Файл қосу
Өндірістік шығыны
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ |
|БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|СЕМЕЙ қаласындағы ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТ |
|СМЖ 3-деңгейдегі құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК042-18-3.1.31/01-2013|
|«Макроэкономикалық | | |
|статистика» пәнінің |№3 басылым | |
|оқу-әдістемелік кешені | | |
«Макроэкономикалық статистика»
ПӘНІНІҢ ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
6N0508 «ЕСЕП ЖӘНЕ АУДИТ» МАМАНДЫҒЫ ҮШІН
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей 2013
| |Мазмұны | |
| | | |
| |1 |4 |
| |Глоссарий |5 |
| |4 |47 |
| | |54 |
| |2 | |
| |Лекциялар | |
| |4 | |
| | | |
| |3 | |
| |Тәжірибелік сабақтар | |
| |4 | |
| | | |
| |4 | |
| |Студенттердің өздік жұмыстары | |
| |5 | |
| | | |
ГЛОССАРИЙ
Барлық өнiм арналған, жеке өнiм түрлерi бойынша
өнiмнiң динамикасының көрсеткiштерi - кәсiпорынның көрсеткiштерiнiң
есептеуi, өнеркәсiп, сала, бiрiктiру.
Ғылыми-техникалық iлгерiлеудегi қызметкерлердiң
творчестволық қатысуының көрсеткiштерi - қызметкерлердiң техникалық
үдерiсiндегi абсолюттi және салыстырмалы көрсеткiштер өз қосатын
творчестволық қатысу сипаттайтын көрсеткiштердiң жүйесi.
Еңбекақы төлеу қорының санағының талдауы - еңбекақы
төлеу қоры, айлық, кварталдық, жылғы еңбекақының құрамындағы әр түрлi
қорлардың меншiктi салмағының анықтауы, соның iшiнде тарифтi еңбекақы.
Еңбек өнiмдiлiктiң индекстерi - жеке еңбек
өнiмдiлiктi динамикалық мiнездемесi.
Еңбек өнiмдiлiктi факторлық талдауды негiзгi мазмұны
- еңбектiң өнiмдiлiктiң артуына әрбiр фактордың ықпалының өлшемi.
Есеп беру негiзгi қорлар баландары - негiзгi қорларды
бар болуғана емес, олардың қозғалысын бақыласын, түсу және қатардан
шығудың көрсеткiштерiн есептеу де толық мiнездеменi алынуға мүмкiндiк
беретiн негiзгi қорларды орнын толтыруды жүзеге асыру.
Еңбектiң техникамен қаруландырылудың көрсеткiштерi
негiзгi қормен - қормен жарақтану және құралдылық.
Еңбекақының деңгейiнiң көрсеткiштерi - орташа
сағаттық, орташа күндiзгi және орташа айлық, кварталдық, жылғы еңбекақы.
Есептеу абсолюттi экономикалық нәтижелiлiктi -
iргелi салым және өзiндiк құнның төмендетуiнен пайда немесе үнемдеудi
керi байланыстың негiздерiндегi кеткен қаржының қайту мерзiмi немесе
құнның орнын толтыруын анықтауы.
Есептеу салыстырмалы iргелi салым экономикалық
нәтижелiлiктi - кәсiпорындардың орналастыруы бойынша қолдану шешiмдердiң
варианттарының салыстыруында, өзара алмасатын өнiмнiң таңдауы бойынша,
жаңа техника және жаңа технологияның енгiзуi бойынша тағы басқалар.
Еңбек өнiмдiлiктiң индекстерiн есептеуi - есеп беру
және базистiк кезеңдердегi бұйымдардың өндiрiстiң қиындығының
салыстыруы.
Еңбектiң өнiмдiлiктiң артуы - өндiрiстiң
тиiмдiлiгiнiң жоғарылатуы және халықтың әл-ауқатының өсуiн сөзсiз шарт.
Еңбек өнiмдiлiктi өсу қарқыны - ҚРдың экономикалық
және әлеуметтiк дамытуын Мемлекеттiк жоспардың ең маңызды бекiтiлетiн
көрсеткiшi, сонымен бiрге әрбiр өнеркәсiптiк министрлiктiң жоспары,
бiрiктiру және кәсiпорын.
Жаңа өнiм түрiнiң шығарылымы және жаңа
технологиялық үдерiстердi енгiзудiң көрсеткiштерi, жабдықтың жаңғыртуының
көрсеткiштерi - абсолюттi және жаңа өнiм түрiнiң шығарылымы және жаңа
технологияның енгiзуiнiң салыстырмалы көрсеткiштерi, абсолюттi және
жабдықтың жаңғыртуының салыстырмалы көрсеткiштерi.
Жабдықтың қолдануының көрсеткiштерi әр уақытта,
қуат және жұмыс көлемi бойынша - экстенсивтi, қарқынды және интегралды
жүктеменiң коэффициентi.
Жұмысшы күштiң құрамы - әлеуметтiк-экономикалық
және демографиялық белгiлердiң көлемдi жиыны бойынша кәсiпорынның
мiнездемесi.
Жиынтық бойынша еңбекақының динамикасының талдауы
қандай болмасын - орташа көрсеткiштiң өзгерiсi және құрылымның өзгерiсi.
Интегралды жүктеменiң коэффициентi - есептi
мерзiмге iс жүзiнде жасалған өнiмнiң қатынасы барынша өнiмнiң санына
болуы мүмкiн.
Қарқынды жүктеменiң коэффициентi - қуат бойынша
қолдану жабдықтар.
Кәсiпорын - бұл тауарлардың өндiрiсi, қызметтердiң
көрсетуi бойынша алынатын құралдар, автономды көздiң нүктесiмен қаржы
және өндiрiстiк функциялардың пайдалануын туралы шешiм қабылдауында
нақтылы бостандығымен қызметтiң өз өндірісінің жүзеге асыруы үшiн қажеттi
функция орналасқан дербес ұйым.
Кәсiпорындағы қызметкерлердiң санының қозғалысы -
қабылдау бойынша айналымның көрсеткiштерiнiң мiнездемесi, қатардан шығу
бойынша айналым, аққыштық және кадрлардың тұрақтылығы.
Кәсiпорынның өндiрiстiк ауданының қолдануының
көрсеткiштерi, бiрiктiру - бiр квадрат метрiнен өнiмнiң орымы.
Қоғамдық өндiрiстi тиiмдiлiк - бұл өндiрiс және
қағылез және өткенi еңбектiң адамдардың қоғамдық және дербес
қажеттiктерiнiң қанағаттандыру бағытталған шығындарымен нәтижелердiң
арасындағы қоғамдық-өндiрiстiк қатынастардың нақтылы мiнездемесi,
шағылатын байланыс.
Қоғамдық еңбек өнiмдiлiктi динамика - бұл
қолданудың тиiмдiлiгi тек қана емес, керiсiнше, немесе жұмыс уақытының
басқа бiрлiк жұмыс iстейтiн таза өнiмiн өндiруiн шағылатын индексiн затқа
айналған еңбек бiрге.
Қолдану жұмыс уақыттар - уақыттың қорлар
көрсеткiштерінiң жүйесiнiң мiнездемесi коэффициенттер арқылы, жыл және
интегралды коэффициент, сонымен бiрге құрастыру және есеп беру уақыт
теңгерiмiнiң талдау жұмысы, тоқсан, ай, қолдану қойылған жұмыс уақытының
ұзақтығы.
Құндық көрсеткiш - табиғи құрамға және дайындықтың
дәрежесi әр түрлiлiк оны өнiмнiң ортақ көлемi және кәсiпорынның ортақ
өндiрiс көлемi, бiрiктiру, министрлiктiң анықтауы тәуелсiз.
Механикаландыру және өндiрiстi автоматтандырудың
көрсеткiштерi - жұмыстардың механикаландыруының жеке және құрама
коэффициенттерi, (цехтар, кәсiпорын) бөлiмшелердiң дара салмақ, өндiрiс
және еңбек, сонымен бiрге өндiрiстi автоматтандыру және еңбектiң
коэффициенттерi, құн немесе жинағы қойылған жабдықтың қуатындағы құн
немесе автоматты жабдықтың қуатының еншiсi.
Негiзгi қорларды техникалық күйдiң көрсеткiштерi - тозу
және пайдаға асудың коэффициенттерi.
Өнеркәсiптiң табысты жұмысының керектi шарты - еңбектiң
мән-мағыналарының жеткiлiктi санының өнеркәсiптiк кәсiпорындарының
ұйғарымындағы бар болу.
Өнеркәсiптiк кәсiпорынның негiзгi қорлары - (тура
немесе жанама өнеркәсiптiк өнiмнiң жасауларында қатысатын және өз құнын
оларда көтеретiн еңбек құралдар) өнеркәсiптiк өндiрiс, (ауыл
шаруашылығының ұйымы, сауда және қоғамдық қоректену, өнеркәсiптiк
кәсiпорынның негiзгi қызметiн баланс болатын жинау, құрылыс) заттық
өндiрiстiң басқа салаларының өндiрiстiк қорлары.
Өндiрiстiң химизациясының көрсеткiштерi - химизацияның
материалдық базасын дамыту шағылатын көрсеткiштер, жиынтық көрсеткiш
салалардағы жеке кәсiпорындағы химизацияның процесс сипаттайтын барлық
экономика мен көрсеткiштерлер химизация.
Өндiрiстiң электрлендiруiнiң көрсеткiштерi - және
өндiрiстiк процесс күш беретiн электрлендiрулерiн коэффициенттерi.
Өндiрiстiң электрлендiруi - еңбектiң энергия және
электр жарақтанғандығының өсуi. Механикалық ерiксiз келтiрудi қуат және
электр қуатының сомасы кәсiпорындағы өндiрiстiк процесс қызмет етушi
энергетикалық қуат. Электромоторлардың механикалық ерiксiз келтiрудi қуат
және қуаты тек қана (қозғағыш ) күш беретiн процесс қолайлы энергетикалық
қуат.
Өнiмнiң ассортиментi бойынша жоспардың
кәсiпорындарымен орындау - оның тапсырма берушiлерiне жабдықтауларға
арналған шарттық мiндеттемелердiң оны сақтауын алғышарт
Өнiмнiң еңбек сыйымдылық - еңбек өнiмдiлiктi керi
көрсеткiш. Қор пайданың деңгейi - бұл мерзiмге негiзгi қорларды орташа
құнға есептi мерзiмiне iстеп шығарылған өнiмнiң көлемiнiң қатынасы.
Өнiмнiң қор сыйымдылығы - өнiмнiң қор пайдасының керi
мәнi.
Өнiм сапасы – деңгей, оның техникалық-экономикалығының
параметрлары, өнiмнiң түрiн, сапасын тұтынушыларға өнімнің өзіндік
құндылықтарын анықтайды жеке қасиеттерін өлшем бірліктерінде бағалайды.
Сала - бұл барлық бiркелкi мекемелердiң жиынтығы.
Саланың өнiмi - өнiмнiң сомасы, саланың бiлген барлық
мекемелерi туралы.
Салыстрылған шамалардың салғастырымдылығын сөзсiз шарт
- бiртұтас заттай өлшеуiштер немесе өзгерiссiз көтерме бағалардың
қолдануы.
Сан бойынша жабдықтың қолдануының көрсеткiштерi -
нақты немесе қойылған жабдықтың сандағы бiрөңкей жабдықтың есептi мерзiм
iс жүзiнде жұмыс iстейтiн сменалылықтың олардың орташа саны және
коэффициентiнiң меншiктi салмағы.
Сапаның дәрежелерi бойынша өнiмнiң үлестiрiлуi -
кәсiпорындар және бiрiктiрулердi көпшiлiк үшiн шығарылған өнеркәсiптiк
өнiмiнiң сапасының техникалық деңгейiнiң негiзгi жалпылауыш мiнездемесi.
Табиғи өрнектегi өнiмнiң есепке алуы - физикалық
қасиет және өнiмнiң тұтынушы тағайындау шағылатын өлшеуiштердiң қолдануы.
Физикалық және негiзгi қорларды моралдiқ тозуды
орнын толтыру - өлшемдерi амортизацияның нормаларынан тәуелдi болатын
амортизациялық төлемдердiң түрiндегi өнiмнiң өндiрiсiне шығын қосылатын
олардың құндары бөлiк.
Шартты заттай өлшеуiштер - массаны және жылу
сыйымдылық, массаны және пайдалы заттың мазмұны, көлем және қиындық,
массаны және машинадан сыйымдылық өнiмнiң екi қасиетiнiң бiр көрсеткiш
сипаттайтын өлшеуiштер.
Шығарылған өнiмiнiң көлемi - қор пайда және
негiзгi қорларды шаманың шығармасы.
Экстенсивтi жүктеменiң коэффициентi - жабдықтың
уақытының қоры оның жұмысын қолдану жабдықтары.
1. ДӘРІСТІК МАТЕРИАЛ
Тақырып 1. Өнеркәсіп статистикасының ғылыми негіздері
Дәріс сұрақтары:
1. Өнеркәсіп статистиканың пәні, міндеттері және әдістері.
2. Кәсіпорын саласы, статистиканың зерттеу объектісі ретінде
1. Өнеркәсіп статистиканың пәні, міндеттері және әдістері
Өндіріс статистикасы-теориялық тұрғыдан қарағанда ұдайы өндіріс
процесінің экономикалық-математикалық үлгісі болып саналады.
Бұл үлгіде өнімді өндіру,бөлу,тұтыну,қор жинау арасындағы байланыс
толық қамтылып көрсетіледі,сондықтан өндіріс статистикасы экономика
салаларының арасындағы байланысты талдауға,негізгі экономикалық
пропорцияларды айқындауға,баға белгілеуді ерекшеліктерді зерттеуге
мүмкіндік береді.
Өндіріс статистикасы ұлттық шоттар жүйесінің өндіріс,табыстың
пайда болуы,тауарлар мен қызметтер сияқты шоттарын қамтиды және осы
жүйенің әдістемесі бойынша үш бөліктері тұрады.Бұл бөліктерді квадрант деп
атайды.
Өндіріс статистикасы жалпы үлгісі төмендегідей:
1 квадрант салалар арасындағы байланысты сипаттайды,аралық тұтыну
шығындарын қамтып көрсетеді.
2 квадрантта жалпы ішкі өнімнің ақырғы пайдалуы,ал
3 квадрантта жалпы қосылған құнның элементтері көрсетеді.
1 квадранттағы жолдарда да,бағандарда да экономика салалары
жазылады.
Аралық тұтыну (1 квадрант)
Ақырғы Пайдалану (2 квадрант)
Жалпы қосылған құн (3 квадрант)
1 квадранттың бағандарына әр саланың өндіріске жұмсаған шығындары
(шикі зат,материал,отыш,энергия,әр түрлі қызметтер құны) көрсетілді,ал осы
квадранттың жолдары әр саланың өнімі басқа салаларда қалай бөлінгенін
көрсетті.
2 квадрантта жолдар тұтынушы салаларды,ал бағандар ақырғы пайдалану
категорияларын,яғни ақырғы тұтыну шығындарын,жалпы қор жинауды,экспорт пен
импорт сальдосын көрсетеді.
3 квадрантта жалпы ішкі өнімнің құндық құрылымы көрсетеді. Бұл
квадраттың бағандары өндіруші салаларға,сәйкес келеді.
Ал жолдар жалпы қосылған құнның құрамдас бөліктеріне (еңбекақы,жалпы
пайда немесе жалпы аралас табыс,өндіріске салынатын таза салық ) сәйкес
келеді.
Егер салааралық баланстың мәліметтерін тігінен қарастыра,онда
бағандарда жекеленген салалардың шығарған өнімдерін өнімдерінің құндық
құрылымы көрсетіледі,яғни әр саланың шығарған өнімі аралық тұтыну және
жалпы қосылған құн көрсеткіштерінің қосындысына тең болады.
Ал баланс мәліметтерін көлденеңінен қарастырса,онда жолдарда
өнімнің натуралды-заттық құқрамы көрсетіледі,яғни мұндай жағдайда
шығарылған өнім аралық тұтыну мен ақырғы пайдалану көрсеткіштеріне тең
болады. Салааралық баланстың түрлерін әр түрлі факторларға байланысты
анықтайды.
Динамикалық өндіріс дамуының бірнеше жылғы өндіріс процестері
қарастырылады және бір жылдың нәтижесі келесі бір жылдың нәтижесімен
салыстырылады.
Өндіріс статистикасы ақырғы пайдалану көрсеткіштерінің құрамына
күрделі қаржы бөлу де болады.
Статистика қоғамдық құбылыстардың , процестің , өзгерістің көлемін ,
шамасын, деңгейін есептеу-санақ мәселелерін , өркендеп-дамудың қарқынын
зерттейді . Мысалы , жұмысшылардың жалпы санын, орналасу дәрежесін ,
кәсібі мен шаруашылық түрін зерттейді және т.б.
Белгілі бір аумақтағы өндірілген өнімді , ұлттық табыс мөлшері ,
оның тұтынуға сақталған қорын , тасымалданған жүктің мөлшері мен санын тағы
сол сияқты қоғамдық құбылыстардың сипатын анықтайды .
Статистика жеке ғылым ретінде құбылыстың , өзгерістің сан жөнінен
қалыптасуының , өзгеруінің заңдылығын , олардың сапалық мәнімен
байланыстыра зерттейді .
Өнеркәсіп орнын дамыту мүмкіндігіне және ондағы еңбеккерлердің
санына қарай жалақы қорына пайдаланылатын қаржы көлемін саралайды .
Ғылыми-техникалықпен табиғи жағдаймен қатар жетілдірілген ғылыми-
техникалық өндірістің тигізетін әсері белгілі . Агротехникалық шараны
уақытында жүргізуімен жердің құнарлылығы және қолайлы ауа райы дақыл
түсімділігін арттырады . Тиісті экологиялық норманы сақтамаған өнеркәсіп
табиғатқа , қоршаған ортаға орасан зор зиян тигізеді Мәселен , өнеркәсіптен
бөлінген дұрыс тазартылмаған улы қалдық ауаны , суды былғайды . Мұның әсері
өсімдік әлеміне , жан-жануар дүниесіне өте үлкен зиян келтіреді . Осылайша
статистиканың бір саласы құбылыстың шамасын , олардың тепе-теңдік қатынасын
және өзгеру заңдылығын зерттейді .
Қоғамдық өзгерістің табиғи және техникалық дамуын және ғылым мен
техниканың жетілуінің қоғамдық өзгеріске қаншалықты ықпалы бар екенін
анықтайды .
Басқаша айтсақ , статистика пәні халықты , экономикалық және табиғи
жиынтықтарды зерттейді .
Бұл жиынтықтардағы өзгерістердің бағытын , заңдылығын анықтау үшін
оның көптеген бірліктерін немесе ғылыми қағида бойынша іріктеліп алынған
өкілдерін зерттеуге қатыстыру керек .
Айта кететін жағдай , кездейсоқтық әдіспен өте аз бірліктері
талданса , одан алынған көрсеткіш даму заңдылығын қатынасын дәлме-дәл
көретпеуі мүмкін . Қорыта айтсақ , құбылыс жиынтығының тән тұжырым жасауға
болмайды .
Статистикалық зерттеу құбылыс иесінің барынша көп бірліктерімен
айналысады. Сонда ғана құбылыс иесі бірліктерінің көбіне тән нышанды
қасиетті тауып , заңдылықты анықтауға болады.
Халықтың ұдай дамуын , экономиканың нарықтық дәуіріндегі өзгерісін
зерттейтін статистиканың ықтималды ілімге негізделген бөліктері де кең
пайдаланып , өрісін кеңейтті .
Ықтималды ілім қағидасын сүйенген статистиканың күрделі әдістері
әлеуметтік-экономикалық тәжірибенің өзгерістерін зерттеуде кең қолданылады
. Әсіресе халықтың әл-ауқатын , күнкөрісін , айлық табысын , тауардың
сапасын , қауіпсіздендіру ісін зерттеуде статистика үлкен рөль атқарады.
Қазірде жалпы статистикалық әдістің пайдаланылмайтын жері жоқ.
Қауіпсіздендіру ісінде бәсекенің мөлшерін қаржылық , іскерлік тәуекелдіктің
дәрежесін және сауда ісін болжамдауда кеңінен қолданылады . Сонымен қатар ,
статистикалық күрделі әдіс биологияда психологияда , денсаулық сақтау ,
спорт саласында да пайдаланады.
Өнеркәсіп статистика сапалы анықталған жалпы өнеркәсіп құбылыстарды
сандық және сапалық жағынан зерттейді, олардың пропорцияларын, өндірісте
және экономикадағы, әлеуметтік сферадағы даму заңдылықтарын көрсетеді.
Өнеркәсіп статистика жалпы өнеркәсіп - экономикалық статистикалық
зерттеуді ұйымдастырып, алғашқы сатысында келесі функциялар орындалады:
- бастапқы кәсіпорындарды, категорияларды қалыптастырады, олардың
зерттеу міндеттерін анықтайды;
- көрсеткіштердің жүйесін және көрсеткіштердің есептеу методологиясын
құрайды;
- алғашқы ақпараттарды жинауға жаппай бақылау ұйымдастыру барлық
кәсіпорындарды, санақ парағы формасы түрінде, барлық кәсіпорындарды
бухгалтерлік және статистикалық есеп беру формасы түрінде есептеу жолымен
жаппай емес бақылау ұйымдастыру жолымен жүргізіледі.
Статистикалық зерттеудің екінші сатысында ақпараттардың жинақталуы
және
топтастырылуы жиналған барлық фактілерді бөлу және біріктіру жолымен
реттеліп, қорытындыланады және бірдей ұқсас белгілері бойынша бір топқа
біріктіріледі. Көрсеткіштер сомасы топтар бойынша және барлық жиынтық
бойынша есептеледі. Статистика топтастыру әдісінің көмегімен топтарды, кіші
топтарды басты, мәнді белгілері бойынша зерттейді. Мысалы, Қазақстан
халқының жан басына шаққандағы орташа табысының мөлшері және жан басына
шаққандағы орташа салымдар бойынша топтастырылуы халықтың өмір сүру
деңгейін көрсетеді.
Статисткалық жұмыстың үшінші сатысында кеңейтілген ұдайы өндірістің
заңдылықтары анықталады, кәсіпорындардың, саладардың, секторлардың және
еліміздің тұтас экономикасындағы экономикалық іс-әрекет нәтижелеріне
факторлардың ықпалы бағаланады. Қайта өндірудің барлық жақтарының байланысы
және тәуекелділік үшін жалпылама көрсеткіштер әдісі қолданылады: қатысты,
орташа шамалар, вариация белгілернің көрсеткіштері, динамаика құбылыстары
индекстерінің корреляциясын есептеу, детерминация есебі, баланстық,
теориялық- ықтималдық әдістері, статистикалық кестелер, графиктер әдістері.
Өнеркәсіп статистика әлеуметтік экономикалық статистикамен
байланысады. Олар жеке экономикалық салаларды, бөлімдерді (мысалы,
демография) немесе категорияларды (мысалы, бағаларды) зерттейді және
макроэкономикалық көрсеткіштерді (еңбек ресурстары, жалпы ішкі өнім және
басқалар) есептеу үшін мәліметтерді жинайды.
Өнеркәсіп статистика бухгалтерлік есеп пен статистика бойынша
халықаралық стандартқа, Ұлттық Шоттар Жүйесінің методологиясына
негізделеді. Халықаралық практикада Біріккен Ұлттар Ұйымының Ұлттық Шоттар
Жүйесі, яғни нарықтық экономиканың макростатистикалық моделі
пайдаланылады.
Қазақстанда ұлттық экономиканың ерекшелігі ескеріле отырып, Ұлттық
Шоттар Жүйесінің статистика тәжірибесіне енгізілуі статистикалық
ақпараттарға деген қажеттілікті қанағаттандыруға және халықаралық
деңгейдегі макроэкономикалық көрсеткіштердің салыстырмалылығын қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді.
Статистика заңдылықтары оның көрсеткіштерімен анықталады.
Статистикалық көрсеткіш – бұл барлық өнеркәсіп категорияның нақты орны мен
уақыты шартындағы сандық өлшемі, яғни өнеркәсіп статистикалық
көрсеткіштердің қалыптасу жүйесін кері зерттейді. Әлеуметтік- экономикалық
статистиканың көрсеткіштер жүйесінің құрамы:
1. Өнім, еңбек туралы көрсеткіштер
2. Еңбек өнімділігі көрсеткіштері
3. Негізгі капитал статистикасы
4. Құрал жабдықтар және техникалық прогресс статистикасы
5. Айналым капиталының және құралдарының статистикасы
6. Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерінің статистикасы
Өнеркәсіп статистиканың негізгі міндеттері:
- Статистикалық көрсеткіштер жүйесін жетілдіру, ғылыми зерттеу және
әзірлеу;
- Қазақстан Респуликасының - өнеркәсіп статистиканың экономикалық
жағдайы туралы мәліметтерді жинау және жан-жақты көрсету;
- мемлекеттік және аймақтық деңгейлерде талдау жасау үшін және
басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін сапалы және ақиқат мәліметтермен
барлық респонденттерді уақытылы қамтамасыз ету;
- ұлттық байлықтың резервтерін анықтау үшін, жұмыссыздықтың және
жұмыс істейтін халықты толық пайдаланбаудың әсерінен пайда болған өнім
шығынын есептеу үшін статистикалық әдістерді қолдану және жетілдіру;
- арнайы ұйымдастырылған бақылауларды ішінара бақылауда, әсіресе
Қазақстанда еңбек өнімділігінің деңгейін өлшегенде, әлеуметтік статистиканы
зерттегенде қолдану;
- барлық деңгейдегі өнеркәсіптің үйлесімділігіне және
теңгерімділігіне статистикалық баға беру;
- өнеркәсіп бойынша салааралық балансты, қаржылық талдау және
макродеңгейдегі басқа да баланстарды құру және әзірлеу;
- бизнес тәуекелдігін бағалау үшін өнеркәсіп құбылыстардың себепті-
нәтижелік байланыстарын үлгілеу және келешекке болжам жасау;
- статистикалық есеп беру формаларын жетілдіру;
-статистикалық талдау жасауда статистикалық-экономикалық әдістерді
қолдану.
2. Кәсіпорын саласы, статистиканың зерттеу объектісі ретінде
Халықаралық стандартты салалық сыныптамаға (ХССС) сәйкес барлық еңбекті
қызмет түрлері өнімнің өндіруіне қарай салаға топтастырылған. Нарықтық
немесе нарықтық емес өндіріске қарамастан, өндірістік қызметтің бір түрімен
айналысатын, кәсіпорынды салалар бойынша топтастыру саланы кәсіпорын немесе
олардың бөлімшелерінің жиынтығы ретінде сипаттайды.
Кәсіпорын өндірісінің бірлік қызметі келесідей бөлінеді:
- негізгі;
- жанама;
- көмекші.
Негізгі қызмет – қосылған құнды құруға үлкен үлес енгізеді.
Жанама қызмет – басқа салалардың өнім өндірісі.
Көмекші қызмет – кәсіпорын шекарасында аралық тұтынуға арналған және
жеке есепке алу жатпайтын өнім.
Зерттеу объектілері өндірісітк-шаруашылық қызметті жүзеге асыратын, салаға
кіретін, шаруашылық ету субъектілері – кәсіпорындар болып табылады. Мысалы,
D – түсіммен, өнеркәсіптік және ауыл шаруашылықтағы шикізатты дайындау және
өңдеу байланысты процесстерді қосатын өңдеуші өнеркәсіп.
Кәсіпорын еңбекті ұжымды пайдалану негізінде мүлікті өндіретін және
өнімді өткізетін, жұмыстарды орындайтын және қызметтерді атқаратын заңды
тұлға құқықтарын иелейтін дербестік шаруашылық бірлік болып табылады.
Кәсіпорын өз құрамында заңды тұлғалар жоқ.
Заңды тұлғалардың негізгі белгілері:
- басқа заңды және жеке тұлғалармен шаруашылық қатынасқа түсу құқығы;
- толық мүліктік жауапкершілік;
- өзінің мүліктік мүдделерін қорғау құқығы;
- нақты қызмет түрлеріне тіркеу куәлігінің болуы;
- кәсіпорын жарғысының болуы болып табылады.
Заңды тұлғаның ресми белгілері жарғыда кәсіпорын атауының, мөрдің және
банкте есеп айырысу шотының, сонымен қатар, бухгалтерлік есепті жүргізудің
бар болуы болып табылады.
Кәсіпорын қызметінің негізгі мақсаты пайда алу болып табылады. Қандай
өнімді және қандай бағамен алуды тұтынушы шешеді, сондықтан кәсіпорын
өзінің мақсатында жету үшін белгілі бір қиындықтармен кездеседі. Нарықтық
экономикаға көшу кәсіпорыннан өндірістің тиімділігін көтеруін, өнімнің
бәсекеге қабілеттігін, өзінің қызметінің масштабының үлкеюін қажет етеді,
ал бұл шаралар алынған таза пайда есебінен үлкейген алғашқы капиталдың
өсуін талап етеді.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Өнеркәсіп статистика нені зерттейді?
2. Өнеркәсіп статистиканың негізгі әдістерін анықтаңыз.
3. Өнеркәсіп статистиканың көрсеткіштер жүйесін сипаттаңыз.
4.Ішкі экономиканың әр секторының субъектілерін, функцияларын атаңыз.
5. Өнеркәсіп статистиканың міндеттері қандай?
6.Өнеркәсіп бойынша экономикалық операциялардың топтастырылуы қандай?
7. Кәсіпорын саласына анықтама беріңіздер?
8. Өнеркәсіп бойынша статистиканың зерттеу объектісі ретінде нені
айтады?
Тақырып 2. Өнім статистикасы
Дәріс сұрақтары:
1. Өндірістік қызметтің кез келген үрдісінде оның қалыпты жұмыс жасау
үшін ресурстары
2.Өнеркәсіп өнімнің түсінігі, оның дайындалу сатылары
3.Өндіріс көлемі мен , өнім көлемінің құндық көрсеткіштері.
4. Натуралды және шартты натуралды бейнедегі өнім көлемін есептеу 5.
Өнім бойынша жоспардың орындалу дәрежесі және динамика әсері
6. Өнімнің ассортименті бойынша жоспардың орындалу көрсеткіштері
7. Өнім сапасының статистикасы.
1. Өндірістік қызметтің кез келген үрдісінде оның қалыпты жұмыс жасау
үшін ресурстары
Өндірістік қызметтің кез келген үрдісінде оның қалыпты жұмыс жасау үшін
ресурстардың үш түрі болуы керек: тірі еңбек, еңбек құралдары және еңбек
заттары.
Тірі еңбек ресурстарына кәсіпорынның қызметкерлері жатады, яғни өндіріс
үрдісінде жұмыс уақытымен өлшенетін тірі еңбек шығындарының формасында
тұтынылатын жұмыс күші. Еңбек нарығында жұмыс күші ақшалай формада
жұмсалған еңбектің көлемін белгілеуге мүмкіндік беретін құнға ие болатын
тауар.
Еңбек құралдарының ресурстарына әр түрлі негізгі өндірістік қорлар және
өзінің құнын тозу бөліктеріне қарай өнімге айдаратын ақшалай түрде негізгі
капитал жатады.
Еңбек заттарының ресурстарына бұйымдарды және дайын өнімді жинақтайтын
шикізат, материал, отын, жартылай фабрикат қорлары. Ақшалай түрде еңбек
заттарының ресурстары кәсіпорынның айналмалы құралдарының бөлігін құрайды.
Тірі еңбекті, еңбек құралдарын және еңбек заттарын тұтынуға байланысты
шығындар шығындар сомасына Z, содан кейін өндірістік өнім құнына
түрлендіріледі. Өткізілген өнім құны мен оның шығындарының арасындағы
айырмашылық кәсіпорынның пайдасын құрайды. Салық заңнамасымен қарастырылған
пайданың бөлігі кәсіпорында алып тасталындаы. Кәсіпорынның қалған тазап
пайдасы жинақ қорына (өндірістің ұлғайтуына) және тұтыну қорына
бағытталады.
2. Өнеркәсіп өнімнің түсінігі, оның дайындалу сатылары
Статистикада өндірістік өнім деп өндірістік сипатындағы қызмет және
жұмыс түріндегі немесе өнім түрінде тұлғаланатын, кәсіпорынның өнеркәсіптік-
өндірістік қызметінің пайдалы нәтижесі аталады. (ӨСЖҚ)Бұл біріншіден,
өнеркәсіптік өніміне жұмысшылары еңбегінің ықпалына ұшыраған игіліктері,
кәсіпорынның қызметінің нәтижесі жатады. Екіншіден, өнеркәсіптік-өндірістік
қызметінің нәтижесі есепке алынады, бұдан, өнеркәсіптік емес сипаттағы,
мысалы, қосалқы ауыл шаруашылығы немесе капиталды құрылыс өндірістік болып
табылмайды және басқа саладағы өнімдерге қосылады (ауыл шаруашылық, құрылыс
және т.б.) Үшіншіден, тура нәтиже осы өнім өнеркәсіптік қызмет мақсатына
сәйкес келуін білдіреді. Қалдықтар іске асырылуына қарамастан өнім көлеміне
қосылмайды. Қалдықтардан жанама өнімді айыру керек. Жанама өнім негізгі
өніммен бірдей есепке алынады, яғни бірыңғай технологиялық үрдіс барысында
алынады. Төртіншіден, пайдалы нәтиже өнімнің құрамына тек жарамды өнімді
енгізуді білдіреді, яғни ақау өнім болып табылмайды.
Өнеркәсіптік кәсіпорынның өнімін дұрыс есепке алу үшін оны дайындалу
дәрежесі бойынша айыру қажет: аяқталмаған өнім (АӨ), жартылай фабрикат (ЖФ)
және дайын өнім (ДӨ).
Аяқталмаған өнімге өңдеудегі барлық бұйымның түрлері және тауарлық түрі
жоқ бұйымдар, сонымен қатар техникалық бақылау бөлімінен (ТББ) өтпеген,
өңдеумен аяқталған өнім. АӨ-ге ақауы жөндемді өнім жатады.
Жартылай фабрикат деп еңбек заты белгілі бір цехта өңдеп бітірілген
құжаттармен рәсімделген, бірақ басқа цехта өңдеуі қажет. Жартылай фабрикат
өндіріс йехсыз жүйесінде (ЖФ) жоқ, онда тек АӨ бар.
Дайын өнім құжаттармен рәсімделген, дайын өнім қоймасына тапсырылған,
техникалық бақылау бөлімімен қабылданған кәсіпорында өңдеумен аяқталған
өнім болып табылады. Дайын өнім оралған өнім болып табылатындықтан, дайын
өнімдерге соымен қатар, қосалқы өнім құнына кіретін ыдыс жатады. Дайын
өнімге қосалқы өндірістің өнімі (көпшілік қолданатын), сонымен қоса негізгі
қызметтен тыс, қосалқы цехтардың өнімінің бөлігі, мысалы, құралдар және
электр энергиясы.
Халық шаруашылық көзқарасы бойынша дайын бұйым бір кәсіпорынның дайын
өнімі екінші кәсіпорынға жартылай фабрикат болып табылады. Сондықтан
дайындалу дәрежесі бойынша өнімді бөлу кәсіпорын шегінде қарастырылады.
3. Өндіріс көлемі мен , өнім көлемінің құндық көрсеткіштері.
Натуралды көрсеткіштермен бірге , өнімдік көрсеткіштер жүйесінде, өнім
көлемнің құндық көрсеткіштері жалпы өнім (Ж.Ө) ; тауарлық өнім (Т.Ө) ;
өткізілген өнім (Ө.Ө) болады.
Өндіріс көлемінің мінездемесі үшін жарты таза өнімді, нормотивті таза
өнімді (Н.Т.Ө) ; Өндеудің нормотивтік құнын анықтайды. Бұл көрсеткіштер
өнімнің жалпы көлемі мен өндірістің жалпы көлемін анықтауға мүмкіндік
береді. Олардың экономикалық мазмұнына қарай көрсеткіштер , өндірістік
жағдайлардың нәтижелерін сипаттайды.
• Типтік мысал :
Машина жасау зауыты өндірістің ұзартылған кезеңінен (2 айдан жоғары)
өндірістің көтерме бағасы бойынша 21320 тенгеге дайын машина , машиналарға
тетіктер, саймандар, 8960 мың тенге өндірді.1 айдың ішінде дайын бұйымдарды
шығару үшін 7мил. 140мың/ тг жартылай фабрикаттар пайдаланды. 2мил. 100
мың/тг жан жаққа таратылды. . Ай соңына жартылай фабрикат қалдығы 1 мил.
100 мың/тг цехтарда жартылай фабрикаттар қалдығы. 1 қыркүйекке 1 мил. 340
мың/тг болды.
•Зауыттың жөндеу цехында өзінің құрылысшылар мен транспорт құралдарының
күрделі жөндеу сметалық құнмен өткізіледі. 73000 тенге басқа
кәсіпорындардың құрылғылардың жөндеуіне – 24000 тенге . Зауыттың жөндеу
цехтары өзінің қосалқы ауылшруашылығы автамашина шығарды. Оның бағасы
32000 тенге .Есеп айырысу шотына көрші кәсіпорындардың стандартты мөлшерге
кесіп берген үшін 0,3 мың тенге түсті . Механикалық және жинау цехтарында
аяқталмаған өндіріс қалдықтары көтерме баға бойынша 1 қыркүйекке 652,8 мың
тенге, 1 қазанға 526,3 мың тенге болды.
Зауыттың жалпы тауарлық өнімін анықтау керек.
Шешу:
Ж.Ө келесі қосылғыштар кіреді: дайын өнім 213200 мың тенге жан жаққа
таратылатын жартылай фабрикаттар. 200 000 тенге есепті кезеңніңбасындағымен
салыстырғанда,аяғындағы жартылай фабрикаттар қолданатын өсімі былай
есптелінеді. 1000 аламыз 1.340 = - 240 мың тенге.
Құрылғылар мен транспорттық құрылғылардың күрделі жөндеуі былай
есептеледі.: 73000 тг+24000= 97000 тг
Жан жаққа кеткен өнеркәсіптік сипаттағы жұмыстар 0,3 мың тг болады . Ал
өзінің өнеркәсіптік емес 32000 тг болады. Сонда аяқталмаған өндіріс
қалдықтарының өсімі былай есептеледі:
526,3 мың-652,8 мың = -126,5 Сондықтан Ж.Ө = 21.320 + 200 + (- 240) + 97 +
0,3+ 32 – 126,5 = 22.143 мың тенге .
Келтірілген мәлеметтер бойынша тауарлы өнімді 2 тәсілмен анықтаңыз :
1) Оған кіретін қосылғыштарды қосу арқылы : Ж.Ө = 21.320 + 200 + 97+ 0,3
+ 32 = 23549,3 мың тенге
2) Ж.Ө тауарлық өнімге кірмейтін элементтерді игеру арқылы :
Т.Ө = 23143 - [ - 240 + ( -1263 )] = 23143 + 406,3 = 23549,3 мың тг
Бұл жағдайда Т.Ө , Ж.Ө артық өйткені есепті айда, өткен айдан қалған
аяқталмаған өндіріс пен жартылай фабрикаттардың қалдықтары қолданылған.
(Бұл қалдықтар айдың аяғында азаяды)
Уақыт, қуат және жұмыс көлемі бойынша құрылғыларды пайдалану кезінде
келесі көрсеткіштерді есептеу керек . Мысалы :Экстенсивті жүк коэфиценті
бұл құрылғының жұмыс уақыты бойынша пайдалануын сипаттайды. Ол құрылғының
іс жүзіндегі жұмыс уақытын құрылғының уақыт қорына бөлу жолымен есептеледі.
Интенсивті жүк коэфиценті , бұл құрылғыны , қуаты бойынша пайдалануын
сипаттайды , ол қозғалғыштың іс жүзіндегі орта қуатын максималды тиімді
қуатқа бөлу арқылы есептелінеді.
Интегралды жүк коэфиценті , бұл есептік кезеңге іс жүзінде
дайындалатын өнімнің жоспарда қарастырған өнім санына қатынасы.
Осы өндіріс көлемі мен, өнім көлемінің құндық көрсеткіштерін талдағанда
статистикалық кестелер,графиктер пайдаланылады және жоспар бойынша
өткізілген өнім көлемі саналады, оған қоса іс жүзінде өткізілген өнім
көлемі анықталады.. Содан кейін өткізгіштің көлемі бойынша жоспардың
орындалу % бойынша есептелді.
[pic]
4. Натуралды және шартты натуралды бейнедегі өнім көлемін есептеу
Натуралды бейнедегі өнім есебі өнімнің физикалық қасиеттері мен тұтыну
мөлшерін бейнелейтін өлшегіштерді пайдалануға негізделген.
Натуралды бейнедегі өнімнің шығуы туралы есеп жоспарда қарастырылған
өлшем бірліктес құрылады. Әрбір өлшегіш бір қасиетін береді. Мысалы,
массасын немесе сомасын, көлемін анықтауға септігін тигізеді.
Шартты натуралды көрсеткіштер өнімнің екі қасиетін сипаттайды:
салмағын және пайдалы заттар мазмұнын. Мысалы, минералды тыңайтқыштар,
көлем, индекс, сыйымдылық, т.б.
Шартты бірлікке берілген өнімнің әр түрлілігінің біреуі алынады. Ал
шартты бірліктерге өнім, ауыстырмалы коэффициенттер бойынша есептеледі.
Есеп 1.1. Цемент заводы шығарған өнімнің шығарылуы кварталға келесі
мәліметтермен сипатталады, мың тонна
|Цементтің маркасы |Жоспар бойынша |Іс – жүзінде |
|200 |60 |64 |
|300 |90 |96 |
|400 |120 |125 |
|500 |40 |30 |
|600 |5 |4 |
|портланд цементі | | |
Мұнда цемент өндірісінің натуралды және шартты натуралды бейнедегі
жоспардың орындалу көрсеткішін анықтау керек (400-дік маркадағы цементке
алынғанда).
Шешуі: Цементтің әр маркасы бойынша ауыстыру коэффициентін анықтаймыз.
200 : 400 = 0,5
300 : 400 = 0,75
400 : 400 = 1
500 : 400 = 1,25
600 : 400 = 1,5
Есептің шешілуі келесі комбинациялық кестеде береміз:
|Цемент |Ауыстыру |Жоспар бойынша |Іс - жүзінде |Жоспардың орындалуы,|
|маркасы |коэффи-цие| | |% |
| |нті | | | |
| | |
|2002 ж. |248 / 240 = 1,33 |
|2003 ж. |250 / 240 = 1,42 |
|2004 ж. |256 / 240 = 1,67 |
|2005 ж. |253 / 240 = 1,54 |
2005 жылы қағаз өндірісі 2000 жылмен салыстырғанда 5,4 % өсті.
Қалың қағаз өндірісінің динамикасы
|2001 ж. |198 / 194 = 1,21 |
|2002 ж. |203 / 194 = 1,46 |
|2003 ж. |205 / 194 = 1,56 |
|2004 ж. |204 / 194 = 1,52 |
|2005 ж. |207 / 194 = 1,67 |
2000 жылмен салыстырғанда 2006 – 2007 жылға өнім динамикасы
көрсеткіштерін есептеу қиынға түседі. Өйткені, бұл кезеңде қағаз өндірісі
комбинаттар әр түрлі өлшем бірлікте есептелген бұндай жағдайда бірыңғай
өлшем бірліктер қолданылған кезеңге есептелген динамика көрсеткіштері
көбейту тәсілін қолданады. Бұл үшін 2005 жылмен салыстырғанда 2006 - 2007
жылдарға динамика көрсеткіштерін есептейміз.
Қағаз өндірісі динамикасы
|2006 ж. |4664 / 4580 = 1,018 |
|2007 ж. |4718 / 4580 = 1,030 |
Қалың қағаз өндірісі динамикасы
|2006 ж. |1612 / 1580 = 1,02 |
|2007 ж. |1740 / 1580 = 1,101 |
2007 жылы 2005 жылға қарағанда қағаз өндірісі 3% өсті. Ал қалың қағаз
өндірісі 10,1 % өсті. 2000 жылмен салыстырғандағы 2007 жылы өнім өндірісі
динамикасын сипаттау үшін 2005 жылғы өндіріс динамикасы көрсеткіштерін
(2000 жылмен салыстырғанда) 2007 жылғы көрсеткіштеріне (2005 жылмен
салыстырғанда) көбейту керек.
2007 жылғы өнім өндірісі динамикасы 2000 жылмен салыстырғанда:
қағаздар: 1054 * 1,03 = 1,086
қалың қағаздар: 1067 * 1,101 = 1,175
Көрсетілген кезеңге қағаз өндірісі 8,6 %, ал қалың қағаз өндірісі
17,5 % өсті.
6. Өнімнің ассортименті бойынша жоспардың орындалу көрсеткіштері
Өнім шығарудың ырғақтылық көрсеткіштері
Кәсіпорында өнімнің әр түрінің саны және негізгі құралы бойынша жоспарды
орындауға міндетті. Ассортимент бойынша жоспардың орындалу көрсеткіші
кәсіпорынға тапсырма берушілер мен келісім міндетінің тәртібін сақтау болып
табылады. Ассортимент бойынша жоспардың орындалуы кәсіпорынға көрсеткіші
шығарылған өнімнің комплектілігінің көрсеткіштігімен толықтырылады.
Мысалы, егер бас зауыты дайындаған ... комплектіленсе, онда шығарылған
өнімнің комплекттілік көрсеткіші олардың олардың әрбіреуі бойынша әр
тетіктер бойынша да анықталады. Кәсіпорын жұмысын талдаған кезде ай,
квартал, жыл ішіндегі шығарылған өнімнің ырғақтылығы көрсеткіштеріне басты
назар аударылады.
Есеп№1.Темір бетон бұйымдары зауытының жоспары орындалу барысы келесі
мәліметтермен сипатталады:
Кесте 1
| | Шығару, | |
|Бұйымдар |м3 |Көтерме баға |
| | |1м3 , тг |
| |Жоспар бойынша | Іс жүзінде | |
|Ферма | 3160 |3175 |144 |
|Жол плитасы | 32261 |32074 |57,9 |
|Аэродром | 98303 |98512 |54,8 |
|плитасы | | | |
Өнімнің жалпы көлемі және ассортименті бойынша жоспардың орындалу
көрсеткіштерін анықтау керек. Есептеуші көмекші жұмыс кестеде келесі
мәліметтерді көрсетеміз:
Кесте 2
| | Шығару, м3 |Көтерме |Өнім құны, тг |Ассортимент |
|Бұйымдар | |баға | |бойынша |
| | |1м3 , тг | |жоспардың |
| | | | |оындалуына |
| | | | |есептелінді |
| |Жоспар | Іс | |Жоспар |Іс | |
| |бойынша |жүзінде | |бойынша |жүзінде | |
|Ферма |3160 |3175 |144 |455040 |457200 |455040 |
|Жол |32261 |32074 |57,6 |1867912 |1857085 |1857085 |
|плитасы | | | | | | |
|Аэродром |98303 |98512 |54,8 |5387004 |5398458 |5387004 |
|плитасы | | | | | | |
| Барлығы | - | - | - |7709956 |7712743 |7699129 |
Өнімнің құны жоспар бойынша: 3160*144=455040
Өнімнің құны іс жүзінде: 3175*144=457200
Ассортимент бойынша жоспардың орындалуы былай есептелінеді:
Өнім құны графасында мәліметтер жоспар бойынша және іс жүзінде
берілгендіктен, мұнда ақырғы графаға кіші мәліметпен шығарылған өнім құны
жазылады.
Өнім көлемі бойынша жоспардың орындалуы келесі формуламен анықталады:
Jq =[pic] =1.0004 яғни 0, 04 % артығымен орындалған.
Ассортимент бойынша жоспардың орындалуы былай есептеледі:
Jq =[pic] =[pic] =0.998 немесе 98, 8%
Есеп№2
Бас зауытта комплект жасауға қажетті бұйымдар жасалады:
Цилиндрлер (1 бұйымға)
Муфталар (3 бұйымға)
Редукторлар (2 бұйымға)
Сақиналар (6 бұйымға)
Жоспар бойынша 1 айға 2820 бұйым шығарылуы керек. Іс жүзінде шығарылды:
Цилиндрлер- 2910
Муфталар - 8480
Сақиналар - 5630
Редукторлар – 15510
Әрбір тетік бойынша жоспардың орындалу пайызын анықтаймыз:
Цилиндрлерге (2910/2820)*100% = 103.2%
Муфталарға (8480/2820)*100% = 102.4%
Редукторларға (5630/2820)*100% = 99.8%
Сақиналарға (15510/2820)*100% = 91.7%
Қорытынды:
Сақиналар бойынша жоспардың орындалуы ең кіші пайыз болды (91.7%) және
өнімнің комплектілігі бойынша жоспардың орындалу көрсеткіші болды:
1 бұйымға 6 сақина керек болғанын (оған 15500 дана шығарылды) 2885 бұйым
дайындауға болады(15510/6)=2585, яғни 91,7 % жоспар (2585/2820)*100%.
7. Өнім сапасының статистикасы
Техникалық – экономикалық параметрлері бойынша өнім сапасының сипаттамасы
Өнім сапасы өнімінің берілген түрінің тұтынушының бағалығын, оның
техникалық – экономикалық деңгейін анықтайтын жеке қасиеттерін өлшеу
жолымен бағаланады. Бұл – қуаттылық, моторесурс – материал және энергия
сыйымдылығының кейбір заттардың процесстің мазмұны.
Бір жағдайда бұйымның қандай да бір қасиетінің сандық бейнесі
мемлекеттік стандартпен немесе бұл қасиеттің базистік кезеңдегі деңгейімен
салыстырылады. Мысалы, әр аттас өнім сапасының динамикасы сапаның жалпы
индексінің көмегімен өлшенеді (Ус), оны жеке бұйымдардың сапасының дербес
индекстерінен орта арифметикалық индекс ретінде есептеледі.
Сапа категориялары бойынша өнім сапасының сипаттамасы
Өндірілген өнеркәсіп өнімінің сапасы мен техникалық деңгейінің негізгі
сипаттамасы болып көптеген кәсіпорындарға сапаның категориялары бойынша
өнімді бөлу табылады. Барлық өнім (құны бойынша) ең алдымен берілген
мезгілде аттестацияға жататын және жатпайтын болып бөлінеді.
Аттестацияға жататын өнім құрамында іс – жүзінде аттестацияланған
өнімді оның сапасының жоғарғы, бірінші категорияға және қойылған мезгілде
аттестацияланған деп бөлінеді.
Статистикалық есептеу мәліметтері бойынша сапаның жоғарғы категориялы
бұйымының құны мен саны бойынша жоспардың орындалуын, жоғарғы категориялы
өнімнің үлес салмағын анықтауға болады.
Өнімнің сорттылығының көрсеткіштері
Өнеркәсіптің кейбір салаларының өнімдері әр түрлі бағалар қойылатын
сорттарға бөлінеді. Бұл біратты және әраттас өнімнің сорттылығының
динамикасы мен деңгейінің көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның өндірістік жұмысының сапасының көрсеткіштері
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің сапасына баға беру үшін бірнеше
көрсеткіштер жүйесін қолданады.
Типтік мысал: Кәсіпорынның №6 «тауарлы өнімнің өзіндік құны» деген
форма бойынша жылдың есебінде келтірілген біржылға брактан пайда болатын
шығын (зиян) туралы мәліметтері негізінде брактың мөлшері мен проценттік
және брактан болған шығын мөлшері мен процентін есептейміз.
Баркталынған бұйымдар құны . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 6,5
Бракты жөндеуге кеткен шығындар . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . 3,0
Пайдалану бағасы бойынша брак құны . . . . . . . . . . . . . . .
. 0,5
Жеткізушілерден сомалар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 3,8
Бракты жасаушылардан ұсталынған сома . . . . . . . . . . . . . .
0,4
Жалпы өнімнің өндірістік өнім құны . . . . . . . . . . . . . . .
. . . 500
Брак мөлшері: 6500 + 3000 = 9500 сом
Брак проценті: (9500 : 500000) * 100 = 1,9 %
Брактан болған зиян мөлшері:
6500 + 3000 – (500 + 3800 + 400) = 4800 сом
Зиян проценті: (4800 : 500000) * 100 = 0,96 % .
Өнім сапасы статистикасы
1. Техникалық – экономикалық параметрлері бойынша өнім сапасының
сипаттамасы.
Өнім сапасы өнімнің берілген түрінің тұтынушылық бағалылығын, оның
техникалық – экономикалық деңгейін анықтайтын жеке қасиеттерін өлшеу
жолымен бағаланады. Бұл қуаттылық, моторесурс, мариал және энергия
сиымдылығың, кейбір заттардың процесстік мазмұны.
Бұл жағдайда бұйымның қандай да бір қасиетінің сандық бейнесі
мемлекеттік стандартпен немесе бұл қасиеттің базистік кезеңдегі деңгейімен
салыстырынады. Мысалы, әраттас өнім сапасының динамикасы сапаның жалпы
индексінің көмегімен өлшенеді (Іс), оны жеке бұйымдардың сапасының дербес
индекстерінен орта арифметикалық индекс ретінде есептеледі.
Типтік мысалдар.
1. Тұрмыстық техника бұйымдары өндірісі туралы төменде келтірілген
мәліметтер бойынша олардың сапа көрсеткіштерін есептегіміз:
|Тұрмыстық техника |Шығарылды, дана|Бір |Сапаның дербес индекстері |
|бұйымдары | |бұйымны|(бірлікке базистік кезең |
| | |ң |алынған) |
| | |салысты| |
| | |рмалы | |
| | |бағасы,| |
| | |сан | |
| |Базистік |Есепті кезең | |Қызмет ету |
| |кезең | | |мерзімі |
| | |І квартал |ІІ квартал |
| | |мың |мың дана|мың дана|мың |
| | |дана | | |дана |
|Еркектер күрдегі | | | | | |
|барлығы |- |21,0 |209,0 |22,0 |282,0 |
|оның ішінде | | | | | |
|жоғарғы сорт |13 |19,0 |247,0 |20,0 |260,0 |
|бірінші сорт |11 |2,0 |22,0 |2,0 |22,0 |
|Еркектер пиджаге, | | | | | |
|моделі 41-4 (тор) | | | | | |
|барлығы | | | | | |
|оның ішінде |- |15,7 |670,0 |15,0 |6 |
|жоғарғы сорт | | | | | |
|бірінші сорт |43 |14,0 |602,0 |12,5 |537,5 |
| |40 |1,7 |68,0 |2,5 |100,0 |
Корсеткіштерді есептеуді кестеге жазамыз
|Бұйым аты |Шығару, мың сан |
| |Жоспар және |Іс жүзінде |
| |жоғары сорт | |
| |бағасы бойынша | |
| |q жос P ж | |
| | | |Жоғары сорт |
| | | |бағасы бойынша q|
| | | |, P |
|Еркектер |21×13=273 |22×[pic]= |22×13=286 |
|күрдегі – | |22×12,81=281,8 | |
|барлығы | | | |
| | | | |
|Еркектер | |15×[pic]= | |
|пиджагі |15,7×43=948,1 |15×42,075=640,1 |15×43=645 |
|- барлығы | | | |
|Жиыны оның |648,1 |921,9 |931 |
|ішінде жоғары |247+602=849,0 |- |260+537,5=797,5 |
|сортты өнім | | | |
Сорттылық бойынша жоспардың орындалуын келесі түрде табамыз. Бір бұйым
бойынша – орта іс жүзіндегі бағаның орта жоспарлыққа қатынасы ретінде,
мысалы еркектер күрдегі бойынша: [pic], : [pic]жос=[pic]׃[pic]=12,818׃
12,81=1,0007 немесе [pic] = [pic]= 1,0007 немесе 100,07%
Соттылық бойынша жоспар 0,07%-ке артылығымен орындалған, [pic][pic]=
282,0-281,8=0,2 мың тг мөшерінде пайда алынды. Екі бұйым бойынша – екі
бұйымның іс жүзінде шығарылған құнының олардың орта жоспарлық бағасы
бойынша іс жүзінде шығарылған құнына қатынасы ретінде:
[pic]=[pic]=[pic]= 0,9974 немесе 99,7%
Соттігінің бойынша жоспар 0,26%-ке орындалмаған, зиян – 919,5-921,9=-
2,4 мың тг.
Есеп.
4. Ұн тағамдары фабрикасының мәліметтері бойынша мыналар белгілі:
|Макарондық бұйымдар |1 тоннаға |өндірілді,т. |
| |көтерме | |
| |баға, сан.| |
| | |2003 (іс |2004 |
| | |жүзінде) | |
| | | |жоспар |іс жүзінде|
|Кәділігі макарон | | | | |
|жоғарғы сорт |540 |20 |20 |30 |
|бірінші сорт |400 |86 |60 |70 |
|«Соломка» макароны | | | | |
|жоғарғы сорт |560 |40 |30 |30 |
|бірінші сорт |425 |40 |40 |30 |
|Жұмыр кеспе | | | | |
|жоғарғы сорт |630 |40 |45 |40 |
|бірінші сорт |490 |50 |55 |60 |
Макарондық бұйымдардың әр түрлі бойынша және жалпы 2 түр бойынша
анықтаймыз:
1) 2003 ж. салыстырғанда 2004 жылғы сорттылықтың өзгеруін;
2) 2004 жылы сорттылық бойынша жоспардың орындалуын; пайда (зиян) –
ның абсолюттік мөлшерін (жоспармен салыстырғандағы сорттылықтың
өзгеруі бойынша);
ВариантА. Кәдімгі макарон; «соломка» макароны.
Жауабы: (өнімнің жеке және 2 түрі бойынша).
1) 103,3; 100; 101,94(%).
2) 101,7; 112,5%; +1,2 мың тг
Вариант Б. Кәдімгі макарон, жұмыр кеспе.
Жауабы: (жұмыр кеспе бойынша).
1) 98,74
2) 101,1% 80 тг
Вариант В. «Соломка» макароны, жұмыр кеспе
Жауабы: («Соломка» макароны):
1) 100,0%
2) 102,1% 594 тг
4. Кәсіпорынның өндірістік жұмысының сапасы көрсеткіштері.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің сапасына баға беру үшін бірнеше
мәліметтер жүйесін қолданады.
Типтік мысал.
4. Кәсіпорынның №6 тауарлы өнімнің өзіндік құны деген форма бойынша
калдық есебінде келтірілген 1 жылға брактан пайда болған шығын (зиян)
туралы мәліметтерінің негізінде брактың мөлшері мен проценттік және брактан
болған шығынның мөлшері мен процентін есептейміз:
бракталынған бұйымдардың өзіндік құны......................6,5
бракты жөндеуге кеткен шығындар.................................3,0
пайдалану бағасы бойынша брак құны............................0,5
жеткізушілерден –
сомалар................................................3,8
бракты жасаушылардан ұсталатын сома..........................0,4
жалпы өшімнің өндірістік өзіндік құны..........................500
Брак мөлшері: 6500+3000 = 9500 тг
Брак проценті: (9500׃ 500000)·100=1,9%
Брактан болған зиян мөлшері: 6500+3000-(500+3800+400) =4800 тг
Зиян проценті: (4800+500000)·100=0,96%.
Есеп.
5. Кәсіпорын бойынша төменде келтірілген мәліметтерді қолданып
анықтаңыз (мың сом) брак мөлшері, проценті, зиян мөлшері, процент.
|Көрсеткіштер |Құрылғы |Литейный |Металлургия |
| |зауыты |зауыт |зауыты |
|толықтай | | | |
|1) бракталынған бұйымның өз |250 |1012 |752 |
|құны | | | |
|2) бракты жөндеуге кеткен |35 |110 |- |
|шығын | | | |
|3) пайдалану құны бойынша |20 |260 |300 |
|толық брактың құны | | | |
|4) бракты жасаған адамнан |5 |10 |- |
|ұсталынған сома | | | |
|5) жеткізушілерден сомалар |67 |- |- |
|6) жалпы өнімнің өндірістік |28000 |29500 |106000 |
|өз құны | | | |
Вариант А. Құрылғы зауыты. Жауабы 385 мың тг 1,13%; 223 мың тг; 0,8%.
Вариант Б. Литейный зауыт. Жауабы: 1122 мың тг; 3,8%
852
мың тг; 2,89%.
Вариант В. Метталургия зауыты. Жауабы: 752 мың тг; 0,71%
452 мың тг; 0,43%.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз:
1. Өндірістік қызметтің кез келген үрдісінде оның қалыпты жұмыс жасау
үшін ресурстарға сипаттама беріңіздер
2.Өнеркәсіп өнімнің түсінігі, оның дайындалу сатылары қандай?
3.Өндіріс көлемі мен , өнім көлемінің құндық көрсеткіштеріне
анықтама беріңіздер
4. Натуралды және шартты натуралды бейнедегі өнім көлемін есептеу
жолдарына толық сипаттама беру керек
5. Өнім бойынша жоспардың орындалу дәрежесі және динамика әсері
калай жүргізіледі?
6. Өнімнің ассортименті бойынша жоспардың орындалу
көрсеткіштеріне талдау жасаңыздар
7. Өнім сапасының статистикасына талдау беріңіздер.
Тақырып 3. Еңбек статистикасы
Дәріс сұрақтары:
1. Кәсіпорын қызметкерлері және оның құрылымы. Тізімдік саны. Жұмысқа
келетіндер саны, орта саны. Жұмысшылардың орта келетін және факттық саны.
2. Жұмыс күшін қолдану коэффициенті. Сандық қозғалыстың көрсеткіштері:
жұмыс күшінің кіруі және шығуы, тұрақтамаушылық коэффициенті, қабылдау және
шығу бойынша айналым.
3. Адам күнінің жұмыс уақытының қоры және оларды қолдану коэффициенті. Адам
сағатының жұмыс уақытының қолдану көрсеткіштері және оларды қолдану
коэффициенті. Ауысымдылық коэффициенті, ауысымдылық тәртіптемені қолдану
және ауысымның орта ұзақтылығы.
4. Еңбек өнімділігі статистикасы
4.1.Еңбек өнімділігі деңгейінің көрсеткіштері және олардың өзәрә байланысы.
4.2.Еңбек өнімділігі динамикасының көрсеткіші
4.3.Еңбек өнімділігінің факторлық талдауы.
5. Еңбекақы статистикасы
5.1. Еңбек ақы қоры
5.2. Еңбекақы қорының үнемнің анықталуы.
5.3. Еңбекақы деңгейінің көрсеткіштері және олардың өзара байланысы
5.4. Еңбекақы динамикасын талдау
5.5. Еңбек өнімділігі өсімінің орташа еңбек ақы өсімімен салыстырғандағы
алдын алу коэффициентін есептеу.
1. Өндірістік қызметке қатысуға байланысты кәсіпорынның барлық
қызметкерлері екі топқа бөлінеді: өнеркәсіптік-өндірістік қызметкерлері
(ӨӨҚ), яғни негізгі қызметтегі қызметкерлер және өндірістік емес ұйымдағы
қызметкерлер (негізгі қызметтегі емес).
ӨӨҚ-ға өндіріске тікелей қатысатын және жұмысшылар жатады, сонымен
қатар өндірістік-шаруашылық қызметті атқаратын: негізгі және қосымша
цехтардағы жұмысшылар, заводты басқару, дайын өнім және шиікзат қоймасы,
лабораториялар және т.б.
Кәсіпорынның негізгі емес қызметпен айналысатын жұмысшыларына
автокөліктік, ауыл шаруашылық кәсіпорынның қосалқы жұмысшылары, сауда
жұмысшылары жатады.
ӨӨҚ-ң жұмысшыларының жұмыс атқару функцияларына байланысты екі топқа
бөлінеді: жұмысшылар және қызметшілер.
Жұмысшылар - өндірістік үрдісте шикізатты дайын өнімге айналдырумен
тікелей айналысатын, сонымен қатар шикізат және дайын өнімді ауыстыру
кезінде құрылғыларды күту және оларды жөндеу жұмысымен айналысатын,
өндірістік бөлмелерді тазалап, кәсіпорынды күзетумен айналысатын тұлғалар.
Жұмысшылар ӨӨҚ-ң көп бөлігі және өз кезегінде өнімді дайындау жұмысымен
тікелей айналысатын негізгі өндірістік жұмысшыларға бөлінеді, тиеу және
түсіру, көліктік және қоймалық жұмыстарымен, құрылғыларды жөндеу жұмысымен
айналысатын қосымша жұмысшылар.
Қызметшілерге мамандар және жетекшілер және т.б. жұмысшылар жатады.
Негізгі және қосалқы жұмысшылармен орындалатын еңбек функциясының
әртүрлілігі тарифтік топты орындайтын рөлі бар квалификациялық дәрежесі
бойынша әрбір кәсіп шегінде кәсіп бойынша жұмысшыларды топтауды қажет
етеді.
1-ші разряд үшін мемлекет еңбекке төлеуге айлық минималдық дәрежесін
белгілейді. Жоғарғы разрядты еңбекті тарифтік коэффициентке берілген 1-ші
разрядттық мөлшерлемені тарифтік коэффициентке көбейту жолымен көрсетілген
тарифтік торға сүйене отырып төлейді.
Кәсіпорын қызметкерлерінің саны тізімдік сан көрсеткіштерімен
анықталады (ТС). Тізім құрамына барлық тұрақты, маусымдық және уақытша
жұмысшылар, сонымен қатар толымсыз жұмыс күні және толымсыз жұмыс аптасына
жалданған жұмысшылар кіреді.
Тізімдік құрамдағы жұмысшылардың еңбек кітапшалары кәсіпорынның кадрлар
бөліміне өткізілуі керек, ал штаттық қызмет туралы бұйрықта көрсетілген.
Берілген кәсіпорынның штатында тұрмайтын жұмысшылар еңбек келісімі
бойынша жұмысты орындау үшін тартылған және басқа кәсіпорындардан бірлесу
бойынша жұмысқа қабылданған және бірлескен тізімде тұратын, кәсіпорынмен
арнайы келісім шарт бойынша басқа кәсіпорынға уақытша жіберілетін,
стипендиаттар, өндірістен үзіліммен үйренетін тұлғалар тізім құрамына
кіргізілмейді.
Жұмысшылардың тізімдік саны берілген табельдік есептеу бойынша күн
сайын анықталады және жұмысқа келмеген (КМ) жұмысшылар саны келу қорына
(КҚ) жинақталады.
ТС=КҚ+КМ
Келу қоры (КҚ) жұмысшылардың келмейтін (КМ) санына ТС-сыз және жұмысқа
шыққан жұмысшылардың санымен анықталады.
Жұмысты факттық өтегендердің саны (ФӨ) – жұмысқа кіріскен және
келгендер санымен көрсетіледі. Ол күн бойы тұрған (КТ) жұмысшылардың саны
келгендердің санынан аз.
ФӨ=КҚ+КТ
Жоғарыда қарастырылған көрсеткіштер анықталған күнгі жұмысшылардың
саны болып табылады.
Осы уақыт ішінде жұмысшылар саны келесі көрсеткіштермен сипатталады:
Орта тізімдік сан ([pic]) мейрам күндерін қоса алғанда, әрбір
календарлық күннің тізімдік санын қосуымен анықталады, онда демалыс дәне
мейрам күндері тізімдік сан алдыңғы жұмыс күніндегі санға бірдей алынады
және осы соманың календарлық күн кезеңдеріне бөлуімен анықталады (Тк).
[pic]
Орта тізімдік санды есептеуде кейбір тізімдік құрамдағы жұмысшылар
кірмейді. Оларға баланың тууынан кейін бала күтуімен демалысқа шыққан
әйелдер, еңбек ақы төлемдерінің сақталуынсыз ауыл шаруашылық жұмыстарына
командировкаға жіберілген жұмысшылар, еңбек ақы төлеуімен басқа
кәсіпорындағы практикада жүрген студенттер және т.б.
Жаңадан енгізілетін және тарататын кәсіпорындардың айлық орта тізімдік
саны айдың календарлық күндеріне кәсіпорынның жұмыс жасаудың әрбір
календарлық күнге тізімідк санның сомасының байланысы сияқты анықталады.
Орта тізімдік сан басқа барлық уақыт кезеңдерінде (тоқсан, жарты жыл,
жыл) ай бойынша орта тізімдік саннан орта арифметикалық қарапайым сияқты
анықталады
2. Кәсіпорынның ТС-де жұмысшыларды қабылдау және шығару салдарынан үнемі
өзгереді, сондықтан жұмысшылардың категориясы бойынша кадрлардың толық
қозғалысы және бар болуы туралы арнайы есеп жүргізіледі:
- жұмыс күшінің түсуі – кәсіпорын бастамасы бойынша, ауысу тәртібі,
қызметтің айналысу бағыты бойынша;
- жұмыс күшінің себептер бойынша шығуы:
табиғи (зейнеткерлікке шығу, ұзақ ауру, өлім);
заңмен қарастырылған (әскерге шақыру, оқуға түсу, басқа
кәсіпорынға ауыстыру, мемлекеттік билік органдарына таңдау);
заңмен қарастырылмаған (өз қалауы бойынша кету, еңбек тәртібін
бұзған үшін, қызмет бойынша жарамсыздығы және сот шешімі бойынша кету).
Заңмен қарастырылған себептер бойынша қуылған жұмысшылардың саны
қажетті айналым деп аталды.
Заңмен қарастырылмаған себептер бойынша кеткен жұмысшылар саны артық
айналым деп аталады (аайн).
Артық айналымның орта тізімдік санға қатынасын тұрақтамаушылық
коэффициенті деп аталады (кт).
Қарастырылған кезеңде қабылданған жұмысшылар санының (xї(èí) орта
тізімдік саныға қатынасын қабылдау бойынша айналым коэффициенті деп
аталады (кқабылд).
[pic]
Қарастырылған кезеңде шығып кеткен жұмысшылар санының орта тізімдік
санға қатынасын кету бойынша айналым коэффициенті деп аталады (ккету).
[pic]
Кадрлардың тұрақтылық бағасы үшін кәсіпорынның тізімінде жыл бойы
тұратын тұрақты жұмысшылар саны (ТЖС) осы кезең ішінде орта тізімдік
санға қатынасымен анықталатын кадрлардың тұрақты коэффициенті (ктұрақ)
қолданылады.
ктұрақ[pic]
3. Жұмыс күші адам-күн (ад-күн) және адам-сағатта (ад-сағ) есепке
алынады. Ад-сағ жұмыс күші уақытының есебі тек негізгі қызметтің орта
тізімдік санында есепке алынған жұмысшылар бойынша жүргізіледі.
Жұмысқа келетін және келмейтіндердің табельдік есебі ад-күн әрбір
категориясындағы жұмысшылардың жұмысты өтеген орта саны туралы анық
ақпарат қамтамасыз етеді.
Фактты өтеген адам-күн деп жұмысшының жұмысқа келуі және жұмыстың
ұзақтылығына тәуелсіз жұмысқа кірісуі есептеледі (іссапарда болған күн
жұмыс күні болып табылады). Күн бойы тұрып тұрған адам-күн адамның
жұмысқа келіп, бірақ тұру себебі бойынша жұмысқа кіріспеу болып табылады.
Егер адам-күн календарлық қорынан мейрам және демалыс күндеріне
байланысты келмей қалуларды шығарса, онда жұмыс уақытының табельдік қоры
болып шығады (ТҚ). Егер адам-күн табельдік қорынан кезек демалыстарға
байланысты келмей қалуларды шығарса, онда жұмыс уақытының максималды
мүмкін қоры болып шығады (ММҚ).
Адам-күнде жұмыс уақытын қолдану ағымдағы жұмыс күнінің жұмыс
уақытын пайдалану туралы толық ұсынысын бере алмайды, сондықтан адам-
сағатта мынадай жұмыс уақытын жоғалту бар: ішкі ауысымды тұрулар, жұмысқа
кешігіп келу, жұмыстан ерте кету.
Өтелген ад-сағ нақты жұмыс сағаты есептеледі. Жұмыс тәртібіне қарай
өтелген адам-сағат тағайындалған және тыс тағайындалған деп бөлінеді. Тыс
тағайындалған жұмыстардың ұйымда болуы еңбектің жаман және ырғақты емес
жұмыстың болуын куәландырады. Ішкі ауысымды үзілістер – ауысым ішінде
өтелмеген уақыт. Бұл жұмыс уақытын жоғалту (тұрулар, тәртіптің бұзылуы)
және орынды себептерге байланысты пайдаланылмаған уақыт (емізулі балаларды
тамақтандыру, ауру, мемлекеттік міндеттер). Шығындар себептер бойынша
анықталады. Ішкі ауысымда жұмыс уақытын пайдалану сипаттамасы үшін мынадай
көрсеткіштер қолданылады:
- жұмыс күнінің орташа белгіленген (тәртіптік) ұзақтылығы([pic]) әрбір
кәсіпорын үшін еңбектің зиянды жағдайларына байланысты жұмыс күнінің
әртүрлі белгіленген ұзақтығы бар жұмысшылардың салыстырмалы мөлшеріне
тәуелді және орта арифметикалық өлшенген болып есептелді.
- жұмыс күнінің орта факттық (толық) ұзақтылығы ([pic]) ішкі ауысымды
тұрулар (ІАТ) және тыс тағайындалған (ТТ) өтелген ад-сағ қоса, фактты
өтелген ад-сағ-тың (Тс) фактты өтелген ад-күнге (ФӨад-күн) қатынасымен
анықталады.
Жұмыс уақытының пайдалану дәрежесін коэффициенттер көмегімен бағалауға
болады:
- жұмыс күнін пайдалану коэффициенті (кжұм.күн.пайд) жұмыс күнінің орта
толық ұзақтылығының ([pic]) жұмыс уақытының орта белгіленген (Тбелг)
ұзақтылығына қатынасымен анықталады.
кжұм.күн.пайд=[pic]
- жұмыс күнін көбейту коэффициенті (кжұмкүн.көб) тыс тағайындалған
жұмыс есебінде қатынасымен анықталады
кжұм.күн.пайд=[pic]
Жұмыстың ауысымды тәртібінде анықталады:
1. Ауысымдылық коэффициенті (кауысым) – барлық ауысымдағы факттық
жұмыс істейтін жұмысшылардың санының ең үлкен ауысымдағы жұмысшылар санына
қатынасымен анықталады.
2. Ауысымды тәртіпті пайдалану коэффициенті (кауысым.тәрт) ауысымдылық
коэффициентінің ауысымның тәртіптік санына қатынасымен анықталады.
3. Ауысымның орта ұзақтылығы ([pic]) өтелген адам-сағаттардың өтелген
адам-ауысымына бөлумен анықталады.
4. Еңбек өнімділігі статистикасы
4.1. Еңбек өнімділігі деңгейінің көрсеткіштері және олардың өзәрә
байланысы.
Еңбек өнімділігі бұл өндіріс тиімділігінің басты көрсеткіші.Еңбек
өнімділігі өсімі, өндіріс тиімділігінің арттырудың басты шарты болып
табылады.
Еңбек өнімділігі деңгейі өнімді өндіруге кеткен уақыт бірлігінде
өндірілген өнім сонымен анықталады.
Егер 1 ғана өнім дайындалса оның көлемі натуралды бейнеде анықталатын
болса онда еңбек өнімділігі деңгейі W натуралды бейнеде анықталады.
W = Q : T
q-натуралды бейнеде берілген кезеңде өндірілген өнім саны.
Т- бұл берілген өнім санының өндірісіне кеткен жұмыс уақытының жалпы
шығыны .
Еңбек өнімділігі статистикасына негізгі орында еңбек өнімдлігінің
құндық көрсеткіші алады.Облыс аймағы өнеркәсіптері бойынша еңбек
өнімділігінің деңгейі тауарлы өнім бойынша анықталады :
ТӨ : W =Тө / Т
Егер бірлестік нормативтік таза өнім көрсеткішін қолдануға көмекші
болса онда негізгі болып 1 жұмысшыға өндірістің нормативті таза өнім
өндіру көрсеткіші табылады.
w=NTӨ / Т
Еңбек өнімділігінің кері көрсеткіші бұл өнімнің еңбек сиымдылығы t
табылады.
Өнім бірлігін өндірістің еңбек сиымдылығы төмен болсы , еңбек өнімділігі
жоғары болады, бұдан w=1 / t t= 1 / w және
w*t= 1
Еңбек өнімділігінің деңгейі атқарылған жұмыс уақытының әртүрлі бірлігінде
есебінде анықталуы мүмкін 1 сағатқа, 1 айға, 1 күнге.
Орта сағаттың күндік және айлық өнім өндіру көрсеткіші өзәрә байланысты.
Орта күндік өнім өндіру бұл орта сағаттың өнім өндіруді жүйесін күннің
орта ұзақтылығына көбейткенге тең .
Орта айлық өнім өндіру бұл орта күндік өнім өндіруді 1 ал ішінде істелген
күндердің орта санына көбейткенге тең болады.
2. Еңбек өнімділігі динамикасының көрсеткіші
Еңбек өнімділігі динамикасынаң көрсеткіші берілген ақпарат мазмұны мен
есептерге байланысты әртүрлі тәсілдермен есептеледі. Жалпы формада еңбек
өнімділігі индексі бұл есепті және базисті кезеңдердегі базисті
кезеңдердегі деңгейін салыстыру.
Егер еңбек өнімділігі деңгейі бұл натуралды бейнедегі өнім өндіру
көрсеткіші болса онда еңбек өнімділігінің натуралды индексі
қолданылады:
[pic]
Еңбек өнімділігі динамикасы кәсіпорындар тооптары бойынша және
кәсіпорындардағы еңбек өнімділгінің деңгейінің өзгеруіне ғана бйлнысты
емес сол сияқты тірі еңбектің жиынтық өзгеруіне де байланысты . Мұнда
индексті "Үзілікті құрал индексі " дейді. Аналитикалық мақсатта ол 2
индекстің көбейтіндісі түрінде болуы мүмкін
Iw=Iw *Idt(w)
Еңбек өнімділігінің индекстерін базиста және есептік кезеңдегі өнім
өндірісінің еңбек сиымдылығы салыстыруға негізделген .
Еңбк өнімділігі, еңбек сиымдылыққа кері пропорционалды болғандықтан еңбек
өнімділігі индексін есептегенде базисті еңбек сиымдылығын (Т0) септімен
(Т1) ал жоспарлық (t) бұл іс жүзіндегімен (Т1) салыстырылады .
Тәжирибеде еңбек индекстері аз қолданылады . Өнім өндіру көрсеткіші іс
жүзінде өндірілген өнім көлемін сол уақытта өндіру керек болған өнім
салыстыру арқылы анықтауға болады.
Мысалы :
W1/Wn немесе Q1T1/WnT1
3. Факторлық талдаулар
Еңбек өнімдлігінің факторлық талдауының негізгі мазмұны болып еңбек
өнімділігінің өніміне әр факторының әсер етуіне өлшеу табылады, бұл
үшін әр түрлі тәсілдер қолданылады : статистикалық топтастыру ,
регрессиялық, корреляциялық және индекстік тәсілдер .
Еңбек өнімділігінің өсіу бойынша топтастырмалар жоспарланғанда факторлар
бойынша анықталады.Келесі формула бойынша :
[pic]
Мұндағы :
• - берілген факторлардың әсер етуінен болған еңбек өнімділігінің өсуі
Э- жұмыс күнінің үнемі
Тесепті – бұл еңбек өнімділігінің жоспар саны.
Эжалпы –барлық факторлар бойынша есептелген жұмыс күшінің үнемі
Индекстік тәсіл кезінде еңбек өнімдерінің жалпы индексі бірнеше
индекстің көбейтіндісі ретінд қарастырылады.
Типтік есептер:
№1
Есептік кварталда ет комбинатының өнім көлемі мен жұмыстар шығыныны
мынадай болады :
| |өнім шығару, |Істелген жұмыс |
|Өнім |тонна (т) |сағаты |
| | | |
|Шұжық |3,460 |79,580 |
| | | |
|Тұшпара |1,042 |63562 |
Еңбек өнімділігі деңгейіне тура және тура көрсеткіштерін анықта керек:
Тура көрсеткіштер бұл істелген 1 сағтта өнім өндіру – w = q / t
1)шұжық өндірісінде – 3,460 / 79,580 =43,5 кг
2)тұшпара өндірісінде 1,042 / 63562 = 16,4кг
Еңбек өнімділігінің кері көрсеткіші еңбек дайындаудың еңбек сиымдылығы –
t = T / q
Сонда : 1) шұжық өндірісінде : 79,580 / 3,460 =23 сағат .т
2)тұшпара өндірісінде: 63562 / 1,042 = 61 сағат. Т
№2
1 мысалдың шартын келесі мәлеметтермен толықтырамыз . 1 тонна шұжықтың
салыстырмалы көтерме бағасы 2040 тг, ал 1 т тұшпараның бағасы 1300 тг.
Сонда еңбек өнімділігі деңгейінің көрсеткіші құндық бейнеде былай
болады:
1)Шұжық өндірісінде
[pic] = 3,460*2042 / 79,580 = 88,7 тг
2)Тұшпара өндірісінде
[pic] = 1,042 *1300: 63562 =21,3 тг
Жалпы 2 өнім өндірісінде еңбектің сағаттық өнімдерінің деңгейі былай
анықталады:
[pic]
№3
Базистік еңбек өнімділігі бойынша 3200 адам болуы керек еді. Ұйымдастру
тхникалық шараларды өткізу нәтжесіне жұмыс күшінің жалпы үнемі есепті
кезеңі 290 сағат болады. Жаңа технологяны енгізу нәтижесінде жұмыс
күшіне тұтынушылық 110 адамға келеді. Көрсеткен фактордың еңбек
өнімділігіне әсер ететін анықтау керек :
[pic]
Шілде айындағы еңбек өнімділігі өсімінің жеке факторының өзгеруі маусым
айымн салыстырғандағы келесі мәлеметтермен сипатталады
| | | | |
|Көрсеткіші |тамыз |шілде |өзгеру |
| | | |қарқыны |
| | | | |
|Жұмыстың сағаттық өнімділігі , |5,0 |5,2 |1,04 |
|тг | | | |
| | | | |
|Жұмыс істеген сағат саны |308946 |294462 |0,9531 |
| | | | |
|Күн саны |39864 |37800 |0,9482 |
| | | | |
|Жұмысшының орта тізімдік |1812 |1800 |0,993 |
|саны,адам | | | |
| | | | |
|Жұмыс істелгендіктің жалпы |0,425 |0,428 |1,007 |
|сандығы жұмысшының үлес салмағы| | | |
1 Жұмысшыға еңбек өнімділігі динамикасын анықтау керек , ең алдымен
жұмыс күнінің орта уақытын анықтаймыз .
1)тамыз - 308946: 39864=7,75 сағат
2)шілде 294462: 37800=7,79 сағат. Жұмыс күшінің орта ұзақтылығының
қарқыны 7,79 :7,75=1,052
Жұмыс уақытының орта ұзақтылығын анықтау :
1)тамыз 39864 / 1812 = 22 күн
2)шілде 37800/ 1800= 21 , сонда өзгеру қарқыны 21/22=0,954
1 жұмысшыға аталған факторлардың әсерінен еңбек өнімділігі
1,04*1,005*0,955*1,007=1,005 немесе 0,5 % өсті.
1. Кәсіпорын жұмысшыларының еңбегі еңбекақы қорынан, материалдың
ынталандыру қорынан, төленеді. Талдау мерзімде еңбекақы қорында барлық
осы қорлардың үлес салмағын анықтау керек. Одан кейін жұмысшылардың
айлық (жылдық, кварталдық) еңбекақы қорының құрамында сағаттық, күндік
оның ішінде тарифтік еңбекақы қорларын бөліп қарау керек.
2. Еңбекақы қорының үнемнің анықталуы
ӨӨП-дың еңбекақы қорының онсательді үнемінің сомасы іс жүзіндегі еңбекақы
қорынан жастарды шегеру арқылы анықталады. Есеп қорының шамасы, жоспар
бойынша өнім көлемінің өнімнің 1 теңге кеткен еңбекақының белгіленген
нормативіне көбейту жолымен табылады.
Өнеркәсіптік емес персонал бойыншаеңбек ақы қорының үнемі іс жүзіндегі және
жоспарлық қордың арасындағыайырмашылық ретінде анықталады.
Типтік мысалдар:
1. Төменде келтірілген мәліметтер бойынша машина жасау кәсіпорны 2
кварталға және 1 кварталда барлық персоналдың еңбекақы қорының үнемінің
сомасы -1840тг болғанын есептей отырып, кәсіпорынның барлық персоналының
еңбекақы қорының үнем мөлшерін 2 кварталға және 1 жарты жылдыққа
анықтаңыздар:
Нормативті таза өнім (мың тг) :
Жоспар бойынша 2190, іс жүзінде 2200 жоспар бойынша өнеркәсіптік емес
персоналдың еңбекақы бөлінеді: ӨӨП-ға -1208,0 өнеркәсіптік емес, персоналға
-1208,0 өнеркәсіптік емес персоналға -108,6, НӨТ-нің 1 теңгеге еңбекақы
шығынының ноормасы – 55 тиын мөлшерінде белгіленген есептеу коэффициенті
-0,5.
Кәсіпорынның барлық персоналының еңбекақы қорының үнемінің сомасын 2
кварталға анықтаймыз:
[pic] (мың теңге).
Бұнда [pic]=2190*0,55=1204,5 мың теңге немесе [pic] =[pic]мың теңге
[pic]
Cонымен, 2 кварталға барлық персоналдың еңбекақы қорының үнемі пайда болды
- 400 теңге немесе 0,3 %, ал 1 жарты жылдыққа 1800 теңге көлемінде 0,4+(-
1,84)=-1,8 (мың теңге)
Есептер:
2. Еңбекақы және нормативті таза өнім туралы 4 кварталға химия
өнеркәсібінің 3 өндірістік бірлестіктер бойынша келесі мәліметтер белгілі:
| |Нормативті таза |НТӨ 1 теңгеге|Жоспар |Іс жүзінде |
| |өнім, мың теңге |еңбекақының |бойынша |бөлінеді еңбекақы|
|Өндірістік| |шығыны |ӨӨП-дан |мың теңге |
| | |норматив, |еңбек ақы | |
|бірлестік | |тиын |қоры, мың | |
| | | |теңге | |
| |Жоспар |Іс | | |ӨӨП-ға |ӨЕП-ға |
| |бойынша |жүзінде | | | | |
|1. |9891 |9990 |68,8 |191 |6823 |189 |
|2. |10200 |10223 |46,2 |475 |4698 |476 |
|3. |8590 |8416 |58,0 |460 |4942 |455 |
Есептегі коэффициенті -0,8. Онымен қоса барлық персоналдың еңбекақы қорының
үнемі 1 жарты жылдыққа 1 бірлестік бойынша – 27,3; 2 – бірлестік бойынша –
38,4; 3-бірлестік бойынша - 42,8 мың теңге, ал 3 квартал үнем 22,2; 20,0
асып 7,4 болғаны белгілі.
Бірлесімтіктің барлық персоналының еңбекақы қорының үнем мөлшерін 4
кварталға 1 жылға анықтаңыздар.
Вариант А. 1 өндірістің бірлестік және 1-2 бірлестіктер бірге.
Жауабы: 1 бірлестік бойынша – 22,9 мың теңге немесе – 0,35% (үнем), - 29
мың теңге үнем.
Вариант Б. 2 өндірістік бірлестік және 2-3 бірлестіктер бірге
Жауабы: 2,3 бірлестіктер бірге:
• 44 мың теңге немесе 0,04% үнем
• 58,2 мың теңге (үнем).
Вариант В. 3- өндірістік бірлестік және 3 бірлестік бірге.
Жауабы: (3 бірлестік бірге)
• 115,4 мың теңге немесе 0,29%
• 20 мың теңге (үнем).
3. Еңбекақы деңгейінің көрсеткіштері және олардың өзара байланысы
Жұмысшыларға орта сағаттың орта күндік және орта айлық еңбекақысын
есептейді. ӨӨП-дың басқа категориялары бойынша – тек қана орта аймақтық
(кварталдық жылдық) Бұл көрсеткіштерді есептеген екзде сәйкес келетін
еңбекақы қорының қанағаттандыратын айлық, күндік, кварталдық, жылдық,
бірмезгілдік, көмектен басқа, материалдың ынталандыру қорынан төлемдер
қосады. Бұл жағдайда орташа толық еңбекақы көрсеткіштері алынады.
Жұмысшының орта сағаттың толық (немесе күндік, толық еңбекақыны анықтай
отырып, жұмысшылардың сағаттық) күндік қорына жұмыстың күнделікті
нәтижелері бойынша сыйақы қосады. Орта айлық төлеу еңбекақыны есептегенде
айлық еңбекақы қорына – жұмыстың жылдық жинағына мадақтаулардың басқа
материалдың ынталандыру қорының қалған төлемдері қосылады.
Аддитивті –мультипликативті кесте бойынша орташа жалпы еңбекақы
көрсеткіштерінің байланысты келесі түрде жазылады.
[pic]
Қолданылған белгілер:
[pic] – сағаттық, күндік, жылдық еңбекақы қоры
[pic] - 1 жылда істеген сағат саны
[pic] - 1 жылда істелген күн саны
МЫҚС- материалды ынталандыру қорынан сыйақы
«а» - МЫҚ – нан мүлділікті нәтижелері бойынша жұмысшыларға сыйақы сомасы
«б» - жұмыс істелмеген сағатқа еңбекақы қорынан төленетін қосымша төлем
сомасы
«в» - жұмыс істелмеген күнге еңбек ақы қорынан қосымша ақы сомасы
4. Еңбекақы динамикасын талдау
Орташа еңбекақы динамикасына құрылыстық өзгеруінен және орташа көрсеткіштің
өзгерунен болады. Сонымен, ӨӨП-дың жұмысшының орташа
еңбекақысыныңдинамикасы кәсіпорынның бойыншабірге әр кәсіпорындағы
жұмысшының еңбекақы динамикасын анықтау.
Типтік мысал
3. 2 зауыт бойынша ӨӨП-дың еңбекақы қоры туралы және оның саны туралы
2 кезеңге келесітмәліметтер бар
| | |Кезең |
|Көрсеткіштер |Зауыт | |
| | |Базисті |Есепті |
|ӨӨП еңбекақы қор |1 |6355,2 |6868,0 |
|мың тг |2 |7942,0 |8250,0 |
|ӨӨП-дың орта |1 |3310 |3400 |
|тізімдік саны, |2 |4180 |4100 |
|адам | | | |
Бір жұмысшының еңбекақы деңгеін есептейміз, тг:
1-зауыт бойынша: [pic]
2-зауыт бойынша:[pic]
Екі зауыт бойынша: [pic]
[pic]
Енді еңбекақы динамикасын сипатаймыз:
1 зауыт бойынша: [pic]
2 зауыт бойынша: [pic]
Екі зауыт бойынша: [pic]
Есептелген мәліметерді кесте тақтаға жазамыз:
|Зауыт |Базисті кезең |Есепті кезең |Еңбекақ|
| | | |ы |
| | | |динамик|
| | | |асы |
| | | |коэфици|
| | | |енті |
| |ӨӨП еңбекақы |ӨӨП орта |ӨӨП жалпы |
| |қоры мың тг |тізісдік |санындағы |
| | |саны адам |әр зауыт |
| | | |үлесі |
|Орта сағаттың жалпы еңбек ақы, тг |[pic] |0,8823 |0,9800 |
|1 сағат істелген жұмысқа |а |0,0164 |0,1200 |
|материалдық ынталандыру қорынан | | | |
|алынатын жұмыстың күнделікті | | | |
|нәтижелері бойынша сыйақы сомасы, | | | |
|тг | | | |
|Жұмыс күнінің іс-жүзіндегі орташа |х |7,788 |7,908 |
|ұзақтығы, сағ | | | |
|1 күн істелген жұмысқа келетін |б |0,4790 |0,2400 |
|еңбек ақы қорынан алынатын қосымша| | | |
|төлемдер сомасы | | | |
|Орта күндік толық еңбек ақы |fak= (f0+a) x+b|7,4721 |8,9389 |
Факторлардың әрбіреуінің өзгеруінің әсерін келесі түрде табамыз:Абсолютті
шамада: f n k1- f n k0 = {[(f0 - f) x1 + (a1- a0)x-1] + (x1- x0) (f0+ a0)}+
(b1-b0)8,9388-7,4721
Относительді шамада:
[pic]
[pic]
0,1963= 0,1034+ 0,1096+0,0144+ (-0,0311)
19,63% = 10,34 +10,96 + 1,44+ (-3,11)
Бұдан, 20044 жылы 2002 жылымен салыстырғанда жұмысшының отра күндік толық
жалақысы шамамен 1 жарым тг өсті немесе 19,6%. Бірінші фактордың әсер
етуінің өзгеруі орта күндік толық еңбек ақының 77,26 тиын өсіміне әкеп
соқтырды (10,34%), екінші фактор – 81,93 тиын (10,96%), үшіншісі – 10,78
тиын (1,44%), ал төртінші фактор күндік еңбек ақыны 23,3 тиынға 13,11 %- ке
азайтты.
Есептер
4. Аймақтың үш өндірістік бірлестіктері бойынша 1980 және 1984
жылдарға келесі мәліметтер белгілі.
|Бірлестіктер |2000 |2004 |
| |ӨӨП- дың еңбек|ӨӨП- дың орта |ӨӨП- дың еңбек|ӨӨП- дың орта |
| |ақы қоры, мың |тізімдік саны,|ақы қоры, мың |тізімдік саны,|
| |тг |адам |тг |адам |
|А |13 320,0 |7400 |14060,0 |7400 |
|Б |3839,9 |1847 |3747,44 |1802 |
|В |7390,0 |3480 |7703,1 |3470 |
Үзілісті және шектелген құрамның еңбек ақысының индексін, сонымен бірге
олармен байланысты құрылыс қозғалыстар индекстерін есептеңіз.Олардың
байланысын көрсетіп, қортынды жасаңыз.
Вариант А. А және Б бірлестіктері.
Жауабы: 1,0361= 1,0359 * 1,000
Вариант Б. Б және В бірлестіктері.
Жауабы: 1,0186 = 1,0187 * 0,9999
Вариант В. А, Б және В бірлестіктері.
Жауабы: 1,0387 = 1,0387 * 1,000
5. Үш жылға машина жасау зауытының төменде келтірілген мәліметтері
бойынша үзілісті және шектелген құрамдардың еңбек ақысының
индекстері мен құрылысты қозғалыстар индексін есептеңіздер.
Индекстердің байланысын көрсетіп, қорытынды жасаңыздар
6.
|ӨӨП |2000 |2002 |2004 |
|категориялар| | | |
|ы | | | |
| |еңбек |Жұмысшыла|еңбек ақы|Жұмысшыла|еңбек |Жұмысшылар|
| |ақы |рдың орта|қоры, мың|рдың орта|ақы |дың орта |
| |қоры, |саны, |тг |саны, |қоры, |саны, адам|
| |мың тг |адам | |адам |мың тг | |
|Жұмысшылар |6282,9 |3437 |6442,4 |3470 |6740,0 |3470 |
|И Т Ж |714 |400 |691,6 |380 |128,68 |386 |
|Қызметшілер |221,4 |180 |192,0 |150 |184,8 |146 |
|басқалар | | | | | | |
|(оқушылар, | | | | | | |
|КҚЕП) |166,3 |103 |170,0 |160 |181,7 |158 |
Вариант А. 2002 ж. 2000 ж.
Жауабы: 1,020 = 1,018 * 1,002
Вариант Б. 2004 ж. 2002ж.
Жауабы: 1,072 = 1,071 * 0,001
Вариант В. 2004ж. 2000ж.
Жауабы: 1,093 = 1,091* 1,002
8. 5.1. және 5.5. есептердің мәліметтерді пайдаланып және келесі жылы 1 –
бірлестік бойынша сағаттың еңбек ақы қоры – 3567,2 мың тг, күндік – 3625,
76 мың тг, жылдық – 3885,0 мың тг, ал 1 жылға жұмысшылардың орта тізімдік
саны – 2100 адам, олар 421,6 мың күн және 3430,0 мың сағат жұмыс істегенін
ескере отырып, осы бірлестік бойынша еңбек ақы қорыныңөзгеруін
анықтаңыздар. (абсолютті және относительді шамада тг)
Вариант А. Жұмысшылардың сағаттық еңбекақысының өзгеруі
Жауабы: 1,01416= 1,01424* 0,99988
49800 (тг) = 50210+ (-410)
Вариант Б. Жұмысшылардың күндік еңбек ақысының өзгеруі
Жауабы: 1,02252 = 1,02252*1,0
79860 (тг) = 79860+0
Вариант В. Жылдық еңбек ақысының өзгеруі
Жауабы: 1,0118 =1,01016*1,00162
45300 (тг) =39063+6237.
9. Машина жасау зауытының шойын кұю цехы жұмысшыларының орта тізімдік
саны және оларға бөлінген еңбек ақы туралы келесі мәліметтер берілген:
|Өндірістік |базисті кезең |есепті кезең |
|участок | | |
| |Жұмысшылардың |Жұмысшыларға |Жұмысшылардың |Жұмысшыларға |
| |орта тізімдік |бөлінген еңбек|орта тізімдік |бөлінген еңбек|
| |саны, адам |ақы саны, мың |саны, адам |ақы саны, мың |
| | |тг | |тг |
|1.жер |26 |59,8 |15 |36,0 |
|дайындау | | | | |
|2. құрама | | | | |
|3. балқыту |40 |116,0 |47 |141,0 |
Бөлінген еңбек ақы сомасының өзгеруін анықтаңдар: (относительді және
абсолютті шамада тг)
Вариант А. Жер дайындау участогі, 1-2 участоктар бірге
Жауабы: (жер дайындау участогі, тг); -23800 = 1500+ (-
25300)
Вариант Б. Құрама участогі. 2-3 участоктар бірге.
Жауабы: (2 участок, тг); 27300 = 12115+15185
Вариант В. Балқыту участогі. 3 участок бірге
Жауабы: (балқыту участогі, тг); 25000= 4700+20300
10. 5.6. есептің берілгендерін пайдаланып, жұмысшының және олардың жалпы
санының орта жылдық еңбек ақысының өзгеруі салдарынан болатын ӨӨП-
дың еңбек ақы қорының өзгеруін анықтаңыздар.
Вариант А. А бірлестігі және А және Б бірлестігі бірге
Жауабы: (А бірлестігі): 1,0556 = 1,0556 * 1,0;
740000 (тг)
= 740000+0
Вариант Б. Б бірлестігі, Б және В бірге
Жауабы: (Б және В бірге): 1,0374 =1,0365 * 1,0009;
420140=
(тг)409599+10541
Вариант В. В бірлестігі және 3 бірлестік бірге
Жауабы: (В бірлестігі): 1,0423= 1,0453 * 0,9971;
312600(тг)
=333838+ (-21238).
11. Төменде келтірілген мәліметтердің негізінде 2002 және 2004 жылдарға
жеке факторлар өзгерісінің толық күндік еңбек ақының өзгеруіне әсер
етуін анықтаңыздар (процентте және теңгемен), қорытынды жасаңыздар
|Орта күндік толық еңбекақының өзгеру |2001 |2002 |2003 |2004 |
|факторлары | | | | |
|Орта сағаттық жалпы еңбек ақы, тг |0,82 |0,86 |0,90 |0,90 |
|1 жұмыс істелген сағатқа келетін мық- нан |0,10 |0,12 |0,16 |0,14 |
|алынған жұмыстың күнделікті нәтижелері | | | | |
|бойынша еңбек ақы сомасы, тг | | | | |
|Жұмыс күнінің іс жүзіндегі орташа ұзақтығы,|7,90 |7,82 |7,92 |7,98 |
|тг | | | | |
|Жұмыс істелінбеген сағатқа ЕАҚ- нан қосымша|0,52 |0,58 |0,46 |0,50 |
|төлем сомасы | | | | |
Вариант А. Төрт фактордың өзгеруінің әсер етуі.
Жауабы: 0,5556 тг =0,392+0,1596+0,15681+(-0,08)
Вариант Б. Үш фактордың өзгеруінің әсер етуі.
Жауабы: 0,5556 тг =0,4788+0,1568+(-0,08)
Вариант В. Екі фактордың өзгеруінің әсер етуі.
Жауабы: 0,5556= тг 0,6356+(-0,08)
12. 5.11. есептің берілгендерін пайдаланып, а) төтр фактордың,
б) үш фактордың өзгерісінің орта күндік толық еңбек ақы өзгерісіне әсер
етуін анықтаңыздар.
Вариант А. 2002ж. 2001 жылға
Жауабы: а) 0,4556( тг) = 0,3128 +0,1564+(-0,0736)+0,06
Вариант Б. 2003 ж. 2002 жылға.
Жауабы: б) 0,6116( тг) = 0,6336+0,098+(-0,12)
Вариант В. 2003ж. 2001ж.
Жауабы: а)1,0672( тг) = 0,6336+0,4752+0,0184+(-0,06)
Вариант Г. 2004 ж. 2001 ж.
Жауабы: б) 1,0112( тг) = 0,9576+0,0736+(-0,02).
5. Еңбек өнімділігі өсімінің орташа еңбек ақы өсімімен салыстырғандағы
алдын алу коэффициентін есептеу
Бұл коэффициент еңбек өнімділігі индекін орташа еңбек ақы индекіне бөлу
арқылы немесе өнім көлемі индексін еңбек ақы қоры индекіне бөлу арқылы
есептеледі.
Типтік мысал.
5.6. Айталық, динамика коэффициенттері: НТӨ- 1,060, сағаттың еңбек ақы
қоры – 1,0675, күндік еңбек ақы қоры – 1,052, жылдық еңбек ақы қоры –1,060,
орта сағаттық өнім өндіру – 1,052, орта күндік өнім өндіру – 1,062, орта
жылдық өнім өндіру – 1,058, орта сағаттық еңбек ақы – 1,060, орта күндік
еңбек ақы – 1,054, орта жылдық еңбек ақы – 1,058-ге тең деп алайық.
Онда алдын алу коэффициенті мынадай болады.
Орта сағаттық өнім өндіру (орта сағаттық еңбек ақымен салыстырғанда)
Каа = iwc : inf c= 1,052:1,060 = 0,992 немесе
Каа = iнтө : if c + Пмық = 1,060:1,0675 = 0,992
Орта күндік өнім өндіру(орта күндік еңбек ақымен салыстырғанда)
Каа = iwк : inf к= 1,062: 1,054 = 1,0076 немесе
Каа = iнтө : if к + Пмық = 1,060:1,052 = 1,0076
Орта жылдық өнім өндіру (орта жылдық еңбек ақымен салыстырғанда)
Каа = iwж : inf ж= 1,058: 1,058 = 1,0 немесе
Каа = iнтө : if ж + Пмық = 1,060:1,060 = 1,0.
Көріп отырғанымыздай, сағаттық өнім өндіру өсімінің қарқыны сағаттық еңбек
ақы өсімінің қарқынынан төмен, ал күндік өнім өндіру өсімінің қарқыны
күндік еңбек ақы өсімінің қарқынынанартық.
Есептер
12. Өнекәсіптік кәсіпорындардың еңбек бойынша (№9) жылдық есептерінде
келесі мәліметтер бар:
|Зауыттар |Нормативті таза өнім, |ӨӨП- дың тізімдер саны, |Еңбек ақы қоры, мың тг |
| |мың тг |адам | |
| |Жоспар |іс жүзінде |Жоспар |іс жүзінде |Жоспар |іс жүзінде |
| |бойынша | |бойынша | |бойынша | |
| | |есепті |өткен |
| | |кезең |жылға |
|НТӨ, мың тг |5780 |5760 |5800 |
|Жұмысшылардың еңбек ақы қоры, мың тг |3600 |3560,1 |3557 |
|сағаттық | | | |
|күндік | | | |
|жылдық | | | |
| | | | |
| |3660 |3630,9 |3578,7 |
| |3980,8 |3934 |3870 |
|МЫҚ- нан жұмысшыларға бөлінді барлығы, мың|260 |315 |340 |
|тг | | | |
|Оның ішінде жұмыстың күнделікті нәтижесі |45 |60 |58 |
|бойынша сыйақылар | | | |
|Жұмысшылардың орта тізімдік саны, адам |1860 |1840 |1800 |
|Жұмыс істеген мың күн |421,6 |412,6 |410,4 |
|мың сағат | | | |
| |3430,4 |3359,6 |3324,3 |
Вариант А. 2002 ж. 2000 ж.
Жауабы: 1,0034; 1,0003; 0,9946
Вариант Б. 2004 ж. 2002 ж.
Жауабы: 1,0084; 1,0281; 0,9908
Вариант В. 2004ж. 2000 ж.
Жауабы: 1,0118; 1,0223; 0,992.
Тақырып 4. Негізгі капитал статистикасы
Дәріс сұрақтары:
1. Негізгі қорлардың құрамы
2. Негізгі қорлардың амортизациялық бөлінулерінің сомасы және
нормасының есептелуі және олардың техникалық жағдайының көрсеткіштері.
3. Негізгі қорлардың балансының құрылуы және олардың қозғалысының
көрсеткіштері.
4. Негізгі қорларды пайдалану көрсеткіштері
5.Негізгі қорларды пайдалану өзгерісінің әсер етуін анықтау және
олардың шамасының немесе құнының, өнім көлемінің өзгерісіне әсер етуін
анықтау
6.Бірлестіктің, кәсіпорынның, өндірістік ауданның пайдалану
көрсеткіштері
7.Еңбектің негізгі қорларымен қарулану көрсеткіштері.
1. Негізгі қорлардың құрамы
Өнеркәсіптік кәсіпорын өндірістік бірлестіктің негізгі қорларының
құралдары бойынша әр түрлі. Негізгі қорлардың жеке объектілері бір –
бірінен өндірісте атқаратын рөлі, мөлшері, қызмет ету мерзімі бойынша
ажыратылады. Өнеркәсіптік кәсіпорынның өндірістік және өндірістік емес
қорларға мүшеленеді.
2. Негізгі қорлардың амортизациялық бөлінулерінің сомасы және
нормасының есептелуі және олардың техникалық жағдайының көрсеткіштері
Негізгі қорлар тозады. Негізгі қорлардың техникалық жағдайының негізгі
көрсеткіштері болып тозу және төзімділік коэффициенттері табылады. Бірінші
коэффициент енгізілген құнның үлесін көрсетеді. Ал екінші коэффициент әлі
енгізілмеген құнның үлесін көрсетеді.
3. Негізгі қорлардың балансының құрылуы және олардың қозғалысының
көрсеткіштері
Негізгі қорлардың есеп балансы негізгі қорлардың ұдайы өндірісі қалай,
қайда болатынын көрсетеді. Негізгі қорлардың балансы олардың толық бастапқы
құны және тозу есебімен бірге бастапқы құны бойынша құрылуы мүмкін.
Балансты толық бастапқы құн бойынша құрған кезде қолда бар, түскен
және шығарылған негізгі қорлар толық құны бойынша келтіріледі. Ал екінші
баланста қалдық құнымен келтіріледі.
4. Негізгі қорларды пайдалану көрсеткіштері
Негізгі қорларды пайдаланудың негізгі көрсеткіштері болып қор
қайтарымы және салыстырмалы шама табылып, қолданылады. Сонымен қатар қор
сиымдылығы да табылады.
Қор қатарымы деңгейі – бұл өндірілген өнім көлемінің негізгі қорлардың
орта құнына қатынасы ретінде есептелінеді. Ал қор қайтарымының кері шамасы
қор сиымдылығы болып табылады.
5. Негізгі қорларды пайдалану өзгерісінің әсер етуін анықтау және
олардың шамасының немесе құнының, өнім көлемінің өзгерісіне әсер етуін
анықтау
Өндірілген өнім көлемін қор қайтарымы және негізгі қорлардың шамасының
көбейтіндісі ретінде қарастыруға болады.
5. Бірлестіктің, кәсіпорынның, өндірістік ауданның пайдалану
көрсеткіштері
Мұндай көрсеткіш болып оның бір шаршы метріне алынған өнім мөлшері
табылады. Ол көрсеткіш өндірілген өнім көлемін өндіріс ауданының мөлшеріне
бөлу арқылы есептелінеді.
7. Еңбектің негізгі қорларымен қарулану көрсеткіштері
Еңбектің негізгі қорымен қарулануының келесі көрсеткіштері бар:
• Техникалық қарулану;
• Қормен өарулану;
• Машинамен қарулану.
Есеп – 1. Кәсіпорын 1995 жылдың қаңтарында 8300 теңгеге құрылған. Оны
жеткізу 90 теңге, құру 80 теңге болды. Күрделі жөндеуге шығындар 1800 теңге
кетті. Модернизацияға 500 теңге жұмсалды. Амортизация кезеңінің ұзақтығы 14
жыл. Жөндеу құны 60 теңге, демонтажға кеткен шығындар 50 теңгені құрады.
2004 жылдың қаңтарында дәл осындай екінші құрылыс болды. Бірақ бағасы
7650 теңгені құрады. Мұнда бірінші құнның бағасы және 2004 жыл тарифі
бойынша 7650 теңге құрады. Еі алдымен 2004 жылдың басына екі құрылғының
құнын табамыз. Яғни бастапқы толық құнды анықтаймыз.
8300 + 90 + 80 = 8470
8470 + 7650 + 7650 = 16120
Тұрақтандырудың толық құнын анықтасақ, келесідей
7650 + 7650 = 15300
Тозу есебінен қоса бастапқы қалдық мөлшері
(8470 – 5438,57) + 7650 = 3031.43
3031.43 + 7650 = 10681.43
Тозу есебімен тұрақтандыру (қалдық)
(7650 – 7650 *64,21) : 100)
Амортизацияның жылдық нормасы 2004 жылдың қаңтарында алынған станок бойынша
амортизациялық бөлінулердің жылдық сомасын анықтаймыз.
• Техникалық қарулану;
• Қормен өарулану;
• Машинамен қарулану.
Есеп – 1. Кәсіпорын 1995 жылдың қаңтарында 8300 теңгеге құрылған. Оны
жеткізу 90 теңге, құру 80 теңге болды. Күрделі жөндеуге шығындар 1800 теңге
кетті. Модернизацияға 500 теңге жұмсалды. Амортизация кезеңінің ұзақтығы 14
жыл. Жөндеу құны 60 теңге, демонтажға кеткен шығындар 50 теңгені құрады.
2004 жылдың қаңтарында дәл осындай екінші құрылыс болды. Бірақ бағасы
7650 теңгені құрады. Мұнда бірінші құнның бағасы және 2004 жыл тарифі
бойынша 7650 теңге құрады. Еі алдымен 2004 жылдың басына екі құрылғының
құнын табамыз. Яғни бастапқы толық құнды анықтаймыз.
8300 + 90 + 80 = 8470
8470 + 7650 + 7650 = 16120
Тұрақтандырудың толық құнын анықтасақ, келесідей
7650 + 7650 = 15300
Тозу есебінен қоса бастапқы қалдық мөлшері
(8470 – 5438,57) + 7650 = 3031.43
3031.43 + 7650 = 10681.43
Тозу есебімен тұрақтандыру (қалдық)
(7650 – 7650 *64,21) : 100)
Амортизацияның жылдық нормасы 2004 жылдың қаңтарында алынған станок бойынша
амортизациялық бөлінулердің жылдық сомасын анықтаймыз.
Негізгі қорларға типтік мысалдар
Негізгі қорларды пайдаланудың өзгерісінің әсер етуін анықтау және де
олардың шамасының өнім көлемінің өзгерісіне әсер етуін анықтау.
Өндірілген өнім көлемін қор қайтымы және негізгі қорлардың шамасының
көбейтіндісі ретінде қарастыруға болады.
НТӨ = ӨФ = (НТӨ ÷ Ф) * Ф
Бұдан өнім көлемінің өзгерісі де негізгі қорларды пайдаланудың өзгеруі
арқылы шығады.
Типтік мысалды берілгендері бойынша факторларына қарай НТӨ-нің өзгеруін
анықтаймыз
| | |Факторлар өзгерісінің салдары |
|Кәсіпорын |НТӨ-нің өзгеруі | |
| | |Негізгі қорларды |Негізгі қорлар |
| | |пайдалану, қор қайтымы |шамасының құны |
| |Относительді шамада |
| | |
| |i НТӨ = iv * |
| |iф |
| |НТӨі =v1 * |
| |ф1 |
| |НТӨо vo |
| |ф0 |
| | 42000 = 1,0000 * |
|1 |42000 |
| |40000 0,9781 |
| |40896 |
| | |
| |1,05 = 1,0224 * |
| |1,0270 |
| | 30000 = 0,9375 *|
|2 |32000 |
| |28000 0,9031 |
| |30104 |
| | |
| |1,0714 = 1,0079 * |
| |1,0630 |
| | J НТӨ = Jv * |
|1 -2 |Jф |
|бірге |ƩНТӨ1 V1ƩФ1 V1 |
| |* ƩФ1 |
| |ƩНТӨ0 V0ƩФ0 V0 |
| |ƩФ0 |
| |72000 = 0, 9730 * |
| |74000 |
| |68000 0, 9577 |
| |71000 |
| | |
| |1,0588 = 1, 0159 * |
| |1, 0422 |
Абсолютті шамада [pic]НТӨ = [pic]НТӨ (Q) + [pic]НТӨ (Ф)
НТӨ1 – НТӨ0 = (V1 – V0) Ф1 + (Ф1 – Ф0) V0
| |42000 – 40000 = (1,0 – 0,978) – 42000 + (42000 – 40896)* |
|1 |0,9781 |
| |2000 мың = 920 + 1080 |
| |30000 – 28000 = (0,9375 – 0,9301) – 32000 (32000 – 30104)* |
|2 |0,9301 |
| |2000 мың = 236, 5 + 1763, 5 |
|1 - 2 |[pic]НТӨ = [pic]НТӨ (V) + [pic]НТӨ (ƩФ) |
|бірге |ƩНТӨ1 – ƩНТӨ0 = (V1 – V0) ƩФ1 + (ƩФ1 – ƩФ0) V0 |
| |72000 – 68000 = (0,9730 – 0,9577) * 74000 + (74000 – 71000)|
| |* 0, 9577 |
| |4000 мың = 1, 127 + 2873 |
Тақырып 5. Құрал – жабдықтар және техникалық прогресс статистикасы
Дәріс сұрақтары:
1.Өндірістің электрофикация көрсеткіші
2. Өндірісті химиялау көрсеткіштері
3. Құрылғылар статистикасы
3.1.Құрылғылардың қуатының көрсеткіші
3.2.Саны бойынша құрылғыларды пацдалану көрсеткіші
3.3. Уақыт, қуат және жұмыс көлемі бойынша құрылғыларды пайдалану
көрсеткіштері
1. Өндірістің электрификация көрсеткіші боп өндірістік және күш
процесстерінің электрофикация коэффициенттері табылады.
Күш процесстерінің электрофикация коэеффициенттері – электр моторлары
мен өндірілген электр энергиясын күштік процесстерге қолданылатын жалпы
энергияға бөлу арқылы есептеледі.
Өндірістің электрофикациялау еңбектің электрмен, энергиямен
қарулануының өсіміне әкеледі.
2. Өндірісті химиялау көрсеткіштері
Типтік мысал.
8.3. Айталық, зауытта резина техникалық бұйымдар өндірісіне маусым
айында: натуралды кәушік – 180, синтетикалық кәушік – 80, ал шілде айында
-200 және 100 m кетті.
Өндірісті химиялау коэффициентін маусым (Кхт) және шілде (Кхо) айына
есептеңіз.
Кхо. =[pic] =0.308
Кх1. =[pic] =0.333
динамикасы Кх1 :Кхо.=0,333 : 0,308=1.082
3. Құрылғылар статистикасы
3.1. Өнеркәсіптік құрылғылар қуатының әр түрлі көрсеткіштерімен
сипатталады. Кәсіпорындағы өндірістік процессті қамтамасыз ететін
энергетикалық қуат, механикалық период қуатының жиынтығы ретінде
(машиналарына) қызмет көрсететін механикалық двигательдер қуаты және
электрлік қуат (электр моторлары мен электр аппараттарының қуаты) жиынтығы
ретінде анықталады.
Энергетикалық қуат механикалық және электрлік (электр моторлары)
приводы қуатынан тұрады. Энергия мөлшері де сол сияқты анықталады. Бірақ
қуатының орнына энергия қабылданады.
3.2. Саны бойынша құрылғыларды пацдалану көрсеткіші. Кезектілік
коэффициенті.
Құрылымын пайдаланудың қарапайым сипаттамасы болып есепті кезеңде іс –
жүзінде жұмыс істеген құрылымының үлес салмағы табылады. Олар белгілі бір
күнге және кезеңге (ай, квартал, жыл) есептелуі мүмкін.
Кезектілік коэффициенті жұмыс істелген күн санына бөлу арқылы
анықталады.
3.3. Уақыт, қуат және жұмыс көлемі бойынша құрылғыларды пайдалану
көрсеткіштері
Экстенсивті жүк коэффициенті құрылғының жұмыс уақыты бойынша
пайдалануын сипаттайды. Ол құрылғының іс – жүзіндегі жұмыс уақытын,
құрылғының уақыт қорына бөлу жолымен есептеледі.
Интенсивті жүк коэффициенті құрылғының қуаты бойынша
пайдалануды сипаттайды. Бұл двигательдің іс – жүзіндегі орташа қуатын
максимальді тиімді қуатқа бөлу арқылы есептеледі.
Интегралды жүк коэффициенті – бұл есепті кезеңге іс – жүзінде
дайындалған өнімнің жоспарда қарастырылған өнім санына қатынасы.
Тақырып 6. Материалдық ресурстарды пайдалану көрсеткіштері
Шикізат материал отын және энергияны тиімді пайдалану негізгі
көрсеткіштердің бірі – өнім бірлігіне олардың шығыны статистиканыцң
тәжірибеде бұл көрсеткішті үлес шығын (m) деп атайды. Ол шығынданған
материалдың жалпы санын (м) дайындалған өнім көлеміне (q) бөлу жолымен
анықталады, яғни мына формуламен: m=м:q. Егер материалдың бір түрі бір
немесе бірнеше бұйым дайындауға кетсе, онда индекстер пайдаланады- сәйкес:
[pic]
Өндірісте көбінесе өнімнің бір немесе бірнеше түріне материалдың әр
түрі шығындалады. Бұндай жағдайда материалдардың әр түрінің аз өлшегіші
болып көтерме баға табылады және үлес шығын индексі келесі түрде жазылады:
[pic]; [pic]
Типтік мысалдар
1. 1750,1 мың гДж отынэнергиясының өндірісіне есепті жылы 70,8 т шарты
отын шығындалды. Базисті жылы 1737,5 мың гДж отын энергиясы өндірілді және
70,5 тонна шартты отын шығындалды:
1. гДж- 70 отынның үлес шығыны:
Есепті жылы: [pic]
Базисті жылы:[pic]
Ал динамикасы: [pic]
Яғни, 1 гДж- 70 отынның үлес шығыны 0,3% не төмендеді. Нәтижесінде 210
т мөлшерінде отынның үлесі алынды.
[pic]
2. Екі кәсіпорын бойынша базисті және есепті кезеңге «С» материалының
шығыны және өнім өндірісі туралы мәліметтер белгілі:
|Кәсіпорын |Кезеңдер бойынша |1 данаға «С» |Жалпы өнім |
| |өнім шығару, дана |материалының шығыны,|өндірудегі кәсіпорын|
| | |кг |үлесі |
|1 |3 000 |3 500 |6,8 |6,0 |42,9 |45,5 |
|2 |4 000 |4 200 |8,0 |7,9 |57,1 |54,5 |
Үлес шығындарының дербес индекстері (): 1- кәсіпорында- 6,0:6,8=0,882
немесе 88,2%. 11,8%- төмендеген. 2-кәсіпорында – 7,9:8,0=0,987 немесе
98,7%, 1,3% төмендеген.
2-кәсіпорын бойынша бірге материалдың орташа үлес шығыны базисті
кезеңде:
[pic]
Есепті жылы:
[pic] (кг)
Бұдан,
[pic]
Материалдың орташа үлес шығыны 6,0%-ке төмендеді. Осы нәтижені келесі
формуласы бойынша аламыз:
[pic]
Индекстер байланысы:
[pic]
3. Узел өндірісіне келесі материалдар шығындалды:
|Материал |1 узелға материал шығыны, |Базисті кезеңге |
| | |1 кг материалға |
| | |баға |
| |Базисті кезең |Есепті кезең | |
| |[pic] |[pic] |[pic] |
|Құрыш |52 |50 |0,50 |
|Латуль |20 |19 |1,00 |
[pic]
4.4%- ке төмендеді. 2 санға материал үнемдеді. (44-46) 100 узел
дайындауға үнем: ([pic])=[pic].
4. Егер базисті жылы 7239т қант өндірілсе, есепті жылы- 7133 т, ал
қызылша сәйкесінше 56,6 мың тонна және 64,2 мың тонна өңдеді, онда қанттың
шығу коэффициенті процентпен: есепті жылы (7133:64200)*100=11,11%; базисті
жылы (7239:56600)*100=12,79%. 1,68%-не төмендеген (11,11-12,79) 1078 т
([pic]) ға өнім алынбаған.
5. Тетікке материалдың шығын нормасы- 3,2 кг, ал іс жүзінде 3,1 кг
шығындалды, ал дайын тетіктің таза салмағы 3 кг. Есепті жылына 1000 тетік
шығарылды. Материалды пайдалану коэффициенті: жоспарлау 3:3, 2=0.9375
немесе 93,75%, іс жүзінде 3:3,1=0,96:77 немесе 96,77%. Бұдан іс жүзінде
материал жоспарға қарағанда тиімді пайдаланылды. Матералды шығынды және бос
шығыны 0,1 кг (3,1-3,0) бір тетікке, ал барлық өнімге – 100 кг (1000-0,1).
Есептер: 1. Зауыт цехында құрыш шығыны туралы маусым айына және
шілеге мына мәліметтер бар:
|Тетік аты |Маусымдар 1 |Шілдеде тетік |Шілдедегі құрыштың|
| |тетікке құрыш |дайындалу, дана |жалпы шығыны, кг |
| |шығыны | | |
|1 Ц – 420 |5,23 |2300 |11960 |
|1 Ц – 421 |2,62 |2479 |6446 |
|1 Ц – 741 |1,12 |4558 |5,014 |
|1 Ц – 742 |1,20 |5000 |5400 |
1 тетік және бірнеше тетік есебіне құрыштың үлес шығынының индексін
анықтаңыз.
Вариант А. 1Қ-420 және 1Қ-421 тетіктер. Жауабы: 0,9943; 0,9924; 0,994
Вариант Б. 1Қ-741 және 1Қ-742. Жауабы: 0,9871:0,9
Вариант В. 1Қ-421 және 1Қ-742. Жауабы: 0,9481.
3. Зауыт цехтары шығарған тетіктер және ларды өндруге кеткен металл
шығыны туралы базисті және есепті кезеңге мәлімет берілген.
|Цех |Тетік шығару |Жалпы өнімге металды жалпы |
| | |шығыны, кг |
| |Базисті |Есепті |Базисті |Есепті |
|1 |1500 |2100 |1450 |1600 |
|2 |200 |2300 |3600 |4200 |
|3 |4200 |4300 |5082 |5160 |
Үзілісті және шектеулі құрамның металдың үлес шығыны индексін
есептеңіз байланысын көрсетіңіз.
Вариант А. 1,2 цехтар. Жауабы: 0,913-0,94=0,971
Вариант Б. 2,3 цехтар. Жауабы: 1*0,13=1,002*1,011
Вариант В. Үш цех. Жауабы: 0,957=0,964*0,993.
Тақырып 7.Өнеркәсіптегі айналмалы қаржыларды статистикалық оқып
зерттеу
Дәріс сұрақтары:
1. Айнымалы қаржылар ұғымы және статистикасының міндеттері
2. Айнымалы қаржылардың құрамы мен құрылымын оқып үйрену
1. Айнымалы қаржылар ұғымы және статистикасының міндеттері
Өнеркәсіптік кәсіпорынның айнымалы қаржысы (өндірістік бірлестіктің)-бұл
өнім таратудағы және өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етүге
қажетті айналу қоры мен өндірістік айнымалы қорлардың ақшалай фирмада
бейнеленген жиыны.
Айналмалы өндірістік қорлардың негізгі қорлардан айырмашылығы бұлар
бір өндіріс циклінде қолданылады не қатысады және өзінің құнын өнімге
толығымен ауыстырылады.
Өндірістік айнымалы қорларға сонымен қатар аспаптар, құрылғылар, арзан
бағалы және тез тозатын заттар және басқа заттар,олардың құнына тәуелсіз
немесе құны 100 теңгеден құны төмен бірлігіне міндет мерзіміне тәуелсіз
болатын заттар жатады.
Айнымалы қорлардың айналуларына тауар запасы, ақшалай қаржылар және
есептеудегі қаржылар жатады.Айналмалы қаржылардың шеңбер айналымы барлық
өндірістік қорлардың және айналу қорларының шенбер айналымының бөлігі болып
табылады.
Шеңбер айналым процесінде айналмалы қаржылардың бір бөлігі өндіріске
өндірістік запастар түрінде түседі, ал басқасы одан дайын өнім түрінде, ал
үшіншісі өнімді тарату нәтижесңнде ақшалай форма түрін қабылдайды. Айналым
арттырылған өнімге төлем түскенде аяқталған болып есептеледі.
Соңғы он жыл ішінде өнеркәсіптегі айнымалы қаржылар екі есе өсті,
бірақта өндірістік қорлардың жалпы құнының үлесі төмендеді яғни негізгі
өндірістік қорлардың өсу қарқынын алдын алумен байланысты. Бірақ та әртүрлі
өнеркәсіп салаларындағы бұл қатынас өндіріс циклінің ұзақтығына және
қолданылатын шикізат пен материалдың құныны тәуелді болады.
Қазіргі кезеңдегі халық шаруашылығының дамуы экономика
интенсификациясының жоғары дәрежесіне және оның факторларының рөлінің
өсуімен, яғни оның ішінде маңызды орын алатын халық шаруашылығы бойынша
бүтіндей, өнеркәсіп бойынша жартылай айнымалы қаржылардың айналуларының
тездетілуі сипатталады.
Бұл міндеттерді шешу нормаланған қаржылардың айналуларын
жеделдету есебінен материалды ресурстардың шаруашылық айналымына тартуы
бойынша тапсырманы орындау есебі мен жетілдірілген есептеулермен
байланысты.
Бұл позиция негізінде материалдық және ақшалай шығындардың өндіріс
сферасында және айналу сферасында төмендеуіне қол жеткізуге болады.
Айнымалы қаржылардың айналуын жеделдету көптеген факторларға тәуелді
яғни айналу уақыты мен йналу уақытты қысқартумен байланысты.
Өнім өндіру уақытын қысқарту ғылыми-техникалық прогресс арқасында
жүзеге асады.
Айналу уақытын қысқарту ең алдымен материал және дайын өнім,
шикізатты орналастыру операцияларымен және құжат айналым периодымен, яғни
халық шаруашылығындағы басқару және ұйымдастыруды жетілдірумен байланысты.
Айнымалы қаржылар статистикасының негізгі міндеті: оның көлемін,
құрамы мен құрылымын оқып үйрену; айнымалы қаржылардың пайдалану
тиімділігін оқып үйрену, олардың айналуын жеделдету негізінде айнымалы
қаржыларды көлемі мен өнім көлемінің өзгеруін талдау; айнымалы қаржылардың
айналымын жеделдету резервін табу.
2. Айнымалы қаржылардың құрамы мен құрылымын оқып үйрену
Өндірістік кәсіпорын және өнеркәсіптің айналмалы қаржылары құрылу негізі
бойынша, мәліметтелінүі бойынша және құрамы бойынша ажыратылыды.
Құрылу негізі бойынша айнымалы қаржылар өзіндік және заемдік болып
бөлінеді. Өзіндік қаржылардың қалыптасу негізі болып: алдағы жылдарға
шығындар мен товарлы-материалдық бағалылықтардың минималды запасын
қалыптастырудағы кәсіпорынның бұйрығымен мемлекеттің бөлген уставтық қоры;
пайда және айнымалы қаржыларға тенестірілген пәрменді пассивтер (бөлген
және төленген кезінде құрылған жұмысшылар мен қызметкелерге еңбек ақы
бойынша минимальді қызметі).
Заемдік айналмалы қаржылар негізінен қысқамерзімді банк кредиті және
жеткізушілердің қалыпты кредиторлық қызметімен, басқа есептеулер бойынша
жартылай қамтылған қаржылардан тұрады. Бұл қаржылар өнімді таратуда және
өндіріс жоспарын орындаудағы уақытша қажеттіліктер үшін, сонымен қатар
мерзімді шығындарды қаржыландыруда қолданылады. Айнымалы қаржылардың
құрылуы негізі баланстың пассивінде көрсетіледі.
Құрылу негізі бойынша бірнеше жылға өнеркәсіп айнымалы қаржысының құрылымын
көрсетеміз.
Құрылу негізі бойынша өнеркәсіп айнымалы қаржыларының құрылымы (және
аяғына, жиынға процентпен)
|өнеркәсіптегі |2000 жыл |2005 жыл |2006 жыл |2011 жыл |
|айнымалы | | | | |
|қаржылардын құрылу | | | | |
|негізі | | | | |
|Және оларға |38,9 |35,2 |33,0 |30,3 |
|теңестірілген | | | | |
|қаржылар | | | | |
|Банк кредиттер |43,5 |47,3 |50,2 |53,3 |
|Кредиторлар | | | | |
|Басқа негіздер |9,0 |8,8 |9,1 |6,9 |
| | | | | |
| |8,5 |8,7 |7,7 |8,5 |
|жиыны |100,0 |100,0 |100,0 |100,0 |
Бұл мәліметтерден көріп отырғанымыздай өнеркәсіптегі айнымалы қаржылардың
запасының қалыптасуында банк жүйесінің рөлі үнемі өсіп отырады.
Лимиттелінген бойынша айнымалы қаржылар товарлы-материалдық
бағалылықтардан тұратын нормаланған айнымалы қаржылар және нормаланбаған
айнымалы қаржылрға бөлінеді (көрсетілген қызмет және арттырылған тауарлар,
ақшалай қаржылар, дебиторлар, басқа айнымалы қаржылар). Нормалар жолымен
кәсіпорындағы қалыпты жұмыс үшін және олардың пәрменді қаржылық жағдайын
қамтамасыздандыруда материалды-тауарлы бағалылықтар запасының құрылуына
айнымалы қаржыларды минималды қажеттілік тағайындалады. Негізгі
материалдар, шикізат, сатып алыңған жартылай фабрикат бойынша ақшалай
түрдегі нормативтер олардың ортажылдық құнының шығындарын запас күндердегі
нормаға көбейту жолымен есептелінеді,яғни бірнеше жылдар ішінде өзгермеген.
Нормаланбаған айнымалы қаржыларға нормативтер тағайындалмайды.
Нормаланған айнымалы қаржылардың іс жүзіндегі қалдығы бухгалтерлік
баланс бойынша II бөлім активінің жиынының арасындағы айырма сияқты және
арзан бағаны және тез тозатын заттардың тозуының қосындысымен есептеледі (I
топ II бөлім пассиві) нормаланған тауарлы материалды бағалылықтар запасы
болып табылады.
Өзіндік айнымалы және оларға теңестірілген қаржылар есебінен,
нормативтен жоғарысы- банк кредиті есебінен қалыптасады.
Соңғы жылдары өнеркәсіптегі лимиттелінуі бойынша айнымалы қаржылар
практикада ұтымды, бірақта нормаланбаған айнымалы қаржылар құрамында
көрсетілген қызмет және арттырылған тауарлар үлесі артып келеді, сонымен
қатар ұйымдастырудағы тілем айналымының жетіспеушілігін көрсететін
дебиторлық қызметтер де (таби 2).
Нормаланған айнымалы қаржылардың жеке элементтері арасындағы қатынас
және құрамын оқып үйрену маңызды іс болып табылады. Сонғы уақытта
өндірістік запастар мен алдағы период шығындарының үлес салмағының өсу
тенденциясы бақыланып жүр. Нормаланған айнымалы қаржылардан басқа
элементтерінің үлесі төмендеуде. Бұл құбылыс жаңа заттарды дайындау және
меңгерумен байланысты өндірістік запастар мен шығындардын өсуіне
дайындалатын өкім көлемінін көбеюін қажет етеді, ал айнымалы қаржылардың
айналысын жеделдету дайын өнімге кірген оның бөлігінің относелді қысқаруына
әкеп соқтырады. Өнеркәсіптің жеке салалары бойынша тауарлы материалды
бағалылықтар запасындағы айнымалы қаржылардағы құрылым бірдей емес.
ТМД өнеркәсібінің айнымалы қаржылар құрылымы (жыл аяғына, процентпен)
|Көрсеткіштер атауы |2000 жыл |2005 жыл |2008 жыл |
|Айнымалы қаржылар |100 |100 |100 |
|Оның ішінде нормаланған | | | |
|тауарлы – материалдық | | | |
|бағалылықтар |80,2 |80,9 |80,3 |
|Нормаланбаған айнымалы | | | |
|қаржылар |19,8 |19,1 |19,7 |
|Олардың ішінде арттырылған| | | |
|тауар және көрсетілген |8,6 |8,2 |8,7 |
|қызмет |6,2 |6,0 |5,6 |
|Ақшалай қаржылар |4,0 |3,8 |5,0 |
|Дебиторлар | | | |
|Басқа айнымалы |1,5 |1,1 |0,4 |
|Қаржылар | | | |
Өндіруші өнеркәсіпте аяқталмаған өндіріс, өзіндік өндірістің жартылай
фабрикаттары және өндірістік запастар өңдеуші өнеркәсіпке қарағанда аз үлес
салмағын ашады.
Машина жасауда аяқталмаған өндіріс және дайындаудағы жартылай
фабрикаттардың көрнекті үлесін құрайды.
Шеңбер айналымы процесіндегі орнына байланысты барлық айнымалы
қаржылар өндірістегі айнымалы қаржылар мен айналудағы айнымалы қаржылар
болып бөлінеді. Өндіріс сферасындағы олардың
негізгі бөлігі- бұл өндірістік қорлар. Бұған еңбек заты яғни кәсіпорындағы
өндірістік запас түріндегі (шикізат, отын, негізгі және көмекші
материалдар) тара және таралық материалдар, жөндеуге керекті запас
бөліктер, аяқталмаған өндіріс және жартылай фабрикаттар, алдағы период
шығындары.
Айнымалы қаржылардың құрылу негізімен құрамы I схемада көрсетілген.
|Және оған | Заемдық |
|теңестірілген |айнымалы қаржылар |
|айнымалы қаржылар | |
| |Мемлекеттік банк |Кредиторлық қызмет |Басқа негіздер|
| |кредиті | | |
Барлық айнымалы қаржылар
|өндірістегі айнымалы қаржылар |Айналымдағы айнымалы қаржылар |
|өндірістік запастар |Аяқталмаған өндіріс және жартылай |
| |фабрикаттар |
Схема I. Өнеркәсіптегі айнымалы қаржылар құрамы мен олардың құрылу негізі.
3. Айнымалы қаржылардың айналу жылдамдығының статистикалық көрсеткіштері.
Барлық айнымалы қаржылардың пайдалану сипаты үш айналу жылдамдығының
көрсеткішімен көрсетіледі.
1) Берілген периодтағы айналым саны (айналу коэфиценті)- Кайн
2) айналмалы қортындыларды бекіту коефициенті – Кбек.
3) бір айналымның орта ұзақтығы (айналу жылдамдығы) күндегі – В.
Айнымалы қаржылардың айналым саны бойынша айналу көрсеткіші берілген
периодтағы кәсіпорынның бағасындағы әрекет ететін таратылған өнім құнын осы
периодтағы айнымалы қаржылардың қалдығына бөледі, яғни мына формуламен
Кайн =[pic]
бұндағы ТӨ – таратылған өкім,
Қ қар - қалдық қаржы.
Бұл берілген периодта айналымда қатысатын айнымалы қаржылар манерімен
түсіндірілетін авансыланған айнымалы қаржылардың 1 теңгесіне келетінімен
түсіндіріледі.
Айнымалы қаржылар мөлшері бір күннен екінші күнге өзгеріп
отыратындықтан олардың мөлшері әрбір берілген периодта орта шамасы
бейнелейді – орта айдан орта арифметикалық не орта хронологиялық сияқты
алынатын айнымалы қаржылардың орта қалдығы.
1983 ж жоспарынан бастап жаңа айналу көрсеткішін қалданады, периоды
аяғындағы қалдықтан шығатын нормаланған айнымалы қаржылар бойынша анықтайды
(ОСнк). Бұл жағдайда айналым таратылған өнімнің өзіндік құнымен
түсіндіріледі. Айнымалы қаржылардың бұндай көрсеткімі айнымалы қаржыларды
жоспарлауды келешекте жоқсартуға қажетті, есептің өзара шаруашылық айналым
тауарлы материалдық бағалылықтардың пайдалану тиімділігімен бірге жоспарлы
тапсырманы тандауын тұғызады.
Сонымен қатар айналым жылдамдығыныңкөрсеткінетерінің жалпы және бөлігінің
арасындағы сәйкес келмеушілік болады.Жеке көрсеткіш өзіндік құн бойынша
айналған қаржылар негізін де, ал жалпы көрсеткішті бағадағы таратылған өнім
қосындасы бойынша есептеледі. Тағы бір фактордың әсер етеді – таратылған
өнім ректабельділігі (таратудағы пайданың таратылған өнімнің өзіндік құнына
қатынасы).
Айналым ұзақтығын екі жалпы көрсеткішпен есептеу дұрыс:
Біреуі, таратылған өнімнің өзіндік құнынан шыға айналу жылдамдығы жеке
көрсеткішін жиыныл шығаруға қажетті.
Баскасы, кәсіпорынның бөлшек сауда бағасының таратылған өнім өзіндік
құнының шығатын – айнымалы қаржылардың айналу жылдамдығының жалпы
сипаттамасы үшін, бұл көрсеткіштер айырмашылығы айналу ұзақтығының
рентабельділігі әсер етеді: пайда бұл айырма миеус тоңбасымен көрсетіледі,
плюс таңбасымен көрсетіледі. Таратылған өнімнің айналу коэфициенті келесі
формуламен көрсетіледі.
Кайн = = [pic] = +[pic] .
Бұл жердегі
ТӨ – таратылған өнім, Қ қар – қалдық қоржы, ө төз таратылған өнім өзіндік
құны.
[pic]- торатылған өнімнен түскен пайда бұл формуладан таратылған өнім
рентабельділігін денгейінің өзгеруімен байланысты айналу
жылдамдығының өзгерісін алдын ала тағайындауға мүмкіншілік туады.
Айнымалы қаржыларды бекіту көрсеткіші (Кбек) берілген периодтағы
айнымалы қаржылардың орта қалдығын осы периодтағы таратылған өнім көлеміне
бөлу арқылы табуға болады. Кбек = [pic].
Бұл айналым көрсеткіші өнімді таратудағы бір теңге үшін қанша
айнымалы қаржылар қөжет екендігін көрсетеді. Айнымалы қаржылар неғұрлым
көп айналым жасаса соғұрлым оларды бекіту көрсеткішінің шамасы аз болады.
Айналу көрсеткіштерін есептеуді мысал арқылы көрсетейін.
Кәсіпорын I кварталда есепті айдың 1250 мың теңге қосындысына өнім
таратты. Өнімнің өзіндік құны – 1000 мың теңге.
Нормаланған айнамалы қаржылардың қалдығы I кварталда:
I январь Қ қар (3) 260
2 февраль Қ қар (2) = 200
(мың теңге) құрайды.
1 март Қ қар (3) = 300
1 апрель Қ қар (4) = 240
Кварталдағы айнымалы қаржылардың орта қалдығын орта хронологияның
формуласымен есептейді.
Қ қар = [pic] = [pic] = 250 мың теңге.
Таратылған өнімнің өзіндік құнынан шыға отырып кварталдағы айналым санын
анықтаймыз
Қайн = [pic] = [pic] = ү айналым
Бөлшек сауда бағасындағы жаратылған өнімнің өзіндік құнынан шыға отырып
Қайн = = [pic] = 5 айн;
1 айналымға көбею 25% құрайды. Рентабельділігінін біздің мысалда (Rе)
Rе = [pic] = [pic] = 25 % бұл жерде таратылған өнім рентабельділігінің
3) кобейтсе, онда 2 % айналым саны да өседі.
Айнымалы қаржылардың бекіту коэфициенті
Ққор = [pic] = = [pic] = [pic] = 0, 2
яғни 1 кварталда тауарлы өнімді 1 теңгеге тарату үшін орташа 0,2 теңге
ге (20 теңге) айналмалы қаржылар бөлу керек.
Айналмалы қаржылар күндегі бір айналым ұзақтығы таратылған өнім
бойынша біркүндік айналымына қаржылардың орта көлемінің қатынасы түрінде
есептейді: В = Ққар х немесе
В= [pic], В =
Бұл жерде Д – периодтағы календарлы күндер.
(ай – 30 күн, квартал – 90 күн, жыл – 360 күн)
Біздің мысалда В = 250:[pic] = 18 күн немесе В= [pic] = 18 күн.
I кварталда қаржылардың бір айналымы 18 күнге созылады.
Айнымалы қаржылардың айналу жылдамдығының көрсеткіші кәсіпорын бірлігі үшін
жеке кәсіпорынның аналогиялық көрсеткішінің орта шамасын көрсетеді. Бұл
жағдайда Кайн и Кбек орта арифметикалық түрленген формуласымен
есептеледі.
Кайн = [pic] және Кбек = [pic] , ал бір күндегі айналымы.
Ұзақтығын орта гармониялық өлшенгеннің формуласымен В = [pic] бұл
көрсеткіштерді айнымалы қаржылардың қалдығының орта шамасының жалпы жиыны
мен таратылған өнім құны мен анықтауға болады.
Мысал: районда екі өнеркәсіптік кәсіпорын бар, кварталдағы мәліметтер
таблица 3 – көрсетілген
| |Ққар |ТӨ |Кайн |Кбек |В |
|Кәсіпорын | | | | | |
| |50 |100 |2 |0,5 |45 |
|I кәсіпорын | | | | | |
|II кәсіпорын | | | | | |
| |100 |500 |5 |0,2 |18 |
|жиыны |150 |600 |4 |0,25 |22,5 |
Екі кәсіпорын үшін айналымның орта саны
Кайн =[pic] = [pic] = [pic] = 4
Екі кәсіпорын үшін бекітудің орта саны
Кбек =[pic] = [pic] = [pic] = 0,25
Екі кәсіпорын үшін бір айналымның орта ұзақтығы:
В = [pic] = [pic] = [pic] = 22,5 күн.
Қаралған көрсеткіштер нормаланған айнымалы қаржылар бойынша
жоспармен салыстыру үшін – барлық нормаланған қаржылар бойынша.
Айнымалы қаржылардың айналу жылдамдығының тиімді қаржылардың қосындысымен
бейнеленеді.
Бұл қосынды келесі формуламен есептелінеді:
Ққар босат =Тө1Во-Қ қ1
Қ = - Қ[pic]
Бұл жерде Т1 = - өнімді төрату бойынша орта күндік айналым
Қ = (К[pic]- К[pic]) Т[pic]
Жоғарыда келтірілген мәліметтер I және II кварталда мәліметтермен
талтырылатың және қажетті есептеулерді жүргіземіз
|Көрсеткіштер |Белгіленуі |I квартал |II квартал |Коэфициент |
|Таратылған товарлы | | | | |
|өнім құнымың теңге |ТӨ |1250 |1800 |1,44 |
|Айнымалы | | | | |
|қаржылардың орта |Ққар |250 |300 |1,2 |
|қалдығы | | | | |
|Айнымалы | | | | |
|қаржылардың айн |Қайн |5 |6 |1,2 |
|Саны ұзақ тығы |В |18 |15 |0,833 |
|Бекіту коэфициенті | | | | |
| |Кбек |0,2 |0,1687 |0,833 |
.
Қазақстандағы еңбек нарығының деңгейі және дамуының сипаттамасы еңбек
ресурстарының категорияларымен байланысады. Еңбек ресурстары – еңбекке
жарамды халық, демек нақты және потенциалды жұмыскерлер.
Еңбек ресурстары – экономикалық белсенділік мәртебесі бойынша
экономикалық белсенді және экономикалық белсенді емес халық болып бөлінеді.
Экономикалық белсенді халық - өндірістік тауарлар мен қызметті өндіруді
жұмыс күшімен қамтамасыз ететін халықтың бір бөлігі. Халықаралық
стандарттарға сәйкес белсенді халыққа 15 және одан жоғары жастағы адамдар
жатады.
Экономикалық белсенді халық саны = жұмыспен қамтылған халық саны +
жұмыссыздар саны
Экономикалық белсенді жастарға 15-24 жас аралығындағы жұмыспен
қамтылған және жұмыссыздар жатады.
Жұмыспен қамтылған халық (жұмысбасты) – жасына қарамастан экономика
саласында нақты жұмыс істеп жүрген халық. Жұмысбастылық мәртебесі бойынша
жұмыспен қамтылған халық екіге бөлінеді: жалдамалы жұмысшылар және өз
бетімен жұмыспен айналысушылар.
Жұмыссыздар – экономикалық белсенді жастағы халық, жұмыс орны жоқ,
бірақ белсенді жұмыс іздеп жүрген және жұмысқа дайын адамдар.
Экономикалық белсенді емес халық – үй шаруашылығымен айналысатын,
экономикалық белсенді жастағы халық және күндізгі оқу бөлімінде оқитындар.
Экономикалық қызмет жасамайтын, еңбекке жарамды жастағы, еңбек етуге
қабілетті халыққа жататындар - мүгедектер, асыраушы адамды жоғалтқандар,
жеңілдік шарты бойынша зейнетақы алатындар; жұмысты іздемейтіндер, бірақ
жұмыс істеуге мүмкіншілігі бар және жұмыс істеуге дайындар, табыс көзіне
қарамай, жұмыс істеуге қажеттіліктері жоқ адамдар.
Экономикадағы жұмыспен қамтылмағын халықтың саны = халықтың жалпы
саны – экономикадағы жұмыспен қамтылған халықтың саны.
Еңбек нарығына қатысты көрсеткіштер
Халықтың экономикалық экономикалық белсенді халық саны
белсенділік үлесі = -----------------------------
------------------------------- х 100
жалпы
халық саны
Халықтың экономикалық экономикалық белсенді халық
саны
белсенділік коэффициенті = --------------------------------------
---------------------- х 100
15 және одан жоғары
жастағы жалпы халық саны
Экономикадағы жұмыс жұмыспен қамтылмаған халық саны
істейтін бір адамға есебімен = -------------------------------------
----------------------- х 100
Жүктеме коэффициенті жұмыспен қамтылған халық саны
Жұмыспен қамтылу жұмыспен қамтылған
халық саны
(жұмысбастылық) = ---------------------------------
--------------------------- х 100
коэффициенті экономикалық
белсенді халық саны
Жастардың 15-25 жастағы жұмыс
істейтін жастар саны
жұмысбастылық = ---------------------------------
--------------------------- х 100
коэффициенті 15-25 жастағы экономикалық
белсенді жастар саны
Жалпы
жұмыссыздар саны
жұмыссыздық = -----------------------------------
------------------------- х 100
коэффициенті экономикалық
белсенді халық саны
Жастардың 15-25 жастағы жастардың
жұмыссыздар саны
жұмыссыздық = -----------------------------------
--------------------------- х 100
коэффициенті 15-25 жастағы экономикалық
белсенді халық саны
Ұзақ мерзімдегі 1 және одан көп жыл жұмыс таба
алмағандар саны
жұмыссыздық = -----------------------------------
------------------------------ х 100
коэффициенті экономикалық
белсенді халық саны
Халықтың экономикалық белсенді емес
халық саны
экономикалық белсенді = -----------------------------------------
------------------------ х 100
емес коэффициенті 15 жастағы және одан жоғары белсенді
халық саны
Еңбекке жарамды еңбекке жарамды жасқа дейінгі
халық саны
жастағы халықтың орнын = -------------------------------------------
---------------------- х 100
басу коэффициенті еңбекке жарамды жастағы
халық саны
Зейнеткерлік еңбекке жарамды жастан
кейінгі халық саны
жүктеме = -------------------------------
---------------------------------- х 100
коэффициенті еңбекке жарамды жастағы
халық саны
Жалпы еңбекке жарамды жасқа дейінгі
және кейінгі халық саны
жүктеме = --------------------------------------
--------------------------------------- х 100
коэффициенті еңбекке жарамды жастағы
халық саны
3. Өнім қозғалысының статистикасы
Туу және өлу процестерінің әсер етуі есебінен халық санының өзгеруі
табиғи қозғалыс деп аталады. Қазақстан Республикасына, Қазақстан
Республикасынан және аймақтар ішінде тұратын мекендеуге келгендер және
шетелге тұрақты мекендеуге кеткендер халықтың миграциялық қозғалысы деп
аталады. Халықтың жалпы қозғалысы табиғи миграциялық қозғалыста туындайды.
Халық қозғалысының абсолютті көрсеткіштері:
1. N – туылған балалар саны.
2. М - өлгендер саны.
3. m – ағымдағы жылда 1 жасқа толмай шетінеп кеткен сәбилердің саны.
4. [pic]таб. =N-M – халықтың табиғи өсімі.
5. Н – некеге тұру саны.
6. А – ажырасу саны.
7. В - Қазақстан Республикасынан, аймақтарынан кеткендер саны.
8. П- Қазақстан Республикасына, аймақтарына келгендер саны.
9. [pic]миг. – П-В – халықтың миграциялық өсімі.
10. П+В – халықтың миграциялық айналымы.
11. [pic]жалпы =[pic]таб.+ [pic]миг. = N- N+П-В= Sс – Sб – халықтың
жалпы өсімі.
12. Sб – жыл басындағы халықтың саны.
13. Sс – жыл соңындағы халықтың саны.
14. Sс = Sб + N –М +П-В – жыл соңындағы халықты есептеу үшін осы
баланстық әдіс пайдаланылады.
Халық қозғалысына қатысты көрсеткіштер
1. Халықтың құрылымы, үлес салмағының көрсеткіштері.
2. Координация коэффициенті – халықтың жеке категорияларының өзара
қатынасы.
3. халықтың табиғи және миграциялық қозғалысының коэффициенттері.
Өнім табиғи қозғалысының коэффициенттері
1. Жалпы туу коэффициенті: К жалпы туу = [pic] , мұндағы [pic]-
халықтың орташа жылдық саны
2. Арнайы туу [pic] коэффициенті: К ар.туу = [pic], мұндағы [pic] -15-
49 жастағы әйелдердің орташа саны
3. Жастық туу коэффициенттері - әйелдердің белгілі жас тобынан
туылған балалар санының осы жас аралығындағы әйелдердің орташа
санына қатынасына тең болады.
4. Жалпы өлу коэффициенті: Көлу =[pic]
5. Нәрестелердің шетінеу коэффициенті деп 1 жасқа толмаған сәбилердің
шетінеп кеткен дәрежесін көрсететін шаманы айтады. Бұл коэффициент
екі тәсілмен табылады:
А) нәрестелердің туылу кезеңін есепке алмай – Кнәр.шет.= [pic],
мұндағы Кнәр.шет- нәрестелердің шетінеу коэффициенті.
Б) нәрестелердің туылу кезеңін есепке алып - Кнәр.шет.=[pic] ,
мұндағыNo- өткенжылы туылған балалар саны; N1- ағымдағы жылы туылған
балалар саны.
6. Жастық өлу коэффициенттері анықталған жас тобындағы өлгендер
санының осы жастағы халықтың орташа санына қатынасына тең.
7. Туу және өлу процестері арасындағы қатынасты анықтау үшін
Покровский коэффициенті (өміршеңдік) қолданылады: К Покровский
өміршеңдік=[pic];
8. Табиғи өсім коэффициенті: [pic]Кжалпы туу- Көлу
9. жалы некелілік коэффициентін анықтау үшін бір жылда тіркеуге
алынған неке санын халықтың жылдық орташа санына бөледі және оны
1000-ға көбейтеді:
Кнеке=[pic]
10. Жалпы ажырасу коэффициенті: Кажыр.=[pic]
11. Арнайы некелілік және ажырасу коэффициенттері некеге тұру жасын
анықтайды (15 жастан жоғары), мысалы Карнайы некелілік=[pic]
12. Ажырасушылық арнайы коэффициенті: Карнайы ажыр.=[pic]
16. Некелік және ажырасушылық коэффициенттері төмендегідей жас тобы
аралықтарында (ерлер және әйелдер үшін жеке, бөлек) есептелінеді: 16-19,
20-24, 25-29, 30-34, 35-39, 40-44, 45-49, 50-54, 55-59 жас.
Халықтың жалпы және миграциялық қозғалысының коэффициенттері
Халықтың жалпы миграциялық өсімі (миграциялық интенсивтілік), берілген
тұрғылықты, жергілікті жерге көшіп келген адамдар саны мен берілген
тұрғылықты жерден көшіп кеткен адамдар санының айырмасымен анықталады.
17. Миграциялық өсімнің немесе миграциялық интенсивтіліктің коэффициенті:
Кмигр.=[pic]
18. Миграциялық айналым коэффициенті: Кайн.коэфф.=[pic]
19. Миграциялық тиімділік коэффициенті: Ктиімд.миг.=[pic]
20. Жалпы өсімнің коэффициенті:
[pic]
4. Өнім болжаудың статистикалық әдістері
Халықтың алдағы санын есептеу келесі әдістермен жүргізіледі:
1. жас бойынша жылжыту әдісі – тұлғаның «х» жасынан келесі «х+1»
жасына ауысу.
Халықтың әрбір жас аралық тобынан белгілі бір жастағы өмір сүру
коэффициентін есепке алып, келесі жылға жылжу.
2. Халықтың жалпы өсімінің коэффициенті туралы мәліметтер негізінде
глобалды әдіс жатыр. [pic], мұндағы [pic]- келесі жылға t жылға болжанған
халық саны;
[pic]- ағымдағы соңғы жылдағы нақты халықтың саны; [pic] - халықтың жалпы
өсім коэффициенті; t – болжам жасалатын уақыт.
3. Халық санының орташа абсолюттік өсімінің мәліметтерін пайдаланып:
[pic] , мұндағы [pic]- орташа абсолюттік өсім. [pic], мұндағы [pic]-
халық санының абсолюттік өсімдерінің қосындысы, m- өсімдердің саны.
4. Халық санының орташа өсу қарқынының мәліметтерін пайдаланып:
[pic], мұндағы, [pic]- халық санының орташа өсу қарқыны.
5. Жұмыс істейтін халықтың қозғалысы және жұмыс күші құнының статистикасы
ҰШЖ бойынша жұмыс істейтін халық екіге бөлінеді: жалдамалы және өзін-
өзі қамтитын жұмыс бастылар. ҰШЖ –де жалдамалы жұмысшылар әлеуметтік
статусы бойынша екіге бөлінеді: жұмысшылар және қызметкерлер. Қызметкерлер
жұмыскерлердің үш тобын құрайды: басшылар, мамандар, және басқа
қызметкерлер.
Жұмыскерлер айналымының абсолюттік көрсеткіштері – берілген кездегі
жұмысқа алынған және жұмыстан босатылған жұмыскерлер саны.
Жұмыс күші қозғалысы интенсивтілігінің қатысты көрсеткіштері:
Жұмыскерлерді жұмысқа қабылданған жұмыскерлер
саны
қабылдау бойынша = -------------------------------------------------
---------------- х 100
айналым коэффициенті жұмыскерлердің тізім бойынша орташа саны
Жұмыскерлердің себептер бойынша жұмыстан кеткен
жұмыскерлер саны
жұмыстан кетуі бойынша = ---------------------------------------------
--------------------------- х 100
айналым коэффициенті жұмыскерлердің тізімдік
орташа саны
Жұмыс күшінің кезеңдегі жұмысқа қабылданған
жұмыскерлер саны
орнын басу = -------------------------------------
----------------------------------- х 100
коэффициенті себептер бойынша жұмыстан кеткен
жұмыскерлер саны
Кадрлардың өз еркімен жұмысқа келмеген және
тәртіп бұзғандар саны
тұрақтамаушылығының = ------------------------------------------------
------------------------ х 100
коэффициенті тізім бойынша
жұмыскерлердің орташа саны
Кадрлардың есеп беру кезеңіндегі тұрақты
жұмыскерлер саны
тұрақтылық = -------------------------------------
----------------------------------- х 100
коэффициенті жұмыскерлердің кезең
аяғындағытізімдік саны
Жұмыс күшінің құны – бұл жұмыскердің және оның отбасының өмір сүру
қаражаттарының құны. Кәсіпорынның жұмыс күшіне жұмсалған шығындары құнына
жалақы қоры, жұмыскерлердің тұрғын үйіне жұмсаған шығындары, әлеуметтік
қамтуға шыққан шығындар, кәсіптік оқытуға, мәдени-тұрмыстық қызмет
көрсетуге жұмсалған шығындар және т.б. жатады.
Жалданбалы жұмыскерлердің еңбекақы төлемі- есеп беру кезінде жұмыс
берушінің жалданбалы жұмыскерге орындаған жұмысына беретін ақша немесе зат
түріндегі төлемақысы. Еңбекақы екі бөліктен тұрады:
- қолма қол ақша және заттай түрде берілетін жалақы;
- әлеуметтік сақтандыруға аударылатын сома.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. «Тұрақты халық» және «нақты халық» ұғымдарының айырмашылығы неде?
2. Халық статистикасында халықты бақылау объектісі не№
3. «Халық», «Экономикалық белсенді халық», «Экономикалық белсенді
емес халық» ұғымдары нені білдіреді?
4. Халық туралы ақпараттың негізгі көздерін атаңыз.
5. «еңбекке жарамды халық саны», және «Еңбекке жарамды жастағы еңбекке
қабілетті халық саны» ұғымдарының айырмашылығы неде?
6. Халықтың табиғи қозғалысының негізгі көрсеткіштерін атаңыз.
7. Еңбек ресурстары, халықтың орташа саны қалай анықталады?
8. Халықтың көшіп-қонуының негізгі көрсеткіштерін атаңыз.
9. Экономикалық белсенді халықтың құрамы қандай?
10. Жұмыс күшінің шығынының құны қандай?
Тақырып 3. Еңбек статистикасы
Дәріс сұрақтары:
1. Еңбек құрамы, мәні
2. Негізгі капиталдың бар болуы, күйі және қозғалысының
статистикасы
3. Негізгі капиталдың ұдайы өндіріс статистикасы
4. Негізгі капиталды пайдалану статистикасы
5. Айналым капиталының статистикасы
6. Инвестиция статистикасы
1 Еңбек құрамы, мәні.
Еліміздің ұлттық байлығы – белгілі бір уақытта мемлекетте қорланған
экономикалық активтердің жиынтығы: қаржылық емес және таза қаржылық
активтер , тауарларды өндіруге, қызметті көрсетуге және адамдардың өмірін
қамтамасыз ету үшін қолданылады.
Экономикалық актив – бұл меншік құқығымен таратылатын және
қожайындарға иелік ету арқылы экономикалық табыс әкелетін экономикалық
обьект.
Экономикалық активтер қаржылық және қаржылық емес активтерге бөлінеді.
Қаржылық активтер институционалды бірліктер арасында белгіленген
дебиторлық-кредиторлық шартты қатынас негізіндегі қаржылық міндеттемелерден
пайда болады.Қаржылық активтердің қаржылық емес активтерден айырмашылығы –
көпшілігінің басқа институционалды бірліктерге талаптарын ұсынады, яғни
оларға басқа меншік иесінен қаржылық міндеттемелерді қарсы қояды.
Қаржылық активтер қаржылық міндеттемелерден, келісімді дебитті-
кредитті қатынастардан туындайды.
Ұлттық Шоттар Жүйесі бойынша қаржылық активтердің жіктелуі, екі
критерий бойынша анықталады:
1. құқықтық сипаттамалар, яғни несие беруші мен қарыз алушының өзара
қатынасын сипаттау.
2. ликвидтік – бұл активтердің ақшалай қаражатқа айналатын берілу
мүмкіндігі, ликвидті түрде немесе оңай айналуы. Ең көп ликвидтілік
иеленетіндер – монеталық алтын, қолма қол ақша, аудармалы депозиттер.
Қаржылық активтер категорияларының сипаттамалары:
1. Монетарлық алтын – қаржы несие мекемелерінде халықаралық резерв немесе
қаржылық актив ретінде сақталатын алтын.
2. Қарыз алудың арнайы құқы(SDR) - халықаралық резервтік активтер болып
табылады. SDR халықаралық валюта қорында құрылып , резервтік
активтердің орнын толтыру үшін оның мүшелері арасында бөлінеді.
3. Қолма қол ақшалар төлем қаржысы ретінде пайдаланылатын, айналымда
жүрген банкноттар мен монеталардан тұрады.
4. Депозиттер – бұлар халықтың, мекемелердің, ұйымдардың, кәсіпорындардың
салымы. Депозиттер аудармалы және аударылмайтын болып бөлінеді.
5. Бағалы қағаздар – қандай да бір мүлікке немесе ақша сомасына иелік
құқығын беретін , аталған заттарды, тиісті құжаттарды көрсетпейінше ,
сатуға немесе басқа бір адамға беруге болмайтынын дәлелдейтін, арнайы
дайындалған ақшалай құжаттар.
6. Қарыз – несие беруші қарыз алушыға қаржыларын пайдалануға берген кезде
жасалатын қаржылық құралдар.
7. Акциялар және капиталдағы үлестік қатысудың басқа да түрлері .Акция –
бұл акционерлік қоғамның меншігінен адамның өз үлесін алуға құқығы
барын растайтын және оған пайданың бір бөлігін дивиденттер түрінде
алуға құқық беретін бағалы қағаз.
8. Сақтандырудың техникалық резервтері мекемелердің келесі екі түрін
иемденеді:
Өмірді сақтандыру мен сақтандырудың басқа түрі бойынша құрылған
компаниялар: қайғылы оқиғадан сақтандыру, табысты қолдау үшін сақтандыру,
көлікті сақтандыру, денсаулықты сақтандыру және т.б.
Зейнетақы қоры қызметкерлер мен жұмыскерлерді зейнетақымен қамтамасыз ету
үшін құрылған резервтерден тұрады.
9. Дебиторлардың, несие берушілердің басқа да шоттары.Бұл категорияға
мыналар жатады:
1. сауда несиесі
2. жұмыс үшін аванс төлеу
3. дебиторлардың басқа да қарыздары.
Өзінің шығу тегіне байланысты , қаржылық емес активтер өндірілген және
өндірілмеген болып бөлінеді. Өндірілген қаржылық емес активтер өндіріс
процесінде жасалады.Өндірілмеген қаржылық емес активтер өндіріс үшін аса
қажет болса да , оның өнімі болып табылмайды. Барлық өндірілмеген
материалдық активтердің табиғи тегі бар.
Ұлттық байлық мөлшерін анықтау үшін мағлұматтың қайнар көздері болып
баланстық кестелер саналады.Бұлар капиталмен байланысты операциялар туралы
шот, қаржылық шот, активтер мен пассивтер көлемдері арасындағы басқа
өзгерістердің шоты, қайта бағалау шоттары деп аталады. Олардың негізінде
активтер мен пассивтер балансы өңделеді.Ұлттық байлықтың құрамдас
элементтері жыл басында немесе жыл аяғында активтер немесе пассивтер болып
көрсетіледі.
Жыл аяғындағы активтер немесе пассивтер балансы.
1-кесте
|Активтер |Міндеттемелер және меншік капитал |
|1.Қаржылық емес |2.1.Қаржылық |
|2. Қаржылық |2.2.меншік капиталының таза құны |
| |(1.1.+1.2.-2.1.) |
Активтер мен пассивтер балансы көрсеткіші бойынша экономика
секторнының «меншік капиталының таза құны» есептеледі. Қаржылық активтер
мен қаржылық міндеттемелер ішкі экономика секторлары арасында өзара
өктеледі. Сонымен , ҰШЖ барлық экономика секторларының меншік капиталына
таза құнының жиынтығына еліміздің ұлттық байлығын немесе ұлттық капиталын
құрайды.
Елдің ұлттық байлығы Осы елдің резиденттерінің
Қалған елдердің
немесе меншік қаржылық емес активтерінің
талаптарына арналған
капиталаның = құны
+ қаржылық таза құн
таза құны
Таза құн – бұл меншік капиталының жинақталған тозу сомасын
шегергендегі ағымдағы құн.
Қалған елдердің Осы елдің
Осы елдің резиденттерінің
талаптарына резиденттерінің
қалған әлемге арналған шетелдік
арналған қаржылық = шетелдік қаржылық + қаржылық
міндеттемелерінің
таза құн активтерінің құны
шетелдік құны
Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі ұлттық
байлықты, бұрынғы әдіс бойынша, қоғам еңбегімен жасалған , жинақталған
материалдық игіліктер ретінде санайды. Қазақстан Республикасының Ұлттық
байлық элементтері экономикалық мақсатқа сәйкес мынадай топтарға бөлінеді:
негізгі капитал, материалдық емес активтер, тауарлы материалды қосалқы
қорлар.
Ағымдағы бағада жиналған мемлекеттік ұлттық байлығы материалдық,
табиғи ресрстарға жыл аяғында келген институционалдық бірліктердің ақша
шығынын көрсетеді. Құрылымның үлес салмағы жалпы қорытындыдағы ұлттық
байлықтың құрамдас бөлігі ретінде есептеледі және ұлттық байлықтың құрамын
көрсетеді. Ұлттық байлықтың құрылымдық теңдігі базистік және есептеу
кезеңдеріндегі өтіп жатқан өзгерістерді көрсетеді. Ұлттық байлықтың
динамикасының нақты көлемін суреттеу үшін тұрақты бағада оның
элементтерінің бағалануы қолданылады немесе индекс көмегімен қайта санау
жүргізіледі, индекстің көмегімен есептеледі:
I= ∑Pq / ∑P q= ∑P q/ i / P q
Мұндағы:
I- ұлттық байлықтың физикалық көлемінің индексі.
∑Pq- есептеу кезеңдегі тұрақты бағада есептегенде реалды ұлттық
байлықтың көлемі;
∑Pq – базистік кезеңдегі ұлттық байлық;
∑Pq – есептік кезеңдегі ұлттық байлық;
I – ұлттық байлықты құрайтын элементтердің жеке индекстері.
2. Негізгі капиталдың бар болуы, күйі және қозғалысының статистикасы.
Негізгі капитал – ол өндіріс процесінде жиі немесе үздіксіз
пайдаланылатын , пайдалану ұзақтығы бір жылдан жоғары және өз құнын дайын
өнімге амортизация түрінде бөліп сіңіретін қаржылық емес экономикалық
активтер. Негізгі активтер материалдық және материалдық емес болып
бөлінеді. Олардың құрамы келесі кестеде көрсетілген.
Негізгі капиталды сыныптау
2-кесте
| Негізгі |
|капитал |
| 1. Материалдық | 2. Материалдық емес |
|1.1.Үйлер мен ғимараттар |2.1. Бұрғылау және геологиялық |
|Олардың ішінде: |барлау жұмыстары |
|тұрғын үйлер |2.2. Электрондық есептеу машиналары |
|басқа үйлер мен ғимараттар. |және компьютерлік бағдарламалармен |
|1.2. Машиналар мен жабдықтар |қамтамасыз ету. |
|Олардың ішінде: |2.3. Әдеби және көркем шығармалардың|
|көліктер |түпнұсқалары |
|басқа машиналар мен жабдықтар. |2.4. Ғылымды қажет ететін |
|1.3. Өңделетін биологиялық активтер.|өнеркәсіптік технологиялар. |
|Олардың ішінде: | |
|көп жылдық екпе ағаштар | |
|ересек жұмысшы және өнім беретін мал| |
|балық өсірушілік | |
|омарташылық, бал арасын өсіру, және | |
|т.б | |
Негізгі капиталдың статистикалық міндеттері:
1. Ақпараттарды жинау және негізгі капиталдың көлемін анықтау;
2. негізгі капиталдың құрылымын анықтау
3. негізгі капиталды бағалау, қайта бағалау
4. негізгі капиталды пайдаланудың және қозғалысының күйінің бар болуының
статистикалық талдауы.
Статистикада негізгі капиталды мына белгілері бойынша топтастырады:
а) кәсіпорындардың меншігінің формасы
ә) экономика саласы
б) аймақ
Негізгі капитал туралы статистикалық ақпараттың алғашқы көзі – баланс.
Негізгі капиталдың статистикалық баланстары микродеңгейдегі,
макродеңгейдегі, толық бастапқы және қалдықтық құнынан құралады.
Негізгі капиталдың қалдықтық құны бойынша балансы
3-кесте
|Баланс бабы |Экономика, |Соның ішінде салалар бойынша|
| |барлығы |кәсіпорындардың меншікті |
| | |формалары бойынша: |
|жыл басындағы бар болуы | | |
|жыл ішіндегі түскендердің | | |
|барлығы | | |
|Соның ішінде: | | |
|іске қосылған | | |
|күрделі жөңдеу | | |
|өзге себнптерден | | |
|жыл ішіндегі істен шыққанның | | |
|барлығы. | | |
|Соның ішінде: | | |
|жойылғаны | | |
|тозғаны | | |
|өзге себептерден. | | |
|жыл аяғындағы бар болуы | | |
|жыл бойындағы негізгі | | |
|капиталдың абсолюттік өсімі | | |
|күрделі қаржы жұмсалымы | | |
|аяқталмаған құрылыс | | |
|жыл басына | | |
|жыл аяғына | | |
Күрделі жөндеу көрсеткіштері мынаны сипаттайды:
1. негізгі капитал құнының артуы;
2. күрделі жөндеулерге жұмсалған ақшаларды игеру.
Баланстың мәліметтері бойынша жыл басы мен жыл аяғына арналған негізгі
капиталдың қатысуы арасындағы тәуекелділік келесідей:
НК=НК + Т – Ш
Мұндағы:
НК – жыл аяғындағы капиталдың толық құны;
НК –жыл басындағы негізгі капиталдың толық құны;
Т – барлық бап бойынша жыл бойындағы негізгі келіп түскен құны;
Ш – барлық себептер бойынша жылбойындағы негізгі капиталдың істен
шыққан және тозған құны;
Негізгі капиталды бағалау әдістері:
1. Бастапқы құн (БҚ) – бұл негізгі құрал-жабдықтарды құру немесе сатып алу
үшін нақты жұмсалған шығындар құны.
2. Ағымдағы құн (АҚ) – бұл негізгі қаражаттардың қолданыстағы нарықтық
бағасы бойынша құны.
3. Баланстық құн (ҚҚ) – ол негізгі қаражаттардың жинақталған тозу сомасын
шегергендегі бастапқы құн. Амортизация – латын тілінен аударғанда өтеу
деген мағынаны береді, онда ҚҚ=БҚ-А
4. Қалпына келтіру құны(ҚКҚ) – ол ғылыми техникалық прогресс пен бағалардың
жаңа шартының есептері бойынша негізгі капиталдың құны.
ҚКҚ=БҚ* I, мұндағы I – негізгі капитал элементтерінің
баға индексі.
5. Жойылу құны (ЖҚ) – сынған металлоломды өткізу бағасы бойынша
анықталады, бұл – негізгі капиталдың тозуына және істен шығуына байланысты
жойылғаннан кейінгі өткізуден алынған түсім.
Негізгі капитал тозуының коэфициенттері:
Ктоз ж.б = Тж.б / БКж.б немесе Ктоз.ж.а=
Тж.а / БКж.а
Мұндағы: Ктоз.ж.б. және Ктоз.ж.а. – сәйкесінше жыл басы мен жыл
аяғындағы тозудың коэфиценттері.
Негізгі капитал қозғалыстарының көрсеткіштеріне жататындар: істен
шығу, жою, түсу және жаңарту коэфиценттері. Жою және жаңарту коэфиценттері
мерзімге арналған негізгі капиталдың қайта өндірісінің кеңейтілуін
көрсетеді.
Негізгі капиталды жою коэфициенті:( К жою)
К жою = Жойыл. / БК ж.б
Мұндағы: жойыл.- кезең бойынша жойылған негізгі капиталдың сомасы.
Негізгі капиталдың істен шыққан коэфициенті (Кш):
Кш = Ш / БКж.б
Мұндағы: Ш – кезең бойынша барлық бағыттар мен істен шыққан негізгі
капиталдың сомасы.
Негізгі капиталдың түсу коэфициенті (Кт):
Кт = Т / БК ж.а
мұндағы: Т – кезең бойынша барлық көздерден түскен негізгі капиталдың
сомасы.
Негізгі капиталдың жаңарту коэфициенті (Кжаңарту)
Кжаңарту = Жаңарт / БК ж.а
Мұндағы жаңарт. – кезең бойынша жаңартылған негізгі капиталдың сомасы.
Негізгі капиталдың жаңарту коэфициенті мынаны сипаттайды: а)негізгі
капиталдың өсу көлемі; б)жаңа негізгі капиталдар құру үшін күрделі қаржы
жұмсауға бағытталған қаржаттың азаюы.
3. Негізгі капиталдың ұдайы өндіріс статистикасы.
Негізгі капиталдың ұдайы өндірісі жай және кеңейтілген түрлерге
бөлінеді.
Ұдайы өндірісті күрделі
кеңейтілген жай ұдайы
жылдық = іске + жөндеу = ұдайы
өндірістің + өндірістің көлемі
көлемі қосу
көлемі
Жай ұдайы өндірістің құралу көздері:
1. жай ұдайы ұдайы өндірістің кеңейтілген
өндірістің көлемі = жылдық көлемі - ұдайы өндірістің
көлемі.
(тенге)
2. амортизациялық қор
3. жылдық амортизациялық аударымдардың сомасы
4. амортизация нормасы
5. тозу және жарамдылық коэфициенттері
6. жай ұдайы өндірістің үлесі.
Амортизациясы көрсеткіштері:
Амортицазиялық аударымдар өнімнің өзіндік құнына жатады.
Амортизациялық аударымдардың (А) жылдық сомасы:
а) егер жөндеу жұмыстарын жаңғыртулар болмаса, онда
А= БК - Ж
t
Мұнда t - негізгі капиталдың қызметінің нормативтік мерзімі;
ә) Егер жөндеу жұмыстарының жаңғыртулар болса, онда
А= БК + ЖКЖ +ЖШ –Ж
t
Мұндағы: ЖЖҚ – жөндеу жұмыстарының құны,
ЖЖШ – жаңғыртуларға жұмсалған шығындар.
Амортизацияның жылдық нормасы (Na,%):
Na = А * 100 немесе Na = А * 100
ККК БК
Амортизацияны4 жалпы сомасы ∑ А = бастапқы құн + капиталды жөндеу
жұмыстарының құны + жаңғырту шығындары – жойылған құн, ∑ А = БҚ +ЖЖҚ + ЖШ
–Ж, яғни БҚ = ∑ А ЖЖҚ – ЖШ +Ж.
ҰШЖ бойынша негізгі капиталдың тұтынылу (НКТ) – есептік кезеңге
арналған өндірісте пайдаланылатын негізгі капиталдың физикалық және
мормальдық тозуы немесе кездейсоқ зақымдануы авариядан зақымдану
нәтижесінде құнының азаюы.
Негізгі капитал – бұл моментік көрсеткіш. Сондықтан негізгі капиталдың
қолда бар болу көрсеткіштері:
Ай, жыл басына негізгі капиталдың құны (НК ж.б.)
Ай, жыл аяғына негізгі капиталдың құны (НК ж.а.)
Периодтағы негізгі капиталдың орташа құнының бар болу (НК) себебі, олардың
түсімі мен шығынына байланысты есепті кезең ішінде негізгі капиталдың
қозғалыстары жүреді.
Негізгі капиталдың кеңейтілген ұдайы өндірісі негізгі капиталдың ұдайы
өндірісінің капитал салымы ретінде қамтамасыз етіледі. Капитал салымы –
жаңарту үшін, сонымен қатар кеңейтуге, негізгі капиталды техникалық
жабдықтармен қайта қамтамасыз етуге арналған шығындар.
Кеңейтілген ұдайы өндірістің көрсеткіштері:
1) Негізгі капиталдың жаңару және істен шығу сомалары;
2) Негізгі капиталдың жаңарту және істен шығару коэффициенттері;
3) Кеңейтілген ұдайы өндірістің клемі – негізгі капиталдың абсалютті өсімі;
4) Күрделі қаржы жұмсалымының көлемі құрылымы;
5) Жаңа негізгі капиталдың іске қосылуы;
6) Кеңейтілген кеңейтілген ұдайы өнд.көлемі * 100
ұдайы өндірістің = ұдайы өндірістің жылдық көлемі.
үлесі (%).
Негізгі капиталдың жаңару көрсеткіштері мынаны сипаттайды:
1. негізгі капиталдың өсу көлемі
2. жаңа негізгі капиталдар құру үшін күрделі қаржы жұмсауға бағытталған
қаражаттың азаюын.
4. Негізгі капиталды пайдалану статистикасы.
1. Капитал қайтарымы – негізгі капиталды тиімді пайдаланудың маңызды
көрсеткіші, мұнда негізгі капиталға жұмсалған әр теңге ақшасынан
алынған өнімнің мөлшері сипатталады.
F=Q/ НК
Q - өндіріске нәтиже берген келесі көрсеткіштер:
а) кәсіпорын деңгейінде – шығару пайда.
б)экономика саласының деңгейінде – шығару, пайда, қосылған құн.
в)макроэкономика деңгейінде – жалпы ішкі өнім , жалпы ұлттық табыс
және т.б
2. Капитал сыйымдылығы – капитал қайтарымына кері көрсеткіш.
3. Еңбекті капиталмен жарақтандыру – орташа тізімдегі бір жұмыскерге
шаққандағы негізгі капиталдың мөлшері.
4. Еңбек өнімділігі – орташа бір жұмыскерге шаққандағы өнім
шығарылымы.
5. Айналымның капиталының статистикасы.
Айналым капиталы – бір өндірістік циклде немесе қысқа календарлық
кезеңінің уақыт ағымында қолданылатын еңбек құралы. Ол кәдімгідей заттай
жасалған өнімге кіреді және толығымен оған өз құндылығын көшіреді.
Өндіріс процесіндегі рөліне байланысты айналым капиталы өндірістегі
капитал және айналыстағы капитал деп бөлінеді.
Өндірістегі айналым капиталының құрамы мен мазмұны:
өндірістік қорлар – бұл кәсіпорынның аралық тұтыну ретінде өндірісте
қолдану үшін қорда ұстайтын барлық тауарлары.
Аяқталмаған өндіріс – кәсіпорын өңдей бастаған , бірақ әлі тіпті бір цех
ішінде аяқталмаған, басқа институтционалды бірліктерге жеткізілуге арналған
заттар.
Дайын өнімдер – басқа институционалды бірліктерге жеткізгенге дейін
өндірушілерге сақталатын, берілген кәсіпорында ешқандай өңдеуді қажет
етпейтін , қалыптасқан нормаға сәйкес келетін сертификатпен жабдықталған
және оралған тауарлар.
Қайта сатуға арналған тауарлар – көтерме және бөлшекті саудагерлердің қайта
сату мақсатымен сатып алған тауарларды, қайта сатуға арналған тауарларды
көтерме және бөлшекті саудагерлер өңдемейді , олар тек өнімді тартымды және
ыңғайлы түрге келтіруі мүмкін.
Мемлекеттік материалдық резервтер – ұйымдардың болжанбаған жағдайлары
кезінде тұрақты жұмысты қамтамасыз ету үшін мемлекет резервтеген
материалдық ресурстар.
Айналыстағы капиталдың мазмұны мен құрамы:
Ақшалай қаражаттар – кассадағы қолма қол ақша, аккредитив, чектегі қолма
қолсыз ақшалар.
Сауда ұйымдарының қоймаларындағы өнім қорлары
Дебиторлық берешек.
Қысқа мерзімді қаржылық салымдар.
Айналым капиталы статистикасының негізгі міндеттері:
1. айналым капиталының бар болуы туралы ақпаратты жинау, өңдеу және
талдау.
2. Барлық айналым капиталының құрамын, құрылымын динамикасын талдау.
3. Барлық айналым капиталының , материалдың айналым қаражаттарының
пайдаланылуын статистикалық зерттеу.
Инвестиция статистикасы.
Ұлттық байлықты қайта өндіру инвестиция есебінен жүзеге асады.
Инвестициялар- бұл табыс алу, не әлеуметтік тиімділікке жету мақсатында
мемлекет ішінде және шетелде құрылыс пен қаржылық емес активтерге салынатын
ақшалай капитал.
Инвестиция капиталының міндеттемелері:
1. мәліметтер жинау,жалпы инвестиция мөлшерін анықтау.
2. инвестицияның динамикасын, құрылымын, құрамын статистикалық зерттеу.
3. инвестицияны пайдалану мен игерудің статистикалық талдауы.
Құрылысқа салынатын инвестиция – экономиканың жаңа негізгі қорларын
құруға, сондай-ақ қолданыстағы қорларды кеңйтуге , қайта құруға және
техникамен қайта жарақтандыруға жұмсалған ақшалай шығындар.
Инвестицияны пайдалану мен игеру көрсеткіштері:
1. инв. игеру дәрежесі =негізгі капиталды іске қосу / нег.капиталға
салынған инв.
2. негізгі капиталды іске қосу көрсеткіштері:
- есепті кезеңдегі құрылысы аяқталған және іске қосылған кәсіпорындар,
ғимараттар,үйлер құны.
- Негізгі капитал құрал-жабдықтарының есебіне жатқызылатын аспаптардың
және басқа заттардың құны.
- Көлік құрал жабдығының бардық түрлерінің құны.
- Көп жылдық екпе ағаштар құны.
- Жерді суару және құрғату жұмыстарының құны.
- Бұрғылау аяқталған және іске қосылған мұнай, газ пайдалану
скважиналарының құны.
3. мердігерлік жұмыс көлемінің құрылысқа салынған инвестицияға ара
қатынасы.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Ұлттық Шоттар Жүйесі бойынша Ұлттық байлық анықтамасын беріңіз.
2. Ұлттық байлық құрамындағы экономикалық активтер қалай аталады?
3. Негізгі капиталды бағалаудың қандай түрлерін білесіз.
4. Негізгі капиталдың қозғалыс, күй, пайдалану көрсеткіштері қалай
есептеледі?
5. «Күрделі қаржы жұмсалымы» ұғымы нені білдіреді?
6. Айналым капиталына түсінік беріңіз және құрамын сипаттаңыз.
7. Материалдардың үлестік шығынының индекстері қалай есептеледі?
8. Материалдық шығындардың өзгерісіне әсер ететін факторлардың
индекстік талдауы.
9. Инвестицияларға түсінік беріңіз және құрамын сипаттаңыздар.
Тақырып 4. Негізгі капитал статистикасы
Дәріс сұрақтары:
1. Шығындар және аралық тұтынудың түсінігі және құрамы
2. Шығындарды факторлық индекстік талдау
1. Шығындар және аралык тұтынудың түсінігі және құрамы
Шығындарды статистикалық зерттеудің теориялық негізі рет1нде өндipic
және айналыс шығындары туралы экономика-лық ілім кызмет етеді.
Кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің практикалық ic-әрекетінде өндіріс
және айналыс шығындары өзіндік құн және шығын формаларына ие болады.
Өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындарды анықтауға арналган ақпарат
көздері ұйымның, мекеменің бухгалтерлік және статистикалық есеп берулері.
Шығын және аралық тұтыну статистикасының міндеттері:
Кәсіпорындарда, экономика салаларында және тұтас экономикада
өнімді өндіру мен өткізуге кеткен шығындар сомасын анықтау;
Кәсіпорындарда, ұйымдарда өнімнің өзіндік құнын есептеу;
Шығын элементтері, кәсіпорынның меншік формасы, экономика салалары,
экономика секторы бойынша шығынның кұрамы мен кұрылымын зерттеу;
Өнімді өндіру мен өтк1зуге кеткен шығындар динами-
касын талдау;
Топтастыру, индекстер, корреляция теориясының көмег1мен өнімнің өзіндік
құнына әсер етуші факторларды статистикалық зерттеу.
Өнім өндірісінің шығындары өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылығы,
орман және балық шаруашылығы сиякты ic-әрекеттердің негізгі түрлері бойынша
кәсіпорындардың барлық өндіріс көлеміне қатысты шығындарының тольқ мөлшерін
қамтиды. Экономиканың бұл салаларында жасалған өнім тұтынушыға тиісті
көлемде және ассортиментте, өзінің тұтыну қасиеті сақталған күй1нде
жеткізілуі тиіс.
Статистика өнімді өндіру мен өткізуге кеткен шығындардың көлемін
келесі элементтермен анықтайды:
1. Материалдық шығындар, барлығы.
Соның ішінде:
шикізаттар және нeгізгi материалдар;
жартылай фабрикаттар, сатып алу бұйымдары;
көмекші материалдар (отын, энергия, табиғи шикізаттарды пайдалану үшін
төлемақы);
басқа ұйымдар орындаған өндірістік сипатта көрсетілген, жұмыстар мен
қызметтер үшін төлемақы (құрылымдық сипаттағы жүктерді тасымалдау, күрделі
және ағымдағы жөндеу);
материалдық құндылықтардың жетіспеушілігінен және бұзылуынан болған
шығындар;
басқа да шығындар;
Негізгі капиталдың тозуы;
Материалдық емес активтердің амортизациясы;
Басқада шығындар, барлығы.
Соның ішінде:
ic-сапарға кеткен шығындар;
жaлгepлiк төлемдер;
кен өндіруші салалардың дайындық жұмыстарына жұмсалған шығындар;
өкілдік шығындар;
банктік несиелер бойынша проценттер;
міндетті сақтандыру төлемдері;
салықтық төлемдер;
- бюджеттен тыс қорларға аудармалар (зейнетақы, жұмысбастылық,
медициналық сақтандырудан басқа сақтандырулар); коммуналдық шаруашылық,
банк, консультациялық, ақпараттық, аудиторлық ұйымдар, өрт сөндіру бөлімі,
тұрмыстық қызмет көрсету, соттық, нотариалдық мекемелер, жолаушылар көлігі,
байланыс және т.б. қызметтерге төлемдер, сондай-ақ маркетинг және жарнама
бойынша төлемдер;
5. Еңбек төлеміне төленген шығындар, барлығы. Соның ішінде:
- тізімдік және тізімдік емес құрамның жалақысы;
- әлеуметтік сақтандыруға аударымдар;
- кәсіпорын қаражатының есебінен жұмысшыларға әлеуметтік жәрдемақы.
Өнімнің өзіндік құны өнімнің белгілі бір көлемін өндіру процесінде
табиғи ресурстарды, шикізатты, материалдарды, отын, энергия, негізгі
капитал, еңбек ресурстарын пайдаланумен байланысты ақшалай шығындардан
құралады.
Агрегирлеу дәрежесіне байланысты өнімнің өзіндік құнының
көрсеткіштері келесі түрлерге бөлінеді:
1. Барлық өнімнің жалпы өзіндік құны - бұл өнімнің
белгілі көлемі мен құрамын дайындауға және өткізуге кеткен
шығындардың жалпы сомасы.
2. Өнім бірлігінің жеке (дара) өзіндік құны- бұл тек бір
бұйым өндірісіне кеткен шығын. Мысалы, 6ip ерлер костюмін тігуге кеткен
шығын.
Өнім бірлігінің өзіндік құны белгілі көлемдегі өнім
өндірісіне кеткен шығындардың осы өнімнің санына қатынасы арқылы
есептеледі:
[pic], мұндағы:
z - өнім бірлігінің өзіндік құны;
q — натуралдык түрдегі өнім саны;
z - q- өнімнің белгілі көлемін өндіруге кеткен шығындар.
3. Өнім бірлігінің орташа өзіндік құны - бұл өнімнің белгілі бір
көлемін өндіруге кеткен шығындардың жалпы сомасының осы өндірілген өнімнің
санына катынасы. Мысалы, шаруашылықтағы 1 центнер сүттің орташа өзіндік
құны. Өнім бірлігінің орташа өзіндік құны өлшенген орташа арифметикалық
шаманың формуласымен анықталады:
[pic]
Мұндағы: Z - өнім бірлігінің өзіндік құны;
[pic]- субъект өнімінің жалпы өндірісіне осы өнімнің белгілі түрінің
үлесі, не үлес салмағы, не құрылымы.
Ұлттық Шоттар Жүйесі шығындарының екі түрін бөліп көрсетеді:
1) бастапқы шығындар;
2) аралык тұтыну.
Бастапқы және аралық тұтынудың айырмашылықтары
Бастапқы шығындар өндірістің бастапқы факторларының шығындарын
(еңбекке төлемақы, өндіріске салықтар, негізгі i капиталды тұтыну) қамтиды.
Аралық тұтыну (AT) - жаңа басқа тауарлар мен қызметтерді өндіруге
кеткен тауарлар мен қызметтердің ақшалай шығыны. Бұл тауарлар
мен қызметтер ағымдағы өндірісте өндірілген және толықтай жұтылган.
Аралық тұтыну (AT) - Ұлттық Шоттар Жуйесінде макро-экономикалық
көрсеткіштер тобына жатады және берілген кезенде өндірістік қызмет
процесінде отандық өндірушілердің (негізгі капитал және еңбек төлемінен
басқа) жұмсаған өнімдердің құны. Аралық тұтыну макродеңгейдегі өнімді
өндіру мен өткізуге кеткен шығындар туралы мәліметтер негізінде есептеледі.
Аралық тұтынуға келесі тауарлар мен кызметтердің түрлері кіреді:
шикізаттар, жартылай фабрикаттар, негізгi және көмекші материалдар, отын,
энергияны пайдалану, кызметтерге төлемдер, өндірістік ғимараттар жалдау,
телефонға төлем, өкілдік шығындар, кеңесшілер мен адвокаттардың шығындары,
басқа ұйымдардың жұмыстары мен кызметеріне төлем, көлік қызметтеріне,
қаржылық қызметтерге, жұмысшыларды жұмысқа алуға кеткен шығындар, ic-canap
шығындары (ic-canap кезіндегі тәуліктік шығындарды қоспағанда), тауарлық-
материалдық қорлардьң жетіспеушілігі мен жетілуінен болған шығындар.
Осылайша, аралық тұтынуға тауарлар мен кызметтерді тұтыну (бірақ тауарларды
сатып алу кірмейді) және тек кана өндірілген тауарлар мен кызметтер
жатады. Сондықтан, жер учаскелеріне жалгерлік төлемдер, лицензиялық
төлемдер, патенттер және де басқа авторлық құқықтарға төлемдер аралық
тұтынуға кірмейді.
2. Шығындарды факторлық индекстік талдау
Индекстік талдау факторлардың әсер етуін сан жағынан бағалау үшін
қолданылады. Өнімді өндіру мен өткізу шығындары мынадай факторлардан
функционалдық тәуелділікте болады:
а) өнім бірлігінің өзіндік құны;
б) өнім өндірісінің көлемі, оның құрылымы;
в) өнім бірлігінің құны.
Индекстердің келесідей жүйесі қолданылады:
А. Өнім бірлігінің өзiндiк құнының (z) немесе өнім өндірісі
шығындарының (z-q) жеке индекстері - 6ip бірлік кеңестігіндегі,
дииамикасындағы қандай да 6ip көрсеткіштің өзгерісін сипаттайды (мысалы
өнімнің нақты 6ip түрінің өзгерісін).
Жоспарлы кезеңдегі өнімнің өзіндік құнының жеке индексi (i):
[pic]
Өнімнің өзіндік құны жоспарының орындалуының жеке индексі (iz):
[pic]
Өнімнің өзіндік құнының динамикасының жеке индексі ([pic]):
[pic]
Мұндағы: iz — өнім бірлігінің өзіндік құнының жеке индексі
Z1 - ecenтегі кезеңдегі өнім бірлігінің өзіндік құны;
Zжос — жоспар бойынша өнім бірлігінің өзіндік құны;
Zo -базистік кезеңдегі өнім бірлігінің өзіндік құны;
Өнім өндірісіне кеткен шығындардьң жеке индексі:
[pic] немесе [pic] немесе [pic]
Мұндағы: izq — өнім өндірісіне кеткен шығындардың индексі;
z 1q1 — есептегі кезеңдегң барлык өнімдер өндіруге кеткен шығындар;
z oqo — базистік кезеңдегі барлық өнімдер өндіруге кеткен шығындар;
z жосq жос — жоспар бойынша барлык өнімдер өндіруге кеткен
шығындар;
Өзіндік құнның өзгеруінен болған абсолюттік экономикалық тиімділік
барлық өнім өндірісінің ақшалай қаражаттарын үнемдеу немесе артық шығындау
сомасы бойынша іске асады және ол мына формулалармен есептеледі:
[pic]
Жоспарлы тапсырмада қарастырылған ақша қаражаттарын артық шығындау
(унемдеу):
[pic]
Шығындардың жалпы индекстерінің міндemmepi және ерекшеліктері
Ә. Шығындардың жалпы индексі кәсіпорынның немесе салалардағы
кәсіпорын топтарының ic-әрекетін сипаттау үшін қолданылады. Берілген бұл
индекс динамикада барлығы өнім өндірісі шығындарының өзгерісін, соның
ішінде өзгерістерге әp6ip фактордың жеке әсер етуін зерттейді, ол келесі
тәуелділікпен белгілі:
zq=z*q
Бұл тәуелдік экономикалық, көрсеткіштер арасында және жалпы индекстер
арасында да сақталады:
[pic]
Мұндағы: Izq - өнім өндірісі шығынының жалпы индексі ;
Iz - өнім бірлігінің өзіндік құнының жалпы индексі;
Iq - өнімнің физикалық көлемінің жалпы индексі.
Өнім өндірісі шығынының жалпы индексі мына формуламен анықталады:
[pic] немесе [pic]
Мұндағы, [pic]- есепті кезеңдегі барлық өнім өндірісінің жоспарлы
шығындарының сомасы;
[pic]- барлық өнім өндірісінің жоспарлы шығындарының сомасы;
[pic]- базистік кезеңдегі барлық өнім өндірісінің шығындарының
сомасы.
Б. Өнімнің өзіндік құнының орташа индекстері өзгермелі, тұрақты
құрамды құрылымдық қозғалыстар өнімінің өзіндік құнының индекстері.
В. Өзгермелі, тұрақты құрамдар мен құрылымдық қозғалыстардың
шығындарының қатысты деңгейінің индекстері аймақ, кәсіпорын түрі, меншік
формасы, сала, экономика секторы белгілері бойынша шығарылған өнім көлемі
және шығындар деңгейіндегі айырмашылықтар, ағымдағы шығындардың тиімділігін
сипаттайды.
Г. Өнімді өндіру мен өткізудің шығындарын абсолютті артық жұмсау
(үнемдеу), барлығы:
[pic]
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. «Өнім өндіруге, оны өткізуге жұмсалған шығын», «өнімнің өзіндік
құны» және «аралық тұтыну» ұғымдарының айырмашылығы неде?
2. Өнім өндіруге, оны өткізуге жұмсалған шығынның құрамы қандай?
3. Аралық тұтыну шығындарының құрамында қандай шығындар болады?
4. Өзіндік құнның факторлық индекстік талдау әдісі қандай?
5. Ағымдағы шығынның тиімділігінің немесе қатысты шығын деңгейінің
факторлық талдау әдісі қандай?
Тақырып 5. Техникалық прогресс және құрал жабдықтар статистикасы
Дәріс сұрақтары:
1. Техникалық прогресс бойынша экономикалық өндіріс ұғымы
2. Өндіріс нәтижелерінің микро-мезо-экономикалық көрсеткіштері
3. Өндіріс нәтижелерінің макроэкономикалық көрсеткіштері
1. Техникалық прогресс бойынша экономикалық өндіріс ұғымы.
Техникалық прогресс экономикалық өндіріс – жаңа тауар мен қызмет
өндіру үшін еңбек капитал, тауар мен қызмет шығындарының жұмсалуымен
орындалатын бір институтционалдық бірліктің іс-әрекеті. Сонымен қатар
әрқашан да осыүрдіс үшін жауапкершілікті өз мойнына алатын және сатуға
арнап өндірілген тауарларға иелік ететін институционалдық бірлік болу қажет
немесе оған қандай да бір көрсетілген қызмет үшін өтемақы төленуі немесе
берілуі керек.
Өндіріс нәтижелері статистикасының міндеттері мыналар:
1. Қазақстан Республикасының тауар мен қызмет көрсету өндірісінің микро-
мезо-макроэкономикалық көрсеткіштерін анықтау және мәліметтер жинау.
2. Техникалық прогресс, баланстық кестелер түрінде құрылған тауар мен
қызмет өндірісінің өзара байланысты статистикалық көрсеткіштерін жасау
және құру.
3. Келесі белгілер бойынша тауар және қызмет өндірісінің динамикасын және
құрылымын талдау:
- натуралды-заттай құрамы бойынша;
- құндық бейнеленуі бойынша;
- экономиканың салалары мен секторлары бойынша;
- республиканың облыстары бойынша;
- меншік формалары бойынша және т.б.;
4. Статистикалық талдау тәсілдерінің көмегімен тауар және қызмет
өндірісінің өсуіне әсер ететін факторларды зерттеу.
5. Ұлттық Шоттар Жүйесінің ұйғарымымен тауар және қызмет өндірісінің
есептеу методологиясын жетілдіру.
2. Өндіріс нәтижелерінің микро-мезо-экономикалық көрсеткіштері.
Тауар және қызмет өндірісінің барлық көрсеткіштерін өндіріс көлемі,
агрегаттау дәрежесіне байланысты келесі топтарға бөлуге болады:
1. Өнім шығарымын сипаттайтын тауар мен қызметтердің микроэкономикалық
көрсеткіштері:
а) өнімнің жеке түрі;
б) жалпы кәсіпорын деңгейінде.
2. Сала, экономика секторы, аймақ деңгейіндегі өндірістің
микроэкономикалық көрсеткіштері.
3. ҚР-дың барлық экономикасындағы өнім шығарылымын сипаттайтын өндіріс
нәтижелерінің микроэкономикалық көрсеткіштері.
Бірліктердің қамту дәрежесіне байланысты тауар және қызмет өндірісі
нәтижелерінің барлық микроэконимкалық көрсеткіштері мынадай топтарға
бөлінеді:
1. Тауар мен қызмет көрсетудің жекелеген түрлерін өндіру көрсеткіштері:
а) натуралды түрде – дана, килограмм, жұп және т.б. Осы әдіс есептегі
кезеңде өндірілген нақты тұтыну құнының қандай екенін көрсетеді;
ә) шартты-натуралды түрде – берілген түрдің әр түрлі өнімдері шартты
түрде қабылданған өлшем бірлік болып саналатын бір өнімнің бірлігімен
сипатталады;
б) ақшалай түрде – кәсіпорындар, салалар, жалпы экономика бойынша
өндірістің жалпылама сипаттамасы.
2. Ұлттық Шоттар Жүйесіндегі әдістеме бойынша кәсіпорындар мен
салалардағы өндірістің ақшалай түрде есептелу көрсеткіштері:
а) шығару (ІІІ) ;
ә) жалпы қосылған күн (ЖҚҚ);
Шығару көрсеткіші өндірістің бастапқы сатысын көрсетеді.
Өнім шығаруды есептеудің жалпылама әдістемесі:
1) жалпы қосылған күн – аралық тұтынудың қосындысы ретінде;
2) сатылған өнімнің құны – дайын сатылмаған өнім қорының өзгерісі мен
аяқталмаған өндіріс қалдықтары өзгерісінің қосындысы ретінде;
3) сатылмаған дайын өнім құны және аяқталмаған өндіріс қорының
өзгерісініңқосындысы ретінде;
4) нарықтық және нарықтық емес өндірісте шығарылған өнім құнының
қосындысы ретінде;
5) тауар және қызмет өндірушілер шығарған өнім құнының сомасы ретінде;
6) өнімдердің құрамдас элементтерінің сомасы ретінде;
7) берілген календарлық жылда кәсіпорындардың барлық бөлімшелері
өндірген өнім құнының сомасы ретінде еспетеуге болады.
Жалпы қосылған күн шығарылған өнім мен аралық тұтынудың айырмасына тең
болады: ЖҚҚ = Ш-АТ. Жалпы қосылған күн аралық тұтынуды есептемейді, бірақ
осы көрсеткіштерге негізгі капиталдың тұтынуы қосылғандықтан, ол «жалпы»
деп аталады. Экономиканың барлық салаларпында жалпы қосылған құнды есептеу
әдістемесі жүргізіледі.
Өнеркәсіп өнімі.
Өнеркәсіп өнімі кәсіпорынның тауар түріндегі, не болмаса өнеркәсіп
сипатындағы жұмыстар мен қызметтер, өнеркәсіптік-өндірістік іс-әрекеттің
тікелей тиімді нәтижесі болып табылады. Өндірістік қызмет көрсетулер және
өнеркәсіптік сипаттағы жұмыстар көбінесе өнімнің бөлшекпен жоғалған тұтыну
құнын қалпына келтіреді.
Өнеркәсіп өнімі туралы анықтамадан келесі жағдайлар туындайды:
Біріншіден, өнеркәсіп өнімі – кәсіпорын іс-әрекетінің нәтижесі болып
табылады, яғни еңбек жұмсалған өнім. Сондықтан, егер де кәсіпорынңв келіп
түскен шикізат басқа жаққа өңдеусіз сатылатын болса, онда ол осы кәсіпорын
өнімінің көлеміне кірмейді.
Екіншіден, кәсіпорынның барлық қызметі емес, тек қана өнеркәсіптік-
өндірістік іс-әрекетінің нәтижесі ескеріледі. Бұл дегеніміз - өнеркәсіптік
емес сипаттағы өнім, мысалы, қосалқы ауылшаруашылық өнім, асхана, үйлер
мен ғимараттарды күрделі және ағымдағы жөндеуден өткізу, дәріхананың
медициналық қызметі өнеркәсіп өніміне кірмейді, олар экономиканың басқа
салаларындағы өнімнің құрамында ескеріледі.
Үшіншіден, қатысты мақсаттан шығатын кәсіптік-өндірістік іс-әрекеттің
тікелей нәтижесі анықталады.
Төртіншіден, бекітілген талаптармен қанағаттандырылатын және тікелей
мәні бойынша пайдаланылуы мүмкін өнеркәсіптік өндірістік қызметтің пайдалы
нәтижесі өлшенеді.
Өнеркәсіп өнімінің құрамдас элементтері:
- салалар классификаторында «өнеркәсіп» саласына жататын дайын өнім;
- жартылай фабрикаттар;
- аяқталмаған өндіріс;
- кәсіпорын орындаған өнеркәсіптік сипаттағы жұмыстар: өнеркәсіп
бұйымдарын, құрал-жабдықтарды, жиһаздарды, киімдерді және т.б. жөндеу;
- өзінің ғимараттарын күрделі жөндеуден өткізу үшін жеке меншік құрал-
жабдықтар мен көлік құралдарын күрделі жөндеуден өткізу және т.б.
жұмыстар үшін басқа жақтың тапсырысы бойынша орындалған жекелеген
операциялар;
- қосалқы шаруашылықтар өнімі (электроэнергия, газ, су);
- өндіріс және қайта өндеу.
3. Өндіріс нәтижелерінің макроэкономикалық көрсеткіштері.
Қазақстан экономикасын жағдайы белгілі уақыт кезеңінде «Ұлттық
Шоттар» деп аталатын баланстық кестелерде сандық түрде бейнеленеді.
Макроэкономикалық көрсеткіштер жүйесі нарықтық экономиканы тиімді
реттеу үшін қажет. Ұлттық Шотты қалыптастыру көздеріне келесілер жатады:
өндіріс, бюджет, әлеуметтік қамту, еңбек, ішкі және сыртқы сауда, күрделі
құрылыс, салық және кеден статистикасының берілгендері.
Шығару (Ш) – бұл есептегі кезеңде экономикалық бірлік резиденттерінің
өндірістік қызметтерінің нәтижесінде пайда болған тауар мен қызметтің жалпы
құны. Шығару «өдіріс» шотында және «тауар мен қызмет» шотында жазылады.
Жалпы қосылған құн (ЖҚҚ) жалпы шығарылым және аралық тұтыну арасындағы
айырма ретінде анықталады. «Жалпы» деген термин көрсеткіш құрамында негізгі
капиталды тұтыну (НКТ) бар екенін көрсетеді. Жалпы қосылған құн шығарылым
сияқты негізгі бағада бағаланады.
ЖҚҚэкономика секторлары = Ш секторлары -АТсекторлары
ЖҚҚ экономика салалары =Ш салалар - АТ салалар
Мұндағы: АТ – аралық тұтыну;
АТ тұтынушының = ∑ АТ экономиканың +ҚДҚ = ∑ АТ экономиканың
нарықтық барлық
барлық
бағасындағы салалары
секторлары
Мұндағы: ҚДҚ – банктардың қаржылай делдалдығының жанама өлшенетін
қызметі, экономика сеторында, саласында есептелген салаларда қайта
есептеуден құтылу үшін олар шегеріледі.
Жүргізілетін әдістеме бойынша ҚДҚ үйлесімді берліктерді аралық
тұтынуда бөлінбейді және көрсетілмейді, экономиканың шығарымы нөлге тең,
шартты бірліктерін аралық тұтыну шығындарына жатқызылады. Сондықтан да
экономикалық ЖҚҚ есептеу кезінде ҚДҚ-ны табу үшін ЖҚҚ-ның жалпы сомасын
есептейді.
ЖҚҚнегізгі = ∑Шнегізгі - ∑АТ – ҚДҚ = ∑Шэкономика - ∑АТ – ҚДҚ
бағадағы бағадағы
салалары
экономика экономика
секторлары
ЖҚҚтұтынушылардың = ЖҚҚнегізгі + ТСөнімдерге = ЖҚҚнегізгі
+ Салықөнімдерге
нарықтық
бағадағы (ҚҚС-тан және бағадағы
(ҚҚС-тан
бағасындағы
экономика импортқа экономика
және импортқа
экономика
төленетін
төленетін
салықтардан
салықтардан
бөлек)
бөлек)
Субсидиялар өнімдерге = ЖІӨ
(импортқа
жасалатын
субсидиялардан
бөлек)
Мұндағы ТС – таза салықтар (1.2. тақырыпта).
Таза қосылған құн (ТҚҚ) терминдегі «таза» көрсеткішінің негізгі
капиталды тұтынуды өзіне қоспайтытын көрсетеді, яғни ТҚҚ =ЖҚҚ – НКТ. Жалпы
ішкі өнім (ЖІӨ) – берілген мемлекеттің экономикалық территориясындағы
есептегі кезеңдегі нарықтық баға бойынша резиденттік бірліктер қызметінің
түпкілікті нәтижесін анықтайды. Жалпы ішкі өнім өзара байланысты
экономикалық циклдерді: тауар және қызметтер өндірісін, табыстарды бөлуді,
оларды пайдалануды сан жағынан сипаттайды.
Экономикалық циклдер теориясы бойынша жалпы ішкі өнім үш әдіспе
есептеледі: өндірістік, табыстарды қалыптастыру (табыстарды бөлу) әдісі,
түпкілікті пайдалану әдісі.
ЖІӨ-ні есептеу әдістері:
А: Өндірістік әдіс («өндіріс» шоттан).
ЖІӨ экономиканың барлық секторы мен салаларының ЖҚҚ-ның нарықтық
бағадағы сомасы ретінде есептеледі. Шығарылым менЖҚҚ-ның бағаларына
байланысты практикада ЖІӨ-мен ЖҚҚ арасында келесі байланыс болады:
ЖІӨтұтынушылардың = ЖҚҚнегізгі бағадағы + ТСөнімдерге немесе
нарықтық экономика
(ҚҚС-тан
бағасында
және импортқа
төленетін
салықтардан бөлек)
ЖІӨтұтынушылардың = ЖҚҚ тауарларды + ЖҚҚ қызмет көрсететін + ТСөнімдерге
нарықтық өндіру
салалар (ҚДҚ-сыз) (ҚҚС-тан және
бағасында салалары
импортқа төленетін
салықтардан бөлек)
Экономикалық аймақтың (облыстың, ауданның, қаланың) қызметін бейнелеу
үшін негізгі бағамен ҚР-дің негізгі аймақтарындағы ЖҚҚ сомасы ретінде
жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ) анықталады.
Ә. Табыс көздері әдісі резиденттердің бастапқы табысының көзі бойынша
(«табысты құру» шоттан) ЖІӨ-нің қалыптасуын сипаттайды.
ЖІӨ = ∑ БТэкономика = ЕА +ТСазық-түлікке +Т БСөндіріске + ЖП + ЖАТ
салалары және
импортқа
Мұндағы ∑ БТ - өндіруші резиденттердің бастапқы табыстарының сомасы;
ЕА – ішкі экономика секторының және қалған әлемнің жалдамалы
жұмысшыларының еңбек ақысы; яғни, ЖҚҚ-ны құруға қатысатын резидент және
резидент еместерге деген барлық төлемдерді қамтиды.
ТБС - өндіріске салынатын басқа таза салықтар;
ЖП – жалпы пайда;
ЖАТ – жалпы аралас табыстар;
Қосылған құн қандай бастапқы табыстардың түрлерінен құралады?
Бұлар – еңбекақы, пайда, аралас табыс, импорт және өндіріске салынатын
салықтар.
Жалпы пайда (ЖП) немесе жалпы аралас табыстар (ЖАТ) – екі
альтернативті көрсеткіштер (табыстардың пайда болу шотынан) сальдо
тәсілінен айырма ретінде есептеледі:
ЖПэкономиканың = ЖҚҚсекторы – ЕА - ТБСөндіріске
немесе саласы
ЖП (ЖАТ) экономиканың = ЖІӨ - ∑ ЕА – ТСөнімдерге - ТБСөндіріске
Б. Түпкілікті тұтынуды пайдалану әдісі түпкілікті (соңғы) тұтынудағы
ЖІӨ-нің шығындарын, жалпы капиталдың қорлануын және таза экспортты
(бастапқы табысты бөлу шотынан) көрсететді.
ЖІӨ = ТТШ + КЖҚ + ∆ Э + СА,
Мұндағы: ТТШ – таурлар мен қызметтерді түпкілікті тұтынудағы шығыстар
сомасы;
КЖҚ – капиталдың жалпы қорлануы
∆ Э = Э – И – тауарлар мен қызметтердің таза экспорты;
СА – ЖІӨ-ні есептеудегу өндірістік және түпкілікті пайдалану әдісі
арасындағы статистикалық алшақтық.
Шығындар – тауарлар мен қызметтерді сатып алушылардың сатушыларға
төлейтін сомалары.
Түпкілікті тұтынудағы шығындар экономиканың үш секторына тұтыну
тауарлары мен қызметтерінің шығындарынан қалыптасады: «үй шаруашылығы»,
«мемлекеттік басқару органдары», «үй шаруашылықтарына қызмет көрсететін
коммерциялық емес ұйымдар».
«Үй шаруашылығы» секторындағы түпкілікті тұтынудағы шығындар Қазақстан
Республикасындағы, сонымен қатар шетелдегі экономикалық аймақтардағы үй
шаруашылығы резиденттерінің шығындарын бейнелейді. Оларға келесі шығындар
кіреді:
- сауда, рынок, жеке тұлғалар қысқа мерзімде жәнеүкіл мерзімде
қолданатын жаңа тауарларды сатып алу;
- нарықтық тұтыну қызметтеріне төлем; пәтер төлем, коммуналдық төлемдер,
қонақ үй төлемдері, тұрмыстық қызмет төлемдері, шаштараз, монша,
дәрігерлік мекеме, кино, театр, музей,қаржы және заң мемкемелеріне
төлемдер, үйді, машинаны, көлік құралдарды жалға берудегі қызмет
төлемдері;
- үй шаруашылығының өзіндік тұтынуға өндірген тауарларының құны;
- еңбекақы түрінде натуралды қалыпта келіп түскен тауарлар мен
қызметтердің құны;
- аурухана, клубтар, демалыс үйлерінің жұмыскерлерге ұсынылатын
әлеуметтік-мәдени сипаттағы тегін (немесе төмен бағадағы) қызметтері;
- коммерциялық емес ұйымдар, мемлекттік мекемелер натуралды формада
берген әлеуметтік жәрдемақылар;
- өз үйінде тұрудың шартымен есептелген қызметтердің құны;
- үй шаруашылығының шетелден алынған және шетелге жіберлген
сыйлықтарының айырмасы;
- үй шаруашылығы сатып алған антикварлық бұйымдардың қалдығы және ұзақ
мерзімді пайдаланудағы тұтынушылардың ұсталған тауарлары.
«Мемлекеттік басқару органдары» секторының түпкілікті тұтыну шығындары
тегін қызметтер құнын қамтиды, осы мекемелер жеке тұлғаларға денсаулық
сақтау, білім беру, әлеуметтік қамсыздандыру, мәдениет, өнер және қоғамның
т.б. қызмет көрсетеді. Осы шығындарға мыналар кіреді:
- тауарлар мен қызметтерді сатып алу шығындары (капитал шығындағы
шығындардан басқан);
- жұмысшылардың еңбегіне төленетін шығындар;
- салықтарды төлеу;
- негізгі капиталды тұтыну.
Қазақстан Республикасының құрылымы немесе жалпы капиталдың қорлануы
төмендегілердің сомасы ретінде қалыптасады:
а) негізгі капиталдың жалпы қорлануы;
ә) материалдың айналым құралдары қорының өзгерісі;
б) құндылықтарды таза алу.
Негізгі капиталдың жалпы қорлануы – резидент бірліктердің өндірісте
қолдану арқылы ұзақ мерзімді инвестициялық объектілерге, жаңа табыс әкелу
үшін келешекке салынған қаражаттары.
Негізгі капиталдың жалпы қорлануы келесі элементтерден тұрады:
- негізгі капиталдың бар және жаңа түскен түрлерінің істен шыққанын
шегеру арқылы алу;
- өндірілмеген материалды активтерді жақсартуға арналған шығындар;
- өндірілмеген активтердің жеке меншікке тапсыруына байланысты шығындар.
Материалды айналым құралдарының қорының өзгерісі өндірістік қорлардың,
аяқталмаған өндірістің, дайын өнімнің және кезең соңындағы тауарларды қайта
сатудың және кезең басындағы сәйкес көрсеткіштердің құнының айырмашылығы
ретінде есептеледі.
Сонымен жалпы ішкі өнім әр түрлі құрылымдар негізінде үш әдіс бойынша
есептеледі, осыдан ол статистикалық алшақтыққа, сандық айырмашылықтарға
алып келеді. Егер ЖІӨ-нің түпкілікті пайдалану әдісі бойынша есеп
айырысудың ауытқуы, ЖІӨ-нің табыс кездері әдісі және ЖІӨ-нің өндірістік
әдісімен салыстырғанда, 1-2 %-дан аспаса, бұл статистикалық қызметі дамыған
елдерде бір шама қалыпты болып саналады.
Осыдан статистиканың ең басты міндеті – бухгалтерлік және
статистикалық есеп берушілікті кәсіпорын деңгейінде жетілдіру, содан ол
тауарлар мен қызметтер өндірісінің макроэкономикалық элементтерінен
құрастырылған көрсеткіштер түрінде дәл бейнелейді.
Таза ішкі өнім ТІӨ = ЖІӨ - НКТ.
Ұлттық табыс есептегі кезеңде ҚР резиденттерінің жасаған барлық тауары
мен қызметтерінің нарықтық құнын көрсетеді.
Қазақстан Республикасының резиденттеріне түсетін табыстар
жұмыскерлердің еңбекақысы және меншіктен түсетін табыстар болып табылады.
Меншіктен түскен табыстар (МТТ) тікелей шетел инвестицияларынан алынатын
инвестициялық табыс, рента, дивидент, пайыз түріндегі экономиканың барлық
секторы алатын бастапқы табыстар.
Жалпы ұлттық табыс (ЖҰТ) пен жалпы ішкі өнімнің сандық жағынан
айырмашылығы мында: жалпы ішкі өнімге еңбек, капитал, жерге түсетін таза
факторлық табыстар (ТФТ, табыстар бастапқы бөлу шотынан) да қосылады,
демек:
ЖҮТ = ∑БТішкі экономика +∆ БТ «қалған әлем» = ∑БТішкі экономика + ТФТ,
секторларының
секторларының
Мұндағы: ∆ БТ немесе ТФТ – Қазақстан Республикасының «қалған әлем»
секторынан (резидент еместерден) алынған табыстар мен Қазастан
Республикасының «қалған әлем» секторына төленген табыстар сомасының
айырмасы ретінде анықталатын бастапқы табыстардың сальдосы немесе таза
факторлық табыстар.
Таза ұлттық табыс жалпы ұлттық табыстан негізгі капиталды тұтынуды
алғанға тең: ТҰТ = ЖҰТ – НКТ.
Қолда бар ұлттық табыс (ҚБҰТ) ағымдағы трансфеттердің мөлшерінде
ұлттық табыстан ерекшеленеді. Қолда бар жалпы ұлттық табыс (ҚБЖҰТ,
табыстарды қайта бөлу шотынан).
ҚБЖҰТ = ЖҰТ + ∆ Ағымдағы трансф. = ∑ ҚБҰТ экономика секторлары
Мұндағы: ∆ Ағымдағы трансф. – ағымдағы трансфеттер сальдосы (шетелден
алынған және шетелге берілген ағымдағы қайта бөлу төлемдері). Ағымдағы
трансфеттерге жататындар: сыйлықтар, меншікке және табысқа төленетін
ағымдағы салықтар, әлеуметтік сақтандыруға аударымдар, әлеуметтік төлемдер,
сақтандыру сыйлықтары мен өтемдері, басқа да қайта бөлу төлемдері (айыптар,
зейнетақылар, қамқорлық төлемдер, гуманитарлық көмектер және т.б. 1.2.
тақырыпта қарастырылған). Ағымдағы төленген және алынған трансфеттердің
ағымдағы сальдосының мәні – «үй шаруашылық» секторында оң, «қаржылық емес
корпорациялар» және «қаржылық корпорациялар» секторларында теріс;
«мемлекеттік басқару органдары» секторында 0-ге жуық болады, себебі
берілген секторға түскен трансфеттер оларды басқа секторларға беруге
арналған.
ҚБҰТ экономика секторының = БТсектордың + ∆ Ағымдағы трансф.
Қолда бар таза ұлттық табыс (табыстарды қайтара бөлу шотынан):
ТҚБҰТ = ҚБЖҰТ – НКТ.
ҚБҰТ ұлттық түпкілікті тұтыну және ұлттық жинаққа бөлінеді. Ұлттық
түпкілікті тұтыну 3 сектордың түпкілікті тұтыну шығындарын қосады (олардың
құралы ЖІӨ-ні түпкілікті пайдалану әдісінде қарастырылған).
Ұлттық жинақ – түпкілікті тұтыну шығындарынан қалған және
қаржылық қамтуға бағытталған қолда бар табыстың бір бөлігі (табыстарды
пайдалану шотында) ҰШЖ бойынша жинақ ақшаның және банк депозиттерінің
өсімін ғана қоспайды, сондай-ақ өзге қаржылық актив өсімін де қосады және
материалдық активтердің өсіміне бағытталуы мүмкін.
Экономика бойынша қолда бар түзетілген табыстың сомасы қолда бар
ұлттық жалпы табыс сомасына тең.
ҚТЖҰТэкономикалық = ҚЖҰТэкономикалық =∑ ҚТЖҰТ + ҚТЖҰТ «мемлекеттік +
басқару
органдары,
коммерциялық
емес ұйымдар
және үй шаруа-
шылықтары
секторларының
+ҚҰТ қаржылық емес = ҚЖТберілген сектордың - ӘТнатуралды формада
және қаржылық
үй шаруашылықтары
корпорациялар
секторына берілген
секторының
Мұндағы: ҚТЖҰТ – экономика секторының түзетілген қолда бар жалпы
ұлттық табысы; ӘТ - әлеуметтік трансферттер.
Сонымен қатар «үй шаруашылықтарына» қызмет көрсететін коммерциялық
емес ұймдар секторының ҚЖҰТ-ы былай есептеледі:
ҚЖҰТүй шаруашылықтары = ҚЖТүй шаруашылықтары - ӘТнатуралды формада
секторының секторының
үй шаруашылықтары секторынан
алынған
Ұлттық жинақ – бұл тартымы бар табыстың түпкілікті (соңғы) тұтынуға
жұмсалған шығынынан кейін қалған жәнеқорды қаржыландыруға бағытталған
бөлігі (табысты қолдану шотынан). Ұлттық Шоттар Жүйесіндегі анықтамада
жинақ тек ақшаның бар болуы мен банк депозиттерінің өсімін ғана емес,
сонымен қатар басқа да қаржылық активтердің өсімін қамтиды және материалдық
активтердің өсіміне бағыттала алады.
ЖҰЖэкономикалық = ҚЖҰТ – НТТ - ∑ ЖЖэкономика секторының
Мұндағы: ЖҰЖ – жалпы ұлттық жинақ;
ЖЖ – экономика секторының жалпы жинағы;
НТТ – нақты түпкілікті тұтыну.
ЖЖ»қаржылық емес = ҚЖТ«қаржылық емес корпорациялар»
корпорациялар секторының секторының
ЖЖ «қаржылық корпорациялар»= ЖҰТ«қаржылық корпорациялар» + Зейнетақы
қорындағы
секторының
секторының үй шаруашылықтары
құралдарының таза
құнының өзгеруіне
түзетулер
ЖЖ«мемлекеттік басқару = ҚТЖҰТберілген сектордың – НТТ берілген
органдары» секторының
сектордың
ЖЖ«мемлекеттік басқару = ҚТЖҰТберілген – НТТ берілген + Зейнетақы
қорындағы
органдары» секторының сектордың
сектордың үй шаруашылықтары
құралдарының таза
құнының өзгеруіне
түзетулер
Таза ұлттық жинақ (ТҰЖ) = ЖҰЖ – НКТ.
Таза несие беру (+), таза қарызға алу (-). Таза несие беру экономика
үшін қаржылық міндеттер сомасынан берілген мемлекет резиденттерінің
резидент еместерге берген қаржылық активтерінің жоғарлауын көрсетеді. Ал
таза қарызға алу (-) берілген қаржылық активтерден берілген мемлекет
резиденттерінің қайтаруына тиесілі қаржылық міндеттердің өсу мөлшерін
көрсетеді.
Таза несие беру (+), таза қарызға алу (-) секторлар бойынша капитал
шығындарын қаржыландыру үшін қайтарымды және қайтарымсыз формадағы
секторлардың арасында берілетін қаржылық ресурстардың көлемін көрсетеді.
Таза несие беру (таза қарызға алу) – бұл капитал мен операциялар шотының
баланстық бабы. Ол есептік жолмен анықталады:
ТН (ТҚА) = ЖҰЖ + ∆КТ – КЖҚ – СА
Капиталды трансферттер – мемлекеттік бюджеттен алынған кәсіпкерлікке
капитал салымдарын ақысыз қаржыландыру; приватизация процесінде капиталды
беру, өткен жылдардағы қарызды кешіру және т.б. 1.2. тақырыпта
қарастырылған.
КЖҚ – капиталдың жалпы қорлануы: негізгі капиталдың, материалдық
айналым қорларының, таза табылған құндылықтардың, өндірілген қаржылық емес
активтердің қорлануы.
СА – статистикалық алшақтық.
Инвестицияларды қаржыландыру көздерін мына көрсеткіш сипаттайды:
инвестиция өсімін қаржыландыру = ЖҰЖ + ∆КТ.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Ұлттық Шоттар Жүйесі бойынша экономика өндірісінің анықтамасын
беріңіздер.
2. Өндірілген өнімнің құндық және натуралды көрсеткіштерін атаңыздар.
3. Өнеркәсіп өнімінің анықтамасын беріңіздер.
4. Ауыл шаруашылығы өнімі деп нені айтады?
5. Өнім өндіру нәтижесінің макроэкономикалық көрсеткіштерінің есептеу
әдістемесін атаңыз:
- жалпы қосылған құн;
- негізгі капиталды тұтыну;
- таза қосылған құн;
- жалпы ішкі өнімді есептеудің өндірістік әдісі;
- жалпы пайда, жалпы аралас табыстар;
- түпкілікті тұтынудағы шығындар;
- жалпы ұлттық табыс;
- жалпы ұлттық жинақ;
- таза несиелендіру, таза қарызға алу.
Тақырып 6. Еңбек және айналым капиталының статистикасы
Дәріс сұрақтары:
1. Тауар айналымының статистикасы
2. Ақша айналымының статистикасы
1. Тауар айналымының статистикасы.
Тауар қозғалысы – бұл өндірушілерден бастап, бөлшек саудағы,
түпкілікті тұтынушыларға дейін көтерме сатып алушы, экспортшы,
импортшы, сауда агенті , брокер арқылы жүретін тауар қозғалысының
процессі.
Тауар айналымы – бұл анықталған кезең бойынша тауардың
айналым процессі. Тауардың (Q) сатылыған тауарлардың көлемі (p) мен
олардың бағасының (q) көбейткіштерге тең болады : pхq .
Тауар айналымының категориялары:
1) жалпы – тауар қозғалысы жолында өндірушіден тұтынушыға дейінгі
барлық сатулардың шотын қайта қосқандағы сомалар;
2) таза - қайта қосылған щотты алмағанда , жалпы тауар айналымы ;
3) көтерме - тауардың ірі топтамасын өндірушілердің және сауда
делдалдарының басқа делдалдарға керегін қайта сату үшін
өндірістік, көпшілік тұтынушуларға сатуы;
4) бөлшек – кәсіпорындардың, жеке тұлғалардың халыққа түпкілікті
тұтыну үшін тауарды сатуы .
Буындылықтың коэффициенті – бұл қайта сату сандарының
көрсеткіші. Ол жалпы тауар айналымының таза тауар айналымына қатынасы
ретінде есептеледі.
Тауардың қоры - бұл тауардың анықталған бөлігінің рынокта тұрақты
бар болуы . Тауар қорының көлемі натуралды және ақшалай формада
анықтаған уақыт мерзімі бойынша тіркеледі. Сондықтан талдау жасаған
кезде тауардың орташа қорының құны орташа шама формулаларымен есептеледі
.
Қор сыйымдылығы - тауарлар қорларының тауар айналымына
қатынасы. Бұл көрсеткіш тауар айналымы бірлігіне қанша тауарлардың
қорлары келетінін көрсетеді.
Тауардың қорымен тауар айналымының қамтамасыз етілуі тауарлардың
қорына жететін сауда күндерінің санын сипаттайды. Бұл көрсеткіш тауардың
бір анықталған түрінің орташа тауар қорының осы тауардың бір күндік тауар
айналымының қатынасына тең.
а) тауар айналымының жылдамдығы (айналымның саны- С):
тауар айналымының көлемі (Q)
С= ---------------------------------------------- ;
тауарлардың орташа қоры (Қ)
ә) тауарлардың бір айналымының уақыты (күн бойынша)
тауарлардың орташа қоры (Қ)
Ү= ------------------------------------------------.
бір күндік тауар айналымы (А)
2. Ақша айналымының статистикасы.
Ақша базасы (Б) – ҚР-дың Ұлттық банкімен белгіленген ақшалар.
Ақша базасы құрамына қолма- қол ақшалар (Ұлттық банктік емес) және
Ұлттық банктың міндетті резервтері (депозиттер) кіреді.
Ақшалай базаның құрамына Ұлттық банктен тыс қолма-қол ақшалар, екінші
деңгейдегі банктердің депозиттері және қазақстан Республикасының басқа
ұйымдарының депозиттері жатады.
Ақша массасы – шаруашылық айналымына қызмет көрсететін мемлекет
экономикасында барлығы мойындаған төлем қаражаттарының жиынтығының
көлемі. Ақша массасының өлшемдері болып өтімділік деңгейі бойынша
ақша жіктелуін көрсететін агрегаттар табылады.
Қазақстанда ақша массасы М0, М1, М2, М3 агрегаттарына бөлінеді.
Ақшалы агрегаттардың құрамы келесідей:
М0 – айналымдағы қолма-қол ақша, жинақтау қаражаттары, яғни құн,
жинақтау, тауарлар мен қызметтерге төлем құралы ретіндегі физикалық және
заңды тұлғалардың банктен тыс монета, банкнота сомалары;
М1- агрегат М0 + халықтың және банктік емес заңды тұлғалардың ұлттық
валютада аударылатын депозиттері;
М2 – агрегат М1 + ұлттық валютадағы басқа депозиттер және шетел
валютасында халықтың және банктік емес заңды тұлғалардың аударылатын
депозиттері;
М3 – агрегат М2 + шетел валютасындағы халықтың басқа депозиттері +
банктік емес заңды тұлғалардың шетел валютасындағы басқа депозиттері.
Ақша мультипликаторы (m): m= М / Б, мұндағы,
М – айналымдағы ақша массасы;
Б – ақша базасы.
Ақша мультипликаторы ақша массасы динамикасын бақылау үшін және
экономикаға коммерциялық банктердің несиелік салымдарының көлемдеріне
талдау жүргізу үшін пайдаланылады. Ақша массасы М3 ақша агрегаты бойынша
анықталады. Ақша мультипликаторы коэффициент ретінде банктік резервтерді
өзгерту жолымен жүретін айналымдағы ақша массасының өзгерісін сипаттайды.
Егер ақша айналымдары каналдары артық ақша массасымен толса, сонымен қатар
мұндай ақша массасы сәйкес тауар массасымен қамтылмаса, яғни ақша
массасының өсу қарқыны тауар мен қызмет өндірісінің өсу қарқынынан асса,
онда инфляция пайда болады.
Ақша массасы (агрегат М3 үшін) өсімінің факторлық талдауы:
[pic],
Мұндағы, М1, М0 – есепті және базисті кезеңдегі М3 агрегаты үшін ақша
массасы;
[pic] - есепті және базисті кезеңдегі ақша мультипликаторы^
Б1, Б0 - есепті және базисті кезеңдегі ақша базасы.
Соның ішінде факторлардың әсер етуі есебінен:
А) ақша мультипликаторының өзгеруі:
[pic]
ә) ақша массасының өзгеруі:
[pic]
Абсолюттік өсімдердің өзара байланысы:
[pic]
Ұлттық валютаны сатып алу қабілеттілігінің есептелуі
1 теңгені сатып алу қабілеттілігі =1 тұтыну бағасы
Теңгенің сатып алу қабілеттілігінің номиналды индексін, АҚШ долларына
қарағанда, теңге курсының өзгерістерін және жалпы ақша массасында шетел
валютасындағы ақша айналымының бөліктерін есепке ала отырып, есептеуге
болады:
1 теңгені номиналды 1
сатып алу = ------------------------------------
---------------------------
қабілеттілігі 1 АҚШ долларына теңгенің
қатынасының курсы
Айналымдағы ақша саны (V) немесе ақша бірлігі айналымының жылдамдығы:
V = ЖІӨ / М3, мұндағы
ЖІӨ - ағымдағы бағалардағы жалпы ішкі өнім;
М3 – кезеңдегі ақшаның орташа қалдығы.
Ақша айналымының саны жалпы ішкі өнімнің қызмет атқаруы үшін
кезеңдегі төлем қаражаттарының ақшалай бірліктерінің орташа қайталамаларын
сипаттау үшін қажет.
«Ақша массасының бір айналымының ұзақтығы» көрсеткішінің мәні және
оны есептеу әдістемесі
Ақша массасының (t) бір айналымының ұзақтығы:
[pic][pic] , мұндағы,
К – кезең күндері: тоқсан – 90 күн, жыл – 360 күн;
ЖІӨ / К=б – жалпы ішкі өнімнің бір күндік өлшемі.
Бұл көрсеткіш ЖІӨ қызметіне бір айналым ақша массасы үшін орта
есеппен қанша күн керек екендігін көрсетеді.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Тауар айналымының статистикасының негізгі көрсеткіштерін атаңыз.
2. «Ақша массасы», «ақша базасы» ұғымдарының мәні неде?
3. Ақшалық агрегаттардың М0, М1, М2, М3 құрамын атаңыздар.
4. Ақша массасының факторлық талдау әдісін сипаттаңыздар.
Тақырып 7. Кәсіпорынның қаржы қортындысының статистикасы
Дәріс сұрақтары:
1. Баға туралы түсінік, оның түрлері
2. Өнімді бағалау және қайта бағалаудың статистикалық әдістері
3. Баға және тариф өзгерістерінің статистикалық бақылауын
ұйымдастыру
1. Баға туралы түсінік, оның түрлері
Баға дегеніміз – тауар құнының ақшалай көрінісі. Ал тариф –
қызмет көрсету құнының ақщалай көрінісі. Бағаны қалыптастырудың
негізін өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындар туралы
мәліметтер, сондай-ақ экономиклық циклды іске асыруға арналған
кәсіпорынның табысы мен пайдасы құрайды.
Баға статистикасының міндеттері:
Тауар мен қызмет көрсету бағасын статистикалық зерттеудің
міндеттері:
1. Тауар мен қызмет көрсету бағасына статистикалық бақылауды
ұйымдастыру.
2. Тауар мен қызмет көрсету бағасын тіркеу. Баға туралы ақпарт
жинау, оны республика аумағында жариялау.
3. Бағаның, инфляциялық процестердің құрамын, құрылымын және
динамикасын талдау.
4. Ішкі және ұлттық экономикада, тауар мен қызмет көрсетуді
және экспорт пен импортты бағалауда бағаны пайдалану.
5. Аймақтық және республикалық деңгейдегі орташа бөлшек сауда
бағасын және индексін есептеу.
6. Бөлшек сауда бағасының динамикасы мен деңгейіне әсер ететін
факторларды статистикалық зерттеу.
7. Тұтынушының орташа бағасын және тұтынушы бағасының индексін
өмір деңгейінің өлшемі ретінде есептеу.
8. Тауарлар мен қызмет көрсетуге қойылатын бағаларды
халықаралық, аймақтық деңгейде салыстыру.
Статистикалық органдардың экономикалық есептеулерінде және
аналитикалық жұмыстарында барлық институционалды бірлік, экономика
секторлары арасындағы операция рыногының келісім жасау сәтінде
жүретін ағымдағы нарықтық бағалар қолданылады.
Ағымдағы нарықтық бағалардың көмегімен өндірілген,
пайдаланылған және өткізілген өнімнің жалпы мөлшері анықталады;
экономиканың секторлары мен салалары шегіндегі оның құрылымы
есептеледі. Ағымдағы нарықтық бағаларға жататындар:
1. факторлық құн;
2. негізгі баға;
3. өндірушінің бағасы;
4. сатып алушының бағасы;
5. «ФОБ» бағасы;
6. «СИФ» бағасы;
Әр ағымдағы нарықтық бағаның ұғымы және оның құрамы
Есеп берулер мен шоттардағы операцияларды тіркейтін бағалар:
Факторлық баға (ФБ) – тауар мен қызмет бірлігі үшін алатын
өндірушінің бағасы:
ФБ=АТ+НКТ+ЖП(ЖАТ)
Мұндағы :ЖП – экономиканың жалпы пайдасы;
ЖАТ – жалпы аралас табыстар.
Негізгі баға (НБ) - өнімдерге төленетін салықты қоспағанда (ҚҚС пен
импорт салығынан басқасы),бірақ өнімдерге субсидия, жәрдем ақшаны қосқанда
тауар мен қызмет бірлігі үшін алатын өндірушінің бағасы .
Өндірушінің бағасы (ӨБ) – ҚҚС және импорт салығынан бөлек өнімдерге
төленетін салықтарды қосқанда және өнімдерге субсидияны қоспағанда
тауар мен қызмет бірлігі үшін алатын өндірушінің бағасы .
Негізгі баға мен өндірушінің бағасы арасындағы өзара байланыстар :
а) ӨБ = НБ + өнімдерге ТС (ҚҚС және импорт салығынан бөлек ) = НБ +
өнімдерге салық (ҚҚС және импорт салығынан бөлек ) - өнімдерге субсидия ;
б) НБ = ОБ + өнімдерге ТС ( ҚҚС және импорт салығынан бөлек ) = ОБ -
өнімдерге салық ( ҚҚС және импорт салығынан бөлек ) + өнімдерге субсидия ,
Мұндағы : ТС – таза салықтар .
Тұтынушының нарықтық бағасы ( ТНБ ) - өнімдерге және импортқа
төленетін барлық таза салықтарды қосқанда сатып алушының тауар немесе
қызмет үшін төлейтін бағасы .
ТНБ = ӨБ + СКҮБ ,
Мұндағы : СКҮБ – сауда – көліктік үстеме баға .
Есептеулерде тауар мен қызмет шығарылымдары негізгі және өндірушінің
бағасында бағаланады . Сондықтан да келесі түзетулер жасалады .
Берілгендерді сәйкес түрге келтіру үшін шығарылымды бір бағада қайта
есептеуді іске асырады .
Кедендік статистика тауарлар экспортын ФОБ бағасымен
(экспорттаушы елдің порты) , ал тауарлар импортын СИФ бағасымен
(импорттаушы елдің порты ) есептейді .
«ФОБ» ағылшынның «fob» сөзінен шығады , яғни «бортта боссың»
дегенді білдіреді . «ФОБ» бағасына мына компоненттер кіреді :
- өндіруші бағасымен есептелген тауардың бір бірлігінің құны ;
- экспортер елдің шекарасын кесіп өткен кезеңдегі тауарлар мен
байланысты барлық қызметтер құны , атап айтсақ : тауарды жеткізу ,
сақтандыру , сақтау , кейінгі тасмалдау үшін тауарды тиеу ;
- төменгі экспорттық баж салығы мен алынған салықтық
жеңілдіктер айырмасы
«СИФ» те ағылшынның «cif» сөзінен шығады , яғни бұл – «құн ,
сақтандыру», фрахты «тасмалдау» дегенді білдіреді.Сиф бағасы тауар
бірлігінің құнын жәнежеткізілетін орынға дейінгі тауарды тасмалдау ,
сақтандыру мен байланысты барлық қызметтер құнын қамтиды .
2. Өнімді бағалау және қайта бағалаудың статистикалық әдістері .
Тауар экспорты мен импортының бағалары туралы кедендік
статистиканың ақпараттары макростатистикалық есеп беру үшін, мысалы ,
Қазақстан Республикасының төлем балансын және сыртқы экономикалық
байланыстың ұлттық шотын өндеуге негіз болады . Мұндай статистикалық
есеп берулер Қазақстан Республикасының қаржылық жағдайын , әлемнің
басқа елдерімен сыртқы эканомикалық байланыстардың дамуын және күйін
көрсетеді .
Экспорт және импорт операцияларына қандай бағамен және қалай
қайта есептелу жүргізіледі ?
Төлем балансында және сыртқы экономикалық байланыс есебінде
ҰШЖ – дың ұсынысы бойынша тауарларды бағалаудың әр түрлі әдістері
есебінен макростатистикалық баланс динамикасын өзгеріссіз қалдыру үшін
тауар экспорты мен импортының біркелкі бағалануына «ФОБ» бағасы
қолданылады . Осы мақсатта , статистикалық органдар түзетулер мен қайта
есептеу арқылы тауардың экспорты мен импортын бір «ФОБ» бағасы мен
көрсете отырып, келесі әдістерді ұсынады :
- сауда счет – фактураларының ішінара бақылау мәліметтерін «сиф»
және «фоб» бағасының қатынысымен қолдану негізінде ;
- «сиф» және «фоб» бағаларының қатынасына экспорттік бағалау
қолдану негізінде .
Халыққа тегін берілетін немесе төмен бағамен берілетін өнім
қандай бағамен бағаланады?
Үй шаруашылықтарына (мемлекеттік басқару , денсаулық сақтау ,
білім , қорғау ) төмен бағамен немесе тегін берілетін өнімді өндіру
олардың өндірісіне кеткен шығын бойынша бағаланады. Шығындар келесі
компоненттердің қосындысы ретінде есептеледі : аралық тұтыну + жалдамалы
жұмысшылардың жалақысы + негізгі капиталдық тұтыну + өндіріс
процесінде төленген таза салықтар + өз ғимаратын иеленгеннен түскен
таза табыс .
Жеке тұтынуға, бартерге арналған өнім негізгі баға бойынша
бағаланады .
Өнімнің жалпы құны мен құрылымын анықтауға , ағымдағы
нарықтық бағаның маңыздылығына қарамастан , кемшілік тән . Ағымдағы
нарықтық баға мен көрсеткіштер бағасы өндірістік және өткізілген
тауарлар мен қызметтердің физикалық көлемінің өзгерісін көрсетпейді
.Өнімді өндіру және өткізудің физикалык көлемінің динамикасы елдің
нақты экономикалық өсу қарқынын , халықтың материалдық жағдайын
көрсетеді , өндіріс тиімділігінің көрсеткіштері еңбек өнімділігін ,
капитал қайтарымдылығын , пайдалалықты есептеуге негіз болады . Осыған
орай өнім көрсеткіштерінің физикалық көлемінің динамикасы , мысалы
ЖІӨ тек тұрақты бағамен зерттелуі керек .Тұрақты баға ретінде салыстыру
базасы болып алынған жылдың ағымдағы орташа бағалары алынады .ҰШЖ
тұрақты бағаны әр бес жыл сайын өзгертіп отыруды ұсынады .
Өнімді ағымдағы бағадан тұрақты бағаға ауыстырудың негізгі
әдістері:
1) тікелей қайта бағалау әдістері ;
2) дефляцилау әдісі .
Тікелей қайта бағалау әдісінің маңызы мынада : тұрақты бағадағы
өнім көрсеткіштерін тұрақты бағаны есептеу кезеңіндегі өндірілген
өнім санына көбейту арқылы есептеу .
Дефляциялау әдісі бойынша ағымдағы бағадағы өнім (ЖІӨ)
көрсеткіштері индекс – дефлятор арқылы тұрақты бағада есептеледі.
Дефлятор бағаның жиынтық денгейін, яғни бір жылдағы эканомикадағы
бағаның орташа мәнінің шамасын сипаттайды. Дефлятор дегеніміз – бұл
агрегатталған баға индексі , себебі дефляторды құру негізінен баға
индексін есептеу құрайды :
∑ p0q1 = ∑ = ∑ p1q1:
Мұндағы : ∑ p0q1 есептегі кезеңдегі тұтынудың ағымдағы баға
бойынша жалпы құны немесе тауарлар мен қызметтердің номиналды құны ;
∑ p1q1 / ∑ p0q1 = І - баға индексі ;
∑ p0q1 - есептегі кезеңдегі тұтұнудың тұрақты бағасы
бойынша жалпы тұтыну құны немесе тауарлар қызметтердің нақты құны ;
q1 – есептегі кезеңдегі тауарлар мен қызметтер саны
p1 – есептегі кезеңдегі бағалар .
Нақты ЖІӨ құны туралы алынған мәліметтер негізінде ЖІӨ
-нің физикалық көлемінің динамикасы сәйкес индексі Іq арқылы есептеледі
:
Іq = ∑ p1q1 , ∑ p0q0
мұндағы, Іq – ЖІӨ-нің физикалық көлемінің индексі, есептегі
кезеңдегі ЖІӨ - нің нақты құнын (p0q1) базистік кезеңдегі ЖІӨ (p0q0 )
құнымен салыстырады .
3. Қазақстандағы бағалар және тариф өзгерісінің статистикалық
бақылауын ұйымдастыру.
Нарыққа өту жағдайында Қазақстан Республикасының статистика
жөніндегі агенттігі арнайы баға методологиясы бойынша төмендегілерге
ішінара бақылау жасайды:
а) тауардың бөлшек сауда бағасына ;
ә) бақылау жасайтын баға әдістемесін жасй отырып тауар және
қызметтердің тұтын бағаларына және тарифтеріне.
Бағаларды бақылаудың мақсаты - халыққа уақыттың ағымдағы
кезеңіне сәйкестендірілетін тауарлар мен қызметтерді сату бағалары мен
тарифтерін тіркеу және бөлшек сауда бағасы мен тұтыну бағаларын
есептеу .
Бағаларды ішінара бақылауды ұйымдастыру типтік іріктеу
әдісіне, яғни халық ұдайы сатып алатын тауарлар мен қызметтердің
шектелген тізіміне негізделген. Сату – сатып алу операцияларының
көпшілігінің ішінен типтік жағдайлар іріктелініп алынады. Бақылау
үшін іріктеліп алынған сауда және ақылы қызмет нысандары базалық
болып саналады, оларда бағалар мен тарифтерді тіркеу ұдайы жүргізіліп
отырады. Базалық кәсіпорындар бойынша тұтыну және бөлшек сауда
бағаларының индексін, баға деңгейі туралы оперативті мәліметтерді
есептеу мақсатында, халықаралық салыстыру бағдарламалары үшін ақпарат
жиналады.
Қазақстанда тауарлар мен қызметтерді іріктеп алу келесі
белгілер бойынша іске асырылады :
- аумағы бойынша ( 2 астана және барлық облыс орталықтары );
- сауда және ақылы қызмет нысандары ( аймақтағы саудалық кәсіп
орындар) ;
- тауар ( қызмет) өкілеттілігінің тізімі бойынша .
Тауарға деген бағалар егер олар бір асортиментке тіркелсе, біркелкі
сапалық сипатқа ие болса және сауда тіркелген базалық кәсіпорындарда
өткізілсе , екі кезеңде сәйкестендіріледі. Түрі бойынша іріктеліп
алынған тауарлар мен қызметтер тұтыну қоржынын құрайды. Тұтыну
қоржыны табыс деңгейі әр түрлі халық тобының тұтыну шығындарының
нақты құрылымын көрсету негізінде қалыптасады .
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Ұлттық Шоттар Жүйесінде қолданылатын бағаларды, олардың құрамын
атаңыздар.
2. Тұтыну бағасының бөлшек сауда бағасынан айырмашылығы неде?
3. Бөлшек сауда бағасының индексі республика деңгейінде қалай
анықталады?
4. Қазақстан Республикасындағы тұтыну бағасын, оның индексін есептеу
үшін ішінара бақылау қалай жүргізіледі?
Тақырып 8. Кәсіпорындардың қаржылық нәтижелерінің
Дәріс сұрақтары:
1. Экономикалық қызмет нәтижелерінің тиімділік көрсеткіштері
2. Экономикалық қызмет нәтижелерінің тиімділігін факторлық талдау
1. Экономикалық қызмет нәтижелерінің тиімділік көрсеткіштері.
Өндіріс нәтижелерінің тиімділік көрсеткіштері экономикалық қызмет
нәтижесінің шығын немесе ресурстарға қатынасы түрінде есептеледі. Бұған
еңбек өнімділігі , капитал қайтарымы, материал сыйымдылығы, өнім бірлігінің
өзіндік құны және т.б көрсеткіштер жатады.Экономикалық қызмет нәтижелері,
олар, шығару, жалпы қосылған құн , жалпы ішкі өнім , жалпы ұлттық табыс ,
жалпы пайда.
Аталған көрсеткіштерден басқа экономикалық қызмет нәтижелерінің
тиімділігі көрсеткіштеріне басқа да тиімділік коэффициенттері жатады:
Таза қосылған құн
К өндірісте тұтынылған құралдарды = -----------------------------------
---------------------
қолдану тиімділігі аралық тұтыну +
негізгі капиталды тұтыну
жалпы
пайда+өндірістегі басқа таза салықтар
К өндірістегі ақылы еңбекті = --------------------
----------------------------------------
қолдану жалдамалы немесе қолданбалы жалдамалы жұмыскерлердің
еңбекақысы
еңбекті пайдалану дәрежесінің тиімділігі
Таза пайда
К ұлттық экономиканың тиімділігі = ------------------------------------
--------------------
өндіріс
шығындары
ЖІӨ немесе ЖӨ
К еңбек өнімділігі = ----------------------------------------------
-
Т( жұмыс істеушілердің орташа саны)
Жұмыссыздықтың әсерінен болатын өнімнің шығынын статистика былай
анықтайды:
∆ Ж.Қ.Қ. жұмыссыздық = W* Ж
мұндағы:
Ж – жұмыссыздар саны.
∆ Ж.Қ.Қ. жұмыссыздық – жұмыссыздықтың әсерінен болатын жалпы қосылған
құнның шығыны.
W – еңбек өнімділігі.
2. Экономикалық қызмет нәтижелерінің тиімділігін факторлық талдау
Еңбек өнімділігін факторлық талдау. Еңбек өнімділігі, өз кезегінде,
еңбектің капиталмен және капитал қайтарымымен сипатталатын материалдық
техникалық қамсыздандырылуына тәуелді.
Бұл 3 көрсеткіштің байланысын формула түрінде көруге болады.
W = F*f
F- еңбектің капиталмен жарақтануы;
f – капитал қайтарымы;
а) Еңбек өнімділігін факторлық талдау.
∆ W= W1-W0= F 1f 0-F 0f0
Мұндағы: ∆ W – еңбек өнімділігнің абсолюттік өсімі.
F 1f 0 – есептегі және базистік жылдарға сәйкес
еңбектің капиталмен жарақтануы.
F 0f0 – капитал қайтарымы.
Соның ішінде әрбір фактордың әсерін қарастырамыз:
а) еңбектің капиталмен жарақтануының өзгеруі есебінен:
∆ WF= ( F 1 – F0) f0
ә) капитал қайтарымының өзгеруі есебінен;
∆ Wf=(f1-f0 )F1
Абсолюттік өсімдердің өзара байланысы.
∆ W= ∆ WF + ∆ Wf
ә) Екі фактордың әсерінен болатын өнімнің абсолюттік өсімін факторлық
талдау.
∆ЖҚҚ =ЖҚҚ1 – ЖҚҚ0= ∑W1T1
Мұнда: ∆ЖҚҚ – жалпы қосылған құнның абсолюттік өсімі.
ЖҚҚ1 ЖҚҚ0- есептегі және базистік жылдарға сәйкес жалпы қосылғанның
құнның сомасы.
Енді әрбір фактордың өзгеруін зерттейміз.
а) жеке кәсіпорындардың, экономикалық салалардың еңбек өнімділігінің
өзгеруі есебінен жалпы қосылған құнның өсімі.
∆ЖҚҚW = ∑W1 T1 - ∑W0 T1
ә)жеке кәсіпорындарда, экономикалық салаларда жұмыс істейтіндердің
орташа санының өзгеруі есебінен жалпы қосылған құнның өсімі:
∆ЖҚҚ = ∑W0 T1 - ∑W0 T0
Жалпы қосылған құнның абсолюттік өсімдерінің өзар байланысы:
∆ЖҚҚ=∆ЖҚҚW+∆ЖҚҚ
б) Орташа еңбек өнімділігін индекстік талдау.
I W = W1/ W 0
Мұндағы: I W - - орташа еңбек өнімділігінің өзгермелі құрамды
индексі.
W1/ W 0—есептегі және базистік жылдарға сәйкес орташа еңбек
өнімділігі.
в) Есептелген орташа индекстер, соның ішінде үш факторлардың әсер етуі
негізінде ЖҚҚ-ның абсолютті өсімі анықталады.
∆ЖҚҚ=∆ЖҚҚ 1- ∆ЖҚҚ0
Оның ішінде әрбір фактордың өзгеруі есебінен:
а) жеке кәсіпорындардың, салалардың еңбек өнімділігінің өзгеруі.
б) жұмысбастылардың санының өзгеруі
в) жұмысбастылардың құрылымының өзгерісі
г) Жұмысшылар саны мен орташа жалақының өзгеру салдарынан жалақы
қорының өсіміне факторлық талдау.
∆ЖҚ = ∑ ЖҚ1 - ∑ ЖҚ0=∑Ж1Т1-∑Ж0Т0
Мұндағы: ∑ ЖҚ1∑ ЖҚ0 – есептегі және базистік жылдарға сәйкес жалақы
қорлары;
Ж1,Ж0- есептегі және базистік жылдарға сәйкес орташа жалақы;
Т1Т0 – есептегі және базистік жылдарға сәйкес жұмыс істейтіндердің
орташа саны, оның ішінде әрбір фактордың өзгеруі есебінен.
А) орташа жалақының өзгеруі.
∆ЖҚж= ∑Ж1Т1 - ∑Ж0Т0
Б) жұмыс істейтіндер санының өзгеруі.
∆ЖҚж= ∑Ж1Т1 - ∑Ж0Т0
Жалақы қорының абсолюттік өсімдерінің өзара байланысы.
∆ЖҚ=∆ЖҚж+∆ЖҚт
А, Ә, Б әдістемелеріне сәйкес статистика келесі көрсеткіштерді
зерттейді:
- орташа жалақының өзгермелі, тұрақты құрамды және құрылымдық өзгеру
индекстері.
- үш фактор өзгерісі есебінен жалақы қорының өсімі : жеке
кәсіпорындарының , салалардың орташа жалақысы , жұмыс істейтіндердің саны
және олардың құрылымы.
- екі фактордың өзгеруі есебінен жалпы ішкі өнімнің абсолюттік өсімі,
халықтың орташа жылдық санын жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнімі.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.
Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға
жауап беріңіз.
1. Экономикалық қызмет нәтижелерінің көрсеткіштерін атаңыз.
2. Орташа еңбек өнімділігін талдау қалай жүргізіледі?
3. Экономикалық қызмет нәтижелерінің тиімділік көрсеткіштерін
айтыңыз.
4. Ұлттық экономика тиімділігі коэффициенті қалай анықталады?
5. Өндірісте тұтынылған қорларды қолдану коэффициенті қалай
есептеледі?
1. ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
Тақырып 1. Өндіріс статистикасы
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1. Өндіріс және құрамының статистикасы
2. Жұмысбастылық және жұмыссыздық статистикасы
3. Өндіріс қозғалысының статистикасы
4. Өндіріс болжаудың статистикалық әдістері
5.Жұмыс істейтін халықтың қозғалысы және жұмыс күші құнының
статистикасы
Есептер
1. Келесі мәліметтер берілген (шартты):
|Көрстекіштер |Базистік жыл |Есеп жылы |
|1.Жұмыс істейтіндердің |7820 |7835 |
|жылдық орташа саны, мың | | |
|адам | | |
|2.Жұмыссыздар саны, мың |366 |394 |
|адам | | |
|3.Жалпы ішкі өнім |3742 |3964 |
|(тұрақты бағамен), млн. | | |
|долл. | | |
|4.Негізгі капиталдың |15022 |15981 |
|орташа жылдық құны, млн.| | |
|долл. | | |
Есептеу керек:
1. Еңбек өнімділігінің динамикасы мен деңгейін (1 адамға АҚШ долл.
есептегенде);
2. Жұмыссыздық әсерінен жалпы ішкі өнім көлемінің шығынын (АҚШ долл.
мың);
3. Еңбектің капиталмен жарақтануы мен оның динамикасын.
Әдебиеттер
1. Белгібаева Қ.Қ. Әлеуметтік- экономикалық статистика,
Алматы:Қазақ университеті, 2006 жыл, 19-52 бет.
2. Болатханова З. Әлеуметтік- экономикалық статистика: Оқу
құралы. –Алматы: Қазақ университеті , 2003 жыл.
3. Белгибаева К.К. Сборник задач по социально- экономической
статистике: Учебное пособие с методическими указаниями. Алматы: Экономика,
2002 год.
4. Елемесова А.М. , Белгибаева К.К., Кииков Е.М. ,
Молдакулова Г.М. Социально-экономическая статистика: Учебное пособие, -
Алматы: Экономика, 199 год№
5. Экономическая статистика: Учебник/ Под. Ред. Ю.Н. Иванова. –
М.: Инфра, 1998 год.
Тақырып 2. Өнім статистикасы
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1. Өнім құрамы, мәні
2. Негізгі капиталдың бар болуы, күйі және қозғалысының
статистикасы
3. Негізгі капиталдың ұдайы өндіріс статистикасы
4. Негізгі капиталды пайдалану статистикасы
5. Айналым капиталының статистикасы
6. Инвестиция статистикасы
Есептер
1. Қазақстан Республикасының меншік формасы бойынша негізгі капитал
туралы келесідей мәліметтер берілген, жыл аяғына ағымдағы құны бойынша –
млрд. теңге.
|Көрсеткіштер |1996 |1997 |1998 |1999 |
|Барлық негізгі капитал, |1997,8 |2731,0 |2717,2 |2879,7 |
|соның ішінде меншік формасы| | | | |
|бойынша: | | | | |
|мемлекеттік |788,4 |1149,2 |657,3 |727,2 |
|мемлекеттік емес |1140,8 |1292,4 |1801,2 |1866,4 |
|шетелдік тұлғаларды |68,6 |289,4 |258,7 |286,1 |
Есептеу керек: Әр жылға раналған негізгі капиталдың құрылымын және
құрылымдық қозғалысыын. Экономикалық қорытынды жасау, құрылымын графикпен
бейнелеу.
2. Акционерлік қоғам капиталының бастапқы құны – 4,8 млн. теңге,
олардың жарамдылық коэффициенті – 90 пайыз, тозу сомасын шегергендегі
қалпына келтіру құны – 5,2 млн. теңге.
Анықтау керек:
1. Қалдық құнын;
2. Амортизация сомасын;
3. Қалпына келтіру құнын.
3. Қазақстан Республикасының қаржылық емес активтерге салынған
инвестицияларды қаржыландыру көздерінің динамикасы туралы мәліметтер
берілген (млрд. теңге)
|Көрсеткіштер |1998жыл |1999 жыл |2000 жыл |2001 жыл |
|Қаржылық емес активтерге |439,0 |512,3 |752,6 |1158,1 |
|салынған инвестициялар | | | | |
|Соның ішінде қаржыландыру көзі |299,8 |349,3 |492,6 |751,8 |
|бойынша: | | | | |
|Кәсіпорындар мен ұйымдардың | | | | |
|меншікті қаражаты есебінен | | | | |
|Тартылған қаражат есебінен |139,2 |163,0 |260,0 |406,3 |
|Олардан банктердің несиелері |33,1 |31,8 |39,7 |115,9 |
|Шетелдік банктерден (резидент |20,9 |24,9 |17,8 |81,8 |
|еместер) | | | | |
|Резидент еместердің басқа да |59,1 |102,0 |169,6 |198,0 |
|шетел қаражаты есебінен | | | | |
|Бюджеттік қаражаттар есебінен |28,8 |26,5 |45,5 |76,3 |
|Басқа да қаражаттар есебінен |18,2 |2,7 |5,2 |16,1 |
Әр жыл бойынша есептеңіздер.
1. Қаржылық емес активтерге салынған инвестицияларды қаржыландыру
көздерінің құрылымын;
2. Инвестицияларды қаржыландыру көздеріндегі құрылымдық
қозғалыстарды;
3. Инвестицияларды қаржыландыру көздерінің құрылым динамикасын график
түрінде бейнелеңіздер.
Әдебиеттер
1. Белгібаева Қ.Қ. Әлеуметтік- экономикалық статистика,
Алматы:Қазақ университеті, 2006 жыл, 53-110 бет.
2. Болатханова З. Әлеуметтік- экономикалық статистика: Оқу
құралы. –Алматы: Қазақ университеті , 2003 жыл.
3. Белгибаева К.К. Сборник задач по социально- экономической
статистике: Учебное пособие с методическими указаниями. Алматы: Экономика,
2002 год.
4. Елемесова А.М. , Белгибаева К.К., Кииков Е.М. ,
Молдакулова Г.М. Социально-экономическая статистика: Учебное пособие, -
Алматы: Экономика, 199 год№
5. Экономическая статистика: Учебник/ Под. Ред. Ю.Н. Иванова. –
М.: Инфра, 1998 год.
Тақырып 3. Еңбек статистикасы
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1. Шығындар және аралық тұтынудың түсінігі және құрамы
2. Шығындарды факторлық индекстік талдау
Есептер
1. Есепті жылда аймақ ішіндегі субъектілердің меншік формасы
бойынша өнім өндіру нәтижелері туралы келесі мәліметтер берілген (ағымдағы
бағамен, млн.теңге):
| | |Соның ішінде |
| | | |
| | | |
|Көрсеткіштер |Барлығы | |
| | | | |Басқа |
| | | | |мемл.заңды |
| | |мемлекеттік |Жеке |тұлға мен |
| | | |меншік |азаматтың |
| | | | |жеке меншігі|
|Есепке тіркелген субъект |4662 |995 |3571 |96 |
|саны | | | | |
|Өнімді өндіруге және |241354 |33443 |172604 |35307 |
|өткізуге кеткен шығындар, |122412 |14457 |89921 |18034 |
|соның ішінде |20359 |4035 |13276 |3048 |
|- материалдық шығындар | | | | |
|- негізгі капиталдың тозуы |551 |20 |477 |54 |
|- материалды емес |44508 |9137 |28963 |6408 |
|активтердің амортизациясы |53524 |5794 |39967 |7763 |
|- еңбек ақы шығындары |158427 |17800 |118191 |22436 |
|- өзге шығындар | | | | |
|Аралық тұтыну |224957 |33919 |158467 |32571 |
|Жалпы өнім шығарылымы | | | | |
|(ҚҚС және акцизсіз өндіріс)| | | | |
Анықтаңыздар:
1. Субъектілердің меншік формаларының бөліндісіндегі шығын құрамын
және құрылымын анықтаңыз және оны график түрінде көрсетіңіз.
2. 1 теңгеге шығарылған шығын деңгейінің барлығы, соның ішінде меншік
формаларының бөліндісіндегі шығын деңгейін есептеңіз.
3. Аталған шығындардың қай түрі аралық тұтынудың құрамына қосылады?
4. Аралық тұтынудың құрамындағы материалдыққ шығындардың үлесін
табыңыз.
5. 1 субъектіге кеткен жалпы өнім шығарылымының барлығы, соның ішінде
меншік формаларының бөліндісіндегі жалпы өнім шығарылымын анықтаңыз.
6. Шығарылған өнімнің құнынан аралық тұтынудың үлесін есептеңіз.
Субъектілердің меншік формаларына байланысты есептелген барлық орташа
көрсеткіштерді салыстырыңыздар, экономикалық талдау жасаңыздар.
Әдебиеттер
1. Белгібаева Қ.Қ. Әлеуметтік- экономикалық статистика,
Алматы:Қазақ университеті, 2006 жыл, 112-134 бет.
2. Болатханова З. Әлеуметтік- экономикалық статистика: Оқу
құралы. –Алматы: Қазақ университеті , 2003 жыл.
3. Белгибаева К.К. Сборник задач по социально- экономической
статистике: Учебное пособие с методическими указаниями. Алматы: Экономика,
2002 год.
4. Елемесова А.М. , Белгибаева К.К., Кииков Е.М. ,
Молдакулова Г.М. Социально-экономическая статистика: Учебное пособие, -
Алматы: Экономика, 199 год№
5. Экономическая статистика: Учебник/ Под. Ред. Ю.Н. Иванова. –
М.: Инфра, 1998 год.
Тақырып 4. Негізгі капитал статистикасы
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1. Негізгі капитал бойынша экономикалық өндіріс ұғымы
2. Өндіріс нәтижелерінің микро-мезо-экономикалық көрсеткіштері
3. Өндіріс нәтижелерінің макроэкономикалық көрсеткіштері
Есептер
1. Өндірістік өнеркәсіптің келесі қызметтерінің берілгендері
бойынша экономиканың жеке салалар аралығындағы өндірілген өнімін
есептеңіздер, мың теңге:
- өндірілген дайын өнім -950;
- өңделме шикізаттың өнімдері -100;
- ғимараттар мен үйлерді күрделі жөндеу -180;
- көлік құралдары құрал жабдықтарын күрделі жөндеу – 80;
- шетке жіберілген электр энергиясы – 140;
- үй шаруашылығының қызметі – 110;
- ғимараттар мен үйлерді ағымдағы жөндеу -50.
2. Келесі мәліметтер бойынша ауыл шаруашылығының шығарылған өнімін
есептеу (мың теңге):
ауыл шаруашылығында өсірілген дақылдар – 550;
өндірілген ұн – 120;
ірі қара, жылқы өнімдерін өсіру;
алынған төл, кіші мүйізді қараның өсімдері – 50;
аяқталмаған өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығы өнімдері
қалдықтарының өсімдері – 30.
Әдебиеттер
1. Белгібаева Қ.Қ. Әлеуметтік- экономикалық статистика,
Алматы:Қазақ университеті, 2006 жыл, 135-176 бет.
2. Болатханова З. Әлеуметтік- экономикалық статистика: Оқу
құралы. –Алматы: Қазақ университеті , 2003 жыл.
3. Белгибаева К.К. Сборник задач по социально- экономической
статистике: Учебное пособие с методическими указаниями. Алматы: Экономика,
2002 год.
4. Елемесова А.М. , Белгибаева К.К., Кииков Е.М. ,
Молдакулова Г.М. Социально-экономическая статистика: Учебное пособие, -
Алматы: Экономика, 199 год№
5. Экономическая статистика: Учебник/ Под. Ред. Ю.Н. Иванова. –
М.: Инфра, 1998 год.
Тақырып 5. Құрал-жабдықтар және техникалық прогресс статистикасы
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1. Құрал-жабдықтар және техникалық прогресс статистикасы
2. Ақша айналымының статистикасы
Есептер
1. Бір сауда ұйымы бойынша тауарлық қорлар тауарлы келесідей
мәліметтер берілген, теңге:
|Тауарлық |Тауарлар қорлары |
|топтар | |
| |Базистік жыл |Есептік жыл |Келесі жыл |
| |1 - қаңтарға |1 - шілдеге |1 – |1 – шілдеге|1 қаңтарға |
| | | |қаңтарға | | |
|Азық – түлік |7,2 |7,4 |6,1 |6,0 |5,7 |
|тауарлары | | | | | |
|Азық – |21,0 |21,0 |24,2 |21,6 |19,8 |
|түлікті емес | | | | | |
|туарлар | | | | | |
Базистік және есептік жылдардағы орташа тауарлық қорларды
есептеңіздер:
1. азық – түлік тауарлары бойынша
2. азық – түліктік емес туарлар бойынша
3. азық – түліктік және азық – түліктік емес тауарлар бойынша бірге.
2. Қазақстан Республикасының бөлшек сауда айналымының тауар топтары
бөліндісіндегі динамикасы туралы мәліметтер берілген:
|Көрсеткіштер |1997 жыл |1998 жыл |
|1. Бөлшек тауар айналымының жалпы көлемі (қоғамдық | | |
|тамақтандыруды қоспағанда, млрд.теңге) |341,5 |424,5 |
|Сонымен қатар: | | |
|Азық- түлік тауарлар, соның ішінде: |181,0 |223,5 |
|тамақ өнімдері |157,8 |193,7 |
|алкоголь ішімдіктері |23,2 |29,8 |
|Азық – түлік емес тауарлар |160,5 |201,0 |
|2. Бөлшек тауар айналымының физикалық көлемінің индексі| | |
|(пайызбен алдыңғы жылға) |129,3 |119,1 |
|Сонымен қатар: | | |
|Азық- түлік тауарлар, соның ішінде: |123,1 |117,2 |
|тамақ өнімдері |120,4 |116,7 |
|алкоголь ішімдіктері |145,9 |121,5 |
|Азық – түлік емес тауарлар |137,1 |121,6 |
Келесі көрсеткіштерді есептеңіздер:
1. Әр жыл үшін бөлщек тауар айналымының құрылымдық қозғалысын;
2. Сонымен қатар азық- түлік және азық –түлік емес тауарлар үшін,
жалпы бөлшек тауар айналымының индексін;
3. Сонымен қатар жалпы индекстердің байланысын қолдана отырып, тауар
топтары бойынша барлық тауарларға баға индексін. Бөлшек тауар айналымының
құрылым динамикасын графикалық түрде көрсетіңіздер. Экономикалық тұжырым
жасаңыздар.
Әдебиеттер
1. Белгібаева Қ.Қ. Әлеуметтік- экономикалық статистика,
Алматы:Қазақ университеті, 2006 жыл, 188-203 бет.
2. Болатханова З. Әлеуметтік- экономикалық статистика: Оқу
құралы. –Алматы: Қазақ университеті , 2003 жыл.
3. Белгибаева К.К. Сборник задач по социально- экономической
статистике: Учебное пособие с методическими указаниями. Алматы: Экономика,
2002 год.
4. Елемесова А.М. , Белгибаева К.К., Кииков Е.М. ,
Молдакулова Г.М. Социально-экономическая статистика: Учебное пособие, -
Алматы: Экономика, 199 год№
5. Экономическая статистика: Учебник/ Под. Ред. Ю.Н. Иванова. –
М.: Инфра, 1998 год.
Тақырып 6. Айналым капиталының және құралдарының статистикасы
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1. Баға туралы түсінік, оның түрлері
2. Өнімді бағалау және қайта бағалаудың статистикалық әдістері
3. Баға және тариф өзгерістерінің статистикалық бақылауын
ұйымдастыру
Есептер
1. Қазақстан Республикасында 1999 жылы тұтыну бағаларының өсім
қарқындары бойынша азық- түлік тауарларының үлестірілуі туралы мәліметтер
бар:
|Бағаның өсу қарқыны бойынша |Тауарлар топтарының саны, бірлік |
|азық-түлік тауарларының тобы (%) | |
|104,0 дейін |1 |
|104,1-114,0 |5 |
|114,1-124,0 |10 |
|124,1-134,0 |1 |
|134,1-144,0 |2 |
|144,1 және жоғары |1 |
|барлығы |20 |
Егер бағалар өсуінің әр түрлі қарқындарының айырмашылығы онша
байқалмаса, онда баға өсу қарқынының ауытқуларын табыңыздар.
Осы мақсатпен есептеңіздер:
1. Өсудің орташа қарқынын (%);
2. Құрылымдық орташа: а) мода (%);
б) медиана (%);
3. Тұтыну бағаларының өсу қарқынының орташа сызықтық ауытқуларын (%);
4. Тұтыну бағаларының өсу қарқынының орташа квадраттық ауытқуын (%);
5. Вариациялық коэффициентін (%).
2. Қазақстан Республикасында 1999 жылғы азық-түлік емес тауарлардың
бағаларының өсу қарқындары бойынша бөлінуі туралы мәліметтер бар:
|Бағаның өсу қарқыны бойынша |Тауарлар топтарының саны, бірлік |
|азық-түлік емес тауарларының тобы | |
|(%) | |
|105,0 дейін |2 |
|105,1-125,0 |20 |
|125,1-145,0 |2 |
|145,1 және жоғары |1 |
|Қорытынды |25 |
Егер бағалар өсу қарқындарының әр түрлі айырмашылығы онша байқалмаса,
онда баға өсу қарқынының ауытқуларын талдау керек.
Осы мақсатпен есептеңіздер:
1. Баға өсуінің орташа қарқынын (%);
2. Құрылымдық орташа: а) мода (%);
б) медиана (%);
3. Тұтыну бағаларының өсу қарқынының орташа сызықтық ауытқуларын (%);
4. Тұтыну бағаларының өсу қарқынының орташа квадраттық ауытқуын (%);
5. Вариациялық коэффициентін (%).
Тұтыну бағаларының өсу қарқыны бойынша тауар топтары бөліністерін
графикалық түрде бейнелеңіздер. Экономикалық тұжырым жасаңыздар.
Әдебиеттер
1. Белгібаева Қ.Қ. Әлеуметтік- экономикалық статистика,
Алматы:Қазақ университеті, 2006 жыл, 177-187 бет.
2. Болатханова З. Әлеуметтік- экономикалық статистика: Оқу
құралы. –Алматы: Қазақ университеті , 2003 жыл.
3. Белгибаева К.К. Сборник задач по социально- экономической
статистике: Учебное пособие с методическими указаниями. Алматы: Экономика,
2002 год.
4. Елемесова А.М. , Белгибаева К.К., Кииков Е.М. ,
Молдакулова Г.М. Социально-экономическая статистика: Учебное пособие, -
Алматы: Экономика, 199 год№
5. Экономическая статистика: Учебник/ Под. Ред. Ю.Н. Иванова. –
М.: Инфра, 1998 год.
Тақырып 7 Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерінің статистикасы
Тәжірибелік сабақ сұрақтары:
1. Экономикалық қызмет нәтижелерінің тиімділік көрсеткіштері
2. Экономикалық қызмет нәтижелерінің тиімділігін факторлық талдау
Әдебиеттер
1. Белгібаева Қ.Қ. Әлеуметтік- экономикалық статистика,
Алматы:Қазақ университеті, 2006 жыл, 204-214 бет.
2. Болатханова З. Әлеуметтік- экономикалық статистика: Оқу
құралы. –Алматы: Қазақ университеті , 2003 жыл.
3. Белгибаева К.К. Сборник задач по социально- экономической
статистике: Учебное пособие с методическими указаниями. Алматы: Экономика,
2002 год.
4. Елемесова А.М. , Белгибаева К.К., Кииков Е.М. ,
Молдакулова Г.М. Социально-экономическая статистика: Учебное пособие, -
Алматы: Экономика, 199 год№
5. Экономическая статистика: Учебник/ Под. Ред. Ю.Н. Иванова. –
М.: Инфра, 1998 год.
1. СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
Өздік жұмыстарды орындауға жалпы нұсқаулар
«Әлеуметтік- экономикалық статистика» пәнінен өздік жұмыстарды
өткізудің әдістемелік нұсқауы студенттердің әлеуметтік- экономикалық
статистика пәнінен оқу барысындағы алған білімдерін дамытуға, тереңдетуге
және нақтылай түсуге көмектеседі.
Әлеуметтік - экономикалық статистика - кәсіпорынның қалыпты шаруашылық
қызметін жүргізу үшін жоғары оқу орындарында оқитын студенттерге
статистикалық есепті дамытуға арналған бірқатар құрылымнан тұрады. Курстың
мақсаты - студенттерге ғылыми пән ретінде статистиканың мазмұны туралы,
оның негізгі түсініктерімен, маңызды статистикалық талдамалық
көрсеткіштерді есептеу әдістері мен әдістемелерін оқыту.Студенттерге
әлеуметтік- экономикалық статистика оқытуда бағдарлама, яғни осы пәнді
оқытуда жұмыс бағдарламасы жасалған. «Әлеуметтік- экономикалық статистика»
пәнінен өздік жұмыстарды жүргізуге арналған әдістемелік нұсқаулар осы
пәннің типтік бағдарламасы негізінде жасалды. Ол студенттерге әлеуметтік-
экономикалық статистика курсының өздік жұмыстарын жүргізуді ұйымдастыруға
көмектеседі. «Әлеуметтік- экономикалық статистика» пәнінен жүргізілетін
тәжірибелік сабақтар бекітілген жоспарға сәйкес, есептер шығару,
студенттердің теориялық білімдерін бекіту мақсатында жүргізіледі.
«Әлеуметтік- экономикалық статистика» пәнінен жүргізілетін өздік
жұмыстар бекітілген жоспарға сәйкес, есептер шығару, студенттердің
теориялық білімдерін бекіту мақсатында жүргізіледі.
«Әлеуметтік- экономикалық статистика» пәнінен өздік жұмыстарды
жүргізуге арналған әдістемелік нұсқаулар пәннің оқу-әдістемелік кешенінің
құрамына кіреді.
4.2 Реферат тақырыптарының тізімі
1. Әлеуметтік- экономикалық статистиканың пәні, міндеттері және әдістері.
2. Әлеуметтік- экономикалық статистикада қолданылатын Ұлттық шоттар
жүйесінің категориялары және сыныпталуы.
3. Халық саны және құрамының статистикасы
4. Жұмысбастылық және жұмыссыздық статистикасы
5. Халық қозғалысының статистикасы
6. Халық санын болжаудың статистикалық әдістері
7. Жұмыс істейтін халықтың қозғалысы және жұмыс күші құнының статистикасы
8. Ұлттық байлықтың құрамы, мәні
9. Негізгі капиталдың бар болуы, күйі және қозғалысының статистикасы
10. Негізгі капиталдың ұдайы өндіріс статистикасы
11. Негізгі капиталды пайдалану статистикасы
12. Айналым капиталының статистикасы
13. Инвестиция статистикасы
14. Шығындар және аралық тұтынудың түсінігі және құрамы
15. Шығындарды факторлық индекстік талдау
16. Ұлттық шоттар жүйесі бойынша экономикалық өндіріс ұғымы
17. Өндіріс нәтижелерінің микро-мезо-экономикалық көрсеткіштері
18. Өндіріс нәтижелерінің макроэкономикалық көрсеткіштері
19. Тауар айналымының статистикасы
20. Ақша айналымының статистикасы
21. Баға туралы түсінік, оның түрлері
22. Өнімді бағалау және қайта бағалаудың статистикалық әдістері
23. Баға және тариф өзгерістерінің статистикалық бақылауын ұйымдастыру
24. Экономикалық қызмет нәтижелерінің тиімділік көрсеткіштері
25. Экономикалық қызмет нәтижелерінің тиімділігін факторлық талдау
26. Ұлттық Шоттарды құрудың негізгі принциптері
27. Ұлттық Шоттардың үлгілері
28. Әлеуметтік статистика пәні және объектілері
29. Үй шаруашылықтарын ішінара бақылаудың ұйымдастырылуы
30. Халықтың тұрмыс деңгейі көрсеткіштерінің жүйесі
[pic]
-----------------------
∑ p1q1
∑ p0q1
p0q1
іp
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz