УМКД

Ақша қаражаттарының шығысы түрлері кірісі

«5В050509» – «Қаржы» мамандығының

студенттері үшін

«Қаржы нарықтары және делдалдары» пәнінің

оқу-әдістемелік кешені

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей 2013

[pic]

Мазмұны

1. ДӘРІСТЕР: оқу сабағының формасы, оның мақсаты логикалық формадағы
пәннің ториялық сұрақтарын қарастыру болып табылады.

1 тақырып. Қаржы менеджментiнiң мазмұны.

Практикалық сабақтар:
1. Қаржы менеджментiнiң анықтамасы.
2. Каржы менеджментiнiң рөлi мақсаты, мiндеттерi және рөлi.
3. Қаржы менеджментiнiң казiргi теориясының
даму кезеңдерi.

Жұмыстың мақсаты: Қаржылық менеджменттің түсінігі мен құрылымы
«Қаржы» түсінігі ақша түсінігімен тығыз байланысты. Бірақ, қаржы мен
ақша ұғымдарының мағыналары тамырлас болса да, бұл екеуінің анықтамасы екі
түрлі.
«Қаржы» термині ХІІІ-ХV ғасырларда, ең ірі сауда орталықтарының бірі
болған Италия жерінде пайда болған. Ұғым «ақшалай төлем» деген мағына
берген еді. Бүгінгі бұл термин субъектілердің қарым-қатынасын білдіреді,
дәлірек айтсақ, «ақшалай қатынас» түсінігімен дәлме-дәл келеді. Осы
мағынасына байланысты қаржының келесідей белгілері пайда болады:
1) ақшалай қатынастардың болуы, яғни ақша ғана қаржылық қызметтің
негізін құрайтындығы ( ақша жоқ жерде, қаржы да болмайды);
2) екі субъектінің болуы, әрі екеуінің біреуінде ерекше міндеттердің
болуы ( бұл субъектілердің біреуі – мемлекет )
3)ақшалай қатынас негізінде жалпы мемлекеттік қорлардың ақшалай
қаржыларының қолданылуы;
4) бюджетке түскен қаражаттардың салықтар және өзгеде төлемдердің
қалыптасуынсыз болмауы.
Қаржы – елдегі әлеуметтік, экономикалық және саяси мәселелерді шешуге
жалпы мемлекеттік қорлардың ақшалай қаражатын құрайтын және қолданатын
ақшалай қатынастардың жиынтығы.
Менеджмент дегеніміз – белгілі жетістіктерге жету үшін объектіге
мақсатты түрде әсер етудің әдістердің жиынтығы. Менеджмент адамның
қызметінің барлық сфераларына оның ішінде қаржылық сферағада тән.Басқа
басқарушылық жүйедегі сияқты басқаруда оның объектілері, субъектілері
анықталады. Объектілеріне қаржылық қатынастардың әртүрлі түрлері,
субъектілеріне басқаруды іске асыратын ұйымдастырушылық құрылымдар жатады.
Сфералары бойынша қаржылық қатынастар жіктеледі.
Қаржылық менеджмент – ол кәсіпорынның қаржылық ресурстарымен капитал
айналымымен және қаржылық қатынастарымен басқару жүйесі. Қаржылық
менеджментті әртүрлі қарастыруға болады.

- функционалды көзқарас бойынша қаржылық менеджмент ол басқару жүйесі
болып экономикалық категория реттеуде қарастырылады;
- институционалдық көзқарас бойынша қаржылық менеджмент басқару органы;
- ұйымдастырушылық, құқықтық көзқарас бойынша кәсіпкерлік реттеуде
қарастырылады.
Қаржылық менеджмент кәсіпкерлік қызмет болып қарастырылады, яғни
қаржылық менеджердің мамандануына байланысты кәсіпорынның қаржылық қызметі
дамиды.Басқару жүйе ретінде қаржылық менеджментте басқаратын ішкі жүйе,
яғни субъект және басқарылатын ішкі жүйе, яғни басқару объекті
қарастырылады.субъектіге жататындар: қаржылық қызметті жүзеге асыратын
мамандар тобы, яғни қаржылық менеджмент – жерлер, ал қаржылық менеджменттің
объектісіне: ақшалай қаржылар, қаржылық ресурстар, капитал айналымы және
қаржылық қатынастар жатады.

Қаржылық менеджменттің функциялары және принциптері

Қаржылық менеджмент сферасында келесі функциялары атқарылады:
- Болжау
- Жоспарлау
- Ұйымдастыру
- Қайта өңдеу
- Тарату
- Бақылау.
Болжау функциясы деп мүмкін болатын көрсеткіштерге негізделе отырып
болашақтың көрінісін айқындауды айтады.
Жоспарлау функциясы – болжауға негізделе отырып болашаққа мақсат
анықтау. Жоспарлаудың келесі функциялары бар:
- Стратегиялық
- Жалпы
- Оперативті
Стратегиялық жоспарлау – қаржы ресурстарын болашаққа ұзақ мерзімге
жоспарлау арқылы мақсатты қаржы ресурстар көлемін белгілеуді жоспарлау.
Жоспарлау материалдық еңбек және қаржы ресурстарын қаржылық көрсеткіштердің
өзара байланысын қамтамасыз етуі керек.
Оперативтік жоспарлау – қаржылық ресурстарды қайта тарату көмегімен
шығындарды минималды тиімділікке жету мақсатында және қалыптасқан қаржы
жағдайын жедел жоспарлау.
Ұйымдастыру функциясы – ол қаржылық қызметпен айналысатын мамандардың
және бөлімдердің әдістерге, принциптерге, және мақсаттарға бағындыру болып
табылады.Ұйымдастыру басқарудың барлық бөлімдерінің нақтылығын, қаржылық
ақпараттың жұмысшыларының жауапкершілігін білдіреді.
Қайта өңдеу функциясы - өндірістік процестің барлық этаптарын
керекті материалдық және қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету болып
табылады.
Тарату функциясы – ол ақшалай қаражаттарды рационалды түрде
объектіге салу және қаржылық ресурстардың оптималды құрылымын қамтамасыз
етуді білдіреді.
Бақылау функциясы – жоспардың орындалуын қамтамсыз етеді, яғни
жоспарлау кезеңінде, сонымен қатар ақшалай қаржыларды қалыптастыру және
пайдалану процесінде шаруашылықты жүргізудегі қаржылық тәртіптің сақталуын
қамтамасыз етеді.
Қаржылық менеджменттің принциптері :
Қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету принципі – ұйымдастыру
функциясына байланысты болады.
- Стратегиялық бағытталу принципі – ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді,
яғни ағындағы қызметті бір бағытта жүзеге асырылуы қажет.
- Жоспарлық принципі – болжау және жоспарлау функцияларынан шығатын
принцип.
- Әртараптандыру принципі – кәсіпорынның қаржылық тәуекелін басқарумен
байланысты болады. Әртараптандыру ол ақшалай қаражаттың бір – бірімен
байланысты емес объектілерге салу арқылы тәуекелдің дәрежесін төмендету
болады.Ол екі түрде жүзеге асырылуы мүмкін:
1) Көп бағытта жұмысиы жүзеге асыру, яғни кәсіпорын бір ғана қызметпен
айналыспай бірнеше қызметпен айналысады.
2)Портфелді стратегияны жүзеге асырған кездеөз қаражаттарын әртүрлі
эмитенттердің әртүрлі бағалы қағаздарына салу немесе қаржыларын әртүрлі
бағытқа жүзеге асырылады.
Қаржылық менеджмент алдынақоятын негізгі бағыттары:
- Қаржы мәселелеріне саяси мәлімдеме;
- басқарудың ғылымдылығы;
- Басқарудағы демократия;
- Басқарудың экономикалық және әкімшілік әдістердің; оңтайлы өзгеуі;
- Басқарудағы жауапкершілік;
Нарықтық экономиканың қалыптасып дамуы жағдайындағы қаржыны басқару
шешімдерін негіздеуі, бүгінгі нашар пайдаланылып жүрген әдістерді іске
асыруды, басқару функцияларын реттеудің қаржы нарығын қалыптастыру
әдістерінің бір элементі ретінде қаржы ресурстарының есебін тауып
пайдалануды күшейтуді талап етеді.

Бақылауға арналған сұрақтар:
1.Экономикалық ғылымдар жүйесiндегi қаржы менеджментiнiң орны. Ұзақ
мерзiмдi сипаттағы каржылық шешiмдер.
2. Кысқа мерзiмдi сипаттағы қаржылық шешiмдер (тактика). Қаржылык
жоспарлау және бағылау қаржы менеджментiнiң негiзгi функциялары ретiнде.
1. КР қаржы секторында болып жаткан қайта кұруға байланысты, каржы
менеджерiне койылатын бiлiктiлiк талаптар. Фирмалардың ұйымдық
құрлымындағы қаржы службасы.

Әдістемелік ұсыныстар: берілген курс бойынша негізгі әдебиеттерді, сабақтың
мазмұнына сәйкес ауызшаға арналған сұрақтарды қолдана білу керек,
практикалық сабақтарға арналған бақылау жұмыстарының сұрақтарын дәптерге
жазбаша жазып рәсімдеу керек.

Ұсынылған әдебиеттер:
1. Практикум по финансовому менеджменту: учебно-деловые ситуации, задачи и
решения./Под ред. Е.С. Стояновой.-3-е изд. доп. и. перераб.-М.:
Перспектива, 2000.-139с.
2. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом?-
М.: Финансы и статистика, 1994.-384с.
3. Когут А.Е. Управление инвестиционной деятельностью предприятия. - М.:
Перспектива, 1997.
4. Бердникова Т.Б. Рынок ценных бумаг. М.: 2000г
5.Сейткасимов Г.С, Деньги, кредит, банки. Алматы, 1999г
6.Мельников В.Д. Финансы. Алматы, 2001г
7.Колесников В.И. Ценные бумаги. М.: 2001г
8.СРО на рынке ценных бумаг. РЦБК// аналитический журнал.

2-3 тақырып. Қаржылық менеджментінің базалық тұжырымдамалары және
көрсеткіштері. Тәуекел және табыстылық.

Практикалық сабақтар:
1. Тәуекелдiктi анықтау және өлшеу.
1. Ықтималдықтарды бөлу және күтiлген табыстылық.
2. Автономдык (жалпы) тәуекелдi нарықтық тәуекелмен салыстыру.
3. Автономдық тәуекелдi талдау оқшаулау қаралатын активтер.

Жұмыстың мақсаты: Кәсіпорындарды қаржылық тәуекелмен басқару.
Тәуекел-бұл мүмкін қауіптілік.
Экономикалық теорияда тәуекел дегеніміз кәсіорынның белгілі өндірістік
және қаржылық қызметті жүзеге асыру нәтижесінде табыстың бір бөлігін
жоғалту ықтималдығы.
Осылайша, кәсіпкерлік тәуекел - өнмдерді, тауарларды, қызмет
көрсетулерді өндірумен, оларды өткізумен, тауар – ақша және қаржы
операйияларымен, коммерциямен байланысты кез келген қызмет түрінде пайда
болатын әлеуетті мүмкін қауіптілік, ресурстарды ықтимал жоғалтулар.
Экономикалық әдебиетте тәуекелдің келесі функциялары болып
көрсетіледі:
❖ Инновациялық
❖ Реттеуші
❖ Қорғаушы
❖ Аналитикалық

Кәсіпкерлік тәуекелдің инновациялық функциясын кәсіпкер алдында тұрған
мәселелерді дәстүрлі емес шешуді іздестіруді ынталандырумен орындайды.
Көптеген шетел фирмалары, компаниялары, тәуекелге байланысты инновациялық
экономикалық қызмет негізінде бәсекеге қабілетті болып табысқа жетеді.
Тәуекелді шешім, шаруашылықтың тәуекелді түрі кәсіпкер де, тұтынушы да,
қоғам да ұтатын өндірістің тиімділігіне әкеледі.
Реттеуші функция қарама-қайшы сипатта болады және екі түрлі нысанда
шығады: конструкциялық және бүлдіргіш. Кәсіпкер тәуекелі, әдетте дәстүрлі
емес әдістермен біршама нәтиже алуға бағытталған.
Тәуекелдің реттеуші функциясының конструкциялық нысанының мәні
тәуекелге бару қабілеті – кәсіпкердің табысты қызметінің жолдарының бірі.
Тәуекелдің қорғаныш функциясы – егер кәсіпкер үшін тәуекел табиғи
жағдай болса, сәтсіздіктерге шыдам да қалыпты болу тиістілігінен көрінеді.
Бастамашыл тапқыр шаруашылық иелеріне әлеуметтік қорғау, құқықтық, саяси
және экономикалық кепілдеме қажет.
Кәсіпкерлік тәуекелдің аналитикалық функциясы шешімдердің мүмкін
нұсқаларының ішінен біреуні таңдау қажеттілігінде тәуекелдің болуын
білуімен байланысты. Осыған байланысты кәсіпкер шешім қабылдау процесінде
барлық мүмкін баламалырды талдап, ең рентабельді және ең аз тәуекелін
таңдайды.
Күтілетін нәтиже бойынша тәуекел екіге бөлінеді: таза және алып-
сатарлық. Таза тәуекелдер бойынша екі нәтиже болуы мүмкін, ол «-»-қ нәтиже
немесе «о»- қ нәтиже . Алып-сатарлықта «+», «-», «о» болуы мүмкін.
Пайда болу табиғаты бойынша таза нәтижеге жататындар:
1. табиғаттық
2. саяси
3. экологиялық
4. көліктік
5. мүліктік
6. өндірістік
Алып – сатарлыққа қаржылық тәуекелдер жатады. Олар ақшаның төлем
қабілетін өзгеру тәуекелі (инфляциялық, дифляциялық, валюталық, өтімділік
тәуекелдері), инвестициялық тәуекелдер «тікелей қаржылық жоғалтулар,
табыстың төмендеу тәуекелі, жанама жоғалту тәуекелі).
Кәсіпкерлік тәуекел – бұл бизнестің түріне байланысты компания
қызметінің тәуекелі. Олардың негізгі түрлеріне өндірістік, коммерциялық,
қаржылық тәуекелді жатқызуға болады.
Өндірістік тәуекел – бұл өнім өндірумен, қызмет көрсетумен, басқа
да түрлі өндіріс қызметін жүзеге асырумен байланысты тәуекел. Өндірістік
тәуекелдің пайда болу себептері: ұйғарылған өндіріс көлемінің мүмкін
болатын төмендеуі, материалдық шығындардың өсуі, қызметкерлердің
наразылығы, менеджерлердің қатесі, көтерме аударым сомалары мен
салықтарды төлеу және т.б.
Коммерциялық тәуекел кәсіпкер өндірген немесе сатып алған
тауарлармен қызметтерді өткізу процесінде пайда болады. Коммерциялық
тәуекелдің себептері: өнімді өткізу көлемінің төмендеуі, материалдық
ресурстардың сатып алу бағасының жоғаралуы, сатып алу көлемінің ойда
болмаған төмендеуі, айналым шығындарының өсуі, экономикалық тұрақсыздығы
және клиентердің ұнату қабілетінің өзгеруі, бәсекелестердің әрекеті.
Қаржылық тәуекел кәсіпорындардың банктермен және басқа да
қаржылық институттармен қатынас өрісінде пайда болады. Қаржылық тәуекелдің
себептері:
- қарыз және меншікті қаражаттардың арақатынастарының көлемінің
жоғарлауы;
- кредиторларға тәуелділік
- капиталдың әрекетсіздігі
- бір жобаға, бір мезгілде көп қаражат жұмсау.
Қаржылық тәуекел мына операциялардан алынған шығындарда
көрсетіледі:несиелік, инвестициялық, құнды қағаздар эмиссиясы.
Айналалым және өндіріс өрісіндегі кәсіпорындар үшін қаржылық
тәуекелдің құрамдастарын ажырата білу керек: несиелік, пайыздық, валюталық
айрылып қалған пайда тәуекелі, инвестициялық тәуекелі, салықтық тәуекел.
Несиелік теуекел нарығының қатысушылары қаржылық тәуекел деп әдетте
клиенттің төлем қабілетсіз болуына байланысты міндеттемелерді орындай алмау
қаупіне туындайтын жалпы экономикалық тәуекелдің бір түрін түсінеді.
Қаржылық тәуекелді шешуге нақты қаражаттарды таңдаған кезде инвестор
келесі принциптерді назарда ұстауы керек: меншікті капиатл мүмкіндігінен
артық тәуекелге бармау керек, аз нәрсе үшін көп нәрсені тәуекелге салмау
керек, тәуекелдің нәтижесін алдын ала білуге тырысу керек. Яғни берілген
тәуекел боцйынша, мүмкін болатын шығындардың ең көп мәнін есептеп, содан
соң берілген тәуекелге итермелейтін кәсіпорынның капитал көлемін салыстыру
керек, содан кейін барып мүмкін болатын шығындарды жалпы ақша
қаражаттарының көлемімен салыстыру керек. Сонда ғана бұл тәуекел
кәсіпорынды банкроттық жағдайға әкелмейтінін білуге болады. Басқаша
айтқанда бұл тәуекелді басқарудың жалпы стратегиясы.
Қаржылық тәуекелді басқару процесі 6 сатыдан тұрады: мақсаттарды
анықтау, тәуекелді анықтау, тәуекелді бағалау, оларды жүзеге асыру және
нәтижелерді бағалау.
Мақсатты анықтау кәсіпорынның едәуір шығындар жағдайда жұмыс істеуін
қамтамасыз етуге бағытталады.
Мақсат кәсіпорынды сыртқы орта жағдайынан немесе ішкі орташа
оңтайландырудан қорғау болып табылады.
Тәуекелділік ықтималдылығы ресми және бейресми көздерден әр түрлі
ақпараттар жинау көмегімен анықталады.
Шығындардың қаупін оның мағынасына байланысты үш түрге бөлуге болады:
банкроттық қауіп, шығынды болдырмау үшін қосымша ресурстардың қажеттілігі,
активтердің бір бөлігін шарасыз жоғалту.
Қаржылық тәуекелді басқарудың ең күрделі кезеңі тәуекелді талдаудың
міндеті мүмкін болатын серіктестерге, жобаға қатысудың тиімділігі туралы
шешім қабылдауға және ақша жоғалтуды болдырмау шараларын жасау үшін қажет
мәліметтерді беру болып табылады.
Қаржылық тәуекелдерге әсер ететін әдістер:
- болдырмау;
- тәуекелді өзіне қалдыру: өз-өзін қаржыландыру, сырттай қаржыландыру,
қаржыландыру қорларын құрмау;
- тәуекелдерді аудару, яғни тәуекелдерді басқа біреуге беру:
сақтандыру компанияларына;
- тәуекелді төмендету: тәуекел ықтималдылыған төмендету, тәуекел
дәрежесін төмендету немесе жағымсыз нәтижені төмендету.
Тәуекелдерді төмендету әдістері:
1. Әртараптандыру;
2. Хеджирлеу;
3. Ақпараттар жинау;
4. Шектеу әдістері.
Тәуекелді талдау кезінде тәуекел аумағы ұғымын пайдалану маңызды, яғни
ол шекарасында белгіленген тәуекел деңгейінің шекті мәндерінен аспайтын
жоғалтулар болатын, нарықтың жалпы шығындар аймағы. Нарықтық экономика
жағдайында кез келген кәсіпорын қызметінің 5 негізгі тәуекел аймағын
белгілеуге болады.
Тәуекелсіз аймақта операция жүргізген кезде кәсіпорын ешқандай шығын
көрмейді, кәсіпорын кем дегенде ес,епті табыс алады. Жобаны орындау
кезінде, теориялық жағынан кәсіпорынның табысы шексіз.
Аз тәуекелді аймақтағы қызмет нәтижесінде кәсіпорын таза табысының
барлық мөлшерін немесе бір бөлігін жоғалту ықтималдығы бар.
Жоғары тәуекелді аймақта кәсіпорын нашар болған жағдайда барлық
шығындарын жабады, ал жақсы болған жағдайда есепті деңгейден төмен табыс
алады. Бұл аймақта өндіріс қызметі қысқа мерзімді несие есебінен болуы
мүмкін.
Қауіпті тәуекелді аймақта кәсіпорын есепті табысты ғана емес, сонымен
қатар өнім өткізуден түскен табысты жоғалту ықтималдығы бар және шығындарды
өзінің есебінен қайтарады.
Жарамайтын (апатты) тәуекелді аймақтағы кәсіпорынның қызметі
банкроттыққа әкеледі, барлық инвестицияларын жоғалтады.
Тәуекелді талдауды бір- бірімен өзара тығыз байланысты және бір –
бірін толықтыратын екі түрге бөлуге болады:сапалық және сандық.
Тәуекелді сапалық талдау тәуекелді басқарудың екінші кезеңі түрінде
көрінеді.Ол мүмкін болатын барлық тәуекелдердітеңестіріп салыстырады.Ол
салыстырмалы түрде қарапайым болуы тиіс. Оның басты міндеті-жұмыс пен
кезеңнің орындалу кезеңіндегі тәуекелдің себептерін анықтау, яғни тәуекел
мүмкін болатын аймақты айқындау, содан кейін барып барлық тәуекелдерді
анықтау болмақ.
Тәуекелділік дәрежесіне әсер ететін барлық факторларды объективті және
субъективті деп бөлуге болады.Объективті факторларға кәсіпорынның тәуелсіз
инфляция, бәсеке саяси және экономикалық дағдарыстар, экология, кедендік
салықтар жатады.Субъективті факторлар тікелей нақты түрін сипаттайды:
өндірістік потенциал, кадрлық құрылым, шаруашылық байланыстар, қаржылық
жағдай.
Тәуекелдің сандық талдауы- бұл жалпы қаржылық тәуекелдің және ақшалай
шығындардың жеке түрі бойынша нақты көлемін анықтау.Жеке тәуекелдің
өлшемдерін анықтау түрлі талдаудың әдістері арқылы жүргізіледі, соның
ішінде кең тарғандары: статистикалық, шығындардың мақсаттылығын
анықтау,эксперттік бағалау әдісі,ұқсастықтарды (аналогтарды) пайдалану.
Статистикалық әдістің мәні берілген немесе ұқсас өндірістегі шығындар
мен табыстардың статистикасы зерттеліп, сол немесе басқа экономикалық
қайтарулардың көлемі белгіленіп және болашаққа дәлірек болжау құрылымында
болып отыр..Вариация, дисперция және стандарттық ауытқулардың есептеулері
жүргізіледі.
Вариация – бұл жағдайдан басқа жағдайға ауысқандағы белгініңм сандық
бағасының өзгеруі (тербелмелі).Мысалы, экономикалық табыстылықтың
(рентабельділіктің) өзгеруін экономикалық табыстылықтың нақты мәнін сәйкес
келетін ықтималдылықтың мәніне көбейтуге жинақтау арқылы анықтауға болады.
ЭД=ЕЭД *Д
Мұндағы ЭД- экономикалық табыстардың мәні;
Д- ықтималдылық мәні;
Вариация дисперциясымен, яғни орташа мәннен белгінің нақты мәнінің
ауытқу шамасымен бағаланады.Орташа өлшемді дисперцияны математиктер мына
формуламен есептейді:
Дисперция = Е =(ЭД- ЭД) *Д
Стандартты ауытқу = дисперция
Нәтиже неғұрлым жоғары болған сайын кәсіпорынның қызметі соғұрлым
тәуекелді болады.
Тәуекелділіктің дәрежесін есептеудің статистикалық әдісін көптеген
көлемді мәліметтерді талап етеді.Олар әрдайым болмағандықтан, оны қолдану
қиындайды.
Шығындардың мақсаттылығын талдау кәсіпорынның экономикалық
тұрақтылығының көрсеткіштерін есепке ала отырып,тәуекелдің потенциалды
аймақтарын анықтауғабағытталған.Шығындарды артық жұмсау келесі 4 фактормен
немесе олардың қосылуларымен байланысты туындауы мүмкін:
- құнның ең басында жете бағаланбауы,
- жобалаудың шектерінің өзгеруі,
- өнімділіктегі айырмашылық;
- алғашқы құнның өсуі.

Бақылау сұрақтары:
1. Нарықтық тәуекелдi талдау: портфельге қатысты ауыткымасы.
2. Тиiмдi портфельдер. Инвесторлардың артықшылықты ауытқымасы. Оңтайлы
портфелдi таңдау.
3. Корпорациялық тәуекелдердiң тұрпаттарын (типтерiн) анықтау және өлшеу.

4. Сақтандыру негiздерi. Мулiк шығындарының тәуекелдiкке ұшырагыштығы.
Жауапкершiлiкке байланысты шығындардың теуекелдiкке ұшырағыштығы.
5. Әртараптандыру теуекелдiктi баскару кұралы ретiнде. Қаржылық
шығындардың тәуекелдiкке ұшырағыштығы.

Әдістемелік ұсыныстар: берілген курс бойынша негізгі әдебиеттерді, сабақтың
мазмұнына сәйкес ауызшаға арналған сұрақтарды қодана білу керек,
практикалық сабақтарға арналған бақылау жұмыстарының сұрақтарын дәптерге
жазбаша жазып рәсімдеу қажет.

Тақырып 4. Активтердiң портфелiн басқару.

Практикалық сабақтар:
1. Қаржылық активтердiң табыстылығын бағалау үлгiсi(моделi)
2. Капитал рыногының сызығы. Бағалы кағаздар рыногының сызығы. В
коэффициентiнiң тұжырымдамасы.

Жұмыстың мақсаты:
Фирманың қаржылық басқаруында айналым қаражаттарынан
аккумуляцияланған капитал қарастырылады: біріншіден, компанияның үздіксіз
қызмет атқаруы үшін қажетті капитал ретінде; екіншіден, айналымнан
шығарылған қаражат ретінде (оларды инвестициялауға болмайды, яғни олардан
пайда алу мүмкін емес); үшіншіден, қосымша шығындарды жабуға арналғанкөздер
ретінде (қорларды сақтау); Бұл жағдайда кез-келген компанияның басты
мақсаты болып, компанияның үздіксіз капиталын құру және сақтау табылады.
Қордың минимумнан азаюы кәсіпорынның физикалық тоқтап қалу
тәуекелдігін арттырады немесе жоспарланбаған шығындардың жұмсалуына
әкеледі, яғни қорларды толтыруға
арналған қосымша шығындар. Ал қорлардың ұлғаюы оларды сақтауға арналған
және өзгермелі шығындардың өсуіне алып келеді.
Меншікті айналым капиталы қысқа мерзімді міндеттемелер алынып тасталған
айналым активтеріне тең.
Айналым капиталын басқару қаржылық активтердің көздері туралы
шешімдерді қабылдауды талап етеді. Айналым капитал циклі дегеніміз ол
ағымдағы активтердің ақша қаражаттары мен міндеттемелер бойынша ақшалай
төлемдерге айналатын уақыт мерзімі.
Көптеген фирмалар үшін активтердің циклі пассивтердің цикілінен көп
болады, сондықтан фирмаларға қысқа мерзімді банктік несиелер немесе т.б.
займдар қажет.
Қаржылық менеджер айналым капиталының көлемін ғана емес, сонымен
қатар оның құрылымын да басқарады.
Дебиторлық берешек, тауарлық-материалдық құндылықтар қорлары, есеп
айырысу шотындағы ақшалар және айналым капиталының басқа да элементтері
өндіріс әсерлігіне әртүрлі әсер етеді. Сондықтан да менеджерлердің осы
айналым капиталы элементеріне қатынасы әртүрлі.
Қорларды басқарудың негізгі моделі қорлардың қозғалысын жеңілдетеді
және жүзеге асырады. Қорларға қоймалардағы шикізат,матириалдар, дайын өнім
т.б. жатады. Ол келесідей алғышарттарға негізделген:
- өнімге деген сұраныс тұрақты, яғни қорлардың деңгейі белгілі-бір
темппен өзгеріп отырады.
- әкелу уақытты тұрақты және алдын-ала анықталған
- қорлардың болмауын тудырмау керек
- жаңа тапсырыс әр циклде 1 рет жасалынады
- тапсырыс көлемі тұрақты
Белгілерді еңгізу:
П- материалдық қорлардың сәйкес түріндегі жыл сайынғы тұтыну.
(бірлік)
Ц- қордағы өнімнің бірлігін сатып алу бағасы (теңге)
З- қордың көлемі (бірлік)
П/з- әр жылы берілетің тапсырыс мөлшері.
Сз- бір тапсырысты орындау құны (теңге). Бұл көсеткішке көліктік
шығындарды кіргізуге болады.
Схр- қордағы өнімнің бір бірлігін сақтауға кеткен өзгермелі құн
(теңге).
Өнімнің бір бірлігін сақтау құны өнімнің құнының пайызы ретінде
анықталады. Бұл құнға кіретіндер:
- сақтаудың балама шығындары
- Сз;П/з – жылдық тапсырыс беру құны
- 3/2 – қорлардың орташа деңгейі
Жылдық қорларды сақтауға және хаттауға кеткен жалпы құны.

Со= Сз* П/з +Схр*3/2 (2.1)
Өндіріс формуласын анықталғаннан кейн
-Сз*П/з+Схр/2=0 табамыз, осыдан келесі оптималды қор
теңдеуі шығады.
Зопт=2Сз*п/Схр(2.2)
Осылай, тапсырысты хаттау шығындары 3 опт көлемінде минималды. Осы
өлшемді тапсырыстың экономикалық көлемі деп атайды. Қайталама тапсырыстың
экономикалық интервалы 305,3 опт/п
Қорларды басқарудағы негізгі моделді тәжірибе жүзінде қолдану үшін
кейбір қосымша шарттарды есептеу қажет:
1. Үлкен фирмалармен қолданылатың қорлар номенклатурасы өте ауқымды,
ал өндірістік қорлардың маңыздылығы әртүрлі. Сондықтан негізгі модельді
қолдану экономикалық қортындыға әкелетін қорлардың негізін анықтау үшін
оның сыныптамасын анықтаған жөн.
Қорлардың сыныптамасын жүргігу үшін оларды үш топқа бөлген жөн.
А тобы – ресурстардың неғұрлым құнды түрлерінің шектеулі мөлшері.
Олар үшін жүиелі есеп және бақылау жүргізіп тұрған жөн: қордың нормативтін
есептеу үшін оптимизация моделін қолдануға болады, осы топ бойынша
сақтандыру қорын құру міндетті болып саналады.
В тобы- маңызды қорлар. Оларға бақылау және талдауды ай сайынғы
инвентаризация түрінде жүргізілген жеткілікті. Оптимизацияны қолдану
белгілі бір әсер беруі мүмкін
С тобы- аса құнды емес қорлар түрлерінің кең ассортиментің қосады.
Оларды сақтау көп шығынды талап етпейді. Бұндай қорлар түрлері көбінесе көп
көлемде сатып алынады. Резервтік қор құрылмайды, бірақ нақты үнемі болады.
2.Көліктік шығындар арнайы талдауды талап етеді.Егер тасымалдау
меншікті емес көлікпен жүргізілсе, онда тасымалдау шығындарын есептеу
қиындықтар туғызбайды. Ал меншік көлікпен тасымалдау негізінде қорларды
құруға кеткен шығындарға көлік цехының тұрақты шығындарының бөлігін қосу
керек болады.
Негізгі модельге нақты өндіріс жүйесінде атқарылмайтың шарттар
еңгізіледі. Анағұрлым негізделген болып, неғұрлым идеализацияланған
моделдер бойынша дәлелдік қорлар құру табылады.
Көтерме саудада тауардың бірлігінің бағасы сатып алынатын тауар
көлеміне тәуелді болады. Үлкен көлемдегі тапсырыстарға жеңілдіктер
жасалады. Жеңілдіктер оптималды қорлар көлеміне әсер етеді, яғни өсіреді.
Оптимизация критерийі бұл жағдайда қорларды сатып алу құнын қосуы керек.
Сәйкесінше жеңілдікпен есептелген сатып алудың жалпы құны:
СС=Сз*П/3+Схр*3/2+Ц+П
Мұндағы Сз*П/3- тапсырысты хаттау жылдық құны.
Схр *3/2- қорларды сақтау құны.
Ц*П – қорларды сатып алудың жылыдық құны.
Ақша қаражаттарының жетіспеушілігі және көптеген кәсіпорынның төлем
қабілетсіздігі дебиторлар мен байланысты жұмыстардың қаржылық
менеджерлердің қызметіндегі басты функциясы етті.
Көптеген фирма жетекшілерінің айтуы бойынша дебиторлық қарызды
басқару проблемалары қарызды талап етуге байланысты нормативтік және
заңдылық базаның дұрыс жетілмеуімен де байланысты.
Дебиторлық берешекті басқару баға саясатын және төлемді
жағдайының тәуекелін төмендету және қарыздарды талап етуді жылдамдатуға
бағытталған коммерциялық несиені ойлап табумен және іске асырудан тұрады.
Материалдық ресурстар өндірісінде инфляция қарқынымен дайын өнім
арасындағы қатынастың өзгеруі фирма саясатын өзгертуі мүмкін.
Дебиторлық берешекті басқаруға жатады:
- деиторларды талдау
- дебиторлық берешектің нақты құнын талдау
- дебиторлық және кредиторлық қарыздар сәйкестігіне бақылау жасау
- аванстың есеп айырысу саясатын жүзеге асыру және коммерциялық несие
беру
- факторингті бағалау және жүзеге асыру
Дебиторлық қарызды талдау, ең алдымен факторингтік келісім шарттың
шарттарымен коммерциялық несие түсінігіне байланысты жеке шарттарды
қалыптастыру мақсатына төлем қабілеттігін талдау.
Коэфициенттердің деңгейі мен қозғалысы менеджерді өнімді сату тек қана
алдын-ала төлем жүргізілгенде немесе керісінше коммерциялық несие бойынша
пайызды төмендетуге мүмкіндігінің бар екендігі туралы қортынды алып
келеді.
Дебиторлық қарызды талдау және оның нақты құнын бағалау оның пайда
болу мерзімдері бойынша талдау жүргізу, үмітсіз қарыздарды анықтау және
күмәнді несиелер бойынша резервтер құру: болып табылады ҚР-ң Заңына сәйкес
мерзімі өткен дебиторлық қарыз үмітсіз деп саналады. Үмітсіз несиелерді
сызудың екі түрі бар: резерв құру әдісі және тікелей сызу әдісі. Дебиторлық
және кредиторлық қарыздардың қатынасы қаржылық менеджменттің эффектілігі
мен қаржылық тұрақтылық сипаттамасы.
Кәсіпорын балансы төлем қабілеті деп есептеуі, егер ағымдағы өтімділік
коэффициенті 2-ден көп болса, және айналым қаражаттарын меншікті айналым
капиталымен қамтамасыз ету коэфициентті 0,1 болса.
Дебиторлық қарыз – айналым қаражаттары элементі, оның төмендеуін жабу
коэффициентін азайтады. Сондықтан қаржылық менеджерлер дебиторлық қарызды
азайту мәселесін ғана емес, сонымен қатар оның кредиторлық қарызбен
байланыстыруын шешеді.
Дебиторлық қарызды басқаруда инкасация коэфициенті кең таралған.
Инкасация коэффициенті – қарыздың пайда болу мерзімдігі жүзеге асырылу
көлемінің белгілі-бір мерзімділігі түскен қарыздың бөлігіне қатынасы.
Талдау үшін дебиторлық қарыздың қозғалысы құрылады.
Әр күндік инкассация коэффициенттері қарыздың жеке түрлері бойынша
есептелуі. Инкасация коэффициентерінің қосындысы барлық мерзімдегі
дебиторлық қарызды төлеудің соңғы уақыттағы тапсырыс көлеміне қатынасына
тең. Егер инкассация коэффициенті белгілі бір мерзімде 1-ден артық болса,
онда дебиторлық қарыз және үмітсіз қарыздың құрылу мүмкіндігі артады.
Коммерциялық несиеге днген шектеуді алып тастау және несие мерзімін
жоғарлату инкассация коэффициентінің төмендеуіне әкеледі.
Ақша қаражаттарын басқарудың басты мақсаты пайдалану үшін ақша
табыстарының қойған бөлігін инвестициялау болып табылады, бірақ сонымен
қатар бір уақытта (төлемдер бойынша) міндеттемелерді орындау үшін қажетті
қаражаты болу керек және күтпеген жағдайлардан сақтандыру. Фирмаға келіп
түсетің ақша ағымының неғұрлым болжамдығы көп болса, сақтандыруға деген
қажеттілік қажеттілік соғұрлым аз болады. Ақша қаражаттарын басқару өнімге
төленетін сатып алушының чекті жазып беру кезеңінен басталып кредиторларға,
мамандарға және бюджетке төленетін төлемдерімен аяқталады. Ақша
қаражаттарын басқару кредиторлық қарыздарды басқарумен тығыз байланысты.
Ақша қаражаттарды кіріс және шығыс ағымдарын фирманың қаржылық және
инвестициялық қызметі арқылы білуге болады.

Ағымдағы өндірістік процесстің сақтандыру функциясын жүзеге асыру
үшін өтімді бағалы қағаздардың дәрежесі көбірек келеді. Өтімді бағалы
қағаздар фирмаға тіркелген табыс әкеледі. Ақша қаражаттары мен өтімді
бағалы қағаздар жиытығы өтімді активтер деп аталады. Ақша қаражаттарының
түсімі мен ақшалай төлемдер белгілі бір перспективаға келісілген болса,
онда фирма соған байланысты ақша қаражаттарының анағұрлым көп емес қорларын
құрады.Егер тәуекелділік жоғары болса, онда қысқа мерзімді бағалы
қағаздарды инвестициялаған жөн. Егер келісімнің белгілі белгілі бір бөлігі
қолма-қол төленетін болса талап етілетін қолма-қол қаражаттардың көлемі
артады және фирма несиені өзі қалаған шарттар бойынша алса, олардың көлемі
төмендейді.
Пайыздық ставка неғұрлым жоғары болса, қолма-қол ақша қаражаттарын
фирманың төмендетуі соғұрлым көп болады.
Фирманың есеп айырысу шотында және кассасында болуға қажетті қолма-қол
ақша қаражаттарының көлемінің минималды мөлшері 2 процесс бойынша
анықталады:
Біріншісі – сатып алушының шотын төлеуі мен ақша қаражатын
инкассациялау аралығындағы уақыт мезеті. Бұл уақыт 3 бөліктен тұрады:
-сатып алушылардың төлемдерін аудару уақыты
-төлемдер инкассациялайтың банктерде болатын уақыт
-төлемдерді жүргізетін банктер бойынша ақша қаражаттарының қозғалыс уақыты.
Фирма инкассация периодын қысқарту мақсатында әртүрлі әдістерді
қолдана алады, сәйкесінше талап етілетін ақша қаражаттарының қорын да.
Екінші – коммерциялық банктердің компенсациялық (резервтік) қалдықтар
құруды талап етуі. Бұл қалдықтар несие беретін және есеп айырысу шоттарын
жүргізетін банк қызметтерінің құны бойынша анықталады.
Ағымдағы активтерді қаржыландыру үшін қажетті меншік қаражаттар
(меншікті айналым қаражаттары) өтімділікті жоғалту тәуекелдігін азайтады.
Қаржылық менеджерлермен тартылатын өзгермелі айналым активтердің
қаржылық көздеріне байланысты, консервативті, агрессивтік және компромистік
бағдарламаларды бөліп көрсетуге болады.
Қаржылық менеджерлермен тартылатын өзгермелі айналым активтердің
қаржылық көздеріне байланысты, консервативті, агрессивтік және компромистік
бағдарламаларды бөліп көрсетуге болады.
Консервативті бағдарлама барлық айналым қаражаттарын қаржыландырудың
ұзақ мерзімді көздерін қоймауға негізделеді, яғни өзгермелі активтерді ұзақ
мерзімді займдар мен меншікті капитал есебінен қаржыландыруды білдіреді.
Бұл бағдарлама бағалы қағаздар портфелмен үнемі жұмыс жасаудыталап етеді.
Ол өтімділікті жоғалту тәуекелдігінің алдын алады, бірақ капитал
табыстылығын азайтады. Қазақстандық шарттар бойынша консервативті
бағдарламаны тек қана ірі фирмалар қолдана алады. Олар өтімділікті
эмиссиялау жолымен және меншікті бағалы қағаздар портфелімен жұмыс істеу
арқылы сақтап тұрады.
Агресивті (басқыншы) бағдарлама займды капитал есебінен өзгермелі
айналым қаражаттарының бөлігін қаржыландыруды білдіреді. Өтімділік
тәуекелдігі бұл жағдайда өте жоғары, бірақ белгілі бір жағдайда меншікті
капиталдың табыстылығы айтарлықтай көп болады.
Компромисті бағдарлама өзгермелі айналым активтерінің бір бөлігін
ұзақ мерзімді пассивтер есебінен, екінші бөлігін қысқа мерзімді пассивтер
есебінен қаржыландыруға негізделеді. Қалыпты қызмет атқаратын фирмалар үшін
көп жағдайда осы бағдарлама ең тиімді модель болып табылады.
Қолма-қол қаражаттарды басқару мәселелері, соның ішінде Баумель және
Миллер- Орра модельдерін қолдану, тек қана консервативті және компромисті
бағдарламаларда ғана тиімді.
Айналым капиталын басқарудағы анағұрлым қиын проблема болып
қаржыландырудың балама көздерінің оптималды пропорциясын анықтау табылады.
Осы жағдайда, шетел тәжірибесіне сәйкес менеджер келесідей аспектілерді
есептеуі керек.
-шығындар (қаржылық көздер құны)
-заемдық көздерді қамтамасыз етуге байланысты төлемдерді уакқытылы төлеу
-майысқақтың (бірнеше көздері қолдана білу мүмкіндігі мен жеделдігі)
Фирманың несие қабілетілігі неғұрлым төмен болса, соғұрлым қысқа
мерзімді қаржыландыру көлемі аз болады.

Бақылауға арналған сұрақтар:
1. Баламалы теориялар. Баға белгiлеу төрелiгi теориясы.
2. Опциондарга баға белгiлеу теориясы. Кауiп астындағы құн.

5 тақырып. Операциялық тұтқаның нәтижесi. Фирманың ағымдағы шығындарын
басқару

Практикалық сабақтар:
1. Шығындардың сыныптамасы. Залалсыздығын талдау, залалсыздық графигi.
2. Сату бiрлiгiндегi залалсыздық нүктесiн есептеу және ақша түрiнде,
жоспарлы операциялық пайданы есептеу.

Жұмыстың мақсаты:
Операциялық рычаг түсінігін білу, операциялық рычагқа әсер етуші күшін
есептеу формуласын білу. Есеп шығару. Қаржылық рычаг тиімділігінің
түсінігін білу. Өндірістік және қаржылық рычаг ұштастырылу тиімділігінің (с
опряженный эффект) деңгейін анықтауды білу. Есеп шығару.

Бақылау сұрақтары:
1. Операциялық тұтқа. Операциялық тұтканың күшi.
2. ДОЛ және iскерлiк тәуекел. ДОI және iскерлiк (операциялық) тәуекел.

6 тақырып. Қаржы тұтқасының нәтижесi. Қарыз каражаттарын тарту саясаты.
Практикалық сабақтар:
1. Қаржы тұтқасы. Парыздык нүктесi.
2. Қаржы тұтқасының күшi.
3. ДҒЛ және қаржылық тәуекел.

Жұмыстың мақсаты:
Қаржылық рычаг тиiмдiлiгi түсiнiгiн, қаржылық тәуекел және каржылық
рычаг күшi, кәсiпкерлiк (өндiрiстiк) тәуекел» түсiнiгi. Қаржылық және
операциялық рычаггардың концепциясын талдау.

Бақылауға арналған сұрақтар:
1. Фирманың жиынтық тәуекелi.
2. Фирмалардың салыстырмалы iскерлiк тәуекелiнiң өлшемi.
3. Жиынтық тұтқаның күші.

7 тақырып. Капитал құрылымының теориясы: Модильяни- Миллер Үлгісі; ымыралы
үлгілер.

Практикалық сабақтар:
1.Капитал кұрылымының теориясы. Модильяни-Миллер үлгiлерi.
2.Нарықтык тәуекел контексiндегi өндiрiстiк және каржылық тәуекелдер.
3.Модильяни-Миллер үлгiсi мен Миллер үлгiсiн сынау.
4. Каржылык киындықтармен байланысты шығындар және агенттiк шығындар.
Ымыралы Үлгiлер.

Жұмыстың мақсаты:
Капитал құрылымының теориясы; Модильяни-Миллер үлгісі; ымыралы үлгілері ,
капитал құрылымының теориясы: Модильяни-Миллер үлгілерімен танысу. Нарықтық
тәуекел контекстіндегі өндірістік және қаржылык тәуекелдер, Модильяни-
Миллер үлгісі мен Миллер үлгісін сынау.
Қаржылық қиындықтармен байланысты шығындар және агенттік шығындары, ымыралы
үлгілер, капиталдың оңтайлы құрылымы, капиталдың мақсатты құрылымы,
фирмалар арасындағы капитал құрылымының түрлендірмесін (вариациясы)
талдау.

Бақылау сұрақтары:
1. Капиталдың оңтайлы құрылымы.
2. Капиталдың максатты құрылымы. Фирмалар арасындағы капитал
құрылымының түрлендiрмесi (вариациясы).
3.Баланстық бағалаудың нарықтық бағалаумен салыстырмалылығы.
4. Капиталдың құрылымы және бiрiгуi.

8 тақырып . Дивиденттiк саясатты басқару.

Практикалық сабақтар:
1. Дивиденттер немесе капиталдың өсiмiнен табыс- инвестордың
артыкшылығы.
2. Артыкшылықты дивидендтердiң үш теориясы. Дивидендтердiң тұрактылыгы.
3. Практикада дивидентiк саясатты калыптастыру. Дивиденттердi қайта
инвестициялау жоспары.
4. Акцияларды сатып алу.
5. Дивидендтердi акциялармен төлеу және акцияларды бөлшектеу

Жұмыстың мақсаты:
Капитал құрылымын басқару сияқты дивиденттік саясат та компанияның
капитал нарығындағы орнына біршамам әсер етеді, әсіресе акция бағасының
қозғалысына. Дивиденд өз кезегінде акционерлердің ақшалай табысын құрайды
және белгілі-бір денгейде олар акцияға салынған ақшаларымен коммерциялық
ұйым сәтті жұмыс істеп жатқандығының белгісі болып табылады. Есептілік
периодында пайданы бөлудің қарапайым сызбасын келесідей түрде көрсетуге
болады: табыстың бір бөлігі дивиденд түрінде төленеді, ал қалған
бөлігі компания активтеріне реинвестияланады. Табыстың реинвестицияланған
бөлігі компания қызметтің қаржыландырудың ішкі көзі болып табылады,
сондықтан дивидентік саясат компаниямен тартылатын сыртқы қаржыландыру
көздерінің көлеміне біршама ықпал етеді.
Табысты реинвестициялау – біршама қолданбалы және өз қызметің кеңейтіп
жатқан компанияны арзан қаржыландыру формасы. Сонымен қатар, оның кең
көлемінде таратылуының басты мақсаты осы. Осылай, ағылшын ғалымдардың
жүргізілген зертеулерінде келтірілген. Соңғы уақытта өндіріс, қайта бөлу,
құрылыс, көлік салаларында қызмет атқаратын Лондон биржасында тіркелген 402
компанияның жаңа инвестициялық жобаларының 91% табысты реинвестициялау
арқылы жүзеге асырылған. Реинвестициялық табыс жаңа акцияны шығару
барысында орын алатын қосымша шығындардан құтылуға мүмкіндік береді, тағы
бір маңызды артықшылығы компания иесі жағынан қызметіне бақылау жасаудың
қалыптасқан жүйесінің сақталынуы, себебі мұндай жағдайда акционер саны
өзгермейді деп айтуға болады.
Теоретикалық ұсыным бойынша дивидендтік саясатты тандау 2 көзделген
сұрақты шешуді көздейді.
Дивиденд көлемі акционерлердің жиынтық байлығының өзгерісіне әсер
етеді ме?
Иә болса, онда оның оптималды көлемі қандай болуы керек? Бірінші
сұраққа жауап алу қиын емес – компания капиталы құрылымын басқару сияқты
оның иесінің ауқаттылығының өзгерісіне біршама әсерін тигізеді.
Күтілетін дивиденд неғұрлым көп болса, оның өсімінің темпі неғұрлым
жоғары болса, акцияның теоретикалық құны соғұрлым жоғары болады. Акция
құнының жоғарлауы акционерлердің әл-ауқатының өсуіне тең болады.
Сондықтан уақыт бойынша дивиденд көлемін өсірудің мақсаттылығы жоғары
екендігі туралы қортынды жасауға болады. Дегенмен, мұндай қортынды аса
түзу сызықты, себебі мұны кішкене өзгелеу ойластыру керек.
Біріншіден, классикалық мазмұнда дивиденд төлеу компанияның осы
уақыт мезетінде өз қолданысында бос қолма-қол ақша қаражаттарында ие
деген мағынаны білдіреді, бірақ мұндай алғышарт көбінесе дұрыс емес және
компанияның қолма-қол ақша қаражаттарына зәру көздері жиірек кездеседі,
сонымен қатар ол міндетті түрде қанағаттандырылмаған қаржылық жағдаймен
байланысты болады. Екіншіден, дивиденд төлеу табысты реқаржыландыру
мүмкіндігін төмендетеді, бұл ұзақ мерзімді перспектива позициясы бойынша
компания табысына кері әсер етуі мүмкін,яғни оның иесінің әл-ауқатына да.
Мұндай сызба бойынша мүдделі қарама-қарсы тұжырым пайда болады- көп
дивиденд тиімді емес.
Қаржы теориясында дивидендтік саясатының оптималды негізделуінің 3
түрі бар: дивидендтердің иррелеванттылық теориасы, дивидендтік саясаттың
маңыздылығы, салықтың дифференцияция теориясы.
Дивидендтің ирревантылық теориясын (dividend irrelevance theory) Ф.
Модильяни және М.Миллер негіздеген. Өздерінің 1961 жылы басылып шыққан
мақалаларында дивиденд көлемінің фирманың табысын генерациялану әдісімен
анықталытын акционерлердің жиынтық байлығының өзгеруіне әсер етпейтіндігін
дәлелдейді. Ол көпшілік жағдайда табыс қандай пропорцияда дивиденд
түрінде төленген және реинвестицияланғандығынан гөрі инвестициялық
саясаттың дұрыстығына тәуелді болады. Басқа сөзбен айтқанда, жалпы жалпы
фирма құнын көтеру факторы ретінде оптималды дивидентік саясатты алу
ұстаным бойынша дұрыс емес.
Модильяни мен Миллердің ой тұжырымдамасы мынадай. Егер компаниф Р
табысын алса және орташа мәнімен алғанда компанияда дәл осындай табыс
алатын IР жобасын инвестициялауға мүмкіндігі болса, онда ол мына
нұсқалардың кезкелгенін таңдай алады:
а) табысты толығымен реинвестициялау
б) барлық табысты дивиденд түрінде төлеп, жобаны қосымша акция
эмиссиялау есебінен қаржыландыру.
в) табыстың бір бөлігін дивиденд түрінде төлеп, қаржылардың шығысын
қосымша акция шығару арқылы компенсациялап, жобаны екі көз есебінен
қаржыландыру: бөлінбеген пайда және акция эмиссиялаудан түскен кіріс
арқылы.
Инвесторлардың қызығушылығын білдіретін және олармен қаржылық
салымдар саласындағы шешімдерді қабылдау үшін қолданылатын ең негізгі
индикатордың бірі болып, дивидендтік (Кj) және капитализацияланған (Кс)
табыстылығы сомасымен көрсетілетін жалпы табыстылық болып табылады. Осы үш
нұсқаның кез-келгенін тандағанда да ол жалпы табыстылық денгейін
өзгертпейді, тек қана оның құрылымының өзгеруіне алып келеді: мысалы,
бірінші жағдайда акционер барлық табысты дивиденд ретінде алады, яғни Р
табысының бөлігі ретінде Кс қосылғышы 0-ге тең. Солай, осы нұсқалардың
әрқайсысы инвесторлар үшін біркелкі.
Өз теориясын дамыту мақсатында Модильяни мен Миллер дивидендті
қалдықтық принцип бойынша есептеуді ұсынды. Осы ұсыныстарын негіздей келе,
олар компания алдында тұрған негізгі мақсатқа жетуін анықтайтын дұрыс
инвестициялық саясаттың басымдылығын тағы да көрсетеді. Сол үшін
қимылдардың тізбегі келесідей болуы керек:

а) капитал салымының оптималды бюджеттін құру және инвестицияға талап
етілген сома есептеледі.
б) көздердің мақсаттылық құрылымын ұстап тұру және пайданы
реинвестициялау есебінен қаржыландырудың максималды мүмкін шартында
инвестициялық портфелі қаржыландыру схемасын анықтау.
В) инвестициялау мақсатында барлық пайда қолданылған жағдайда ғана
дивиденд төленеді.
Осылайша, дивидендті саясаттың оптималдылығы тек қана табысты әсерлі
реинвестициялау үшін барлық мүмкіншіліктерді талдағаннан кейін дивидендті
белгілеу және осының есебінен барлық тиімді инвестициялық жобаларды
қаржыландыру. Егер барлық табысты мақсатты түрде реинвестициялауға
қолдансақ, дивиденд мүлдем төленбейді, керісінше, егер компанияда тиімді
инвестициялық жобалар болмаса, онда табыс толығымен дивиденд төлеуге,
жұмсалады.
Модильяни мен Миллер көзқарасы бойынша, барлық тиімді жобалардың
табысы есебінен қаржыландырғаннан кейінгі жай акциялардың дисконтталған
бағасы қосылған қалдық принцип бойынша алынған дивиденд жалпы сомада
бөлінгенге дейінгі акция бағасына тең болады. Басқа сөзбен айтқанда,
төленген дивидендтер сомасы шамасымен қаржыландырудың қосымша көздерін
мобилизациялау үшін жұмсалған шығындарға тең болады. Дәл осы арқылы
дивидендтік саясаттың фирманың нарықтық құнына қатысты иррелвантылық
көрінеді.
Модильяни мен Миллердің теоретикалық жұмыстары жұмысшылармен басқа да
ғалымдардың қатаң сөгіске ұшырады. Қарсылықтары ең алдымен иррелевантылық
теориясындағы алғышарттардың шындыққа жанаспайтындығын көрсетті. Шынымен
де, инвестор қандай түрде оның байлығы өсетіндігін (дивиденд, әлде капитал
өсімінің табысы жағдайына индиферентті болуы мүмкін емес, себебі, көптеген
елдерде дивиденд капитализациядан түскен табысқа салынатын салық әртүрлі
ставка бойынша жүргізіледі, капиталды қосыша қосымша бағалы қағазды шығару
есебінен тарту эмиссиялық шығындары болған жағдайдағы реинвестициялық
пайдамен салыстырғанда қымбаттырақ болады. Сонымен қатар дивиденттік
саясаттың ақпараттық хабарламасынан мазмұны туралы ипопизасын елемеуге
болмайды, себебі, байқалғандай дивиденд көлемінің қысқаруы акция бағасының
төмендеуіне әкеледі, ал көлемінің ұлғаюы - бағаның өсуіне әкеледі.
Осы факторда жақтай отырып, Модильян және Миллер оны кішкене өзгешерек
түсіндіреді. Ол былай түсіндіріледі, дивидентті төлеу қатынасына келсек,
онда компания басшылары оны орындауға белгілі бір консерватизм және
тұрақтылық принципіне аса қызғанышпен сақтайды. Сондықтан төленетін
дивиденттің көлемінің күтпеген жерден тез өсіп кетуі бұл компанияның даму
тенденцияларының сәтті екенін көрсетуі және оның басқару персоналдары
алдағы уақытта тұрақты жоғары табысты күтеді. Басқа сөзбен айтқанда, жақсы
перспективаларды күтудегі ағымдағы емес дивиденттік саясат осы компанияның
акцияларына деген сұранысты өсіретін бірден-бір аргумент.
Екінші көзқарасты жақтаушылар - Модильяни –Миллер теориясына қарсы
шығып, дивиденттік саясат акционердің жиынтық байлығының көлеміне тікелей
әсер етеді деген ойды жақтады.Бұл бағыттың негізгі өкілдері болып М.Гордан
және Дж.Линтнер саналады.Осы көзқарас жайлы бірінші мақалалар 50 жылдың
екінші жартысында шығарыла бастады. Гордан мен Линтер теориясы «Қолдағы
шымшық» деген атауға да ие. Себебі инвесторлар тәукелді азайту принципіне
сүйеніп, әрқашан болашақта болатын потенциялды табыстан гөрі ағымдағы
дивидентті қалайды, соныны ішінде акционерлік капиталдың мүмкін болатын
өсімі. Сонымен қатар, ағымдағы дивиденттік төлемдер инвесторлардың осы
компанияны инвистициялаудың тиімділігімен мақсаттылығына қатысты
сенімсізділігінің денгейін төмендетеді, согл арқылы дисконттау коэфиценті
ретінде қолданылатын инвестициялық капиталға деген ең төмеңгі табыс бөлісін
оларды қанағаттандырады. Бұл жағдай акционерлік капиталдың нарықтық құнының
(Fk) өсуіне алып келеді.керісінше, дивиденттер төленбейтін жағдайда
инвесторлардың сенімсіздігі артады, акционерлерге тиімді болатын табыс
азаяды. Бұл акционерлік капиталдың нарықтық құнының азаюына алып келеді, ал
бұл өз кезегінде акционерлердің ауқаттылығын төмендетеді.
Сонымен Гордан және Линтер теориясының негізгі қорытындысы
мынанадай:жалпы табыстылық формуласында дивиденттік табыс алатын орны өте
маңызды, себебі дивидентті төлеуге бағытталған табыс бөлігін өсіру арқылы
табысты өсіруге болады.
Дивиденттік саясатқа әсер ететін тағы басқа формальды және формальды
емес, обьективті және субьективті сипаттағы жағдайлар бар. Соның ішіндегі
маңыздыларына тоқталатын болсақ:
1) Құқықтық сипаттағы шектеу. Меншікті капиталы 3 бөлімнен тұрады:
акционерлік капитал, эмиссиондық табыс және бөлінбеген пайда. Көптеген
елдерде заң бойынша екі сызба рұқсат етілген – дивидентті төлеу үшін
тек пайда ғана жұмсалады немесе пайда мен эмиссиондық табыстан
төленеді.
АҚШ пен Ұлыбританияда дивиденттік саясатқа қатысты үш жалпы ереже бар:
А) Таза табыс ережесі
Б) Капитал эзозиясы ережесі
В) Төлем қабілеттілік ережесі
Бірінші ережеге сәйкес дивиденттер тек қана өткен уақыттағы немесе
ағымдағы табыстан төлене алады. Бұл ереже АҚШ пен Ұлыбританияда әртүрлі
жүргізіледі.
Британдық заңға сәйкес эмиссиялық табыс бөлінбейтін резервтер құрамына
кіреді және дивидент төлеуге қолданыла алмайды, ал АҚШ-та мұндай шектеулер
жоқ, бірақ жарғылық капиталға тиісуге болмайды.
Екінші ереже біріншіге ұқсайды, яғни ол ереже бойынша жарғылық капитал
есебінен дивидент төлеуге рұқсат етілмейді.
Үшінші ережеге сәйкес компанияның төлем қабілеттілігі жоқ болса (Яғни
міндеттеме сомасы активтер сомасынан артық болса).
2) Келісім шарт сипатындағы шектеу. Коптеген елдерде төленетін
дивиденттер көлемі арнайы келісім шарттармен реттеледі, сонымен қатар
коммерциялық ұйым ұзақ мерзімді сауда алған жағдайда. Осындай қарызды
өтеу үшін келісім шартта бөлінбеген пайданың одан төмен түспейтін
көлемі және реинвестицияланатын табыстың минималды пайыз мөлшерлемесі
көрсетіледі.
3) Жеткіліксіз өтімділікпен байланысты шектеулер. Жоғарыда көрсетілгендей
ақшалай түрде дивиденттер тек қана егер компанияның есеп айырысу
шотында ақша қаражаттары жеткілікті болған жағдайда ғана төленеді.
Теория жүзінде коммерциялық ұйым дивидент төлеу үшін несие алуына
болады, бірақ бұл көп жағдайда мүмкін емес, сонымен қатар бұл қосымша
шығындарға алып келеді.
Көптеген компаниялар, әсіресе даму сатысындағы, өзінің өндірістік
қуаттылығын арттыру мақсатында қаржылық көздерді іздеу проблемасы
туындайды. Қосымша қаржы ресурстары ірі көздері жоғары темппен дами келе
жатқан компанияларға – қосымша өндірістік қуаттылықтар алу ұшін және де өсу
темпі аса жоғары емес компанияларға материалдық –техникалық базасын
жақсарту қажет. Бұл жағдайларда компаниялар көбінесе дивиденттік төлемдерді
азайтады.
4) Акционерлердің қызығушылығымен байланысты шектеулер. Жоғарыда
көрсетілгендей дивиденттік саясаттың негізінде жалпыға белгілі
қаржылық басқарушылық принципі- акционерлердің жиынтық табысын
максимализациялау принципі жатыр. Оның көлемі алынған дивиденд мөлшері
мен акция құнының курстық өсу сомасымен алынады. Сондықтан
дивиденттердің оптималды мөлшерін анықтағанда компания директорлары
мен акционерлер дивиденттің көлемі жалпы компания құнына қалай әсер
ететіндігін анықтау керек.
Дивиденттер мөлшеріне және акционерлердің қызығушылығын жақтайтын тағы
басқа жағдайлар бар. Сонымен, егер капитал нарығында инвестициялық
жобаларға неғұрлым жоғары табыс нормасымен қатыса алуға мүмкіндік болса,
онда оның акционерлері жоғары дивидент үшін дауыс бере алады. Бұл жағлдайда
акционерлер арасында да қарама қайшылықтар тууы мүмкін. Мысалы, неғұрлым
бай акционерлік салық төледен азайту мақсатында табысты реинвестициялауды
талап етсе, кейбіреулері басқа да ұсыныстарды талап етуі мүмкін.
5) Ақпараттық –жарнамалық сипаттағы шектеу нарықтық жағдайда компанияның
дивиденттік саясаты туралы ақпараттар толығымен сарапшылар,
менеджерлер және брокерлермен қадағаланып отырады. Дивидент төлеудегі
үзілістер, компанияда орын алған кез-келген қолайсыз ауытқушылықтар,
осы компания акцияларының нарықтық құнының төмендеуіне алып келеді.
Сондықтан коммерциялық ұйым үнемі коньюктураның мүмкін
ауытқушылықтарына қарамастан дивиденттік саясаттың неғұрлым тұрақты
денгейінде ұстап тұруы қажет. Дивиденттік саясат тұрақтылық денгейі
көптеген акционерлер үшін осы компанияның қызметінің сәттілігін
анықтаудың өзіндік индикаторы рөлін атқарады.
Дивидентті төлеу тәртібі
Дивидент түсінігі компания табысының бір бөлігін акция иеленушілерге
төленуі ретінде қабылданады.
Қолданыстағы нормативтік құжаттарға сәйкес, дивидент дегеніміз
акционерлік қоғамның акционерлеріне олардың құзырындағы акция санына сәйкес
төленетін таза табысының көлемі.
Дивидент ұлттық заңнамалармен реттелетін белгілі бір мерзімділікпен
төленеді. Мысалы, Германияда дивидент жылына бір рет төленді. Көптеген
елдерде дивидент төлеу стандартты түрде болады және бірнеше сатылардан
өтеді.
Дивидентті хабарлау күні- бұл директорлар кеңесі дивидентті төлеу
туралы шешімді қабылдаған күн,көптеген компаниялар оны қаржылық-ақпараттық
мақалаларда жариялайды.
Санақ күні- хабарланған дивиденттерді алуға құқығы бар акционерлерді
тізімін жазу күні. Мұндай тіркеудің қажеттілігінің басты себебі
бағалы қағаздар нарығындағы акция айналысымен байланысты акционерлер құрамы
үнемі өзгеріп отырады. Тіркеу күндері көбінесе дивидентті төлеу алдында 2-4
апта бұрын жүргізіледі.Кімнің дивидент алуға құқылы екенің анықтау үшін
экс-дивиденттер мерзімі белгіленеді. Осы мерзімге дейін акцияны сатып алған
тұлғалар мұндай құқыққа ие болмайды. Экс-дивиденттік күн дивидент
төленгенге дейінгі 4 күн бұрын белгіленуі мүмкін. Төлеу мерзімі
акционерлер дивиденттік төлемді алуға мүмкіндігі бар күн.
Ресей заңдарына сәйкес акционерлік қоғамдар дивидент төлеуді квартал
бойынша, жарты жылда немесе бір жылда 1 рет төлеуіне болады. Аралық
дивиденттерді төлеу туралы шешім акцияларды формасы мен көлеміне
байланысты директорлар кеңесінің ( бақылау кеңесінің қабылдануы
мүмкін). Осыған ұқсас шешімдер жылдық дивиденттер бойынша директорлар
кеңесінің нұсқуымен акционерлердің жиналысында қабылдануы мүмкін.
Жылдық дивиденттердің көлемі директорлар кеңесі ұсынған көлемі мен
аралық дивиденд көлемінен жоғары болмады және аралық дивиденд көлемінен
төмен болмауы қажет. Осыдан, көріп отырғанымыздай, дивиденд төлеу фактін
анықтағанда директорлар кеңесі маңызды ролі ойнайды.
Артықшылығы бар акция иелеріне төленбеген немесе толығымен төленбеген
жағдайда, олар осы дивиденд толығымен төленгенге дейін акционерлер
жиналысында дауыс беру құқығына беру ие болады.
Қоғам төлем туралы шешімдерді (дивидендтерді хабарлау) келесі
жағдайларда қабылдай алмайды:
А) қоғамның жарғылық капиталы толығымен төленбегенде ;
Б) қоғам меншігін толық көлемінде сатып алмағанда;
В) дивиденд төлеу уақытында қоғам банкротқа ұшыраса немесе оны
төлегеннен кейін
Г) қоғамның таза активтерінің құны оның жарғылық капиталы мен
резервтерін қоры қосындысы сомасынан келе болмауы қажет.
Көптеген елдерде, сонымен қатар Ресейде де дивиденд көлемі салықтарды
есептеусіз хабарланады. Дивиденд акцияның номиналдық құнына процент ретінде
немесе бір акцияға ұлттық валюта түрінде белгіленеді. Дивидентер ақша
түрінде немесе жарғыда белгіленуі бойынша басқа да мүлік (акция, облигация
және тауар) түрінде төленуі мүмкін. Дивидендті акционерлік қоғам немесе
агент – банк төлеуі мүмкін. Дивиденд чектермен, төлем тапсырысымен немесе
пошталық аударымдармен төленеді. Төленбеген және алынбаған дивидендтер
бойынша пайыз белгіленбейді.
Дивидендтік төлем түрлері және оладың көздері.
Дивидендтік төлем көзі - өткен жылдағы қоғамның таза пайдасы, ал
артықшылығы бар акциялар бойынша дивидендтер төлеу үшін арнайы қорлар
құрылуы мүмкін. Сондықтан теория жүзінде коммерциялық ұйым ағымдағы
дивиденттер бойынша есеп беру периодындағы табыстан артық болатың
соммадағы жалпы төлемді төлей алады. Бірақ базалық нұсқа болып ағымдағы
уақыттың таза пайдасын бөлу табылады. Заң бойынша дивиденд төлеу үшін өткен
жылдың бөлінбеген пайдасын пайдаланбау туралы айтылмағандықтан,
директорлар кеңесінің жауапкершілігін артырады.
Акционерлерде есептік кезеңдегі таза пайданы белгілеу бағытында да
тұрақты болуы керек, яғни 1 жыл өткеннен кейін өз ойын өзгертіп бұрын
реинвестицияланған табыстың бір бөлігін дивиденд ретінде төлеуге болмайды.
Бұл шектеу белгілі-бір денгейде меншік иелерінің құқықтарын бұзады, яғни
меншік қаражаттарын бұзады қолдану мүмкіндігіне қатысты. Бухгалтерлік
есепте және кейбір нормативтік құжаттарда анық немесе жанама түрде
"резервтік капитал"және"резервтік қор" ұғымдарын атап өтеді. Резервтік
капитал ашық акционерлік қоғамдарда міндетті түрде құрылады, сонымен
қатар оны қолдану бағытты заңда белгіленген, әсіресе ол дивиденд төлеуге
қолданылмайды. Дегенмен, қоғам артықшылығы бар акциялар бойынша
дивидендтерді төлеуге қолдану үшін таза пайданың есебінен
арнайы(резервтік)құруы мүмкін. Кез-келген компанияның таза табысының
көлемі үнемі ауытқып тұрады және ол шығынмен де шығуы мүмкін. Кез-келген
жағдайда, дивиденд мөлшерін белгілеу туралы шешім қабылдау оңай іс емес.
Біріншіден, нарық жағдайында өндіріс қуаттылығын кеңейту мүмкіндігі бар
немесе жаңа инвестициялық жобаларға қатысу мүмкіндігі бар. Екіншіден,
дивидендті төлеу тұрақсыздығы немесе оның тез өзгеруі акция құнының
курсының төменденуіне әкеледі.
Дивидендтік саясаттың қосымша аргументеріне "клиентура эффектісі" деп
аталатын феноменді жатқызуға болады. "Клиентура" деген ұғым дәл осы
компанияға қызығушылық тудырған жиынтық инвесторларды білдіреді.
Табысты бөлудің қалыптасқан алгоритіміне келетін болсақ, әлемдік
тәжірибиеде дивиденд төлеудің көп түрі ойлап табылған.
Пайданы бөлудің тұрақты пайыздық методикасы.
Таза табыс артықшылығы бар акциялар (Дтм) бойынша дивиденд төлеуге
жұмсалатыңдығы белгілі және табысқа жай акциялардың иелері де (Ксs) қол
жеткізе алады. Соңғысы, өз кезегінде акционерлер жиналысында жай акциялар
бойынша дивиденд төлеу және бөлінбеген пайда (RP) талқыланып, шешіледі.
Дивидендтік саясатты сипаттайтын негізгі аналитикалық көрсеткіш болып
"дивидендтік шығыс" коэффициенті табылады.
Табысты бөлудің тұрақты пайызының дивиденттік саясатты дивидендті
төлеу коэффициенті мәнінің өзгермеуін болжайды, басқа сөзбен айтқанда
фирма оның мақсатты мәндерімен бағдарланады:
Дсs= K%=const.
Бұл жағдайда, егер коммерциялық ұйым жылды шығынмен аяқтаса онда
дивиденд мүлдем төленбеуі мүмкін.
Бұл бағыттың негізгі артықшылығы болып жай акциялар бойынша дивиденд
мөлшерінің айтылғандай мұндай ауытқушылықтар акцияның нарықтық құны
төмендеуіне әкеледі. Әйтсе де мұндай дивидендтік саясатты кейбір фирмалар
қолданғанымен, көпшілік теоретиктер мен практиктер бұл әдісті қаржылық
менеджмент облысында қолдану ұсынбайды.
Тіркелген дивидендтік төлем методикасы. Бұл саясат акцияға дивиденті
өзгермейтін мөлшерде ұзақ мерзімге созылатын уақыт аралығында тұрақты төлеп
туруды ұсынады. Егер фирма сәттілікпен дамып келе жатса және кейбір
жылдарда акция табыстылығы тұрақты және белгілі деңгейден өспесе, онда
дивиденд мөлшері жоғары болуы мүмкін, яғни бұл екі көрсеткіштердің
арасында белгілі бір байланыс бар. Берілген методика белгілі-бір деңгейде
психиологиялық фактордың әсерін азайтып, акция бағасының курстық
ауытқушылықтарын жаңартуға мүмкіндік береді.
Кепілдікпен минимумды және экстра – дивиденттерді төлеу методикасы.
Бұл методика алдағы методиканың дамушысы болып табылады. Компания тұрақты
тіркелген дивидендтерді төлейді, бірақ сәтті қызмет жағдайында,
акционерлерге қосымша экстра-дивидендтер төленеді. Экстра ұғымы тұрақты
дивидендтерге есептелген премияны білдіреді және ол 1 реттік қолдану
сипатында болады, яғни оны келесі жылда беруге етпейді. Сонымен қатар,
бұл жерде премияның психологиялық әсерін де ескеруді ұсынады – ол өте жиі
төленбеуі керек, себебі бұл жағдайында ол күтілетін болады да экстра –
дивиденд өз құндылығын, мазмұның жоғалтып алады.
Қалдықтық принцип бойынша дивиденд төлеу методикасы.
Бұл методика Батыс елдерде көп тараған болып саналады. Бұл методика
бойынша дивиденттер компанияның барлық инвестициялық сұраныстары
қанағаттандырылғаннан кейін ең соныңда төленеді. Осы бойынша іс-әрекеттің
орындалу тәртібі белгілі.
А) капиталдың оптиталды бюджеттін құрайды.
Б) бюджетті орындау үщін қажетті қаржылық көздерінің оптималды
құрылымын анықтау.
В) дивидендтер тек қана инвестицияны қаржыландырумен сұралмаған
табыс қалған жағдайда ғана төленеді.
Дивидендті акциямен төлеу методикасы
Бұл формада есеп айырасу үшін акционерлер ақша акция пакетің
алады.Оны қолдану себептері әртүрлі болуы мүмкін.Мысалы, компанияның
белгілі-бір проблемалары бар және оның қаржылық жағдайы тұрақсыз
болғанда,акционерлерді қанағаттандыру үшін компания деректоратты
қосымша акция ұсынады.
Екінші нұсқасы :компанияның қаржылық жағдайы тұрақты, ол жылдам
темппен өсіп келеді, сондықтан оның дамуына қосымша қаражат қажет олар
компанияға бөлінбеген пайда ретінде түседі.
Сонымен қатар қаражат көздерінің құрылымын өзгертуді қалаумен,
сәтті жұмыс атқаратың персоналды акциямен қуанту үшін де дивиденд
акция түрінде төленуі мүмкін.
Дивидендті акция түрінде төлеу бір уақытта жарғылық капитал мен
валюта балансын өсіруіне немесе валюталық балансын өсуруінсіз меншікті
қаражаттардың көздерін жай қайта болумен қатар жүруі мүмкін.
Экономикасы дамыған елдерде, көбінесе 2-ші нұсқасы қолданылады.Бұл
жағдайдай өткен жылдық бөлінбеген пайдасы және эмиссиондық табыстың азаюы
есебінен жарғылық капиталдың өсуіне әкеліп соқтырады.
Дивиденттік саясат және акция курсын реттеу.
Акцияның курстық бағасы және дивиденттік саясат бір-бірімен тығыз
байланысты, бірақ алдын-ала анықталған тәуелділік екеуінің арасында жоқ..
Тиімді дивидендтік саясаттың акцияның курстық бағасының ауытқуын
төмендететілгендігі туралы жоғарыда көрсетілген. Курстық баға түрлі
кездейсоқ факторлардың әсерінен қалыптасады. Қаржылық менеджментте
төленетің дивидендтерге әсерін тигізетін курстық бағаны жасанды реттейтің
кейбір әдістер жасалынған.
Оған бөлшектеу, консолидация және акцияны сатып алу жатады.
Акцияны бөлшектеу методикасы
Акцияны бөлшектеу операциясы, тарылту деп аталады, дивидендті төлеу
формасына жатпайды, дегенмен ол дивиденд көлеміне де акцияның курстық
құнына да әсер етеді. Әдебиетте көрсетілген жағдайда акцияны бөлшектеу
акция өтімділігінің артуы ретіндегі компанияның капитализацияланған
құнының өсуіне әкеледі, сәйкесінше, потенциялды акционерлер саны жоғарлады.
Акцияны бөлшектеуді, көбінесе гүлденген компаниялар жүргізеді.
Көптеген компаниялар акцияларының бағасының кетуін болдырмауға тырысады,
өйткені ол акция өтімділігіне әсер етуі мүмкін. Бөлшектеу техникасы
келесідей осы операцияны жүргізуге акционерлерден рұқсат алғаннан кейін
директорат акцияның нарықтық бағасына байланысты бөлшектеудің анағұрлым
тиімді масштабын анықтайды: мысалы, ескі 1 акция орнына 2 жай акция шығару,
1 акциядан 3 жаңа акция шығару және т.б. Бұдан ары бағалы қағаздарды
ауыстыру жүзеге асырылады. Бұл жағдайда валюта балансы, сонымен қатар
меншікті капитал өзгермейді, тек қана жай акциялардың саны ғана артады.
Керісінше процедура да жүруі мүмкін, яғни бірнеше ескі акциялар 1 жаңа
акцияға айырбасталады. Бұл процесс акция консалидациясы деп аталады.
Акцияны сатып алу методикасы.
Меншікті акцияны сатып алу барлық елдерде рұқсат етілмеген , мысалы,
Германияда рұқсат етілмейді. Оның негізгі сбебі – компанияның жалпы
активтерінің көлемін асыра сілтеп өсіруді болдырмау. Ол баланс активінде
бейнеленуі есебінен жүргізілуі мүмкін.
Компанияның өз меншік акцияларын сатып алудың әртүрлі себептері болуы
мүмкін. Әсіресе, портфельдегі акциялар өз компаниясының жұмысшыларының
акционерлерге айналу мүмкіндігін береді, компания иелерінің санын азайту
үшін т.б.. Белгіленген денгейде бұл операция акционерлердің жиынтық
табысына әсер етуі мүмкін.

Бақылау сұрақтары:
1. Дивиденттер немесе капиталдың өсiмiнен табыс- инвестордың артыкшылығы
неде?
2. Артыкшылықты дивидендтердiң үш теориясы айтып беріңіз.
Дивидендтердiң тұрактылығы мен практикада дивидентiк саясатты
калыптастыру жүзеге қалай асады?
3. Дивиденттердi қайта инвестициялау жоспары, акцияларды сатып алу жайлы
айтып беріңіз.

9 тақырып. Капиталдың құны.
Практикалық сабақтар:
1. Капиталдың құрамдас бөліктері және олардың құны.
2. Капиталдың құрамдас бөліктері және олардың құны.
3. «Қарыз капиталы» деректесінен құны деректемесі.
4. «Артықшылықты акциялар» деректемесінің құны. Капитал безбенделген
құны.
5. Капиталдың шекті құны.

Жұмыстың мақсаты: Кез келген компанияның қызметі көптеген
факторларға, соның ішінде материялдық сипаттағы, тәуелде болады. Өндірістің
негізгі 3 факторы бөлініп шығады: капитал, табиғи ресурстар, жерді қосқанда
және еңбек ресурстары. Бұлар өндіріс факторлары б.т, сәйкесінше олардың
өндірісте қолданушы осы ресурсты таратуға байланысты пайда болатынын
шығындармен байланысты (дивидент, пайыз, еңбекақы). Бұл ресурстардың
салыстырмалы пайдалығы әртүрлі бағалануы мүмкін. Көбінесе ол бағалау кімнің
ұстанымы бойынша жүргізілетіндігіне тәуелді болды. Ол мемлекет, компания
ұстанымы бойынша басты рольді қаржы ресурстары ойнайды. Сондықтан да
қаржылық менеджментте капиталды бағалауға және оның құралу көздеріне
арналған бөлімі негізгі орынды алады.
Кез-келген коммерциялық ұйым ағымдағы операцияларын жүргізу үшін де
өзінің қызметтің қаржыландыру үшін ақша қаражаттарын қажет етеді. Белгілі
бір тұрақты формасында болу ұзақтығына байланысты компания активтері,
олардың пайда табу көздері сияқты ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімді болып
бөлінеді.
Қаржыландыру көздерінің бірін немесе екіншісін тартуы компанияның
белгілі бір шығындарымен байланысты: акционерлерге дивидент төлеу керек,
банктерге несие белсені үшін пайызда, ал инвесторларға инвестиция салғаны
үшін пайыз, т.б. Төленуге тиісті жалпы қаражаттар соммасын және процентпен
көрсетілген белгілі бір қаржылық ресурстар көлемі капитал құны (cost of
capital) деп аталады. Ережеге сәйкес ағымдағы активтер қысқа мерзімді
қаражат көздерімен, ал ұзақ уақыт қолданылатын қаражаттар – ұзақ мерзімді
көздер арқылы қаржыландырылады. Осыған сәйкес қаржы тарту бойынша
шығындардың жалпы соммасы оптимизацияланды.
Жоғарыда көрсетілгендей, нарықтық экономиканың терминалогиясы
көптеген бөлімдер бойынша тұрақталған жоқ. Әсіресе, отандық әдебиеттерде
қарастырылып отырған түсініктің басқа да атауларын кездестіруге болады,
дәлірек оны капитал "бағасы" немесе капитал "құндылығы" деп те атайды. Осы
аталған атаулардың барлығы да шарты және кемшіліктері жоқ дейге болмайды,
себебі бұл жағдайда капиталдың өзіндік құны туралы айтқан жөн.
Капитал құны деген терминді алған дұрыс деп біз келесі аргументерге
байланысты шештік.
Ең алдымен берілген көрсеткіштің атауы оның шығындық табиғатын көрсету
керек, себебі бұл мәжбүрлі шығындар (нақты немесе потенциялды).
Құндылық термині шығындық емес, табыстық сипатта болғандықтан, оны бұл
жерде қолданған орынсыз. Ал енді "баға" және "құн" терминдерінің ішіндегі
тандауға келетін болсақ, біз олардың арасындағы 8 бөлімде (қаржылық
активтерді бағалау әдістерін қарастырған бөлімінде) көрсетілген қатынастар
негізінде тоқталдық.
Шығынымен де кез-келген шығындардың көздері мен оларды сақтау қатынасы
құбылмалы және стохастикалы: көп жағдайда олар шарты түрде ғана бағалануы
мүмкін,әсіресе әңгіме барлық көздерге қатысты жиынтық баға туралы болса.
Басқа жеке көздер туралы айтатын болсақ ,онда нарық конъюктурасына және
қызметтің сәттілігіне тәуелді кейбір жай акциялар және бөлінбеген пайда
сияқты көздерінің құны өзгеруі мүмкін, яғни шығындардың салыстырмалы
бағалауы көпмәнді және басқа көздерге қатысты біршама шарты болады.
Осыған байланысты банктен несие алу кезінде оның ұсынатын пайыздық
ставкасын дәл табу мүмкін емес , себебі ол банк саясаты немесе қарыз
алушының несие қабілетіне байланысты біршама өзгеруі мүмкін . Осындай
себептерге байланысты ұйымның шығынын болжау да, облигациялық заемды
жақтау да стохастикалық.
Қаржылық менеджер үшін капитал құрылымы немесе белгілі бір көзді
сақтап тұруға арналған шығындар көрсеткіші апорестиорлық бағалау
позициясымен салыстырғанда априорлық бағалау позициясының мәні зор .
Пайда болған шығындар белгілі бір мән-мағынаға ие екені сөзсіз, бірақ
осындай бағалаудың ең басты арнамы – компания даму перспективалары
позициясы бойынша шекті (моржинальды) көлемін есептеуге негіз болу. Егер
екі сарапшыға бір фирманың орташа есептік капитал құнын бағалап беруді
ұсынсақ, онда олардың бағалары әр түрлі болады..Осы барлық оргументтер
«капитал құны» терминін қолданған ең орынды екенін көрсетеді.
Жоғарыда көрсетілгенде «капитал» ұғымының да әр-түрлі интерпритациясы
болады. Осы бөлімде біз капитал ұғымы ретінде ұзақ мерзімді қаражат
көздерін аламыз,дәл осы көздер қатынасында есептеу алгоритмі көрсетіледі.
Капитал құны концепциясы капитал теорисының негізі болып табылады. Ол
тек қана қаржы көздерін бергендерге ақша төлемдерін төлеумен ғана
байланысты емес, сонымен қатар, өзінің нарықтық құнын жоғалтпау үшін ұйым
ұстап тұратын инвестииялық капиталдық тұрақтылығын «табыстылығының»
деңгейін сипаттады.
«Фирма капиталы құны», «капиталды бағалау», «фирма құны» сияқты т.б
ұғымдарды бір-бірінен ажырата білу қажет. Бірінші жағдайда, credsme
көздерінің спецификалық мінездемесі туралы айтылады. Мұндай мінездеме жеке
көрсеткішке қатысты немесе олардың жиынтығына қатысты берілуі мүмкін.
Мұндай жағдайда,капиталдың орташа құны ұғымы пайда болады. Екінші жағдайда
сөз әр-түрлі абсолютті құнды көрсеткіштер жөнінде боады, мысалы, меншікті
капиталдың баланстық немесе нарықтық бағалануы көлеміне, тартылған қаражат
көлеміне, фирма бағалаудың жиынтық құнына және т.б. байланысты.
Толығырақ бұл ұғымдарға осы бөлімнің соңында тоқталып, қарастырылады,
бірақ айта кететін бір жайт, олар сапалық жағынан ғана емес, сонымен қатар
сандық жағынан да тығыз байланысты. Солай егер компания инвестициялық
жобаға қатысса және оның табыстылығы капитал құнынан аз болса, онда
компания капитализацияланған құны осы жоба соңында азаяды. Сонымен, капитал
құны инвестициялық сипаттағы шешімдерді қабылдау теориясы мен
тәжірибиесіндегі ең маңызды элемент болып табылады. Қаржы көздері және
оларды өзгерту әдістері туралы 3,12 тарауларда неғұрлым тереңірек айтылып
кеткен, ал осы тарауда біз оларды басқарудың бір түрін ғана- қаражат
көзінің құнын қарастырамыз. Сонымен қатар бұл жерде әңгіме ең алдымен
мобилизациямен ұстап түруы тұрақты шығындармен байланысты болатын қаражат
көздері туралы болады. Капитал құнын анықтау өзіндік мақсат болып
табылмайды. Біріншіден бұл көрсеткіш компания қызметін ұзақ мерзімді
перспектива позициясынан сипаттайды. Солай меншікті капитал құнын
комерциялық ұйымның бірлескен қатысушы болуға мүмкіндігі бар потенциялды
инвесторларды тартудың көрсеткіші, кейбір қосымдық қаражаттар құны
коммерциялық ұйымның ұзақ мерзімді капиталды тарту мүмкіндігін сипаттайды
(мысалы,әр-түрлі компанияларда «облигациялық заем» көздерінің құны әр-түрлі
болуы мүмкін және бұл,әрине табыс пен пайда табуға өз әсерін тигізеді).
Екіншіден фирманың капиталының орташа өлшенген құны капитал құны-капитал
құю бюджетін құрудағы ең маңызды көрсеткіштердің бірі.
Кез-келген компания бір уақытта әр-түрлі көздерден қаржыландырылуы
мүмкін.
Берілген қаржы көздерінің әрбіреуінің құны әртүрлі болғандықтан,
коммерциялық ұйымның капитал құнын орташа арифметикалық өлшеуіш формуласы
бойынша есептеледі. Көрсеткіш процентпен көрсетіледі және ережеге сәйкес
жылдық мәліметтер бойынша есептеледі. Есептеудегі негізгі қиыншылық ол
белгілі қаражат көздерінен алынған капитал бірлігінің құның есептеумен
байланысты. Кейбір көздермен үшін бұл көрсеткішті оңай табуға болады
(мысалы банк несие құны), ал кейбір көздер үшін есептеу өте қиын болады
және дәл есептеп шығару мүмкін емес. Сонда да салыстырмалы талдау дәл
жүргізілуі үшін бұл шаманы жуықтап алуға да болады. Талдауды дәл жүргізу
өз қызметіндегі қаражатта аванстау эффектілігімен қатар оның өзіндік
инвестициялық саясатын жүргізуге маңызы зор.
Айта кететін бір жай, орташа арифметикалық өлшегіш формуласын қолдану,
белгілі-бір қиыстыруларды қатар қойылғандығын жорамалдайды. Әсіресе
есептеудің методолосиясы бойынша қатар қойылады. Осы жерде белгілі-бір
қиыншылықтар туындайды: есептеуді қандай базада жүргізу керек- салыққа
дейін немесе салықтан кейін. Бұл жағдайда барлық көздер бірдей болмайды.
Солай, девиденттер түскен пайдадан төмендейді, яғни меншікті капитал
көзінің құны салық төлегеннен кейінгі базамен есептелінеді. Керісінше,
тартылған капиталдың кейбір түрлері бойынша пайыз төлеу өзіндік құннан
алынады. Сондықтан тартылған қаражат мөлшеріне төленген қатысты пайыз
сомасы бұл жерде салық төленгенге дейінгі база негізінде есептелген
көрсеткішіне жатады. Сәйкесінше, осы екі көрсеткішті орташа арифметикалық
өлшегіш фомуласына енгізген методикалық тұрғыдан дұрыс емес. Осы
қайшылықты неғұрлым дұрыс түсіну үшін, мынадай жағдайды түсінуге болады,
яғни компания қосымша жүз мың руб. көмегіндегі қаржыны тарту қажет.
Компания мұны қосымша акция шығару арқылы немесе банктен ставка бойынша
ұзақ мерзімде несие алуы арқылы жасай алады деп ұйғарайық. Бірнеше,
жағдайды берілген қаржы көзін ұстап тұру үшін компания қатысты
шығындалады, яғни оның құны Ке дивидент денгейіне тең болады сондықтан да
олар салықтан кейінгі базамен есептелген. Екінші жағдайда қатысты шығындар
денгеі бір-біріне тең болады. Неғұрлым тиімді нұсқасын тандап алу үшін, әр
қаражат көзі бойынша қатысты шығындардың мәнәң салыстыру қажет. Бірақ 1 г
және Ке қатар қойылмайды. Капитал құны теориясында негіз ретінде салық
төленгеннен кейінгі құны алынады, ал көрсеткіштерді қатар қою түріндегі
алгоритмге келтіру оңай және келесідей болады:
Пайыздық өзіндік құнға жазылатындықтан, салықтан кейінгі базаға
келтіру осы көлемдегі салықтан есептелініп алынатың пайыз ды
төлеу бойынша жылдық шығындардың азаюына алып келеді.Капиталдың негізгі
суммасынан пайыз ретінде алынған көрсеткіш осы көздің капитал құны ретінде
қарастырылады.
Қаржылық менеджер әртүрлі себептер бойынша өз компаниясының капитал
білуі керек. Біріншіден, меншікті капитал құны инвесторлармен компания
қызметіне салынған қаражаттардың салымының қайтарылымының болып табылады.
Меншікті капиталды нарықты бағалауын анықтау үшін қолдануы мүмкін
(мысалы Гордон моделі көмегімен) күтілген табыспен дидентің мәнінің
өзгеруіне тәуелді фирма акциясының бағасының мүмкін болатың өзгерістерін
болжау.
Екіншіден, заемға алынған қаражаттардың құны төленген пайыздармен
көрсетіледі, сондықтан капиталды таратудың бірнеше нұсқаларының ішінен ең
тиімді мүмкіндікті таңдай алу қажет.
Үшіншіден, фирманың нарықтық құнын максимилизациялау , бұл басқару
персоналдарының алдында тұрған ең негізгі мәселе және бірінші
факторлардың әрекеті салдарынан іске асады,соның ішінде барлық қолданатың
көздердің құның минимилизациялау арқылы да бұған жетуге болады.
Төртіншіден, капитал құны инвестициялық жобаларды талдаудағы ең
маңызды факторлардың бірі болып табылады.
Капиталдың негізгі көздерінің құны.
Капиталдың негізгі 5 көзін бөліп көрсетуге болады. Олардың құның
фирмадағы капиталдың орташа есептік құнын есептеу есептеу үшін қажет:
банктік ссудалар мен займдар, облигациялық займдар,арнтықшылы бар
акциялар,жай акциялар, бөлінбеген пайыз. Бұл әр көздер әртүрлі құнға
ие,бірақ олардың құрылуы бірдей және жалпы түрде бұл барлығына белгілі осы
түптегі қаржылық ресурстағы сұраныс пен ұсынысқа байланысты өрмек тәріздес
модельмен түсіндіруге болады.
Теңдестік жағдайындағы нарық капитал көзінің құны осы нарықтық
қатысушыларының әсер етуінің салдарынан стихиялы түрде белгіленеді. АВ
қисығы осы типтегі капиталға деген ұсыныс қисығын көрсетеді, ұсыныс
неғұрлым көп болса, потенциялды қолданушы төлеуге келіскен баға соғұрлым
төмен болады. СД – 1 қисығы ол сұраныс қисығы, оның қолдануы ұсыныс
қисығының өзгеруіне қарама-қайшы болып келеді, яғни қаржы ресурстарына
деген сұраныс неғұрлым жоғары болса, осы ресурстарды сату үшін иелерінің
сұрап отырған бағасы соғұрлым төмен болады. Қисықтардың қиылысу нүктесіне
сәйке с келетін капитал құнының денгейі, осы уақыт мерзіміндегі капитал
нарығында белгіленген нарық позициясындағы ағымдағы және оптималды мәнін
сипатайды.
Заемдық капиталдың әртүрлі көздерінің құны.
Заемдық капиталдың негізгі элементтері банк ссудалары мен
кәсіпорындар шығарған облигациялар болып табылады. Бірінші элементтердің
құны табыс табыс салығын есептегеннен кейін қарастырылуы қажет.
Нормативтік құжаттарға сәйкес банктік ссудаларды қолданудағы пайыздар
өнімінің өзіндік құнына қосылады. Сондықтан осындай қаражат көздерінің бір
бірлігінің құны, банкке төленетін пайыздан аз болады.
Кәсіпорынмен алынатын шаруашылық субъектілерінің займдары қарызды
өтеу жоспарында банктік несиемен салыстырғанда бірталай айырмашылығы бар.
Шығындар құрамы тұралы жағдайларға сәйкес, мұндай займдарды қолданғаны үшін
төленетін пайыздар, кредитордың жеке несиелік операцияларды жүргізуге
құқылы лицензиясы болмаған жағдайда, өнімнің өзіндік құнына жатқызыла
алмайды. Сондықтан осы қаражат капиталының құны төленетің пайыздық ставка
мөлшеріне тең.
Облигациялық займдардың жағдайы тура осындай деп айтуға болады.
Біріншіден . кез-келген компания облигация шығара алмайды және
облигацияларды талап етілмей қалуынан қорықпай ашық нарыққа орналастыра
алмайды.Екіншіден,бұл қаражат құны банк несиесінің құнымен салыстырғанда
анағұрлым стохастикалық болады. Әртүрлі компаниялар несиені әртүрлі
шарттармен алатындығы сөзсіз, сонда да бұл жағдайда пайыздық ставкалардың
өзгеруі болжамды және белгілі. Облигациялық займның күтілетін нақты құнына
келетін болсақ, онда жағдай мүлдем белгісіз. Үшіншіден, облигациялық
займдарды орналастыру белгілі бір маманданған делдалдарды тарту арқылы
жүзеге асыралытындықтан (банк үйлері, брокерлік және қаржылық компаниялар
және т.б.) бұл қаражаттың құны ескеруге қажетті қосымша параметрлерге –
орналастыру шығындарына тәуелді болады.
Шығындар құрамы туралы жағдайларға сәйкес, облигациялар бойынша
төленетін пайыз сомасы таза табыстың есебі бойынша жазылуы қажет. Айта
кететін бір жайт, мұндай әрекет халықаралық тәжірибиеге қарсы келеді,
сонымен қатар ол теория позициясы бойынша да ақталмайды , себебі бір сома
салық бойынша екі рет алынады – төлем көздерінен,оны белгілеу таза табыс
есебінен жазылады, инвесторлардың – олар алған пайыздар табыс ретінде
көрсетілген, сондықтан бұл жағдайда қосарланған салық салу орын
алады.Осылай, "облигациялық" займ көзінің капитал құны мөлшерімен төленетің
пайыз көлеміне тең, ал дәлірек оны формулалар арқылы табылуы мүмкін. Бұл
бөлімде облигация несие позициясынан алғандағы облигация табыстылығын
анықтау логикасы мен осыған сәйкес есептелетін формулалар көрсетілген. Осы
формулалар бойынша табылған табыстылық көрсеткіші (Кd) элемент
позициясынан "облигациялық займ" көзінің құнын білдіреді. Көздерінің құны
есептелген облигациялық займды қайтадан шығару жоспарланған жағдайда,
облигацияны реализациялау бағасы мен оның белгіленген құны (бұл облигацияны
шығару бойынша шығындары және оларды дисконт шарттары бойынша сатуға
байланысты реализациялау құнынан жоғары болады) арасындағы айырмашылықтың
әсерін ескеру қажет.
Айта келетін жайт, көптеген экономикасы дамыған елдерде аталған
айырмашылықтар капитал құнын, банк несиесін, облигациялық заемды есептеу
методологиясында жоқ болады. Ал оларды қолдауға байланысты шығындар
өзіндік құнға жазылады. Сондықтан осындай капиталдардың құнының кез-келген
көздері салық төлемдерін түзету бойынша есептелінеді және бұл жағдайда
әртүрлі 3 формуланы қолдануға болады.
Меншікті капитал көздерінің құны.
Капитал құның есептеу барысында компанияның меншікті қаражат
көздерінің 3 түрін бөліп көрсетуге болады: артықшылығы бар және жай
акциялар, сонымен қатар бөлінбеген пайда. Айта кететін бір жайт, соңғы
түріне жарғылық капиталдан басқа барлдық меншікті қаражат көздері жатады.
Әрине, мұның да өзінің шарты болады, мысалы, бөлінбеген пайда және
қайтарамсыз алынған қаражаттар көздерінің табиғаты да, құралу әдістері де,
капитал құны да әртүрлі болады, бірақ көбінесе қайтарымсыз алынған қаражат
көздерінің көлемі елеусіз аз болады.
Жарғылық капиталды екіге бөліп қарастырудың басты себебі, көптеген
ғылыми жұмыстарда артықшылығы бар акциялар гибрид ретінде қарастырылады,
яғни ол жай акциялар мен заемдық капиталдың қасиетерін де иемдене алады.
Сонда да жай акция мен артықшылығы бар акциялар көздерінінс капитал құнын
бағалауда белгілі-бір ұстанымды айырмашылық жоқ.Акционерлер коммерциялық
ұйымдарға өз қаражаттарын бере отырып, оның орнына дивидент алуды көздейді.
Оларды табысы осы қаражаттар көздерін қамтамасыз етуге кеткен ұйымның
шығындарына тең болады . Сондықтан коммерциялық ұйымның ұстанымы бойынша
осындай қаражат көзі құны шамамен акционерлерге төленетін дивиденттің
көлеміне тең болады.Артықшылығы бар акциялар үшін акциялар үшін номиналдан
белгіленген пайыз төленетіндіктен , яғни дивидент көлемі белгілі
болғандықтан, "артықшылықты акция" қаражаттар көзінің құны артықшылықты
акция бойынша жылдық дивидент көлемінің акцияны сатудан түсетін
(орналастыру шығындарынсыз) болжалды таза табысқа қатынасы арқылы
анықталады. Келтірілген баға беру акциялардың бірнешеуі шығарылған кезде
және әртүрлі бағаға сатылған жағдайға ғана қате шығуы мүмкін. Мұндай
жағдайда орташа арифметикалық өлшеуіш формуласын қолдануға болады. Егер
кәсіпорын өзінің капиталын көбейту үшін қосымша артықшылығы бар акциялалды
шығаруды жоспарласа, онда жоғарыда,яғни облигациялар туралы тақырыпта
айтылғандай, оны шығаруды ұйымдастыруға кеткен шығындар көлеміне
түзетулерді қарастыратын формула бойынша осы қаржы көздерінің құнын
есептеуге болады.
Гордон моделін қолдану (8.21) формуланы қолдануға алып келеді.
Есептеудің мұндай алгаритмнің өзінің кемшіліктері бар. Біріншіден, ол тек
қана дивиденд төлейтің компанияда ғана қолданыста бола алады. Екіншіден,
компания ұстанымы бойынша капитал құны болып есептелетің күтілетің табыстың
көрсеткіші д коэффциентінің өзгерісіне өте сезімтал болып келеді. Үшіншіден
мұнда тәуекелділік факторы ескерілмейді. Жай акциялармен салыстырғанда
капитал құнын анықтау жаңа акцияларды шығару жоспарланғанда мәні өте зор
болады. Бұл көбінесе 2 жағдайда орындалады: а) компания сәттілікпен дамып
келе жатыр және оған қолда бар инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асыру
үшін реинвестициялық табыс жетіспеген жағдайда; б) компанияға кейбір
күтпеген шығындарды жабу үшін белгілі бір қаражат көздері қажет, ал басқа
қаражат көздері жоқ болса.
Бірінші жағдай оқиғаның қалыпты жүріп жатқанына сәйкес келеді және өсу
стадиясында тұрған компанияларға тән болады.
Екінші жағдайды қалыпты деп санауға келмейді, себебі көбінесе жанадан
эмиссиялау мәжбүрлік жағдайында ғана болады.
Кез-келген жағдайда да "жаңа эмиссияланған жай акция" көздерінің
капиталы құнын бағалау үшін акцияны орналастыруға кеткен шығындарды
ескеретін модификация моделі қолданылады.
Егер САРМ моделі қолданылса, онда көрсетілген кемшіліктері белгілі бір
денгейде алынып тасталынады. Дегенмен, бұл модель тек белгілі бір шарттарды
орындағанда ғана қолданылады. Оның бірінші себебі де бар. Біріншіден,бұл
қаражаттар максималды тез мобилизацияланады және акция немесе облигация
шығару жағдайы сияқты белгілі бір механизмді қолдануды талап етпейді.
Екіншіден, бұл қаражат көзі басқасына қарағанда арозаныраққа түседі, себебі
эмиссиялық шығындары болмайды. Үшіншіден, жаңа эмиссия туралы ақпараттардың
кері әсері болмайтындығына байланысты біршама қауіпсіз болады. Бұл
аргумент өте мәнді. Мысалы, 1986 ж "Emhart" фирмасы өзінің 2,75 млн.
Акцияны 1 млн. доллар көлеміндегі акцияның қосымша эмиссиясын
жүргізетіңдігі туралы хабарлағанда, айналымдағы акцияның нарықтық құны 23
млн. долларға дейін түсіп кетті (The New Comporate Finance,35б.).
Төлеуге қойылған табыс меншікті қаражат көздерінің жалпы сомасында
ерекше үлкен орын алуы мүмкін. Бұл қаражат көзінің құнын есептеудің бірнеше
әдістері бар, ал оның көлемі келесі түрде оңай интерпретацияланады.
Компания тапқан табыс белгілі бір мөлшерде жұмсалғаннан кейін жай акция
иелерінің арасында бөлінеді. Соңғылары табысты реинвестициялаудан түсетін
күтілетін табыс балама инвестиция қайтарымнан кем болмауы керек. Керісінше
жағдайда, жай акция иелері дивиденд алуды дұрыс көріп бұл қаражатты капитал
нарығына қолданады. Кейбір мағынада реинвестициялық табыс олармен алынатын
өз фирмасының жаңа акцияларына тең болады. Осылай, "бөлінбеген пайда"
қаражат көздерінің құны "жай акция" қаражат көздерінің құнына шамамен тең
болады. Дәлірек айтатын болсақ, «бөлінбеген пайда» көзінің құны "жаңа жай
акциялар" көзінің құнынан кішкене төменірек болады, себебі бағалы
қағаздарды эмиссиялау әрқашан қосымша шығындармен қатар жүреді.
Капиталдың өлшенген құны.
Тәжірибиде кез-келген коммерциялық ұйым өз қызметін қаржыландырады,
сонымен қатар түрлі көздерден инвестициялануын да. Қаржылық ресурстармен
байланысты ұйымның қызметің аванспен қамтамасыз еткені үшін төлем ретінде
фирма пайыз, дивиденд, сыйақылар төлейді,яғни өзінің экономикалық
потенциялын ұстап тұруға арналған кейбір негізделген шығындарға ұшырайды.
Жоғарыда көрсетілгендей, әр қаражат көзінің өз құны болады және бұл құн
осы көздің шығындарын қамтамасыз ету үшін арналған.
Әртүрлі көздердің құнының мәндері арасында белгілі бір қатынасты дәл
көрсетуге болмайды, бірақ белгілі бір шартты бөлгенде келесідей
теңсіздіктер тізбесі орын алатындығын айтуға болады:

Кj

Пәндер