УМКД

Экология ғылымының салалары

«ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ, МЕНЕДЖМЕНТ ЖӘНЕ МАРКЕТИНГ НЕГІЗДЕРІ»
ПӘННІН ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ ОҚЫТУШЫҒА АРНАЛҒАН ОҚУ ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

«5В060800» – экология мамандығына арналған

Семей
2014

Кіріспе

1. ҚҰРАСТЫРЫЛҒАН
Құрастырған Сабалакова А.У. _______«____» _________ 2014 ж.
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің «Заңтану»
кафедрасының аға оқытушысы.
2. ТАЛҚЫЛАНДЫ
2.1. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің
«Заңтану» кафедрасының мәжілісінде.
Хаттама № _____ «____» ____________ 2014ж.
Кафедра меңгерушісі м.а. ___________Толепбергенова А.Е.

2.2. Экономика – құқық және гуманитарлық ғылымдар факультетінің оқу-
әдістемелік бюро мәжілісінде
Хаттама № _____ «____» ____________ 2014ж.
Төраға ______________ ???

2.3. Гуманитарлы - экономикалық факультетін ғылыми кеңесінде
Хаттама № _____ «____» ____________ 2014ж.
Төраға ______________ Толымгожинова М.К.

3. БЕКІТІЛДІ
Университеттің оқу-әдістемелік кеңес мәжілісінде қаралып және баспаға
ұсынылды
Хаттама № _____ «____» ____________ 2014 ж.

ОӘК төрағасы, оқу – әдістемелік
жұмыстары бойынша проректор _________ Искакова.Г.К

БІРІНШІ РЕТ ЕНГІЗІЛГЕН

Мазмұны

1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық және лабораториялық сабақтар
4 Курс жұмысы (жобасы)
5 Білімалушылардың өздік жұмысы

1 ГЛОССАРИЙ

1. Қоршаған ортаны қорғау – табиғат пен адамның өзара үйелесімді іс-
қимылына, қоршаған ортаның сапасын жақсартуға, табиғи ресурстарды
ұтымды пайдалану мен молықтыруға бағытталған мемлекеттік және қоғамдық
шаралар жүйесі;
2. Қоршаған ортаны қорғау объектілері – қоршаған ортаның заңдармен
қорғалатын құрамдас бөліктері;
3. Табиғи ресурстар – қоғамдық материалдық, мәдени және басқа қажеттерін
қанағаттандыру үшін қоршаған ортаның шаруашылық, т.б. қызмет
процесінде пайдаланылатын құрамдас бөліктері;
4. Табиғат пайдалану – адамның шаруашылық және өзге де қызметінде табиғи
ресурстарды пайдалану;
5. Қоршаған ортаның сапасы – қоршаған ортаның құрамы мен қасиеттерінің
сипаттамасы;
6. Қоршаған ортаның мониторингі – адамды қоршаған ортаның жай-күйін
бақылау және адамдардың денсаулығы мен өзге де тірі организмдерге
зиянды немесе қауіп туғызатын қатерлі ахуалдар туралы ескерту;
7. Қоршаған ортаның сапасын нормалау – адамның өмір сүруі үшін қоршаған
ортаның жарамдылығын айқындайтын және биологиялық алуан түрліліктің
сақталуы мен экологиялық жүйелердің тұрақты пайдаланылуын қамтамасыз
ететін қоршаған орта сапасының қөрсеткіштері;
8. Қоршаған ортаны ластау – қоршаған ортаға ықтимал қауіпті химиялық және
биологиялық заттардың, радиактивті материалдардың, өндіріс пен тұтыну
қалдықтарының түсуі, сондай-ақ қоршаған шудың, тербелістің, магнитті
өрістердің және де зиянды физикалық ықпалдардың әсері;
9. Экологиялық талаптар - Қазақстан Республикасының заңдық, өзге де заңға
қосымша нормативтік құқықтық және нормативтік - техникалық актілерінде
қамтылған қоршаған ортаға теріс әсер ететін шаруашылық және өзге де
қызметте орындауға міндетті шектеулер мен ондай қызметке тыйм салу;
10. Экологиялық қауіпсіздік - жеке адамның, қоғамның өмірлік маңызды
мүдделері мен құқықтарын қоршаған ортаға антрпогендік және табиғи
ықпал ету нәтижесінде туындайтын қатерден қорғалуының жай-күйі;
11. экологиялық жүйе - организмдердің және олар мекендейтін жансыз
ортаның өзара байланысты біртұтас функционалдық жиынтығы.
12. Түр ішілік – гомотиптік реакциялар. Гомотиптік реакциялар – бір түрге
жататын дара организмдер арасындағы өзара әрекеттер
13. Мутализмге екі жаққа бірдей пайда әкелетін қарым-қатынастар жатады.
14. Қоршаған орта- табиғи объектілердің, оның ішінде өзара қарым-
қатынастағы атмосфералық ауаны, суды, топырақты, жер қойнауын,
жануарлар мен өсімдіктер дүниесін, сондай -ақ климатты қоса алғанда,
табиғи ресурстардың жанды және жансыз жиынтығы.
15. Қоршаған ортаны қорғау- табиғат пен адамның өзара үйлесімді іс-
қимылына, қоршаған ортаның сапасын жақсартуға, табиғи ресурстарды
ұтымды пайдалану мен молықтыруға бағытталған мемлекеттік және қоғамдық
шаралар жүйесі; қоршаған ортаны қорғау объектілері- қоршаған ортаның
заңдармен қорғалатын құрамдас бөліктері.
16. Табиғи ресурстар- қоғғамдық материалдық, мәдени және басқа қажеттерін
қанағаттандыру үшін қоршаған ортаның шаруашылық т.б. қызмет процесінде
пайдаланатын құрамдас бөліктері.
17. Табиғатты пайдалану- адамның шаруашылық жіне өзге де қызметінде
табиғи ресурстарды пайдалануы.
18. Қоршаған ортаның мониторингі- адамның қоршаған табиғи ортаның жай-
күйін бақылаужәне адамдардың денсаулығы мен өзге де тірі организмдерге
зиянды немесе қауіп туғызатын қатерлі ахуалдар туралы ескерту.
19. Қоршаған ортаның сапасын нормалау- адамның өмір сүруі үшін қоршаған
ортаның жарамдылығын айқындайтын және биологиялық алуан түрліліктің
сақталуы мен экологиялық жүйелердің тұрақты пайдалануын қамтамасыз
ететін қоршаған орта сапасының көрсеткіштерін белгілеу.
20. Қоршаған ортаны ластау- қоршаған ортаны ықтимал қауіпті химиялық және
биологиялық заттардың, радиактивті материалдардың өндіріс пен тұтыну
қалдықтарының түсуі, сондай- ақ қоршаған шудың, тербелістің, магниттік
өрістердің және өзге де зиянды физикалық ықпалдардың әсері;
21. Экологиялық талаптар- Қазақстан Республикалық заңдық, өзге де заңға
қосымша нормативтік құқықтық және нормативтік- техникалық актілерінде
қамтылған қоршаған ортаға теріс әсер ететін шаруашылық және өзге де
қызметте орындауға міндетті шектеулер мен ондай қызметке тыйым салу.
22. Табиғатты қорғау- табиғат ресурстарын пайдалану барысында оның тиімді
жолдарын іздеу, бүліну, ластану жолдарына қарсы бағытталған
халықаралық, мемлекеттік және қағамдық ауқымдағы іс- шаралар жатады.
23. Элементар (жергілікті) популяция - табигаты бірдей кішігірім
аумақтарды мекендейтін бір түрге жататын особьтар жиынтығы.
Элементарпопуляциялардың табигаітагысаны,дамуэволюциясымен үзақтығы
биоцсмоздыц күрдслі исмссс қарапайымдылығына, бірегей-лігіне
байланысты болады.
24. Табиғатта жергілікті популяциялардың араласып кетуі бір-бірінің
арасындағы шекараны жойып, түрлердің үсақтап кетуіне әкеліп соғады.
25. Экологиялық популяция - жергілікті популяциялардың жиын-тығы негізінде
қалыптасады. Олар негізінде түр ішіндегі топтар болған-дықтан белгілі
бір биоценозда тіршілік етуге бейімделген. Мәселен, кәдімгі ақ тиін
көптеген ормандарда кең таралған. Сондықтан олардың "қарағайлық",
"шыршалық" немесе т.б. экологиялық популяциялары көптеп кездеседі.
Олар бір-бірімен жиі араласатындықтан генетикалық алмасулар элементар
популяцияларға қарағанда баяу жүреді.

2 ДӘРІСТЕР

1 – тақырып. Кіріспе. Экология ғылымының даму кезеңдері .
Мақсаты: Экология ғылымының тарихы, мақсаты мен міндеттерін түсіндіру.
Жоспар:
1.Экологиялық ғылымының даму кезеңдері , экологиялық көзқарастың
қалыптасуы.
2.Пәннің мақсаты, міндеттері.зерттеу объектісі

Экологияның қазіргі даму концепциясының негізгі кезеңдерінің
сипаттамасы. Қазіргі экология ғылымының зерттеу әдістері, мақсаты мен
міндеті. А.Гумбольттың, Д.Дарвиннің, К.Ф Руленің, Н.А.Северцовтың
жұмыстары. Биосферадағы адамзат қоғамының ерекше ролі. А.Тенсли,
В.Н.Сукачев, В.И Вернадский, М.И.Будыконың еңбектері Жердегі тіршіліктің
ұйымдасу деңгеилерін, тірі табиғаттың тұрақтылығы т.б зеріттеитін ,жалпы
экология негізгі экология немесе биология болып табылады.
Барлық энциклопедеиялар мен анықтама- сөздіктерден біз экология
терминін 1866ж. ірі неміс зоологы Эренст Геккельдің ұсынғандығын .Бұл
терминді 8 жыл бұрынырақ алғаш рет американдық философ, жазушы –романист
және кең профилді натуралист Генри Дэвид Торо қолданған, оның басты кітабы
ормандағы шаруашылық.
Экология дербес биологиялық ғылым ретінде 19 ғасырдың аяғында
бөлініп шықты. Экология- биология ғалымының негізінде 19 ғасырдың орта
шенінде айқындала бастағанымен, оның өз деңгеиіне көтерілуі 19 ғасырдың
аяғы мен 20 ғасырдың басы болып саналады. Алғашқы экологиялық
зеріттеулердің элементерін біз көне дәуір оқымыстылары Эмпедокл,
Гиппократ, Аристотель, Теофраст еңбектерінен көреміз Табиғат құбылыстарын
зерттеушілер өсімдіктер мен жануарлар тіршілігіндегі морфологиялық,
физиалогиалық бейімделушілерді оның қоршаған табиғи ортасына тәуелділік
шеңберіне экологиялық тұрғыдан қарастырады. 20 ғасырдың екінші
жартысында экология ғылымы ретінде ерекше қарқынды дамыды, себебі
қоршаған ортаның антропогенді өзгерісінің ұлғайғандығы соншалық, адамның
өзі тіккелей немесе жанама түрде солардың құрбандығына аиналды.
Экология ғылымының қалыптасуын негізгі 3 кезеңге бөліп қарастыруға
болады.
І кезең. Биоэкологиялық зерттеулсрдің жаппай сипат алу кезеңі. Бұл кезең
XVIII ғасырдың аяқ шенін камтиды. Мосслен, К. Линей (1707-1788), Ж. Ламарк
(1744-1825), А. Декандоль( 1806-1893), П. С. Паллас (1741-1811), (1740
1802), Л. Гумбольд (1769-1859), К.Ф.Рулье (1814-1858), Л. Северцов Н. А.
Бекетов (1825-1902), Ч. Дарнип (1809 1882), К. МеГшус (1825-1908), Э.
Геккель (1834-1919), Е.Варминг (1841 1924), Н. В. Докучаев (1846-1903),
Шоқан Уалиханов (1835 1865), т.б. габнгаг зсрттсуші биологтар,
систсматиктср, гсоірафгар оздерініц еңбектеріпде эжологиялық сипаттағы
ғылыми-зерттеулер жүргізіп, экология ғылымьшың дамуына өз үлестерін қосты.
Осы тұстардағы жарық көрген Ж. Б. Ламарктың "Жануарлар мен өсімдіктер
эволюциясы", А. Декандольдың "Бота-никалық география", К. Ф. Рульенің
"Жануарлар экологиясы", А. Н. Бекетовтың "Өсімдіктер географиясы", Ч.
Дарвиннің "Түрлердің шығу тегі", В. Докучаевтың "Ландшафтар мен табиғат
зоналары туралы ілімі", т.б. еңбектер экология ғылымының негізін қалаған
еді. Ал, неміс зерттеушісі - дарвинист Э. Геккель 1866 жылы "Экология"
терминін алғаш рет ғылымға енгізсе, Е. Варминг оны 1895 жылы ботаникаға
енгізеді.
ІІ кезең. Экология ғылымының жеке ғылым ретінде қалыптасу және даму
кезеңі. Бұл кезең Э. Геккель, Е. Варминг, К. Мебиус, т.б. шетелдік табиғат
зерттеушілерімен қатар орыс ғалымдарының есімдерімен байланысты, XIX
ғасырдың басы мен XX ғасырдың 70-80 жылдарын қамтиды. Атап айтқанда Мәскеу
университетінің ғалымдары Н. А. Северцов, М. А. Мензбир, Б. М. Житков, Д.
Н. Кашкаров, Н. П. Наумов, А. Н. Формозов, Н. И. Калабухов, т.б. жан-жақты
экологиялық зерттеулерді жүргізсе, сол сияқты Қазан университетінде
Н.Ф.Леваковский, С.И.Коржинский, А. Я. Гордягин, Г. И. Панфильев, П. Н.
Крылов, т.б. өсімдіктер экологиясын зерттеп дамыта түсті.
Экология ғылымы жіктеле бастады. Оны біз су организмдерінің экологиясы (Л.
А. Зенкеевич, Г.Г. Винберг, Г. В. Никольский, Б. Г. Ноганзян), топырақтағы
организмдер экологиясы (М. С. Гиляров), паразитологиялық экология негізін
салушылар (В. В. Догель, Е. Н. Павловский, В. Н. Беклеміиііев), сүтқоректі,
қүс және бауырымсн жорғалаушылар экологиясы (Н. И. Калабухов, II. II.
Наумов, А. Н. Формозов, Г.А.Новиков, С. С. Шварц), осімдіктер жологиясы (В.
Н. Сукачев, Б. А. Келлер, П. Д. Ярошенко), еңбектерінен танимыз. Осы
тұстарда жоғарыдағы ғалымдардың экология ғылымының әр түрлі салалары
бойынша теориялық фундаментальды ғылыми еңбектері жарық көрді. Мәселен, А.
П. Шенниковтың "Өсімдіктср экологиясы" (1950), Б. Г. Иоганзеннің "Экология
негіздері" (1959), Н. П. Наумовтың "Жануарлар экологиясы" (1963), т.б.
еңбектер қазірге дсйін маңызын жойған жоқ.
Экология ғылымының салалары бойынша көп жылғы ғылыми-зерттеу жүмыстарының
негізінде монографиялар, оқу күралдары, анықтамалар жарық көре бастады.
Отандық ғалымдардың еңбектерімен қатар шетелдік экологтар А. Пирсаның
"Жануарлар экологиясы" (1926), Ч. Элтонның "Жануарлар эколоғиясы" (1934),
Шелфорд пен Ф. Клементтің "Биология" (1939), Ю. Одумның "Экология және
эколо-гия негіздсрі" (1975, 1986), Р. Риклефстің "Жалпы экология нсгіздері"
(1979), Ф. Рамаданың "Қолданбалы экология негіздері" (1981),
Н. Чернова мен А.Былованың "Экология" (1988), В. А. Радкевичтің
"Экология" (1977), Н. Ф. Реймерстің "Экология (1944), т.б. еңбектері соңғы
жылдары жарық коргсн күнды еңбектер қатарына жатады.
ІІІ кезең. Экология ғылымының өрлеу кезеңі. Қазіргі заманғы экология —
бүкіл ғаламдық ғылымдар мен әлеуметтік, экономикалық жағдайлар және
проблемаларды қамтитын деңгейге жетіп отыр. Осыған орай, экология ғылымының
колданбалы және адам экологиясы бағыттары дими түсуде. Экологияпың жаңа
салалары бойынша теориялық және практикалық зерттеулср жүргілуде.
2. Мақсаты:-биосфера шегіндегі ғаламдық проблемаларды бақылай отырып
ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау.
Нысаны: биологиялық және географиялық микро және макро экожүйелер мен
оның уақыт пен кеңістікке қатысты тіршілік ырғағы.
Зерттейтін мәселелері:
-организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасы мен қоршаған табиғи ортасы:
-биоценоз, экожүйелердегі уақыт пен кеңістікке байланысты туындайтын
өзгерістер;
-табиғат ресурстары, оны тиімді пайдалану және қорғаудың ғылыми-теориялық
негіздері
-адам, қоғам , табиғаи арасындағы гормониялық байланыстарды реттеу.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Экологияның даму этаптары? .
2. Экологияның қазіргі мәселелерді шешудегі ролі қандай?
Әдебиеттер 1, 2, 5, 10, 11, 15, 16
2-тақырып. Табиғатты қорғау ісінің және экологиялық көзқарастың қалыптасу
тарихы.
Мақсаты: Студенттерді табиғатты қорғау ісінің және экологиялық
көзқарастың қалыптасу тарихымен таныстыру .
Жоспар:
1. Экологиялық көзқарас.
3. Экологиялық гуманизм және оның принціптері.
4. Табиғат қорғау ұстанымдары.

Дүниеге экологиялық көзқарас принциптері
Табиғат байлықтары — жер, су, ауа, өзен-көл, орман-тоғай, тау-тас, қорық,
дала, оны мекендеген жан-жануар үкімет меншігіндегі дүниеліктер болып
табылады. Бұл орайда, үкімет орындарының табиғатты, қоршаған ортаны қорғау
туралы арнаулы зандары мен шешімдері бар. Табиғатты занды түрде қорғау
жүйесі негізінен заңдастырылған төрт түрлі іс-шарадан түрады, олар:
1. Табиғи қорларды пайдалану, сақтау жөне қайта қалпына келтіру
мөселелерін заңды түрде реттеу;
2. Табиғат қорғау бағытындағы жұмыстарды қолдау, қаржымен қамтамасыз
ету, мамандар даярлау;
3. Қоғамдық және мемлекеттік бақылау ұйымдастыру, табиғатты қорғауды
жүзеге асуын қадағалау;
4. Заңды бұзғандардың занды түрде жауапқа тартылуы.
Адамзат баласы іс-кимыл, тіршілік ету барысыңда міндетгі түрде өзін
қоршаған ортамен байданысқа түседі. Бүл ретте, оны қанша өзгертуге күш
жұмсағанмен, адамзат баласы да табиғаттың бір бөлігі екендігін ұмытааған
абзал.
2. Экологиялык гуманизм жөне онын принциптері
Гуманизм ұғымының ядросы - зорлық-зомбылық жасамау мәселесі
Конфуций гуманизмінің экологиялық сипаты да, жан-жануарға, үлкен-кішіге
кұрметпен сыйластықпен қарау - тым ескіден келе жатқан, әрі қазір де
маңызды қажеттіліктің бірі. Осындай көзқарастарға негізделген ежелгі
дәуірді дінге сенушілер ағымы біржолата жеңіп шықты. Рухтың, сенімнін
мықтылығы, мақсатка жету үшін өзін де, басқаны да құрбан етуге дейін бару -
бұл ағымның күші, двигателі іспеттес. Алдыңғы коғамдық құрылысты жеңген соң
және қуатты шіркеулер мен мешіттер тұрғызған дін өкілдері құлшылық етіп
жалбарыну дәуірінен инквизиция заманына, жаппай қудалауға, еріксіз
көндіруге көшті. Нәтижесінде, өкімет билігііе билікқұмар адамдар келді.
Бүрынғы идеалдар өзгере бастады.
Экологиялық гуманизм принциптері. Өркениетгі еддерде ғылым мен техниканың
күрт дамуына байланысты адамның адамға үстемдік ету денгейі біршама
төмендеді де, оның орнына адамзаттын табиғатқа үстемдік етуі белең алды.
Табиғатқа жасалған эксплуатация, адамзатка жасаған эксплуатацияны уақытша
ауыстырғандай әсер қалдырды.
Сонымен, адамзат қоғамында жүздеген жылдар бойы қалыптасқан барлык
кризистерге жауап бере алатындай, экологиялық, әлеуметтік, жекелеген
адамдар арасындағы дағдарыстарды шешуге сеп болатындай қағида қажет болды.
Мүндай жауапты зкологиялық гуманизм ғана бере алар еді және оның негізгі
идеясы - табиғат пен адамға үстемдік жасаудан бас тарту болды.
3.Табиғат пайдалану мен қорғауды жоспарлау негізгі ұстанымдарды сақтай
отырып әрбір өндіріс, шаруашылық салаларында негізгі міндеттерді анықтайды.
1. Жүйелік және ғылыми негізділік- өндірістің табиғи ортаға әсерін,
табиғаттың кері әсерін жан-жақты бағалауды қажет етеді. Жүйелілік
тұрғысынан ешқандай табиғи ресурс басқасына әсер етпей пайдаланылмайды және
жеке қорғалмайды. Мысалы, топырақтың құнарлылығын арттыру үшін суландыру су
ресурсына әсер етеді, ластанған су төгу су көздерін пайдаланушылардың
барлығына әсер етеді, пайдалы қазбаларды өндіру және өңдеу атмосфера
ауасына, жер, су ресурсына, өсімдіктер мен жануарларға әсер етеді және
т.с.с. Әсерлерді болжау және бағалау үшін жоспарлау қажет болады.
Ұтымды табиғат пайдалану (оңтайлы) ұстанымы –экология және экономика
салаларындағы заңдылықтарды ескеріп, ең оңтайлы шешімдерді қабылдайды. Ол
үшін салыстырмалы бағалау, экономика-математикалық үлгілеу, табиғатқа
әсерлерді бағалау, сараптау әдістері қолданылады. Табиғат
ресурстарын қалпына келтіру қарқынын пайдалану, қарқынынан арттыру ұстанымы
тұрақты дамуды, үздіксіз табиғат пайдалануды қамтамасыз етеді. Табиғат
қорғауды, ресурсын молайтуды, үнемдеп, кешенді пайдалануды, қалдықтарды
азайтып, ластауларды шектеуді көздейді.
Табиғат пен өндірістің үйлесімділік ұстанымы - өндірістерді, экономиканы
жалпы адамзат қоғамын экологияландыру болып табылады. Оны осы бастан
бастап, біртіндеп әлемдік масштабта жүзеге асыра бастау керек, яғни адамзат
қоғамы біртіндеп техногендік өндірістен экологиялық өндіріске, одан тұрақты
дамуға және одан ноосфераға көшуі керек.
Кешенділік және әлеуметтік қажеттілік ұстанымы табиғатты пайымды, кешенді
пайдалануды және қорғауды жүзеге асыру.
Аталған ұстанымдарды іс жүзінде қалыптастыруға және дамытуға табиғат
пайдаланудың төлемдігі, жауапкершілік пен мүдделілік (ынталандыру)
ұстанымдары қолданылады.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.Экологиялық көзқарас дегеніміз не? .
2.Табиғат қорғау ұстанымдары қандай?
Әдебиеттер: 4,5,8,9
3- тақырып. Экология – ғылыми сала
Мақсаты: Экология ғылымының құрылымымен және зерттеу әдістерімен танысу
1.Экология ғылымының құрылымы.
2.Экологиялық зерттеу әдістері

1.Экологияның ғылыми сала ретіндегі анықтамасы. Экология ғылымының
құрылымы. Экологияның биологиямен байланысы. Экологияның гуманитарлық
ғылымдармен байланысы. Экологияның қоғамдық ғылымдармен байланысы. Экология
ғылымының салалары
Биоэкологиялық зерттеулер бағыты. Биозкология бірнеше зерттеу облыстарына
бөлінеді: аутэкология, демэкология, эйдэкология, синэкология, т.б.
Аутэкология жеке организмдер (особь) арасындағы қарым-қатынастарды оның
табиғи ортасымен байлапыстыра отырып зерттеулер жүргізеді. Жеке организмге
табиғат факторлары қалай өсер етеді, оған организм қалай жауап береді,
организмдегі морфологиялық, физиологиялық өзгерістер туралы мәселелер
қарастырылады. Нәтижесінде жеке организмнің биоэкологиялық қасиеттері
арқылы жалпы түрге, оның табиғатта алатын орнына, рөлі мен маңызына, айнала
қоршаған ортаның өзгерісі, тазалығы, ластану деңгейі, маусымдық өзгеруі мен
адамның іс-әрекеті туралы практикалық маңызына жан-жақты сипаттама
беріледі.
Демэкология - бір түрге жататын организмдер (особьтар) тобын, яғни
популяцияларды оның табиғи ортасымен байланыстыра отырып зерттеулер
жүргізеді. Бір түрге жататын организмдердің топ құрып тіршілік ету
ерекшеліктері, биологиялық қүрылымы (жас, жыныс, көбею, өлу, табиғаттағы
саны, тығыздығы, таралуы, т.б.) табиғаттағы сан мөлшерінің реттелуі мен
ауыл шаруашылығындағы маңызы туралы мәліметтер қарастырылады.
Эйдэкология - түр мен оның популяцияларын органикалық дүние дамуының
жоғары деңгейі түрғысында қарастырады. Өйткені, особь, популяция белгілі
бір нақты түрдің өкілдері. Сондықтан эйдэкология, особь, популяция, түр,
биоценоз-биогеоценоз (экожүйе) - биосфера деңгейіндегі қарым-қатынастар
жүйесі бойынша зерттеулер жүргізеді.
Синэкология - бірлестіктер экологиясы (биоценология) ретінде әр түрлі
түрлерге жататын популяциялар (өсімдіктер, жануарлар, микро-организмдер)
жиынтығын біртүтас организмдер деңгейінде зерттейді. Организмдер
бірлестіктерінің калыптасуы, қүрылымы, динамикасы, қарым-қатынастар,
энергия және зат алмасулар, сандық және сапалык озгерістер, биологиялық
өнімділігі мен бірлестіктердің түрақтылығы і уралы жан-жақты мәселелер
қаралады.
Геоэкология - экологиялық жүйелерді биосфералық деңгейде қарастырады.
Қүрлық пен дүниежүзілік мүхиттардағы экожүйелер, ондағы қарым-қатынастар
мен байланыстар, географиялық ландшафтар бойынша экожүйелердің қүрылымы,
бірлестіктері, түрақтылыгы, кеңістік пен уақытқа қатысты өзгсруі,
экожуйелер өнімділігі, агро және антропогендік экожүйелер, олардың
практикалық маңызы туралы зерттеулер жиынтығы.
Ғаламлық экология - табиғи және табиғи іс-әрекетінен туындайтын биосфсра
шегіндегі, тіптен күн жүйесіндегі әлемдік өзғерістер мен кұбылыстарды
зерттейді. Мәселен, ядролық қауіп-қатер, экологиялық апаттар, әлемнің
климаттық ауыткуы, шөлейттену, жаппай қырып жоятын қарулар, қатерлі
эпидемиялар т.б. Осы бағыттағы ірі-ірі бүкіл әлемді (ғаламды) қамтитын
проблемаларды қарастырады.
Адам экологиясы - ауыл, село, қала түрғындары мен дүниежүзі халықтарының
сандық жәнс халықаралық карым-қатынастарды үйлестіру, көпшілікке үздіксіз
экологиялық білім мен тәрбие беру, экологиялық мәдениет, этика, моральдық
жағынан парасаттандыру, адамдарды экологиялық қүқық қорғау жәис
этнозкологиялық проблемаларды жап-жактьі зерттсу. Жер шары түргығдарының
экологиялық қауіпсіздігін сақтауды қамтамасыз ету жолдарын іздестірсді.
НООЭКОЛОГИЯ -- адам, табиғат, қоғам арасындағы адами, әлеуметтік,
экономикалық және экологиялык жағдайларды, қарым- қатынастарды бір-бірімен
үйлестіре зерттей отырып, одан туындайтын проблемаларды адамның парасатты
ақыл-ойымен шешуді қамтамасыз етеді. Табиғат ресурстарын тиімді
пайдаланудың ең жоғарғы дәрежедегі жаңа технологиясын жасау, планетадағы
адамзат қауымын азық-түлік, энергия жәнс шикізатпсн камтамасыз ету,
халықтар мен ұлттар арасындағы достықты, ауызбіршілікті қалыптастыру,
этноэкология, экологиялық білім мен тәрбие, мәдениет, мораль, қүқық, т.б.
Адам мен биосфера шегіндегі түрақты дамудың адами жоспарларын жасап, оны
жүзеге асырудың жолдарын іздестіреді. Экология ғылымының қазіргі кезеңдегі
қүрылымы 1-кестеде керсетілген.
2.Экологиялық ғылымның далалық, лабораториялық және эксперименттік
зерттеу әдістері бар.
Далалық зерттеу әдісі - далалық жағдайда жүргізіледі. Зерттеу объектілері
- особь, популяция, түр және олардың табиғи бірлестіктері, т.б. болуы
мүмкін. Кез келген популяциялар тобына экологиялық сипаттама бсру үшін
физиология, биохимия, анатомия, систематика, биология, география
ғылымдарының зерттеу әдістері қолданылады. Сондықтаи эколог-жаратылыстану
ғылымдарының ғылыми-теориялық негіздерін, зертеу әдістерін толық меңгерген
білікті маман болуы тиіс.
Далалық зерттеулер белгілі бір түр, популяция, биоценоз, экожүйе, өчсн-
көлдер, т.б. объектілердің жәйі, сандық қатынасы ,сапасы, ауытқулар мси
өзгерістер, абиотикалық, биотикалық, антропогендік факторлардың әсері,
уақыт пен кеңістікке катысты олардың көбеюі, құрып кетуі, апаттардың болу
себептері туралы жалпы мағлұматтар, материалдар жинақталды. Материалдарды
жинақтау жылдың барлық мезгілдерін, зерттеу объектісінің ареалын,
географиялык табиғат аймақтарын камтумен қатар бірнеше жылдарға созылған
уақыт пен кеңістікке байланысты жүргізіледі.
Далалык материалдар лабораториялық жағдайда өңделеді. Дүние-жүзілік
стандартқа сай лабораториялар қазіргі заманғы - камералар,
видсоаппаратуралар, оптикалық приборлар, аналитикалық таразылар,
топографиялық қүралдар, термостаттар, хромотография, микроскоптар,
компьютерлік т.б. керекті қүралдармен жабдықталуы тиіс.
Далалық жағдайдағы зерттеулер ғылыми жүмыстың мазмүнын толық аша алмайды.
Әсірссс, түр, популяциялардың көбеюге қабілеттілігі, шығыны, жыныстық,
жастық ерекшеліктері, морфофизиологиялык қүрылымы, факторларға қатысты
организмдегі өзгерістер мен реакциялар, экологиялық зерттеулер, ауа, су,
топырақтың ластану дәрежесі, т.б эксперименттік талдау жасауды қажет етеді.
Сондықтан зерттеу объектілері лабораториялық жағдайда эксперимент арқылы
тексеріліп, бақылаулар, тожірибслср жүргізілсді. Эксперимент нәтижслері
далалық зсрттсу жүмыстарымен салыстырыла отырып, оның ғылыми теориялық және
практикалық маңызы қорытындыланады. Әрине, зерттеу объектісінің сипатына
қарай далалық, лабораториялық және эксперименттік зерттеулердің бағыттары,
зерттеу әдістері өзгеріп отырады.
Организмдерді зерттеудің негізгі көрсеткіштері бар. Олар -жануарлардың
кездесу жиілігі, басымдылық дәрежесі, тығыздығы, жамылғы сапасы, биомассасы
және өнімділігі. Аталған көрсеткіштердің әрқайсысының өзіндік есептеу
тәсілдері, ерекшеліктері бар.
Экологияда математикалық әдістер мен модельдеу жиі қолданылады. Бүл әдістер
бойынша белгілі бір популяцияға берілген экологиялық сипаттаманың
дүрыстылығы, ауытқу мүмкіндіктері, биомасса сапасының сандық мөлшері нақты
тексеріліп анықталады. Қазір экологиялық зерттеулерде информация теориясы,
кибернетика, мүмкіндіктер теориясы, сандар теориясы, интегральдық
есептеулер жиі қолданылады.
Соңғы жылдары биоэкологиялық зерттеулер мен қүбылыстарды модельдеу жиі
қолданылып жүр. Бұл табиғат процестеріне тән қасиеттердің техникалық
түрғыда жүмыс істеу үлгісі. Мәселен, жасанды қан айналу аппараты,
фотосинтез, клетканың жүмысы, өкпе, бүйрек, бүлшық еттердің жүмыс істеуі,
протездер, т.б.
Экологиялық модельдеудің мақсаты - теориялық түжырымдарды, биологиялық
жүйелердің жүмыс істеу функцияларын жасанды жолмен тәжірибе арқылы тексеру.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.Экологияның зерттеу әдістері қандай?
2.Аутэкология дегеніміз не?
3. Синэкология нені оқытады?
Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 5, 23, 10
4– тақырып. Экология – кәсіби мамандық
Мақсаты: Студенттерді Экология мамандығының құрылымы, эколог маманның
міндеттерімен, қызмет турлерімен таныстыру .
Жоспар:
1.Экологияның кәсіби мамандық ретінде анықтамасы.
2.Экологиялық мамандықтың құрылымы, міндеті, мақсаты.
3.Экология мамандығының қазіргі қоғамдағы ролі.
4.Эколог маманның жұмыс қызметінің түрлері.
Лекцияның қысқаша мазмұны .
Экологияның кәсіби мамандық ретінде анықтамасы. Экологиялық
мамандықтың құрылымы, міндеті, мақсаты. Экология мамандығының қазіргі
қоғамдағы ролі. Эколог маманның жұмыс қызметінің түрлері. Қоршаған ортаны
қорғау және табиғатты қорғаудың байланысы. Табиғатты қорғау ісі. Табиғат
қорғау органдары. Қоршаған ортаны қорғаудың халықаралық объектілері
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.Эколог маманы қандай қызмет түрлерін атқарады?
2.Эколог маманның қазіргі қоғамдағы ролі қандй ?
3. Эколог маманы қай жерлерде жұмыс атқара алады?
Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 5, 7, 23
5- тақырып. Теориялық экология негіздері
Мақсаты: Студенттерге теориялық экология негіздерін түсіндіру .
Жоспар:
1.Ағзаның және қоршаған ортаның байланысы, экологиялық факторлар.
2.Популяциялық экология.
3.Биосфералық экология.
4.Экологиялық факторлардың адам ағзасына әсері.
5.Экологиялық факторлардың биотикалық ортаға әсері.
Әрбір жеке түрдің өзіне тән таралу аймағы болады. Олардың сол аймақтағы
тобы, сан мөлшері әр түрлі болуы мүмкін. Популяцияның сан мөлшерінің аз
немесе көп болуы түрдің шығу тегіне, тарихына, ареалдың көлеміне т.б.
көптеген себептерге байланысты.
Популяция – түрдің тіршілік ету формасы, бір түрдің ортақ тектік
қоры бар және мекендеу жағдайлары бірыңғай белгілі бір кеңістікке
қоныстанатын дарақтарының жиынтығы.
Популяция дегеніміз - белгілі бір географиялық аумақта тіршілік
етуге бейімделген, генетикалық шығу тегі бір, бір түрге жататын особьтар
жиынтығы. Популяция латынның "попилус" - "халық, топ" деген мағынаны
білдіреді.
Әрбір жеке түрдің өзіне тән таралу аймағы болады. Олардың сол аймақтағы
тобы, сан мөлшері әр түрлі болуы мүмкін. Популяцияның сан мөлшерінің аз
немесе көп болуы түрдің шығу тегіне, тарихына, ареалдың көлеміне т.б.
көптеген себептерге байланысты.
Организмдердің популяцияларын жан-жақты зерттеуші экологтар С. С. Шварц,
А. М.Гиляров, А. В. Яблоков, т.б. өздерінің еңбектерінде популяцияға
қазіргі түрғыдан анықтама береді. Мәселен, С. С. Шварц (1969) популяция
дегеніміз "Орта жағдайларының өзгерісіне үзақ уақыт бойы езінің түрақты
санын үстап түратын бір түрге жататын организм-дердің элементар топтар" деп
анықтама береді. Ал, А. В. Яблоков өзінің еңбегінде "белгілі бір аумақты
мекендейтін бір түрге жататын организм-дердің эволюциялык даму жолы үқсас
топтары" дейді. А. М. Гиляров өзінің әріптестерінің идеяларын дамыта келіп,
популяцияға біршама жаңа қезқарасты анықтама беруге тырысты.
Популяция - белгілі бір аумақты мекендейтін шығу тегі бір, үзақ жылдар
бойы табиғаттағы санын түрақты үстап келе жатқан бір түрге жататын
организмдер жиынтығы. Популяция ішінде үнемі тіршілік үшін күрес, басқа
туыстық топтармен мүмкіндігінше шектелген формалар тіршілік етеді. Олар бір-
бірінен - жергілікті, экологиялык, гсографиялық популяциялар деп бөлінеді.
Популяцияларды (хылайша жіктеу Н. П. Наумов жүйесіне негізделеді. Популяция
- биологиялық бірлік ретінде өзінің белгілі құрылымы, касиеті және
атқаратын функциялары аркылы ерекшеленеді. Попу-ляция қүрылымы ондағы
особьтар санымен және кеңістікте таралуымен сипатталады. Ал, понуляцияның
функциясы басқа биологиялық жүйелермен үқсас келеді. Популяцияға тән
қасиеттерге өсу, даму, көбею, орта жағдайларының өзгсрісіне бейімділігі,
генстикалық шығу тегі, экологиялық жағдайлары жатады..
Элементар (жергілікті) популиция- табиғаты бірдей кішігірім аумақтарды
мекендейтін бір түрге жататын особьтар жиынтығы. Элементар популяциялардың
табигағатағы саны,даму эволюциясымен үзақтығы биоценоздың күрделі немесе
қарапайымдылығына, бірегейлігіне байланысты болады.
Табиғатта жергілікті популяциялардың араласып кетуі бір-бірінің
арасындағы шекараны жойып, түрлердің үсақтап кетуіне әкеліп соғады.
Экологиялық популяция - жергілікті популяциялардың жиынтығы негізінде
қалыптасады. Олар негізінде түр ішіндегі топтар болғандықтан белгілі бір
биоценозда тіршілік етуге бейімделген. Мәселен, кәдімгі ақ тиін көптеген
ормандарда кең таралған. Сондықтан олардың "қарағайлық", "шыршалық" немесе
т.б. экологиялық популяциялары көптеп кездеседі. Олар бір-бірімен жиі
араласатындықтан генетикалық алмасулар элементар популяцияларға қарағанда
баяу жүреді.
Географиялық популяция - географиялык жағдайлары бірдей аумақты қамтитын,
особьтар топтарын қүрайтын экологиялық популяциялардан түрады. Географиялық
популяциялар салыстырмалы түрде бір-бірімен нақты шектелген әрі
өсімталдығы, особьтар формасы, экологиялық қатарлары, физиологиялық мінез-
қүлқы және басқа да қасиеттері арқылы ерекшеленеді. Популяциялардың
осылайша үзақ жылдар бойы жекеленуі бірте-бірте географиялық раса немесе
жаңа түр формаларын дүниеге алып келуі мүмкін. Ондай түрлерді географиялық
түр тармағы, раса немесе сол түрдің синонимі ретінде қарастырады. Мәселен,
кәдімгі ақ тиіннің 20-дан астам географиялық популяциясы бар. Табиғатта
популяцияның шекарасы мен дене түрқы оның қандай аумақты мекендейтіндігінде
емес популяцияның өзінің жеке қасиеттерімен сипатталады. Н. П. Наумовтың
зерттеулері бойынша популяциялардың үсақ аумаққа таралуы олардың
көптүрлілігін және генефонын байытады деп түжырымдайды. Осыған байланысты
табиғатта абсолютті популяция болмайды. Өйткені, әрбір түр өзінің даму
эволюциясы барысында уақыт пен кеңістікке қатысты миграция (орын ауыстыру)
кезінде бір-бірімен араласып отырады. Ал, өсімдіктер болса тозаңдары жел
арқылы немесе өсімдіктер арқылы кең таралып жатады. Нәтижесінде, түр
шегіндегі популяциялардың әр түрлі формалары қалыптасып отырады.
Организмдердің популяцияларын жан-жақты зерттеуші экологтар С. С. Шварц,
А. М.Гиляров, А. В. Яблоков, т.б. өздерінің еңбектерінде популяцияға
қазіргі түрғыдан анықтама береді. Мәселен, С. С. Шварц (1969) популяция
дегеніміз "Орта жағдайларының өзгерісіне үзақ уақыт бойы езінің тұрақты
санын ұстап түратын бір түрге жататын организм-дердің элементар топтар" деп
анықтама береді. Ал, А. В. Яблоков өзінің еңбегінде "белгілі бір аумақты
мекендейтін бір түрге жататын организм-дердің эволюциялык даму жолы ұқсас
топтары" дейді. А. М. Гиляров өзінің әріптестерінің идеяларын дамыта келіп,
популяцияға біршама жаңа қезқарасты анықтама беруге тырысты.
19 ғ. Бас кезінде «биосфера» түсінігі ғылымға ұлы француз табиғат
зерттеушісі Ж.Б.Ламарк (1744 - 1892) енгізген. Жүз жылдан астам уақыт
бұрын,1875 ж австралиялық геолог Эдуард Зюсс өзінің «Альпі тауларының шығу
тарихы туралы» кітабының соңғы тарауында жер шарының әртүрлі қабаттары
жайында баяндаған кезде осы терминді алғаш рет қолданған болатын.Бірақ бұл
үстіртін айтылған сөз ғылыми ойдың дамуында айтарлықтай роль атқарға алған
жоқ..
Биосфера туралы ілімнің қазіргі авторы В.И.Вернадский (1863 -1945)
«биосфера» терминін 1911 жылы қолдана бастағанымен оған алғаш рет 1923 жылы
«Биосфера – планетадағы тірі заттардың таралған аймағы – жердің ерекше
тіршілік қабығы» - деп анықтама берді.Биосфера ретінде Вернадский жер
қыртысының бүкіл геологиялық тарихы бойында тірі организмдердің әсеріне
ұшыраған барлық қабаттарын түсінді.
Негізгі сапслары массасының жиынтығы химиялық құрамы мен энергиясын
қарастыра отырып, планетадағы организмдердің бүкіл жиынтығын В.И.Вернадский
«тірі заттар» д.а.Вернадскийдің Констант заңы былай айтылады.Биосфераның
тірі затының мөлшері тұрақты шама.Динамикалық жүйе ретінде биосфераның
ерекшелігі күн энергиясының ағыны және тірі заттардың жұмысы салдарынан
оның біркелкі еместігі.
Биосфераның ерекшеліктерінің бірі оның космоспен үздіксіз
байланысы.Оны алғаш рет өткен ғасырда байқалған. Мысалы;1825 жылы швейцар
астрономы Рудольф Вольф жердің магнетизмінің күн бетінде дақ түзілу
ырғағымен байқалғанын есептеген.Бірақ гелиобиологияның туған биосферасы
күннің периодты әсері деген баяндама оқылған уақыттан бастап,яғни 1915 жыл
болып саналады.
Биосфера - өзін құрайтын 3 құрамдас бөлігімен сиптталады. Олар –
атмосфера гидросфера және литосфера.
Биосфераның гидросфера қабаты - жер шарының 3/2 бөлігін алып жатыр. Су
әлемінде алғашқы тіршілік нышаны байқалғаннан бері – гидросфера қабығы
планетаның бүкіл тыныс-тіршілігін реттеуде негізгі роль атқарып келеді.
Барлық заттар суда еріген күйінде болып, оның үлкен және кіші айналымы
арқылы зат алмасу процесі тұрақты жүреді де, одан әрі биосфера шегіндегі
биогеохимиялық айналымға ұласуда. Нәтижесінде, жер шарындағы барлық судың
94% мұхиттар мен теңіздердің, ал қалған 6% өзен, көлдер, жер асты сулары,
мұздықтардың үлесіне тиіп, оның сарқылмайтын табиғат қор екені адамзаттың
болашағына деген сенімін мәңгілік етуде.
Соңғы жылдары жүниежүзілік мұхиттар мен барлық сулардың ластануы, оның
сапасын нашарлата түсуде. Олар – мұхиттарда соғыс корабльдерінің көбеюі,
мұнайды тасымалдау, атом қаруларын сынау, өндіріс пен ауыл шаруашылығы
өнімдерінің тасталуы, радиактивті қалдықтардың лақтырылуы, тағы басқа
зиянды заттардың қоймасына айналуы экологиялық жағдайын тіршілік ырғағына
зиянды деңгейде көтеруде. Оның үстіне дүниежүзілік ауыз су проблемасы
планета тұрғындарының Африка, Орта және Кіші Азия, Австралия, Орталық Азия
бөлігін қамтып, әлемдік экологиялық проблемалар шеңберін ұлғайта түсуде.
Жер қабығы (литосфера) – бүкіл тіршіліктің қолайлы ортасы және тірегі
ретінде биосфера шегінде үлкен роль атқарады. Оның түп негізін әр түрлі
минералдар жиынтығы, тау жыныстары, органикалық қалдықтар мен метаморфтық
тау жыныстары құрайды.
Литосфера терминін алғаш ғылымға енгізген Э.Зюсс. Оның денін мантия
қабатының жоғарғы бетінен бастап жер қабығы құрайды. Яғни, жер қабатының
Махорович (Мохо) шекарасынан бастап құрлық бетіне дейінгі 70 км, ал мұхит
бетіне дейінгі 10 км қалыңдықты қамтиды.
Жер қабатының континентальды және мұхиттық қабатын ажыратуға болады. Олар
бір-бірінен құрамындағы тау жыныстарының сипатына қарай жіктеледі. Мәселен,
мұхиттық қабат – базальт, ал континентальды қабат – гранит жыныстарынан
тұрады.
Литосфераның химиялық құрылымы негізінен оттегі, кремний, алюминий, темір,
кальций, магний, натрий және калий элементтерінен тұрады. Оның ішінде
оттегінің үлес салмағы 47,3% және 92% көлем алуы ерекше жағдай. Оттегі
басқа химиялық элементтерден тығыз қосылыс күйінде минералды жыныстардың
негізін құрайды. Жалпы алғанда жер қабығының 9,2% - тау жыныстары, 20% -
метаморфтық, ал 70,8% - магматикалық жыныстар алып жатыр.
Академик В.И.Вернандский биосферадағы тіршілік процестерін зерттей келе
химиялық элементтердің бір тобын «тірі заттар» - деп атады. Олар биофильді
заттар деп аталатын сутегі, көміртегі, оттегі, азот, фосфор және күкірт
элементтері еді. Биофильді элементтердің атомы тірі организмдердің
денесінде күрделі органикалық қосылыстар түзе отырып, көмірсулары,
липидтер, белоктар және нуклеин қышқылдарын құрайды. Ал, бұл органикалық
заттар тіршілік тірегі екені мәлім.
В.И.Вернандский биосфералық қалыптасу және даму эволюциясындағы «тірі
заттардың» ролін өте жоғары бағалады. Әсіресе, тірі организмдер оған қоса
адам баласының іс-әрекеттерінің биосфера шегіндегі биогеохимиялық фактор
ретіндегі рөлін бағалай келіп билсфера өзін-өзі реттеп отыратын табиғи жүйе
екндігін дәлелдеді. Яғни, планетадағы ең жоғарғы сатыдағы дамыған
тіршіліктің ұйытқысы түрлі организммен байланысты екенін баса айтты. Шын
мәнінде тірі организмдер ғарыштық энергияны жердегі химиялық энергияға
айналдыра отырып планетадағы тіршіліктің көп түрлілігіне әкеледі. Осының
бәрі биосферадағы химиялық элементтердің миграциясы болып табылады. Бұл
процестер табиғаттағы зат және энергия айналымдарымен шектеліп, биосфера
шегіндегі ғаламдық зат алмасулардың үздіксіз қорғаушы күшіне айналады.
Ең басты мәселе биосферадағы айналымдардың қалдықсыз жүруі. Нәтижесінде,
биосфера деп аталатын үйімізде ешбір басы артық зиянды қосылыстар
түзілмейді, бәрі де қайтадан айналымға түсіп табиғаттың өзін-өзі тазартуы
жүріп жатады. Ол процестердің ең басты қозғаушы күші – Күн екенін есте
шығармауымыз керек.
В.Н.Вернандский табиғаттагы зат айналымдарының тұрақты даму процесіндегі
адамның роліне ерекше мән берді. Тіптен, оның дәлелдеуінше адам баласы
теңдесі жоқ биосферадағы ең қуатты геологиялық ретінде бағалады. Яғни,
болашақтағы биосфераның тағдыры адамзаттың ақыл-ойының сапасында немесе
деңгейінде екенін болжай келе өзінің өте маңызды теорияларының бірін
тұжырымдады. Ол – биосфераның жаңа тұрғыдағы ұғымы мен сипаты – ноосфера
туралы болжамдар жасады. Ал «ноосфера» деген терминді ғылымға енгізген
француз математигі Леруа еді.
Академик В.Н.Вернандский өзінің 1944 жылы жазған еңбегінде: “..Болашақ
планетаның ұсқыны мен тыныс тіршілігі адам баласының ақыл-ойы мен
парасатына байланысты дамиды және тәуелді болады. Ең бастысы адамзаттың
санасыз ақыл-ойының нәтижесіне байланысты биосфера тағдыры шешіледі”, -
деген тамаша болжамын айтқан болатын. Шын мәнінде, қазіргі биосфераның
тұрақтылығы тек адам баласының қолында екенін әрбір көзі ашық, көңілі
сергек мүшесі түсініп отыр.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.Биосфера дгеніміз не?
2.Популяция дегеніміз не?
3. Биосфера құрымы қандай нені оқытады?
Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 23, 19
2 модуль. Экология ғылымының салалары
6– тақырып Қолданбалы экология негіздері (2 с)
Мақсаты: Студенттерді қоршаған ортаға антропогенідік әсер ету түрлерімен
таныстыру .
Жоспар:
1.Биосфераға антропогендік әсер ету.
2.Биосфера компоненттеріне адам қоғамының әсер ету ерекшелігі.
2.Адамның биосфераға әсер етуінің түрлері.
3.Жер биосферасына әсер етудің экстремалдық түрлері.
Лекцияның қысқаша мазмұны . Биосфераға антропогендік әсер ету. Биосфера
компоненттеріне адам қоғамының әсер ету ерекшелігі. Адамның биосфераға әсер
етуінің ерекше түрлері. Жер биосферасына әсер етудің экстремалдық түрлері.
Гидросфераға антропогендік әсер ету. Литосфераға антропогендік әсер ету..
Техногендік апаттар
Адамның табиғатқа әсерінің түрлері
Қоғам мен табиғат арасында қарым- қатынас басталғаннан бері күні
бүгінге дейін адамның табиғатқа жасайтын ықпалы біркелкі емес. Адам баласы
тіршілігін сақтау үшін өмір бойы табиғи құбылыстармен күресуде. Қақаған аяз
бен аптап ыстық кездерде өлмеу үшін ішер тамақ, киер киім табуы қажет
болды. Адам баласының санасының ең бір жетілген кезеңі отты пайдалануды
үйренген кезі. Алайда сол от арқылы адам баласы айналаны түтінмен ластап,
орманды өртеп, биосфераға зиянын тигізе бастағанын білген жоқ. Дегенмен
сол көне заманда адамның табиғатқа ықпалы өте аз мөлшерде болды. Адам
табиғатқа түгелдей тәуелді болғандықтан қоршаған орта жағдайына
бейімделуге мәжбүр еді. Адамның ол кездегі табиғатқа ықпалы көлемінің
аздығы сондай, оны қазіргі кездегі табиғатқа жасалып жатқан өзгерістермен
салыстыру мүлдем мүмкін емес.
Адамның табиғатқа әсерін тікелей әсер, жанама әсер және құрама әсер деп
үш топқа бөлуге болады. Бұл әсер түрлері шамамен алынып отыр, олардың
арасында шекара жоқ десе де болады. Дегенмен бұлай бөлудің адамның
табиғатқа ықпалы күрделі құбылысты түсінуге көмегі тиеді. Адамның
табиғаттың қорына бірден барып жасаған әсерін тікелей әсер дейді. Мысалы
адамның жер жыртуы, ағашты кесуі, аңдарды, құстарды, балықтарды аулауы,
көмірді, мұнайды, газды қазып алуы тікелей әсерге жатады. Мұндай әсер
ақырында сол табиғи қорлардың азаюына немесе құрып кетуіне әкеледі.
Табиғатқа жасалатын жанама әсер тікелей әсердің салдарынан туады. Олай
дейтініміз ағаштарды кесу табиғатқа қосымша жанама әсерді туғызады. Мысалы,
ағашы кесілген жер енді ашық қалғандықтан топырақ, желдің әсерінен
үгітіледі де, ұсақ өзендердің көзін басып қалады, өзен тартылады. Бұл әлгі
өзен құятын көлдің кеуіп қалуына әкеледі. Су қоймаларының жағасындағы ағаш
кесілсе жарқабақтар құлайды, судың булануы артады, су жануарлары мен
өсімдіктерінің тіршілігіне қолайсыз жағдай туады. Кесілген орманның орны
ондағы кейбір хайуандардың, құстардың, өсімдік тіршілігіне қызмет етуден
қалады. Сөйтіп хайуанаттар мен құстар қоныс ауыстыруға мәжбүр болып, ол
жерлердегі кейбір өсімдік түрлері жойылады. Жер астындағы қазба-байлықты
алу кезінде алдын ала сақтық жасалмастан, жүйесіз жүргізілетін болса,
жердің құнарлы қабатының бүлінуіне, өсімдіктер мен жануарлардың жойылуына
әкеледі.
Табиғатқа жасалатын жанама әсердің салдары тікелей әсерден әлдеқайда
қауіпті. Олай дейтініміз жанама әсердің жақын арадағы немесе көп уақыттан
кейін білінетін зиянды салдарының көлемін анықтау қиын. Адамның табиғатқа
жасайтын жанама әсерінен болатын зиянның экономикалық көлемі тікелей
әсердің зиянынан әлдеқайда артып кетуі мүмкін.
Табиғатқа жасалатын тікелей әсер мен жанама әсердің басы қосылып құрама
әсерді туғызады. Адамның табиғатқа әсері арнайы түрде және арнайы емес
жүруі мүмкін. Табиғатқа адамның әсері алдын ала шешіліп, белгілі мақсатты
орындау үшін жүретін болса, арнайы әсер болып шығады. Бұл табиғат байлығын
белгілі бір мақсатқа пайдалану кезінде жүреді және бұл әсерді жұмыс
деңгейіне және табиғи байлықтың мөлшеріне байланысты жоспарлы жүргізуге
болады. Табиғатқа адамның арнайы емес әсері сенбі- жексенбі күндері адамдар
көп жиналатын демалыс орындарында болады. Адамдар орманды ластап, шөптерді
таптап, гүлдерді жұлып, бұтақтарды сындырып, аңдар мен құстарды қорқытып
орманның табиғи ырғағын бұзады. Мұның салдарынан бұталарда тұратын топ-
тоғайлар жойылып, ағаштардың жоғарғы жағы кеуіп, ақырында өледі, шөптесін,
гүлді өсімдіктер жойылады.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.Қолданбалы экология нені оқытады? .
2.Табиғаитқа тікелей әсер ету дегенімз не?
3Қоршаған ортаға антрпогендік әсер етудің нәтижелері қандай
Негізгі әдебиеттер: 3,4, 23, ,19,11,9
7- тақырып. Экологиялық жобалау және инженерлік экология
Мақсаты: Студенттерді Экологиялық жобалау және инженерлік экология
негіздерімен таныстыру .
Жоспар:
1.Экологиялық жобалау туралы түсінік.
2.Табиғи орта жүйелерін жобалау.
3.Қоршаған ортаны инженерлік қорғау.
4.Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі және қоршаған орта.
Экологиялық жобалау және инженерлік экология
Экологиялық жобалау туралы түсінік. Табиғи орта жүйелерін жобалау.
Қоршаған ортаны инженерлік қорғау. Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі және
қоршаған орта.Ерекше қорғалатын табиғи территориялар.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.Экологиянықжобалаудың маңызы қандай? .
2.Инженерлік экология нені оқытады?
3. Жобалау алғышарттары қандай ?
Негізгі әдебиеттер: 2,3,4,23, 18, 19, 17
8– тақырып. Экологиялық бақылау және экологиялық процесстерді басқару
Мақсаты: Студенттерге экологиялық бақылау және экологиялық басқару
негіздерін түсіндіру .
Жоспар:
1.«Экологиялық бақылау» және «Экологиялық басқару» ұғымы.
2.Экологиялық бақылаудың түрлерінің ерекшелігі.
3.Қоршаған орта процесстерін экологиялық басқару.
Экологиялық бақылау және экологиялық процесстерді басқару
«Экологиялық бақылау» және «Экологиялық басқару» ұғымы. Экологиялық
бақылаудың түрлерінің ерекшелігі. Қоршаған орта процесстерін экологиялық
басқару. Экологиялық қор. Экологиялық стандарттау. Экологиялық сараптама
Экологиялық сақтандыру.
Экологиялық процестерді басқару.БҰҰ 1972 жылы қоршаған ортаны қорғау
жөніндегі Стокгольм Конференциясынан көптеген кейін елдерде келісілген
экологиялық саясат, оның ішінде басқару саласында да жүргізіле бастады.
Табиғат қорғау жөнінде арнайы мемлекет басқару органдары құрылды. Соған
сәйкес табиғатты қорғау міндеттері жекелеген министрліктер мен
ведомстволарға жүктелді. Атмосфераны қорғау мен бақылау Мемлекеттік
гидрометеорология комитетіне су ресурстарын қорғау мен пайдалануды бақылау-
Милиорация және су шаруашылығы министрлігіне жер ресурстарын қорғау мен
пайдалануын бақылау-Ауыл шарушылық министрлігіне, балық қорын қорғау мен
пайдалану-Балық шаруашылығы министрлігіне тапсырылды.
Табиғатты қорғау заңдарын жүзеге асыруды басқарушы, қадағалаушы
органдар маңызды роль атқарады. Табиғатты қорғауды басқарушы құрылымдарды
екі қатарға бөлуге болады: арнайы және жалпы міндетті.
Табиғатты қорғау жөніндегі құзыреттер өкілетті және атқарушы
органдар арасында да бөлінеді. Табиғатты қорғау заңдарына сәйкес жоғары
өкілетті органның құзыретіне, негізінен, бес мәселе жатады;
- экологиялық саясаттың басты бағыттарын анықтау;
- мемлекеттік экологиялық бағдарламаны бекіту;
- табиғатты қорғау қатынастарының құқықтық негіздерін анықтау;
- табиғатты қорғау саласындағы құзыретті және осы саладағы басқару
органдарының әрекеті мен ұйымдастыру тәртбін анықтау;
- экологиялық апат және экологиялық төтенше жағдайлар
аймақтарындағы тәртіпті белгілеу.
Табиғатты қорғау жөніндегі құзыреттер ауылдық өкілетті органдарға да
беріледі:
- өз территорияларында муниципалдық меншікке жатпайтын
кәсіпорындарды орналастыру жағдайы мен тәртібін белгілеу;
- экологиялық және санитарлық нормалар бұзылғаны анықталған
жағдайда құрылысты немесе нысандарды пайдалануды тоқтату;
- өз қарауындағы территорияларда қолайсыз экологиялық салдарға
соқтыратын шараларға тыйым салу. Бұл санэпидемстанцияның немесе табиғат
қорғау комитетін қорытындысына сәйкес жүзеге асырылады.
Өкіметке экологиялық саясатты жүзеге асыру, бағдарламаларды орындау,
табиғат қорғауды басқарушы барлық органдардың жұмыстарын үйлестіру,
бюджеттен тыс экологиялық қорларды құру және жұмсау, табиғатты пайдалану
төлемдерінің тәртібін белгілеу, халықты экологиялық ақпаратпен қамтамасыз
ету және т.с.с. міндеттер жүктелген:
1. Экологиялық саясаттың негізгі бағыттарын анықтау, экологиялық
бағдарламаларды бекіту, табиғат қорғауды басқарудың құқықтық және
экономикалық негіздерін белгілеу және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз
ету.
2. Экологиялық бағдарламаларды жоспарлау, қаржыландыру және
материалдық – техникалық жабдықтау, табиғатты қорғау әрекеттерін үйлестіру.

3. Табиғат ресурстарын бағалау және есептеу, табиғи ортаның жағдайын
болжау, табиғат ресурстары кадастрларын жүргізу және табиғи ортаның сапасын
бақылау.
4. Зиянды әсерлердің табиғат ресурстарын пайдалану төлемдерінің,
зиянды заттардың шығарғаны және қатты қалдықтарды орналастырғаны үшін
өлшемдердің нормативтерін бекту.
5. Мемлекетік экологиялық бақылау, мемлекеттік эколгиялық сараптама,
экологиялық зиянды өндірістерді, қызметтерді тоқтату, шектеу шешім
қабылдау. Экологиялық қылмыстар үшін қылмыстық және әкімшілік жаза қолдану.
Экологиялық құқық бұзушылардың үстінен сотта, арбитраждық сотта қозғау.
6. Қорықтар жұмысын ұйымдастыру, табиғат ескерткіштерін қорғау, қызыл
кітапты жүргізу, экологиялық тәрбие мен білім беру.
7. Халықаралық бірлестік қарым-қатынас.
Аталған мәселелер мен міндеттерді барлық басқарушы құрылымдар
орындайды. Олардың әрекеттері бөлектеу: кеңістік және ресурстық бағытта
жүреді.
Қазақстан Республикасының табиғат қорғау және пайдалану жөніндегі
экологиялық саясаты БҰҰ 1992 жылы Рио де-Жанейро Конференциясында
қабылданған құжаттарға «Қазақстан-2030» Бағдарламасына сәйкес дамиды және
оның негізгі бағыттары:
- Қазақстан халқының игілігі үшін экологиялық дамудың нақты
территориялардың экологиялық табиғи - географиялық жағдайы мен
үйлесімділігін қамтамасыз ету;
- Нақты территорияларда санитарлық-гигиеналық нормаларға сәйкес
өмір сүруге қолайлы жағдаймен қатар халықтың ұрпағының денсаулығын
жақсартуға жету;
- Биосфералық тепе-теңдікті жануарлар мен өсімдіктерді генетикалық
тұқым қорларын сақтау және қалпына келтіру;
- Қазақстанның барлық табиғи ресурстар потенциалын тиімді
пайдалану.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.Экологиянық бақылау дегініміз не? .
2.Экологиялық басқару дегеніміз не?
3. Экологиялық басқару түрлері ?
Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 23, 1 1 .

9 –тақырып. Экологиялық білім беру, тәрбиелеу және экологиялық көзқарас .

Мақсаты: Студенттерде экологиялық білім тәрбие, экологиялық көзқарас
қалыптастыру .
Жоспар:
1.«Экологиялық білім», «Экологиялық тәрбие», «Экологиялық көзқарас»
ұғымдары.
2.Қазақстан Республикасындаға экологиялық білім беру және тәрбиелеу
принціптерінің ерекшеліктері.
3.Экологиялық ағарту мен экологиялық мәдениеттің байланысы.
4. Экологиялық қызметтің психологиясы.
Лекцияның қысқаша мазмұны.Экологиялық білім беруге деген қажеттілік
адасмның өміріне қжет қолайлы ортаны қамтамасыз ету мен баиланысты.Қоршаған
ортаның санасы адамның негізгі құқықтарының бірі –денсаулықты және
дамуының негізгі мақсатын анықтайды. Экалогиялық білім беру табиғатқа
адамгершілік қатынасты қалыптастыру, табиғатты өзгертудің шекті мөлшерін
анықтау үшін ,адамның одан әрі өмір сүрруін мен дамуына мүмкіндік
беретін мінез-құлықтың арнаиы -әлументтік табиғи заңдылықтарын меңгеру үшін
қажет.
Экологиялық білім берудің негізгі мақсаты- табиғаттқа деген
жауапкершілік қатынасты қамтамасыз ету. Экологиялық білім беру дегенде
әрбір адамның жалпы экалогиялық мәдениеттілігін қалыптастыруға
бағытталған үздіксіз білім, тәрбие беру даму процестерін түсінеміз.
Экологиялық жауапкершілік адамның мына қасиеттерімен баилатнысмты. өз
іс-әрекетін бақылау,табиғи ортадағы өзінің іс-әрекетініңжақын кездегі және
болашақты нәтижелерін болжай білу, өзіне және басқаларға сын көзбен қарай
білу және т.б.
Жоғарғы айтылғандарға байланысты педагогтардың халықаралық экологиялық
қозғалысы қоршаған орта саласындағы білім беруді жалпы білім беру жүиесін
жетілдірудің маңызды бағыты деп есептеледі.
Экологиялық білім беру дегеніміз- әр түрлі днңгеидегі экологиялық
білімдерді меңгеру. Экологиялық білім берудің екі негізгі бағыты бар
қоршаған ортаны қорғау дың жалпы ілімі негізінде тәрбиелеу және табиғатпен
антропагенді экожүйелердің өзара қатынасының жалпы заңдылықтары тұралы
арнайы білім беру .Ал білім беру жүйесін экологизатциялау- экологиялық
ойлардың ,принциптер мен көзқарастың басқа пәндерге енгізу және
экологиялық білімді әр түрлі салалардың мамандарын
даиындау.
Экологиялық білім берудің негізгі мақсаты- табиғаттқа деген
жауапкершілік қатынасты қамтамасыз ету. Экологиялық білім беру дегенде
әрбір адамның жалпы экологиялық мәдениеттілігін қалыптастыруға
бағытталған үздіксіз білім, тәрбие беру даму процестерін түсінеміз.
Экологиялық жауапкершілік адамның мына қасиеттерімен байланысты: өз
іс-әрекетін бақылау,табиғи ортадағы өзінің іс-әрекетінің жақын кездегі және
болашақты нәтижелерін болжай білу, өзіне және басқаларға сын көзбен қарай
білу және т.б.
Жоғарғы айтылғандарға байланысты педагогтардың халықаралық экологиялық
қозғалысы қоршаған орта саласындағы білім беруді жалпы білім беру жүиесін
жетілдірудің маңызды бағыты деп есептеледі.
Экологиялық білім беру дегеніміз- әр түрлі деңгейдегі экологиялық
білімдерді меңгеру. Экологиялық білім берудің екі негізгі бағыты бар
қоршаған ортаны қорғау дың жалпы ілімі негізінде тәрбиелеу және табиғатпен
антропагенді экожүйелердің өзара қатынасының жалпы заңдылықтары тұралы
арнайы білім беру .Ал білім беру жүйесін экологизатциялау- экологиялық
ойлардың ,принциптер мен көзқарастың басқа пәндерге енгізу және
экологиялық білімді әр түрлі салалардың мамандарын
даиындау.
Экологиялық қызметтің психологиясы
Қызығу психологиялық жағынан алып қарағанда- үш ерекшелікпен
сипатталатыны байқалады.
1. Әрекетке қатысы бойынша жағымды жоғарғы деңгейдегі эмоция
2. Эмоцияның қуанышқа ұласуы
3 . Өзін тудыратын тікелей мотивінің болуы.
Психологияға және педогогикаға қызығудың төрт құрамдас бөлігі болатыны
туралы тұжырым жасадық. Оларды алып айтсақ мына төмендегілер болып
шыңғады – ынтықтылық ,алғырлық ,білуге құмарлық және тұрақтылық.
Қызығу дегеніміз- ынтықтылық ,алғырлық ,тұрақтылық және білуге
құмарлық тәрізді бірнеше мәні зор бөліктерден тұратыны сөзсіз. Белгілі бір
бмосфераны көрінісіне зейін қою арқылы эмоция тудырып, іс әрекеттерді
жүзеге асатын жеке тұлғаға тән ерекшелік.
Қызығуды топтастыру әр түрлі ғылыми негіздерге сүйеніп жүзеге асыруға
болады. Олардат қызығудың биохимиялылық мазмұны, тұрақтылығы ,күші,
ұзақтылығы, зеріттелетін объектісі ескеріледі.
Психологтардың пікірінше қызығу дегеніміз-адамзат баласының белгілі
бір объектіні ұнатып, білуге ұмытылған іс әрекетің қуаттандыратын
психологиялық ерекшелігі , адамды білім алу мен дербес шығармашылық
–ұмытылдыратын ынтасы бір нәрсеге жеке бас ниетінің шоғырлануы немесе жеке
тұлғаның күрделі қасиеті, бейімділігі, білуге ұмытылуы.
Танымдық қызығу дегеніміз- жалпы қызығудың бір түрі деген ойдамыз
Оларды мынадай бағыттарға жіктеуге болады.
Қызығу-танымдық қөызығу- биосфераның бір құбылысын білуге қызығу.
Осыған сәикес кейбір биолог, химик, эколог ғылымдар қызығуды студентті
өзіндік дербес іс-әрекетке жұмылдыратын мотиві ретінде санайды
Экологиялық білім берудің негізгі мақсаты- табиғаттқа деген
жауапкершілік қатынасты қамтамасыз ету. Экологиялық білім беру дегенде
әрбір адамның жалпы экологиялық мәдениеттілігін қалыптастыруға
бағытталған үздіксіз білім, тәрбие беру даму процестерін түсінеміз.
Экологиялық жауапкершілік адамның мына қасиеттерімен байланысты: өз іс-
әрекетін бақылау,табиғи ортадағы өзінің іс-әрекетінің жақын кездегі және
болашақты нәтижелерін болжай білу, өзіне және басқаларға сын көзбен қарай
білу және т.б.
Жоғарғы айтылғандарға байланысты педагогтардың халықаралық экологиялық
қозғалысы қоршаған орта саласындағы білім беруді жалпы білім беру жүиесін
жетілдірудің маңызды бағыты деп есептеледі.
Экологиялық білім беру дегеніміз- әр түрлі деңгейдегі экологиялық
білімдерді меңгеру. Экологиялық білім берудің екі негізгі бағыты бар
қоршаған ортаны қорғау дың жалпы ілімі негізінде тәрбиелеу және табиғатпен
антропагенді экожүйелердің өзара қатынасының жалпы заңдылықтары тұралы
арнайы білім беру. Ал білім беру жүйесін экологизатциялау- экологиялық
ойлардың ,принциптер мен көзқарастың басқа пәндерге енгізу және
экологиялық білімді әр түрлі салалардың мамандарын
дайындау.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.Экологиянық білім беру маңыздылығы?
2.Экологиялық тәрбиелеу ролі ?
3. Экологиялық көзқарас дегеніміз не?
Негізгі әдебиеттер :1,2,23, 18.19
10-тақырып. Экологиялық құқық, менеджмент және маркетинг (1с)
Мақсаты: Студенттерді Экологиялық менджмен, маркетинг, құқық негіздерімен
таныстыру .
Жоспар:
1.Экологиядағы құқықтық басқару механизмдері.
2.Табиғатты пайдалану менеджменті.
3.Табиғаттың экологиялық, эстетикалық және мәдени құндылығы.
4.Табиғи ортаның маркетингтік құндылығы.
«Экологиялық құқық», «Экологиялық менеджмент», және «Экологиялық
маркетинг» ұғымдары. Экологиядағы құқықтық басқару механизмдері.
Экологиялық заң. Табиғатты пайдалану менеджменті. Табиғаттың
экологиялық, эстетикалық және мәдени құндылығы.
Экологиялық құқықтың басқару механизмдері
Табиғатты қорғау - табиғаттың өзіндік болмысын сақтау немесе оны
қалпына келтіру арқылы табиғи ресустарды ысырапсыз пайдалану үшін
құрылған мемлекеттік жүйедегі қоғамдық шара. Ол әр түрлі
тәсілдермен жүзеге асырылады. Соның бірі - айналадағы табиғи
ортаны құқықтық қорғау.
“Қазақстан Республикасының экология құқығы” - айналадағы табиғи
ортаны қорғауға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
ережелердің жиынтығын зерттейтін оқу пәні немесе ғылым саласы.
Қазақстан Республикасының айналадағы табиғи ортаны қорғау
туралы заңы адамның өмірі мен денсаулығы үшін айналадағы табиғи
ортаның қолайлы болуына тиісті құқығын қамтамасыз етуге, қазіргі
және болашақ ұрпақтың мүдделерін көздеп, айналадағы табиғи ортаны
қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілеуге
және адам қызметінің осы табиғи ортаға зиянды ықпал жасауына жол
бермеуге, табиғи тепе-теңдікті сақтау мен табиғатты ұтымды
пайдалану ісін ұйымдастыруға бағытталған.
Республикада айналадағы табиғи ортаны қорғау жөніндегі
қатынастар еліміздегі табиғи ортаны жер, жер қойнауы, су, орман,
атмосфералық ауаны, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғау туралы
заңдары мен ол заңдарды қолдану жөніндегі өзге де Қазақстан
Республикасының құқықты актілерімен реттеледі.
Экологиялық құқықтың басқару механизмдері
Табиғатты қорғау - табиғаттың өзіндік болмысын сақтау немесе оны
қалпына келтіру арқылы табиғи ресустарды ысырапсыз пайдалану үшін
құрылған мемлекеттік жүйедегі қоғамдық шара. Ол әр түрлі
тәсілдермен жүзеге асырылады. Соның бірі - айналадағы табиғи
ортаны құқықтық қорғау.
“Қазақстан Республикасының экология құқығы” - айналадағы табиғи
ортаны қорғауға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
ережелердің жиынтығын зерттейтін оқу пәні немесе ғылым саласы.
Қазақстан Республикасының айналадағы табиғи ортаны қорғау
туралы заңы адамның өмірі мен денсаулығы үшін айналадағы табиғи
ортаның қолайлы болуына тиісті құқығын қамтамасыз етуге, қазіргі
және болашақ ұрпақтың мүдделерін көздеп, айналадағы табиғи ортаны
қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілеуге
және адам қызметінің осы табиғи ортаға зиянды ықпал жасауына жол
бермеуге, табиғи тепе-теңдікті сақтау мен табиғатты ұтымды
пайдалану ісін ұйымдастыруға бағытталған.
Республикада айналадағы табиғи ортаны қорғау жөніндегі
қатынастар еліміздегі табиғи ортаны жер, жер қойнауы, су, орман,
атмосфералық ауаны, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғау туралы
заңдары мен ол заңдарды қолдану жөніндегі өзге де Қазақстан
Республикасының құқықты актілерімен реттеледі.
Ол заңдардың міндеттері:
- адамның тұруы үшін қолайлы ортаны қамтамасыз ету, табиғи қорларды
ұтымды пайдалану, жаңғырту және неғұрлым ұзақ мерзімге сақтау,
айналадағы табиғи ортаны сауықтыру мен жақсарту, оған шаруашылық
және өзге қызметтің зиянды ықпал жасауына жол бермеу мақсатында
айналадағы табиғи ортаны қорғау жөніндегі қоғамдық қатынастарды
реттеу;
- осы қоғамдық қатынастар саласында азаматтардың, кәсіпорындардың,
мекемелер мен ұйымдардың құқықтарын қорғау;
- табиғат қорғау заңдарын бұзғаны үшін жауаптылық шараларын
белгілеу;
- әр алуан экологиялық жүйелер мен ландшафтарды (өңірлерді),
бірегей табиғи объектілерді және соларға байланысты мәдени мүраны
сақтау;
- қоғамдық қатынастардың осы саладағы заңдылық және құқықтық
тәртібін нығайту.
Осы аталған экологиялық құқықтың қатынастар Қазақстан
Республикасының мемлекеттік, қоғамдық ұжымдары мен азаматтардың
табиғатты қорғау жөніндегі қызметімен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік экология қызметі оның
табиғатты қорғау шаралары жүйесінде қаралады. Олардың ішінде
табиғат қорларын есепке алу, бағалау, айналадағы табиғи ортаны
қорғау мен пайдалануды басқарудың экономикалық тетіктерін белгілеу
(жоспарлау, қаржыландыру, ақы төлеу т.б.), экологиялық заң актілерін
қабылдау және оларды қолдану, осы табиғи ортаны қорғау саласында
басқару мен бақылау, сараптама жүргізу, ғылыми зерттеу қызметтерін
ұйымдастыру, экологиялық кадрлар даярлау, білім, тәрбие беру және бұл
салада халықаралық ынтымақтастықты ұйымдастыру ерекше орын алады.
Айналадағы табиғи ортаның қолайлы жағын анықтап, оны сауықтыруды
қамтамасыз ету жөніндегі нысаналы да тиімді қызметін ұйымдастыру
үшін республикалық мемлекеттік экологиялық бағдарламасы, облыстардың,
қалалар мен аудандардың экологиялық бағдарламалары әзірленіп жүзеге
асырылады. Бұл бағдарламаларды әзірлеу тәртібі белгіленеді.
Экология құқығының негізгі тақырыбы табиғат ресустарын
тиімді пайдалану, ұдайы молайту және қорғау салаларындағы
қатынастар болып табылады. Ол қатынастар белгілі бір принциптерде
жүзеге асырылады, Бұл ретте табиғат қорларын пайдалануды оны
қорғаудан, табиғатты қорғауды оны пайдаланудан бөліп алып қарауға
болмайды. Бірақ, кейде табиғат қорларының объектілерін пайдаланудың,
жаңғыртудың немесе қорғаудың басымдылығы да болуы мүмкін.
Экология құқығының жүйесі экологиялық қатынастарды ғылыми
түрде салаларға бөліп қараудан туындайды. Оның әр саласы
зерттеу тақырыбы институтын құрайды.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.Экологиялық құқық дегеніміз не?
2.Экологиялық менеджмент анықтамасы?
3.Экологиялық маркетинг анықтамасы

3 ПРАКТИКАЛЫҚ/лабораториялық САБАҚТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ :

Семинар сабақтарына дайындалудың әдістемелік нұсқауы.
Семинар сабағында тақырыптың негізгі сұрақтары қарастырылады. Семинар
сабағының тақырыптық жоспары, негізгі және қосымша әдебиеттердің тізімі,
семинар сабағының тақырыптарына әдістемелік кеңестері «не?» және «қалай
істеу керек?» деген сұрақтарға жауап береді. Семинар сабақтардың
тақырыптары бойынша әдістемелік кеңестерді мұқият оқып, семинар сабағының
тақырыптық жоспарының сұрақтарына өзіндік жауап дайындаңыз. Әр сұрақты
дайындау барысында схема түрінде, қысқаша жауаптың тезисін және негізгі
ережелерін белгілеңіздер. Дайындықты аяқтағаннан кейін өз біліміңізді өзін-
өзі тескеру сұрақтарының көмегімен тексеріңіз. Өзіндік жұмыс барысында
қиындық туғызған сұрастарды жазып алып оқытушымен талқылаңыз.

4 КУРСТЫҚ ЖҰМЫС/ЖОБА оқу жоспары бойынша қарастырылмаған.

5 БІЛІМАЛУШЫЛАРДЫҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
Емтихан сұрақтары
1. Экологиялық ғылымының даму кезеңдері , экологиялық көзқарастың
қалыптасуы.
2. Пәннің мақсаты, міндеттері.зерттеу объектісі
3. Экологияның даму этаптары? .
4. Экологияның қазіргі мәселелерді шешудегі ролі қандай?
5. Экология ғылымының құрылымы.
6. Экологиялық зерттеу әдістері
7. Экологияның зерттеу әдістері қандай? .
8. .Аутэкология дегеніміз не?
9. Синэкология нені оқытады?
10. Экологияның кәсіби мамандық ретінде анықтамасы.
11. Экологиялық мамандықтың құрылымы, міндеті, мақсаты.
12. Экология мамандығының қазіргі қоғамдағы ролі.
13. Эколог маманның жұмыс қызметінің түрлері.
14. Ағзаның және қоршаған ортаның байланысы, экологиялық факторлар.
15. Популяциялық экология.
16. Биосфералық экология.
17. .Экологиялық факторлардың адам ағзасына әсері.
18. Экологиялық факторлардың биотикалық ортаға әсері.
19. .Биосфераға антропогендік әсер ету.
20. Биосфера компоненттеріне адам қоғамының әсер ету ерекшелігі.
21. .Адамның биосфераға әсер етуінің түрлері.
22. .Жер биосферасына әсер етудің экстремалдық түрлері.
23. .Экологиялық жобалау туралы түсінік.
24. .Табиғи орта жүйелерін жобалау.
25. Қоршаған ортаны инженерлік қорғау.
26. Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі және қоршаған орта.
27. .«Экологиялық бақылау» және «Экологиялық басқару» ұғымы.
28. .Экологиялық бақылаудың түрлерінің ерекшелігі.
29. .Қоршаған орта процесстерін экологиялық басқару.
30. «Экологиялық білім», «Экологиялық тәрбие», «Экологиялық көзқарас»
ұғымдары.
31. Қазақстан Республикасындаға экологиялық білім беру және тәрбиелеу
принціптерінің ерекшеліктері.
32. Экологиялық ағарту мен экологиялық мәдениеттің байланысы.
33. Экологиялық қызметтің психологиясы.
34. Экологиядағы құқықтық басқару механизмдері.
35. Табиғатты пайдалану менеджменті.
36. Табиғаттың экологиялық, эстетикалық және мәдени құндылығы.
37. .Табиғи ортаның маркетингтік құндылығы.

Білімалушыладың оқытушымен орындайтын өздік жұмыстарын (жеке дара өздік
жұмыстарын) тиімді ұйымдастыру үшін нұсқамалар
Өткен материалды пысықтау. Өткен дәріс материалдарын пысықтау өзіндік
жұмыстың маңызды түрі болып табылады. Материалдың толық және тереңірек
пысықталуы, өзіндік жұмыстың басқа түрлерін орындаған кезде жеңілдік
туғызады. Алғашқы сабақтан бастап, өткен дәріс материалдарымен жүйелі түрде
жұмыс жасау, келесі дәрістердің материалдарын түсіну үшін және практикалық
және лабораториялық сабақтардың материалдарын игеруге қажетті талаптар
болып табылады.
Материалды пысықтауға кірісу кезінде қажет:
- дәрістердің конспектісі болуы;
- курс бағдарламасының болуы;
- ұсынылған әдебиеттердің болуы (оқулық, оқу құралы, есептер жинағы),
қажетті жағдайда керекті құралдардың, материалдардың және
құрылғылардың болуы;
Жұмыс әдісі:
- дәріс материалдарын мақсатты түрде пысықтау;
- конспектпен жұмыс жасау барысында әдебиеттерге сілтеме жасау тиімді
болады (бұл емтиханға дайындалған кезде қажет болады) және қеректі
толықтырулар, ал қажет жағдайда өзгерістер енгізу тиімді болады;
- тақырыппен жұмыс жасау, материалды толық түсінгенге және есте
сақтағанға дейін жалғасуы тиіс;
- тақырыппен жұмыс жасау, оқулықтарда және оқу құралдарында
келтірілген мысалдар мен есептерді талықлаумен және оларды шешудің
әдістерін толық игергеннен кейін аяқталады;
- егер тақырыппен жұмыс жасағаннан кейін түсініксіз сұрақтар туындаса,
оларды оқытушымен келесі дәрісте талқылау қажет.
Коллоквиумға дайындалу. Курстың теоретикалық бөлімін игеру
дәрежесін бағалау үшін кейбір пәндер бойынша колоквиум (әңгімелесу)
өткізіледі. Соған байланысты колоквиумға ұсынылатын сұрақтар бойынша
теоретикалық материал тағы да қайталануы тиіс.
Бақылау жұмыстарына дайындық. Бақылау жұмыстарын өткізудің мақсаты болып
табылады:
- студенттердің ағымдағы білімдерін тексеру;
- студенттің дайындығын анықтау;
- үлгерімі төмен студенттермен жұмыс жасау әдістемесін ұйымдастыру.
Бақылау жұмысына дайындалу барысында студенттер мына жағдайларды білуі
қажет:
- бақылау жұмысының тақырыбын білу;
- естегі теориялық материалды және берілген тақырып бойынша есептер
шешімінің негізгі әдісін жаңарту;
- оқулықтардағы қарастырылған мысалдар мен есептерді және тәжірибелік
сабақтарда қарастырылған есептерді қайта қарау.
Егер студент, бірінші дәрістен бастап өткен материалдар бойынша жүйелі
түрде жұмыс жасайтын болса, онда бақылау жұмысына дайындық еш қиындық
туғызбайды және көп уақытты қажет етпейді.
Жобаларды орындау. Жобалар мен жұмыстарды орындау кезінде тапсырмамен бірге
кафедрада берілген әдістемелік нұсқауларды басшылыққа алу керек.
Тапсырманың орындалу тәртібі:
- тапсырманы орындауды өзіндік жұмыстардың орнатылған кестесінен кеш
мерзімнен бастамау;
- егер тапсырманы орындау кезінде қиындықтар туындайтын болса, онда
курстың тиісті тақырыбына қайтып келіп, оны қайта жасап және содан
кейін тапсырманы орындауға қайта кірісу керек;
- егер бұдан кейін қиындықтар туындаса, онда оқытушыға консультацияға
келу керек;
- қабылданған шешімді талдау;
- тапсырманы қорғауға дайындалу барысында теорияның тиісті жағдайларын
тексеру және кейбір мәліметтердің өзгеруіне байланысты шешім
ойластыру;
- тапсырманы орындау барысында пайдаланылған әдістерді түсінгендігіне
көз жеткізу;
- тапсырма кестеде орнатылған мерзімнен кешіктірілмей қорғалуы керек,
басқа жағдайда ол академиялық қарыз болып есептеледі.
Өзіндік жұмысқа берілетін уақыт шектеулі, сондықтан өзіндік жұмысты дұрыс
жоспарлай білуді үйрену, өзіндік жұмыстың дағдыларын игеруге ұмтылу, оң
тәжірибені қабылдау, жұмыс қабілеттігін сақтау үшін өнімді жұмыс жасай
білуді және дұрыс демалуды үйрену қажет.
Ескерту: Ұсынылған әдебиеттер мен нормативтік-құқықтық актілер тізімі
әрекеттегі заңдылықтар есебімен өзгеруі мүмкін (силлабусты қараңыз).

Білімалушылардың өздік жұмыстарының тақырыптары

1 рубежді бақылау – эссе
2 рубежді бақылау – жоба.

Өздік жұмыстарын орындау талаптары:

Өздік жұмысын жұмысын жазу бойынша әдістемелік нұсқау.
Берілген жұмыс түрі студенттің білімін аралық немесе қорытынды
бағалау, үшін оқытушының жеке сұрағына немесе тапсырмасына жазбаша жауап.
Студент дербес тақырып мәнін ашуға тиісті. Бақылау жұмысын орындау
кезінде оқу құралдарынан басқа өзге де қайнар көздерді пайдаланып, оларға
сілтеме жасалса, жауаптың сапасы мен оның бағасын жоғарлатады.

Эссе жазудың әдістемелік нұсқауы.

Эссе дегеніміз (фр. тіл. essai -тәжірбие, лат.т. exagium – құрау ) –
философиялық, әдеби, тарихи, публицистикалық, әлеуметтанулық, саяси және
тағы басқа саладағы ғылыми емес, автордың жеке көзқарасын білдіретін
прозалық мәтін. Жанр ретінде енгізген 1580 ж. Мишель Монтень болатын, ал
«эссе» сөзін бірінші рет қолданып, осы жанрда 1597 жылы Френсис Бэкон
кітаптарын жазып шығарды.
Эссе екіге бөлінеді: 1) субъективті; негізгі мақсаты – авторды жан
жақты ашу, таныту. 2) объективті; негізгі мақсаты – белгілі бір ғылыми
тақырып бойынша автордың көзқарасын ашу, таныту.
Жазылу көлемі: 500 сөз, 1-2 беттен 20 бетке дейін.
Эссе жазу кезеңдері: Проблеманы анықтау - ойлану–жоспарлау–жазу–тексеру
ЭССЕ жазу барысында қатаң сақталынуы тиіс ТАЛАПТАР:
• Жеке көзқарастың көрінісі;
• Фактілі дәлелдер (аргументтер);
• Теоретикалық негіздеме;
• Терминдерді қолдану;
• Цитаталарды келтіру;
• Әртүрлі көзқарастарды мысалға алу;
• Логикалық заңдылықтың сақталынуы;
• Салыстыру және қорытындылау әдістерін қолдану;
• Сауаттылық (пункт., орфогр.);
• Юмор, сарказм;
• Қолданылатын ғылыми еңбектерге сілтеме жасау.
Эссенің жазылу құрылымы:
1. Кіріспе. Тақырыптың негізгі мәні мен негіздемесі тезис түрінде
көрсетіледі;
2. Тақырыпты дамыту: тақырыпқа сәйкес бар біліміңізбен: теория, фактілер,
идея, ақпараттар, паралелдеу, аналогия, ассоцация, теңеу, сұрақтар қою,
т.б. қолданып, дәлелдейсіз (аргументация).
Мыс. 1. Аргумент түсіндіру мысал (факт) байланыстырушы сөйлемдер.
2. Аргумент түсіндіру мысал (факт) байланыстырушы сөйлемдер;
3. Қорытынды. Жалпылау мен аргументтеріңіздің логикалық қорытындысы.
«Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні”.
Жиі кездесетін қателіктер:
1. Проблема ашылмайды;
2. Автордың жеке позициясы көрінбейді;
3. Теоретикалық негіздемесі жоқ;
4. Терминдерді орынсыз, сауатсыз қолдану;
5. Тым қарапайым өмірдің мысалдары көп;
6. Ауызекі сөздер, диалект, сленг, жаргон сөздер;
7. Келтірілген мысалдар автор позициясына қайшы;
8. Қорытындылау, түйін шығару деген жоқ;
9. Логиканың болмауы.

Жоба жазудың әдістемелік нұсқауы.

Жоба оқытылатын пәннің қандай да бір ірі мәселелерін студенттермен дербес
анықтауға, белгілі бір мәселеге қатысты түрлі концепциялар мен ғылыми
көзқарастармен танысуға арналған.
Жоба таңдап алынған тақырыпқа бойынша өзекті ақпараттар, бірнеше әдеби
қайнар көздердің негізінде дайындалады. Онда мәселенің негізгі концепциясы,
мамандардың пікірлері, қолданылған ғылыми әдебиет тізімі көрсетіледі.
Жоба тақырыбын тандау студенттермен дербес жүзеге асырылады. Тақырып
тандағаннан кейін және пән оқытушысымен кенескеннен кейін, студент тақырып
бойынша кітаптардың, ғылыми мақалардың және анықтамалық құралдардың тізімін
жасайды. Міндетті түрде тақырыпқа қатысты нормативті құқықтық актілердің,
құқыққолданушылық және өзге құжаттардың бары анықталады.
Жобада мәселе жағдайы, оның тенденциялары, ғылыми концепциялары мен
көзқарастар, құжатта қайнар көздер мен практика материалдары анализденеді,
негізгі ұғымдар мен жағдайлар көрсетіледі.
Зерттеу жұмысына деген жетекші пікірінде, маманның зерттеуді бағалауында,
зерттеушінің таңдаған тақырыбына қосқан жаңалықтары, жетістіктері мен
кемшіліктеріне шолу болуы керек.
Жұмыстың жабдықталуына қойылған талаптар:
жұмыс мәтіні толық комьютерде басылып шығуы тиіс (WORD, 14 шрифт, 1,5
интервал, сол жақтан 2 см жол қалдыру) сондай-ақ:
алғашқы бет;
мазмұны;
резюме (аннотация) – жұмыстың барысы туралы қысқаша мазмұндамасы;
кіріспе – жұмыстың тиянақты сипаттамасы, тақырыптың таңдалуы, мақсаты,
жұмыстың жүзеге асырылған жері;
негізгі бөлім: зерттеудің жабдықталуы мен әдістері, экспериментті бөлімі,
шыққан қорытындылар және талқылау;
әдеби ізденістер мен нақтылықтардың (отандық және шетелдік) зерттеу
кезіндегі әсері;
қорытынды (нәтижелер мен ұсыныстар);
пайдаланылған әдебиеттер тізімі;
алғашқы бетте көрсетіледі:
жұмыс жүзеге асырылған ұйымның аты;
жұмыстың тақырыбы;
бағыты;
орындаушы (тегі, аты, тобы);
жұмыстың жетекшісі (аты-жөні, оқу дәрежесі, қызметі, жұмыс орны);
жұмыстың орындалған уақыты.

ТАҚЫРЫПТАР:
1. Қазақстан Республикасының кәзіргі кұкық жүйесіндегі эколоғиялық кұкыктың
орны.
2. Эколоғиялык кұкыктың баска кұкық салаларымен ара қатынасы.
3. Эколоғиялык катынастарды реттеудеғі соттык тэжірибенің маңызы.
4. Экология және табиғатты пайдалану жөніндегі халықаралык конвенциялар,
мемлекет аралық келісімдер мен шарттар.
5. Табиғи ресурстарға жеке меншік кұкығының мазмүны.
6. Табиғи ресурстарға жеке меншік қүкығының объектілері мен субъектілері.
7. Табиғи ресурстарға жеке меншік күкығының пайда болу, өзғертілу және
токтатылу негіздері.
8. Табиғатты пайдалану кұқығын қорғау.
9. Табиғатты пайдалану мен коршаған ортаны қорғау туралы дауларды қарау
және шешу тәртібі.
10. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы соттардың кызметі. Қоршаған ортаны
корғау саласындағы прокуратура мен ішкі істер орғандарының кызметі.

Қоршаған ортаны корғау жөніндегі шараларды жүргізуғе арналған қаражаттық
кұралдарды жұмсау.

Экологиялық аудиттің қүқықтық жағдайы.

11. Экологиялык заңдарды бұзганы үшін баска экологиялық жауапкершіліктің
түрлері.
12. Табиғи ресурстарға келтірілген зиянды өтеудегі тәртібі.
13. Экологиялык заңдарды бұзганы үшін баска экологиялық жауапкершіліктің
түрлері.
14. Жерді коргаудың мақсаттары мен міндеттері.
15. Жерді пайдалану мен корғауды мемлекеттік бакылау.
16. Меншік иелеріне немесе жер пайдаланушыларға келтірілген шығындарды
өтеудің негіздері мен тэртібі.
17. Жер койнауына, жер қойнауын пайдаланушыларға келтірілген зиянды өтеу.
18. Трансшекаралық суларды пайдалану және қорғау саласындағы халыкаралык
ынтымактастык.
19. Орман қорының мемлекеттік есебі, мемлекеттік орман кадастры және
мемлекеттік орман мониторингі.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы