Файл қосу
Психологиялық бағыт
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢБІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК 042-05.01.20.55 |
| | |/03-2012 |
|ПОӘК Оқытушыға арналған | | |
|пәннің жұмыс оқу |№ 2 басылым орнына №3 | |
|бағдарламасы |-------------------------| |
|«Салыстырмалы психология»|--- | |
ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
«Салыстырмалы психология» ПӘНІ БОЙЫНША
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
(050503 «Психология» мамандықтарына )
ОҚУӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей
2012
Алғысөз
1.ЖАСАЛЫНДЫ
Құрастырушы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің
“ Психология” кафедрасының аға оқытушысы Абдуллина Г.К.
Хаттама № 1 “___28___” ____08______
2012ж
2.ҚАРАЛДЫ
1. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің “Психология”
кафедрасының отырысында
Хаттама №__1____”_28_»____08____ 2012 жыл
Кафедра меңгерушісі: Сатиева Ш.С
2.2.ГЗФ оқу-әдістемелік бюросының отырысында
Хаттама №__1____”_05_»____09____ 2012 жыл
Төрағасы _______Г.Григорьева
3.БЕКІТІЛДІ
3.1.Университеттің оқу-әдістемелік бюросының отырысында мақұлданды және
баспаға ұсынылды
Хаттама №__1____”_13_»____09____ 2012жыл
Оқу ісі жөніндегі проректор__________ Б.Рскелдиев
Мазмұны:
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық және лабораториялық сабақтар
4. Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
5. Студенттің өздік жұмысы
1.Глоссарий
Биогенетикалық заң – баланың құрсақта даму кезеңдерінің және биологиялық
даму кезеңдерінің арасындағы қатынасын сипаттайтын заң. Негізін Ф.Мюллер
мен Э.Геккел ашқан.
Белсенділіктің органикалық жүйесі- жануарлардың мінез-құлық белсенділігінің
әдістері мен формасын белгілейтін түсінік.
Белсенділік- тірі ағзалардың жалпы мінездемесі.
Генезис- қалыптасу, пайда болу тарихы.
Генотип – ағзаның генетикалық конституциясы немесе барлық гендер жиынтығы.
Даму - анатомиялық, физиологиялық, әлеуметтік, рухани аспектілердің бір
қарқынмен сандық және сапалық жағынан өзгеруі.
Жүйелілік принципі- психикалық құбылыстарды талдаудағы методологиялық
негіз.
Морфология- форма, құрылыс дегенді білдіреді.
Онтогенез- балалық шақ кезеңінде индивид психикасының негізгі
құрылымдарының қалыптасу үрдісі.
Постнаталды кезең- босанудан кейінгі кезең.
Психиканың дамуы- психикалық үрдістердің белгілі-бір заңдылықтарға бағынып
өзгеруінің сандық, сапалық және құрылымдық жаңа құрылымдарда бейнеленетін
өзгерістер.
Рекапитуляция теориясы- балалардың психикалық дамуы мен биогенетикалық
заңның әсерін қарастырған С.Холл теориясы. Бұл теория бойынша онтогенез
дегеніміз- филогенездің қысқаша қайталануы екендігін дәлелдейді.
Сана психологиясы- психологиялық білім жүйесі, психика сананың негізгі
критерийі.
Сенсорлы-сезетін, сезімдік, түйсікке байланысты ұғымдар.
Сана- психикалық бейнелеудің жоғарғы деңгейі.
Тәртіп психологиясы(бихевиоризм)- 20ғ. америкада пайда болған ағым.
Тропизмдер –жүйке жүйелері бар жануарлардың кеңістіктегі бағдарлауға
қажетті қозғалыстар
Таксистер - қарапайымдылардың кеңістікті бағдарлаудағы қажетті қозғалыстар
Физиология- ағзаның, оның жасушалары, мүшелері мен функционалды жүйелердің
қызметі жайлы ғылым.
Филогенез- жануарлар тәртібі мен психиканың тарихи дамуының қалыптасу
үрдісі.
Феномен- құбылыс дегенді білдіреді.
Фенотип – сыртқы ортаның әсері барысында онтогенезде дамитын барлық
белгілер жиынтығы.
Этология- жануарлардың мінез-құлқының заңдылықтары мен жалпы биологиялық
негіздері жайлы ғылым.
Эмбрионалдық- құрсақтағы, туғанға дейінгі кезең.
Ювенильді –ойын кезеңі.
Қоян – біздің байқауымызша «қоян» атауы да оның басты кемшілігі –
қорқақтық, үрейілдің қасиетіне байланысты айтылса керек. Жалпы Туба
тілінде: Хоюган – қорқақ, үркек деген мағынаны береді.
Жолбарыс – жыртқыш аң. Оның атауы түсіне, тұлғасына сәйкес сәйкес алған.
Аң терісі жолақ сызықтармен, шапшаң, өзіне сенімді жабайы жануар болып
келеді. Ол қауіпті және жыртқыш аң қатарына жатыды. Сонымен бірге ол ашулы,
қатал, азулы, сан аңның бірі болып табылады.
Мысық – үй жануары. Ойнағанды ұнататын, жыртқыш аң тәріздес болып табылады.
батыл, шапшаң, жылуды сүйетін жануар. Оның дене пішіні жолбарыс тәріздес
болғанымен бойы 4-5 есе кішкентай.
Құлын – жан-жануарлар әдетте өз атауын түсіне, іс-әрекет қозғалысына, бітім-
болмысына байланысты. Мысалы, «көгершін» өз атауын түсіне, ал «көкек» өзіне
тән өнеріне қарай меншіктелгендігін білдік. Дәл сол сияқты жылқы түлігінің
жас төлінің «құлын» болып аталуы да оның бойындағы шапшаңдық, ойнақылық
тәрізді қасиетіне байланысты. Басқа ірі төліне қарағанда жылқы төлі өте
тез, ширақ, шапшаң қозғалады. Ал Якут тілінде «холдон», «пысық», «ойнақы»
деген сөздер орнына қолданады. Тіліміздегі құлынды дүниеге тудырғанда осы
сөз дейміз.
Акула – мұхит пен теңізде кездесетін үлкен жыртқыш балықты тек қазақ тілі
ғана емес, басқа түркі тілдері мен орыс тілдерінде де осылайша айтады.
Осыған қарағанда түркі тілдеріне басқа бір тілдер ауысып келген деген
жорамал айтуға тура келеді. Ондай тіл – парсы тілі болса керек. Бұл тілде:
«акул - абыр», «тоймайтын», «қанағатсыз» деген мағыналарда қолданылады. Шын
мәнісінде, акуланың жыртқыштық қасиеті басқа балық атаулыға қарағанда
анағұрлым басым. Осы қасиетіне байланысты «акула» атына ие болған сияқты.
Бура – түйе малының екі түрі бар: бірі – айыр (екі өркешті), екіншісі
жалғыз өркешті (нар). Айыр өркешті түйенің еркегін – бура, ал нар түйенің
еркегін илек деп атайды. Бура атауы да оның өзіне тән мінез-құлқына
байланысты пайда болған. Монгол тілінің бірі – бурятарда «бураа» сөзі
«құтырған» мағынасын береді. Шынында да, айыр түйе еркегі көктем кезінде
еліреді. Ашуланып ызаланады. Қазақ тілінің өзінде де «бур» түбірлес сөзбен
берілетіндігін батыр жырынан да кездестіреміз: «бауыры қанды, бурсалды,
мұздай темір құрсанды». Сөйтіп, «бура» - егілу, құтырудың ертедегі дыбыстық
тұлғасы.
Үкі – жапалақ тектес құс. Екі шекесінде құлаққа ұқсас қауырсыны тікірейіп
тұрады. Ертеде үкі қауырсынын қыз-жігіттер тақияның, бөріктің төбесіне сән
үшін тағып жүрген. Монгол тілінде «yhэn» сөзі «түк», «қыл» мағынасында
қолданады. Екі шекесінде тікірейіп тұрған қауырсынына орай «yhэn»
кейінірек қазақ тілінде өзгеріске ұшырап «үкі» болып қалыптасқан.
Түйе – кейбір тіл деректеріне қарағанда, малдың бұл түріне тағылған «түйе»
сөзі алғашқы атауы емес екендігі аңғарылған. Парсы тілінде осы тұлғалас
«даббэ» сөзінің 3 түрлі мағынасынан көреміз: 1. салт мінуге арналған үй
жануары. 2. жүк артатын жануар. 3. жануар мұнда «даббэ» сөзі тікелей
«түйе» мағынасында қолданылмайды. Осыларды еске алсақ, өте ерте кезде жалпы
үй жануарларын «даббэ» деп аталғандығы байқалады. Бертін келсек, көбінесе
жүк артатын жануар түрі біреу ғана болған «деббэ» сөзі соған ғана
меншіктелген сияқты. Сөйтіп, қазіргі тіліміздегі «түйе» сөзі алғаш жүк
артатын малдардың жалпы атауы «даббэ» тұлғасының өзгерген түрі болмақ.
2 Дәрістер
№1. Салыстырмалы психология пәні, міндеттері, әдістері
Жоспар
1.Салыстырмалы психология пәні мен ғылыми зерттеу объектісі.
2.Салыстырмалы психологияның пайда болуын онто және филогенезде даму
жолдарын, олардың заңдылықтарын, көріністерін эволюциялық даму тұрғысын
зерттеу.
Салыстырмалы психология тарихында қарастырғанда жануарлар психикасы мен
эволюция психикасын зерттеу. Бұл бөлімде адамдар мен жануарлардың
психикасын салыстырмалық аспектілерін зерттейді.Теориялық жоспарда барлық
адамдар мен жануарлардың салыстыру психикасын және адам пайда болған
мәселелерін зерттейді. Ал эксперименталды зерттеулерде адам мен
жануарлардың психикасырың жақындығы мен айырмашылығын қарастырады. Сонымен
қатар адам мен жануардың психикалық ерекшеліктері байқалынды. 1.Адам
деңгей дамуы мен адамға дейінгі салыстырмалы зерттеу тарихы мен негізгі
бағыттары. 2.Жалпы эволюциялық психика теориясы мен адам санасының пайда
болуы.
2.1.Философия
2.2.Биология
2.3.Психология
3.Психикалық бағыттарды жүргізілген салыстырмалы психологияны зерттеу.
Ч.Дарвин жұмыстарында филогенез психикада жалпы заңды эволюция әрекеті
негізделді.(салыстырмалы жоспарда инстинктивті регуляция анализ даму іс-
әрекет, эмоция және т.б.).Бұл периодтан кейін адам мен жануарлардың
психикасы жалғастырушылық идеясы жалпылай мойындалды,бірақ әліде айтыс-
тартыс болып жатыр, 2 шеткі жақындық бар және оларды осылай сипаттауға
болады.
1.адам мен басқа жануарлар психикаларының арасындағы шектеулердің жоғалуы.
2.адам мен басқа жануарлар психикасының арасындағы алшақтығының тереңдеуі.
Бұл жақындықтардың ішінен біріншіден міндеттерін айырады, яғни
зерттеу алдында қойылатын адам мен жануарлардың психикасырда жалпы
ерекшеліктерін анықтайды және олардың сапалық айырмашылықтарын корсету.
19ғасыр аяғы мен 20ғасыр салыстырмалы психология теория дамуы 3
бағыт көрсетеді. Жалпы психикалық эволюцмя психика теориясы мен адам
санасының пайда болуы, психологиялық зерттеу жүргізеді, психологиялық
құрылым бөлімінің дамуына қатысты теорияны ұсынады.
2.Эволюциялық психика мен адам санасының пайда болу туралы
теория ұсынғанда таңдаған сипаттамалар болады.Зерттеуде бұл мәселеге
байланысты.Толық білімі сияқты психика қарастырды. Жалпы мына зерттеу үшін
психика анализне бүтін жақындық және эволюцияда оның дамуы,психика
функциясын ерекшелену, эволюциялық процес фактор сияқты бүтінде психика
функциясы регуляциясында субъективті объективті өзара әрекет. Бұл
жақындықтарға үнемі психика анықтамасы табылады,яғни ол жалпы қасиетін,
сапалық ерекшеліктерімен анықтайды.
Адам психикасының пайда болуын психика даму заңды процесс ретінде
қарастырады. Адам психика өзі сапалы жаңа филогенетикалық деңгей дамуын
көрсетеді.Келесі бағыттарды көрсетуге болады. Адам санасының пайда болуына
байланысты.
Философия. Ежелгі дәуірде адам мен жануарлардың айырмашылығы жанында
болады. Ең анық көрсеткен Аристотель, жануарлар жаны материалды және де
жануарлар тек сезе алатын ағзаларда болды. Кейін стоиктердің зерттеуі
бойынша туа(инстинктивті) қабілеттер жануарлар мен адам әрекетінде және
өмір барысында әрекеттік формалары реттелінеді.
Биология. Биологияда психиканы эволюциялық процесс фактор ретінде
қарастырылады. Бұл идеяларға пікірлерін ұсынғандардың ішінде Ч.Дарвин өз
пікірін жеткізе алды. Бұл зерттеу адам пайда болуы ұсынады. 19ғ.ғ басында
психика эволюция фактор ретінде қарастырған. А.Н.Северцов, В.А.Вагнер,
кейінірек жалпы биологиялық аспектілерде бұл идеяларды Б.П.Мантаейфель,
С.И.Левушкин және т.б.дамытты.
Психология. Психологияда теориялық жақындықтар психика дамуы адам
санасының пайда болу анализдері көптеген болды. Зерттеулердің көбісі
психика анықтамасына, оның функциясына, құрылымына және даңгейін қарап
зерттейді.
Эволюция психика мен адам санасының пайда болуы және де жалпы
заңдық және механизмдік процестерді өзінді теориялық міндеттер ретірде
А.С.Выготский, Н.Н.Ладыгина-Котс т.б.жұмыстарында көрсетілді.
3.Әрбір теориялық бағыттарда және психологияда анықталған ой
пікірлер болды, яғни адам мен жануар психикасының айырмашылығы туралы
негізгі бағыттар жалпы методикалар, міндеттер, мақсаттарына тәуелді болды.
Биховиоризмге адам мен жануар психикасының айырмашылығы сапасынан
қарағанда санның сапасы туралы көп. Бұл санның сапасының айырмашылығы
(шындық, күш, жылдамдық т.б.) кеңейеді және қиындатады. Субъект ортамен
байланысын,адам психика айырмашылығын сипаттайды. Салыстырмалы зерттеуде
бөлек психикалық процесстер мен механизмдер оның реттеулерге және т.б үлкен
орын алады. Психоанализда биологиялық тамырына қатыстылығы әдеп- мен
қабілеті. Классикалық жұмыстарда Фрейд инстикт түсінігін антикалық
философияға өте жақын. Жалпы адам мен жануарлар үшін тума қызығушылық
қанағаттанушылыққа қанағаттану болып табылады. Гештальт психологияда 20ғ.
басында адам мен жануарлар қабылдау мен саналы тапсырманы орындауын
салыстырып зерттеген. Бұл зерттеулер салыстырмалы психологиялық бағытқа
антогенез адам интелект дамуы мен жануарлар интелект зерттеу қарастырды.
В.Келердің экспериментті шимпанземен, тауықтармен, иттермен және балалармен
вербалды даму деңгейіне дейін оған негігі теориялық қалыптастыруын
көмектесті.
Зоопсихилогияда салыстырмалы зерттеу басты орын алады. Классикалық
американдық зоопсихологиялық мектепті адам мен жоғарғы және төменгі
деңгейдегі жануарлардың айырмашылық зерттейді. Қазіргі уақытта басқа
елдерде психология бағыты жоғарғы психикалық қабілетті жануарлардың және
адам психикасын салыстырып зерттеу жүргізілді. Психологиялық құрылым дамуы
теориялық ұсыныстарға байланысты. Салыстырмалы психологияда көбінесе
психика механизмдері мен функциялары зерттелінді. Эксперименталды зерттеуді
теориялық концепция анықтамасымен бірге келесі бағыттарды қарастыруға
болады.
*эволюция дамуында психикалық процесстерді әртүрлі деңгейде
салыстырмалы зерттеу.
*антогенезді адам мен жоғарғы жануарлар салыстырмаларын зерттеу.
*әртүрлі эволюциялық деңгейде антропогенетикалық белгілер әсіресе
психиканы салыстырмаларын зерттеу(жануарлар психикасы мен адам психикасы)
*полеопсихология (антропогенезде психика дамуын зерттеу)
Салыстырмалы жан-жануарлардың әрекетін, адамның адам болғанға
дейінгі эволюциялық психологиялық дамуын зерттейді.
Салыстырмалы жалпы психологияның бір бөлімі. Зоопсихология-ға дейінгі
қызығушылықтың өсуі әсіресе соңғы кезінде жан-жануарлар-ға экспериментік
тәжірибенде мен зерттеу жұмыстары мен творчестволық ойлаудың дамуына
байланысты. Зерттеушілер жан-жануарлардың тәртібін зерттеумен қоса
зоологиялық таксондарды амеба мен шемпонзені жатқызды.
Салыстырмалы психологияның міндеті адамның санасын қалыптасуын түсіну
үші сол сананың қайдан бастаудан белгілеу. Оны білу үшін жануар-лардың әр
кезіндегі психикасының қалыптасуын оқу керек, оның эволюциясын тегін т.б.
білу керек.
Салыстырмалы адам психикасына қалыптасуын дамуына негіз болды.
Психикалық процестің эволюциялық дамуын ғылыми түрде айтылып көрсетіледі.
Жетілу кезеңдері бір клеткалы жабайын организм көп жасушыға дейін олардың
ерекшелітері қарастырылады.Нерв жануар адам жүйесінде орналасу
ерекшеліктері қызметі. Жануарлар психикасының дамуы онтегенздеген.
Салыстырмалы пәні әр түрлі топқа жағатын жан-жануарлардың
нейробиологиялық механизімі, специофизикалық ерекшеліктері олардың
белсенділігі қарастырылады. Соның ішінде психикалық эво-люцияның даму
заңдылықтары, әртұрлі биологиялық түрлердің психикалық ықтималдың
спектірлерді салыстыру.
Этология пәні жан-жануарлар ерекетің координацияланған сыртқы
белсенділігі зерттелінді. Іс-әрекеттер аяқталған болды. Этологияның
зерттеулері тәртіптің қалыптас қан формаларын олар психикаға сүйінбейді.
Салыстырмалы зерттеу әдістері.
1. Малдың тіршілігін мінез-құлқын бақылау табиғат пен қарым-қатынас.
2. Бақылау әдісі арқылы малдың әрекетін білу ортаға бейімдең түрі.
3.Тәжірибелік эксперимент жасау, жай құрылдан кибернетикалық.
4. Қосалқы әдістер (әңгіме т.б.)
5. Практикалық проблемаларды зерттеу.
1. Адам кез-келген қоғамда жан-жануарлар кезденді.
2. Homo sapiens деген мен қарым-қатынас жасаймыз, яғни поза ( ишира,
инт) ым-шара. Hоmо taber (іс әрекет үстімдегі адам) Ноmo ludens (
ойнайтын адам) Ноmo loguens ( сөйлейтін адам)
Салыстырмалы психологияның даму тарихы:
Эпикур, Лукреций жан-жандар «жанның бастауы» бар деді. Жанның бастауы
материалитсік деді.
Сократ жан-жануарлар мен адамның универсалды «ақыл парасат» бар. Жан
тән мен қосылып сезімдікке әсер етеді де өздерінің қимыл әрекеттерінде
еліктеумен құмырлыққа бағыттанған.
Платон жан-жануарлар тәртібімен қымил қозғалысы еліктеумен
анықталады. Бұл инстингке анықтамаған алғаш қадам.
Аристотель өлмейтің «ақыл парасат» жаны дегенді енгізді. Ерекше
құдай тәріздсе жанға енеді. Аристотель жан-жануарларды бақылау арқылы
қорытынды жасайды. Мысалы: құмырсқалардың белсенділігі сыртқы факторларға
байланыстылығын анықтайды. Жан-жануарлар дыбыстың байланысын әсіресе көбею
кезеңі. Аристотель тұңғыш рет жан-жануарлар тәртібін де мінез-құлқы туралы
нұсқаулар кезделді. Мысалы: жаңа туған баланы анадан айыруы олардың өнең
айтуы бөлек. Содан шыққан қорытынды өнең айтуға деген қабілеттілік табиғат
сиы емес пе. Бұл жаңағы түрін индивидуадық үйретумен еске сақтаумен
байланысты.
Стоиктар мектебі ең алғаш рет инстингтуралы түсінікті қарас-тырды .
«Хризипп» инстингті мақсат түрде туа біткен жан-жануарлар қимыл
қозғалысына зиянды және қалыпты әс-әрекеттерден аулақтыратын тәртіпті
айтады. Осыған байланысты хризипп былай дейді: «Егерде үйректің
балапандарың тауқ басып шықса, оларды су тартып кетеді. себебі: одан тамақ
алады. Аралардың сотылардың салуы инстингті тәртіпке жатады». Хризипп
бойынша жан-жануарлар осындай іс-әрекеттерді жасайды ондаақыл парасат
болады. Ол өзінің іс-әрекеттерін түсінбей жасайды таза біткен білімнің
арқасында.
Сенека кіші жан-жануарлар туа біткен білім зиянды. Мысалы: жыртқыш
аңдар. Сенека жан-жануарларды ақыл парасат ойлау қабілеті бар дегенге қарсы
шығады.
ХVІІІ ғ. жан-жақты дамуына көзқарас.
Ж.О.Ламеттри жан-жануарлар инстингісі қимыл-қозғалыстарды өзінің
тәжірибесінде ойлауына байлыныссыз қолданды.
№2. Салыстырмалы психологияның даму тарихы.
Жоспар:
1. Жануарлар психикасы мен адам психикасының пайда болуы жөніндегі
біілімдердің даму тарихы
2. Психика эволюциясының теориялық негіздерін қалау.
Жануарлар психикасы мен адам психикасының пайда болуы жөніндегі
біілімдердің даму тарихы барлық психологиялық ғылыммен тығыз байланысты,
өйткені салыстырмалы психология іргелі психологиялық мәселелерді шешеді:
психиканың анықтамасын, оның туындауы және эволюциядағы дамуын, адамның
сана-сезімінің пайда болуын. Әлем туралы басқа да білімдер сияқты
жануарлар психикасы жөніндегі білімдер екі негізгі көзден тарайды: ол
тұрмыс тәжірибесі (ғылыми емес білімдер) және арнайы ұйымдастырылған ғылыми
зерттеулер. Білімдердің екі түрінің де өз ерекшеліктері бар, олар бір-бірін
толықтырып, әртүрлі кезеңде әртүрлі қатынас пен байланыста болуы мүмкін.
Бір жағынан, адамның шаруашылық өмірінде әлемнің қасиеттері туралы әртүрлі
сұрақтар туындап, ғылыми білімдердің дамуын ынталандырады. Екінші жағынан,
адамның тұрмыстық сана-сезімі ескішіл және шектеулі болады, кейбір
жағдайларда ғылыми жаңалықтарды бірден қабылдауға дайын болмауы мүмкін.
Қазіргі заманда білімтанудың екі жолының да дамуы байқалады: ғылым
тарапынан адамзаттың практикалық тәжірибесіне сыйластық көрсетіліп дұрыс
көңіл аударылуда, ал жалпы білім деңгейінің жоғарлауы және адам
тәжірибесінің кез келген саласында арнайы білім болуының қажеттілігі ғылыми
білімдерге ынталандырады.
Тұрмыстық (ғылыми емес) білімдер адамның шаруашылық тәжірибесі және
табиғатта жануарлар тәртібін қадағалау негізінде пайда болды. Бұл
білімдердің өте көне тарихы бар. Көне заманда, Homo Sapiens sapiens
(150 000 жыл бұрын туындаған саналы адамның тұрпаты) адам жануарлар
психикасын зерттей бастады және де сол жануарлармен бірге әрекетті жасау
үшін екі негізгі мақсатты (аңшылық, мал шаруашылық) қадағалады. Бірінші
мақсат суреттер мен салттық аң аулау рәсімдерінен алынған тәжірибе арқылы
жүзеге асырылды. Мұндай аң аулау рәсімдерінің элементтері
неандерталдықтарда (қазіргі заман алдындағы Homo Sapiens тұрпаты)
кездеседі. Кейін аңшылыққа дайындалған кезде аңшылар өздерін жануарларға
ұқсас суреттеп, олардың қимылдарын келтірген. Мұндай іс-әрекеттер адамға
жануарлар өмірі мен тәртібін түсінуге мүмкіндік береді. Екінші мақсат (өз
психикасын тану) алғашқыда тотемдік ұғымдарда ұсынылған. Адам өзін тотеммен
салыстырып, сыртқы келбетін, қимылдарын, дауысын сол жануарға келтіріп,
сондай ой-ақыл, ерлік т.б. қасиеттеріне үйренген. Мұндай тәсілдер осы
күнге дейін шығыс практикасында адам жаны мен тәнімен жұмыс жасауында
кездеседі.
Ғылыми білімдер бас кезінде жалпы философиялық ғылымдармен бірге
қаралып, кейін бөлек ғылым болып ресімделді. Салыстырмалы психология ХІХ
ғасырдың ортасында ғана бөлек ғылымға айналды. Жануарлар психологиясы мен
адам психологиясы екі бағытта жүргізілді: философия (адам психикасының
пайда болуы, психика анықтамасын белгілеу) және жаратылыстану (эволюциялық
дамудың қозғаушы күштері, адам мен жануарлар тәртібін реттеу,
антропогенез). Бүгінгі таңда салыстырмалы психология екі бағыттың синтезі
ретінде қаралып, жалпы және жеке мәселелер қойылып, әртүрлі теориялық
тәсілдер мен эксперименттік зерттеу әдістері қолдануда.
ІІ. ХVII – ХІХ ғасырларда философияда
адам және жануарлар психикасы жөнінде түсініктің дамуы.
Бұл кезеңде психология әлі де философия құрамында дамып, жаратылыстану
Орта ғасырлар қараңғы заманынан кейін жаңа ғана ояна бастады. Философтар
алдына ең басты адамның сана-сезімі мен адам тұрмысы проблемалары тұрды;
психиканың пайда болуы мен дамуын олар осы позициядан қарады. Философтар
адам психикасын әлем құрылысының жалпы жүйесінде зерттеді, психикалық
құбылыстардың туындауын материяның жалпы заңдылықтары негізінде зерттеді.
Психика эволюциясын талдау мақсатында ең маңызды ұғымдар Р.Декарт (Франция,
17 ғ.), Б.Спиноза (Голландия, 17ғ.) және Г.В.Ф. Гегельдің (Германия, 18-
19ғ.ғ.) еңбектерінде берілген.
Р.Декарт адамның жаны мен тәнін екі бөлек санаған. Адам тәні тек рефлекс
арқылы қимылдап, организм сыртқы әсерге осылай жауап береді деп санаған.
Жануарлар тәртібі осымен түсіндіріледі. Ал адамның тәнінен басқа жан
дүниесі бар. Р.Декарт жануарларды тірі машина ретінде түсінген. Декарт
идеялары психология ғылымының адамның сана-сезімі мен тәртібін зерттейтін
бөлімдерге бөлінуіне бастама берді.
Адамның жаны мен тәнінің бірлігі жөніндегі тезисті Б.Спиноза ұсынды.
Спиноза ұсынған ойлаудың ұғымы психиканың қазіргі ұғымымен түйіседі: жанды
тән ойланатын тән болып табылады, адамның сана-сезімі тәннің іс-қимылдарын
бағыттап отырады. Адамның ойлауға қабілеті түрлі үш тұрпатта дамиды:
сезімталдық, интеллект және интуиция. Спинозаның философиясы мен
психологиясы адам психикасы білімдері дамуына және сонымен қатар бірдей
заңдылықтарға бағынатын психика механизмдері жөніндегі білімдердің дамуына
зор әсерін тигізді.
Психиканың туындауы мен эволюциясы жөніндегі аса маңызды философиялық
ұғымдар Г.В.Ф.Гегельдің еңбектерінде көрсетілген. ХХ ғасырдың ортасында
марксистік-лениндік философия Гегель ілімінің дамуына кедергі келтіріп,
Гегель философиясы Ресейде қабылданбады. «Қызмет» ұғымын негізгі орталық
ұғым ретінде пайдаланып, Гегель психика дамуының философиялық және
онтогенетикалық заңдылықтарының бірлігін көрсетті.
ІІІ. ХVІІІ-ХІХ ғасырларда жаратылыстану
ғылымындағы жануарлар және адам психикасы туралы түсінік.
ХVІІІ-ХІХ ғасырларда жаратылыстануда эволюциялық идеялардың дамуы
жануарлардың психикалық ерекшеліктері талдауында негізделді. Француз және
ағылшын ғалымдары орталық ұғым ретінде жануарлардың бейімделу тәртібінің
пайда болуын қарастырды. ХVІІІ ғ. Ж.Ламетри әртүрлі жануарларды зерттеп,
олардың инстинктті іс-әрекеттерінің биологиялық бейімделуі жөнінде және
жабайы жануардан адамға дейін күрделі дамуы жөнінде пікірін білдірген.
Э.Кондильяк инстинкт пен машықтарды салыстырап, инстинкттер уақыт өткен
сайын дағдыға айналуын көрсетті. Ш.Леруа қарама-қарсы көзқарасын білдірді:
қайталанатын қимылдар нәтижесінде туындаған инстинкттен адамның ойлау
қабілеті аса түседі. Леруа адамның машықтары тұқым қуалау нәтижесінде
дағдыланады деген пікірді білдірді.
Ең көп таласпікірлер жануарлардың ойшыл қабілеттері мәселесі бойынша
қаралды. Ж.Бюффон жануарларда ойлау қабілеті жоқ, ойлау қабілеті тек қана
адамда болуы мүмкін деп санаған. Бюффон еңбектерінде жануарлар психикасын
объективті зерттеу негіздері салынған.
18 ғ. аяғы - 19 ғ. басында жануарлардың ойшыл тәртібі мәселесі бойынша
эксперимент зерттеулері өткізілді. Бұл мәселе бойынша ғалымдар Ф.Кювье,
Ж.Б.Ламарк, Мәскеу университетінің профессоры К.Рулье еңбектенді. К.Рулье
инстинкттерді сыртқы орта әсерінен пайда болатын бейімделген реакциясы деп
санаған. Инстинкттер жануарлардың алған тәжірибесі нәтижесінде өзгеруі
мүмкін және бұл құбылыстар кейінгі тұқымға тапсырылады.
Салыстырмалы психологияның дамуына Ч.Дарвиннің еңбектері көп үлес
қосты. Ғалым салыстырмалы-психологиялық зерттеулердің ғылыми нұсқасын
«Адамдар мен жануарлардың сезімдері жөнінде», «Инстинкт» және тағы басқа
еңбектерінде ұсынды. Бұл еңбектер осы күнге дейін пайдалануда. Дарвин
ілімінде инстинкттер мен ойлау қабілеттері адамдарда да , жануарларда да
бар, бірақ адамда олар жоғары деңгейде болады – бұл адамның жануарлармен
салыстырғанда айрықша қасиеті.
ХІХ ғасырдың ортасынан бастап психология бөлек ғылым ретінде ресімделіп,
ең басынан жануарлар психикасы жөніндегі және салыстырмалы-психологиялық
зерттеулерге айрықша орын бөлініп, психологиялық ғылымның іргелі бағыттары
негізінде қаралатын болды.
IV. ХІХ-ХХ ғ. басында салыстырмалы психологияның қалыптасуы.
ХІХ ғ. аяғы-ХХ ғ. басында жануарлар психикасымен және салыстырмалы
психологиямен айналысатын психология ғылымының негізгі бағыттары қалыптасты
– эксперименттік психология, бихевиоризм, зоопсихология, салыстырмалы
психология. Сонымен қатар салыстырмалы-психологиялық зерттеулер үлгілі
психологиялық бағыттардың шеңберінде (гештальпсихология, психоанализ,
психофизиология) және басқа ұйқас ғылымдардың жүйесінде (жоғары жүйке
қызметінің физиологиясы, зоология, антропология) өткізілді.
ХХ ғ. аяғында психологияда аса назар теориялық түсініктерге аударылды,
адам мен жануарлар психикасы жөніндегі өз әдістемелерінде негізделген басты
ғылыми бағыттар қалыптасты.
Психиканың негізі мен эволюциясы жөнінде жалпы теориялық түсініктер
Г.Спенсер (Англия ХІХ-ХХ ғ. басы) еңбектерінде берілген. Спенсер психиканы
эволюцияның жалпы құбылыстары мен заңдылықтары қатарында зерттеген,
органикалық емес, органикалық табиғат пен психика дамуының заңдары бірлігін
негіздеді. Оның зерттеулерінде бұрыңғы және сол заманның философтары мен
жаратылыстанушылардың диалектикалық идеялары талдап қорытылды. Психика
эволюциясын ол дара нысаннан күрделі нысанға жақындау қырынан зерттеді.
Дара сезімдерді Спенсер психика бірлігі деп санаған.
Адам психикасы жануарлар психикасынан сапалы түрде ерекшеленеді, адам
психикасы ойлау қабілеті және жігермен сипатталады. Психиканың негізгі
мақсаты – ішкі қатынастардың сыртқы ортаға бейімделуі. Гегель
концепциясында негізделген сезімталдықтың пайда болу идеясы орыс физиологы
мен психологы И.М.Сеченовтың зерттеулерінде сүйеніш тауып, ал кейін
А.Н.Леонтьевтің ілімінде психика эволюциясының негізгі концепциясы болып
табылды.
ХІХ ғ. аяғында жануарлар психикасы мәселелерімен У.Джеймс және У.Мак-
Дугалл сияқты белгілі психологтар айналысты. Олардың еңбектерінде
жануарлардың мінез-құлқы, жүріс-тұрысы жөнінде салыстырмалы деректер бар,
инстинкт, импринтинг мәселелері қаралды. Бұл зерттеулер жануарлар
психикасының эксперименттік зерттеулерінің дербес бағытқа бөлінуінің басын
бастады.
Бас кезінде жануарлар психикасының эксперименттік зерттеуі Англияда
(Э.Л.Торидайк) және Америкада өткізілді (Р.М.Йеркс, Дж.Б.Уотсон,
К.С.Лешли). Бұл елдерде мысықтар, иттер, приматтар, сабауқұйрықтар, құстар,
балықтар, құрт-құмырсқалар, тіпті дара клеткалы организмдерге салыстырмалы-
психологиялық зерттеулер өткізілді. Зерттеулерде нақтылы эксперименттік
әдістер ұсынылды: проблемалы клетка, лабиринт, адам тәрізді маймылдардың
еңбек құралдарымен пайдалану әдістері қолданды.
ХХ ғ. басында бұл жалпы бағыт екіге бөлінді: біреуі үйрету (дағдыландыру)
процесін объективті зерттеуімен айналысып, кейін бихевиоризмге айналды
(Дж.Б.Уотсон, 1913), ал екіншісі салыстырмалы-психологиялық бағыт ретінде
дамыды (Р.М.Йеркс, В.Келер, У.Гамильтон, Г.Харлау).
Э.Торндайктың үйрету теориясын және жануарлар мінез-құлқын объективті
зерттеу жөніндегі Дж.Б.Уотсонның прнциптерін негізге алып, бихевиористтер
«ынта-реакция» формуласын пайдаланып, жануарлардың ішкі субъективті әлемін
зерттеудің пайдалы еместігін көрсетті. Бұл бағыттың одан арғы дамуы
бастапқы парадигманы қайта қарау қажеттілігін тудырды.
Нақтылы салыстырмалы психология зерттеулері Америкада белсенді
өткізіліп психика дамуына зор үлесін қосты. Р.М.Йеркстің жоғары саналы
маймылдармен өткізген эксперименттері және ол ұйымдастырған бірінші
приматологиялық орталық бұл жануарлар интеллектін, олардың онтогенездегі
дамуын, әлеуметтік мінез-құлқы мен жүріс-тұрысын зерттеуге көп мүмкіндіктер
берді.
Йеркс ғылымда алғашқы рет горилла, шимпанзе және орангутанның «ақыл
қабілеттерін» 20-дан астам көрсеткіштері негізінде салыстырмалы
зерттеулерін өткізді. Нью-Йорк қаласының психологтары тобы өткізген
жануарлар психикасының жеке даму заңдылықтарының зерттеулері қазіргі
психологияда «даму психологиясы» деп аталатын жүйелі бағыттың қалыптасуына
бастама берді.
V. ХХ ғ. шет елдерде салыстырмалы психологияның дамуы.
Психологиялық бағыт.
Жануарлардың мінез-құлқын зерттеу жұмыстарын жалғастырып, бихевиоризм
және оның жаңа бағыттары жануарлардың үйрену дағдыларымен бірге ой
қабілеттерін де зерттеді. Жануарлардың көптеген түрлері зерттелді:
омыртқасыз жануарлар, сүтқоректілер, құстар, приматтар. Бұл зерттеулердің
толық суреттемелері Р.Хайнд, Р.Шовен, Д.Дьюсбери, О.Меннинг, Д.Мак –
Фарленд еңбектерінде берілген.
Салыстырмалы-психологиялық зерттеулер Р.М.Йеркс бастаған дәстүрлерді
жалғастырып, антропоидтердің жоғары психикалық қабілеттерін зерттеуіне
бағытталады. ХХ ғ. бойы бұл зерттеулер маймылды адамға «тарту» жолымен
жүргізілді. В.Келер «шимпанзе адам дерлік» деп айтса, ал Н.Н.Ладыгина-Котс
«Шимпанзе адам дерлік емес, ол мүлдем адам емес» деп сендірген.
Шетелдік психологтар жоғары маймылдардың күрделі психикалық қабілеттерін
анықтауын мақсат етті.
Сондықтан олар бірінші кезекте маймылдардың антропогенетикалық маңызды
қабілеттерін зерттеді: ақыл-ой қабілетін (В.Келер, Д.Румбо, Д.Гиллан),
еңбек құралдарын жасап қолдану қабілетін (В.Келер, К.Паркер, Ю.Летмат),
жасанды белгі құралдарын меңгеру (К.Хейс, Л.Келлог, В.Келлог, Д.Премак,
Д.Румбо, Е,Сэведж-Румбо, Ф.Патерсон, Р.Гарднер), сана-сезім белгілерін
(Д.Гриффин, Г.Галлуп) зерттеді.
Биологиялық бағыт.
Жануарлар мінез-құлқын түсіндіретін көптеген деректер мен идеялар жоғары
жүйке қызметі физиологиясын зерттеуінде, этология және антропологияда
берілді. Жоғары жүйке қызметі физиологиясында дәстүрлі салыстырмалы
әдістері және адам физиологиясын жануарларға келістіру әдістері қолданды.
Бұл саладағы зертеулер И.М.Сеченов, И.П.Павлов, П.К.Анохин, Е.И.Соколовтың
зерттеулеріне сәйкес келеді.
ХХ ғ. басында туындаған этология ғылымы (К.Лоренц, Н.Тинберген) жануарлар
мінез-құлқын зерттеуіндегі ең басты ғылымға айналды.
ХХ ғ. салыстырмалы психологияның дамуында ерекше орынды антропология
алды. ХХ ғ. антропологияда көптеген революциялық жаңалықтар ашылды, еңбек
ету және еңбек құралдарымен пайдалану, сөйлеу, өнер, есеп жүргізу,
әлеуметтік және отбасылық қатынастардың пайда болу концепциялары ұсынылды.
Палеонтологиялық зерттеулер (Л.Лики, Д.Джохансон, И.Иди, К.Лавджой,
Р.Фоули), табиғатта жүргізілген бақылаулар (Дж.Шаллер, Дж.Ван Лавикк-
Гудолл, Д.Фосси, Дж.Маккинон),
жасанды жағдайдағы жануарлардың өмірі (Х.Хедигер, Дж.Эрвин, Б.Харрисон,
Т.Майпл, В.Липперт), Африка мен Оңтүстік-Шығыс Азияда өткізілген зерттеулер
(Б.Галдикас) көптеген қызықты деректер беріп, психологтар арасында біздің
ең жақын эволюциялық туыстарымыздың психикалық қабілеттері жөніндегі
түсініктерге басқаша қарауға мүмкіндік берді.
VI. ХХ ғасырда Ресейде салыстырмалы психологияның дамуы.
Психологиялық бағыт.
Жануарлар психикасын және адамның сана-сезімінің пайда болу мәселесі
бойынша зерттеулер ресейлік ғылымда жалпы психологияның әдістемесі
шеңберінде өткізілді. Бұл бағытта еңбек еткен зоопсихологтар (В.А.Вагнер,
А.Н.Северцов, Н.Н.Ладыгина-Котс) және «адамшыл» психологтардың
(Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев) зерттеулері нәтижесінде салыстырмалы
психология дербес ілімге айналып, психологтарды оқыту мемлекеттік
стандартына енгізілді. Жалпы ХХ ғ. Ресейде салыстырмалы психологияның
дамуында төмендегі бағыттарды айрықша атап кетуге болады: психика
эволюциясының теориялық негіздерін қалау; Мәскеу, Ленинград және Грузия
психологиялық мектептерінің салыстырмалы-психологиялық зерттеулері,
зоопсихологиялық бағыт.
Психика эволюциясының теориялық негіздерін қалау.
ХХ ғ. басында белгілі орыс зоологы В.А.Вагнер жазған бірқатар
әдістемелік еңбектерінде жануарлар психологиясы бойынша ілімдердің талдауы
жасалып, салыстырмалы-психологиялық зерттеу әдісінің негіздері берілді.
Ленинград университетінің салыстырмалы психология және зоопсихология
профессоры В.А.Вагнер ресейлік салыстырмалы психологияның әдістемелік
негіздерін қалаушысы болып саналады. Ғалым жануарлардың мінез-құлқын, жүріс-
тұрысын, инстинкттерін зерттеп, олардың ақыл қабілеттеріне толық талдау
жүргізген.
Осы кезеңде Мәскеу университетінде еңбек еткен белгілі эволюционист
А.Н.Северцов психика эволюциясының өзекті мәселелерімен айналысады.
«Эволюция және психика» атты еңбегінде А.Н.Северцов психика маңызын
эволюция факторы ретінде негіздеді және жануарлардың қоршаған айнала
құбылыстарына бейімделуінің екі түрін анықтады:
1) жануарлар құрылыстарының баяу өзгерістері
2) қоршаған айналаның құбылыстарына жедел бейімделуі
Жануарлардың мінез-құлқы мен жүріс-тұрыстарының мұндай өзгерістері
психикамен ретке келтіріліп отырады.
Психика эволюциясы және адам санасының пайда болу теориялық
мәселелерінің қалауына Л.С.Выготский зор үлесін қосты. «В.Келердің кітабына
алғашқы сөз», «Адам тәрізді маймылдар интеллектін зерттеу» атты
еңбектерінде Л.С.Выготский жоғары саналы маймылдардың, дара адам және жас
баланың интеллекті жөніндегі деректерді талдады.
Бұл еңбектерінде Л.С.Выготский салыстырмалы-психологиялық әдісті
«маймылдың мәдениетті адамға дейінгі» жолын түсіндіру үшін пайдаланады.
Ресейлік салыстырмалы психология ғылымының қалыптасуы ХХ ғ. көрнекті
ғалымы Н.Н.Ладыгина-Котс есімімен байланысты. Н.Н.Ладыгина –Котс психика
эволюциясының теориялық негіздерін қалап, инстинкттердің бір-біріне
бейімделу жөнінде және үйрену мен ойлау қабілеттерінің эволюциясы жөнінде
түсініктердің негіздерін қалады. Ғалым жануарлардың ойлау қабілеті
деңгейлерін ұсынды: көрнекі-ұтымды, көрнекі-көркемді ойлау және сөйлеу
арқылы ойлау. Н.Н.Ладыгина-Котс дүние жүзінде алғашқы болып шимпанзе баласы
мен адам баласына жүйелі түрде салыстырмалы зерттеулерді өткізді.
Психика эволюциясы теориясының әрі қарай дамуын А.Н.Леонтьев жүзеге
асырды. Л.С.Выготскийдің шәкірті, ол А.В.Запорожец, А.Р.Луриямен бірге
психиканың пайда болуы және дамуы мәселесімен айналысты. А.Н.Леонтьев
теория жүзінде және эксперимент нәтижесінде психика эволюциясының дамуы
концепциясын негіздеді, психиканың даму кезеңдерін ұсынды (негізгі
еңбектері: «Психика дамуының очеркі» 1947ж., «Психика дамуының өзекті
мәселелері» 1972ж., «Психика эволюциясы» 1999ж). А.Н.Леонтьевтің шәкірттері
К.Э.Фабри, С.Л.Новоселов, Н.Н.Мешкова, Г.Г.Филиппова психика эволюциясы
жөніндегі теориялық түсініктерді ғылыми зерттеулер негізінде қалыптастыру
жұмыстарын жалғастырды.
Салыстырмалы-психологиялық бағыт.
Мәскеу мектебі.
Мәскеу психологиялық мектептің өкілдері Н.Н.Ладыгина-Котс бастап кеткен
дәстүрлерін жалғастырып, көбінесе адам мен маймыл психикасын салыстырмалы
түрде зерттеді. Л.И.Анцыферова Павлов мектебі дәстүрінде жануарлар
интеллектін адамның ойлау қызметімен салыстырды. А.Я.Маркова, В.С.Мухинаның
еңбектерінде приматтардың мінез-құлқы байқалып, олардың сурет салу қабілеті
балалар қабілеттерімен салыстырылды. С.Л.Новоселова приматтар мен
балалардың ойлау қабілеті мен ойнау қабілетін салыстырды. Г.Г.Филиппова
орангутандардың ақыл қабілеттерін зерттеді және философия мен онтогенездегі
психика дамуының салыстырмалы зерттеулерін өткізді. Бүгінгі таңда көп
себептерге байланысты жалпы зерттеулер көлемі жеткіліксіз болса бұл
саладағы жұмыстар жалғастырылуда.
№3 . Инстинктивті тәртіп пен үйренуді қазіргі заман тұрғысында түсіндіру
жолдары
Жоспар
1.Эволюциялық даму теориясына дейінгі жануарлардың мінез-құлқы жайындағы
көзқарастар: Ж.О.Ламетрий, Э.Б.Кондильяк, Т.Ж.Леруа /18ғасыр/
2.Инстинкті мінез-құлықтың ішкі және сыртқы детерминанттары.
3.Инстинкті мінез-құлықтыңқұрылысы.
4.Инстинкті мінез-құлықтың психикалық ерекшеліктері
Психика сыртқы ортаның біздің жүйкеге әсер етуінің идеалдық бейнесі.
Тітіркену барлық тірі организмге тәж. Объективтік заттың организмге бейнелу
үшін ол заттың қасиеті болу керек. Организмге бейнелену организм қажетіне
байланысты . Психиканың дамуының негізгі сатысы сезгіштік «семеорлық». Оның
кезеңдері төменгінің төменгісі ең жоғарғысы. Тітіркену бейтарап .
тітіркендіргім барлық организмде бірдей олар пайдалы және пайдасыз болады.
Жоғарғы сатылы айырықша орналасқан қимылға тән яғни биотикалық организм.
Тітіркену сыртқы ортаға жауап береді.
Белокты молекулалық күрделі қосындысы коацеватор . Белоктың ерекшелік
қасиеті сыртқы әсерге жауап қайтарады. Бұл жауап физикалық механикалық
болуы мүмкін. Белоктардың күрделі организмдердің өзіне керектеріне жауап
қайтару, керек еместеріне бейтарап болу яғни бұл тітіркену. Тітіркену
неорганикалық материяның жабайы қасиеті. Неорганикалық тану органикаға
ауысады. Яғни қасиеті күрделінеді. Бұнда ассимиляция мен дессимиляция
жауап қайтарады. Яғни керек емеске жауап қайтару кезінде белоктың қасиеті
өзгереді. Сезгіштік органикалық материяда болады. Сенгіштік тітіркену және
сезімге белгіленгкн. Бұл жоғарғы сатылы қасиет. Бұл психикаға байланысты.
Сенгіштікте белсенділік болады тітіркенудісыртқы орта өзіне бейімдейді.
Мысалы: өсімдіктің күнге қарауы, ылғанды жерге тамырын жіберуі т.б. тек
ғана тітіркену арқылы жүреді.
Биотикалық «тіршілік» ортаға бейімделу тітіркену организмді ерекеттік
жағдайға итермелеу ол сыртқы ортаға байланысты. Тітіркену барлық
органикалық организмде бірдей емес. Өйткені олардың құрылысы әртүрлі.
Тітіркенудің түрлері көп.
Психикалық даму процесі екі түрге бөлінеді.
1.Тітіркену: температуралық, жарықтық, темпералық
«термомотропизмдер», химиялық «химотропизм», сәуле он «гелиомотропизм»
химиялық, механикалық, физикалық, биологиялық.
Тітіркену арнаулы объектілерге жауап қайтарудан турады. Жауап қайтару
сыртқы ортадағы заттың қасиетіне байланысты.
Тітіркену органикалық ең жабайы организмге (амеба, инфузория
туфелькасы т.б.) тән.
Homo sapiens туралы ғылымдар.
Антропология адамды ерекше биологиялық түр ретінде қарастыратын арнайы
ғылым. Адамды зерттеуге байланысты барлық ғалымдар кешенін тек қана
антропологиямен байланыстырған өткен ғасырға қарағанда қазіргі антропология
ғылымы антропогенез мәселелердін және адамның уақыт пен кеңістіктегі типін
зерттеуде өз пәнінің шеңберін біршама шектеді. Я.Я. Рогинский мен М.Г.
Левин кеңестік ғылымда биология облысы сияқты, тарих пен антропология
саласы болып табылатын этнография мен археологияның қатаң бөлінуі
қалыптасқанына назар аударады.
Антропология адам мен ол тұқымдастың тууын және эволюциясын, физикалық
ұйымдасуын зерттейтін жаратылыстану ғылымдарының саласы. Антропология
міндеті – адамның түпкі атасы бағынған әлеуметтік заңдылықтар мен
биологиялық заңдылықтардан ауысу процесін бақылау.
Я.Я. Рогинский мен М.Г. Левин мұндай қатаң шектеу басқа шетелдерде
(Англия, Френция, АҚШ т.б.) қалыптаспағанын айтады. Көптеген шетелдік
ғалымдар антропология құрамына этнология, әлеуметтік және мәдени адамның
дамуы салаларын енгізеді. Кейбір шетелдік ғалымдар адамның мінез-құлқына
байланысты антропология облысы сияқты «антропология» терминін қолданады. К.
Бэр ең алғашқы рет антропологияның еерекше бөлімінде «адамды жануарлармен
салыстыру және жануарлар әлемі жүйесінде адамдар орнын айқандауда» бөлімін
белгілеуге қолданады. К. Бэрдің концепциясымен антропология
антропографиядан кейін (адам анотомиясы мен физиологиясы негіздері) одан
соң антропотарих жалғасты.
Қазіргі антропология құрылымына негізгі үш бөлім: адам морфологиясы
(физикалық типтің және өзгергіштігін зерттейтін, жас сатыларын жаңа туған
өте ерте кезінен қартайған уақытқа дейін, жыныстық диморфизмін, адамның
физикалық даму өзгерісін, өмірі мен қызметінің әр түрлі жерінен),
антропогенез туралы ілім (адамның ең жақын атасының табиғатының өзгеруі,
ширектік мерзімде адамның өзінің де өзгеруі), приматты таңдаудан тұратын,
адамның эволюциясы анотомиясы, памоантропология (аданың қазбы түрлерін
зерттеуші), нәсіл тану. Бұл бөлімдердің әрқайсысының көптеген мәселелері
арасында антропология облысының кейбір басты мәселелері бөлініп шығады.
Мысалы, адам морфологиясы – қазіргі адамның физикалық типінің
өзгергіштігінің айқын көрінуі, нақты айқындауда түр құрылымының механизмі,
морфология ғылымы зерттеуінде, жеке органдар мен тіндердің, олардың азара
байланысын, соматологиямен, - адам денесінің құрылысын бір тұтас –
конституция ретінде немесе дене құрылысының ерекшеліктерін зерттеуші (Бунак
В.В., В.В. Гинзбург, В.Н. Шевкуненко, А.М. Тесемвич, А.П. Быстрова, М.Ф.
Неструх, М.С. Плисецкий және т.б. еңбектері).
Адам морфологиясы бөлімдерінің әр қайсысының жағдайының анализі
көрсеткендей, қазіргі кезде, адам денесінің немесе басқа органдарының
құрылысы (анатомо – морфологияның) физиологиялық, биохимиялық, биофизикалық
динамикасын зерттеусіз, әрқилы өмір сүру жағдайларын зерттеу мүмкін емес.
Сондықтан динамикадан жасанды құрылымды дараландыру қазіргі адамдардың
ұйымдасуының соматикасын зерттеуші көптеген антропологтар мойындайды.
Физикалық тип жалпы адамның соматикалық ұйымы ретінде анатомия,
физиология, адамның биофизика және биохимия сияқты жаратылыстану ғылымдары
зерттейді. Олардың мәліметтеріне антропологияның морфологияның бөлігіне
сүйенеді.
Биологиялық түр ретінде адам тарихын жердегі биологиялық эволюцияның
барлық процессімен өлшенетін мерзіммен қамтылады. Сондықтан бір жүйелі
эволюциялық антропогенездің биологиялық түбірін зерттеу салыстырмалы
физиологиялық және салыстырмалық психологияның адамды басқа жануарлар
организімдерімен, әсіресе омыртқалылармен салыстырмалы зерттеуді талап
етеді. Бір жағынан эмбриология филогенетикалық жүйенің маңызды құрылымының
құралы болып, жоғарғы омыртқалылар белгілі орын алады, оның арасында сүт
қоректілер, олардың отрядтарының бірін приматтар құрайды. Сондықтан
биолгиялық тұрғыдан эволюцияның антропогенез ұғымдары жаратылыстану
ғылымдарының үлкен тобын құрайды (жалпы биология, зоология, термология,
примотология). Антропологияны примотологиядан кейін орналастыруға болады,
бірақ басқада шешім қабылдауға болады, антропологияны арнайы бөлім ретінде
примотологияға енгізіліп, генетикалық анализ немесе, керісінше,
приматтануды антропологиялық пәндер циклімен салыстырмалы зерттеулер жасау
мақсатында енгізуге болады. Бұл күрделі әр түрлі байланыстар
антропологиялық зерттеулер міндеті мен айқандалады – адамды Homo sapiens –
биологиялық түр ретінде зерттей отырып. әр түрлі ғылымдар арасындағы
байланыс, филогенез және антропогенез мәселелерімен салыстырмалы түрде
филогенездің жалпы процессінің объективті байланыстарымен айқандалады.
Адам табиғатын жалпы жануарлар әлемінің даму бейнесінің жүйесінен
тысқары түсіну мүмкін емес. Дәл осылай бұл бейнені биологиялық баспалдақтың
соңғы сатысы эволюцияда, жоғарғы звеносы адамсыз құру мүмкін емес.
№6. Психиканың эволюциялық дамуы
Жоспар
1.Психика туралы түсінік.
2.Сана – психика дамуының жағдайы, формасы.
3.Жан-жануарлардың психикасының дамуы
Психика – психологияда кµптеген т‰сініктерді біріктіретін субъективті
ќ±былыс. Психика табиѓатын т‰сіндіретін философиялыќ екі кµзќарас бар:
материалистік жєне идеалистік. Бірінші т‰сінік бойынша, психикалыќ ќ±былыс
µзін-µзі басќару мен µзін-µзі танып білудегі (рефлексия) жоѓарѓы дамудаѓы
тірі материяныњ ерекшелігі.
Идеалистік кµзќарас бойынша, психиканыњ т‰сіндірілуінде бір емес екі
бастама: материалдыќ жєне идеалдыќ. Олар бір-біріне тєуелсіз, бір-біріне
тењ келмейтін, бір-бірінен шыќпайтын жеке бастамалар. Дамудаѓы байланыс
жасай отыра, олар µз зањдары бойынша дамиды. Дамудыњ єрбір сатысында
идеалды психикамен біріктіріледі.
Материалистік т‰сінік бойынша психикалыќ ќ±былыстар ±заќ биологиялыќ
даму негізінде пайда болды. Ќазіргі уаќыт тірі материаныњ жоѓары дамуын
кµрсетеді.
Ќазіргі зерттеулер ќорытындылары бойынша бір клеткалы ќарапайымдардыњ
психикалыќ ќ±былысына тєн ерекшелік, соныњ ішінде: биологиялыќ мањызды
деген тітіркендіргіштерге сыртќы белсенділік, ішкі жаѓдайдыњ µзгеруін
реттеуге деген ќабілеттілік. Сонымен бірге µзгермелік ќабілеттілігі мен ес.
Материалистердіњ айтуы бойынша, психикалыќ ќ±былыстар жерде тіршілік
болѓаннан кейін, кµп уаќыт µткеннен кейін пайда болды. Алѓашќы кезењде
тіршілік иесі биологиялыќ тітіркенушілік пен µзін-µзі саќтау ќасиетіне ие
болды. Ол ќоршаѓан ортамен байланыс механизімін ж‰зеге асырды, кµбейді,
±лѓайды. Кейін дамудыњ келесі сатысында оларѓа сезімталдыќ пен ‰йренуге
дайындыќ ќосылды.
Жер бетінде алѓашќы тіршілік белгісі 2-3 миллиард жыл б±рын химиялыќ,
органикалыќ ќосылулардан, одан кейін ќарапайым бір клеткалы тіршілік иелері
пайда болды. Олар биологиялыќ эволюцияѓа жол салды да, кµбею, генетикалыќ.
ж‰ре пайда болѓан ерекшеліктерді т±ќым ќуалау арќылы беруге жол салды.
Кейін тіршілік иелерініњ эволюциялыќ µзін-µзі жетілдіру арќылы
организмдерде ерекше орган пайда болды. Ол орган дамуды, тєртіпті, ќайта
жањѓыртуды басќарды. Б±л нерв ж‰йесі. Оныњ дамуы мен жетілуіне орай,
психикалыќ µмір с‰руге ќажетті: т‰йсік, ќабылдау, ес, ойлау, сана,
рефлексия пайда болды.
Нерв ж‰йесініњ функциясыныњ ќ±рылысыныњ жаќсаруы психика дамуыныњ
ќайнар кµзі болды. Б±л процестіњ механизіміне: организмніњ жања
ерекшеліктерге ие болуы, олардыњ µзгеруіне байланысты жања органдардыњ
µзгерістері, генотиптегі µзгерістер: µмір с‰руге ќажетті бейімделген
органдар мен ерекшеліктердіњ ортаќ бейімделуі.
Дамудыњ келесі мањызды стимулы µмір с‰ру шарттарыныњ к‰рделенуі. Ол
организм ќ±рылысын µзгертуге єсерін тигізеді. Д‰ниені бейнелеу
ќабілеттілігі пайда болады. Ќоршаѓан ортаны жаќсырақ баѓдарлай алу ж‰зеге
асты. Сонда психиканыњ жетілуіне шыњдыќ µмір єсер етті: ол тіршілік
иелерінде жоѓарѓы нерв ж‰йесі мен жоѓарѓы психиканыњ бейнелеу дењгейлері
болуын талап етті. Б±л т‰сініктер материалистік болып табылады.
Идеалистік кµзќарас бойынша, психика тірі материяныњ ерекшелігі, немесе
оныњ дамуы µнімі емес. Ол материя сияќты мєњгілік.
Психика дамуы мен жан-жануарларда тєртіп дамуы ќалай ж‰зеге асты?
Психикалыќ бейнелердіњ даму дењгейі мен стадиясына байланысты болжамды
А.Н.Леонтьев µзініњ «Психиканыњ даму проблемасы» ењбегінде ±сынады. Кейін
оны толыќтырып, наќтылаѓан К.Э.Фабри болды. Ол жануарлар психологиясыныњ
соњѓы жетістіктерін пайдалана отырып дєледемелер келтіреді. Сондыќтан оны
Леонтьев-Фабри концепциясы дейді.
Жануарлар тєртібі мен психикасыныњ даму дењгейініњ стадиялары.
(А.Н. Леонтьев, К.Э. Фабри бойынша)
кесте 3.1.
|Психикалыќ бейнелеу |Аталѓан стадия мен |Б±л даму |
|дењгейі мен стадиясы |дењгей тєртібініњ |дењгейіне |
|мінездемесі. |ерекшеліктері |жеткен тіршілік|
| | |иелері. |
|1. Элементарлы сенсорлы | | |
|психика стадиясы. | | |
|а) Тµменгі дењгей |А) Ортаныњ биологиялыќ|а) ќарапайым |
|Сезгіштік элементініњ |мєнді ерекшелігіне |суда тіршілік |
|примитивті элементі – |байланысты наќты, аныќ|ететін кµптеген|
|тітіркенушіліктіњ дамуы. |реакцияларды ќозѓалыс |тµмењгі |
| |баѓыты мен жылдамдыќты|кµпклеткалы |
| |µзгертуге баѓыттау. |организмдер. |
| |Ќозѓалыстыњ ќарапайым | |
| |формалары. Пластикалыќ| |
| |(мєнерлі) тєртіптіњ | |
| |єлсіздігі биологиялыќ | |
| |бейтарап, ортаныњ | |
| |µмірлік мањызы бар | |
| |єрекеттерге | |
| |ќалыптаспаѓан | |
| |ќабылеттілік єлсіз | |
| |баѓытталмаѓан | |
| |ќимыл-ќозѓалыс | |
| |белсенділігі. | |
|б) Жоѓары дењгей. |Б) Биологиялыќ |б) Жоѓарѓы |
|Т‰йсіктіњ болуы, |бейтарап |(саќиналы) |
|манипуляцияныњ негізгі |тітіргендіргіштерге |ќ±рттар, |
|органы – челюсть жаќ |аныќ реакция, дамыѓан |бауырмен |
|пайда болуы. Ќарапайым |ќимыл-ќозѓалыс, |жорѓалаушы |
|шартты рефлекстерді |белседілігі (ењбектеу,|молюскалар |
|ќалыптастыруѓа |жерді ќазу, судан |(±лу, басќа да |
|ќабілеттілігі. |ќ±рѓаќќа шыѓуѓа |омыртќасыздар) |
| |байланысты) ортаныњ | |
| |шартынан ќашќаќтау | |
| |ќабілеті, жаѓымды | |
| |тітіркендіргіштерді | |
| |белсенді іздеу. | |
| |Индивидуалды тєжірибе | |
| |‰йрету ролі мµлшерініњ| |
| |аздыѓы. Тєртіпте | |
| |негізгі мєн – ќатал | |
| |туа біткен | |
| |баѓдарламалар. | |
|ІІ. Перцептивті психика | | |
|стадиясы. | | |
|а) Тµмењгі дењгей. |А) Ќозѓалыс даѓдыларын|а) Балыќтар |
|Сыртќы єрекеттерді |ќалыптастыру. Ригидті,|жєне т.б. |
|бейнелеу. Заттардыњ |генетикалыќ |омыртќасыз |
|образы формасында. |баѓдарланѓан |жєндіктер. |
|Интеграция зат образын |компоненттер | |
|ж‰йелеуде єсер етуші |басымдылыќ кµрсетеді. | |
|заттарды біріктіру. |Ќимыл-ќозѓалыс | |
| |ќабілеттілігі к‰рделі | |
| |жєне єрт‰рлі (с‰њгу, | |
| |ењбектеу, ж‰ру, | |
| |ж‰гіру, секіру, | |
| |µрмелеу, ±шу т.б.) | |
| |жаѓымды | |
| |тітіргендіргіштерді | |
| |белсенді іздеу. | |
| |Жаѓымсыз (пайдасыз) | |
| |тітіргендіргіштерден | |
| |бас тарту, дамыѓан | |
| |ќорѓаныс тєртібі. | |
|б) Жоѓарғы дењгей. |Б) Тєртіптіњ жоѓарѓы |б) Жоѓарѓы |
|Ойлаудыњ ќарапайым |инстинктивті |омыртќалылар |
|формалары (есеп шыѓару) |формалары. ‡йренуге |(ќ±стар, с‰т |
|«Д‰ние суретін» |деген ќабілеттілік. |ќоректілер) |
|ќ±растыру. | | |
|в) Ењ жоѓарѓы дењгей. |В) Арнайы маманданѓан |в) Маймылдыњ |
|Практикалыќ єрекеттерде |органдар |жєне т.б. |
|ерекше |манипуляциясын |жоѓарѓы |
|баѓдарлама-зерттеушілік, |аныќтау: табан, ќол. |омыртќалылар |
|дайындыќ формаларын |Тєртіптіњ зерттеушілік|(иттер, |
|аныќтау. Бір шешімді |формаларыныњ дамуы. |дельфиндер) |
|єрт‰рлі жолдармен шешу |Оларды б±рынѓы | |
|ќабілеттігі. Бір рет |ќабылданѓан іскерлік, | |
|табылѓан есептіњ шешімін |білім даѓдыларымен | |
|жања жаѓдайѓа тасымалдау.|кењінен пайдалану. | |
|Примитивті | | |
|ќ±рал-жабдыќтарды єзірлеу| | |
|жєне оны іс-єрекетке | | |
|ќолдану. Биологиялыќ | | |
|ќажеттілікке байланыссыз | | |
|ќоршаѓан ортаны танып | | |
|білу ќабілеттілігі. | | |
|Практикалыќ єрекеттер мен| | |
|(инсайт) себеп-салдарлыќ | | |
|байланыстарды есептеу. | | |
Осылайша, біз жан-жануарлар тєртібініњ негізгі даму стадиясын
ќарастырдыќ. Б±л стадияны А.Н. Леонтьев, кейіннен зоопсихологиялыќ
жањалыќтар негізінен К.Э. Фабри дамытты.
№7. Психика дамуының деңгейлері
Жоспар
1.Қарапайым сенсорлық психика туралы түсінік.
2. Сезімдік- тітіркену (перцептивті) психика сипаттамасы.
3.Перцептивті психика дамудың жоғары сатысы туралы түсінік
Б±л концепцияда екі стадия. Бірінші – элементарлы сенсорлы психика стадиясы
– ол екі дењгейлі: жоѓарѓы жєне тµменгі. Екінші – перцептивті психика
стадиясы 3 дењгейден т±рады: тµменгі, жоѓарѓы, ењ жоѓарѓы.
Перцептивті психиканыњ ењ жоѓарѓы даму дењгейіне маймыл жатады. Жан-
жануарлар єрекетінде баѓдарлаушы-зерттеушілік немесе дайындыќ фазалары
аныќталѓан.
1. Тєжірибе
Ит-фокстерьер. Ќожайыны итке таяќты апарып тастауды
±сынады. Ит таяќты µзініњ тепетењдігін саќтап ж‰ре ала ма деген с±раќ
мазалайды.
Алѓашында ит таяќты ортасынан тістейді. Алайда б±л
ж‰руге ыњѓайсыз. Таяќтыњ бір жаќќа аууы басым, ол жерге тиіп, итке ж‰руге
кедергі жасайды. Ит алѓашында б±л тапсырманы орындауѓа ќиналады, алайда бір-
екі саѓаттан кейін ол шешім табады. Ол енді таяќты ортасынан тура
тістемейді. (Экспримент ж‰ргізген Л. Морган)
2. Тєжірибе (Л. Морганнан ‰лгі алѓан Э. Торндайк болды).
Жануар (Мысыќ, ит, маймыл) «проблемалы жєшікке» орналасады. Жєшіктіњ
жабылатын есігі бар, жануар жєшіктен шыѓу ‰шін оны пайдалана алады.
Клетканыњ сыртында таѓам ќойылады. Жануар жєшіктен шыѓу ‰шін алуан т‰рлі
ќозѓалыстар жасайды. Б±л ќозѓалыстыњ бірі сєтті болып жануар жєшік есігін
ашатын тетікті басып ќалады да сыртќа шыѓады. Тєжірибе кµптеп ќайталанады.
Аќырында жануар есікті бірден аша алатындай, µзіне ќажетті тетікті басып,
сыртќа шыѓады. Мысыќ, ит, ќораз ќайталау єдісі арќылы ‰йренуге бейім екен.
Келлер адам тєріздес маймылдарды зерттеп оларѓа интеллектуалдыќ инсайт,
ќарапайым ќ±ралдарды єзірлеу ќабілеттігі бар екенін аныќтады. Ол сонымен
ќоса иттерге де тєжірибе жасады.
3. Тєжірибе
‡йдіњ ќабырѓасынан 2*2м квадратты биік емес ќаќпаменбµлінген кењістік бар.
Оныњ бір жаѓы ќабырѓадан 1 м. бµлінген, ќабырѓаѓа параллель ±зындыѓы 2 м
жол ќалѓан. Жолдыњ бір бµлігін тормен жабады. А баѓытынан Б баѓытына итті
жібереді. Онда ол біраз уаќыт таѓам жейді. Тамаќ желініп бітті, ал ит оѓан
тойѓан жоќ. В жеріне жања тамаќ ќойылады. Біраз уаќыт ит ол тамаќќа ќарап
ойланады да, бір кезде 180° баѓытын µзгертіп, ќаќпаны айналып , тоќтаусыз В
жеріне жетеді.
4. Тєжірибе.
Шимпанзе маймылын үлкен вольерге орналастырады. Белгілі бір ќашыќтыќта
тамаќ ќойылѓан. Жануар оны ќолмен ала алмайды. Алайда µзі отырѓан торда
екі, ±зын емес таяќ жатыр. Жекелей єрќайсысыныњ ±зындыѓы тамаќты алуѓа
жетпейді. Маймыл осы таяќтар арќылы осы тамаќты алуѓа тырысады, алайда
ќайта-ќайта сєтсіздікке ±рынады. Содан кейін ол отырады да «ойлауѓа»
кіріседі. Шешім аяќ асты табылады. маймыл таяќты бір-біріне жалѓастыруѓа
тырысып, ±зын ќ±рал дайындаѓан сияќты. Сол таяќ арќылы ол µзіне тамаќты
алуѓа тырысады.
5. Тєжірибе.
Сол вольерге тµбеге банан ілінеді. Оныњ биіктігі маймыл секірсе де ала
алмайтын дєрежеде болады. Басќа єдістер арќылы да бананды ала алмайды.
Басќа затты бірініњ ‰стіне бірін ќойып шыѓатындай да ќ±ралдар жоќ. Вольерде
маймылдан басќа адам ѓана бар. Сєтсіз ќозѓалыстардан соњ маймыл аяќ асты
адам ќасына келіп, оны ќолынан тартып, банан т±рѓан жерге жетектейді. Адам
оныњ ќимыл-ќозѓалысын орындаѓан соњ маймыл адам иыѓына секіріп шыѓып,
µзініњ с‰йікті асы бананды алады.
№8. Салыстырмалы психологиялық синтездің қажеттілігі мен мәні
Жоспар
1.Жануарлар мен адам психикасы, олардың генетикалық туыстығы мен сапалық
өзгерістері.
2.Антропогенездің алғышартына жоғарғы сүтқоректілердің дамуы мен сенсорлық
функция эволюциясының мәні.
Жан-жануарлардыњ тєртібініњ интелектісін баќылау нєтижесін ќорытындылаѓан
Р. Йеркс мынандай ерекшелікті аныќтайды.
1. Жануар іс-єрекет жасамас б±рын оны бµлшектеп алдын ала зерттейді.
2. Іс-єрекет арасында ‰зілістер, тербелістер «ойланѓан» сияќты із
ќалдырады.
3. Аќылды маќсатты баѓытталѓан жаѓдайѓа жануарлар себепсіз ќимыл
ќозѓалыстар, санасыз ќателіктер мен ќайталауларды пайдаланбай-аќ
пайда болѓан проблеманы шешуге дайындыќ.
4. Егер алдыњѓы тєсіл сєтсіз болса, жања тез, бірден орындалатын шешім
ќабылданады.
5. Іс-єрекеттіњ маќсатына жету кезінде зейінді ‰немі ±стану. Барлыќ
жасалатын ќимыл-ќозѓалыстардың аќылдылыѓы мен баѓыттылыѓы, аныќтау
жетістікке, аяғына дейін жетуге баѓыттаушылыѓы байқалады.
6. Іс-єрекетке жан-жануарлар ерекше жаѓдайдыњ пайда болуы жєне жан-
жануарлардыњ маќсатќа жету ‰шін тез ќажетті іс-єрекет жасауы.
7. Ќайталанѓан жаѓдайға, шешімі табылѓан проблемаларды ќайталау
жењілділігі.
8. Жаѓдайда негізгі нєрсені аныќтай алу, басќаларѓа, назар аудармай,
тек сол затќа назар аудару ќабілеттілігі.
Психика дамуы туралы кµптеген кµзќарастар бар.
Антропопсихизм – Декарт есімімен байланысты. Психиканыњ пайда болуын
адаммен байланыстырады. Психика тек адамѓа тєн. Осылайша адамѓа дейінгі
психиканыњ дамуы жоќќа шыѓарылады. Б±л кµзќарасты жаќтаушылар єлі к‰нге
дейін кездеседі.
Келесі қарама-қарсы кµзќарас – панпсихизм. Яѓни табиѓаттыњ бєрі жанды.
Б±лардыњ арасында аралыќ кµзќарас биопсихизм. Психика барлыќ материяѓа
тєн емес, тек тірі материяѓа тєн.
Нейропсихизм – психика барлыќ тірі материяѓа тєн емес, ол кейбір
организмдерге, соныњ ішінде нерв ж‰йесі барларѓа тєн.
Материалистік психология б±л концепцияныњ ешќайсысына тоќталмайды.
Жануарлар мен адам психикасыныњ ерекшелігі, мєні.
1.Жануарлар іс-єрекеті биологиялыќ. Кез-келген затќа жануарлардыњ іс-
єрекеті биологиялыќ ќажеттіліктен т±рады. Сонымен жануарларда ќоршаѓан
ортаны бейнелеуде т±раќтылыќ болмайды. Жануарларѓа єр зат оныњ инстинктивті
ќажеттілігініњ бµлінбес єрекет.
2.Жануарлар психикасының адам санасынан айырмашылыѓы мынада: жануарларда
µзі тектестерге сыртќы объектілерге ќатынасынан айырмашылыѓы жоќ. Б±л
жануарларда ќоѓам деген т‰сінік фактісі жоќ дегенді білдіреді. Кейбір
авторлар жануарларда ењбек бµлінісі бар, Мысалы: ара, ќ±мырсќа т.б. атайды.
Алайда б±л жєндіктерде ењбек бµлінісі жоќ, олар тек биологиялыќ факторларѓа
байланысты ѓана ењбек бµлінісін ж‰ргізеді.
3.Жануарлардыњ бір-бірімен ќарым-ќатынаста «тілді» пайдалану. Єрине,
жануарлар бір-бірімен ќарым-ќатынаста дыбыстарды пайдаланады, біраќ б±л
адам тіліне ешќандай байланысы жоќ.
№9 . Жануарлардың интеллектік мінез-қылықтары
Жоспар
1.Жануарлар интеллектісінің негізгі ерекшеліктері мен қалпы.
2.Адам тәріздес маймылдардың ойлау әрекеттері мен өзіндік ерекшеліктері.
3.Жануарлар интеллектісінің биологиялық ерекшеліктері.
Кеңес психологиясында психиканың табиғаты мен психикалық
процестердің механизмін зерттеуде маркстік әдістемені қолдану,
маркстік диалектиканың принциптерін игеруді талап етті, мұның өзі
психологтардың ойлау логикасын қайта құру қажеттілігімен
байланыста болды. Әрине бұл оңай болған жоқ, психология аппаратына
маркстік түсініктерді енгізу бұрынғы психологиялық
тұжырымдамалардағы психиканы дәстүрлі механикалық негізде құруға
тырысатын көзқарастарды елеулі түрде қарауды талап етті, бұл
кейбір ғалымдар тарапынан көптеген түсініспеушіліктер мен қарсылықтар
туғызды.
Кеңес психологтарының алғашқы күш-жігері ескі психологияның
идеализіміне қарсы күреске және психиканы түсіндірудің
материалистік принцптерін орнықтыруға бағытталады. Психиканы
түсіндірудің материалистік негізі , ең алдымен сол кезде болып
кеткен, психиканы бихевиаристік интерпретациялаумен қатысты болған
рефлекторлық-организм енді процестерге байланысты болды.
К.Н. Корнилов пен П.П.Блонскийдің сананы зерттеудегі идеалистік
интроспекционистік көзқарасты сынауы олардың реактологиясын оң
қадам жасаған кезеңі болды және бұл психиканың шарттылығын
әлеуметтік факторлармен бекітті, осы арқылы бұл авторлар маркстік
психологияның негізгі мәнін қарастырады. Алайда сананы
қоғамдық өмірмен детерминдейтін маркстік идея тек
социогенетикалық формулаға ғана айналады, онда психиканың
әлеуметтік детерминациясы факторлар жиынтығының адам
рефлексіне тікелей ықпалы ретінде түсіндірілді.
Л.С. Выготский психиканы іс-әрекет ретінде қарастыра
келіп, психика адам сыртқы іс-әрекеті сияқты әлеуметтік
құралдар жүйесі мен орындау тәсілдеріне қатысты деген қорытындыға
келді.
Психикалық процестерді эксперименталдық қалыптастыру, әрине, затық
әрекетті қалыптастыруды анықтайтын, заттық жағдайды жасайтын, есептер мен
бағдарларды саралайтын және олардың байланыс логикасын ұйымдастыратын
психолог-эксперимент жүргізушінің өзінің қатысуын жоққа шығармайды. Алайды
эксперимент жүргізуші өзі жасалынған жағдайға ішінара қосылған жеке бөлік
ретінде бесенді қатынасқан сайын, оған соғұрлым әректтің туу процесі аз
көрінеді. Егер ол, мүмкіндікке қарай, жағдайдың объективті шартын
қамтамасыз ете отырып аз қатысуға тырысты, тәжірибе жасалғандардың
детерминденген белсенділіктерді, бүтіндей детерминденген жағдайдың
өздігінен қозғалысы мен өздігінен ұйымдасу логиксы барынша түсінікті бола
бастайды.
Психикалық іс-әрекеттің дербес қалыптасуының үшінші сәті аса кызыкты
сәті болып табылады, бұл оның қалыптастырудың соңғы сатысында
байқалады.Ақыл жоспарында әрекет алдымен іштей өзімен өзі үндесу түрінде
"іштей сөйлеу " нысанында орындалады. Мұндай ойлау әрекеті бұрынғы
сатыдағылардай субъектінің өзі арқылы бақыланады, бағытталады, құрылады
және сналы бағдарлау мен ақыл-ойды талап етеді.Осындай формада
жасалынған әрекет көлемі жағынан күрделі міндеттерді шешуге қатысады,
жаңа психикалық және практикалық әрекеттің бағдарлаушы болігі ретінде
қолданылады.
Сөйтіп, өз схемасы бойынша бірнеше рет жасалынған әрекет, автоматтанады
және соған сәйкес заттық жағдайларда өз еркімен орындала бастайды. Енді
өзінің құрылымын ұйымастыру үшін процесс субъекті санасының қатысуын
ешқандай талап етпейді. Алғашында әрекеттің операциялық құрылымнда
көрінетін заттық жағдайдың құрылымы көрінетін заттық жағдайдың құрылымы
енді қалыптасқан орнықты нервтік байланыстар жүйесінде бейнеленеді.
Жағдай бойынша психикалық әрекеттің қажетті нәтижесіне қол жеткізу тек
физиологиялық процестердің саналы қозғалысы жағдайында ғана қамтамасыз
етіледі. Мұндай психикалық процесс оған әрекетті бағыттайтын субъектіге
қарсы тұра алмйды, керісінше психиканың терең ішкі бөлігіне, дәлірек
айтқанда, тіпті субъектінің өз бөлігіне айналады.
Осылайша психикада субъект қүрған сыртқы әрекетке ұқсас психикалық
процестер және оның спонтанды өтетін өздігінен қозғалатын психикалық
процестері субъектінің ішкі белсенділігі нің көрінісі ретінде айқын
байқалады. Мұндай процестердің өздігінен қозғалуы мен өздігінен
ұйымдасуын түсінү үшін жалпы диалектикалық принцптердің өздігінен
қозғалуын талдау қажет.
Әрекет өзінің детерминдейтін жағдайынан бөлінген кезінде өздігінен
қозғалудың пайда болуының әртүрлі деңгейінде біздің эксперименттерімізде
бір ортақ ғана көрсетіледі. Ол қозғалыстың жекелеген элементтерінің осы
қозғалыстың соңғы нәтижесімен байланыстыратын ішкі айналымдардың паайда
болу болып табылады.Әрекеттің нәтижесі бейне орталық энергетикалық нүкте
сияқты, осы нүктеге қарай немесе оған кері бағытта ішкі қатынас процестері
жүреді, бұл процестер осы әркеттің бүтін жүесін ұйымдастырды.
Әрекет қисыны дамуында осы қисын формасының жетілуін корсететін
арақатынас айналымдардың пайда болуының бірнеше сәті байқалады. Жоғарыда
айтылып өткендей, бірінші сәт-әрекеттің соңғы нәтижесінің бөлінуінен және
мақсатқа бағытталған біріңғай қозғалыс түрінде әрекетке операцияны
қабыстырудан тұрды.Тәжірибе жасалғандар әрекеттің әрбір бөлігін орындаған
сайын, әлі қол жеткізбеген нәтижелерге көңіл бөлді және бағдар бойынша
оның қол жетпейтін деңгейін белгілеп, әрекетің келесі бөлігіне отті. Осы
арақатынс нәтижесінде әрбір операцияның орындалуын котермелеу қажет болмай
қалды.
Өте күрделі айналым қисынның өзіндік ерекше дағдырысынан кейін пайда
болды. Бұл жағдай әрекет нәтижесін алу тәжірибе жасаған адамның жеке
мақсатының мәнін жойып, осы әрекеттің эксперимен бойынша белгіленген
сапаларына қол жеткізу мақсатқа айналған кезде көрініс табады. Мұнда
жоғары деңгейдегі қисын айқын критерийлердің көрінуі арқылы қамтамасыз
етіледі, бұл әрекет саласына қол жеткізетін субъектімен және осы
критерийлері ең ұдайы арақатынаста әрекет болатын формалары күтетін
критерийлер.
Ақырында, қисын өз дамуының барлық деңгейлерінде тәжірибе жасалған
адамдар қалыптастырған әрекеттердің бүтіндей әлеуметік жағдаймен, өзін-
өзі тұлғалық бағалауымен, өз жолдастарының табыстарымен, өзінің топтағы
жағдайымен, беделімен үздіксіз арақатынаста болуымен анықтлады.
Ең соңында тәжірибе жасалғандар әрекеттердің көрінуінің анағұрлым
табиғи фолрмасын тапты, бұл форма аталған адамдарда аса күрделі
құрылымдардың зерделік процестерін қалыптастыруға мүмкіндік береді,
бірақ эксперименттер соңында бұл процестерді қасқағым сәтте
орындайтын болады. Әрекеттің заттық мазмұнын берудің ең тиімді
әдісі- оның түпкі мақсатынан бастап соңғы нәтижесіне дейін дәйекті
еріктеуі болып табылады. Тәжірибе жасағандар әрекет нәтижесімен
танысып, оның жетістігін қисынды әлеуметтік мақсат ретінде
қабылдады содан кейін заттық байланыстар құрылымы бойынша мақсат
мазмұнына қатысты екені анық көрінетін тек екі-үш негізгі
операция шешшудәің негізгі "блоктары" ретінде бөлініп алынды.
Балалар осы операцияларды орындауды бастай отырып бірден өзінің
қабілетсіздіктерін байқады, сол кезде ғана оларға күрделі
операциялар анағұрлым қарапайым бөліктерге айналды, яғни сол
заматта үлкен операциялардың нәтижесі мен әрекеттің соңғы нәтижесі
арақатынаста болды. Одан әрі күрделі бөліктер толық түсінікті
болатындай бұрынғыдан да қарапайым, шамалары жетерлік бөліктерге
айналды. Мысалы, әрекет жекелеген бір майда элементтерден
құрылмай керісінше әуелден тұтас нәрсе ретіндегі неғұрлым жалпы
да ауқымды операциялардан бөлінетін ұсақ та қызметтік элементтерге
таралуы керек. Әрекет жоғарыдан төменге қарай немесе өзінен
көптеген ұсақ бұтақтар таратын ағаштын ортақ діні сияқты көп
деңгейлі иерархиялық пирамида ретінде өрістеді.
Содан кейін әрекеттің қалыптасуы барысында оның кері бағытта таралуы
жүрді,оның үстіне тарылудың екі процесі байқалды.Алдымен материалдық зат
пен бағыттарға қатысты сыртқы әрекеттің таралуы өтеді. Әрекеттің
интериоризациясы нақ пирамада бойынша жоғары жүрді. Алдымен ұсақ және жәй
операциялар қажет болмайды қалды, содан кейін оларды күрделі блоктарға
біріктіру қажеттілігі туады. Осыдан кейін тура осындай ретпен ақыл
әрекетінің тарылуы өтеді.
Алғашында тәжірибе жасалғандар "өзі жайлы" айтуды, ұсақ операцияларды
содан соң күрделі операциялар орындауды тоқтатты.Әрекет өзінің бастау алған
алғашқы нүктеге қарай, яғни өзінің нәтижесіне қарай таралады.
Сөйтіп әрекет өз ұйымастыруы жағын, кәдімгі функциялық жүйелерді
көрсетеді, онда барлық бөліктер, алғашқы-соңғы нәтижеден өздерінің
өрістеулерін бастайды. Және өзінің құрылымымен, мазмұнымен және
байланыстарымен жүйе функциясы ретіндегі аталған нәтижеге бағытталатынын
көрсетті.
Психикалық процестердің өрістеуі мен таралуы бізге осы психикалық
процестерді іс-әрекет жүесіндегі уақытша органдар ретінде ашады.
Психикалық әрекеттің өрістеуі субъектіде болатын белсенділік пен заттық
жағдай мазмұнының арасындағы қайшылықтармен анықталады. Осы қайшылық
неғұрлым үлкен болса солғұрлым бағдарлаушы психикалық әрекет жағдайды
тексеруші жүйе ретінде кең өрістейді. Субъектінің бірнеше рет жасалған
әрекетінің барысында заттық байланыс схемасы ашыла салысымен субъектінің
өзінің құрылымында, оның ұйымдасуында нервтік байланысы бейнеленіп,
психикалық процесс реакцияны реттеу функциясын реттеу функциясын автоматты
механизмдер деңгейіне бере отырып, тарыла бастайды.
2. Операция генезисі және оның белгілі бір нәтижеге жету әдісі ретінде
көрінуі.
Антропоиттермен жасалған эксперименттерден алынған маңызды фактілердің бірі
олардың белгілі бір нәтиже алуға деген ынтасына сәйкес операцияларды құру
қабілеті болып табылады. Бұл қабілет антропоид балаларын сурет салуға
үйретуге байланысты эксперименттер мәліметтерімен ашық көрсетіледі.
Экспериментте төрт төл қатысты екеуі 9 айлық, біреуіне 1жыл 2ай, тағы
біреуіне 3,5жыл, соңғысына 4,5жыл.
Орангутандардың төлін сурет салуға үйретуге байланысты тәжірибелер
процедурасының мазмұны.
Кішкентай үстел басында экспериментатордың тізесінде отырады, үстел
үстінде қазаз және қарандаш орналасқан.
1.Еркін монипуляция барысында экспериментатор еш әрекет жасамайды.
2.Экспереминтатор қағазға бірнеше үлкен емес түзулер салып, қарындашты
кішкентайдың қасына қояды. Кейін бала өз бетінше әрекет етеді.
3.Экспериментатор сурет салудың қабылданғанын демонстрациялайды
кейінірек кішкентайға ауызша түрде былай сурет сал дейді. Суретті
орындағаннан кейін кішкентай тәттіні алады.
Кішкентайлардың сурет салуды меңгерулері келесі кезеңдерден
өтеді.
9 айлығында төл қарандашпен тек қана ойнайды,еш із қалдыруға тырыспайды.
Арасында, қарандашты аузында ұстап тұрып, обьектілерге қарандашпен тисе де,
оған көңіл аудармайды. Қарындашпен қалдырылған ізге экспериментатор
әрекетінің негізінде оны саусағымен ұстайды, оны шымшығысы келеді.
1жыл 2айында да қарындашпен манипуляция жасау барысында із қалырады және
оны байқайды. Қарындашты аузымен ұстағанда бала қағаз бойына жүргізіп көзін
қылитып ізіне көз салады. Ізді сұқ саусақпен ұстайды да онымен бойымен
жүргізеді. Алты сағаттан кейін қарындашты аузына ұстайды.
3,5 4,5 жас шамаларында.
Қарындашпен өз бетінше әрекет қимыл жасау барысында монипуляциялық зерттеу
қарындашпен сермейді, обьектілерді ұрғылайды, нәтижесінде із қалады. Ізді
бірден байқайды оны саусағымен ұстайды. Кейіннен ізді қайталауға тырысады.
Ізіне қарайды қарандашпен қағаз бойына тағы да жүргізеді. Кейіннен басу
күші өзгереді өте әлсіз өте күшті орташа. Қарқынды сызулар пайда болады бір
бағытты жәгн жұлдыз тәрізді ұзын түзулер,қысқа сызықтар шеңберлер. Егер
қағазда нүкте байқалса, ол орын сызылады.
Экспериментатор балаға із қалдыру процесін көрсету барысында ізді ұстауға
тырыспайды бірден сурет сала бастайды.
Біраздан кейін кейін қарындашқа деген қызығу жоғалып кетеді.
Кейін экспериментатор жануарға белгілі бір суретті қайталауды ұсынады,
оның қалай салатынын көрсетеді, оған қарындаш береді.
1.Қарқынды ұрғылау,оның негізінде нүктелер қалдыру.Жануарлар бұл әдісті
бірден дұрыс,қатесіз қайталайды.
2.Үстіге астыға және солдан оңға қарай қарқынды штриховка. Қимылды бірден
қайталайды, арасында көңілі нүктелерге ауып кетеді. Сурет штрихтер немесе
сынған түзулер, қол қимылының бағыты экспериментатордікіндей.
Экспериментатор суретіне сурет салу тенденциясы байқалады.
3.Үстіден астыға қарай бүкіл бетке орналасқан ұзын түзу.
4.Шеңбер сағат тілі бойынша салынады. Жануарлар бірден солдан оңға қрай
түзу салып, оны аяғында домалақтап жібереді.
5.Сурет салу процесінің демонстрациясынсыз эксперементатордың сурет
көрсетуі.Түзу вертикальды сызық көрсетіледі. Бұл сызықты әр жерінен сызады,
одан басқа жүзулер жүргізеді, оған паралельді түзу жүргізеді.
6.Өз бетінше сурет салу оқытуға дейін болмаған жаңа әдістер пайда болады.
Бұл мәліметтерден басқа еркін операцияның қалыптасуын антропоиттердің
күнделікті өмірін бақылау көрсетеді. Түйік түю жайында.Т.Мэйл жазған,
алайда операцияларды суреттемеген, баяндамаған. Я.Дембовский шимпанзе және
орангутандардың түйік тарқату туралы суреттеп жазған болатын.
Мұндай әрекет қылықтың орангутандарда бақылануы туралы Г.Г.Филлипова
мәліметтері көрсетеді.
Мәскеулік хайуанаттар бағындағы еркек орангутандардың біреуі ұзындығы 1
1,5м,қалыңдығы 1 см,электролампаның резиналы обладкасын түйген.
Жіп тәрізді объектілердің функционалды қасиеттерінің көрінуінің
қалыптасуы жануардың шүберекпен ойын барысында қалыптасады.
Бұл нәтижелер организм белсенділігі схемаларының өзгерген жағдаймен
сәйкес келмеуінен пайда болатын бағдарлаушы әрекет ретіндегі психика туралы
жалпы түсінікпен сәйкестендіріріледі. Функциялық жүйе ретінде психика өз
белсенділігінің өзіне қажеттігін жоюға ұмтылады, яғни бұл жағдайды
ауқымды зерттеу қажеттілігі жойылып, тек автоматты реакциялар қалатын
субъектінің сыртқы сәйкестенуіне жету болып табылады. Бірақ организм
белсенділігінің эволюцалық мүмкіндігі психикасыз жағдайдың аз қозғалысты
тар өрісті саласында ғана өмірдің даралықтан жалпыға бірдей жағдацға
қарай дамуы барысында барқан сайын кеңи түсетін өмір сүрудің сан-салалы
жағдайлары сөзсіз неғұрлым мол қайшылықтпрды туғызады. Бұл өз кезегінде
психика өрісінің кеңеюін, күрделенуін және сапалы дамуын талап етеді.
Біз көрсеткен өрістеудің ерекшеліктері және психикалық процестердің
өздігінен ұйымдасуы көбінесе тек психикаға ғана тән емес. Тіршілік
әрекетінің детерминделген бүтін жүйесі ішінде өрістейтін функциялық
жүйе ретіндегі психиканы түсіну-жүйелі ұйымдасудың жалпы принцптерін
талдауды, психикалық процестерді басқа функционалды жүйелердің түрлерімен
салыстыруды көздейді.Психологияда қалыптасқан түсініктер мен мәселелер
дүниесі басқа ғалымдарға дамыған жағдайларға біршама сыртай ұқсас екенін
көрсетіп ғана қоймайды, сондай-ақ, материалдық процестердің жүйелі
ұйымдасуының шын мәніндегі ортақ маңызды принцптерін нақтылауға мүмкіндік
береді.
№10 Психиканың антропогенезде дамуын зерттеу
Талқылауға арналған сұрақтар
1.Адамның жануарлардан айырмашылығы мен ұқсастықтары.
2.Еңбек әрекетінің пайда болуы.
Выготскийдің пікірі бойынша, әртүрлі белгілер психикалық іс-
әрекеттің құралы болып табылады, солардың бірі - сөз. Іс-
әрекетті реттеу тәсілі мен әлеуметтік құралдарды меңгеру және
интериоризациялау нәтижесінде субъект өз мінез-құлқы мен
психикалық процесінің еркіндігіне ие болады, қатыстық
көмегімен өзінің ойлауын, қабылдауын, жадын бақылай бастайды,
соның бәрін қозғамдық көзқарас пен логика тұрғысынан
жүзеге асырады.
Осылаша, Л.Выготский интериоризация ұғымына мүлде жаңа мән
береді. Егер интериоризация ұғымына "инерпсихикалық" формасын
индивиуалдық ішкі "интрапсихикалық" формасына өту болып
табылады.
Пиажеде әрекеттің интериоризацияланған құрылымы субъектінің
тәніне қатысты ғана болды, яғни жүйе ол жинақы дене
дейтін механикалық көзқарас тұрғысынан сыртқы болып саналды.
Пиаже көзқарасы бойынша іс-әрекет құрылым әуел бастан-ақ
S~O жүйесінің іштей туындауы ғана, ол осы жүйенің ішінде пайда
бола отырып оның биологиялық тікелей өзара әрекетінде, меншікті
S~O процестерінің үйлесуі арқылы туады, ал бұл процестердің
үйлесуі S~O жүесінің тепе-теңдікке қарай ішкі ұмтылыстарымен
реттелді және құрылыс осы жүйеге қатысты сыртқы дитерминация
көздерін қоспайды. Интериоризацияны Пиаженің осылай түсінуі оның
әрекетпен ойлау логикасын түсінуді организм физиологиясынан
іздеуге ұмтылуымен байланысты еді. Пиаженің интериоризация
жайлы түсініг салыстырмалы сипатта болды, яғни S~O жүйесінің
бүтіндігіне қатысты емес, субъекті санасына ғана қатысты сырттан
ішке өту болып табылады. Осы логика бойынша алға жылжы отырып,
әрі қарай Демокрит жасағандай, оргнизм мен психиканы түсіндіруді
не молекулалар мен атомдар қозғалысынан немесе Платон мен
Канттың сана құрылымын түсіндіргені сияқты басқа дүниедегі және
"тарнценденттік" ұйымдастырушы күштерден іздеуге тура келді.
Л.С.Выготский түсіндірген интериоризацияның бұлардан
айырмашылығы сол психикалық процестердің қалыптасу механизмін
организм немесе субъектінің ішінде, немесе тіпті S~O тұйық
жүйесінде ашқан жоқ, қоғамдық практика барысында жасалған
субъектінің ойлау мен әрекет логикасын меңгеру процесінде ашты.
Л.С.Выготский ұсынған интериоризация туралы түсінік кеңес
психологиясында психиканың құрлымын түсіндірудің функциялық
принциптерінің психиканы құрайтын ішкі элементтерді немесе
олардың байланыстарын талдау арқылы емес, осы құрылымда
детерминдейтін сыртқы әлеуметтік жағдайларды талдау арқылы
дамуына жол ашты.
30-40-жылдары белгілі психолог С.Л.Рубинштейн (1189-1960)
санамен іс-әрекеттің байланысы туралы қағиданы дамытты.
Рубинштейн: "адамның санасына оның іс-әрекеті арқылы айқындауға шын
мәнінде мүмкіндік туады, ал сана сол іс-әрекетте қалыптасып
көрінеді".
Рубинштейн сана мен психиканың сыртқы детерминдеуі туралы
айта отырып детерминдеуші күш ретінде іс-әрекетті емес
психикаға тікелей ықпал ететін белсенді фактор ретінде өмір сүру
жағдайлары мен сыртқы объектілерді қарастырды
А.Н.Леонтьев(1903-1979) адамның заттыққызметінің формасы ретіндегі
психика туралы түсінікті теориялық жағынан дамытуға қол жеткізді. Леонтьев
механикалық көзқарастарға тән "тікейлейлік постулатына" жол бермеу болып
табылады,бұл пайымдудың мәні мынада: психикалық құбылысты немесе мінез-
құлықты,адамға сыртқы объектілердің(сыртқы объектілер-стимулдер,
тітіркендіргіштер т.с.с)тікелей әсерінің нәтижесі ретінде
түсіндіру.Леонтьев жұмыстарында психикалық бейнелуді сыртқы объектілер
әсерінің енжар нәтижесі деп қарайтын көзқарас жеңіліс тауып, психика
ұйымдасқан іс-әркет ретінде өз белсенділігімен психикалық бейнелердің
құрылымы мен мазмұнын айқындайтын процес ретінде қарала бастады.
Балалардың әртүрлі заттарен құралданған операцияларды меңгеру процесін
зерттеуде Галльперин баланың затты меңгеру логикасы оның қолының әрекет ету
логикасының жалғасуы емес, сол зат бойындағы бала үшін мүлде жаңа қоғамдвқ
әрекеттің логикасы екендігін көрсетеді.Адамда деп көрсетті: "табиғи құрал-
жабдықтың материалы еңбектің қоғамдық тәсілдерінің жаңа қоғамдық логикасына
ие болады, тек осыдан кейін ғана құрал деген сөздің өз мәні пайда болады".
Гальперин зерттеуінде әрекетті құралдың қасиетіне қарай бейімдеуі осы
құралдың формасы түрінде алдын ала өзінде "заттанндырған" адамның
индивидуалдығын баланың "затсыздандыруынан" нақты көрінді.
Кеңес психологиясында Запорожецтен кейін зерттеулерді В.П. Зинченко, Л.Л
Венгер т.б психологтар жүргізді.
А.Н. Леонтьевтің іс-әрекет ториясында екі жағдайды бөліп көрсетуге
болады, бұл жағдайларды талдау психикның табиғатын түсінуде аса маңызды.
Біріншіден, психиканың заттық және материалдық сипаты былай анықталады,
адамның практикалық қызметі, психиканың табиғаты мен қалыптасуын
детерминдейтін жүйе ретінде қаралады.
Екіншіден, психикалық процестердің өзі де заттық іс-әрекеттің ерекше
формасы ретінде қарастырылады, ол табиғатты да, құрылымы да сыртқы
практиклық қызметке ұқсас ішкі іс-әрекет болып табылады.
Бұл көрсетілген екі жағдай психиканы функциялық жүйенің ерекше түрі деп
ұғынуға мүмкіндік береді. Психиканы функциялық жүйе ретінде түсіну үшін
психиканы сыртқы тәжірибе іс-әрекет ретінде осының құрамына кіретін оның
аса маңызы бар.Леонтьев сыртқы және ішкі іс-әрекетті тек бір-бірімен
ғана өзара әрекеттесетін және ұқсас құрылымды тек мәнді екі процес ретінде
қарастырады, олардың макроқұрылымдарының принціптігі, ұқсастығы туралы
тезисті батыл дәлелдеуге жол ашты.Іс-әрекеттің макроқұрымдарының ұқсастығын
мойындауды ішкі іс-әрекет сыртқы іс-әрекетпен туындайды дейтін түсінікпен
байланыстыру оңай емес.Егер ішкі іс-әрекет немесе психика сытқы іс-әрекет
тің дамуынан туындаса, және содан пацда болса демек, онда оны функцияға өз
құрылысымен бағынатын функциялық органдар ретінде қарастыруға болар еді, ал
бұл функцияны функциялық органдар сыртқы іс-әрекет құрамында орындайды.
Бұл боліктің құрылымы оның практикалық қызметтің бүкіл жүесінің
функциясынан өзгеше функциясымен анықталады. Бұл жағдайда сыртқы және ішкі
іс-әрекет құрылымдарының ұқсастығын өзін теориялық тұрғыда негіздеуді талап
ететін проблемаға айналады.
Психиканың операцияларын және функциялық физиологиялық жүйелерді талдау
үшін әртүрлі тілді қолдануды ұсына отырып, А.Н. Леонтьев "функциялық
жүйе" ұғымын психикаға немесе сыртқы практикалық іс-әрекетке тікелей
қолданудан бас тартты. Сыртқы іс-әрекеттен ішке іс-әрекетке өту ретіндегі
интериоризацияны ол іс-әрекеттің жаңа органдарынан ғана тек функциялық
жасалымдары түрінде ғана емес, керісінше сыртқы процесс құрылымының ішкі
процеске тікелей "айналуы" түрінде түсіндірді. Интериоризация бұлай
түсінудің қарама-қарсы процесс-ішкі іс-әрекет құрылымының сыртқы формада
орістеуге экстериоризация туралы түсінікке де қатысты.
Сөйтіп, А.Н.Леонтьев концепциясында психологиялық және физиологиялық
жүйелердің өзара қатынасың күрделі проблемасы пайда болды. Егер
физиолоиялық жасалымдарға функциялық жүйелерді қалыптастырудың логикасы
тікелей қолданылса, ал психиканың өзіне бұл түсініктер пайдаланылмайды.
Психиканы заттық іс-әрекеттің формасы деген түсінікті
дамыта отырып П.Я. Гальперин психиканың пайда
болуының функциялық механизімін ашты. Ол психиканы заттық іс-
әрекеттің жай ғана ерекше функциясы емес, субъектінің бағдарлаушы
қызметі ретіндегі оның ерекше функциялы тұрғысынан
сипаттайды. Субъектінің қажеттілігіне сәйкес, қоршаған болмыс-
жағдайларын өзгертуге бағытталған субъектінің қажеттілігіне сәйкес
практикалық іс-әрекеттен психикалық іс-әрекеттің айырмащылығы ол
сыртқы субъектілерді өзгертудің тікелей функциясын
орындамайды, бірақ практикалық іс-әрекетке оның бағдарлаушы
компоненті ретінде енеді.
Бағдарлаушы іс-әрекет өз функциясы жағынан сыртқы
практикалық іс-әрекеттен елеулі айырмашылығы бола отырып,
ішкі жоспарда практикалық іс-әрекетпен құрылымдық ұқсастығын
сақтайды, бұл жағдай әрекеттерді белгілі бір жағдайларда
байқап көруге қажетті іс- әрекеттің ішкі жоспарын П.Я.
Гальперин ашқан кезде "запас өріс" мәніне ие болды.
Әрекетті бағдарлап байқап көру нақты практикалық іс-
әрекеттің функциясын атқармаса да бәрібір белсенді заттық іс-әрекет
болып табылады, бір жағынан осы әрекеттің қосымша бөлігі болса, екінші
жағынан осы іс-әрекеттің өзгеше "көшірмес" болып табылады. Психикалық
бейнелердің функциялық табиғатын аша отырып, П.Я. Гальперин
мына жағдайды көрсетті. "Бейне жағдайдың механикалық жағдайдың
механикалық еселенуі емес, іс-әрекеттің объект ерекшеліктерін
білдіретін бөлігі ретінде пайда болады, ол субъектінің
әрекетін құру мен бағдарлау үшін қажет, сондай-ақ өзінің
бағдарлаушы функциясынан тыс болуы мүмкін емес". "Тек
субъектінің заттық зерделі іс-әрекеттің жүйесінде ғана
психикалық бейнелеулер өзінің тиісті табиғи орнына ие болады, -
деп жазды Гальперин. Субъект үшін олар оның сыртқы іс-
әрекеттің "запас өрісін" құрайды, ол әрекетті нақты жағдайға
ыңғайлап, бейімдейді, оларды мақсатқа ұмтылдандырып ғана
қоймайды. Сол индивиуалдық жағдайлардың мақсатына сай етеді".
Бағдарлаушы функцияның табиғатын түсіндіру үшін П.Я.
Гальперин организмнің құрылысына емес, өзінің пайда болу
қайшылықтармен, биологиялық адаптация органы ретінде психиканың
негізгі детерминдейтін тіршілік әрекетінің сыртқы жағдайларын
талдауға көңіл аударады. Ол алдымен тіршілік әрекетінің
психикаға дейінгі реттелу механизімін қарастырады және психика
әлі керек емес жағдайлардың негізгі белгілерін анықтайды:
"Егер психика керек емес барлық жағдайларды салыстырсақ,
онда осы жағдайларға тән жалпы сипаттаманы бөліп алуға
болады: біріншіден, жануардың өмір сүру шарты орынында болады,
екіншіден, бұл шарттар жануарларға организімдегі дайын, бар
механизімдердің тітіркендіргіштері ретінде әсер етеді, ал бұл механизм
осы жағдайда керекті реакцияны туғызады.... Үшіншіден, ең маңызды шарт
мына тұрғыда:жұмыс істеп тұрған орган мен әсер ететін объекті арасындағы
арақатынас соншалықты берік қамтамасыз етілген, көпшілік жағдайда ең
аз дегенде, яғни іс жүзінде көбіне реакция сәтті болады және пайдалы
нәтиже береді. Дайын механизм барлық жағдайда объектіні ойдағыдай
іліктіруді қамтамасыз ететін реакцияны туғызады. Организм және оның өмір
сүру шартының арасындағы мұндай қабысуларға псхиканың қатысуының тіпті де
қажеті жоқ, ол қатысса еш көмексіз басы артық нәрсе болған болар еді".
Кеңес психологиясында біртіндеп психиканың табиғаты жайлы функциялық
түсініктер барынша жинала бастады, солардың арқасында тіршілік әрекетіне
қатысты сыртқы жағдайлардың дамуынан оның нақты қасиеттерін шығаруға
мүмкіндік туады, олар өздерінің қайшылықтармен психиканың бағдарлаушы
функциясын анықтап, сол арқылы психикалық процестерге сәйкес жұйені де
анықтады.
50-жылдар басында П.Я.Гальперин психикалық процестердің қалыптасу әдісін
жасады. Ойлау, қабылдау, есте сақтау зейін процесін осы әдістің көмегімен
зерттеу бақылаудан жасырын болған психикалық әрекеттердің ұйымдасу
механизімдерін түсінуге мүмкіндік жасады және сонымен бірге кітапта
қаралған мәселелерді, атап айтқанда осы қаралған мәселелерді көрсетіп
берді.Оның талдау негізгі объектісі психикалық іс-әрекеттің бір тұтас
жүйелі ұйымдсуының нұсқасы ақыл-ой әрекеті болып табылды.Гальперин
теориясында интериоризация әрекетте өзгертудің оны орындау деңгейі бойынша
тек өзгертутің бір ғана параметірі ретінде қаралады. Әрекеттің үш негізгі
деңгейі бөліп көрсетіледі: материалдық немесе материалданған, сөз арқылы ,
ақыл-ой әрекеті.
Әрект деңгейімен қатар Гальперин әрекетоперацтяларының ауқымдылық немесе
орамдылығы, жалпыламалық және ең соңында оны игеру дәрежесі сияқты
параметірлерін көрсетті. Психикалық процестерді басқарудың шынайы
оьъектісі ретінде қалыптасатын эксперименттерде өзінің меншікті
ұйымдасуының мейлінше қатал принцптер ашыла бастайды. Заттарды бейнелеу
және олардың байналысы, психикада бірден пайда болмайды; тек процестерді
заттардың формасы мен олардың қозғалыс логикасына қарай икемдегенде ғана
пайда болады. Психикалық процестерді басқарып қалыптастырудың
гальпериндік әдісі психикалық құбылыстарды функциялық көзқарас тұрғысынан
қараған жағдайда ғана мүмкін болар еді.
Л.С.Выготскийдің әрекеттің "интерпсихикалық" формасынан
"интрапсихикалық" формасына өту формуласында адам психикасы ман іс-
әрекетінде үлкен философиялық проблема- оздігінен қозғалыстың туу
проблемасы көрсетілген. Адамның кез келген әрекеті мен кез келген
психикалық процесі ,әрине, сөзсіз, субъектінің тек заттық жағдай
логикасымен ғана емес,оның өзінің логикасымен де жүретін субъектінің
меншікті беленді қозғалысы болып табылады."Интрапсихикалық" процестің туу
актісі оның "Интерпсихикалық" жағдайдан туып, бөлінуі жаңа организімнің
туу актісіне ұқсас болады.
№12 дәріс Салыстырмалы психологияның қолданбалы жақтары
1.Тұрмыстық жағдайларда психика мен тәртіп туралы білімдер жүйесін
пайдалану.
Тұрмыстық тәрбие негізінде қалыптасқан жануарладың психикасымен қылық-
әрекеті туралы білімдерді адамның үй шаруашылық іс-әрекетінде қолдану.
Зоопсихологияның теориялық негізі жануарлар психикасының ерекшеліктерін
тануда.Оның ішінде ең негізгісі адам қалыптастырған орта ішінде
жануарлардың бейімделуі.Жасанды орта мен табиғи орта арасында ерекше
айырмашылықтар кездеседі.Бұндай айырмашылықтарды жануарлардың әрекеттерінен
де айтуға болады.
1.Жануарларда табиғи қалыптасқан әрекеттерімен адам қалыптпастырған
әрекеттерінің айырмашылықтары.Табиғи ортада қалыптасқан жануарда агрессия
басым болады.Өйткені олар күштерін үремі басқа жануарлардан қорғап
жүреді,ал адам қалыптастырған ортада жануарлар күштеріне қолайсыз жағдай
туындамайды.Сонымен қатар қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін табиғи
жануарлар көп күш салуда.
2.Өзгерістерге бейімделу қоғам үнемі дамып отырғандықтан адамның
қоршаған ортасы да өзгеріс үстінде болады.Бұндай өзгерістерге жануарлар
бірдей бейімделмейді.
3.Қажеттілігін қанағаттандырудағы әрекет динамикасының өзгеруі.Жануар
психикасының қалыптасуына бірден бір ықпалын тигізетін әрекеттің бірі болып
табылыды.Табиғатта өмір сүретін жануарлар мен адам ортасында тіршілік
ететін жануардың арасындағы қажеттіліктерін қанағаттандыру негізінде
туындайтын әрекет динамикасында айырмашылықтап кездеседі.
Адам ортасында тіршілік ететін жануарларда қорегін табу,өзін
өзіқорғау,үйшік іздеу қиынға соқпайды.Зерттеушілердің айтуы бойынша адам
ортасында қалыптасқан жануарлардың миының көлемі кіші болады.Осыған орай
олардың әрекеттері де қарапайым болады.(Мыс:қой, ешкі,құстар т.б) Әрекетін
адаммен бөлісетін жануарларда басқа эффект байқалады.Жануарлардың психикасы
күрделене түседі.Инттелектісі,қабілеті дамиды.(Мыс:ит,ат,піл.).
Зоопсихологияның білімнің адам үй шаруашылық әрекетінде бірнеше бағыты
бар.Адамрың жануарлармен сонымен қатар жануарлардың адаммен қарым қатынасын
аңғаруға болады.
Жануарларды үй шаруашылығында қолдану.
Зоопсихологиялық білімнің үй жануарларын асырауда маңызы зор.Әсіресе
адамның жануарлармен қарым қатынасқа түсуінде және жануарлардың күшіктеріне
деген қатынасын аңғаруда.Зоопсихологиялық білім арқылы адам жануарлардың
тіршілік ету әрекеттерін қолайлы қылады.Адам жануарларды еңбек әрекетін
жеңілдету негізінде жануарларда физикалық,психикалық ерекшеліктерін
қалыптастырады.Бұндай әрекетте жануарлардың агрессия деңгейі төмендейді.
Жануарларды еркіндіктен айыру.
Бұндай жағдай көбіне сирек кездесетін жануарларда кездеседі.Оның мақсаты
не?
Сирек кездесетін жануарлардың ұрпағын жалғастыру.
Оларға қолайлы жағдай жасау.
Ерекше күтім.
Сирек кездесетін жануарларды белгілі топтарға бөліп асырады.Өйткені
жануарлардың бейімделулері,талаптары,мінез қылықтары әртүрлі болады.
Балық аулау,аң аулау.
Бұл аймақта үш талап бар.
1.Жануарлардың ерекшеліктерін соның ішінде күшіктейтін уақытын анық
білу.Күштерді аман есен алып кету үшін көптеген әрекет түрлері бар.
Мысалы күшіктердің анасын алдап тағамын күшіктерінен алшақтату.
2.Жануарларды аулау кезінде белгілі уақытты,күні болады.Күшіктері қасында
жатқан жануарға мүлде тиісуге болмайды.Морж,кит,аң,аю,журавль деген аңдарға
мүлде тисуге болмайды.Керісінше аңдарға тамақ беріп,қолайлы жағдай тудыру
керек.
3.Табиғат ортасына қайта жіберілетін жануарларды асыраған кезде күшік
адамға бейімделіп алмауы керек.Өйткені ол табиғатта қорегін өзі аулап,өз
өзін қорғауы керек.
Практикалық үйрету.
Практикалық үйрету ежелден қалыптасқан әрекет түрі.Үйрету әр жануарға
әртүрлі жүргізіледі.Адаммен жақын қатынаста болатын жануардың үйретілуіне
ерекше көңіл болінеді.Өйткені бұл жаруар адамға тиімді әрекет
атқарады.Бұндай жануарлар тобына жылқылар,пілдер,иттер т.б жатады.Жылқыны
адам көлік және арба күші негізінде қолданады.Жылқы қатты шапқан
сайыннөзіне рахат,ләззат алады.
Піл өте ауыр күштерді тасымалдау үшін қажет.
Иттер үйренуге тез бейімделген.Иттерді аң аулауға мал
бағуға,күзетке,іздеуге байланысты үйретеді.Ит тек қана өз күштерін ғана
емес,адамдарды малдыда күзетеді.
Үйрету кезінде үйретуші жануардың эмоциясына,бейімділігіне,белсенділігіне
көп көңіл бөледі.Ең бастапқы кезде жануарлар адаммен бірге әрекет етіп одан
кейін үйретушісіз әрекетті атқаруға талпынады.Бүл әрекет сонымен қатар
адамды жоғалтып алған кезде де керек.Мысалы іздеу кезінде ит адамнан
айырылып қалған кезде ол үйіне қайтып келеді.
Цирктік үйрету.
Цирктік үйрету тікелей жануардың шартты рефлекторына негізделген. Өйткені
әрекет түрін жануар үшін еркін атқара алмайды. Сондықтанда бұл әрекет
нәтижесіз болады. Мұндай үйретуде жануарлар тек өзінің қажеттілігін
қанағаттандыру үшін атқарады. Мыс үнемі оны қоректендіріп отырады.Топтық
жұмыс кезінде бар жануарлар бір жануардың әрекетін қайталайды. Сондықтан
бір жануарды таңдап алып оған ерекше көңіл бөлген жөн. Жануарлардың әрекеті
көптеген дыбыстарға байланысты атқарылады. Мысалы дельфиндер олар әрект
түріне адам эмоциясына, сөзіне қарағанда белгілі дыбыстарға бейім болады.
Дератизация.
Адамдар тек бір жануарлармен ғана емес қүрт құмырсқалармен, кемірушілермен,
жыртқыштармен де қатынасқа түседі. Бұндай жануарлармен күрес дератизация
деп аталады. Адамның алдына қойылған мақсаты бұндай жануарлар түрін
жою,құрту.Оларды жоюға арнплған шаралар Ломоносов атындағы МГУ
лабараториясындағы Н.Н.Мешкованың қол басшылығымен жүргізілген. Сұр
тышқандармен үй тышқандарын зерттеу арқылы оларға арнайы улы заттарды ойлап
тапқан.Адам бұрдай жануарлардың да әрекетін білген жөн. Мыс Шахташылар сұр
тышқандармен жақын қатынаста болады,оларға тамақ береді. Өйткені олардың
ойларына шахтаға қауіп түскенде шахтада бірде бір тышқан қалмайды және де
жер астында тіршілік ететеін жалғыз тірі жан дейді.
Жануарға эксперименттік жұмыс жүргізу.
Жануарға жүргізілетін эксперимент ең алдымен медицина саласына тиімді.
Зерттеу жұмысын психология саласынан да жүргізіледі. Яғни зерттеу көбінесе
маймылдарға жүргізілген. Өйткені зерттеулердің айтулары бойынша адам мен
маймыл психикалары бір біріне ұқсас.
№13 дәріс Салыстырмалы психология саласына алынған білімді адам іс-
әрекетінде пайдалану
1.Адам қоршаған ортаны қорғау әрекетінде зоопсихологиялық білімдерді
қолдану.
Бұл жаңадан пайда болған жас сала ретінде қарастырылады. Қоршаған
ортаны қорғау элементтері ежелден бері бар болса да (хан қорықшаларында аң
аулауға тиым салу) мақсаты адам қолданылу үшін жануарларды сақтау.
Табиғатқа байланысты адам позициясы ХХ ғасырда өзгере бастады: адам жерде
өмір сүретін басқа да тіршілік иелері қатар тіршілік етуге құқылы екенін
мойындады. Осы позиция бір қалыпты деп айтуға болмайды, ол прогресте. Бұл
адам әрекет қылығын мақсатын образды түрде анықтауға болады. Көп жағдайда
мұндай позиция адамның өзіндік мақсатымен бірлесе келеді. (ғылыми және
т.б.) Осы саланың негізгі үш бағытын бөліп көрсетуге болады: хайуанаттар
бағындағы жануарларды асырап, ұстау; қорықшалардың ұйымдастыру;
реабилитациялы станциялардағы жануарларды асырап көбейту. Барлық жағдайда
адам жануарлардың өсіп көбеюіне неғұрлым қолайлы жағдай туғызып, олардың
көбеюіне толық жағдай жасайды. Әрине, бұл жерде жануарлардың психологиялық
ерекшеліктерін есепке алу керек.
Жалпы психикалық даму деңгейі неғұрлым жоғары болса, сәйкесінше
ортаны ұйымдастыруға қойылатын талаптрада көбірек болады (ортаның
физикалық ерекшеліктері ғана емес, сонымен қатар топ құрамы, сенсорл және
эмоционалды стимуляция деңгейі, адамның қарым-қатынасы және т.б.). Бұл
бірінші жағдайда, ал екінші жағынан, депривациялық факторларды
компенсациялау мүмкіндігі кең (жануарлардың адаммен қарым-қатынасқа түсе
алу қабілеті және басқа түрдегі жануарлармен байланыс жасау, компенсаторлы
монепуляциялау, ойын әрекеттері және т.б.). Зоопсихологиялық білімдерді
қолдану жануарлардың психологиялық қалпын оптималды мүмкіндік береді. Және
табиғи жағдайда өмірлік әрекеттердің эффективтілігін жоғарылатады.
Хайуанаттар бағындағы жануарлар.
Хайуанаттар бағындағы асыра алатын жануарларды табиғи жағдайда өсетін
жануарлармен салыстырғанда анағұрлым көп проблемаларды байқауға болады.
Солардың ішінде жұптарды таңдау және көбейтудегі қиыншылықтар, жануарлар
психикасының қалпы және табиғи әрекеттерін бұзушы стресстік факторлардың
болуы.
Хайуанаттар бағында жануарлар әрекетін ауытқушылығын реконструкциялау
мен коррекциялау жиі кездеседі. Көбіне жыныстық ауытқушылық немесе ата-
аналық әрекеттердің бұзылуы, стериотипті қозғалыстың пайда болуы, қозғалыс
және әрекет қылықтық ауытқушылықтар (өзін-өзі кеміруі, онанизм, агрессия
және т.с.с.) Даму сатысы жоғары жануарларға стимулдаушы және оқытушы
стратегиялар қолданылуы мүмкін. Мысалы, жыныстық сфераны көтеру кезінде
жыныстық әрекеттерді демонстрациялау үлкен пайдасын тигізеді. (гориллаларға
көп жағдайда горрилалардың жыныстық әрекеттері тралы бейне фильм
көрсетіледі.)
Сонымен қатар хайуанаттар бағында басқа да мақсат бар. (мысалы,
ғылыми-дәрістк жұмыстарда жануарлдарды қолдану, балалардың жануарлармен
қарым-қатынаста болуын ұйымдастыру, мысалы, кішкентай балаға арналған
хайуанаттар бағы).
Қорықшаларды ұйымдастыру.
Қорықшаларда да көптеген проблемалар кездеседі. Оларды шешуде
жануарлар психикасы туралы білімдер қажет. Солардың ішіндегі негізгілерін
айтатын болсақ. Қазіргі уақытта қорықшалардың барлығы адам әрекеті
қатысуымен өмір сүреді. Бұл жануарлардың өмір сүруіне стресстік факторлар
туғызатын болса, екінші жағынан жануарлардың табиғи байқампаздығын
төмендетеді және өздеріне, сонымен қатар адамдарға да қауып төндіреді.
Мысалы, жер өңдеу және жол салу жұмыстарын жүргізу жануарларда қалыптасқан
бағыт-бағдарын бұзады. Африкадағы қорықшада горилла мен шимпонзе өмірін
зерттеу нәтижесінде туристердің осы жануарға жақындап келуі тенденцияға
айналды. Осының нәтижесінде үрей күшейе бастады, топ ішінде агрессия пайда
болды. Ресейде қорықшаларындағы амурлық жолбарыстарды қорғаудың нәтидесінде
оларда пайқампаздық төмендеп адамдар тұратын жерлерге жақындап келуі жиі
кездесті және тұрғындарға үлкен қауып төндірген. Осындай проблемалар
Индияда жолбарыстар, Африкада пілдер, арыстандар болды.
Жануарлар қажеттілігін қанағаттандыруда адамның көмегі, олардың
табиғи әрекеттерінің өзгеруіне әкелуі мүмкін. Мысалы, жануарларға жем салу
олрдың осы көмекке бағытталуына стимул береді. Соның нәтижесінде
жануарларда өз еркімен жемін табу мүмкіндігі жоғалады. Тұяқты жануарлар мен
маймылдар ұсынылатын жеммен қолдануға әбден машықтанған, тіпті жағымды
маусымдарда табиғи көздерді қолданылмайды.
Қорықшаларда ғылыми жұмыс жүргізу қажет. Ол жануарлардың адамдарға
қатынасын өзгертуі мүмкін. Кәсіби қызметкерлер жануарлардың өзіндік
ерекшеліктерін есепке ала отырып, қорғаныш позициясымен айналысады. Бұл
адамдарға қатысты жануарлардың сенімсіздігі мен байқампаздығын төмендетеді.
Жануарлар автокөліктерге және басқа да адами заттарға көңіл бөлмеуінің
нәтижесінде өздеріне қауіп төндірді. Қорғалмайтын аймақтардан қарағанда
қорғалатын аймақтарда жануарлардың автокөлікпен қағылысу рискі жоғары болып
келеді.
Реабилитациялы станциялардағы жануарлар.
Қазіргі кезде мұндай станциялар түрлі жануарларға арналған: маймыл,
аю, құстар. Бұл станцияныңы ерекшелігі адам жануарлардың күтуіне және
олардың өсуіне қатысады. Осындай мекемелерге көбінесе жануарлар төлі мен
үлкен жануарлар түседі – броконерлерден жәбірленген жануарлар, кей жағдайда
станция қызметкерлері арнайы өздері ұядан балапандарды алып кетеді.
Осылайша олардың өмір сүруіне және көбеюіне жол ашады. Бұл өз алдына
қауіптің пайда болуына әкеледі, үйреншікті болып қалуы әрекет қылық
формаларының өзгеруі және өз туыстарымен әрекеттесуі бұзлады. Кейбір
жағдайда мұндай қауіптерден құтылу үшін қызметкерлер жануарлар төлімен
минимальды қатынас жасайды (мысалы, аю төлін өсірген кезде, адамдар олармен
тактильды қатынас орнатуға тырыспайды). Даму деңгейі жоғарғы маймылдарды
өсіргенде, оларды өз бетімен өмір сүруіне үйретеді, яғни олардың адамдармен
қатынасын шектейді.
Зоопсихологиялық білімдерді психотерапияда және балалармен даму жұмыстарын
жүргізуде қолдану. Бұл ғылыми зоопсихологиялық бағыт ХХ ғасырда пайда
болды, бірақ осы саланың кейбір жақтары, мысалы үй жануарларын терапиялық
мақсатта қолдану ежелден бері келе жатыр. Адамдардың жануарлармен бұндай
әрекеттесуін негізгі мақсатын анықтауға болады. Берілген салада
зоопсихологиялық білімдердің негізгі үш бағыты бар: балалармен дамыту
жұмыстарын жүргізу, үй жағдайында асыранатын жануарлар, анималотерапия.
Балалармен дамыту жұмысын жүргізу.
Педагогикада әдетте жануарларды табиғатпен таныстыру (көбіне мектепке
дейінгі жастағыларға) мақсатында қолданылады. Бұдан басқа баланың жануарға
қатынасын орнату үлкен маңызға ие, ол экологиялық сананың құрамды бөлігі
болып келеді. Бұл жерде қатынас орнату деп отырғанымыз тірі табиғатқа
деген сыйластық және эмоционалды – жағымды қатынас болып табылады. Ерте
және мектепке дейінгі жастағылардың жануарлармен әрекеттесу процесінде
баланың алатын эмоциялы тәрбиесі негізінде жүзеге асады. Бұндай әрекеттерді
ұйымдастыру жануарлар психологиясы туралы білімдерге жүгінеді, ол
жануарларды дұрыс таңдап және баланың онымен қарым-қатынасын ұйымдастыруына
жүгінеді. Экологиялық тәрбиелеуге және балалардың жас ерекшеліктерін
ескеруге жауап береді. Осыдан басқа жануарлармен әрекеттесу баланың жалпы
дамуына үлкен пайдасын тигізеді. Соның ішінде қозғалыс сферасын
(локомоторлы және монипуляциялы) дамытады, сенсорлы – перцептивті процесс,
ес, интелект, эмоционалды сфера, қайта жаңғырту есінің дамуын стимулдайды,
баланың өзіндік бақылауы және т.б. Осы процестердің дамуына
«Автодидактикалық құрал» болып жануар пайдаланылады, жануарлар балада
жағымды эмоция қарым-қатынасқа және әрекеттесуге құштарлық тудырады, ал ол
өз алдына оқыту мен дамуына нақты мотевациялық фонды жасайды. Қазіргі кезде
мектепке дейінгі педагогика саласында және психологияда бірнеше
бағдарламалар бар олар баланың жануарлармен әрекеттесуінде экологиялық
тәрбиелеу мақсатында ғана емес, сонымен қатар біліми және дамыту жұмыстарын
жүргізу бағытында да қолданылады.
Үй жағдайында асыранатын жануарлар.
Үй жағдайында асыранатын жануарларда адамдар ежелден қолданылып
келеді. Бұл «жан» үшін, яғни эмоционалды қарым-қатынас, байланыстылық
қажеттіліктерін қанағаттандыру, қамқорлық көрсетуге құштарлық жанұядағы
баланың жалпы дамуына стимул және оптимилизациялау мақсатында қолданылады.
Сонымен қатар кәсіби көмек қажет ететін бірнеше проблемалар туындайды. Осы
проблемалардың ішінде жанұя жағдайында асырауға болатын жануарларды таңдау.
Адам жануарларды үй жағдайында әр түрлі мақсатта ұстайды және өзіне лайықты
деген жануарларды таңдайды. Бұл жерде жанұя мүшелерінің қажеттіліктері мен
мүмкіндіктері ескерілуі қажет. Үй жануарларының әр түрлі түрлері кездеседі.
Олардың белсенділік деңгейі,адамдармен контактіге түсе алуы, агресивтілік
деңгейі әр қилы болып келеді. Оларды асыраудың өзі физикалық және
материалдық түрлі жағдайларды қажет етеді. Кейбір жағдайларда сирек
кездесетін жануарлар мен құстарда асырауда жанұяда үлкен материалдық
проблема туындайды және ол адамға сонымен қатар жануарға да қауіпті болуы
мүмкін (мысалы, «бағалы» түрлі немесе экзотикалық жануарларды асырау).
Бұндай жағдайда жанұя мүшелеріне психологиялық түрлі проблемалар әкелуі
мүмкін, әсіресе егер оларда жануарға байланыстылық қалыптасып кететін
болса. Бұл бағытта мамандардың кеңесі қажет болады.
Жанұяда жануарға тіршілік ететін ортаны ұйымдастыру керек. Адамдар
жануарларды үй жағдайында асырау кезінде оларға тиісті жағдайларды жасай
бермейді. Олардың тамақтануы мен күтім көрсетілуі ғана емес, сонымен бірге
жанұя мүшелерінің эмоционалды күтімі қажет. Жануарлар психикасында үнемі
өзгерістер болып жатады. Бұл олардың жасымен репродуктивтілік деңгейіне
байланысты, ал ол жануарлар әрекет қылығының өзгеруіне әкелуі мүмкін.
Осының барлығы зоопсихология және салыстырмалы психологмя саласындағы
тікелей мамандардың жұмысы болып табылады.
Жанұя мүшелерінің жануарлармен әрекеттесуінің проблемалары және
олардың туындау себебі түрліше: жанұя құрамының өзгеруі, жанұя мүшелерінің
біреуінің күй жағдайының өзгеруі, және жанұя мүшелерінің біреуінің
денсаулығына байланысты, (аллергия) және басқа да себептерге байланысты
жануарларды ұстай алмауы. Осы да және басқа да жағдайларда мамандардың
көмегі қажет.
Үй жануарларымен өткізетін психотерапия.
Жануарлардың үй жағдайында асыралуының нәтижесінде психикасында
белгілі бір ауытқушылықтар пайда болады. Ол жануардың индивидуалды
ерекшелігіне байланысты болуы мүмкін. Өзіндік кеңістік шекараларының
бұзылуы, иерархиялық қатынас, қажеттіліктер депривациясы және т.с.с. түрлі
әрекет түрлерін көрсетудің себебі бола алады (тырнақтарын қайрауы, демалыс
орнын бөлу және даярлау)
Үй жануарларына байланыстылық деген депривация қажеттілігі үлкен маңызға
ие: адамның көп уақыт қатыспауынан жануарлар зардап шегеді, мазасыздық
күшейеді, ал ол өз алдына адамға қажетсіз және жануарларға деструктивті
әрекет формалары (үй заттарын бұзудан, жануарлардың соматикалық бұзылуына
дейін: тері, респераторлы, асқазан-ішек проблемалары және т.с.с.) тудырады.
Бұндай жағдайда психотерапия қолданылады. Ол жануарлардың белсенділігін
компенсациялау формасында, ойын қолдану, басқа жануарлармен қарым-қатынас
орнату формасында жүргізіледі. Психолог жанұя мүшелерімен бірлесе отырып
жұмыс жасайды.
Ветеринария. Үй жануарларын асырау кезінде оларды мал дәрігеріне көрсетіп
отыру қажет. Жануарлардың психикалық конфортын және психикалық жалпы
жағдайын ұстауға көмектесу, емдеу шараларын жүргізу. Стрессті факторлардың
әсері (жаңа тұрақ, жақын адамдарынан айырылу, үрей, қорқыныш және т.б.)
деструктивті болып келеді. Өкінішке орай ветеринарлы оқу мекемелерінде
зоопсихология пәні оқытылмайды, сол себепті зоопсихологиялық білімдер
ветеринарияда көп қолданылмайды.
Анималотерапия.
Анималотерапия (немесе зоотерапия) – мұнда терапевтік құрал болып
адамның жануарлармен әрекеттесуі болып табылады. Мұндай әрекеттестіктің
басқа психотерапевтік құралдардан айырмашылығы:
1. Жануарларда белсенділіктің ішкі бастауы бар, соның нәтижесінде оның
әрекеттері болжамды болып келеді.
2. Жануарлар адамға қатысты мағыналы және бағалы функцияларын
тасымалдаушы болып табылмайды, ол психотерапия жағдайында «конгруэнтті
емес» , яғни не сезетіндігін әрдайым көрсете алмайды.
3. Жануарларды «ішкі позициясы»болады. Оның өзіндік мотивациясы
адамдармен әрекеттесу кезінде қосылады.
Анималотерапияның өзіндік тарихы ежелден келе жатыр. Тұрмыстық
психотерапиялық практикада жиі қолданылады. Жануарлардың адамға тигізетін
жағымды қасиеттерін әсер ететін ежелден бері білген. (Физикалық әсер
етуде – жылу , массаж және т.с.с. жан күйзелісін жеңілдетуге дейін –
үрейден арылу, жетіспеушілікті компенсациялау немесе басқа да адамдардың
деструктивті мінезді қарым-қатынасы)
Анималотерапияның деректері алғаш рет иппотерапия (жылқыға міну арқылы
емделу) Денсаулық ауытқуында емдік және реабилитациялық құрал ретінде
қоладанылады (физикалық және психикалық) Гиппократ заманынан басталады.
Жылқының байыпты жүрісі мен ритмикасы жағымды ықпал етеді және оның жылуы
мен арқасының бұлшықеттері массажды қозғалыстары, жағымды әсер етеді.
Көңіл күйдің жақсаруын стимулдайды меланхолиядан құтылуға көмектеседі.
ХХ ғасырда иппотерапия медициналық емдеуде қолданылады: қозғалыс
функциясының бұзылуы (балалық церебральды паралич және параличтің басқа
да түрлері, полиеомилит және т.с.с.), ақыл-ой жетіспеушілігі
(олигофрения, даун синдромы),эмоционалды сфераның бұзылуы (аутизм,
шизофриния), сенсорлы – прецептивті бұзылу (көру және есту).
ХХ ғасырдың ортасында анималотерапияның жаңа түрлері пайда болды –
дилфинотерапия. Мұнда маңызды орынды су алады, бұлшықет жұмысына, дем
алуға, ауырлық күшін жеңуге және т.б.
№14 Әлеуметтік генез мәселесі
1.Адам тілінің пайда болуы мен олардың биологиялық алғышарттары.
2.Антропойдтардың интеллектісі мен адам санасының ерекшеліктері, олардың
айырмашылықтары.
Антропоидтердің интеллект мәселесі.
Жоғарғы деңгейлі маймылдардың интеллектік зерттеудегі мәселесі.
Психика дамуының әр деңгейінде іс-әрекет құрылымының тұрақты
комплексі, бейнелеу мазмұны мен іс-әрекетті реттеудің формалары болады.
Психика дамуының интеллект деңгейінде іс-әрекет құрамында субъектінің
нәтижесі туралы ұғым мен әрекет анықталады. Бұл – адамның келесі даму
деңгейіндегі саналы мақсаты бар әрекеттер қалыптасуының І кезеңі.
Іс-әрекет құрамында әрекеттер қалыптасуы (кезеңдер бойынша) төменнен
жоғары қарай, күрделеніп, жаңарып, кезеңдер арқылы жүзеге асады. Енді
интеллекттің жоғарғы деңгейінен сананың төменгі деңгейіне өтудің ауыспалы
фазасына жатқыза алатын жануарлардың іс-әрекет құрылымы мен бейнелеу
ерекшеліктерін қарастырамыз. Бұндай жануарларға қазіргі заманғы жоғарғы
деңгейлі антропоидтер (понгидтер) жатады. Понгидтерде күрделі бейнелі –
сезімдік түсініктер, іс-әрекетті жүзеге асыру қабілеті (бірнеше
әрекеттерден тұрады), адаммен ұсынылған жасанды белгілер құралдары
қолданады, оларды дамыту және балаларына беру қабілеті бар. Понгидтердің
бұл және тағы басқа ерекшеліктерін оларды психика дамуының адамға дейінгі
кезеңінің «тірі моделі» ретінде қарастыруға болады. Қоршаған ортаның жаңа
талаптары пайда болғанда субъект алғашқы кезде құрамында бар әдістері
арқылы бейімделеді. Егер талаптар өзгермесе, онда психикалық процестердің
жаңа тиімді ұйымдастырылған формасы сақталып қалады және дамиды: жаңа
функционалды мүмкіндіктер пайда болады. Бұдан дамудың әр деңгейінде субъект
пен қоршаған ортаның өзара қатынастарының жаңа формаларына әкеп соғатан
алғышарттар болады. Индивид деңгейінің жоғары сатысында, әсіресе ауыспалы
фаза сатысында, бұл алғышарттар сол деңгейдің іс-әрекет құрылымы мен
бейнелеу ерекшеліктері болып келеді. Бұл ерекшеліктердің белсенді дамуы
адам санасының пайда болуына қажет жаңа сапалардың жасалуын қамтамасыз
етеді.
Ауыспалы фазаның бастапқы кезеңіне приматтар отрадының, Antropoidea
(антропоид) отряд-астының, қысым, мұрынды маймылдар секциясының, Hominoidea
(гомипоид) тұқымдасты және понгид тұқымдастарының (горилла, шимпонзе,
орангутан) өкілдерін жатқызуға болады. Көптеген жылдар бойында әдебиеттерде
понгидтерді және гиббоидтарды «антропоидтер» немесе «адам тәріздес
маймылдар» деп те атауға болмайды, себебі бұл тұқымдасқа адамдар да
(гомипидтер) кіреді.
Ауыспалы фазаның бастапқы деңгейінің моделі ретінде понгиттердің
психикасын қарастыру, ең біріншіден, олардың адамдардың ең жақын
эволюционалды туыстары болып келетіндігімен байланысты. Адам приматтар
отрядына кіреді, ұзақ уақыт бойында гоминоидтар (понгидтер, адамдар)
эволюциясы бір бағытта жүреді. Понгидтердің (шимпонзе ата-тегі) және
гоминидтердің (австролопитектердің ата-тегі) эволюциясының бағыттарының 2
жаққа таралуы 10-8 млн. жыл бұрын болды. Сондықтан, адам психикасының даму
жолын қарастыруға мүмкіндік беретін психика ерекшеліктерін біз понгидтерден
байқай аламыз.
Антропоидтердің интеллект критерийлері.
Алғашқы кезде жоғарғы деңгейлі антропоидтердің интеллектісін зерттеу
негізінен шимпанзелерге жүргізуге болатын. Соңғы жылдары көптеген зерттеу
жұмыстары понгидтердің басқа түрлеріне жүргізіледі: горилла, орангутанг.
Шимпанзелермен жүргізілген эксперименттердің классикалық әдістерін горилла
мен орангутангтарға да қолданылды. Сонымен қарат, аталған үш түрді өзара
салыстыру жұмыстары жүргізілді. Алынған мәліметтер болйынша барлық
антропоидтердің интеллектісі туралы айтуға болады және оларды интеллекттің
жоғарғы даму деңгейі мен сананың ең төменгі деңгейіне өтудің ауыспалы
базасына жатқызуға болады.
Интеллекттің алғашқы хронологиялық критерийлерін шимпанзеларды зерттеу
кезінде В.Келер анықтады:
1. Операцияның объективті құрылымы (Келер бойынша операция – шешім табу
әдісіне сәйкес келеді);
2. Бүкіл операциялардың бүтіндіоік сипаты;
3. Табылған шешімді тез арада ауыстыру және қайталау;
4. Құралдарды «саналы» қолдануға қабілеттілік.
Операцияның құрылымы жағдайдың объективті құрамына сәйкес келу үшін
субъект жағдайының құрылымының өзін анықтау керек. Гештальт-психологияда
бұл факттың теориялық интерпретациясы бойынша фигура феномендері негізінде
танымдық процестерде жағдайдың құрылымы жүзеге асады.
Операцияның бүтінділік сипаты оның генезисімен байланысты. В.Келер
бойынша ең бастысы – шешім ядросының пайда болады. Бұл кезде жағдайдың
бейнеленуі, өз тәжірибесінің жүзеге асуы және жағдай бөліктерінің өзара
әсерлесу нәтижесі болады. Бұдан жағдайға «өтіп кету» жүзеге асады да қайта
құру пайда болады. В.Келер бойынша бұл – инсайт мағынасы. А.В. Запорожец
бойынша бұл – іс-әрекеттің дайындық фазасы.
В.Келердің, Н.Н.Ладыгина-Котстың зерттеулері негізінде Л.С.Выготский,
С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтев және К.Э.Фабри жануарлар интеллектісінің
сипаттарын бейнелеу мен іс-әрекет құрылымы бойынша бөліп нақтылады.
А.Н.Леонтьев бұл зертеулерді жалпылап, төмендегідей критерийлерді
көрсетті:
1. Сәтті аяқталатын операцияны аяқ астынан табу әдісінің пайда болуы;
2. Қайта шешім беруде жүзеге асады;
3. Операцияны тасымалдау объекттердің ұзақтығы негізінде емес,
жағдайлардың ұқсастық принципі негізінде жүзеге асады;
4. Іс-әрекеттің 2 деңгейлі құрылымы дайындау және жүзеге асыру.
Психиканың интеллект даму деңгейінде іс-әрекеттің құрылымындағы
өзгеріс – іс-әрекеттің бір бөлігі ішкі құрылысында жүзеге асыруға мүмкіндік
(болжау).
А.Н. Леонтьевтің соңғы 2 критериі негізгі болып келеді. Бұл іс-
әрекетте бернеше операцияларды біріктіру мүмкіндігі туралы С.А.Семенов, Ю.
Летман, В.В. Буиак және т.б. айтқан. Операциялардың бірігуі мен өзара
ауысуы үшін аралық әрекет пен соңғы мақсатты сәйкестендіру қажет. Әр бір
операция бір нәтижеге әкелетін болса, сонда ғана олар бірігеді.
Антропоидтердің іс-әрекет құрамында әрекеттерді бөліп қарастыру адам
санасының пайда болуын анализдеуге бастау болады. Себебі оның негізінде
саналы мақсатқа негізделген іс-әрекеттің филогенез мәселесі бар. А.Н.
Леонтьев бойынша бұл қате тұжырым. В.В.Бунок ұқсас көзқарасты ұстанды: бұл
деңгейде әрекеттердің стереотипі қалыптасады, бірақ олар аралық әрекеттің
бөлек-бөлек мақсаттарында көрінеді. Бұл аралық күй адамның саналы мақсатқа
негізделген әрекеті емес. Дж. Бурнер бойынша жоғарғы деңгейлі жануарларда
кейінгі қадамның нәтижесін, оның эффективтілігін және аяққы нәтижесін
сәйкестендіру бар.
Антропоидтер іс-әрекетінің құрылымы.
Антропоидтер іс-әрекетінің құрылымында төмендегідей негізгі сипаттарды
көрсетуге болады.
Интеллект деңгейінде «аралық мақсатқа жетудегі әрекеттерді бөліп
қарастыру» жүзеге асады. Бұл іс-әрекеттің бөлігін ішкі жоспарға
тасымалдауға мүмкіндік береді: В. Келер бойынша бұл жағдайды қайта құру
арқылы шешім ядросын табу. Яғни әрекет нәтижесінің бейнеленуі бар. Бейнелер
құрамында ерекшеліктер, аралық пен аяққы нәтижелерді сәйкестендіру қабілеті
болады.
Көптеген зерттеулер жануарларда бұндай бейненің жоқтығы туралы айтады.
Бірақ бұндай жағдайда инстинктивті немесе қалыптастыру жеткілікті. Алғашқы
әрекет кейінгі әрекетке мақсат болып келетіні инстинкт ұғымын білдіреді
(А.В. Запорожец). Бұл субъектінің өзінің әрекеттерін бейнелеу нәтижесінде
ғана болуы мүмкін. Н.Н. Ладыгина-Котс бойынша бұндай бейнелеу себеп-
нәтижелі байланыстарды түсінуге мүмкіндік бермейді, себебі антропоидтер
кеңістік-уақыттық, сыртқы қатынастарды бейнелейді.
Л.В. Крушинский қарама-қарсы пікірді ұстанады. Оның айтуынша жоғарғы
деңгейлі жанурлар табиғат заңдарының бір бөлігін эксперименттер бойнша олар
объектпен өзара әрекеттесуі кезінде объектінің константтылығын адекватты
түрде бейнелейді. Яғни басқа объектілерге қатысты оның қатынасын және
сапаларын білдіреді.
Қатынастың бейнеленуі құралдарды жасау мен қолдану, айналып өтуді
қолдану сияқты экспериметтер арқылы дәлелдейді. Бұл жағдайларда дайындық
фаза түрлі әдістермен жүзеге асуы мүмкін. Ал әдістердің түрленуі
жануарлардың аралық мақсатқа жетуді түсінетіндіктерін білдіреді.
Г.З.Рогинский ұсынған және Л.А.Фирспен қайталанған шимпанзенің отты сөндіру
эксперименті, жануарлардың жағдайға байланысты түрлі шешумдерді көрсетуі
антропоидтердің соңғы мақсатқа жетуді алдын ала білетіндігін дәлелдеді.
Қиындық тек жағдайға байланысты тиімді тиімді шешімді табуда. Аралық
нәтижеге жетудегі мұндай операцияларды таңдау Л.А.Фирс баяндады:
шимпанзелер таяқ арқылы алынған терезенің шымылдығының көмегімен кілт
алатын.
Бұл эксперименталды мәліметтер бойынша психиканың интеллект даму
деңгейінде объекттермен өзара әрекеттесу нәтижесінде субъект объект
қасиеттерінің бейнеленуі, өз әрекеттерін және объектінің өзгеруімен
байланысты нәтиже қалыптасады. Бұл объекттердің жағдайда сәйкестенуінің
бейнеленуіне әкеледі. Нәтижесінде іс-әрекеттің бір бөлігін ішкі құрылымға
ауыстыруға болады. Ал бұның негізінде аралық әрекеттің нәтижесі мен соңғы
мақсатқа қатысты бейнелердің бар болуы дәлелденеді.
3 Практикалық және семинар сабағының сұрақтары.
№1 семинар сабағы. Салыстырмалы психология пәні, міндеттері, әдістері
Талқылауға арналған сұрақтар
1.Салыстырмалы психология пәні мен ғылыми зерттеу объектісі. 2.Салыстырмалы
психологияның пайда болуын онто және филогенезде даму жолдарын, олардың
заңдылықтарын, көріністерін эволюциялық даму тұрғысын зерттеу.
№2 семинар сабағы. Салыстырмалы психологияның даму тарихы
Талқылауға арналған сұрақтар
Салыстырмалы психологияның негізін салушылардың еңбектері мен зерттеулері
№3 семинар сабағы. Инстинктивті тәртіп пен үйренуді қазіргі заман
тұрғысында түсіндіру жолдары
Талқылауға арналған сұрақтар
1.Эволюциялық даму теориясына дейінгі жануарлардың мінез-құлқы жайындағы
көзқарастар: Ж.О.Ламетрий, Э.Б.Кондильяк, Т.Ж.Леруа /18ғасыр/
2.Инстинкті мінез-құлықтың ішкі және сыртқы детерминанттары.
3.Инстинкті мінез-құлықтың құрылысы.
4.Инстинкті мінез-құлықтың психикалық ерекшеліктері
№4 семинар сабағы. Үйрену әрекеттері
Талқылауға арналған сұрақтар
1.Қажеттілікті /облигаттық/ үйрену және бұл жайында Г.Темброктың
көзқарастары.
2.Үйрену мен дағды туралы А.Н.Леонтьев пікірі.
3.Үйрену және қарым-қатынас.
№5 семинар сабағы. Жануарлардың психикалық белсенділігінің онтогенезде
дамуы
Талқылауға арналған сұрақтар
1.Мінез-қылықтың онтогенездік мәселелері.
2.Мінез-қылықтың онтогенездік дамуының биологиялық себептестігі.
3.Психикалық әрекеттің жануарлар жатырында /пренатальдық/ дамуын сипаттау.
4.Мінез-қылықтың пренатальдық және эмбриогенездік дамудың
морфофункционалдық негіздері.
№6 семинар сабағы. Психиканың эволюциялық дамуы
Талқылауға арналған сұрақтар
1.Психика туралы түсінік.
2.Сана – психика дамуының жағдайы, формасы.
3.Жан-жануарлардың психикасының дамуы
№7 семинар сабағы. Психика дамуының деңгейлері
Талқылауға арналған сұрақтар
1.Қарапайым сенсорлық психика туралы түсінік.
2. Сезімдік- тітіркену (перцептивті) психика сипаттамасы.
3.Перцептивті психика дамудың жоғары сатысы туралы түсінік
№8 семинар сабағы. Салыстырмалы психологиялық синтездің қажеттілігі мен
мәні
Талқылауға арналған сұрақтар
1.Жануарлар мен адам психикасы, олардың генетикалық туыстығы мен сапалық
өзгерістері.
2.Антропогенездің алғышартына жоғарғы сүтқоректілердің дамуы мен сенсорлық
функция эволюциясының мәні.
№9 семинар сабағы. Жануарлардың интеллектік мінез-қылықтары
Талқылауға арналған сұрақтар
1.Жануарлар интеллектісінің негізгі ерекшеліктері мен қалпы.
2.Адам тәріздес маймылдардың ойлау әрекеттері мен өзіндік ерекшеліктері.
3.Жануарлар интеллектісінің биологиялық ерекшеліктері.
№10 семинар сабағы. Психиканың антропогенезде дамуын зерттеу
Талқылауға арналған сұрақтар
1.Адамның жануарлардан айырмашылығы мен ұқсастықтары.
2.Еңбек әрекетінің пайда болуы.
№11 семинар сабағы. Адамның жануарлардан айырмашылығы мен ұқсастықтары
Талқылауға арналған сұрақтар
1.Орта өзгерісін қабылдау.
2.Символизацияға деген қабілеттілік.
3.Бірлескен іс- әрекеттерге қабілеттілік.
4.Өзін-өзі танып білу.
№12 семинар сабағы. Салыстырмалы психологияның қолданбалы жақтары
Талқылауға арналған сұрақтар
Тұрмыстық жағдайларда психика мен тәртіп туралы білімдер жүйесін пайдалану.
№13 семинар сабағы. Салыстырмалы психология саласына алынған білімді адам
іс-әрекетінде пайдалану
Талқылауға арналған сұрақтар
Ауылшаруашылығы саласында салыстырмалы психологияның білімін пайдалану.
№14 семинар сабағы. Әлеуметтік генез мәселесі
Талқылауға арналған сұрақтар
1.Адам тілінің пайда болуы мен олардың биологиялық алғышарттары.
2.Антропойдтардың интеллектісі мен адам санасының ерекшеліктері, олардың
айырмашылықтары.
№15 семинар сабағы. Адам тәртібінің биологиялық және әлеуметтік мәселелері
Талқылауға арналған сұрақтар
1.Биологиялық заңдылықтар және заттық мәдениет.
2.Адамның тарихи дамуына биологиялық дамудың әсері туралы Я.Я.Рогинский
теориясы.
3.Жануарлардың «тілі» мен адамның сөйлесуі.
4 СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
4.1. СӨЖ және СӨЖО тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұсқау.
Студенттің өздік жұмысы (СӨЖ) олардың индивидуалды және топпен оқу
әрекетінің көптеген түрлері кіреді, бұлар оқытушының көмегінсіз іске асады
(немесе жартылай көмегі, егерде өздік жұмысы аудиторияда орындалса).
Өздік жұмысының маңыздылығы оқытыушының көмегінсіз, студенттің міндетті
түрде қатысуы мен, алынған ақпаратты білімде қолдану оның қандай да бір іс-
әрекетте қолданылуынан тұрады.
СӨЖ– өзінің білімін жетілдіру әдісі, оқытудағы әртүрлі әдістермен
дедактикалық байланысы. Студент өздік жұмысы процесінде белсенді
шығармашылық жеке тұлға ретінде көрінеді, өзінің мәдениетін таратушы,
бағдарын,болашақ мамандыққа көрсетеді.
І. Берілген тақырыпты конспектілеу.
Негізгі талаптар:
1. Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты ашуға
талпыну.
2. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
3. Міндетті түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-
ретімен жүйелі баяндауы қажет.
4. Жұмыс түсінікті, мағыналы, орамды тілмен жазыдуы тиіс.
5. Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Реферат жазуда не ескеріледі?
1. Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты студент кішігірім
зерттеулер жасайды. Студен осы алғашқы ғылыми жұмысқа байланысты
мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
2. Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
3. Реферат жазуда студен негізгі мәселені ажыратуға, тақырыптардың өзара
сабақтастығын тануға дағдыланады.
4. Фактілер, фактілік материалдарды іріктеу және жинақтау негізінде
таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
5. Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін, қайдан
алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін
көрсетуі қажет.
6. Студенттің жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен оқытушы
қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады. Тақырыпты
зерттеуші студен реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды, сұрақтарға
жауап береді.
Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық
белсенділігін арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
Рефератты талқылау – шығармашылық жұмыстың бір көрінісі, яғни білімділік,
қызығушылық тұрғысынан және тәрбиелік мән-мазмұны зор әрекет, жұмыс. Бұл
кезде сөйлеушілер негізгі мәселеден ауытқымай, нақты, тұжырымды ой айтуға
көңіл бөлуі тиіс.
Рефератты талқылып, қорытындысын шығару – маңызы зор жауапты сәт, белгілі
бір тақырып төңірегінде ғылыми дәйекті тұжырымдар жасап үйрену. Соңында
оқытушы реферат жазған студенттің, пікір айтушылардың сөздерін жинақтап,
қажетті толықтырулар енгізеді, мәселенің түсініксіз тұстарын анықтап,
түзетулер жасайды, толықтырады, өзгертеді.
Студенттердің өздік жұмыстарды орындауларына жалпы кеңестер (нұсқаулар)
1. Өздігінен білім алу үшін, алдымен сол жұмысқа қажетті нақты дағдыларға
(іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар, түрлі анықтама
әдебиеттерді пайдалана білу, оқығандарды жазып алу т.б. ) ие болу керек.
2. Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды (уақыт, орын, тиісті
әдебиеттер мен құралдардың болуы т.б.) керек етеді, ең дұрысы
кітапханаларда, оқу залдарында біліммен шұғылдануға дағдылану.
3. Өздігінен білім алатын адам нені оқитынын анық біліп, ол жұмысты белгілі
жоспармен, жүйемен жасауы керек.
4.Алғашқы кезде оқытушылардан, тәжірибелі адамдардан, кітапханалардан ақыл-
кеңес алудың пайдасы зор.
5. Өздігінен білім алу жұмысын асықпай, көп үзіліс жасамай жүргізген жөн.
6. Оқыған материалды мұқият ұғатындай етіп ұғып, түсінбеген жерлерді
қалдырмай, қайталап оқып, оның негізгі жақтарын жазып алу қажет.
7. Анықтама әдебиеттерді, энциклопедияларды, түрлі сөздіктерді қоса
пайдаланып отыру керек.
Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыруға қойылатын талаптар.
• Жұмыстың көлемін шамадан тыс асырмай, оның сапасын арттыруға
көңіл аудару;
• Студенттердің өздік жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс
ұштастыра білу;
• Студенттердің дербестігін арттырып, өзіндік білім алу қабілетін
жүйелі түрде дамыту;
• Өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған
материалдарды, хабарларды енгізу;
• Студенттерді табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын,
сонымен қатар нақты фактілер мен құбылыстарды өздігінен талдап
түсінуге үйрету;
• Студенттердің алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге
дағдыландыру;
• Студенттерді оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр
уақытта дербес және белсенді әрекет жасауға баулу;
• Студенттердің өздігінен дербес жұмыс істеу, еңбек ету дағдыларын
қалыптастыру.
4.2. СӨЖ тақырыптарының тізімі мен аралық бақылау сұрақтары
1.Салыстырмалы психология пәні, міндеттері, әдістері туралы түсінікті ашып
көрсет.
2.Салыстырмалы психологияның даму тарихы;
3.Инстинктмвті тәртіп пен үйренуді қазіргі заман тұрғысында түсіндіру
жолдары
4.Үйрену әрекеттері туралы не білесің?
5.Қажеттілікті /облигаттық/ үй рену және бұл жайында Г.Темброктың
көзқарастары туралы не білесің?
6.Үйрену мен дағды туралы А.Н.Леонтьев пікірі. Үйрену және қарым-қатынас.
7.Жануарлардың психикалық белсенділігінің онтогенезде дамуын ата.
8. Мінез-қылықтың онтогенездік мәселелері. Мінез-қылықтың онтогенездік
дамуының биологиялық себептестігі туралы не білесің?
9.Психикалық әрекеттің жануарлар жатырында /пренатальдық/ дамуын сипатта.
10.Мінез-қылықтың пренатальдық және эмбриогенездік дамудың
морфофункционалдық негіздерін ата.
11.Психиканың эволюциялық дамуы ашып көрсет.
12.Психика туралы түсінік.
13.Сана – психика дамуының жағдайы, формасы.
14.Жан-жануарлардың психикасының дамуын көрсет.
15. Психика дамуының деңгейлері.
16. Қарапайым сенсорлық психика. Сезімдік- тітіркену (перцептивті) психика
сипаттамасы.
17.Перцептивті психика дамуының жоғары сатысы туралы не білесің?
18. Салыстырмалы психологиялық синтездің қажеттілігі мен мәні.
19. Жануарлар мен адам психикасы, олардың генетикалық туыстығы мен сапалық
өзгерістері.
20.Антропогенездің алғышартына жоғарғы сүтқоректілердің дамуы мен сенсорлық
функция эволюциясының мәні.
21.Жануарлардың интеллектік мінез-қылықтарын ата.
22.Жануарлар интеллектісінің негізгі ерекшеліктері мен қалпы.
23.Адам тәріздес маймылдардың ойлау әрекеттері мен өзіндік ерекшеліктері.
24.Жануарлар интеллектісінің биологиялық ерекшеліктері.
25. Психиканың антропогенезде дамуын зерттеуді ата.
26.Адамның жануарлардан айырмашылығы мен ұқсастықтары, еңбек әрекетінің
пайда болуы.
27.Орта өзгерісін қабылдау.
28. Салыстырмалы психологияның қолданбалы жақтарын көрсет.
29.Тұрмыстық жағдайларда психика мен тәртіп туралы білімдер жүйесін
пайдалану туралы не білесің?
30.Салыстырмалы психология саласына алынған білімді адам іс-әрекетінде
пайдалану туралы не білесің?
31.Әлеуметтік генез мәселесі.
32.Адам тілінің пайда болуы мен олардың биологиялық алғышарттары.
33.Адам тәртібінің биологиялық және әлеуметтік мәселелері.
34.Биологиялық заңдылықтар және заттық мәдениет туралы не білесің?
№ 1 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕННАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. С алыстырмалы психологияның пәні, мақсаты
2. Жануарлар психикасының ерекшелігін ата.
3. Инстинктивті тәртіп пен үйрету туралы не білесің?
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 2 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. Жануарлар мен адам психикасының ежелгі дәуірде дамуы.
2. Жәндіктер қоғамы.
3. Эволюция дамуына дейін жануарлар көзқарастар.
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 3 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. Салыстырмалы психологияның XIX-XX ғасырдың басында дамуы.
2. Психика табиғаты
3. Үйрену реакциясы
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 4 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. Әлеуметтік генез мәселесі.
2. Ч. Дарвинның еңбегі туралы сипаттама
3.Жануарлар мен адам психикасы, олардың генетикалық
туыстығы мен сапалық өзгерістері.
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 5 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. Бунақ денелер туралы
2. Салыстырмалы психика тарихы
3. Таңдау реакциясына сипаттама
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 6 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. Табиғаттың керемет құбылыстары туралы мағлыматтар
2. Салыстырмалы психологиядағы Я.Б.Ламарк өмірбаяны туралы
3. Жан жақты бағдар
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 7 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
№ 8 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. Психиканың пайда болуы
2. Сананың деңгейлері
3. Салыстырмалы психологияда адамға дейін және адам психика дамуының
негізгі бағыттары
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 10 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. Салыстырмалы психологияның зерттеу әдістемесі.
2. Антропоидтардың интеллектің проблемасы
3. Онтогенезде адам мен жоғарғы жануарлар салыстырмалы зерттеу
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 11 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных нау
1. Психика зерттеу деңгейлердің сипаттамасы
2. Жоғарғы маймыл интелектісін зертеу проблемасы
3. Адам санасының пайда болуы мен эволюциялық психикасының жалпы
теориялары
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 12 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. Психика дамуы сенсорлық деңгейі
2. Антропоидтардың интелект критериялары
3. Салыстырмалы психологияны зертеуде психологиялық бағыттарды жүргізуші
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 13 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. Психика даму деңгейінің прецептивті
2. Антропоидтардағы іс әрекет құбылысы
3. Іс әрекет құбылысы мен жасандық заңдылық шарттары
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 14 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. Психика даму деңгейінің интелектуальды
2. Онтогенезде антропоидтардың интелект дамуы
3. Жасанды белгі шарттар спецификасы
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 15 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. ХХ ғ.салыстырмалы психологияның Ресейде дамуы
2. Лоренц К. өмірбаяны
3. Эксперимент түрлері мен әдістеме типтері
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 16 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. Бақылау түрлері
2. Психологияда және этнологияда «инстинкт» термин сөзін қолдануы
3. Жануарлардың мәнез құлық ерекшеліктері
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 18 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. Эволюция психиканың негізгі категориялары
2. Нейропсихизм туралы түсінік.
3. Жануарлар туралы ертегіні айт
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 19 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. Салыстырмалы психологиялық бағыт
2. Антропсихизм
3. Биопсихизм
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 20089жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 20 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. ХХ ғ.салыстырмалы психологияның шетелде дамуы
2. Табиғаттың керемет құбылыстар туралы мәлімет
3. Анималопсихизм
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
\
№ 21 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. Бунақденелері туралы түсінік.
2. Панпсихизм туралы түсінік.
3. Жануарлар мінез құлығына байланысты мақал мәтелдер
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 23 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. Салыстырмалы психика тарихы
2. Антропсихизм туралы түсінік.
3. Жануарлар туралы аңыздарды мысал ретінде жаз
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 24 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. Эксперименттің негізгі принципі мен әдістемелер
2. Іс әрекеттің сыртқы факторлары
3. Жануарлар мен өмір бейнесінің жалпы мінездемесі
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 25 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1. ХХ ғасыр салыстырмалы психологияның шетелде дамуы
2. Ч. Дарвинның еңбегі туралы сипаттама
3.Адам тәртібінің биологиялық және әлеуметтік мәселелері.
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 26 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1.Салыстырмалы психология пәні, міндеттері, әдістері туралы түсінікті ашып
көрсет.
2.Салыстырмалы психологияның даму тарихы;
3.Инстинктмвті тәртіп пен үйренуді қазіргі заман тұрғысында түсіндіру
жолдары
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 28 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1.Жануарлардың психикалық белсенділігінің онтогенезде дамуын ата.
2. Мінез-қылықтың онтогенездік мәселелері. Мінез-қылықтың онтогенездік
дамуының биологиялық себептестігі туралы не білесің?
3.Психикалық әрекеттің жануарлар жатырында /пренатальдық/ дамуын сипатта.
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 29 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1.Мінез-қылықтың пренаталдық және эмбриогенездік дамудың морфофункционалдық
негіздерін ата.
2.Психиканың эволюциялық дамуы ашып көрсет.
3.Антропогенездің алғышартына жоғарғы сүтқоректілердің дамуы мен сенсорлық
функция эволюциясының мәні.
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
№ 30 ЕМТИХАН БИЛЕТІ / ЭКЗАМЕНАЦИОННЫЙ БИЛЕТ
Пән/Дисциплина САЛЫСТЫРМАЛЫ ПСИХОЛОГИЯ
Курсы/Курс 3 Мамандық/Специальность 050503 «Психология»
Кафедрасы/Кафедра психологии
Факультеті/Факультет социально-гуманитарных наук
1.Психика туралы түсінік.
2. Адам тілінің пайда болуы мен олардың биологиялық алғышарттары.
3.Адамның жануарлардан айырмашылығы мен ұқсастықтары, еңбек әрекетінің
пайда болуы.
Әзірлеген/Разработал
__________________________________________________________
Билеттер кафедра отырысында қаралып бекітілген
_________________________________
Билеты рассмотрены и утверждены на заседании кафедры
Хаттамасы/Протокол № от «__» ___________ 2009 жылғы/года
Кафедра меңгерушісі ____________________________
Заведующий кафедрой
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz