихы.- А, 1993.
3.   Кляшторный С.Г., Сүлтанов Т.И.  Казахстан:  летопись  трехтысячелетий.-
А., 1992.
4.   Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін).  1 том. А, 1996.
5.   Қазахстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк).- А, 1994.
6.   Ә. Қоңыратбаев, Т.Қоңыратбаев. Көне мәдениет жазбалары.-А.,1991.

Тақырып 3: Қазақ хандары мен қазақ билері,
қазақ батырлары
1.Қасым хан және оның заманы
2.Есім хан және Тәуке хандар: оның заманы мен қазақ заңдарының мазмұны
3.Қазақ билері мен қазақ батырлары: олардың тарихтағы рөлі
Мақсаты. .      Қазақ хандыгын құрудағы қазақ хандарының тарихи рөлі  туралы
мәліметтер жинақтау, талдау
  Міндеті:   Қазақ хандығының құрылуы мен Керей  және  Әз-Жәнібек  хандардың
ролі  туралы  баяндау.  Қазақтардың   әлеуметтік   жағдайы,   себеп-салдары,
билеушілері, территориясы, тұрмыс-тіршілігі, саяси  тарихи  басқарулары  мен
қоғамдық  өмірлерін  жан-жақты   баяндап   ашу   керек.     Қазақ   хандығын
нығайтудағы Қасым ханның ролі мен  Қазақтардың  әлеуметтік  жағдайы,  себеп-
салдары, билеушілері, территориясы,  тұрмыс-тіршілігі,  саяси  көзқарастары,
Қасым ханның саясаты туралы баяндау.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Есім, Тәуекел және де басқа хандықтар  туралы   олардың  саясаты  жөнінде
баяндап,  Қазақтардың  әлеуметтік   жағдайы,   себеп-салдары,   билеушілері,
территориясын   кеңейтудегі   ролі   жөнінде   тарихи   деректер   көмегімен
сипатамалар беру.
2.     Қазақ   мемлекетінің   негізін   қалаушы   қазақ   халқының   ХҮ-ХҮІІ
ғасырлардағы әлеуметтік саяси өмірі  жайлы,  олардың  саяси   тарихы  туралы
баяндау қажет.
3.     Қазақ билері  және  олардың  қогамдагы  ролі  қандай  болды,  олардың
қазақ мемлекетін құрудағы ролі мен данышпандылығы  туралы  банядау.  Олардың
заңдары мен  жазалау шара түрлері, шешімдердің ерекшелігінің мағынасын  ашу.
Қазақ тарихындағы биліктері туралы жан-жақты баяндау.
Әдебиеттер:
1.  Абусейтова М.Х. Казахское ханство во  второй  половине  XVI  века.  -А.,
1985.
2.   Вяткин М.П. Казахско-русские отношения ХУШ-ХІХвв.- А., 1964.
3.  Тынышбаев М. История казахского народа.- А., 1992.
4.   Қазақстан тарихы (көне замманан бүгінге дейін). 1 том.~ А., 1996.
5.   Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк).- А., 1994.
Әдебиеттер:
1.  Ақынжанов М.Б. Қазақтың тегі туралы.- А, 1957.
2. Востров В.В., Муканов М.С. Родо-племенной состав  и  расселе-ния  казахов
(конец XIX — нач. XX вв).- А, 1968.
3.   Қойшығара Салгарин. Қазақтың  қилы тарихы.- А., 1982.
4.   Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). 2 т.- А, 1998.
5.   Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк).- А, 1994.
Тақырып 4: Үш жүз қазақтарының таңдауы болған
Абылай хан
1.Әбілмансүр оның шыққан ортасы
2.Абылай хан: оның саясаты
3.Абылайдың  бас кеңесшісі –Бұқар жырау

   Мақсаты:   Абылай  ханның  шығу  тегі  мен  жүргізген   саясаты   туралы.
Абылайханның екі жақты саясаты   және  Абылай  хан  заманындағы  қазақтардың
әлеуметтік  жағдайы  туралы  толық   тарихи   деректер   бойынша   жан-жақты
мағлұматтар  беру.  Абылайдың  бас  кеңесшісі  болған  Бұқар  жырау   туралы
мәліметтерді толықтыру
Әдебиеттер:
1.  Абылайхан. Тарихи жырлар. 1 том.- А., 1993.
2.   Ч. Валиханов. Абылай. Собр. соч., т 4. - А, 1985.
3.   Султанбеков М. Абылай и его батыры. Семипалатинск, 1992.
4.   Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк).- А., 1994.
5.  Қазақ ССР тарихы, 5 томдық, 3 том. — А, 1982.

Тақырып 5: Ұлт-азаттық қозғалыстардың басшылары кімдер еді?
1.батыр -Сырым Датұлы
2.Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлының ерліктері
3.Қазақтың соңғы ханы-Кенесары Қасымұлы

Мақсаты: ұлт-азаттық қозғалыстаың  басшылар  болған  С.Датұлы,  И.Тайманұыл,
М.Өтемісұлы  және  қазақтың  соңғы  ханы  К.Қасымұлының  ел   мемлекеттілігн
құрудағы тарихи  тұлғалылығын дәлелдейтін тарихи дерек көздерімен танысу
Міндеті:      Қазақтардың Е. Пугачев және Сырым Датұлы   бастаган  1773-1775
жж. шаруалар согысына қатысу  қарқыны,  елдің  жағдайы  және  себеп-салдарын
анықтау. Және қазақтардың қатысудағы негізгі әлеуметтік  саяси  жағдайлардан
туғандығын тариха деректер бойынша талдаулар  жасау.  ХҮІІІ  ғасырдың  80-90
жылдарындағы  Исатай  Тайманов  және  Махамбет   Өтемісов   бастаган   қазақ
шаруаларының көтерілісінің қозғаушы күші мен  себеп-салдары,   басталуы  мен
барысы  туралы.   Қазақстандагы  Кенесары   Қасымов   бастаган   ұлт-азаттық
қозгалысы және оның тарихи маңыздылығын ашу. Кенесары ханның өзгерістер  мен
жорық барысы және ол қозғалыстың тарихи себептері  мен  маңызын  ашу.  Тарих
баға беру.
Әдебиеттер:
1.   Казахско-русские  отношения  в  ХVIII-ХІХ  вв.  Сборник  доку-ментов  и
материалов.- А., 1964.
2.   Бекмаханов Н.Е. Легенда о Невидимке. —А., 1968.
3.   Вяткин М.П. Срым батыр.- А, 1947.
1.   Бекмаханов Е.Б. Казахстан в 20-40гг. XIX в.- А, 1992.
2.  Досмүхаметұлы X. Аламан. -А, 1991.
3.   Рязанов АФ. Восстание Исатая Тайманова.- "Кзыл-Орда", 1927.
4.   Шахматов В.Ф. Внутренняя Орда и восстание И. Тайманова.-А, 1946.
5.   Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк).- А, 1992.

Тақырып 6: ХІХ ғасырдың 2-ші жартысындағы қазақ ағартушылары
1.Алғашқы саяхаткер-Шоқан Уалиханов
2.Ағартушы-Ы.Алтынсарин
3.Қазақтың бас ақыны-Абай Құнанбаев

Мақсаты:  Қазақстанда  ХІХ   ғасырдың   екінші   жартысындағы   капиталистік
қатынастардың дамуы және  олардың  қазақ  экономикасына  тигізген  себептері
туралы баяндау.
Міндеті:      Қазақстанның   XIX    гасырдагы    мәдениеті,     ағартушылар-
Ш.Уалиханов., Ы.Алтынсарин., А.Құнанбаевтар туралы қазақ мәдениетіне  қосқан
үлестері туралы әдеби деректер бойынша толық мәліметтер беру керек.
Әдебиеттер:
1.   Бес ғасыр жырлайды 1-2 томдар. —А, 1989.
2.  Жүбанов А. Замана бұлбұлдары- А, 1974.
3.  Жүбанов А. Ғасырлар пернесі.- А., 1977.
4.   Шоқан Уалиханов. Таңдамалы шығармалары- А, 1985.
5.   Қазақ ССР тарихы (бес томдық) 3-том.- А, 1979.
6.  Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк).- А.,1994.

Тақырып 7-8: Алашорда қайраткерлері мен
қазақ интеллигенциясы
1.Ә. Бөкейханов және оның саяси портреті
2. Алаш Орда үкіметі оның қызметі
3.Қазақ интеллигенцилары: А.Байтұрсынов, М,Жұмабаев, М:Дулатов  ,  М.Сералин
т.б.

Мақсаты:      Қазақстанда ХХ ғасырдың басындағы қоғамдық-саяси  өмір  туралы
және саяси партиялардың жұмысы  мен  саясаты  бағдарламалары  жөнінде  қазақ
халқының  әлеуметтік жағдайы жөнінде  толық мәліметтер беру.
   Міндеті: ХХ ғасырдың басты оқиғасы болған  «Алаш  партиясы  мен  Алашорда
   үкіметінің   қызметі    және    қазақ    алашордашылары:    Ә.Бөкейханов,
   А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев  т.б.»  тарихи  тұлғалардың  ел  үшін  сіңірген
   тарихи  қызмет  орындары  туралы  түсініктер  қалыптастыру.    ХХ   ғасыр
   басындағы алғашқы онжылдықтар  барысында   «Алаш»  автономиясын  құрудағы
   қазақ зиялыларының ролі мен «Алаш Орда»  үкіметінің  жұмысы  туралы  және
   қазақ жерінде кеңес  өкіметінің  қалыптасуы туралы  толық баяндау
Әдебиеттер:
1.  Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия.  История  движения  Алаш.
М., 1994.
2.  Алашорда. Сборник документов.- А., 1992.
3.   "Алаш" сиезінің ақиқаты // «Жас алаш, 17 сәуір 1992 жыл.
4.   История Казахстана: белые пятна.- А., 1991.
5.   Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк).- А., 1994.
6.   Муқаметканов Қ. Алаш сиезінің ақиқаты // Жас алаш, 17 сөуір 1992.

Тақырып 9-10: Қазақстан 20-30 жылдарда  кеңес заманында
1.Қазақ АКСР-і және С.Меңдешев.
2.Т.Рысқұлов және Түркістан Автономиялы Кеңестік Республикасы
3.20-30   жылдардағы   қазақ   интелегенциясы:   С.Садуақасов,    С.Қожанов;
Т.Жүргенов және т.б. зиялылардың тарихи рөлі туралы

     Мақсаты.  Қазақстанның  Ресейге  қосылуы  аяқталғаннан  кейінгі  мәдени
құрылысының дамуы мен алғашқы мәдениет ошақтары мен  жоғарғы  оқу  орныдары,
театр  және  қазақ  тылындегі  оқулықтардың   жарық   көруі   т.б.   мәдение
жетістіктер  мен  мәдениеттегі  ресейлік  қарама-қайшылықтар  туралы  тарихи
деректер негізінде толық мәліметтер жасау.
Әдебиеттер:
1.  X. Әбжанов. Мәдени қүрылыс ақтандақтары // Қазақ тарихы, 1993, ғЗ.
2.   История Казахстана: белые пятна.- А., 1991.
3.   Қазақ ССР тарихы (бес томдық) 4 т.- А., 1977.
4.   Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк).- А., 1994.

Тақырып 11-12:  20-30  жылдардағы  Қазақстандағы  мәдени  құрылыс  кезіндегі
тарихи тұлғалар
1.Араб грфикасының  негізі қалаушы А.Байтұрсынов
2.Әдебиет пен өнер қайраткерлері: С.Сейфуллин., Б.Майлин., С.Торайғыров
3.М.Әуезов шығармашылығы және ұлттық мәдениет
мақсаты:       XX  г.   басындагы   Қазақстанның   мәдениеті    және   қазақ
ағартушылары С.Сейфуллин.,  Б.Майлин.,  І.Жансүгіров  т.б.  қазақ  зиялылары
туралы олардың қазақ әдебиетіне  мәдениетіне  қосқан  үлестері  туралы  жан-
жақты баяндау.
міндеті: ХХ ғасырдың 30  жылдарындағы  сталинизмнің  дамуы  мен  мемлекеттік
заңдылықтың бұзылуы мен  жаппай  репрессияның  өзіндік  қандай  қайшылықтары
болғандығын дерек көздерінің негізнде баяндау.
Әдебиеттер:
1.   "Айқап". А, 1995.
2.   Бөкейханов Ә. Шығармалар. —А., 1995.
3.   "Қазақ" газеті.- А., 1998.
4.   А. Күзембайүлы, Е. Әбіл. История Республики Казахстан. —А., 1998.
5.   Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк).- А., 1994.
6.   Қазақ ССР тарихы (бес томдық) 4 т.- А., 1979.13-14

Тақырып 13-14: ХХ  ғасырдың  50-80  жылдарындағы  Қазақстанды  өркендетудегі
тарихи тұлғалар
1.Қазақстан  және  оның   басшылығындағы   тарихи   тұлғалар:   Ж.Шаяхметов,
Д.А.Қонаев
2.Қоғамның рухани өміріндегі жетістіктерді қалаушы  қайраткерлер  туралы
мақсаты: Ұлы Отан соғысы кейін Қазақстанның  әлеуметтік-саяси  мәдени  дамуы
туралы тарихи деректермен жан-жақты толық баяндау.
   Міндеті:      50-80  жылдардағы  Қазақстанның   кемелденген  социализмнің
   дамуы мен барысы қазақстанның саяси-әлеуметтік экономикалық дамуы  туралы
   кейінгі деректер бойынша мәліметтер беру.   Қазақстанның 80  жылдарындағы
   Алматы қаласындағы бейбіт саяси  шеру жөнінде және  желтоқсан  оқиғасының
   болу  себептері  мен  барысы  оның  зардаптары  мен   тарихи   салдарының
   жағдайларына толық мәліметтер беру.
Әдебиеттер:
1.   Қазақ ССР тарихы (бес томдық) 5 т.- А, 1980.
2.   С. Қасқабасов. Колыбель искусства.- А, 1992.
3.   Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк).- А, 1994.
4.  А. Күзембайұлы, Е. Әбіл. История Республики Казахстан.- А, 1998

Тақырып 15: Тәуелсіздіктің негізін қалаушы тарихи қоғам қайраткерлері
1.Желтоқсан оқиғасының батыр-қаһармандары
2.Егеменді елдің басшысы-Н.Ә.Назарбаев
3.Тәуелсіз елдің жасампаздары- халық қалаулылары

мақсаты: Қазақстанның  80  жылдарындағы   Алматы  қаласындағы  бейбіт  саяси
шеру жөнінде және  желтоқсан  оқиғасының  болу  себептері  мен  барысы  оның
зардаптары мен тарихи салдарының жағдайларына толық мәліметтер беру.      90
жылдардағы Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі  өзгерістер  мен  шетелден
отандастардың  шетелдік  азаматтардың  өз  Отанына  оралуы   туралы   тарихи
талдаулар жасау арқылы мәліметтер беру. 1997 жылы 1 наурызда қабылданған  ел
басының алғашқы қазастандықтарға жалдаған жолдауы және оның негізгі  мазмұны
мен басым мақсаттары туралы толық мәліметтер  бере  отырып,  елдің  дамуының
болашқ бағдарламасы ретінде бүгінгі дамудың негізі  болатындығына  жан-жақты
талдау жасау.
Міндеті:  90  жылдардың  басынан  басталған  тәуелсіздік  тарихының  негізін
қалаушы тарихи тұлғалар мен қоғам қайраткерлері туралы баяндау. 1997 жылы  1
наурызда қабылданған ел басының алғашқы  қазастандықтарға  жалдаған  жолдауы
және оның негізгі мазмұны мен басым мақсаттары туралы толық мәліметтер  бере
отырып, елдің дамуының болашқ бағдарламасы ретінде  бүгінгі  дамудың  негізі
болатындығына жан-жақты талдау жасау.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1.Қазақстан егеменді тәуелсіз ел
2.ҚР-ның Ата заңы туралы
3.Ел  басы   Н.Ә.Назарбаевтың   2005-2009   жылдардағы   жолдаулары   туралы
баяндамалар  дайындау.
Әдебиеттер:
1.   Қазақстан Республикасының Конституциясы.- А., 1995.
2.    Ж.А.  Жансугурова.  Полномочия  Парламента  Республики  Ка-захстан   в
условиях президентской формы правления // Саясат, 2 (9) февраль 1996.
3. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. —А, 1996.
4.   Борбасов С.М., Сыдыков Е.Б. Тәуелсіздік танымы. -А, 1998.
5.   Борбасов С.М. Қазақстандағы ұлттық процестер жөне ұлт саясаты.-  Семей,
1995.
6.    Коновалов  АП.   Национальные   процессы   в   Республике   Казахстан.
Семипалатинск, 1999.
7.   Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030.  Ел  Президентінің  Қазақстан  халқына
жолдауы. А., 1997.
8.   Н.Ә. Назарбаев. Жадымда жатталсын,  татулық  дәйім  сақталсын  //Егемен
Қазақстан,   1998, 16 қаңтар.
9.    2030  стратегиясын  жүзеге  асыру  жастардың  еншісінде   //   "Егемен
Қазақстан", 1998, 6 қаңтар .


                      4 Студенттердің өздік жұмыстары:


   |№   |Тақырыптардың атауы                  |       Оқу формасы      |Сағат |
|р/с |                                     |                        |саны  |
|1.  | Кіріспе.  Пәннің оқытылу мақсаты мен|Баяндау, талдау         |2     |
|    |міндеттері                           |                        |      |
|2.  | Тайпалық одақтар мен түрік қағандығы|Конспектілеу,           |2     |
|    |кезіндегі тарихи тұлғалары           |Сұрақтарға жауап жазу   |      |
|3.  | Ортағасырлық мемлекеттікті құрудағы |Баяндамалар жазу        |2     |
|    |тарихи тұлғалар саясаты              |                        |      |
|4.  | ХІІІ ғасырдағы Монғол мемлекеті және|Ауызша журнал           |2     |
|    |оның негізін құрушы Шыңғысханның     |                        |      |
|    |саяси тұлғасы                        |                        |      |
|5.  |Қазақ хандары мен қазақ билері       |Рефераттар              |2     |
|6.  |Қазақ жүздері және тайпа көсемдері   |Баяндамалар жазу        |2     |
|7.  |Қазақтың басын қосқан Абылай         |Ауызша журнал           |2     |
|8.  |Ел қамын жеген батырлар              |Баяндамалар             |2     |
|9.  |ХІХ ғасырдың 2-ші жартысындағы қазақ |Конспектілеу            |2     |
|    |ағартушылары                         |                        |      |
|10. |ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары   |Ғылыми еңбектерді талдау|2     |
|11  |Алаш партиясы және Алаш қайраткерлері|Ғылыми әдебиеттермен    |2     |
|    |                                     |жұмыс                   |      |
|12  |Қазақстан 20-30 жылдарда  кеңес      |Конспектілеу            |2     |
|    |заманында                            |                        |      |
|13  |20-30 жылдардағы Қазақстандағы мәдени|Баяндамалар жасау.      |2     |
|    |құрылыс кезіндегі тарихи тұлғалар    |Қорғау                  |      |
|14  |ХХ ғасырдың 50-80 жылдарындағы       |Талдаулар жасау         |2     |
|    |Қазақстанды өркендетудегі тарихи     |                        |      |
|    |тұлғалар                             |                        |      |
|15  |Тәуелсіздіктің негізін қалаушы тарихи|Баспа материалдарымен   |2     |
|    |қоғам қайраткерлері                  |жұмыс                   |      |
|    |Барлығы;                             |                        |30    |
|    |                                     |                        |сағат |

5  Студенттердің  аралық аттестацияға дайындалатын сұрақтары
1. Қазақ зиялыларының қоғамдық-саяси істерге тартылуы, алғашқы қадамдары.
2. Қазақ оқығандарының баспасөз, білім беру ісіне араласуы.
3. Қазақ зиялылары  және қазақ газет-журналдары
4. Қазақ халқының  атақты ақындары,  әнші  -  сазгерлері,  күйшілері,  түрлі
   өнер қайраткерлері
5. Ә.Н.Бөкейхановтың шығармалары және бүгінгі өткір мәселелер
6. А.Байтұрсынов шығармаларындағы саяси-тарихи мәселелер
7. М.Тынышбаев шығармалары-қазақ тарихының  жарқын жаршысы
8. Қазақтың бас ақыны-А.Құнанбаев
9. Шәкәрім Құдайбердиев шығармаларындағы өзекті тарих мәселелері
10. Қазақтың бес арысы
11. Елу жыл ел билеген -Д.Қонаев
12. М.Әуезов және ұлттық мәдениет
13. Мұстафа Шоқай
14. Т.Рысқұлов
15. М.Тынышбаев
16. Смағұл Садуақасов
17. Мұхаметжан Сералин
18. Сұлтанмахмұт Торайғыров
19. Әріп Тәңірбергенов
20 Мәшһүр Жүсіп Көпеев

Тестілік тапсырмалар

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс