Өнеркәсіптік экологияның мәселелері

|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ                                                  |
|БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ                                              |
|ШӘКӘРІМ атындағы                                                           |
|СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ                                             |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты   |ПОӘК               |Е ПОӘК 042-14.4.05.           |
|                        |                   |1.20.15.03 - 2013 ж.          |
|ПOӘК                    |«30»09. 2013 ж.    |                              |
|«Өнеркәсіптік экология» |№ 2 басылым        |                              |
|пәннінің оқу-әдістемелік|                   |                              |
|матриалдар              |                   |                              |




                           «ӨНЕРКӘСІПТІК ЭКОЛОГИЯ»



                       ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК  КЕШЕНІ


                 050608– «Экология»     мамандығына арналған



                        ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК  МАТЕРИАЛДАР













                                    Семей
                                    2013









                                   Кіріспе


      1. ҚҰРАСТЫРУШЫ
      Құрастырушы: техника ғылымдарының кандидаты, доцент, Шәкәрім  атындағы
Семей мемлекеттік университетінің «Экология  және  қоршаған  ортаны  қоргау»
кафедрасының профессор м.а.
        Сарсембенова О.Ж.                             ____________  «  28
»   08      2013 ж.


      2  ТАЛҚЫЛАНДЫ
      2.1. Шәкәрім атындағы Семей Мемлекеттік Университеті   «Экология  және
қоршаған ортаны қорғау» кафедра отырысында


      «  3   »       09                2013  ж.           №     1    хаттама



Кафедра меңгерушісі,доцент             ____________   Кабышева Ж.К.


      2.2. Аграрлық факультетінің оқу-әдістемелік бюро отырысында
    Хаттама №    1     «__18_» __09___ 2013ж.


АФ  ОӘБ   төрағасы       _________                             доцент   м.а.
Тлеубаева А.В.


3  БЕКІТІЛДІ

Университеттің Оқу-әдістемелік  кеңесі мақұлдап басып шығаруға ұсынады


Хаттама № 1 «_18__» ___09__ 2013ж.

Оқу- әдістемелік кеңестің төрағасы,
оқу – әдістемелік жұмысы бойынша проректор              профессор   Искакова
Г.К.



      4  №2 басылым 30.09.2009 ж. ауыстыруға  кіргізілді.   Кешен  Қазақстан
республикасының Мемлекеттік жалпыға бірдей білім  стандарты  МЖБС  негізінде
жаңартылған 5.04.019.-2011. Бакалавриат.





















                                   Мазмұны


      |1|Глоссарий                                                            |  |
|2|Дәріс сабақтары                                                      |  |
|3|Лабораториялық-практикалық сабақтар                                  |  |
|4|Студенттердің білімін тексеруге арналған бақылау сұрақтары           |  |
| |                                                                     |  |
| |                                                                     |  |
| |                                                                     |  |
| |                                                                     |  |
































I. Глоссарий

Қоршаған орта – табиғи объектілердің, оның  ішінде  өзара  қарым-қатынастағы
атмосфералық ауаны, суды, топырақты, жер қойнауын, жануарлар мен  өсімдіктер
дүниесін, сондай-ақ климатты қоса алғанда, табиғи ресурстарырдың  жанды  әрі
жансыз жиынтығы;
Қоршаған ортаны қорғау –  табиғат пен адамның өзара  үйлесімді  іс-қимылына,
қоршаған ортаның сапасын жақсартуға,  табиғи  ресурстарды  ұтымды  пайдалану
мен молықтыруға бағытталғал мемлекеттік және қоғамдық шаралар жүйесі;
Қоршаған ортаны қорғау объектілері – қоршаған  ортаның  зандармен  қоғалатын
құрамдас бөліктері;
Табиғи ресурстар  -  қоғамның  материалдық,  мәдени  және  басқа  қажеттерін
қанағаттандыру үшін қоршаған ортаның шаруашылық және өзге қызмет  процесінде
пайдаланылатын құрамдас бөліктері;
Қоршаған ортаны ластау –  қоршаған  ортаға  ықтимал  қауіпті  химиялық  және
биологиялық  заттардың,  радиактивті  материалдардың,  өндіріс  пен   тұтыну
қалдықтарының түсуі, сондай-ақ қоршаған ортаға щудың, тербелістің,  магнитті
өрістердің және өзге де зиянды физикалық ықпалдардың әсері;
Қоршаған ортаның  сапасын  нормалау  –  адамның  өмір  сүруі  үшін  қоршаған
ортаның  жарамдылығын  айқындайтын  және   биологиялық   алуан   түрліліктің
сақталуы мен экологиялық жүйелердің тұрақты пайдаланылуын қамтамасыз  ететін
қоршаған орта сапасының көрсеткіштерін белгілеу;
Экологиялық қауіпсіздік – Қазақстан Республикасының заңдық,  өзге  де  заңға
қосымша  нормативтік  құқықтық   және   номративтік-техникалық   актілерінде
қамтылған  қоршаған  ортаға  теріс  әсер  ететін  шаруашылық  және  өзге  де
қызметте орындалуға міндетті шектелулер және ондай қызметке тыйым салу ;
Жалпы жоспар  –  бұл  жер  учаскесінің  барлық  негізгі,  көмекші,  тұрақты,
уақытша, жобаланатын, реконструкцияланатын ғимараттардың, инженерлік  торлар
мен  коммуникациялардың,  жолдардың,  өтетін  жерлердің,   алаңдардың   және
көгалдандырудың ауданы.
Жел   розасы  –  жылдың  жаз  мезгілінде  бағытталған  желдің  қайталануының
берілгендері бойынша өнеркәсіп орналасқан  жердегі  қала  үшін  жел  розасын
салады.










II. Дәріс сабақтары
       Дәрістер негізгі маќсаты пән бойынша таќырыптарды  теориялыќ  негізде
жеткізе білу болып табылады.

                                  Дәріс № 1
      Тақырыбы: Кіріспе. «Өнеркәсіптік экология» пәннің  мақсаты.  Терминдер
мен анықтаулар.
      Мақсаты:  «Өнеркәсіптік  экология»  пәннің  мақсаты,   терминдер   мен
анықтаулармен танысу.
      Жоспар
1) Кіріспе
2) Пәннің мақсаты
3) Негізгі терминдер мен анықтаулар

      «Өнеркәсіптік экология» курсы  050608–  «Экология»  мамандықтары  үшін
негізгі  пәндердің біріне жатады.

      «Өнеркәсіптік экология» пәні  050608–  «Экология»   мамандығы  бойынша
оқытылатын  студенттерге  арналған.  Студенттерді  курс   мазмұнымен,   оның
өзектілігі  мен  қажеттілігін,  оқу  процесінде  игеретін  курс   саясатымен
таныстырады.

       Бұл   курста   арнаулы   пәндерден   алған   мәліметтер,   өндірістік
ғимараттарды жобалау, оларды дұрыс пайдалану,  тұрмысқа  қажетті  бөлмелерді
іріктеу және санитарлық жабдықтарын есептеу үшін қолданылады.

      Пәннің  мақсаты  студенттерді  тек  қана  дипломдық  жобаны  орындауға
бағыттау емес, сонымен қатар  олардың  ой-өрісін  өсіру,  қажетті  есептерді
техникалық жолмен өздігімен шешуді үйрету.

      Оқу жоспары бойынша  бағдарламадағы  келтірілген  сұрақтар  3  курста,
курстің негізгі бөлімдерінен дәріс және тәжірибе сабақтары  ретінде  берілуі
жобаланған. Студенттердің пәнді оқу процессінде алған білімі  сынақ  кезінде
берілген сызбаны орындаумен және ауызша тексеріледі.



                             Бақылау сұрақтары:

1)Пәннің мақсаты мен міндеттері.
2) Пәнді оқыту тапсырмалары.
3) Пәннің негізгі терминдерін ата.


                                 Әдебиеттер:
4.1.2. Оспанова Г.С.Бозшатаева Г.Т.  Экология.  Алматы:  Экономика,2002.-403
б.
4.1.3. Жақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология Алматы, 2003- 290 б.
техники.- М.:Стройиздат. 1975.-240 с.







                                  Дәріс № 2


Тақырыбы: Өнеркәсіптік экологияның  мәселелері  мен  міндеттері.  Өндірістер
мен өндірістік кешендердің қызметіне табиғат жағдайларының әсер етуі.
Мақсаты: Өнеркәсіптік экологияның мәселелері  мен  міндеттері   мен  танысу.
Өндірістер мен өндірістік кешендердің қызметіне табиғат  жағдайларының  әсер
етуі мен танысу.




Жоспар

1) Өнеркәсіптік экологияның мәселелері.
2) Өнеркәсіптік экологияның негізгі міндеттері мен принциптері.
3) Өндірістер мен өндірістік кешендердің қызметіне табиғат жағдайларының
  әсер етуі.


      Қоршаған ортаны қорғау дегеніміз  табиғат  пен  адамның  өзара  қарым-
қатынастағы атмосфералық ауаны, суды, жер мен оның  қо    йнауын,  жануарлар
мен өсімдіктер дүниесін тағы басқа табиғи молықтыру.
      Қоршаған ортаны қорғаудың  негізгі принциптері мынадай:
      Адамның өмірі мен денсаулығын  қорғаудың  басымдығы,  халықтың  өмірі,
ебегі  мен  демалысы  үшін  қолайлы  қоршаған  ортаны  сақтау  және  қалпына
келтіру;
      Қазақстан  Республикасының  нарықтық  қатынастар  жағдайында   тұрақты
дамуға  көшуі,  адамдардың  қазіргі  болашақ   және   болашақ   ұрпақтарының
салауатты және  қолайлы  қоршаған  ортаға  деген  қажеттерін  қанағаттандыру
мақсатында   қоршаған   ортаның   әлеуметтік-экономикалық   міндеттері   мен
проблемаларын теңдестіре отырып шешу;
      Экологиялық жағдайы қолайсыз  аумақтардағы  экологиялық  қауіпсіздікті
қамтамасыз ету және бұзылған табиғи экологиялық жүйелерді қалпына келтіру;
      Табиғи  ресурстарды  ұтымды  пайдалану   және   молықтыру,   табиғатты
пайдаланғаны үшін кезең-кезеңмен ақы төлеуді  еңгізу  және  қоршаған  ортаны
қорғауға экономикалық жағынан ынталандырудыеңгізу;
      Биологиялық  алуан  түрлікті  және  экологиялық,  ғылыми  және  мәдени
жағынан ерекше маңызы бар қоршаған  орта  объектілерін  сақтауды  камтамасыз
ету;
        Қоршаған  ортаны  қорғау  туралы  заңдарды  мемлекеттік  реттеу  мен
мемлекеттік бақылау, оларды бұзғану үшін жауапкершіліктің ымырасыздығы;
      Қоршаған ортаға нұқсан келтіруге жол бермеу, қоршаған ортаға ықпал ету
мүмкіндігін бағалау;

Халықтың,   қоғамыдқ   бірлістіктер   мен   жергілікті   өзін-өзі    басқару
органдарының  қоршаған  ортаны   қорғау   саласына   белсенді   түрде   және
демократиялық жолмен қатысуы.

      Азаматтардың кейбір экологиялық міндеттері төменде келтірілген:
      Қоршаған табиғи  ортаны  таза  сақтауға,  табиғи  байлықтарады  ұиымды
пайдалану мен  молықтыру  жөніндегі  жұмыстарын  және  заңдарды,  ережелерді
орындауға;
      Жеткіншек ұрпаққа экологиялық  тәрбие,  білім  беруге  жәрдемдесу  мен
қатар өзінің экологиялық білім деңгейін арттыруға;
      Тағы басқа да заңда қарастырылған міндеттердің бәрін орындауға.

Бақылау сұрақтары

1) Өнеркәсіптік экологияның мәселелері қандай.
2) Өнеркәсіптік экологияның негізгі міндеттерін ата.
3) Өнеркәсіптік экологияның негізгі принциптерін ата.


                                 Әдебиеттер:
4.1.1. Қоршаған  ортаны  қорғау  туралы.  Қазақстан  республикасының  Заңы.-
Алматы: « Жеті жарғы», 1998.- 96 бет.
4.1.2. Оспанова Г.С.Бозшатаева Г.Т.  Экология.  Алматы:  Экономика,2002.-403
б.
.
                                  Дәріс № 3


Тақырыбы:  Өнеркәсіптік  ластанулардың   классификациясы,    жіктелуі   және
қоршаған ортаның ластануларының негізгі көрсеткіштері.

Мақсаты: Өнеркәсіптік  ластанулардың  классификациясымен,  қоршаған  ортаның
ластануларының негізгі көрсеткіштерімен танысу.


Жоспар

      1) Өнеркәсіптік ластанулардың классификациясы.
      2) Қоршаған ортаның ластануларының негізгі көрсеткіштері.


      Қоршаған табиғи орта негізінде екі жолмен ластанады. Оның бірі  табиғи
жол,  екіншісі  антропогендік,  яғни   адамның   іс-әрекетінің   нәтижесінде
ластануы.
      Ауаның табиғи жолмен ластануы қандай дәрежеде  өтсе  де  атмосферадағы
ғаздардың тепе-теңдігін бұза алмайды, алайда, қолайсыз әсері  біраз  уақытқа
дейін орын алуы мүмкін.
      Негізінде  қоршаған  табиғи  ортаның   сапасына,   яғни   құрамы   мен
қасиеттеріне  зиянды  әсер  тигізетін  қауіпті  химиялық  және   биологиялық
заттар,  радиоактивті  материалдар,  өндіріс  пен  тұтыну  қалдықтарды,  шу,
тербеліс, магнитті өрістер және басқа да физикалық ықпалдар болып саналады.
      Қоршаған  ортаның  антропогендік  жолмен  ластануына   себеп   болатын
көздерге қара және түсті  металлургия, транспорт, электр энергетикасы, ауыл-
шаруашылығы,  мұнай,  газ,  көмір,  химия  өндірістері,   тұрғын-коммуналдық
шаруашылық, құрылыс материалдарын өндіретін және  басқа  да  халықшаруашылық
салалары жатады.
      Ауаны  ластайтын  компоненттердің  химиялық   құрамы   отын-энергетика
ресурстарының түріне,  өндірісте  қолданылатын  шикізатқа,  оларды  өндейтін
технологияға байланысты келеді. Мысалы, шойын мен  болат  өндірістері  ауаны
улы көміртек (П) оксидімен, алюминий зауытының түтіні  фтор  қосылыстарымен,
қағаз өндірісі  –  күкірт  оксидімен,  сутекті  күкіртпен,  меркаптандармен,
жасанды талшық өндірісі күкіртті көміртек және сутекті күкіртпен ластайды.
      1 тонна шойынды өңдегенде  атмосфераға  4,5  кг  шаң,  2,7  кг  күкірт
оксиді, 0,1-0,5 кг марганец, мышьяк, фосфор, сурьма, қорғасын, сынап,  сирек
металдардың қосылыстары бөлінеді. Ауаны  ластайтын  қатты  заттар  негізінде
оның төменгі қабаттарында шоғырланады:


Биіктік     (км)                                     0,1                   1
   2              3             4              5              6
1 куб.см ауадағы
қатты   бөлшектердің   саңы           45000             6000             700
200          100          50          20




                              Бақылау сұрақтары

1) Өнеркәсіптік ластанулардың жіктелуі.
2) Қоршаған табиғи орта негізінде нешек жолмен ластанады.
3) Қоршаған ортаның антропогендік жолмен ластануына себеп болатын көздер.




                                 Әдебиеттер:
4.1.1. Қоршаған  ортаны  қорғау  туралы.  Қазақстан  республикасының  Заңы.-
Алматы: « Жеті жарғы», 1998.- 96 бет.
4.1.2. Оспанова Г.С.Бозшатаева Г.Т.  Экология.  Алматы:  Экономика,2002.-403
б.
4.1.3. Жақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология Алматы, 2003- 290 б.
4.1.5.Калыгин В.Г. Промышленная экология.– М.: Изд-во МНЭПУ, 2000. -239 с.
4.1.6. Инженерная экология  /Под  ред.В.Т.Медведева.-М.:  Гардарики,  2002.-
687с.

                                  Дәріс № 4


Тақырыбы: Энергетиканың түрлері.
Мақсаты: Энергетиканың түрлері мен танысу.

      Жоспар
1) Энергетикалық ресурстар.

2) Энергетиканың түрлері.

     Энергетикалық ресурстарға барлық механикалық, химиялық  және  физикалық
энергия   көздерін   жатқызуға   болады.   Энегетикалық   ресустар   олардың
табиғатына, алу жолдарын және басқа да нышанына байланысты топтастырылады.
      Қатты органикалық отын және уран ресуртарының көп  мөлшері  өнеркәсібі
дамыған елдердің жерінде болса, мұнай ресурстары мен гидроэнергия  негізінде
дамып келе жатқан Азия, Африка және Лтаны Америка елдерінде.
      Жер қойнауындағы отын қоры болып көмір, мұнай, газ және уран  рудалары
саналады. Көмірдің дүниежүзілік қоры 9-11 трлн. тонна, оның ішінде  50%  ТМД
елдерінің  жерінде  шоғырланған.  Жылына  орта  есеппен  пайдалануға  жерден
алынатын мөлшер 4,2 млрд. Тонна.
        Кейбір  елдердегі  барланған  кен  орындарындағы  көмірдің  мөлшері,
млрд.тонна:  АҚШ-430,  Германия-100,  Австралия-90,  Англия-50,   Канада-50,
Индия-29, ТМД елдері-290, оның ішінде  Қазастанда-51.  Орта  есеппен  жылына
Қазастанда 80 млн.тоннаның үстінде көмір алынады, оның 40% ашық әдіспен.
       Дүниежүзілік  мұнай  қоры  840млр.  Тонна   шартты   отын   көлемінде
бағаланады, оның 10%-  анықталған,  ал  90%  божамдық  қорлар.  Дүниежүзілік
рынокта негізі мұнаймен қамтамасыз ететін   Таяу  және  Орта  Шығыс  елдері.
Мұнайдың 66% осы елдерде,  4%-Солтүстік  Америкада,  8-10%  Ресейде,  қалған
мөлшері басқа  елдерде.  Жапония,  Германия;  Франция  тағы  басқа  көптеген
дамыған елдерде мұнай кен орындары жоқ.
     Дүниежүзілік табиғи газдың қоры 300-500 трлн.м. Табиғи газдардың  үлкен
қорлары Иракта, Сауд Арабиясында, Алжирде, Ливияда, Нигерияда,  Венесуэлада,
Мексикада,  АҚШ-та,  Канадада,   Австралияда,   Ұлыбританияда,   Норвегияда,
Голландияда, Ресейде,  Қазақстанда.  Жыл  сайын  Ресей  800-850  млрд.  м  3
табиғи газ өндірсе, Қазақстанда 5-7 млрд.м3 шамасында өндіріледі.
      Жоғарыда көрсетілген отын түрлерін  жер  қойнауынан  алған  кезде  жер
беті келбетніің өзгеруі, топырақтың  құнарлы  қабатының  бұзылуы,  атмосфера
мен  сулардың   ластануы  орын  алады.   Сондықтан  табиғи   ортаны   сақтау
мақсатында ғаымдардың  болжамы  бойынша  2020  жылға  дейін  жер  қойнауынан
алынатын отындардың  205  млрд.  тоннадайы  зияндығы  аздау  отын  түрлеріне
айырбасталып,  яғни  сарқылмайтын  энергия  ресурстарына  олардан   алынатын
электрэнергияның мөлшер 8%-ке дейін жетеді.
       Жыл  бойы  жер  бетіне  түсетін  күн  сәулесінің  күші  178  мың  ГВт
энергияға тең, бүкіл адамзаттың жұмсайтын энергия мөлшеріне  бұ  шамамен  15
мың есе жоғары. Осы энергияның 30% қайтадан космос әлеміне қайтарылады, 50%-
 сініріледі, 20% геологиялық циклға, 0,06% фотосинтез процесіне жұмсалады.
        Күн - өте үлкен қуатты  энергия  көзі.  Оның  22  күн  ішінде  жерге
берген энергия қуаты бүкіл Жер әлеміндегі органикалық отынның  қуатына  тең.
Күн қуатын өнеркәсіп пен тұрмыс жағдайында қалай қолдануға болатыны  бұл  да
шешілмеген проблеманың бірі. Аз болса да күн сәулесін қолдануға  негізделген
кейбір қондырғылар белгілі. Жуковский  қаласындағы  Ковров  механика  зауыты
қуаттылығы  жылына  100мың  м3   суды   жылытуға   арналған   күн   сәулесін
пайдаланатын жылу коллекторларын шығарады.
    АҚШ-та,  Испанияда,  Иорданияда  электр  тоғын  алу  үшін  күн  сәулесін
қолданатын  жылу  электрқондырғылар  іске  қосылған.  Бұларда  жартылай  тоқ
өткізетін аспаптарды  қолданатын  күн  сәулесі  электр  тоғына  өзгертіледі.
Американдық  эксперттердің  шешімі  бойынша  фотоэлектрқондырғылар  қоршаған
ортаға әсерін тигізбейді екен, оларда жылжымалы бөлшектер болмағандықтан  шу
болмайды  және  судың  да  қажеті  жоқ.  Кұн   сәулесінен   жұмыс   істейтін
батарияларды  тұрғын   үйлерді  жылжытуға,  ыстық  сумен  қамтамасыз  етуге,
әртүрлі  материалдарды  кептіруге,   технологиялық   процестерде   қолдануға
болады. Желдің жылдамдығы 5м/сек  жоғары  болатын  жерлерде  электрэнергияны
желден алуға болады. Желдің энергиясын кеңінен қолдану мақсатында  Канадада,
Германияда, АҚШ-та, Францияда, Швецияда ұлттық бағдарламалар жасалған.
       Жел энергиясынан электр тоғын алу процестеріне  экологиялық  тұрғыдан
қарасақ,  мұны  таза  технологияға  жатқызуға  болады.  Шу  және   теледидар
жүйесінде  кездесетін  тағы  да  басқа  бөгеуілдердің   мәселесі   шешілетін
проблемалар деуге жатады.
     Қазақстанда жыл бойы жел  болып  тұратын  аймақтар  жеткілікті,  осыған
байланысты  жел  энергиясы  біз  үшін  сарқылмайтын  ресурс.  Сондықтан  жел
энергиясын кеңінен қолдану экологиялық жағынан да, экономикалық  жағынан  да
тиімді.
       Экологиялық жағдайға зияндық әсері жоқ деп  тағы  бір  энергия  түрін
атуға болады, Бұл жер қабатында болатын геотермалдық  энергия.  Дүниежүзілік
осы энергия  түрі  негізінде  бірнеше  геотермалдық  жылу  электрстанциялары
жұмыс істейді. Ең қуаттылығы жоғары ГеоЖЭС АҚШ-та.
     Жалпы геотермалдық энергия қоры 200гВт шамасында,  негізінде  ол  Тынық
мұхиттың төңірігінде шоғырланған.
      Ресейде  геотермалдық  энергия  қоры  Камчатка,  Сахалин  және   Курил
аралдарында, жалпы қоры 2000 мВт. Қазіргі кезде қуаттылығы  11  мВт-қа  және
50 мВт-қа тең екі ГеоЖЭС Камчаткада іске қосылған.  Курил  аралдарында  және
Камчаткада 300-500м тереңікте судың температурасы 200 0с-ге дейін жетеді.
       Геотермалдық  энергетиканың  дамуының  негізгі  бағыты  –   термалдық
сулардың  жылуын пайдалану немесе су  сіңіретін  тау  жыныстарының  қабатына
қолданған  суды  жіберіп,  осы  тереңдіктегі   жылуды   электр   энергиясына
айналдыру. Тереңдіктегі жылуды пайдалану технологиясы  экологиялық  тұрғыдан
зиянсыз. Махачкала, Омск,  Кизляр,  Черкаск,  Тбилиси  қалаларында  термалды
сулар тұрғындарды жылы сумен қамтамасыз етуге бағытталған,
       Жылы сулар қоры Қазақстанның  да  көптеген  жерінде  кездеседі.  Олар
үйлерді  жылытуға,  спорт  кешендерінде,  санаторийларда,  т.б.  жағдайларда
қолдануын табуда.
      Тағы бір энергя көзі – биомасса. Оның  құрамындағы  күкірттің  мөлшірі
0,1%, ал күлділігі-3-5%-тен аспайды. Биомассадан алынған газды отын  ретінде
пайдаланып, турбогенераторлардың  көмегімен  электр  тоғын  алу  жолы  басқа
белгілі әдістермен  бәсекелесе алады. Биомасса қалдық ретінде  көп  мөлшерде
қант  пен  шарап  зауыттарында  борық  қамысын  өңдегенде   шығады.    Борық
қамысынан қант, шарап алу дамып келе жатқан елдердің 80-де  жолға  қойылған.
Осыған байланысты тек борық қамысын  пайдалану  арқылы  бұл  өсімдік  өсетін
елдерде энергияның 50%-тей мөлшерін алуды жолға қоюға болады.
      Осы синтетикалық отын ХХ1 ғасырдың негізгі  энергия  көздернің  біріне
айналуына толық мүмкіндік бар. Ағаш  биомассасынан  алынған  матанолды  отын
ретінде  жаққанда  шыққан  көміртек  оксидінің  мөлшері  бензинді   жаққанда
блінетін газ көлемінен 2  еседей  төмен.  Метанолға  альтернативті  этанолды
қант  өндірісінен  шыққан  биомассадан  ферменттер   көмегімен   алып,   оны
бензиннің орнына қолдануға болады.
      Анаэробты микроорганизмдер штаммаларының арнайы түрлерін жасап  биогаз
қолданудың экология эәне экономика жағынан  болсын  тиімді  жолдарын  табуға
болады.  Биогаздан  энзимдер  қолдану  арқылы   алынған   этанолдың   бағасы
бензинмен  қолдану арқылы алынған  этанолдың бағасы  бензинмен  салыстырмалы
келеді. Және қаіргі жағдайда қалдықтардан биогаз алу технологиясы  өзін  3-5
жылда ақтап, табиғи органикалық ресурстарды үнемдеуге ықпал жасайды.
             Болашағы зор потенциалды энергия түріне мұхиттардың жылу, ағыс,
толқындар мен тасу энергия түрлерін жатқызуға болады.  Мұхит тасуларының
техникалық энергия потенциалы болжам бойынша 780 млн.кВт шамасында.
Канадада қуаттылығы 20млн.кВт, ал Ресейдің Мурманск ауданында қуаттылығы
400млн.кВт, Алыс Шығыста қуаттылығы 87 млн.кВт энергия беретін станциялар
іске қосыған.

      Энергетикалық ресурстарға барлық механикалық,  химиялықжәне  физикалық
энергия  көздерін  жатқызуға   болады.   Энергетикалық   ресурстар   олардың
табиғатына, алу жолдарына және  басқа  да  нышанына  (белгісіне)  байланысты
топтастырылады (кесте).

|Бастапқы (бірінші) қоры              |Екінші қоры                         |
|Сарқылатын (көмір, мүнай, тақтатас,  |Көмірді іріктегенде және байытқанда |
|табиғи газ, жаңғыш заттар)           |шыққан қосымша өнімдер:             |
|                                     |Гудрон, мазут және мүнай өңдегенде  |
|                                     |шыққан қалдық өнімдер; ағаш         |
|                                     |дайындағанда шыққан жаңқалар,       |
|                                     |тамырлар, бұталар.                  |
|Сарқылмайтын немесе қайтадан орнына  |Жаңғыш газдар (домна, кокс );       |
|келетін (ағаш, гидроэнергия, жел және|тастанды газдардың жылуы; салқындату|
|күн энергиясы, геотермальдық энергия,|жүйесінен шыққан ыстық су; күш      |
|жертезек, термоядролық энергия )     |беретін өнеркәсіп құрылысының       |
|                                     |тастанды буы                        |

                             Бақылау сұрақтары:
1) Энергетикалық ресурстар.
2) Энергетикалық ресурстардың топтастырылуы.


                                 Әдебиеттер
4.1.2. Оспанова Г.С.Бозшатаева Г.Т.  Экология.  Алматы:  Экономика,2002.-403
б.
4.1.4. Луканин В.Н.,  Трофименко  Ю.В.Промышленно-транспортная  экология.  -
М.:Высшая школа, 2001, - 273 с.
4.1.5.Калыгин В.Г. Промышленная экология.– М.: Изд-во МНЭПУ, 2000. -239 с.
4.1.6. Инженерная экология  /Под  ред.В.Т.Медведева.-М.:  Гардарики,  2002.-
687с.


                                  Дәріс № 5
Тақырыбы: Өнеркәсіптің атмосфераны ластауы.
Мақсаты: Ауаны ластаушы көздері мен танысу.

      Жоспар
1)  Атмосфера туралы түсінік, оның құрамы және биосфера мен адам  өміріндегі
маңызы.
2). Атмосфераның ластануы мен ластаушы көздер.
3). Атмосфералық ауаның ластануының зардаптары.

      Жер атмосферасы (грекше: аtmos — бу және sphaira - шар) — Жерді қоршап
тұрған газды қабықша. Атмосфера дел Жерді  онымен  бірге  айнала  жүріп  оны
қоршап тұрған газды ортаны айтамыз. Атмосфераның массасы 5,15-5,9 х  10[pic]
тонна.  Атмосфера  Жер  бетіндегі  барлық  тіршілік   процестерінің   жүруін
қамтамасыз етіп, адамзат тіршілігінің барлық жақтарына үлкен әсер етеді.
      Атмосфераны зерттеуші мамандардың пікірінше, ол Жер бетінен қашықтаған
сайын түрлі температурадағы бірнеше аймақтардан тұрады.
      Атмосфераның құрылысы  бірнеше  қабат  кұрылымнан  тұрып,  тропосфера,
стратосфера, мезосфера және термосферадан тұрады.  1000  км  және  одан  ары
қарай экзосфера болып, онда атмосфералық газдар әлем  кеңістігіне  таралады.
Осы қабатта атмосфера бірте-бірте планета аралық кеңістікке ауысады.
      Атмосфераның Жер бетіне ең жақын қабаты "тропосфера" деп аталады.  Бұл
қабаттың орта ендікте теңіз деңгейінен биіктігі — 10-12 км, экваторда — 1-6-
18 км, полюстерде - 7-10  км.  Осы  қабатта  жауын-шашын,  бұлттар  түзіліп,
найзағайлар күн күркіреуі жүреді. Тропосфераның жоғарғы жағында 40 км  —  ге
созылатын стратосфера қабаты  орналасқан.  Онда  ылғалдылық  біршама  төмен,
атмосферадағы  озонның  қөп  бөліп  осы  қабатта  жинақталған,  озон  Күннің
ультракүлгін сәулелерін сіңіріп, атмосфераны қызып кетуден сақтайды.
Стратосферадан  кейін  50  км   биіктікте   мезосфера   қабаты   орналасқан.
Мезосферада температура одан әрі қарай төмендеп, 80 км биіктікте — 70°С  –қа
түседі. Мезосферадан жоғары  белгілі  шекарасы  жоқ  термосфера  орналасқан,
онда  500-600  км  биіктікте   температура   +1600°   жетеді.   Атмосфераның
қабаттарындағы ауа биіктеген сайын сұйылып, қысым төмендейді.
      Ең  соңында  Жерден  ең  алыста  800-1600  км   қашықтықта   экзосфера
орналасқан.


                             Бақылау сұрақтары:
1) Жаратылыстағы атмосфералық ауа құрамы қандай газдардан турады.
2) Тропосфера деп қай қабатты атайды.
3)  Тропопауза деп қандай қабатты атайды.
4) Стратосфера деп қандай қабатты атайды.
5) Мезосфера деп қандай қабатты атайды.
6) Ионосфера деп қандай қабатты атайды.
7) Магнитосфера деп қандай қабатты атайды.
8) Ауа ластаушы көздер.


                                 Әдебиеттер
4.1.2. Оспанова Г.С.Бозшатаева Г.Т.  Экология.  Алматы:  Экономика,2002.-403
б.
4.1.4. Луканин В.Н.,  Трофименко  Ю.В.Промышленно-транспортная  экология.  -
М.:Высшая школа, 2001, - 273 с.
4.1.5.Калыгин В.Г. Промышленная экология.– М.: Изд-во МНЭПУ, 2000. -239 с.
4.1.6. Инженерная экология  /Под  ред.В.Т.Медведева.-М.:  Гардарики,  2002.-
687с.




                                  Дәріс № 6

Тақырыбы: Газ және шаң түріндегі шығарылымдарды тазарту.
Мақсаты: Ластаушы және зиянды газдарды тазалау әдістері мен танысу.
Жоспар:
1) Шаң мен газды ұстайтын және тазалайтын әдістер. Құрғақ тозаң ұстағыштар.
2) Ылғалды тозаң ұстағыштар.
3) Электр сүзгімен тазарту әдіс.
4) Химиялық тазалау әдісі.  Термиялық (күйдіру) әдісі.

       Адам  денсаулығымен  қоршаған  ортаға  химиялық  биологиялық   немесе
физикалық әсерін тигізетін өнеркәсіп кәсіпорындары  немесе  басқа  объктілер
үшін санитарлық сақтау  белдем»  міндетті  түрде  олардың  құрамына  кіретін
компонентке жатады.
      Санитарлық  ақтау  белдемі-атмосфераны  ластайтын  кәсіпорындард  елді
мекеннен бөліп  тұратын,  міндетті  түрде  ағаш  егілген  зиянды  заттаектер
қауіпсіздік  деңгейгедейін  таралатын  және   арнайы   гигиеналық   талаптар
орындалатын аумақ.
        Санитарлық   норманы    анықтайтын    құжаттарға    сәйкес    барлық
өнеркәсіпорындарында олардың қуатына, технологиялық процестерді  іске  асыру
жағдайына қоршаған ортаны ластайтын  компоненттердің  зияндық  класына  және
тазалау процестерінің  нәтижелеріне  байланысты  санитарлық  сақтау  белдемі
белгіленіп,  тұрғын  кешеннен  қандай  алшақтықта   орналастыруға   болатыны
анықталады. Өндірістік  кәсіпорындар  үшін  бес  кластық  санитарлық  сақтау
белдемі бар. 1 класты кәсіпорын үшін-2000м, П  кластыға-1000м,  Ш  кластыға-
500м, 4  кластыға-300м,  5  кластыға-100м.  Тамақ  өнеркәсіп  кәсіпорындары,
қоғамдық тамақтандыру, ойын-сауық пен мәдени орындар үшін ССБ-50м.
ССБ   сыртында   зиянды   заттектердің   ауадағы   мөлшері   шекті    рауалы
концентрациядан аспауы қажет С
         Атмосферадағы   зиянды   заттаектерді   ШРК    артық    шығармайтын
технологиялық   процестермен   жұмыс   жүргізетін     кәсіпорындарды    елді
мекендердің ішінде орналастыруға болады. ССБ ішінде  өрт  депосын,  моншаны,
кір жуатын үйді, көлік тұрақтарын,  қоймаларды,  әкішлік  қызмет  үйін  сату
нүктелерін және т.с. орналастыруға болады, ал тұрғын үйлерді,  бала-бақшаны,
мектепті, емдеу сауықтыру мекемелерін,  бақты  орналастыруға  болмайды.  Бұл
аймақтың  территориясы  міндетті  түрде  көгалдандырылады,   газға   төзімді
ағаштар мен бұтақтар түрлері  егіледі.  Себебі  өсімдіктер  биосүзгіш  ролін
атқарып, зиянды  қоспаларды  радиоактивті  бөлшектерді  сүзіп  шуды  сіңіріп
алады.   Бұл  жерде  РРР-  белгілі  бағытта  тұратын  желдің   орта   жылдық
қайталанулылығы (%), Р- бірқалыпты айналма жел  бағытының   қайталанулылығы,
% ; L-есептелінетін  ССБ-нің  ұзындығы,  м;  L-ССБ  нормативтік  шамасы,  ол
кәсіпорынының жататын класына байланысты  2000м,  1000м,  500м,  300м,  100м
немесе 50м тең.
     ССБ аумағын технологияны өзгерткенде, тиімділігі  жоғары  және  сенімді
тазарту құралдарын пайдаланғанда қысқартуға болады.
       Ауа  шекарасыз,  үнемі  жылжымалы  түрде  болатынына  байланысты  оны
қорғау шараларынның аймақтық немесе жергілікті деңгейде ғана мәні бар  емес,
бұл ғаламдық масштабта қаралатын мәселе болып саналады.

                             Бақылау сұрақтары:
1) Шаң мен газды ұстайтын және тазалайтын әдіс түрлері.
2) Құрғақ тозаң ұстағыштар.
3) Ылғалды тозаң ұстағыштар.
4) Электр сүзгімен тазарту әдіс.
5) Химиялық тазалау әдісі.
6) Термиялық (күйдіру) әдісі.


                                 Әдебиеттер:
4.1.2. Оспанова Г.С.Бозшатаева Г.Т.  Экология.  Алматы:  Экономика,2002.-403
б.
4.1.5.Калыгин В.Г. Промышленная экология.– М.: Изд-во МНЭПУ, 2000. -239 с.
4.1.6. Инженерная экология  /Под  ред.В.Т.Медведева.-М.:  Гардарики,  2002.-
687с.
4.2.4.  Родионов  А.И.,  Клушин  В.Н.,  Торочешников  Н.С.  Техника   защиты
окружающей среды.М.:Химия, 1989.


                                  Дәріс № 7


Тақырыбы:  Санитарлық қорғаныш аймақтары.
Мақсаты:  Санитарлық-гигеналық талаптарымен,  Өндірістік  кәсіпорындар  үшін
санитарлық сақтау белдемі мен танысу.

      Жоспар
      1) Санитарлық сақтау белдемі.
      2) Санитарлық-гигеналық талаптар.
      3) Өндірістік кәсіпорындар үшін санитарлық сақтау белдемі.


      Қоршаған  ортаға  зиянды  заттарын  шығару  көздері  болып   табылатын
өнеркәсіптер үшін,зиянды кластарға  сәйкес  санитарлы  қорғау  зоналары/СЗЗ-
қабылданады.
      Адам деңсаулығы  мен  қоршаған  ортаға  химиялық,  биологиялық  немесе
физикалық әсерін тигізетін өнеркәсіп кәсіпорындары немесе  басқа  объектілер
үшін санитарлық сақтау  белдемі  міндетті  түрде  олардың  құрамына  кіретін
компонентке жатады.
      Санитарлық сақтау белдемі – атмосфераны ластайтын кәсіпорындарды  елді
мекеннен бөліп  тұратын,  міндетте  түрде  ағаш  егілген,  зиянды  заттектер
қауіпсіздік  деңгейге  дейін  таралатын  және  арнайы  гигиеналық   талаптар
орындалатын аумақ.
      Санитарлық  норманы  анықтайтын  құжаттарға  сәйкес  барлық  өнеркәсіп
кәсіпорындарына  олардың  қуатына,  технологиялық  процесстерді  іске  асыру
жағдайына, қоршаған ортаны ластайтын компоненттерінің зияндық  класына  және
тазалау процестерінің нәтижелеріне байланысты санитарлық сақтау белдемі  ССБ
белгіленіп,  тұрғын  кешеннен  қандай  қашықтықта   орналастыруға   болатыны
анықталады.
      Өндірістік кәсіпорындар үшін бес  кластық  санитарлық  сақтау  белдемі
бар.



                             Бақылау сұрақтары:
1) Санитарлық-гигеналық талаптар
1)  Санитарлық сақтау белдемі дегеніміз не.
2) Бірінші класты кәсіпорын үшін санитарлық сақтау белдемі.
3)  Санитарлық-гигеналық талаптарды ата.
4) Екінші класты кәсіпорын үшін санитарлық сақтау белдемі.
5) Үшінші класты кәсіпорын үшін санитарлық сақтау белдемі.
6) Төртінші класты кәсіпорын үшін санитарлық сақтау белдемі.
7) Бесінші класты кәсіпорын үшін санитарлық сақтау белдемі.

                                 Әдебиеттер
4.1.2. Оспанова Г.С.Бозшатаева Г.Т.  Экология.  Алматы:  Экономика,2002.-403
б.
4.1.5.Калыгин В.Г. Промышленная экология.– М.: Изд-во МНЭПУ, 2000. -239 с.
4.1.6. Инженерная экология  /Под  ред.В.Т.Медведева.-М.:  Гардарики,  2002.-
687с.
4.2.4.  Родионов  А.И.,  Клушин  В.Н.,  Торочешников  Н.С.  Техника   защиты
окружающей среды.М.:Химия, 1989.

                                  Дәріс № 8

Тақырыбы: Су  пайдаланушылықты  классификациялау.  Жер  беті  және  жерасты
суларын ластаушы көздер, суларды тазарту тәсілдері.
Мақсаты: суларды тазарту тәсілдерін білу.

      Жоспар
      1) Су пайдаланушылықты классификациялау.
      2) Жер беті және жерасты суларын ластаушы көздер.
      3) Суларды тазарту тәсілдері.

        Жер   беті   мен   жер    асты    суларына    зиянды    заттектерді,
микроорганиземдерді және жылуды еңгізетін көзді ластаушы көз деп  алу  судың
сапалық нормасын бұзатын компоненттерді ластағыш заттар деп атайды.
      Табиғи суларды  ластайтын  компоненттер  биологиялық  және  физикалық-
химиялық қасиеттеріне қарай  бірнеше  топтарға  бөлінеді:  физикалық  күйіне
байланысты-ерімейтін,   колоидты,   еритін    табиғатына    қарай-минералды,
органикалық, биологиялық немесе бактериялық.
       Минералды компоненттерге анорганикалық қосылыстар, яғни  суда  еритін
және онда молекулалық пен иондық  түрде  болатын  заттектер  жатады.  Табиғи
суларда еріген түрде әртүрлі газдар сонымен,  қатар  еріген  тұздар  болады.
Бұлардың бар жоғы  химиялық  әдістерді  қолдану  арқылы  анықталады,  себебі
еріген қоспалар құмды және қағаз сүзгіштермен ұсталмайды.
        Органикалық  компоненттерге  өсімдіктерден  немесе  жан-жануарлардан
т.б жолмен пайда болған органикалық заттар жатады. Өсімдіктен  пайда  болған
заттарға олардың қалдықтары, өсімдік майлары,  қағаз,  т.б  ал  жануарлардан
пайда ьолған заттарға,  мысалы  мал  ткандары,  желім  заттар  жатады.  Суда
еритін минералды және  органикалық  қосылыстардан  басқа  ерімейтін  қалқыма
немесе коллоидты бөлшектер кездеседі.
          Биологиялық   немесе    бактериялық    компоненттерге-бактериялар,
микробиологиялық зауыттардың қалдықтары т.б кіреді.
         Суды негізінде ластайтын  көздерге  өнеркәсіптік  және  коммуналдық
канализациялық ақаба сулары  және  де  басқа  өндіріс  қалдықтары  құрамында
әртүрлі агрохимикаттары  бар  егістік  жер  қыртысының  шайындысы,  суармалы
жүйенің дренажды суы, мал шаруашылығының ағындылары  су  қоймаларына  жауын-
шашын арқылы әкелінетін аэрогенді ластағыштар жатады.
      Әртүрлі мақсатта қолданылған  судың  80-85%-тейі  ластанған  ақаба  су
түрінде табиғатқа қайтып  оралып  отырады.  Жыл  сайын  бүкіл  әлемде  420км
қалдық сулар төгіледі, бұл сулар 7000км таза  суды  ластандыра  алады.  Суды
ластайтын  заттектердің  саны  500   мыңның   үстінде,   ал   гидросферадағы
ластағыштардың жалпы массасы шамамен  15  млрд.т\жылына  олардың  ішінде  ең
қауіптілігі жоғары  қосылыстар  деп  фенолды,  мұнай  мен  өнімдерін  беттік
активті заттар ауыр металдардың, тұздардың,радионуклеидтерді,  пестициттерді
және басқа да  органикалық  және  анорганикалық  улы  заттарды,  биогендерді
атауға болады.
      Жоғарыда қарастырылған  улы  заттектердің  ішінен  суперэкотоксикантқа
мұнай  мен  мұнай  өнімдерін   жатқызуға   болады.   Сулы   ортада   олардың
концентрациясы 1мг\м-ке жеткеннен бастап улылық қасиетін  көрсетеді.  Мұндай
мөлшерінің шамасы  200-300мг\м  жеткенде  экологиялық  тепе-теңдік  бұзылып,
балықтың  және  судағы  басқада  ағзалар  түрінің  реттегіш   механизмі   өз
мүмкіндігінің ең төменгі шегіне жетеді  де,  одан  ары  қарай  ортанын  кез-
келген  қолайсыз  факторларына  төзімсіз  бола  бастайды,  яғни  экологиялық
тұрақтылық жойылады. 1 т мұнай суға төгілсе, аумағы 2,6 км  шамасында  судың
беткі көлемінде тұтас үлпек  түзеді.  Қабықшаның  қалындығы  төгілген  мұнай
мөлшеріне  байланысты  келеді.  Желдің  әсерімен   қабыршық   судың   сыртқы
қабатымен салыстырғанда екі  еседей  артық  жылдамдықпен  қозғалады.  Осыған
және  тотығуға берік болғандықтан мұнай қалдықтары елеулі қашықтыққа  таралу
мүмкіншілігі  бар.  Судағы   мұнайдың   көлемі   800мг\м   жеткен   жағдайда
фитопланктондардың  тіршілік  нысаны  тегжеліп,  түгелімен   жойылып   кетуі
мүмкін.
      Мұнай өндейтін, коксхимия және басқа  да  өндірістердің  ақаба  суының
құрамына  кіретін  фино  қосылыстарын   табиғи   су   қоймаларына   түскенде
өсімдіктермен тірі организмдер де жүретін маңызды  биологиялық  процестердің
жүруін  тегжейді,   әсіресе   балықтардың   өсіп-өнуіне   айтарлықтай   зиян
келтіреді.
      Біздің республикамызда балық  шаруашылығы  негізінде  өндіріс  дамыған
аймақтарда орналасқан, олардан  шыққан  қалдықтардың  көп  мөлшері,  әсіресе
ақаба сулары, су қоймаларын, атап айтқанда, Каспий  теңізіне,  Жайық,  Ертіс
өзендеріне, Бұқтырма су қоймасына, Балқаш көліне және т.б  су  объектілеріне
тасталып тұрады.
      Соңғы 10 жылдың ішінде өте қауіпті  ластағыштар  қатарына  мұнай  және
газ  скажиналарын  бұрғылағанда,  флотация  кезінде,   жуғыш   заттектердің,
лактармен  бояулардың,  пестициттердің  тамақ  өнімдерінің,  т.б.   құрамына
кіретін өндірістерде кеңінен қолданылып келе жатқан беттік  активтік  заттар
құйылып келеді. Олар су қоймаға түскенде көбіктенеді,  орта  қасиетін  күшті
өзгертіп тіршілік процестеріне теріс әсерін тигізеді. Кейбір беттік  активті
заттардың судағы мөлшері 1 мг\л деңгейінде болса-планктон 5 мг\л-ден  жоғары
болса  балықтардың  жаңсыздануы  байқалады.   Пестициттер   сияқты   бұларды
химиялық биологиялық тазалау әдістерімен ыдырату өте қиынға соғады.
        Суда   ерімейтін   кейбір   пестициттер   мұнай   өндейтін   өндіріс
қалдықтарында ерігіш келеді, еру  нәтижесінде  бір  түрден  екінші  ластаушы
түрге айналады.  Осының  нәтижесінде  олар  бірте-бірте  су  түбіне  шөгудің
орнына тұщы су көздерінің не теңіздердің  бетіне  жиналады.  Осы  қосылыстар
өсімдіктерде судағы ұсақ жәндіктерде көп  мөлшерде  жинақталады.  Сонан  соң
оларды балықтар, ал балықтарды құстар жем етеді, сөйтіп біртіндеп  жануарлар
әлемінің өкілдері уланады.
       Жылына  гидросфераны  ластайтын  антропогендік  ластағыштардың  жалпы
массасы 15 млрд. Тоннаға  жетіп  отыр.   Су  объектілерінің  ішінде  ең  көп
ластанатын көзге өзендерді жатқызуға болады, себебі  орта  есеппен  олардығы
ластағыштардың концентрациясы 400 мг\л жетіп отыр.  Сонымен  қатар,  өзендер
теңіздер мен иұхиттарды ластайтын ең күшті  фактор  болып  табылады.  ЮНЕСКО
деректері бойынша жыл сайын өзендердің суымен  325  млн.  Тонна  темір,  205
млн. Тонна  қорғасын,  7  млн.  Тонна  фосфор  теңізге  түседі.  Кейбір  улы
заттектер  мұхиттарда  бірнеше  жыл  бойы  сақталып  теңіз  фаунасына   және
адамдардың денсаулығына қауіп туғызады. Ластану  мұхиттың  бойымен  біркелкі
тарамайды,  ол  негізінде  жағалау  жазықтықта  және  контенентальды   шельф
аудандарында жиналады, бұлардың үлесіне барлық  мұхит  кеңістігінің  шамамен
10% тиеді, бірақ онда балықтың 90%  ұрық шашып , өсіп-өніп және ауланады.
       Қышқылды  жауын-шашынның  немесе   ақаба   сулар   әсерінен   ластану
нәтижесінде сулы ортаның рН мағынасының өзгеруі, әсіресе төмендеуі  алюминий
және  ауыр  металдар  қосылыстарын  ерігіштігін  жоғарлатады,  еріген  түрге
айналған қосылыстар өсімдіктермен  организмдерді   уландырады.  Содан  кейін
адам организіміне өтіп әр түрлі ауруға шалдықтырады.


                             Бақылау сұрақтары:
1) Судың қолдану саласына байланысты классификациялау.
2) Табиғи және шайынды сулар, өздерінің  көрсеткішьеріне  байланысты  қандай
топтарға бөлінеді.
3)  Судың сапасына қойылатын талаптар
                                 Әдебиеттер
4.1.2. Оспанова Г.С.Бозшатаева Г.Т.  Экология.  Алматы:  Экономика,2002.-403
б.
4.1.5.Калыгин В.Г. Промышленная экология.– М.: Изд-во МНЭПУ, 2000. -239 с.
4.1.6. Инженерная экология  /Под  ред.В.Т.Медведева.-М.:  Гардарики,  2002.-
687с.
4.2.4.  Родионов  А.И.,  Клушин  В.Н.,  Торочешников  Н.С.  Техника   защиты
окружающей среды.М.:Химия, 1989.
4.2.5.Наркевич И.П.  Классификация  промышленных  отходов  //Хим.пром.1980.-
№4.С.51-54.
4.2.6. Наркевич И.П.,Печковский  В.В.  Утилизация  осадков  сточных  вод.Л.:
Стройиздат, 1989.
4.2.7. Краснобородько И.Г. Деструктивная очистка сточных вод от  красителей.
Л.:Химия, 1988.

4.2.8. Туровский И.С. Обработка осадков сточных вод.М.: Стройиздат, 1988.


                                  Дәріс № 8

Тақырыбы: Атмосфералық ауаны, су және топырақ ресурстарын қорғау шаралары.
Мақсаты: ауаны, топырақты, суларды тазарту тәсілдерін білу.

      Жоспар
      1) Атмосфералық ауаны қорғау шаралары.
      2) Топырақ ресурстарын қорғау шаралары.
      3) Су ресурстарын қорғау шаралары.
Ақаба немесе шайынды, ағынды су деп бұрын өндірісте,  тұрмыста  немесе  ауыл
шаруашылығында пайдаланылған,  сондай-ақ  қандай  да  бір  лас  аймақ,  оның
ішінде елді мекен арқылы өткен су. Былайша айтқанда  адамның  тұрмыста  және
өндірістік іс-әрекетінде пайдаланылғаннан кейін шыққан су.
      Ақаба су гетерогенді  күрделі  жүйе  болып  саналады,  оның  құрамында
болатын органикалық және минералды түрде кездеседі. Құрамы мен пайда  болған
түріне байланысты ақаба сулар үш негізгі категорияға   шаруашылық-тұрмыстық,
өндірістік және атмосфералық болып бөлінеді.
       Ақаба   судың   шаруашылық-тұрмыстық   ластағыш   түріне   байланысты
зәрнәжістік ластанған және шаруашылық ластанған болып ажыратылады.
      Негізінде минералды заттектермен қатар олардың  құрамында  органикалық
заттектер, бактериялар, микроорганизмдер болады. Өндірістік  ақаба  сулардың
құрамы технологиялық процестер  мен  қолданылатын  материалдар  түріне  және
шикізаттың химиялық қасиеттеріне  тәуелді.  Өндірістік  ақаба  су  ластанған
және нормативтік таза болып ажыратылады. Атмосфералық ақаба  су  нөсер  және
қар суы болып бөлінеді.
     Табиғатты, қоршаған ортаны ластанудан қорғау мен табиғи ресурс  ретінде
тиімді пайдалану мақсатында қайтарылып қолдану  үшін  ақаба  су  құрамындағы
ластағыш  заттардың түрі мен мөлшеріне қарай әртүрлі  әдіспен  тазаланылады.
Бұларға механикалық.
     Механикалық әдісте ақаба судағы ірі  және  ұсақ   түйірлі  тез  тұнатын
бөлшектерді  өздігімен  тұндырып   немесе   оларды   және   қалқып   шығатын
заттектерді тұңдырғыш, сүзгіш, құмұстағыш  арқылы  өткізіп,  немесе  әртүрлі
конструкциялық  техника  құралдарын  қолданып,  ал   беттік   ластағыштарды-
мұнайұстағыш, май мен  смолааулағыш   жабдықтармен  материалдарды  пайдалану
арқылы жояды.
      Химиялық әдісте ластағыштардың физикалық-химиялық  қасиеттерін  ескере
отырып, оларды химиялық агенттерді қолдану арқылы жояды. Химиялық  тазалауда
қолданылатын негізгі әдістерге нейтралдау,  тотықтыру  және  тотықсыздандыру
жолдары жатады.
      Нейтралдау процесін  құрамындағы  қышқылы  немесе  сілтісі  бар  ақаба
суының  рН  мағынасын  6,5-8,5  аралыққа  келтіру  мақсатында   қолданылады.
Нейтралдау үшін қышқылды  ақаба  суымен  сілтілі  ақаба  суын  араластыруға,
реагенттер қосуға, ақаба суын  нейтралдау  қасиеті  бар  сүзгіш  материалдар
арқылы жіберуге болады. Сүзгіш материал  ретінде  әк,  мрамор  және  доломит
қолданылады. Бұл әдіспен әдетте, құрамындағы әр түрлі  минералды  қышқылдары
бар  ақаба  сулары  тазартады.   Сілтілі   суларды   нейтралдау   мақсатында
құрамындағы  СО,  SО,NО  оксидтері  бар  түтінді   газдарды   жіберу   әдісі
меңгерілуде  бұл   жағдайдың   қолайлығы   екінші   жағынан   тастандылардың
құрамындағы зиянды заттардан құтылу мәселесіде шешіледі.
      Тотықтандыру  процесі  ақаба  суындағы  улы  қоспаларды  басқа  жолмен
шығару қолайсыз немесе мүмкін емес  болғанда ғана қолданылады.  Ақаба   суды
тазалауүшін тотықтырғыш ретінде газ  тәрізді  немесе  сұйытылған  хлор,  ауа
оттегі,  озон,  сутек  тотығы,  калий  перменганаты  және  басқа  реагенттер
пайдаланылады.

      Озондау ақаба суын мұнай  өнімдерін  ,  фенолдан,  күкіртті  сутектен,
цианидтерден  және  басқа  да  қоспалардан  тазалауға   қолданылады.   Күшті
тотықтырғыш   болғандықтан   озонның   сулы   ерітінділердегі    органикалық
заттектерді және басқа қоспаларды ыдырататын қабілеті өте  жоғары.  Сонымен,
бірге  суды  озондағанда  оған   жағымсыз   иісі,   дәмі,   бояуы   жоғалып,
залалсызданады. Хлорлау әдісімен салыстырғанда озондау әдісінің  артықшылығы
бар, біріншіден озонды тікелей су тазалайтын  жерде  озонаторларды  орнатып,
ауа оттегінен электр тоғын ажырату процесін пайдалану арқылы  алуға  болады.
Екіншіден, хлорлау бірқатар жағдайларда ауыз суда зиянды заттектердің  соның
ішінде мутагендер мен канцерогендер түзілуіне апрып соғуы мүмкін,  сондықтан
оның орнына озондау әдісінің қолданылғаны қолайлы.

                             Бақылау сұрақтары:
1) Ауаны таза ұстаудың шаралары.
2) Ластанған судың механикалық жолмен тазарту әдісі
3) Ластанған суларды химиялық жолмен тазарту әдісі.
4) Ластанған суларды тазартудың биологиялық әдісі.
5) Топырақты тұзданудан сақтау.
6) Жерді құмға айналудан сақтау.
7) Жерді батпақтанудан қорғау.
8) Топырақтағы қоректік заттарды сақтау.
9) Топырақты уланудан қорғау.
10) Топырақты қалпына келтіру (рекультивация).
                                 Әдебиеттер
4.1.2. Оспанова Г.С.Бозшатаева Г.Т.  Экология.  Алматы:  Экономика,2002.-403
б.
4.1.5.Калыгин В.Г. Промышленная экология.– М.: Изд-во МНЭПУ, 2000. -239 с.
4.1.6. Инженерная экология  /Под  ред.В.Т.Медведева.-М.:  Гардарики,  2002.-
687с.
4.2.4.  Родионов  А.И.,  Клушин  В.Н.,  Торочешников  Н.С.  Техника   защиты
окружающей среды.М.:Химия, 1989.
4.2.5.Наркевич И.П.  Классификация  промышленных  отходов  //Хим.пром.1980.-
№4.С.51-54.
4.2.6. Наркевич И.П.,Печковский  В.В.  Утилизация  осадков  сточных  вод.Л.:
Стройиздат, 1989.
4.2.7. Краснобородько И.Г. Деструктивная очистка сточных вод от  красителей.
Л.:Химия, 1988.
4.2.8. Туровский И.С. Обработка осадков сточных вод.М.: Стройиздат, 1988.


                                  Дәріс № 9

Тақырыбы:  Қазба  байлықтарды  пайдаланушылардың   классификациясы.   Қазба
байлықтарды өндірудің қоршаған ортаға әсері.
Мақсаты: ауаны, топырақты, суларды тазарту тәсілдерін білу.

      Жоспар
      1) Қазақстан минералдық ресурстары.
      2) Қазақстанның мұнай мен табиғи газ ресурстары.
      3) Қазақстанның қазба байлықтары. Жіктелуі. Тиімді пайдалану.
      Қазақстан минералдық ресурстарға өте бай. Қазақстан дүние жүзінің  186
елінің ішінде вольфрам, қорғасын және барийдің қоры бойынша бірінші  орында,
хромит, күміс және цинк бойынша екінші, марганец  және  молибден  –  үшінші,
мыс – төртінші, уран – бесінші, алтын  –  алтыншы,  темір  кені  –  жетінші,
қалайы мен никель – сегізінші, көмір  мен  табиғи  газ  –  тоғызыншы,  мұнай
бойынша – он үшінші орында. Қазақстан жерінде  хромиттің  әлемдік  қорығының
үштен бір, уран мен марганецтің төрттен бір, темір кенінің оннан бір  бөлігі
орналасқан. Қазақстанда барланған тас көмір және  қоңыр  көмірдің  қоры  200
млрд.тоннадан астам. Көмір бассейіндеріне  Қарағанды,  Екібастұз,  Майкөбен,
Обаған, Жіліншік Теңіз-Қорғалжың, Шу, Іле (Қалжат), Төменгі  Іле  (Оңтүстік-
Балқаш) және Орал-Каспий (Жайық-Жем) жатады.
                                 Әдебиеттер
4.1.2. Оспанова Г.С.Бозшатаева Г.Т.  Экология.  Алматы:  Экономика,2002.-403
б.
4.1.5.Сағындыков. Экономика және экология.– Алматы:  Экономика,  2000.  -239
с.




                                 Дәріс № 10

Тақырыбы:   Радиоактивтік   ластанулар   және   радиоактивті    қалдықтарды
залалсыздандыру. Урбоэкология және құрылыс.
Мақсаты: Қазақстандағы радиациялық жағдай туралы білу.

      Жоспар
      1) Қазақстандағы радиациялық жағдай.
      2) Радиоактивтік ластанулар.
      3) Радиоактивті қалдықтар.
Қазіргі кезеңнің өзекті мәселерінің бірі - радиациялық ластану  болып  қалып
отыр. Радиоактивті ластанумен куресу тек алдын алуц сипатында  ғана  болады.
Себебі табиғи ортаның мұндай  ластануын  нейтралдайтын  биологиялық  ыдырату
әдістері де, басқа да механизмдері де жоқ. Қоректік  тізбек  бойынша  тарала
отырып   (өсімдіктерден   жануарларға)   радиактивті    заттар    азық-түлік
өнімдерімен бірге адам ағзасына түсіп,  адам  деңсаулығына  зиянды  мөлшерге
дейін жиналуы мүмкін.
Қазақстан  территориясында  құатты  ядролық  сынақтардың  ең   көп   мөлшері
жасалды. Семей полигонда 1949-дан 1989  жылға  дейін  470  ядролық  жарылыс,
оның 90-ы ауада, 354-і жер астында және 26-ы жер бетінде жүргізілген.   Олар
Қазақстан территориясының біраз  ьөлігінің  радиациялық  ластануына  әкелді.
Шығыс Қазақстан тұрғындары Хиросима-Нагасаки  мен  Чернобыльдан  кейінгі  ең
үлкен иондаушы сәулелену дозасын алған. Радиациялық әсерге байланысты  туған
аурулар туралы мәліметтер 1989 жылға дейін құпия сақталып келді. Ресми  емес
көздердің мәліметтеріне сүйенсек лейкемиядан қайтыс болғандар  саны  ондаған
мың адамды құрайды.
Қазақстан территориясында радиациялық ластану  себептеріне  мыналар  жатады:
Семей  ядролық  полигонында  жасалған  жарылыстардың  салдары,  радиоактивті
материалдарды пайдаланатын атомдық өнеркәсіп  орындары,  ғаламдық  жауындар,
халық шаруашылық мәселелерін  шешу  мақсатында  жасалған  жер  асты  ядролық
жарылыстар, табиғи радиоактивтілік, радиоактивті қалдықтар.

                             Бақылау сұрақтары:
1) Радиоактивтік ластану.
2) Семей ядролық полигоны.
3) Халық шаруашылық мәселелерін шешу мақсатында жасалған  жер  асты  ядролық
жарылыстар.
4) Радиоактивті материалдарды пайдаланатын атомдық кәсіпорындар.
5) Ғаламдық жауындар.
6) Табиғи радиоактивтік фон.
7) Радиоактивті қалдықтар. олардан  қорғау.
8) Урбоэкология және құрылыс.


                                 Әдебиеттер
4.1.2. Оспанова Г.С.Бозшатаева Г.Т.  Экология.  Алматы:  Экономика,2002.-403
б.
4.1.5.Калыгин В.Г. Промышленная экология.– М.: Изд-во МНЭПУ, 2000. -239 с.
4.1.6. Инженерная экология  /Под  ред.В.Т.Медведева.-М.:  Гардарики,  2002.-
687с.
4.2.4.  Родионов  А.И.,  Клушин  В.Н.,  Торочешников  Н.С.  Техника   защиты
окружающей среды.М.:Химия, 1989.
4.2.5.Наркевич И.П.  Классификация  промышленных  отходов  //Хим.пром.1980.-
№4.С.51-54.


    III. Лабораториялық-практикалық сабақтар
    Лабораториялық  сабақта  кейбір  күрделі  сұрақтарды  оқып  білу   және
студенттердің  өздік  жұмысының  ќорытындысы  болып  табылады.   Практикалыќ
сабаќта студенттер  көкейкесті  мәселелерді  дұрыс  жеткізе  алуға  және  өз
ойларын, пікірлерін  ортаға  салып,  емін  еркін  айта  алады.  осының  бәрі
ќазіргі уаќыт талабына сай жаќсы маман болуда зор үлес ќосады.


                    № 1 Лабораториялық-практикалық  жұмыс

Тақырыбы: Қазақстан Республикасының табиғи ресурстары.
Сабақтың   мақсаты:   Қазақстан   Республикасының    табиғи    ресурстарының
жіктелуімен, тиімді пайдалануымен танысу.

Бақылау сұрақтары

1) Ресурстар туралы түсінік.
2) Табиғи ресурстарыдың жіктелуі.
3) Табиғи ресурстарының сарқылу мәселелері.
4) Қалпына келетін және қалпына келмейтін ресурстар.

                                 Әдебиеттер
4.1.2. Оспанова Г.С.Бозшатаева Г.Т.  Экология.  Алматы:  Экономика,2002.-403
б.
4.1.5.Сағындыков. Экономика және экология.– Алматы:  Экономика,  2000.  -239
с.
Жатқанбаев Ж.Ж. Экология негіздері. Алматы. 2003, 27-41 б.
Панин С.М. Экология Казахстана. Учебник. Семей, 2005

                    № 2 Лабораториялық-практикалық  жұмыс

Тақырыбы:  Табиғи ортаны қорғау заңдары
Сабақтың мақсаты:  ҚР табиғи  ортаны  қорғау  заңдарымен  танысу.  Қазақстан
Республикасындағы  табиғатты  қорғау   іс-әрекетінің   заң   шығарушы   және
нормативтік-құқықтық базасымен танысып оны меңгеру.

                              Бақылау сұрақтары

1) Атмосфераны қорғау заңы.
2) Гидросфераны қорғау заңы.
3) Литосфераны қорғау заңы.
4) Өсімдіктер, жануарлар дүниесін қорғау заңы.

                                 Әдебиеттер:
Қазақстан Республикасындағы  табиғатты  қорғау  туралы  нормативтік-құқықтық
базасы.






                    № 3 Лабораториялық-практикалық жұмыс
     Тақырыбы: Зиянды заттардың ауа бассейініне шектеулі рұқсат етілген
                              шығарулары (ШРЕШ)
Мақсаты:   Зиянды  заттардың  ауа  бассейініне   шектеулі   рұқсат   етілген
шығаруларын (ШРЕШ) есебімен танысу.

                             Бақылау сұрақтары:
1) Шектеулі рұқсат етілген шығарулары туралы түсінік.
2) Зиянды заттардың ауа  бассейініне  шектеулі  рұқсат  етілген  шығаруларын
(ШРЕШ) есебі.
3) Есеп беру.


                                 Әдебиеттер
4.1.2. Охрана окружающей среды: Учебное пособие / Под. ред. С.В.  Белова.  –
М.: Высшая школа, 1991.-319 с.
4.1.5. ОНД-86. Методика расчета концентраций в атмосферном воздухе  вредных
веществ, содержащихся в выбросах предприятий. – Л.:Гидрометеоиздат,  1987.-
94с.
4.2.9.  Сарсембенова О.Ж.Өнеркәсіптік экология. Әдістемелік нұсқау.Семей.
4.2.10.Охрана  окружающей   среды:   Справочник.   Сост.   Л.П.Шариков.   –
Л.:Судостроение,1978.-382с.

                    №4 Лабораториялық-практикалық  жұмыс
      Тақырыбы: Зиянды заттардың су бассейініне шектеулі рұқсат етілген
                              қалдықтары (ШРЕҚ)
Су  объектілеріне  пайдаланылған  қалдық  сулар  арқылы  түсетін   заттардың
шектеулі рұқсат етілген қалдықтарының (ШРЕҚ)ПДС-ін анықтау
Мақсаты: Студенттерді пайдаланылған ағын  суларды  су  объектілеріне  жіберу
шартын  анықтауға,  суды  қорғау  шараларының   программасын   құруға,   ПДС
жобаларын жасауға, су қоймасының  ластануынан болатын  экономикалық  шығынды
анықтауға  үйрету.Бір  және  көп  қабатты  өндіріс  ғимараттарының   негізгі
конструкцияларымен   танысу.ШРЕҚ-ті   есептеу   әдісі   «Су    объектілеріне
пайдаланылған қалдық сулар арқылы түсетін заттардың ШРЕҚ-ін анықтау  бойынша
әдістемелік нұсқауда» көрсетілген.
                             Бақылау сұрақтары:
1) Шектеулі рұқсат етілген қалдықтары туралы түсінік.
2)  Су  объектілеріне  жіберілетін   заттардың   шектеулі   рұқсат   етілген
қалдықтары.
3) Есеп беру.

                                 Әдебиеттер
4.2.1. Яковлев С.В.,  Карелин  Я.А.,  Ласнов  Ю.М.,  Воронов  Ю.В.  Очистка
производственных сточных вод. – М.:Стройиздат. 1985.-460с.
4.1.2. Охрана окружающей среды: Учебное пособие / Под. ред. С.В.  Белова.  –
М.: Высшая школа, 1991.-319 с.
4.1.5. ОНД-86. Методика расчета концентраций в атмосферном воздухе  вредных
веществ, содержащихся в выбросах предприятий. – Л.:Гидрометеоиздат,  1987.-
94с.
4.2.9.  Сарсембенова О.Ж.Өнеркәсіптік экология. Әдістемелік нұсқау.Семей.
4.2.10.Охрана  окружающей   среды:   Справочник.   Сост.   Л.П.Шариков.   –
Л.:Судостроение,1978.-382с.



 Студенттердің білімін тексеруге арналған бақылаусұрақтары

1.Өнеркәсіптік экологияның мәселелері мен міндеттері.
2.Өндірістер мен  өндірістік  кешендердің  қызметіне  табиғат  жағдайларының
әсер етуі.
3. Өнеркәсіптік ластанудың классификациясы.
4. қоршаған ортаның ластануларының негізгі көрсеткіштер.
5. Энергетиканың түрлері.
6.Өнеркәсіптің атмосфераның ластануы.
7. Газ және шаң түріндегі шығырылымдардың  тазарту.
8.Санитарлық қорғаныш аймақтары.
9. Жер бетіндегі көліктердің, әуе және ғарыштық қатынас құралдарының  табиғи
 орталарға әсері
10. Су пайдаланушылықты классификациялау.
11.Жер беті және жерасты суларын ластаушы көздер.
12.Суларды тазарту тәсілдері.
13. Атмосфералық ауаны қорғау шаралары.
14. Су ресурстарын қорғау шаралары.
15. Топырақ ресурстарын қорғау шаралары.
16. Қазба байлықтарды пайдаланушылардың классификациясы.
17.Қазба байлықтарды өндірудің қоршаған ортаға әсері.
18.  Радиоактивті  ластану.  Радиоактивтік  ластанулар   және   радиоактивті
қалдықтарды залалсыздандыру.
19.Урбоэкология  және  құрылыс.  Ілеспе  және  қосалқы  өнімдерді,   қайтара
пайдаланатын материалдарды ұқсату.
20. Өнеркәсіп мекемелеріндегі табиғат қорғау қызметі.
21. Өнеркәсіп мекемелерінің экологиялық паспорты.
22.Экологиялық  қауіпсіздікті  және  ресурстарды  үнемдеуші  технологияларды
қамтамасыз етуге арналған процестер мен жабдықтар.
23.Қазақстан Республикасының табиғи  ресурстары.  Қазақстан  Республикасының
табиғи ресурстарының өндіріс көздерін дамытудағы маңызы.
24.Ғылыми-технологиялық  прогресс.Ғылыми-техникалық  прогресстің  екі  жақты
сипаты.
25.Табиғи  жүйелердің   ресурстары.Ресурстарды   пайдаланудың   аумақтылығын
анықтайтын негізгі факторлар.
26.   Табиғи   ресурстардың   топтамасы   (классификациясы).Қоршаған    орта
ресурстарымен болатын қарым-қатынастардың ерекшеліктері.
27.Гидросфера (су қабаты) ресурстарын пайдалану мүмкіндіктері.
28. Литосфера (жер қабаты) ресурстарын пайдалану мүмкіндіктері.
29.Атмосфера (ауа қабаты) ресурстары және күн сәулелері.
30.Су ресурстары. Олардың экологиялық жағдайы.
31. Жер ресурстары. Олардың экологиялық жағдайы.
32.Атмосфералық ауа. Олардың экологиялық жағдайы.
33.Шу, тербеліс және электромагниттік әсерлер. Олардың зардаптары.
34.Табиғи ортаның түрлі өте қауіпті ластаушы заттармен ластануы.
35.Қоршаған ортаның негізгі ластаушылары.Өндіріс көздері.
36.Отынды-энергетикалық комплекс.Металлургиялық өндіріс.
37. Химиялық және мұнай-химиялық комплекс.Жол-транспорттық комплекс.
38. Атомдық электростанциялар.
39.Пайдалы қазбалар өндірісі.Машина жасау.
40.Ауылшаруашылық өндірісі. Комуналдық-тұрмыстық шаруашылық.
41.Техногендік авариялар, апаттар – олардың экологиялық зардаптары.
42.Ластаушы заттар топтамасы: газ тәріздес, сұйық және қатты  түрлері.Таралу
көздері.
43.Қазақстанның өнеркәсіптік региондары. Олардың экологиялық жағдайы.
44.Халық денсаулығының жай-күні мен мекен ортасының өзгерістерін  бағалаудың
критерийлері.
45.Табиғи ортаның өзгерістерінен болатын зардаптарды бағалау.
46.Өндіріс  көздерінің  экологиялық  критерийлері  және   қоршаған   ортаның
анықтаушылық (айқындаушылық) маңызы.
47.Шикізатты қазып шығарып  алудың  жаңа  әдіс-амалдары  және  жаңа  энергия
түрлері.
48.Кері әсерлер денгейін төмендетудің негізгі бағыттары.
49.Қалдықсыз  өндіріс  концепциялары.  Қалдықсыз  және  жартылай   қалдықсыз
технологиялардың негізгі бағыттары.
50. Қалдық, шайынды сулар  бөлініп  шықпайтын  өндіріс  көздері.  Өндірістік
шайынды суларды тазалау.
51.Өндіріс көздерінің ластаушы газ тәрізде, сүйық, қатты  заттар  түрлерінің
мөлшерін азайту, жою  шаралары,  сонымен  қатар  автотранспорттан  бөлінетін
зиянды заттарды төмендету жолдары.
52.Рекультивациялық жолдар (тау-техникалық және биологиялық рекультивация).
53.Экологизация принциптері.  Өндіріс  көздерін  экологизациялаудың  негізгі
бағыттары мен міндеттері.
54. Өндірістік технологиялардың  экологиялық  жағдайын  сараптау  түрғысынан
қарастыратын принциптер.
55.   Өндіріс   көздерін   жақсартатын    ресурстарды    пайдалану    арқылы
экологизациялау.
56. Ресурстарды пайдалануды қалыпты деңгейлерге келтіру (оптималдау).
57.Қоршаған ортаны комплексті сараптау. Қоршаған табиғи орта  мониторингісі.
58.Табиғи   ортаның   ластануының   мониторингісі,    табиғи    ресурстардың
мониторингісі. Қоршаған орта мониторингісінің ғылыми негіздері.
59.Қоршаған ортамен болатын қарым-қатынастарды стандарттау және құжаттау.
60.Қоршаған ортаны қорғау аймағындағы білім мен  зерттеулердің  ұйымдастыру,
оларды біріктіру, белгілеу  және  бағыттау  жағдайларын  жақсартатын  өзекті
деген мәселелерді шешу.
61.Қоршаған табиғи ортаны  қорғаудың  құқықтық  негіздері.  Қоршаған  ортаны
қорғаудың міндеттері мен маңызы.
62.Жер  қойнауын,  жер  қабатын,  атмосфералық  ауаны  және   су   жүйелерін
қорғайтын заңдар мен заңдылықтар.
63.Мұхит, теңіз суларын ластану деңгейлеріне бақылау жүргізу.
64.Өсімдіктер  мен  жануарлар  дүниесін  қорғау  жолдары.  Қоршаған   ортаны
қорғаудың халықаралық құқықтық негіздері












Студенттердің білімін тексеруге арналған тестілік емтихан сұрақтары

@@@

$$$
1. Сүйық қалдық көзi  ретiнде ПДВ қай формуламен есептеледi?
      1 [pic]
      2 [pic]

      3 [pic]

      4 [pic]

      5 [pic]

2. Планета климаты атмосфераныү қай қабатында қалыптасады ?
      1. ионосфера ;
     2. тропосфера ;
     2. мезосфера ;
     3. экзосфера ;
     4. стратосфера;
3. ( -қалдық қай көрсеткiште суық?
      1. (<100
      2. ( [pic]100
     3. ( =30
     3. ( =50
      5. ( =15
4. Эксплуатацияға  қандай катализаторлар тиiмдi және түрақты ?
      1. цинк енгiзiлетiн
      2. рутений енгiзiлетiн
      3. хром енгiзiлетiн
      4. мыс енгiзiлетiн
     5. темiр енгiзiлетiн
5. Екiншi категориялы су  қоймасында  ерiген  оттегiнiү  концентрациясы  жаз
мезгiлiнде ағынды сумен араласқанда қандай болу керек ?
     1. 6 мг/л жоүары
     2. 4 мг/л төмен емес
     3. 2 мг/л төмен емес
     4. 4 мг/л теү
     5. 1 мг/л теү
6.  Атмосфераныү  жерге  жақын  қабатыныү  қандай  ластанған  заты   *парник
эффектiсiн * тудырады
     1. көмiрқышқыл газы
     2. азот тотығы
     3. шаү
     4. су
     5. бу
7. Ауадағы қоспаныү таралуыныү  мүмкiндiгiн  ескере  отырып,  түзету  қандай
формуламен анықталады ?
      1. [pic]
      2. [pic]

      3.[pic]
      4. [pic]

      5. [pic]
8. Аз зиянды (токсикалық) заттарда қандай ПДК р.з. болады ?
      1. 10-100 мг/м3
     2. 100 мг/м3
     2. 1-10 мг/м3
     3. 0,5 мг/м3
     4. 0,07 мг/м3
9. Қандай жағдайларда желдеткiштегi ауаны тазртпайды, егер ауа көлемi  15000
м3/г ?
      1. [pic]
      2. [pic]
      3. [pic]
      4. [pic]
      5. [pic]

10. 1 категориялы түрғын судыү лас  сумен  араласуыныү  БПК-сы  қандай  болу
керек ?
     1. 3 мг/л жоғары емес
     2. 6 мг/л жоғары емес
     3. 10 мг/л жоғары емес
     4. 20 мг/л жоғары
     5. 50 мг/л жоғары
11. Орта дисперстi шаү бөлшегiнiү диаметрi қандай ?
     1. 10-40 мкм
     2. 1-10 мкм
     3. 40-140 мкм
      4. 50-120 мкм
      5. 30-40 мкм
12. Газдарды термиалық (күйдiру) әдiспен тазартқанда не пайда болады ?
     1. су, күкiртсутек, азот оксидi
     2. су, көмiртегi оксидi, азот оксидi
     3. су, , көмiртегi оксидi, азот
      4. су, көмiртегi оксидi, азот қышқылы
      5. су, көмiртегi оксидi, күкiрт қышқылы
13. Ағын сулардыү қандай жасанды тазалаушы қүралдарын бiлесiз ?
      1. фильтрация алаүы
     2. суғарылатын алаү
     2. биофильтр
     3. биофильтр алаүы
      5. барлығы дүрыс
14.  Биологиалық  тазартудан  кейiн  ағынды  су  көздерiне  хлордыү   қандай
мөлшерғi болуы керек ?
     1. 3 г/м3
     2. 5 г/м3
     3. 10 г/м3
     4. 20 г/м3
     5. 8 г/м3
15. Қандай шаү өлшемiн фильтрлар үстайды ?
     1. 50=0,05-100мкм
     2. 50=0,01-10 мкм
     3. 50=5 мкм
      4. 50=0,04-20 мкм
      5. 50=0,03-40 мкм
16.   Эклологиялық   сараптанлау   жүргiзiлетiн   тәртiп   қандай   МЕСТ-пен
  қарастырылады ?
      1. ОНД-1—84
     2. ГОСТ17.2.3.02-78
     2. ГОСТ17.0.0.04-90
     3. қүрылыс нормалар мен ережелер
     4.  радияциялық қауiпсiздiк нормасы
17. Атмосфералық ластану индексi қай формуламен анықталады?
      1. [pic]
      2. [pic]

      3. [pic]

      4. [pic]

      5. [pic]

18. Жоғары қауiптi заттар қандай ПДК р.з. ие болады?
      1. 1мг/м3
     2. 1-10 мг/м3
     2. 10-100 мг/м3
     3. 150 мг/м3
     4. 200 мг/м3
19. Цилиндрлiк циклондар қандай маркаға ие болады ?
     1. Ц немесе ЦН
     2. СК-ЦН
     3. БЦ
     4. ССК
     5. сүзгi
20. Лас сумен араласқаннан кейiн 2-шi категориялы су сыйымдылығындағы  судыү
қүрамындағы өлшеген заттар қанша үлғаяды  ?
     1. 0,25 мг/л
     2. 0,5 мг/л
     3. 0,75мг/л
     4. 60 мг/л
     5. 150 мг/л
21.  Мүмкiн  болатын  зиянды  заттардыү  массалық  шығаруын  қандай  формула
бойынша есептейдi ?
      1. Мi =gi (n
      2. Мi =gi (Q
      3. Мi =Ci ( V1
      4. M=50
      5. M=100
22.  СН-245-71  байланысты  ғимаратқа  кiретiн  ауаныү  қүрамындағы   зиянды
  заттардыү концентрациясы қандай мөлшерден аспау керек?
      1. 0,8 ПДК р.з.
     2. 0,3 ПДК р.з
     2.  ПДК р.з
     3. 100 ПДК р.з
     4. 200 ПДК р.з
23. Төмен қүбырларға арналған ПДВ қай формуламен табылады ?
      1 [pic]
      2 [pic]

      3 [pic]

      4 [pic]

      5 [pic]


24. Батареялық қүбырлар (циклондар ) қандай маркаға ие болады ?
     1. БЦ
     2. СК-ЦН
     3. ЦН және Ц
     4. ССК
     5. СК-С
25. Бiрiншi категориялы су  қоймаларында  лас  сумен  араластырүаннан  кейiн
судағы өлшенген заттардыү үлғаюы қанша мөлшерге дейiн рүқсат етiледi?
     1. 0,25мг/л
     2. 0,5 мг/л
     3. 0,75 мг/л
     4. 50 мг/л
     5. 100 мг/л
26. f-тiү қандай  мәнiнде шығарылатын қалдықтар суық ?
      1. [pic]
      2. [pic]
      3. [pic]
      4. [pic]
      5. [pic]

27. Қыздырылған шығарулардыү көздерi үшiн ПДВ қандай  формуламен  есептеледi
?
       1. [pic]
       2. [pic]

       3. [pic]

       4. [pic]

       5. [pic]
28. өндiрiстiү экологиялық пасортыныү МЕСТ-i қандай ?
      1. ОНД-1-84
     2. ГОСТ 17.2.3.02-78
     2. ГОСТ 17.0.0.04.00
     2. санитарлық нормалар
     3. қүрлыс нормалар мен ережелер
29. Сулы тазалаудыү аппараттарын атаүдар ?
     1. көбiктi аппарат
     2. скрубберлер
     3. ротоклондар
     4. гидроциклондар
     5. сүзгiлер
30. Ағын сулармен қосылған кейiн су қоймаларыныү бетiнде  майдыү,  мүнайдыү,
малдыү майыныү  және  т.б.  қалқып  жүретiн  қоспалардыү  пленкасыныү  пайда
болуына рүқсат етiле ме ?
     1. иә
     2. жоқ
     3. көп мөлшерде
     4. өте көп мөлшерде
     5. орташа мөлшерде
31. СН-245-71 арқылы 200 мыүнан көп адам түратын түрғынды массивтегi  зиянды
заттардыү максималды концентрациясы қандай болу керек?
      1. [pic]
      2. [pic]
      3. [pic]

      4. [pic]
      5. [pic]
32. Мына ( бiрлiгi ненi бiлдiредi ?
      1.шыққан газды ауалы қоспасыныү көлемi
      2. жергiлiктi рельефтi ескеретiн коэффициентi
      3.ауадағы зиянды заттардыү түсу жылдамдығын ескеретiн коэффициентi
     4. запас коэффициентi
     4. биiктiктi корсететiн коэффициент
33. Атмосфераны ластайтын қандай зат қышқылды жаүбыр туғызуы мүмкiн?
     1. көмiртегi оксидi
     2. күкiрт оксидi
     3. ванадий оксидi
     4. мыс оксидi
     5. темiр оксидi
34. Конусты циклондар қандай маркалы болады?
     1. БЦ
     2. СК-ЦН
     3. ЦН және Ц
     4. сүзгiлер
     5. СФФ
35. Су қоймасындағы сумен  ағынды  суды  араластырғаннан  кейiн  судағы  улы
заттардыү қүрамы қандай болу керек ?
     1. ПДК-ДАН жоғары
     2. <= ПДК
     3. 40 ПДК -ға теү
     4.  100 ПДК-ға теү
     5. 200 ПДК-ға теү
36. Қыздырылған қалдық үшiн ПДВ қандай формуламен есептеледi ?
      1. [pic]
      2. [pic]

      3.  [pic]

      4. [pic]

      5. [pic]

37. Зиянды заттар неше қауiптi класқа классификацияланады ?
      1. 5 класс
     2. 4 класс
     2. 3 класс
     3. 8 класс
     4. 10 класс
38. Санитарлы-қорғау  зонасыныү  өшемiн  бекiту  кезiнде  қандай  нормативтi
документпен пайдаланады?
     1. СН-245-71
     2. ОНД-1-84
     3. ГОСТ 17 0.0.04.90
     4. радияциялық қауiпсiздiк нормасы
     5. электротехникалық қондырғылардыү қүрылыс ережелерi
39. Шаүды  ылғалдап  тазалайтын  қандай  аппарат  жылдамдықты  газжуғыш  деп
аталады ?
     1. көбiктi аппарат
     2. Вентури скрубберi
     3. ортадан тепкiш скруббер
     4. гидроциклондар
     5. реакторлар, сүзгiлер
40. Су қоймасындағы судыү белсендi реакциясыныү мөлшерi қандай  шекте  болуы
қажет?
      1. РН 5,5-6,5
      2. РН 6,5-7,5
      3. РН 3,3-3,5
      4. РН 6,5-8,5
      5. РН 10
41. ПДВ қандай өлшем бiрлiкпен өлшенедi?
      1. мг/м3
      2. г/с
      3. м3/с
      4. м
      5. см.
42. Суық шығару көзi үшiн ПДВ қандай формуламен анықталады?
      1. [pic]
      2. [pic]

      3. [pic]
      4. ВДКр.з =0,5 Лкi00

      5. ВДКр.з =0,5 Лкi00
43. Жер қабатыныү қай затпен ластануы "әлемдiк апат" әкеледi?
      1. көмiр қышқыл газы
      2. шаү
      3. азот оксидтерi
      4. алюминий оксидi
      5. су
44. Газ тектес қоспаларды тазарту үшiн қандай аппараттар қолданады?
      1. циклондар
      2. скрубберлер
      3. адсорберлер
      4. гидроциклон
      5. сүзгiлер.
45. Жүмыста қандай катализаторлар аз эффективтi және түрақсыз?
      1. Рутений бар катализатор
      2. Ванадий бар катализатор
      3. Паладий бар катализатор
      4. Платина бар катализатор
      5. Алтыны бар катализатор
46. Атмосфераныү ластану индексiнiү қандай мөлшерiнде атмосфера "лас"?
      1. 1-2,5
      2. 4 және одан үлкен
      3. 6
      4. 3,1-3,2
      5. 0
47. Атмосферадағы ластанудыү горизонтальды араласыуы немен анықталады?
      1. Желдiү жылдамдығы
      2. Ауаныү температурасы
      3. Ластаушы бөлшектердiү массасы
      4. Ауаныү дымқылдығы
      5. Ылғалдықпен
48. ПДВ-ү суық шығару көздерi қай формуламен есептеледi?
      1. [pic]
      2 [pic]

      3 [pic]

      4 [pic]

            5 [pic]
49. Газ қоспасын тазалау үшiн қандай аппараттар қолданады?
      1. Циклондар
      2. Скрубберлер
      3. Каталитикалық реакторлар
      4. Сүзгiлер
      5. Гидроциклон
50. Эксплуатация кезiнде қандай катализаторлар эффкетiлi және стабильдi
түрақты болады?
      1. Мырыш пен мыс қосындысы
      2. Платинанын қосындысы
      3. Ванадий мен хромныү қосындысы
      4. Алюминий қосындысы
      5. Мыс қосындысы
51. Шығарулардыү температуралық жағдайын қай формула арқылы анықтауға
болады?
            1. [pic]
      2. [pic]
      3. [pic]
      4. [pic]
      5. [pic]
52. Жерден қай қашықтықта азондық қабат басталады?
      1. 20 км-де
      2. 25 км-де
      3. 40 км-де
      4. 1100 км-де
      5. 8000 км-де
53. Атмосфераныү қай қабатын радиотолқындарды беру үшiн қолданады?
      1. Стратосфера
      2. Магнитосфера
      3. Иносфера
      4. Тропосфера
      5. Экзосфера
54. Шаүды тазалайтын еү қарапайым аппаратты атаүдар
      1. Циклондар
      2. Көбiктi аппарат
      3. Шаүды түндырып қалатын камера
      4. Гидроциклон
      5. Сүзгi
55. Ағынды суды майлы тағамдардан қай әдiспен тазалауға болады?
            1. нейтралдау
      2. собциялау
      3. флотациялау
      4. шайқау
      5. араластыру.
56. Атмосфераны ластайтын қандай озондық қабаты жоюы мүмкiн?
            1. күкiрт оксидi
      2. ауыр металлдар
      3. азот оксидi
      4. алюминий оксидi
      5. темiр оксидi
57. f-ү қандай мөлшерiнде шығару қыздырылған?
            1. f = 100
      2. f ( 100
      3. f ( 100
      4. f = 500
      5. f = 200
58. СН-245-71 бойынша зиянды заттардыү концентрациясы 200 мыү нан кем кем
адам түратын жергiлiктi аймақта қандай болуы керек?
      1. [pic]
      2. [pic]
      3. [pic]

      4. [pic]
      5. [pic]
59. Атмосфераныү қандай қабатында атомарлы оттегi болады?
      1. магнитосфера
      2. тропосфера
      3. стратосфера
      4. экзосфнра
      5. иономфера
60. Техникалық фабрикатты НВП дезодорация үшiн қандай жүйе көбiнесе тиiмдi?
      1. вакуумды котел (қазан),  барометикалық  конденсатор,  термокаталити
        калық реактор
      2. вакуумды котел, барометикалық конденсатор, ротоклон
      3.  вакуумды  котел,  барометикалық  конденсатор,  кальций  гипохлоитi
        абсорбер
      4. ротоклон
      5. гидроциклон
61.[pic] - өлшемi ненi көрсетедi?
      1. атмосфеража қоспалардыү таралуы ескеретiн түзету
      2. ластану көздерiнен жылдық шығаруыныү келтiрiлген массасы
      3. әртүрлi территориясыныү үстiндегi атмосфералық  ауаныү  ластануыныү
        қатысты қауiптiлiгiнiү көрсеткiшi
      4. запас коэффициентi
      5. биiктiктi көрсететiн коэффициент
62. Зиянды заттар суммациясы эффектiсi кезiнде қандай шарт орындалуы керек?
      1. [pic]
      2. [pic]
      3. [pic]
      4. [pic]
      5. [pic]
63. Атмосфераныү қай қабатын радиотолқындар жiберу үшiн қолданады?
            1. Стратосфера
      2. Магнитосфера
      3. Иносфера
      4. Тропосфера
      5. Экзосфера
64. Ағынды суларды тазартатын қандай нақты тазартушы қондырғыларды бiлесiү?
            1. метанотек
      2. биологиялық тоған
      3. аэротенк
      4. гидроциклон
      5. торлар.
65. Кептiру камерасыныү ауасын сүт шанынан тазарту үшiн қандай жүйуенi
қолданған тиiмдi?
      1. шаү түндыру камерасы, циклондар
      2. циклондар, жендiк сүзгi камерасы
      3. циклондар, көбiк аппараты
      4. скрубберлер
      5. гидроциклон
66. СН-245-71 арқылы ауадағы зиянды заттар қонцентрациясы өндiрiс
аудандарында қандай болуы керек?
      1. [pic]
      2. [pic]
      3. [pic]

      4. [pic]
      5. [pic]

67.  Атмосферадағы  зиянды  заттар  конценрациясы  қандай   өлшем   бiрлiкте
берiледi?
      1. м3/с
      2. мг/м3
      3. т/ж
      4. литр
      5. см.
68. Атмосферадағы ластанудыү көлденеү орналасуы немен анықталады?
      1. ластаушы бөлшектiү массасымен
      2. ауа температурасымен
      3. желдiү жылдамдығымен
      4. ауанын дымқылдығымен
      5. ылғалдықпен.
69. Ластанған суды тазартатын қандай табиғи тазартқыш жабдықты бiлесiз?
      1.аэротенкi
      2. биофильтр
      3. фильтрация алаүы
      4. скрубберлер
      5. гидроциклон
70. Жем үнтағы өндiрiсiндегi ауаны сүйек шаүынан тазартудағы  еү  эффективтi
жүйе қандай?
      1. топтық циклондар,  цилиндрлi  көбiк  аппараты,  тiк  бүрышты  көбiк
        аппарат типi.
      2. топтық циклондар, жендiк сүзгiлер
      3. шаү түндыру камерасы, циклондар, термокаталитикалық реактор
      4. скрубберлер, гидроциклондар
      5. гидроциклондар
71. Қандай заттар атмосферада фотохимиялық смогты шақырады?
            1. күкiрт оксидi
      2. азот оксидi
      3. көмiртегi оксидi
      4. темiр оксидi
      5. мыс оксидi
72. СН-245-71 бойынша зиянды заттардыү концентрациясы 200 мыү нан кем кем
адам түратын жергiлiктi аймақта қандай болуы керек?
      1. [pic]
      2. [pic]
      3. [pic]

      4. [pic]
      5. [pic]
73. Түтiндi факелдiү қай зонасында зиянды заттардыү  констрациясы  масимумға
жетедi?
      1. үйымдастырылмаған ластану зонасы
      2. жайылған факел зонасы
      3. түтiндеу зонасы
      4. ластанудыү төмен дәрежелi зонасы
      5. 2 км қашықтықта
74. Ағын сулардыү қандай табиғи тазалаушы қүралдарын бiлесiз?
      1. сағаралатын алаү
      2. метанотек
      3. биофильтр
      4. гидроциклон
      5. торлар
75. НВП- утилизация үшiн қандайәдiс қолданған жөн?
            1. адсорбциялық
      2. термокаталитикалық
      3. абсорбциялық
      4. шайқау
      5. араластыру арқылы.
76. Қыздырылған шығарулардыү көздерi үшiн ПДВ қандай формуламен есептеледi?
      1 [pic]
      2 [pic]

      3 [pic]

      4 [pic]

      5 [pic]
77. ПДВ қандай бiрлiкпен өлшенедi?
      1. мг/м3
      2. г/с
      3. м3/с
      4. тонна
      5. см.
78. Қандай ПДКр.з. орташа қауiптi заттарға ие болады?
            1. 1 мг/м3
      2. 1-10 мг/м3
      3. 10-100  мг/м3
      4. 200 мг/м3
      5. 350 мг/м3
79.  Қалалық  коллекторға  лақтыратын  суларда  өлшенген  заттардыү   қандай
мөлшерi болуы керек?
      1. 200 мг/л артық болмауы керек
      2. 350 мг/л артық болмауы керек
      3. 500 мг/л артық болмауы керек
      4. 1000 мг/л артық болмауы керек
      5. 900 мг/л артық болмауы керек
80. Газ тазалаудыү адсорбцинды әдiсi неге негiзделген?
            1. Газ қоспасыныү ерiген заттармен немесе ерiткiшпен бiрлесуi
      2. Газ қоспасыныү денелер арқылы сiүiрiлуi
      3. Газ қоспасыныү тотықсыздандырғыш заттармен бiрлесуi
      4. Араластыру арқылы
      5. Булап тазарту
81.  Ластанушы  заттардыү  атмосфераға  шығу   есебiне   қандай   инструкция
қолданады?
      1. ГОСТ 17.0.0.04-90
      2. СНиП 11-89-90
      3. ОНД-1-84
      4. СНиП
      5. Радиациялық қауiпсiздiк нормасы.
82. Шығарулардыү температуралық жағдайын қай формула арқылы анықтауға
болады?
            1. [pic]
      2. [pic]
      3. [pic]
      4. [pic]
      5. [pic]
83.  Атмосфераныү  ластану  индексiнiү  қандай  мөлшерiнде  атмосфера  -"өте
ластанған"?
      1. 4 және оданда көп.
      2. 6
      3. 10 шақты (тым)
      4. 2
      5. 3
84. Қалалардағы коллекторларға  кетен  лас  сулардыү  қүрамындағы  май  саны
қандай болуы керек?
            1. 10 мг/л -ден артық болмауы керек
      2. 50 мг/л -ден артық болмауы керек
      3. 100 мг/л -ден артық болмауы керек
      4. 200 мг/л -ден кем болмауы керек
      5. 300 мг/л теү
85. Газдарды тазартудыү каталитикалық әдiсi неге негiзделген?
            1. Газ қоспасыныү ерiген заттармен немесе ерiткiшпен бiрлесуi
      2. Газ қоспасыныү денелер арқылы сiүiрiлуi
      3. Газ қоспасыныү тотықсыздандырғыштармен өзара әрекеттесуiмен
      4. Булап тазарту
      5. Араластыру арқылы
86. Отын жанған кездегi зиянды заттардыү массалық шығарылуы  қай  формуламен
есептеледi?
      1. Mi=gi*n
      2. Mi=gi*Q
      3. Mi=Ci*Vi
      4. Mi=gi*h
      5. Mi=gi*K
87. Атмосфераныү қай қабатында "озондық қабат" орналасқан?
      1. Стратосфера
      2. Мезосфера
      3. Тропосфера
      4. Гидросфера
      5. Озоносфера
88. өте қауiптi заттарға қандай заттар жатады?
      1. ПДКр.з.[pic]1мг/м3
      2. ПДКр.з [pic]1мг/м3
      3. ПДКр.з 1-ден 10 мг/м3-ге дейiн
      4. ПДКр.з [pic]15мг/м3
      5. ПДКр.з.[pic]15мг/м3
89. Қысқа уақытта 1 категориялы түрғын сумен араласқанда  кейiнгi  ерiтiлген
оттегiнiү концентрациясы қандай болу керек?
      1. 4 мг/л төмен емес
      2. 6 мг/л төмен емес
      3. 8 мг/л төмен емес
      4. 5 мг/л төмен емес
      5. 7 мг/л төмен емес
90. Газдарды тазартудыү абсорбциондық әдiсi неге негiзделген?
      1.  Газ  қоспаларыныү  ерiтiлген  затпен   немесе   ерiткiшпен   өзара
әрекеттесуiне
      2. Газ қоспаларыныү поралық денелер арқылы сiүiрiлуi
      3. Газ қоспаларыныү тотықсыздандырғыштармен өзара әрекеттесуiне
      4. Булап тазарту
      5. Араластыру арқылы
91. Зиянды заттардыү массалық шығуы қандай бiрлiктерде өлшенедi?
      1. усл.т/т
      2. мг/м3
      3. г/с
      4. мг/л
      5. мг/т
92. Қай зат атмосферада фотохимиялық смогты шақырады?
      1. күкiрт оксидi
      2. азот оксидi
      3. көмiртегi оксидi
      4. күкiрт қышқылы
      5. азот қышқылы
93. Жылытылған шығару көзi үшiн ПДВ қандай формуламен есептеледi?
        1.  [pic]
      2. [pic]

      3. [pic]

      4.  [pic]

      5.  [pic]
94. Қысқы уақытта ластанған су II  категориялы  түрғын  сумен  араласақаннан
кенйiнгi ерiтiлген оттегiнiү концентрациясы қандай болу керек?
      1. 4 мг/л төмен емес
      2. 6 мг/л төмен емес
      3. 8 мг/л төмен емес
      4. 5 мг/л төмен емес
      5. 7 мг/л төмен емес
95. Газдарды термиялық әдiспен тазартқанда не пайда болады?
      1. су, күкiртсутек, азот оксидi
      2. су, көмiртегi оксидi СО, азот оксидi
      3. су, көмiртегi оксидi СО2, азот
      4. су, күкiртсутек, азот
      5. су, сутек, азот
96. .[pic] - өлшемi ненi көрсетедi?
      1. атмосфеража қоспалардыү таралуы ескеретiн түзету
      2. ластану көздерiнен жылдық шығаруыныү келтiрiлген массасы
      3. әртүрлi территориясыныү үстiндегi атмосфералық  ауаныү  ластануыныү
        қатысты қауiптiлiгiнiү көрсеткiшi
      4. запас коэффициентi
      5. биiктiктi көрсететiн коэффициент
97. Атмосферадағы қоспалардыү ыдырау есепке  алатын  түзету  қандай  өлшемге
(параметрге) тәуелдi болады?
      1. қоспалардыү салыстырмалы түрдегi қауiптiлiгiнiү көрсеткiшiне
      2. бөлшектердiү отыру жылдамдығына
      3. атмосфералық ауаныү  ластануын   әр  түлi  территориялар  үстiндегi
        саластырмалы көрсеткiшiне
      4. а + б
      5. барлығы дүрыс
98. Шығарулардыү температуралық жағдайын қай формула арқылы анықтауға
болады?
            1. [pic]
      2. [pic]
      3. [pic]
      4. [pic]
      5. [pic]
99. Жазғы уақытта 1 категориялы түрғын сумен араласқанда  кейiнгi  ерiтiлген
оттегiнiү концентрациясы қандай болу керек?
      1. 4 мг/л төмен емес
      2. 8 мг/л төмен емес
      3. 6 мг/л жоғары
      4. 5 мг/л төмен емес
      5. 7 мг/л төмен емес
100. Жүмыста қандай катализаторлар эффективтiлдi және  стабильдi түрақты?
      1. Рутений бар катализатор
      2. Ванадий бар катализатор
      3. Паладий бар катализатор
      4. Платина бар катализатор
      5. Алтыны бар катализатор
101. Қандай МЕСТ өндiрiстiү экологиялық паспортында?
      1. ОНД-1-84
      2. СНиП 11-89-90
      3. ГОСТ 17.0.0.04-90
      4. СНиП
      5. Радиациялық қауiпсiздiк нормасы
102. Жылдық шығарудыү келтiрiлген массасынын өлшем бiрлiгi қандай?
      1. мг/м3
      2. усл.т/т
      3. г/с
      4. мг/л
      5. мг/т
103. Қандай жағдайда газды ауа шығаруларды тазалау керек?
      1. Смах.[pic]ПДКм.р -Сф
      2. Смах [pic]ПДКр.з -Сф
      3. Мi=Сi*Vi
      4. Мi=Сi*Fi
      5. Мi=Ki*Vi
104. Азықтық үн өндiрiсiнде ауаны сүйек  шаүынан  тазалау  үшiн  қандай  жүе
неғүрлым тәсiлдi?
    1. топтық циклондар, 6  цилиндрлi  көбiк  аппарат,  тiк  бүрышты  қобiк
       аппарат типi
    2. топтық циклондар
    3. шаү түндыру камерасы, циклондар, термокаталитикалық реакторлар
    4. реакторлар
    5. 6 цилиндрлi көбiк аппарат
105. Ағын суларды май өнiмдерiнен тазалау әдiсiн ата:
    1. озондау
    2. нейтралдау
    3. коагуляция
    4. дистиляция
    5. декоагуляция
106. Атмосфераны ластайтын қандай зат озондық қабатты бүзуы мүмкiн?
    1. күкiрт оксидi
    2. ауыр металдар
    3. азот оксидi
    4. азот қышқылы
    5. күкiрт қышқылы
107. Атмосфераныү ластану индексi қай формуламен анықталады?
      1.[pic]
      2.[pic]

      3.[pic]
      4. [pic]
      5. [pic]
108.  Техникалық  фабрикатты  НВП  дезодорация  үшiн  қандай  жүйе  көбiнесе
тиiмдi?
      1. вакуумды котел, барометикалық конденсатор, ротоклон
      2. вакуумды котел (қазан),  барометикалық  конденсатор,  термокаталити
        калық реактор
      3.  вакуумды  котел,  барометикалық  конденсатор,  кальций  гипохлоитi
        абсорбер
      4. ротоклон
      5. гидроциклон
109. Ағынды суларды май өнiмдерiнен тазартатын әдiстi ата.
      1. адсорбция
      2. тотығу
      3. флотация
      4. абсорбция
      5. тотықсыздану
110. Механикалық тазалаудан кейiн ағынды судағы хлор мөлшерi қандай болуы
керек?
      1. 15 г/м3
      2. 5 г/м3
      3. 10 г/м3.
      4. 25 г/м3
      5. 13 г/м3
111.  Атмосфераныү  жерге  жақын  қабатыынқандай  ластанған   заты   "парник
эффектiсiн" тудырады?
      1. көмiрқышқыл газы
      2. азот оксидi
      3. шаү
      4. күкiрт оксидi
      5. натрий оксидi
112. Жылдық шығыарудыү келтiрiлген массасыныү өлшем бiрлiгi қандай?
      1. мг/м3
      2. усл.т/т
      3. г/с
      4. мг/л
      5. мг/т
113.  Мүмкiн болатын зиянды  заттардыү  массалық  шығарылуы  қандай  формула
бойынша есептейдi?
      1. Mi=gi*n
      2. Mi=gi*Q
      3. Mi=Ci*Vi
      4. Mi=gi*h
      5. Mi=gi*K
114.  Техникалық  фабрикатты  НВП  дезодорация  үшiн  қандай  жүйе  көбiнесе
тиiмдi?
      1. вакуумды котел (қазан),  барометикалық  конденсатор,  термокаталити
        калық реактор
      2. вакуумды котел, барометикалық конденсатор, ротоклон
      3.  вакуумды  котел,  барометикалық  конденсатор,  кальций  гипохлоитi
        абсорбер
      4. ротоклон
      5. гидроциклон
115. Ағынды суды майлы тағамдардан қай әдiспен тазалауға болады?
      1. электродиализ
      2. нейтралдау
      3. электрофлотация
      4. диссоциация
      5. коагуляция
116. Планета климаты атмосфераныү қай қабатында қалыптасады?
      1. ионосфера
      2. тропосфера
      3. мезосфера
      4. гидросфера
      5. дүрыс жауап жоқ
117. Зиянды заттар суммациясы эффектiсi кезiнде  қандай шарт орындалуы
керек?
      1. [pic]
      2. [pic]
      3. [pic]
      4. [pic]
      5. [pic]
118. ХПК дегенiмiз не?
      1. 1л табиғи су көзiндегi органикалық заттардыү химиялық тотығуына
        қажеттi оттегiнiү (мг/л) мөлшерi
      2. 1л табиғи судағы аэробты микроорганизмдердiү iс-әрекетiне
        байланысты органикалық заттардыү биохимиялық тотығуына шығындалатын
        оттегiнiү (мг/л) мөлшерi
      3. 1л табиғи судағы анаэробты микроорганизмдердiү iс-әрекетiне
        байланысты органикалық заттардыү биохимиялық тотығуына шығындалатын
        оттегiнiү (мг/л) мөлшерi
      4. 1л табиғи су көзiндегi бейорганикалық заттардыү химиялық тотығуына
        қажеттi оттегiнiү (мг/л) мөлшерi
      5. 1л жасанды су көзiндегi органикалық заттардыү химиялық тотығуына
        қажеттi оттегiнiү (мг/л) мөлшерi
119. Қалалық коллекторға  лақтырылатын суларда өлшенген заттардыү қандай
мөлшерi болуы керек?
      1. 350 мг/л артық болмауы керек
      2. 500 мг/л артық болмауы керек
      3. 200 мг/л артық болмауы керек
      4. 350 мг/л кем болмауы керек
      5. 250 мг/л кем болмауы керек
120. Ағынды суларды майлы тағамдардан қай әдiспен тазалауға болады?
      1. электрокаогуляция
      2. сорбциялау
      3. адсорбциялау
      4. абсорбциялау
      5. диссоциация
121. Атмосфераға ластанған  заттарды  шығару  есебiнде  қандай  инструкцияны
қолданады?
      1. ГОСТ 17.0.0.04-90
      2. СНиП 11-89-90
      3. ОНД-1-84
      4. СНиП
      5. Радиациялық қауiпсiздiк нормасы.
122. өндiрiс орындарындағы ауада зиянды заттардыү концентрациясы
СН-245-71 бойынша қандай болу керек?
      1. [pic]
      2. [pic]
      3. [pic]
      4. [pic]
      5. [pic]
123. БПК дегенiмiз не?
      1. 1л табиғи судағы аэробты микроорганизмдердiү iс-әрекетiне
        байланысты органикалық заттардыү биохимиялық тотығуына шығындалатын
        оттегiнiү (мг/л) мөлшерi
      2. 1л табиғи су көзiндегi органикалық заттардыү химиялық тотығуына
        қажеттi оттегiнiү (мг/л) мөлшерi
      3. 1л табиғи судағы анаэробты микроорганизмдердiү iс-әрекетiне
        байланысты органикалық заттардыү биохимиялық тотығуына шығындалатын
        оттегiнiү (мг/л) мөлшерi
      4. 1л табиғи су көзiндегi бейорганикалық заттардыү химиялық тотығуына
        қажеттi оттегiнiү (мг/л) мөлшерi
      5. 1л жасанды су көзiндегi органикалық заттардыү химиялық тотығуына
        қажеттi оттегiнiү (мг/л) мөлшерi
124.  Биологиялық  тазартудан  кейiн  табиғи  су  көздерiнде  хлордыү  қанша
мөлшерi болуы керек?
      1. 10 г/м3
      2. 3 г/м3
      3. 5 г/м3
      4. 15 г/м3
      5. 13 г/м3
125. Табиғи су көздерiн қандай электрохимиялық әдiс арқылы майдан  тазартуға
болады?
      1. электрокаогуляция
      2. электродиализ
      3. анодты тотығу және катодты тотықсыздану
      4. абсорбциялау
      5. диссоциация


       ӘДЕБИЕТ



      1. Негізгі әдебиеттер

1.1. Қоршаған ортаны қорғау туралы. Қазақстан республикасының  Заңы.-Алматы:
« Жеті жарғы», 1998.- 96 бет.
1.2. Оспанова Г.С.Бозшатаева Г.Т. Экология. Алматы: Экономика,2002.-403 б.
1.3. Жақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология Алматы, 2003- 290 б.
1.4.  Луканин  В.Н.,  Трофименко  Ю.В.Промышленно-транспортная  экология.  -
М.:Высшая школа, 2001, - 273 с.
1.5.Калыгин В.Г. Промышленная экология.– М.: Изд-во МНЭПУ, 2000. -239 с.
1.6. Инженерная экология /Под ред.В.Т.Медведева.-М.: Гардарики, 2002.-687с.
1.7. Гарин  В.М.,  Кленова  И.А.,  Колесников  В.И.  Промышленная  экология.
Учебник для вузов.-М.:изд.»Маршрут», 2005, 328 с.

      2. Қосымша әдебиеттер

2.1. Белов С.В. Охрана окружающей среды.-М.Высшая школа, 1991.
2.2.Мазур И.И., Молдаванов О.И. Курс инженерной  экологии.-М.:Высшая  школа,
1999.-447 с.
2.3.  Родионов  А.И.,  Клушин  В.Н.,  Торочешников   Н.С.   Техника   защиты
окружающей среды.М.:Химия, 1989.
2.4.Инструкция по инвентаризации выбросов загрязняющих веществ в  атмосферу.
ГОСТ 17.2.1.04-77
2.5.  Песпамятнов  Г.П.,  Кротов  Ю.А.  Предельно  допустимые   концентрации
химических веществ в окружающей среде, Л.: Химия, 1985.-453 с
2.6.Наркевич  И.П.  Классификация  промышленных  отходов   //Хим.пром.1980.-
№4.С.51-54.
2.7.  Наркевич  И.П.,Печковский  В.В.  Утилизация  осадков  сточных  вод.Л.:
Стройиздат, 1989.
2.8. Краснобородько И.Г. Деструктивная очистка сточных  вод  от  красителей.
Л.:Химия, 1988.
2.9. Туровский И.С. Обработка осадков сточных вод.М.: Стройиздат, 1988.
2.10. Утилизация твердых  отходов:  в  2  том.:  Пер.с  англ./Ред.Д.Вилсон.-
М.:Стройиздат, 1982.-т.1-336 с, т.2-348 с.
2.11. Голик В.И., Алборов И.Д. Охрана окружающей среды  утилизацией  отходов
горного производства.М.: Недра, 1995.-126 с.
2.12. Ливчак И.Ф. «Инженеру об охране  окружающей  среды».  М.  Стройиздат.,
1981.
2.13.   ГОСТ   17.1.1.01-77   Охрана   природы.   Атмосфера.   Источники   и
метеорологические  факторы  загрязнения,  промышленные   выбросы.Термины   и
определения.
2.14. ГОСТ 17.2.1.03-84 Охрана природы. Гидросфера. Использование  и  охрана
вод. Основные термины и определения.
2.15. ГОСТ 25 1 51-82 Водоснабжение.Термины и определения.
2.16.ГОСТ 17.0.0.02-79 (1980) Охрана  природы.  Метрологическое  обеспечение
контроля  загрязнения  атмосферы,  поверхностных  вод  и   почвы.   Основные
положения.
2.17. ГОСТ 17.1.3.13-86  Охрана  природы.  Гидросфера.  Общие  требования  к
охране вод.
2.18. ГОСТ 17.2.3.02-78  Охрана  природы.  Атмосфера.  Правила  установления
допустимых выбросов вредных веществ промышленными предприятиями.
2.19. ГОСТ 17.0.0.01-76 (с изм.1979) Система  стандартов  в  области  охраны
природы и улучшения использования природных ресурсов. Основные положения.
2.20.ГОСТ  17.0.0.04-90  (1998)  Охрана   природы.   Экологический   паспорт
промышленного предприятия. Основные положения.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс