Сот медицина пәнінің құрылымы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
           ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ | |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты    |ОӘК               |ПОӘК   042-18-20.1.56/03-2013    |
|«Сот -  медициналық      |                  |                                 |
|сараптама                |№1 басылым        |                                 |
|негіздері»пәнінің        |09.2013ж          |                                 |
|оқу-әдістемелік кешені   |                  |                                 |










                  «Сот -  медициналық сараптама негіздері»
                        ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
                «5В030100»- құқықтану мамандықтарына арналған

                         ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР


































Семей
                                    2013







                      Мазмұны


   1. Глоссарий
   2. Дәрістер
   3. Практикалық және лабораториялық сабақтар
   4. Курстық жұмыс
   5. Студенттердің өздік жұмысы














































  1. Глоссарий
|№  |Терминдік ұғым сөз      |Ұғымдық мазмұны                                   |
|1  |«авторлық құқық»        |Азаматтық құқықтың ғылым,әдебиет және өнер т.б.   |
|   |                        |туындыларын пайдалануға байланысты туындайтын     |
|   |                        |қарым қатынастарды реттейтін саласы               |
|2  |« адвокат»              |Заң мәселелері бойынша консультациялар мен        |
|   |                        |түсіндірмелер,заңдар жөнінде ауызша  және жазбаша |
|   |                        |анықтамалар беру; арыздар ,шағымдар  және құқықтық|
|   |                        |сипаттағы басқа да құжаттарды                     |
|   |                        |түзу,сотта,арбитражда және т.б.мемлекеттік        |
|   |                        |органдарда азаматтық істер мен әкімшілік құқық    |
|   |                        |бұушылық жөніндегі істерде өкілдік ету ,қорғаушы ,|
|   |                        |өкілі ретінде алдын-ала тергеуге  және қылмыстық  |
|   |                        |істер бойынша сотқа қатысуға кіреді.              |
|3  |« әкімшілік құқық »     |Мемлекеттік басқару органдарының ұйымдастыру      |
|   |                        |,атқару , билік жүргізу процесінде пайда болатын  |
|   |                        |қоғамдық қарым-қатынастарды реттеуші құқық саласы |
|4  |«заңи акт»              |Белгілі бір құқықтық нәтиже туындайтын,заңи ахуал |
|   |                        |жасайтын және бүкіл халықтың мүддесіне  сай       |
|   |                        |өндіріс тәсілдерін қалыптастыру,нығайту  және     |
|   |                        |дамыту мақсатымен қоғамдық қарым –қатынастарды    |
|   |                        |жетілдіруге арналған ресми жазбаша құжат.         |
|5  |«әкімшілік тұтқындау»   |Әкімшілік құқық бұзушылықтың жекелеген түрлеріне  |
|   |                        |кей реттерде қолданылатын әкімшілік жаза ;оны 15  |
|   |                        |тәуліктік мерзімге шейін                          |
|6  |«билік»                 |өкімет жұртшылықтың құқықтық қарым-қатынастары    |
|   |                        |барсында адамдардың  санасы мен мінез-құлқына     |
|   |                        |ұйымдасқан түрде әсер ете отырып,оларды ортақ     |
|   |                        |мақсатқа жетуге бағыттау.                         |
|7  |«қылмыстық іс қозғау»   |Қылмыстық істің бастапқы сатысы ,мұнда жасалған   |
|   |                        |немесе әзірленген қылмыстар туралы алынған        |
|   |                        |мәліметтерді қарап шығып                          |
|   |                        |,прокурор,тергеуші,анықтау органы ,               |
|   |                        |сот,судьянемесе одан бас тарту т.б жөнінде        |
|   |                        |шешім(қаулы , ұйғарым) қабылдайды.себеп (өтініш   |
|   |                        |,хат,баспа сөздегіхабарлама,кінәсін мойындап      |
|   |                        |келу,т.б) пен қылмыстың нышандарын көрсететін     |
|   |                        |жеткілікті мәліметтер болған кезде ғана қылмыстық |
|   |                        |іс қозғалады.                                     |
|8  |«залалды өтеу»          |Еңбек құқығында қызметкердің кәсіпорынға          |
|   |                        |(мекемеге) шектірілген залалдың орнын заңмен      |
|   |                        |белгіленген шекте және тәртіпте толтыру           |
|   |                        |міндеттілігі.Осы залал үшін тәртіптік немесе      |
|   |                        |өзгелей жауапкершілікке тартылған-тартылмағынына  |
|   |                        |қарамастан қызметкер оның орнын толтыруға тиіс.   |
|9  |«мемлекет басшысы»      |Атқарушылық билік пен сыртқы байланыстар аясында  |
|   |                        |мемлекеттің мәртебелі өкілі болып есептелетін     |
|   |                        |мемлекеттегі жоғарғы лауазымды тұлға.             |
|10 |«үкімет басшысы»        |Мемлекеттің биліктің (өкімететтңің) жоғарғы       |
|   |                        |атқарушы органның жетекшісі (басқарудың           |
|   |                        |парламентарлық пішімі бар елдерде –премьер        |
|   |                        |–министр,канцлер,ал президенттік республикада     |
|   |                        |–президент)                                       |
|11 |«мемлекеттік құқық»     |Елдердің қоғамдық құрлысы мен                     |
|   |                        |саясатының,азаматтарының құқықтық жағдайларының , |
|   |                        |олардың құқылармен бостандықтары,міндеттерінің    |
|   |                        |негіздерін,мемлекет құрлысы мен оның мемлекеттік  |
|   |                        |органдардының жүйесін бекіндіретін мемлекеттік    |
|   |                        |–құқықтық нормалардың жиынтығы.                   |
|12 |«мемлекеттік аппарат»   |Нақты бір мемлекеттің мемлекеттік билігін         |
|   |                        |,міндеттерін жүзеге асыратын мемлекет органдарының|
|   |                        |жүйесі;мемлекет механизмінің құрамдас             |
|   |                        |бөлігі.М.а-тың қызметінің мазмұны , оның          |
|   |                        |ұйымдастырылуы мен қызмет атқаруының принциптері  |
|   |                        |,кадр құрамы,жұмыс пішімдері мен әдістері сол     |
|   |                        |мемлекеттің міндеттерін атқарушының тиісті        |
|   |                        |мұқтаждарымен айқындалды.                         |
|13 |«азаматтық»             |Нақты бір мемлекетке адамның саяси және құықтық   |
|   |                        |жағынан тіленуі.Мемлекетпен және өзара оның билігі|
|   |                        |жүретін адаммен арадағы өзара қарым-қатынастар    |
|   |                        |ретінде көрінеді:мемлекет азаматқа құқылар        |
|   |                        |береді,қорғайды және шет елде жүргенде            |
|   |                        |қамқорлығына алады.Өз кезегінде , азамат          |
|   |                        |мемлекеттің заңдары мен басқалай нұсқауларын      |
|   |                        |бұлжытпай сақтайды,әрі оның белгіленген           |
|   |                        |міндеттемелерін орындайды.Мұндай құқылар мен      |
|   |                        |міндеттердің жиынтығы азаматтығы жоқ адамнан      |
|   |                        |ерекшелейтін саяси –құқықтық статусын құрайды.    |
|14 |«талап»                 |Нұқсан келтірілген немесе даулы құқыларды немесе  |
|   |                        |заңмен қорғалатын мүддені қорғаудың заңи          |
|   |                        |құралы.Азаматтық істе талапты белгіленген заңдық  |
|   |                        |тәртіппен кез келген мүдделі тұлға қоя алады.     |
|15 |«Жеке тұлға»            |Көптеген елдердің азаматтық низамында-азаматтық   |
|   |                        |құқықтың субьектісі ретіндегі жеке адам ,осының   |
|   |                        |өзі –оның ұжымдық құрлым (ұйым)                   |
|16 |«заңды тұлға»           |Азаматтардың құқықтың субьектісі меншік           |
|   |                        |шаруашылығын жүргізуі немесе оперативті басқару   |
|   |                        |құқығындағы оқшау мүлкі бар  және сол мүліктпен өз|
|   |                        |міндеттемелері бойынша жауап беретін ,өз атынан   |
|   |                        |мүліктік және жеке бей мүліктік құқылар мен       |
|   |                        |міндеттерге ие болып , оларды жүзеге асыра алатын |
|   |                        |,сотта ,арбитражда және төрелік сотта талапкер де |
|   |                        |жауапкер де бола алатын ұйым.                     |
|17 |«теріс қылық»           |Нақты бір мемлекеттің заңы боынша тәртіптік немесе|
|   |                        |әкімшілік жауапкершілік арқалайтын құқық          |
|   |                        |бұзушылықты білдіретін жинақтаушы атау.           |













    2.Дәрістер
    Тақырып 1. Сот медицина пәні.
    1. Сот медицина пәні.
    2. Қазақстанда сот-медицина сараптамасының даму жолдары.
      Сот медицинасы бір-бірінен  алшақ  жатқан  екі  білім  саласы-тығызмен
байланысты. Медицина ғылымы бола отырып, сот  мединасы  заң  пәндерімен  жиі
жанасады. Сот медицинасының пайда болуы құқық ғылымының,  сот  ісін  жүргізу
мемлекеттік басқарудың қажеттерімен  тарихи  жағынан  байланысты.  Соңғылары
сот  медицинасының  мазмұнына  ғана  емес,  тіпті  пәннің  атауына  да  ізін
қалдырған.
   Біздің елімізде сот-медицина анықтамасы сот әділдігі  органдарына  қызмет
көрсетумен бірге халыққа емдеу алдын алу көмегін көрсету  сапасын  жақсарту
ісінде денсаулық сақтау органдарына да жәрдемдеседі.
  Сот медицинасы мен сот-медицина сараптамасы бірқатар медицина ғылымы  мен
медициналық емес ғылымдармен тығыз байланысты. Медициналық емес ғылымдардан
кейбір заң ғылымын, криминологияны, сот химиясын атап өтуге болады.
  Қүқықтық  ғылымдар  ішінде  сот  медицинасын  дамытуға   қылмыстық   және
азаматтық қүқық, қылмыстық және азаматтық процесс зор ықпал  жасайды.  Сот-
медицина  сараптамасын  белгілеу  мен  жүргізудің  себептері  мен  тәртібі,
сарапшылардың   қүқықтары,   міндеттері   мен   жауапкершілігі    Қазақстан
Республикасының Қылмыстық істер жүргізу кодексі  мен  Қылмыстық  кодексінде
көрсетілген. Осы кодекстердің тиісті баптары  сот  дәрігерінің  тәжірибелік
сарапшылық қызметін реттейтін үжымдық қүжаттар (ережелер, нүсқаулар,  т.б.)
шығаруға негіз болып табылады.
  Қылмыстарды тергеудің техникасы, әдістемесі мен такти-касы туралы  ғылым-
криминалистика сот-медицинасымен ежелден ақ тығыз байланысты. Бүдан көп жыл
бүрын-ақ  сот-медицина  сарапшылары   медицина-криминалистика   сараптамасы
ретінде іс-тәжірибеге енген зерттеулер жүргізе бастаған.
  Сот  медицинасы  медицина  пәндерінің  ішінен  патологиялық  анатомиямен,
патологиялық  физиологиямен,  рентгенологиямен  және  басқа   да   бірқатар
клиникалық  пәндермен,  мысалы,  терапиямен,  педиатриямен,   акушерлікпен,
гинекологиямен, урологиямен, хирургиямен және венерологиямен, т.б. өте-мөте
тығыз  байланысты.  Сот   дәрігерлері   бүл   мамандықтардан   сот-медицина
сараптамасын жетілдіру үшін тікелей де, жанама түрде де пайдалануға болатын
ең жаңа теориялық қағидалар мен тәжірибе жетістіктерін алып отырады.
  XX ғасырдың орта шеніне дейін сот медицинасы жөніндегі  оқулықтарда  оның
негізгі бөлімдерін  баяндаудың  бірыңғай  жүйесі  болған  жоқ.  Әрбір  пәнді
өзінің ең маңызды және жетекші деп санайтын бөлімінен  бастап  келді.  Мүның
өзі сот медицинасын оқып-үйренуді қиындатты.

1948 жылы М.И.Авдеев заңгерлерге арналған сот медицинасы  оқулығында  пәннің
ғылыми негізделген жүйесін бірінші рет баяндап  берді;  ал  оның  1959  жылы
жарық көрген сот медицинасы курсында бүл жүйе  одан  әрі  дамытылды.  Пәннің
дәйекті де  айқын  жүйесін  жасауға  ғылымда  объективті  түрде  қалыптасқан
заңдылықтарды  көрсететін  сот-медицина  сараптамасы  сенімді  негіз   болып
табылады.  Сондықтан  да  пәннің   жүйеленуі   сот-медицина   сараптамасының
объектілерімен тығыз байланысты. Қазіргі  кезде  еліміздегі  сот  медицинасы
пәнінің жүйесі мынадай:
1) сот-медицина сараптамасының заңдық негіздері және
үйымдастырылу ы;
2) сырттан әсер етудің әр алуан түрлерінен денсаулықтын
бүзылуы және зақымдануы;
3) тірі адамдарды сот-медицина түрғысынан зерттеу (са-
раптама);
4) өлу және өлік өзгерістері; өлікті қарап шығу және сот-
медицина түрғысынан зерттеу (сараптама);
5) айғақты заттарды сот-медицина түрғысынан зерттеу (са-
раптама);
6) айғақты заттарды медициналық-криминалистік түрғы-
дан зерттеу (сараптама);
7) тергеу және сот істерінің материалдары бойынша сот-
медицина сараптамасы;
8) медицина және фармацевтика қызметкерлерін қылмыс-
тық жауапқа тарту туралы істердегі сот-медицина сарапта-
масы.
   Сот медицинасы медицина ғылымына жататындықтан,  медициналық  жоғары  оқу
орындарының жоғары курстарында оқытылады,  өйткені  ол  болашақ  дәрігердің
білім алуындағы соңғы буын. Ал әрбір дәрігер сот- медицинасының  негіздерін
білуге тиіс. Оны білу жан-жақты  дәрігерлік  қызметке  қүқылық  жағынан  ой
жүгіртуге ғана емес, сонымен қатар олардың сот-медицина сарапшысы  міндетін
сауатты атқаруына да көмектеседі.
   Біздің заңдарымыз бойынша бүл қызметке сот әділдігі органдары кез  келген
мамандықтағы дәрігерді тарта алады. Сонымен қатар сот медицинасын  заң  оқу
орындарының студенттері  де  оқиды,  өйткені  оның  негіздерін  білмейінше,
тергеу және сот жүмысын жүргізу өте қиын.
   Әдетте, сот-медицина сараптамасының объектілері  тірі  адамдар,  өліктер,
 айғақты заттар, тергеу және сот істерінің материалдары болып табылады.
  Сот-медицина  сараптамасының  жиі  кездесетін  түрі  -   тірі   адамдарды
куәландыру. Бүл сараптама зақымданудың ауырлық дәрежесі, денсаулық  жағдайы
туралы, жыныстық қылмыстар жағдайында жынысты, сол сияқты  жасанды  аурулар
мен өтірік ауыруды және басқаларын анықтау  туралы  мәселелерді  шешу  үшін
тағайындалады
  Өліктер ең алдымен өлу себептерін анықтау, зорлап өлтірілген бе,  жоқ  па
деген сүрақты шешу үшін зерттеледі. Өлікті көбінесе жеке адамдар зерттейді,
бірақ оның комиссия арқы-лы да зерттелуі мүмкін. Сараптаманың бүл түрі сот-
медицина мәйітханаларында немесе  ауруханалардың  патологиялық-анатомі^ялық
бөлімдерінің секциялық орындарында жүргізіледі.
  Айғақты  заттарды  сот-медицина  түрғысынан  зерттеу  сарапшының  арнаулы
даярлығы болуын талап етеді. Әдетте, сараптама  объектілері  адам  денесінен
бөлінген заттар немесе оның бөлшектері, мысалы, қан дақтары, үрықтық  сүйық,
не-сеп,  сүт,  сондай-ақ  адамның  шашына  немесе  әлдебір  ағзасына   үқсас
бөлшектер, т.б. болуы мүмкін.  Мүндай  зерттеулер  Сот-медицина  сараптамасы
бюросының  лабораториясының  арнаулы  бөлімшелерінде  жүргізіледі.   Айғақты
заттарға  медициналық-криминалистік   зерттеу   аталған   лабораториялар-дың
барлық физикалық-техникалық бөлімшелерінде өткі-зіледі.
  Тергеу және сот істерінің материалдары бойынша жүргізі-летін сот-медицина
сараптамасы - зерттеудің ерекше түрі. Оның объектілері - әр түрлі қүжаттар:
тексерудің, жауап алудың, тергеу эксперименттерінің хаттамалары,  науқастың
тарихы, басқа сарапшылардың қорытындылары және т.б.
  Сот-медицина сараптамасында зерттеудің алуан түрлі әдістері көп  мөлшерде
пайдаланылады.  Олардың  кейбіреулері  өзге  де  медицина   ғылымдары   мен
медициналық емес ғылымдардан алынған, ал енді бір бөлігі сот дәрігерлерінің
өз қызметінде туындайтын бірсыпыра  мәселелерді  шешу  үшін  арнайы  талдап
жасаған бірегей әдістемелері болып табылады.  Кейінгі  жылдарға  зерттеудің
осы заманғы  нәтижелері  алуан  түрлі  лабораториялық  әдістемелердің  сот-
медицина сараптамасына көп мөлшерде тез енгізілуі тән болып отыр.  Бірқатар
талаптар бойынша: ғылыми анықтылыгы  мен  зерттеудің  оңайлығы,  жеткілікті
аспаптар  мен  реактивтердің  пайдаланылуы,   зерттелетін   объектінің   аз
шығындалуы, нәтижелердің түрақ-ты болуы, қайталап талдау жасау  мүмкіндігі,
алынған дерек-тердің нақтылығы мен көрнектілігі жөнінен талапқа сай келетін
әдістемелер сот-медицина тәжірибесінде кеңінен қол-данылып, берік орнығуда.
  Әр алуан әдістер арасынан  секрециялық,  гистологиялық,  изосерологиялық,
биохимиялық,  бактериологиялық,  фотосуреттік  (спекгрдің  көзге  көрінетін
сәулелерінде,  ультракүлгін  және  инфрақызыл   сәулелердегі   микро   және
макросурет), спектроскопиялық, рентгенологиялық, трассологиялық әдістер меи
түрлі түсті таңбалар әдісін және басқаларын  атап  көрсетуге  болады.  Сот-
медицина сараптамасын жасаган кезде, аталған әдістердің біреуі көбінесетірі
адамдарға, ал басқа


   Қазақстанда сот-медицина сараптамасының даму
жолдары

  Қазақстан Республикасында ғылым ретінде сот медицинасы және  сот-медицина
сараптамасы   ғылымының   іс-тәжірибелік   саласы   ретінде    сот-медицина
сараптамасы республиканың денсаулық сақтау ісінің  дамуы  мен  өсуінен  шет
қалдырылып отырған жоқ. Тарйх қойнауына үңілсек, патшалы Ресей кезінде ғана
емес, Кеңес  өкіметінің  алғашқы  жылдарында  да  Қазақстанда  сот-медицина
қызметін бірен-саран дәрігер-лердің өз жұмысына қосымша атқарганын көреміз.
Мәселен, 1927 жылға дейін Қазақстанда сот-медицина  сараптамасын  кездейсоқ
дәрігерлер жасап  келді,  ал  олардың  қорытынды-лары,  негізінен  алғанда,
өліктерді сырттай қараумен шекте-летін.
   1928 жылдан 1933  жылға  дейін  Алматы  қаласында  М.В.  Фрунзенің  інісі
Константин  Васильевич  Фрунзе  округтік  сот-медицина  сарапшысы  қызметін
атқарды. Білімдар сот дәрігері болған К.В.Фрунзе республикада  сот-медицина
қыз-метін үйымдастыру жөнінде бірқатар жобалар әзірлеген еді, алайда оларды
жүзеге асыруына денсаулығының нашарлап, Қазақстаннан  кетіп  қалуға  мәжбүр
болуы мүмкіндік бермеді.
  Қазақстанда сот-медвдина қызметінің одан кейінгі бүкіл даму кезеңі  Қазақ
КСР  еңбек  сіңірген  ғылым  қайраткері,  ме-дицина  гылымдарының   докторы,
профессор  Семен  Михайлович  Сидоровтың  есімімен   байланысты.   Ол   Омбы
мемлекеттік  медицина  институтының   сот   медицинасы   кафедрасы   жанында
кандидаттық диссертация қорғағаннан кейін, 1935 жылдың қазан  айында  Алматы
мемлекеттік  медицина  институтының  сот-медицина  кафедрасының  меңгерушісі
болып  тағайындалған  еді.  Сол  жылы  С.М.Сидоров  республиканың  Бас  сот-
медицина  сарапшысы  да  болып  тағайындалды,  сөйтіп,   оның   алдына   сот
медицинасы  кафедрасын   қүру   жөнінде   және   республикада   сот-медицина
қызметінің  тәжірибелік  істерін  жүзеге  асыру  үшін  дәрігерлер  даярлауды
үйымдастыру жөнінде күрделі міндеттер қой-ылды.
  Заң жүзінде қүрылғанымен сот  медицинасының  көрнекі  оқу  қүралдары  да,
мекен-жайы да, тиісті тәжірибелік базасы да болмады.  Өліктер  3x3,5  шаршы
метр кішкене бөлмеде зерттеліп,  патологиялық  анатомия  кафедрасының  ауыз
бөлмесін-де амбулаториялық қабылдау өткізіліп жүрді.
1937 жылға қарай институтта қалыпты оқу процесі үшін  жағдай  жасалды,  Бас
сот-медицина сараптамасының бюросы үшін жаңадан үй салынып, облыстарда сот-
медицина және сот-химия лабораториялары бар  сот-медицина  сараптамаларының
бюролары қүрылды. Сот-медицина сарапшылары кадрларын, дәрігерлерді  Москеу,
Ленинград (қазіргі Санкт- Петербург) және Киев қалалары медициналық  жоғары
оқу орындарының сот медицинасы кафедраларында мамандан-дыру жолымен даярлау
жөнінде едәуір жүмыс  жүргізілді.  Алайда  дәрігерлердің  көпшілігі  Алматы
мемлекеттік медицина институтының сот медицинасы кафедрасы жанындағы  жүмыс
орнында біліктілігін арттыру арқылы даярлықтан өтетін еді.
  Сот-медицина сараптамасының ғылыми және тәжірибелік  жүмысы  өзара  тығыз
байланысты  болғанына  қарамасган,  оған   С.М.Сидоровтың   басшылық   етуі
арқасында, ғылым ретіндегі сот медицинасы мен  сот-медицина  сараптамасының
осы қалыптасу және  даму  процесі  кезеңдерінің  аражігін  ажыратып  айтуға
болады.
   1935 жылы Алматы мемлекеттік медицина институты  ғылыми  қадрлар  жөнінде
ғана емес, оқу процесі үшін де қажетті базасы болмағанына  қарамастан,  сол
кезде институттың патологиялық  анатомия  кафедрасының  меңгерушісі  болған
профессор Б.Ф.Малышевтің бастамасымен сот-медицина кафед-расының бір  шағын
бөлме алғанын атап өткен жөн. Ал 1941 жылы кафедрада 6  адам  болды.  Бірақ
Үлы Отан  соғысы  басталғаннан  кейін  кафедра  ассистенттерінің  көпшілігі
майданға кетті де, олардың орнЫн эвакуацияға келген дәрігерлер басты.
  Соғыс аяқталған  жыл  кафедра  қызметкерлерінің  ғылыми  жүмыстар  атқара
бастаған  кездері  болды.  1945—1966  жылдар  аралығында  кафедрада  он   үш
кандидаттық, бір доктор-лық (С.М.Сидоров) диссертация қорғалды.
  Кафедра қызметкерлері жүргізген жүмыстардың жалпы токсикологиялық  бағыты
да ғылыми-тәжірибелік мәселелерін,  атап  айтқанда,  айғақты  заттарды  сот-
медицина   сараптамасынан    өткізу    мәселелерін    талдаумен    ойдағыдай
үштастырылды. Мәселен, С.М.Сидоров  шаштың  терістаңбаларын  алудың,  шаштың
көлденең қимасын дайындаудың  жаңа  әдісін,  сондай-ақ  көміртегі  тотығымен
уланған жағдайда қанда карбоксигемоглобиннің  болуына  жаңа  сынама  үсынды;
сондай-ақ   жергілікті   саңырауқүлақтардан,   өрік    сүйектерінен    улану
диагностикасына сот-медицина сараптамасын жа-саудың  тәжірибелік  мәселелері
де  талдан  жасалды.   Сонымен   бірге   асфикция   мен   "қақалып   өлудің"
патогномониялық белгілері анықталды.
Қазақстанда сот-медицина сараптамасының дамуы Алматы медицина институты  сот
медицинасы кафедрасының дамуымен және қалыптасуымен тығыз  байланысты.  1935
жылы Қазақ КСР  Денсаулық  сақтау  халық  комиссариаты  жөніндегі  бүйрықпен
өлкелік сот-медицина  инспекторының  қызметі  белгіленді.  Оған  дейін  сот-
медицина сараптамасы Қазақ КСР Л^нсаулық сақтау халық комиссариаты  кәсіптік
емдеу  басқармасынын  қарамағында  болып   келген   еді.   Алайда   бақылау,
калрлардаярлау мәселелерін айтпағанның өзінде,  сот-медицина  сарапшыларының
қызметіне іс жүзінде ешкім басшылық етпейтін.
  Өлкелік  инспекция  жүргізген  үйымдастыру  жұмысы  республикадағы   сот-
медицина қызметінің жай-күйін өте қанағаттанғысыз деп  тапты.  Өйткені  сол
кезде республиканың үланбайтақ аумағында небары сегізақ сот-медицина сарап-
шысы қызмет көрсеткен, ал олардың да тең жартысы бүл істі өз жүмысымен қоса
атқарып жүрген дәрігерлер еді.
   1935 жылғы ақпанда  С.М.  Сидоровтың  Қазақстан  дәрігер-лерінің  бірінші
съезінде жасаған баяндамасы бойынша республиканың  Денсаулық  сақтау  халық
комиссариаты мына-дай шешім қабылдады:
1. Алматы медициналық институты сот медицинасы  кафедрасының  негізінде  бас
сот-медицина сараптамасы үйымдастырылсын.
2. Сот-медицина сараптамасы үшін база салу қолға алынсын.
3. ҚИЭМА сот-медицина лабораториясы бөлімі сараптама штатына енгізілсін.
4.  РК  Денсаулық  сақтау  халық   комиссариатынан   сот-медицина   қызметін
толықтыру үшін дәрігерлер бөлу сүралсын.
  Дегенмен де жағдай көп өзгере қойған жоқ. 1937 жылдың  аяғына  қарай  сол
кезде 168 ауданнан түратын кең-байтақ Қазақстан аумағында  небары  16  сот-
медицина сарапшысы жүмыс істеді, олардың да 11-і жүмысты  қоса  атқарушылар
еді. Ал сарапшылардың жүмыс жағдайы өте ауыр еді, мәйітха-налар болған жоқ,
тіпті республика  астанасы  Алматы  қала-сының  өзінде  де  өліктерге  сот-
медициналық   және   патологиялық-анатомиялық   зерттеулер   өлікті   союға
бейімделген бүрынғы күзетшілер үйінде өткізілетін.
   1941 жылға дейін сот-медицина сараптау мекемелерінде істейтін  дәрігерлер
санының жылдан-жылға артқаны аңғарылды. Сөйтіп, Үлы Отан соғысы  басталарда
олардың саны 61-ге жеткен еді, олардың екеуі ғана жүмысты  қоса  атқаратын.
Соғыстан кейін  де  сараптама  мекемелерінің  штаттары  өте  баяу  толықты.
Мысалы, 1948  жылы  38  орынның  28-і  ғана  штатта  істейтін  сот-медицина
сарапшылары болды.
   1951 жылы Одақтық  және  Қазақ  КСР  Денсаулық  сақтау  министрлікгерінің
бүйрықтарымен Қазақ КСР Денсаулық сақтау министрлігі жанынан  Республикалық
сот-медицина сараптама  бюросы,  ал  облыстық  денсаулық  сақтау  бөлімдері
жанынан облыстық бағыныстағы қалалар мен^барлық селолық  аудандарға  қызмет
көрсететін облыстық сот-медицина сараптамасы бюролары қүрылды. Сөйтіп,  сол
кездегі аумақтық бөлініс бойынша Қазақстанда осындай 15 бюро жүмыс істеді.



    Пысықтау сұрақтары:
    1. Сот сараптамасының түсінігі және негізгі сипаттамасы
    2.  Сот  медициналық  сараптама,  тексеру   объектілері,   сараптаманың
процессуальді негіздері.
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның  Үкіметі туралы заң 2006ж
2. Негізгі әдебиеттер
1. Г.М.Төлепбергенова, Б.А.Дүкенбаева.  Сот  медицина  пәнінен  студенттерге
арналған оқу әдістемелік құралы (каз., рус.).- Алматы, 2009.-183б.
2.  Г.М.Төлепбергенова,  Сот  медицина  пәнінен  дәрістер  жиынтығы  (каз).-
Алматы, 2006.-91б.
3. Қаракөбенов Қ.Д. Сот медицинасы. Оқулық .- Алматы, 1996.-319б.
2.Судебная  медицина.  Учебник  /  В.  Н.  Крюков,   Л.М.   Бедрин.   Москва
«Медицина», 2005 – 474 с.
3. Практикум по судебной медицины. Г.П. Джуваляков, Д.В.  Сундуков.  Ростов-
на-Дону «Феникс», 2006.
4. Судебная медицина. Ю.Д. Гурочкин, Ю.И. Соседко. Москва «Эксмо», 2006.
5. Попов В.Л., Судебная медицина, Учебник, Санкт-Петербург, 2002
6. Томилин В.В., Пашинян А.П. Руководство по судебной медицине.  Москва,
2000.
7.  Задачи  и  тестовые  задания  по  судебной   медицине.   Под   редакцией
Ю.И.Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед» 2004.
8. Учебное пособие  для  практических  занятий  по  судебной  медицине.  Под
редакцией Ю.И. Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед». 2004.
9. Судебная медицина в схемах и рисунках. Г.А. Пашинян, П.О.  Ромадановский.
Москва. «Гзотар-мед», 2004.

     Тақырып 2. Сот медицинасының зандық және ұйымдастыру негіздері.
1. Сот-медицина сараптамасының іс жүргізу негіздері.
2. Сот-медицина қызметінің үйымдастырылуы және құрылымы.

   Сот медицинасы мен басқа да медициналық пәндердің деректерін тергеу және
сот тәжірибесінде іс жүзінде  қолдану  сот-медицина  сараптамасынын  мазмүны
болып табылады.
  Сот-медицина сараптамасы сот әділдігі мақсаттары мен міндеттеріне  қызмет
етеді және елімізде қолданылып жүрген қылмыстық, азаматтық, қылмыстық істер
жүргізу және аза-маттық істер  жүргізу  заңдарының,  Үкімет  қаулылары  мен
өкімдерінің,   сондай-ақ   Қазақстан   Республикасының   Денсаулық   сақтау
министрлігі шығаратын ережелердің,  бүйрықтар  мен  нүсқаулардың  негізінде
және соларды сақтай отырып жүзеге асырылады.
  Сонымен  бірге  сот-медицина  сараптамасы  өз  қызметі,   қүқықтары   мен
міндеттері шегінде  халыққа  медициналық  көмек  көрсету  сапасын  жақсарту
ісінде,  ауру  мен  өлім-жітімді  азайту,  еңбек  жәнё  түрмыс  жағдайларын
жақсарту жолындағы күресте денсаулық сақтау жүмысына  барынша  жәрдемдесуді
мақсат етеді.
  Елімізде  сот-медицина  сараптамасын   жүргізу   Қазақстан   Республикасы
Қылмыстық және Қылмыстық  істер  жүргізу,  Азаматтық  және  Азаматтық  істер
жүргізу кодекстерінің бірқатар  баптарымен  белгіленген.  Әрбір  кодекс  бір
қүқық са-ласына қатысты заңдар жинағы болып табылады.

Қылмыстық  кодекс  -  қылмыстық  жауапкершіліктің  себептері  мен  шектерін,
қылмыс деп танылатын іс-әрекет белгілерін және ол үшін қолданылатын  жазалау
шараларын анықтайтын заң қүжаты болып табылады.
  Қылмыстық істер жүргізу кодексі - қылмыстық  істерді  тергеу  және  сотта
қарау кезінде тергеу  органдарының,  соттың,  прокуратураның,  адвокаттардың
қызметін реттейтін  және  қылмыстық  процеске  қатысатын  барлық  адамдардың
қүқықтары  мен  міндеттерін   белгілейтін   қүқықтық   нормалар-дың   жүйеге
келтірілген жинағы.
  Азаматтық  кодекс  -   жеке   адамдардың   немесе   үйымдардың   мүліктік
қатынастарын реттейтін жеке заң қүжаты.
  Азаматтық істер жүргізу кодексі  дегеніміз  -  соттың  азаматтық  істерді
қарау жөніндегі қызметін, сондай-ақ сот шешімдері мен  үйғарымдарын  күштеп
орындату жөшндегі орындаушылардың қызметін реттейтін қүқықтық  нормалар-дын
жүйеге келтірілген жинағы.
  Қазақстан Республикасы Қылмыстық істер жүргізу ко дексінің 52,  53,  169,
272-баптарына сәйкес сараптама  алдын  ала  тергеу  процесінде  немесе  сот
мәжілісінде ғылым, техни-ка, өнер және қолөнер жөнінен арнайы  пікір  қажет
болған жағдайда белгіленеді.  Бүл  мәселелерді  шешу  үшін  сарапшылар  деп
аталатын  білгір  адамдар  тартылады.   Сараптаманы   тиісті   мекемелердің
сарапшылары немесе анықтама жүргізетін адам, тергеуші,  прокурор  және  сот
тағайындаған  өзге  де  ма-мандар  жасайды.   Тергеуші   және   сот   қүқық
бүзушылықтың бар-жоғын, оны жасаған адамның кінәсын анықтағанда  сүйе-нетін
кез келген нақты деректер қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып табылады.
Бүл  деректер  куәгердің,   жәбірленушінің,   айыпталушының   айғақтарымен,
сарапшының қорытындысымен, айғақты заттармен,  сондай-ақ  тергеу  және  сот
әрекеттерінін хаттамаларымен,  басқа  да  тиісті  қүжат-тармен  анықталады.
Тергеу немесе сот барысында бүл дәлелдемелер бір-бірін толықтыруы,  сондай-
ақ сарапшының қорытындысы басқа дәлелдемелерге қайшы келген жағдайда қарама-
қайшы сипатта болуы мүмкін. Қазақстан Респуб-ликасы Қылмыстық істер жүргізу
кодексіне сәйкес, сарап-шының қорытындысы тергеу және  сот  органдары  үшін
міндетті емес, алайда онымен келіспегендік дәлелденуге тиіс.
  Сараптаманың әр алуан түрлері бар, мысалы, сот-медицина,  сот-психиатрия,
сот-бухгалтерлік, криминалистика, сот-техникалық  сараптамалары  және  т.б.
Бүл орайда сот-медицина сараптамасының басқаларының бәрінен бүрын қолданыла
бастағанын айта кеткен жөн.
  Сараптаманың басқа түрлері сияқты,  сот-медицина  сараптамасы  да  тергеу
және сот органдарының жазбаша  берген  үсынысы,  қаулысы  немесе  жолдамасы
бойынша ғана жасалады.

   Қазіргі  кезде  мемлекеттік   (лауазымдық)   және   еркін   сот-медицина
сараптамасы жүзеге асырылады. Сот-медицина сараптамасының басым  көпшілігін
сот-медицина сарапшылары,  яғни  арнаулы  даярлығы  бар  және  сот-медицина
сарапшыларының қызметің атқаратын дәрігерлер жасайды.  Бүл  -  мемлекеттік,
яғни  лауазымдық  сараптама.  Сондай-ақ  сот-ме-дицина  сарапшысы  болмаған
жағдайда сараптама жасауды тергеу немесе сот органдары кез келген дәрігерге
тапсыруы мүмкін. Мүндай жағдайларда ол сарапшы-дәрігер деп ата-лады. Бүл  -
еркін сараптама.
   Кейбір елдерде ант берген сараптама деген бар. Мысалы,  Францияда  солай.
Бүл орайда соттарда ант  беріп,  сот-медицина  сарапшысы  болып  бекітілген
дәрігерлердің белгілі бір тізімі болады. Мүндай жағдайларда тергеу және сот
органдары сарапшылар таңдағанда дәрігерлердің тиісті тізімімен шектеледі.
   Біздің заңдарымызға сәйкес, сараптама тағайындау туралы  мәселені  әрбір
ретте тергеу немесе сот  органдары  шешеді.  Алайда  заңда  сараптамалардың
барлық  түрлері  ішінен  сот-медицина  және  сот-психиатрия  сарадтамаларын
міндетті түрде жүргізу көзделген.
   Қазақстан Республикасы Қылмыстық істер жүргізу кодексі бойынша:
өлу себебін және дене жарақаттарының сипатын анық-
тау үшін;
айыпталушының  немесе  күдік  келтірілген  адамның  ісжүргізу  кезіне  қарай
өздерінің  не  істегенін  білетін  білмейтіндігі   немесе   өзін-өзі   билей
алатындығы жағынан  ақыл-есінің  бүтіндігіне  немесе  қабілеттілігіне  күмән
келтірілген жағдайда олардың психикалық халін анықтау үшін;
куәгердің немесе жәбірленушінің іс үшін маңызы бармән-жайларды дүрыс  түсіну
және олар туралы дүрыс айгақ  беру  қабілетіне  күмән  келтірілген  жағдайда
олардың психикалық және физикалық халін анықтау үшін;
айыпталушының, күдік келтірілген немесе жәбірленген  адамның  жас  шамасының
іс үшін маңызы болып, ол  туралы  қүжаттар  болмаған  жағдайда  олардың  жас
шамасын анықтау үшін сараптама жүргізу міндетті болып табылады.
   Сөйтіп, өлу себептерін, дене  жарақаттарының  сипатын,  психикалық  халін
және  жасын  анықтаған  кезде  міндетті  түрде  сараптама   жүргізу   заңда
көзделген.
   Іс  жүзінде  орындалуы  жөнінен  сот-медицина   сараптамасының   түрлері:
алғашқы, қосымша және қайталап жасалатын сараптамалар болып бөлінеді.
   Алғашқы сараптама кезінде объектіге бірінші рет, көбінесе бір сәтке  және
түпкілікті зерттеу жүргізіліп,  сарапшы  тиісті  қорытынды  жасайды.  Кейде
алғашқы сараптама барысында
қосымша  зерттеу  жүргізу,  мамандардың  ақыл-кеңесі,  т.б.  қажет  болады.
Сондықтан алғашқы сараптама барлық уақытта бірдей бір сәттік бола бермейді.
   Қосымша  сараптама  кезінде  сот-медицина  сарапшысы   әуелі   объектіні
зерттеп, қорьггынды жазады. Сонан соң тергеу барысында, тергеупгі сарапшьшы
тергву материалдарымен  та-ныстырып,  оған  қолда  бар  барлық  материалдар
ескерілген түпкілікті қорытынды беруді үсынады.
   Алғашқы сараптама онша толық және білікті  болмаса,  тергеу  немесе  сот
 органдарын   қанағаттандырмаса,    сондайақ    істе    келтірілген    басқа
 дәлелдемелерге қайшы келсе, сараптама қайталап жасалады. Әдетте сараптаманы
 қайталап  жасау  неғүрлым   тәжірибелі   бір   немесе   бірнеше   сарапшыға
 тапсырылады. Алғашқы, қосымша және  қайталанатын  сараптамалар  комиссиялық
 және кешенді түрде жүргізілуі мүмкш.
    Комиссиялық сараптама мейлінше қиын жағдайларда, атап айтқаңда,  кәсштік
 қүқық бүзғаны үшін  медицина  қызметкерлерін  жауапқа  тарту  туралы  істер
 бойынша, еңбекке  жарамдылық  дәрежесін  анықтау  кезінде,  өтірік  ауыруды
 немесе ауырғансуды, өзін-өзі жарақаттауды анықтау  ушін  сараптама  жасаған
 кезде, күрделі қылмыстық істер бойынша (мысалы, бөлшектеп тасталған мәйітті
 зерттеген жағдайда), сараптаманы қайталап жасаған кезде жүргізіледі.
    Кешенді сараптаманы бір іс бойынша әр түрлі  мамандар  тобы  жүргізеді.
 Мәселен, улануға сараптама жасағанда оған көбінесе клиникалық  дәрігерлер,
 сот дәрігерлері, химиктер, биологтар, ботаниктер және т.б. қатысады.
     Сот-медицина сараптамасы алдын ала тергеу кезшде де, сот мәжілісінде де
  жүргізіледі.
  Маман дәрігердің сот медидинасы саласына қатысуы  көбінесе  оқиға  болған
  жерді қараудан басталады, оны тергеу-ші жүргізеді (Қазақстан Республикасы
  Қылмыстық істер жүргізу кодексінің  126-бабы).  Кісі  өлтіруге,  өзія-өзі
  өлтіруге, жазатайым оқиғаларға байланысты істерде  өлікті  оқиға  бол-ған
  (табылған) жерде қарау кезінде, сондайақ  адам  сырт-тан  зорлық  жасалуы
  мүмкін кейбір кенеттен қайтыс болған жағдайларда маман дәрігердің  маңызы
  ерекше зор. Мүндай жағдайларда дәрігер өзінің  арнаулы  білімі  негізінде
  қылмысты тергеуге елеулі көмек  көрсете  алады.  Мысалы,  өліктщ  жатысы,
  денесіндегі жарақаттар, қан дақтарының болуы, өлік таңбаларының түсі  мен
  сипаты, өліктің сіресу көрінісі және  т.б.  бірқатар  жағдайларда  болған
  оқиғаның сипаты, жарақат салу әдісі, өлген  уақыты  туралы,  тергеу  үшін
  маңызды басқа да мәселелер жөнінде алдын ала пікір айтуға  мүмкіндік  бе-
  реді.  Әлбетте,  оқиға  болған  жерге  барған  маман  дәрігердің  бірінші
  кезектегі міндеті - өлу актісін анықтау немесе зардап шегуші  тірі  болып
  шықса, оған медициналық көмек көрсету.

   Оқиға болған жерді қараған кезде хаттама жасалып, оған тергеуші,  дәрігер
және куәлар қол қояды. Әдетте, хаттама өлікті қарауға  қатысқан  дәрігердің
ауызекі айтуымен жазы-лады. Маман дәрігер бірқатар  айғақты  заттарды  (қан
дақта-рын, шәует сұйығын, шашты, т.б.) табу,  алу  кезінде  тергеушіге  көп
көмек көрсете алады. Сонымен қоса, оқиға болған жерді қараған кезде  жоспар
жасап, объектіні суретке тусірген жөн, мұны тергеуші істейді.
  Оқиға болған (өлік табылған) жерде өлікті қарап шыққаннан кейін  тергеуші
өлікті сот-медициналық союға жібереді. Оны сойып көруді оқиға болған  жерді
қарауға қатысқан дәрігерге тапсырған жөн,  өйткені  ол  істің  мән-жайымен,
өлік  құбылыстарының  сипатымен  және  жарақаттардың  бастапқы  көрінісімен
таныс. Бүл ерекшеліктер сарапшының сот-медицина сараптамасы алдына қойылған
мәселелерді неғүрлым  егжей-тегжейлі  шешуіне  көмектеседі.  Бүл  мәселелер
тергеушінің  қаулысында  айқын  түжырымдалуға  тиіс,  онда  сонымен   қатар
сараптаманың  мақсаттары  және  оқиғаның  мән-жайы  туралы  мәліметтер   де
көрсетіледі.
  Алдын  ала  тергеуде  берілген  деректерді  сарапшының  сот   мәжілісінде
түсіндіріп беруі жиі кездеседі, сот мәжілісіне  оның  сот  үсынысы  бойынша
шақырылуы  мүмкін.  Кейде  сот  мәжілісінде  сарапшының  шешуіне  қойылатын
қосымша сүрақтар да туындайды. Сот сарапшыға қорытынды беруден бас тартқаны
үшін және  біле  түра  жалған  қорытынды  бергені  үшін  жауапты  болатынын
ескертеді.
  Алдын ала тергеу барысында немесе сот мәжілісінде қызметін  дүрыс  атқару
үшін сот-медицина сарапшысы Қылмыстық істер  жүргізу  кодексінде  көзделген
қүқықтары мен міндеттерін жақсы білугетиіс. Сарапшының міндеттері:
   1. Ол анықтама алушы адамның, тергеушінің, прокурор-дын, соттың шақыруына
келуге тиіс. Дәлелді  себептері  келмей  қалған  жағдайда,  куәгер  сияқты,
сарапшы да айдап әкелінуі мүмкін. Сарапшының ауырып қалуы,  қызмет  бабымен
іссапарға кетуі, демалыста болуы, шақыру қағазын  алмасуы  және  с.с.  оның
келмеуіне дәлелді себептерге жатады.
  2..Тергеу қүпиясын сақтауға тиіс. Алдын ала тергеу деректерін жария етуге
болмайтыны Қазақстан Республикасы Қылмыстық  істер  жүргізу  кодексінің  96-
бабында көзделгеи. Оларды жария еткені үшін қылмыстық  жауаптылық  Қылмыстық
кодекстің  194-бабында  айтылған.  Заңның  аталган  нүсқаулары   тәжірибелік
сабақтар кезінде кейде алдын ала тергеу деректерімен танысатын  студенттерге
де қатысты.
  3. Сот-медицина сарапшысы сараптама жүргізуге және өзінің алдына қойылған
мәселелер  бойынша  қорытынды  бе-руге  міндетті.  Егер   үсынылған   мәселе
сарапшының  арнаулы  білімі  шеңберіне   сыймаса   немесе   өзіне   берілген
материалдар
қорытынды беруге жеткіліксіз болса, сарапшы қорытынды беру мүмкін еместігін
сараптаманы тағайындаған органға жазбаша түрде хабарлайды.
4. Сот-медицина  сарапшысы  тергеу  және  сот  органдарының  қызметкерлеріне
сараптама  мәселелері  бойынша  кеңес  беруге  тиіс.  Мүндай  кеңесті  жеке
тәртіппен,  мысалы,  кейбір  кезде  сараптама  деректерінін  көмегімен   өз
қорғауындағыларды қорғап қалғысы келетін адвокаттарға беруге болмайды.
5. Сот-медицина сарапшысы сараптама жүргізу кезінде  анықталған  және  бүрын
істе  көрсетілмеген  жаңа  деректердің  бәрін  тиісті   тергеу   және   сот
органдарына жеткізуге, сондайақ тергеу және сотта қарау үшін маңызы бар мән-
жайлар мен фактілерге өз еркімен тергеу және сот органдарының на-
зарын аударуға міндетті.
6. Сарапшы қатаң белгіленген және заңда көзделген  нысан  бойынша  сараптама
қүжатын,  яғни  сот-медицина  зерттеуінің  қорытындысын  (актісін)  жасауға
міндетті.
  Сарапшы,  біріншіден,  сараптаманың  мақсаттары  мен  міндеттерш  білуге,
тергеушіден айқью түжырымдалған сүрақтар алуға хақылы. Екіншіден,  оның  сот
мәжілісі  басталғанға  дейін  сот  ісінің  материалдарымен   танысып,   одан
үзінділер  жазып  алуға  хақысы  бар.  Үшіншіден,  тергеушінін,  прокурордың
немесе соттың рүқсатымен  жауап  алған  кезде,  басқа  да  тергеу  және  сот
әрекеттері  кезінде  қатыса  алады  және   жауап   алынып   отырған   адамға
сараптаманың мәніне қатысты сұрақтар  қоя  алады.  Төртіншіден,  істін  мән-
жайын білуге  тиіс.  Со-нымен  бірге  өзіне  қорытьгады  беру  үшін  қажетті
қосымша материалдар табыс ету туралы өтініш жасауға хақылы. Қылмыстық  істің
материалдары ғана емес, сонымен қатар айғақты заттар,  салыстырып  зерттеуге
арналған қүжаттар мен үлгілер және т.б. қосымша материалдарға жатуы  мүмкін.
Бесіншіден,  соттан  айқын  түжырымдалған  жазбаша  сүрақтар  талап   етуге,
қойылған сүрақтарға жауап қайтару үшін қажетті  нәрселерді  алуға  және  бүл
ретте кез келген оқу-лықтар мен қүралдарды пайдалануға  хақылы.  Бүл  орайда
сарапшы өзіне қойылған  сүрақтардың  мағынасын  анықтап,  түсіндіріп  беруді
сүрай алады. Алтыншыдан, сараптама күрделі  және  арнаулы  мәселелерді  шешу
қажет болған жағдайда сот-медицина сарапшысы  тиісті  кәсіп  мамандарын  са-
раптамаға қатысуға және өздерімен бірге қорытынды  беруге  шақыруды  өтінуге
міндетті. Жетшшіден, штаттағы сот-медицина сарапшысы өзіне денсаулық  сақтау
органдарының сарепшы ретінде өз міндетіне кірмейтін денсаулық сақтау  жашнан
жүктеген міндеттері мен  әр  түрлі  тапсырмаларын  (ейдеу,  санитарлық  және
басқа да жұмыс түрлері жөнінен) ерындаудан бас  тарта  алады.  Сегізіншіден,
сарапшы-дәрігер  штаттағы  сот-медицина  сарапшысы  болмаса,   онда   өзінің
сараптама жүргізгені үшін сыйақы алуға хақылы.

  Сараптама жүргізген кезде сот-медицина сарапшысы  өзінің  арнаулы  білімі
саласына қатысы бар  және  сот-медицина  сараптамасының  қүзыретіне  кіретін
мәселелерге ғана жауап  беруге  тиіс  екендігін  атап  көрсету  қажет.  Сот-
медицина са-рапшысы медициналық немесе  биологиялық  сипаттағы  мәсе-лелерді
ғана шеше алады және ол заң, техникалық  және  бас-қа  да  медициналық  емес
мәселелерге жауап бермеуге тиіс, өйткені сарапшы олар  жөнінде  маман  емес.
Сондықтан сарапшы сотталушының  кінәлылығына  қатысты  мәселелерді  (мысалы,
кәсіптік  қүқық  бүзғаны  үшін  медицина  қызметкер-лерін  қылмысты  жауапқа
тартқан жағдайларда), қылмысты  арам  ниеттілік  (мысалы,  өлім  түрі),  іс-
әрекетті саралау мәселелерін шеше алмайды, өйткені  бүл  мәселелерді  тергеу
немесе сот органдары шешуге тиіс.  Сондай-ақ  сот-медицина  сарапшысы  маман
болып  табылмайтын  медициналық  мәсе-лелерді  шешу   де   оның   қүзыретіне
кірмейді. Мысалы,  сот-медицина  сарапшысы  айыиталушының  психикалық  халін
немесе есінің дүрыстығын анықтай алмайды,  өйткені  оның  сот  пси-хиатриясы
жөнінен жеткілікті білімі жоқ. Бүл мәселелер  сот-психиатрия  сараптамасының
қүзыретіне жатады.
  Сот-медицина сараптамасын жүргізу мен оның нәтижелерін бағалау объективті
және  ғылыми  деректерге  негізделуге   тиіс.   Сарапшының   қорытындысында
субъективті  болжам  мен  жорамал  болмауға  тиіс.  Сарапшының  тәжірибелік
қызметінде әлдебір негізделмеген жауап қайтаруға тырысып, сол арқылы тергеу
және сот органдарын адастырудың орны-на,  "мен  білмеймін"  деуі  әлдеқайда
дүрыс. Егер сарапшы өзіне қойылған сүрақтарға жауап қайтара алмаса,  тергеу
немесе сот  органдары  неғүрлым  тәжірибелі,  басқа  бір  сарапшыны  немесе
бірнеше сарапшыны шақыра алады.
  Сараптаманы бірнеше сарапшы жүргізген кезде олар жал-пы қорытынды  жасап,
қол қояды. Егер  комиссия  мүшелерінін  біреуі  көпшілікпен  келіспесе,  өз
қорытындысын жазып, ол комиссияның өзге  мүшелері  қол  қойған  қорытындыға
қоса тіркеледі.

   Сот-медицина қызметінің үйымдастырылуы және
құрылымы

  Елімізде сот-медицина сараптамасын:
  а)  аудандық, ауданаралық, қалалық сот-медицина сарапшылары;
  ә)  республикалық  бағыныстағы  қалалар  мен   облыстардын   сот-медицина
сарапшылары;
  б)  Қазақстан  Республикасы  Денсаулық  сақтау  министрлігінің  Бас  сот-
медицина сарапшысы жүзеге асырады.  Қалалық  (Алматы),  облыстық  аға  сот-
медицина сарапшылары мен Денсаулық сақтау министрлігінің  Бас  сот-медицина
сарапшысы арнаулы сот-медицина сараптама мекемелерін  -  қалалық  (Алматы),
облыстық, республикалық сот-медицина сараптама  бюросын  басқарып,  олардың
бастығы қызметін атқарады.
   Сот-медицина сараптама бюросының қүрамына мына бөлімдер кіреді:
   1) тірі адамдарды сот-медициналық түрғыдан куәландыру бөлімі (емхана);
   2) сот-гистология бөлімшесі мен өлікті зерттеу бөлімі (мәйітхана);
   3)  айғақты  заттарды  сот-медициналық   зерттеу   бөлімі   (сот-медицина
лабораториясы), оның:
  а)  физикалық-техникалық зерттеу
  ә) сот-биологиялық зерттеу;
  б)  сот-химиялық зерттеу бөлімшелері бар. Сот-медицина сараптама бюросы:
  а)  зорлықпен  өлтірілген  немесе  зорлықсыз  өлген  жағдайларда  өлімнің
уақытын, сипаты мен себептерін  анықтау  және  анықтама,  тергеу  және  сот
органдары алға қойған басқа дамәселелерді шешу үшін өліктерді зерттеу;
  ә) дене жарақаттарының сипаты мен ауырлығын анықтау,  жыныстық  қылмыстар
жөнінде сараптама жүргізу, сондай-ақ анықтама, тергеу  және  сот  органдары
алға қойған басқа да мәселелерді шешу сараптамаларын;
  б)  объектілерге сот-медициналық, физикалық-техникалық және  сот-химиялық
зерттеу жүргізу жолымен айғақты заттарға сараптамалар;
  в)  жеке адамның өміріне, денсаулығына және қадір-қасиетіне қарсы  қылмыс
жасалған істердің материалдары бойынша және кәсіптік қүқық  бүзушылық  үшін
медицина  қызметкерлерін  қылмыстық  жауапқа  тарту  туралы  істер  бойынша
сараптамалар жасайды;
  г)   сот-медициналық  клиникалық-анатомиялық   конференцияларда   емдеуші
дәрігерлермен бірге сот-медицина оқиғаларын талқылайды.
  Бюро  бастығы  емдеу  мен  диагностикада  табылған   кемшіліктер   туралы
денсаулық  сақтау  органдарына  жеткізеді,  өте  жүқпалы  аурулар  табылған
жағдайда хабарлап отырады.
      Сот-медицина   сараптама   бюросында   адам    патологиясының    нақгы
проблемалары меН арнаулы  сот-медицина  мәселелері  ғылыми  жолмен  өңделіп,
кенеттен өліп  кету,  тасымалдағы  жарақаттану,  өнеркәсіпте  және  түрмыста
улану материалдарына  талдау  жасалады,  сот-медицина  сарапшылары  мен  сот
химиктерін мамандандыру және олардың білімін арттыру жүзеге асырылады.  Сот-
медицина сараптама бюролары денсаулықь сақтау органдарына жатады  және  олар
әкімшілік-шаркашылық   жағынан   облыстық   денсаулық   сақтау   бөлімдеріне
бағындырылған.
      Сот-медицина  қызыметінің  мүлтіксіз  ұйымдастырылуы,  срапшының   сот
әділдігі органдарына тәуелсіздігі, оның  іс-нәтижесіне  материалдық  жағынан
мүдделі болмауы сот-медицина сараптамасының объективтілігіне жәрдемдеседі.

    Пысықтау сұрақтары:
1. Сот медицина пәнінің құрылымы.
2.Сот-медицина сараптама бюросының кіретін бөлімдер.
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның  Үкіметі туралы заң 2006ж

2. Негізгі әдебиеттер
1. Г.М.Төлепбергенова, Б.А.Дүкенбаева.  Сот  медицина  пәнінен  студенттерге
арналған оқу әдістемелік құралы (каз., рус.).- Алматы, 2009.-183б.
2.  Г.М.Төлепбергенова,  Сот  медицина  пәнінен  дәрістер  жиынтығы  (каз).-
Алматы, 2006.-91б.
3. Қаракөбенов Қ.Д. Сот медицинасы. Оқулық .- Алматы, 1996.-319б.
2.Судебная  медицина.  Учебник  /  В.  Н.  Крюков,   Л.М.   Бедрин.   Москва
«Медицина», 2005 – 474 с.
3. Практикум по судебной медицины. Г.П. Джуваляков, Д.В.  Сундуков.  Ростов-
на-Дону «Феникс», 2006.
4. Судебная медицина. Ю.Д. Гурочкин, Ю.И. Соседко. Москва «Эксмо», 2006.
5. Попов В.Л., Судебная медицина, Учебник, Санкт-Петербург, 2002
6. Томилин В.В., Пашинян А.П. Руководство по судебной медицине.  Москва,
2000.
7.  Задачи  и  тестовые  задания  по  судебной   медицине.   Под   редакцией
Ю.И.Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед» 2004.
8. Учебное пособие  для  практических  занятий  по  судебной  медицине.  Под
редакцией Ю.И. Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед». 2004.
9. Судебная медицина в схемах и рисунках. Г.А. Пашинян, П.О.  Ромадановский.
Москва. «Гзотар-мед», 2004.


Тақырып 3. Сот- медициналық травматологияның жалпы сұрақтары.
   1. Травматологияның жалпы сұрақтары.
   2. Жарақат түрлерi
      Жарақаттар — бұл адам ұлпалары  мен  органдарының  зақымдануы,  сыртқы
себептердің аяқ-қолдың сынуы мен буынның шығуынан, жұмсақ ұлпаның  жаралануы
мен дененің сыдырылуынан,  органдардың  зақымдануынан  және  көптеген  басқа
жәйттардың  әсерінен  ұлпалары  мен  органдары  тұтастығы   мен   қызметінің
бұзылуы.  Әсер  механикалық,  техникалық,  химиялық,  спецификалық  (рентген
сәулесі, радиоактивті сәулелер, электр тоғы),  психикалық  (қорқыныш)  болуы
мүмкін.  Балалар  жарақатының  көпшілігі  механикалық   әсерлерден   болады,
сіңірдің созылуы, буынның шығуы, аяқ-қолдың шығуы).
Механикалық жарақаттар ашық және жабық болуы мүмкін. Жабық зақымдану  –  бұл
тері жамылғылары мен  кілегейлі  қабықтар  тұтастығы  бұзылмайтын  зақымдану
түрлері.  Бұған  терінің  сыдырылуы,  сіңірдің  созылуы,  жұмсақ  ұлпалардың
ажырауы (бұлшық еттің, жүйкенің, сіңірдің),  буын  мен  сүйектің  зақымдануы
жатады (буынның таюы, сүйектің сынуы).
      Ашық зақымдану  бұл  органдар  ұлпаларының  зақымдалуы,  артынша  тері
жамылғылардың  кілегейлі   қабықтардың   тұтастығы   бұзылады   (жарақаттар,
сүйектің ашық сынуы).
Организм ұлпасында бір сәтте, кездейсоқ, қатты әсер  ету  нәтижесінде  пайда
болған зақымдану қатты  жарақат  деп  аталады,  аз  күштің  көп  мәрте  және
тұрақты әсерінен пайда болған жарақат созылмалы жарақат деп аталады.
Кез-келген жарақат  бір  орындағы  ұлпалардың  бұзылуымен  қатар  организмде
басқа да белгілі бір жалпы өзгерістерді  тудырады  (жүрек-тамыр  қызметінің,
тыныс  алудың,  зат  алмасуының  бұзылуы).  Бұл  құбылыстар   орталық   нерв
жүйесінің  тітіркенуінен,  қанның  кетуінен,  өмірлік  маңызды   органдардың
зақымдалуынан, уланудан  пайда  болады.  Қатты  сырқырататын  және  қан  көп
кеткен ауқымды зақымдану кезінде сырқаттың  жалпы  жағдайы  өте  жедел  және
күрт нашарлайды.
      Талықсу — адам миының қансыздануы нәтижесінде естен  кенеттен  уақытша
айрылу. Талықсу көбінесе  психикалық  жарақат  деп  аталады  (қорқу,  қанның
түрі, дененің аяқ асты сырқырауы).
Жарақаттар  –  бұл  адам  ұлпалары  мен  органдарының   зақымдануы,   сыртқы
себептерден аяқ-қолдың сынуы мен буынның шығуынан, жұмсақ ұлпаның  жаралануы
мен дененiң сыдырылуынан,  органдардың  зақымдануынан  және  көптеген  басқа
жәйттердiң әсерiнен ұлпалар мен органдар тұтастығы мен қызметiнiң бұзылуы.
      Алғашқы көмек дегенiмiз – зардап шеккен адамның жарақатын асқындырмай,
оған әртүрлi медициналық көмек шараларын дұрыс көрсетiп,оның  өмiрiн  сақтап
қалуға бағытталған iс-әрекет. Сондықтан да жарақаттанған адамның  өмiрi  мен
патологиялық процестердiң одан арғы салдары  көбiнесе  апат  болған  жердегi
алғашқы көмектiң көрсетiлген уақыты мен оның сапасына тығыз байланысты.
      Кез-келген жарақат бiр орындағы  ұлпалардың  бұзылуымен  қатар  ағзада
белгiлi бiр  жалпы  өзгерiстердi  тудыруы  мүмкiн  (жүрек-тамыр  қызметiнiң,
тыныс  алудың,  зат  алмасуының  бұзылуы).  Бұл  құбылыстар  орталық   жүйке
жүйесiнiң  тiтiркенуiнен,  қан   кетуiнен,   өмiрлiк   маңызды   органдардың
зақымдалуынан, уланудан  пайда  болады.  Қатты  сырқырататын  және  қан  көп
кеткен ауқымды зақымдану кезiнде сырқаттың  жалпы  жағдайы  өте  жедел  және
күрт нашарлайды.
   Ашық зақымдалу, немесе жара,  кiлегейлi  қабықша  мен  терi  жамылғысының
тұтастығының  бұзылуы  —  бұл  сыртқы  жара,  ал  iшкi  жара   қан   кетумен
сипатталады (көкiрек, құрсақ қуысы, ми сауытында).
Жараларды зақымдануына жарақаттаушы зат  формасына,  құрал  түрлерiне  қарай
бiрнешеге жiктеймiз.
1. Кесiлген жара (пышақ, әйнек, ұстараның жүзi т.б).  Мұндай  жараның  жиегi
   тегiс, тiк және қан қатты ағады. Бұл жарада ауру дәрежесi  басқа  жарақат
   түрлерiне қарағанда азырақ.
2. Шапқылағанда, балтамен кесiп алғанда кесiлген жараға ұқсас  бұдан  терең,
   тiптi кейде жарақат сүйекке дейiн жетуi мүмкiн.
   Шаншылған, тесiлген жара шаншылатындай заттардан: ине, шеге, пышақ, үшкiр
темiр т.б зақымданудан пайда болатын жара.
      Терiде аз  ғана  жара  тесiгi  болады,  бiрақ  ұлпаға  тереңiрек  еңiп
зақымдайды, кейде iшкi органдар да зақымдалуы мүмкiн. Сыртқы қан кету  болар
болмас қана.
   Мыжылған жара снарядтың жарықшағынан зақымдалуынан және адам  жүрiп  бара
жатқан транспорттың астына түсуiнен т.б. болады. Мұндай жараның жиегi  тегiс
емес, оның  айналасындағы  ұлпалар  күштi  зақымдалады.  Қан  кету  өте  көп
болмайды,бiрақ ауырсыну әр уақытта жоғары.
      Соғылған жара сыртқы түрiне қарағанда мыжылған жараға ұқсас.  Соғылған
жара таспен (күштi ұрғанда) және дөрекi  заттармен  күштi  ұрғанда,  көмiлiп
қалғанда, күштi толқындар әсерiнен болады.
       Егер  соғылған  және  мыжылған  жара  көлемi  қан  көлемдi  ұлпаларды
зақымдаса, олар  езiлген  жара  деп  аталады.  Соғылған,  мыжылған,  езiлген
жараларда инфекция түсу, даму мүмкiндiгi жоғары.
       Тiстелген  жара  адам  мен  жануарлардың  тiстеуiнен  пайда   болады.
Тiстелген жараға ауыз қуысынан инфекция түсу мүмкiндiгi  жоғары.Ол  көбiнесе
iрiңдеп, баяу жазылады.
      Атылған жара оқ, снаряд жарықшағы түсуiнен т.б жара ол оқ  және  жарық
винтовка мен пистолет оғының әсерiнен  болса,  екiншiсi  жарықшақты  жара  –
артиллериялық  снаряд,  мина,  қол  гранаты,  авиабомба  жарықшағы  әсерiнен
болады.
Жаралар, ату құралдарын қолданудан пайда  болса  олар  мыжылған,  шаншылған,
езiлген де болуы мүмкiн. Атылған жаралар ұлпаны қатты  зақымдайды.  Жарықшақ
пен оқ кейде сүйекке өтiп,  оны  бөлiп  жiберуi  мүмкiн,  ал  сүйек  (жарық)
жарықшақтары жұмсақ ұлпаны зақымдайды.
      Адам денесiндегi атылған жараларда кiре берiс және шыға берiс тесiктер
болады. Бұл  жараны  өтпелi  тесiк  дейдi.  Егер  жарықшақ  немесе  оқ  адам
денесiне өтсе, ұлпалар арасына батып кетсе оны соқыр жара деп атайды.  Соқыр
жарада тек кiре берiс тесiк  болады.  Жарықшақты  жарақатта  көбiнесе  соқыр
жара  көп  кездеседi,  себебi,  оққа  қарағанда  жарықшақ  жеңiл.  Сондықтан
ұлпаларға кiрiп кетедi.
Оқ пен жарықшақ жанама  өтiп,  терiнi  және  ұлпаларды  жарақаттап,  тереңге
өтпесе оны жанама өткен жара деп атайды. Онда жараның каналы болмайды.
Кейде зақымдаушы заттар (кинжал, оқ, жарықшақ т.б.) дене қуысына  өтiп,  ары
қарай (көкiрек, құрсақ) өтпей, тұрып қалуы мүмкiн.
Бұл кезде ол сол қуыстағы етке, iштiң қабырғалық  терiлерiне  тұрып  қалады.
Мұндай жарақатты соқыр, кiре алмайтын жарықшақты жаралар  деп  атайды.  Кiре
алмайтын жаралар ми сауыты көкiрек  және  iш  қуысында  болады  да,  ол  өте
қауiптi..
      Егер адам бiр мезгiлде 2 немесе одан да көп жарықшақпен  немесе  оқпен
зақымданғанда ондай жараларды бiрнеше жарақат дейдi.
      Жарадағы инфекция.
      Микробтар жаралаушы затпен бiрге жараға түседi. Киiм бөлiктерi,  ағаш,
жердегi заттар және  ауада  заттар  жараға  жанасса,  оларда  үлкен  көлемде
микробтар болады.
      Жаралар, микробпен зақымдалса, бұл ауру жараға инфекция түсуден  пайда
болады.
      Инфекция түскен жара бiрнеше сағат немесе күннен кейiн, бетi  жабылып,
жиектерi iсiнiп, қоршалған терiсi қызарады, жарада ауру бiлiнедi.
      Терi  температурасы  көтерiледi,   жарақаттанған   адам   көңiл   күйi
төмендейдi. Жараның микроб саны көп болады. Ол микробтар  лимфа  тамырларына
енiп, одан лимфа түйiндерiне барып, ол iсiнiп  ауырады,  ал  оның  үстiндегi
терiсi қызарады. Егер iрiңдi инфекция қанға өтсе,  қанның  бұзылуы  (сепсис)
басталады да, кейде өлiмге әкеп соғады.
Жарадағы микробтардың дамуы ауаның қатысуынсыз  жүредi.  Оны  анаэробты  деп
атайды, ол  аса  қауiптi.  Ол  жерде,  қида,  дәреттерде  болады.  Микробтар
дамуына  қолайлы   жағдай   көбiнесе   төменгi   аяқ,   бөлiмi   мен   бөксе
бөлiктерiндегi мыжылған – езiлген және  созылған  жараларда  туады.  Бiрнеше
сағат немесе  күннен  кейiн  өте  ауыр  ауру  түрi  анаэробты  немесе  газды
инфекция (газды гангрен) дамиды. Әуелi жарадағы ұлпалар жансызданады,  сосын
ол еттiң қалыпты жағдайдағы  денi  сау  аумағын  зақымдайды.  Ұлпаларда  газ
көпiршiктерi пайда болады және  едәуiр  мөлшерде  iсiнедi.  Жараланушы  жара
бөлiмiн ауырсынады. Тамыр соғуы төмендейдi, температура көтерiледi.  Төменгi
бөлiмдерде жара көлемi ұлғаяды. Іскен бөлiкте саусақпен  басып  көргенде  ол
қытырлайды.  Жара  құрғақтанады,  төменгi  бөлiктер  суық,   сөлсiз,   сосын
көгередi. Терiде кейде  қанды  көпiршiктер  пайда  болады.  Аурудың  жағдайы
нашарлайды, кейде жедел өмiрiн сақтап қалу үшiн хирургиялық  операция  жасау
қажеттiгi туады.
      Жараға жерден немесе қилардан  анаэробты  микробтардың  басқа  түрлерi
түсiп,  ауру  туғызса,  оны  сiреспе  деп  атайды.  Жараға  түскен   сiреспе
қоздырғышы бiрнеше күннен немесе аптадан кейiн шайнау еттерi талып,  жиырылу
пайда етедi, одан кейiн ол шүйде және  арқа  еттерiнде.  Бiрiншiден  дененiң
барлық еттерiне оның iшiнде тыныс алу еттерiне  тарайды.  Талу  кезiнде  бас
артқа қарай шалқақтай бередi. Тыныс алу аяқ астынан тоқталуынан өлiмге  әкеп
соғады.
      Газды  инфекция  және  сiреспе  –  мұндай  ауруларға  арнайы  персонал
бөлiнiп, төсек-орнын  сода  ерiтiндiсiне  ылғалдап,  1  сағаттай  қайнатады,
сосын жуады.
Қолданылған хирургиялық құралдар 2 процент сода ерiтiндiсiнде  бiр  сағаттай
қайнатылады, металл таяқшалар отқа ұсталады.  Ал  ағаш  таяқша,  таңғыштарды
өртеп жiбередi.
      Жарадағы инфекцияның алдын-алу  үшiн  жараға  өз  кезiнде  хирургиялық
өңдеп, өлген ұлпалар мен бөгде заттарды шығарып, тазартып  отыру  қажет.  Ал
ядролық қару қолдану кезiнде бұл  мүмкiн  емес.  Сондықтан  қандай  жағдайда
болмасын жарадағы инфекцияның алдын алуға антибиотиктер қолданылады.
Кез-келген жара, тiптi кiшкентай жаралардың  өзiнде  әр  түрлi  микробтардың
дамуына қолайлы жағдай тууы, тiптi қан кетудiң әсерiнен  адам  көп  мөлшерде
қан жоғалтуы мүмкiн. Жара асқынбас үшiн  жараға  алғашқы  медициналық  көмек
көрсету үшiн жараға стерилдi таңғыш,  асептика  мен  антисептикалық  ереженi
сақтап, қан тоқтату қажет.
Асептика – жараға микробтардың түсуiнен  сақтануға  бағытталған  iс-шаралар.
Осы тұрғыдан асептика — жараға инфекция  түсудiң  алдын-алу.  Жараны  қолмен
ұстауға, жарықшақтарды, киiм жиектерiн қолмен алуға, жараны жабуға  стерилдi
емес матаны пайдалануға болмайды.
Микробтарды өлтiрудiң ең  дұрыс  қолданылатын  әдiсi  –  стерилдеу,  жоғарғы
температурада – су буларында ұстау, хирургиялық құрал-жабдықтарды қайнату.
      Антисептика – жараға түскен микробтарды  антибиотиктер  және  химиялық
басқа   да   құралдар   көмегiмен   жоюды   антисептикалық    деп    атайды.
Антисептикалыққа хлорамин,  иодты  ерiтiндi,  спирт,  сутегi  асқын  тотығы,
перманганат калий т.б. жатады.
       Антисептика  механикалық,  физикалық,   химиялық,   биологиялық   деп
бөлiнедi. Алғаш жараны хирургиялық өңдеу  механикалық  деп  аталады,  микроб
түсуге  қолайлы  жағдай  туғызбай  жараны  кептiру,  күн  сәулесiнде  ұстау,
жасанды ультракүлгiн сәулемен сәулелендiру физикалық әдiс.  Химиялық  әдiске
әр түрлi дәрiлiк құралдарды  пайдаланылып,  микробқа  қарсы  күресу  жатады.
Антисептикада иод, хлорамин,  ривонол,  перманганат  калий,  этил  спиртiмен
басқа  Вишневский   мазы   сияқты   антисептикалық   заттар   пайдаланылады.
Биологиялық антисептикаға антибиотиктер жатады. Олар жараға микроб  түсуiнiң
алдын алады.
      Асептика мен антисептика жараға түскен инфекцияны асқындырмау  жолында
бiрiн-бiрi толықтырып отырады.
Жарақат салдарынан зардап шегушi  есiнен  таңатын  кездерi  болады.  Әсiресе
ауыр зақым  алғанда,  оқ  тигенде  есiнен  танады.  Зақымданған  кезде  миға
келетiн қан күрт азаятын  болса  да  адам  ес-түсiн  бiлмей  қалады.  Мұндай
жағдайда естен тануды шок деп  атайды.  Адамның  нелiктен  шокқа  ұшырайтыны
толық әлi анықталмаған, бiрақ орталық жүйке жүйесi тiтiркенуiнен қан  қысымы
азаюынан қан тамырлары  тарылып,  шеттегi  тамырларына  қан  жетпей  қалады.
Жарақаттанған жердiң белоктары ыдырап, оның уы денеге жайылады,  зат  алмасу
бұзылады, тамыр соғуы әлсiреп, көз  қарашығы  ұлғаяды,  естен  тану  бiрнеше
минутқа дейiн созылады. Шоктың төрт дәрежесi бар.
      І дәрежелi шок – орташа жарақат  алған  кезде  болады.  Мұндайда  терi
бозарады, кейде көгередi, бұлшық еттерi дiрiлдейдi. Тыныс алу  минутына  90-
100-ге қан қысымы сынап бағанасынан 100/60 мм-ге дейiн төмендейдi.
      ІІ дәрежелi шок — ауыр жарақат алғанда пайда болады.  Мұндай  жағдайда
шырышты қабаты мен терi бұзылады.
Адам сүлесоқ жатады, айналасына көңiл аудармайды, жай баяу  сөйлейдi.  Тыныс
алу минутына 30-ға, тамырының соғуы 120-ға дейiн жиiлейдi, қан қысымы,  дене
қызуы едәуiр төмендейдi.
      ІІІ дәрежелi шок. Көп зақым  немесе  көп  жарақат  алған  кезде  пайда
болады.  Мұндайда  аурудың  жалпы  жағдайы   ауырлайды,   терiсi   бозарады,
көгередi, есiнен танады,  қойған  сұраққа  естiлер  естiлмес  жауап  бередi.
Тамыр соғуы минутына 120-140-қа жетедi, дене қызуы  төмендейдi.  Қан  қысымы
60-30 мм-ге дейiн төмендейдi.
      ІV дәрежелi шок кезiнде ауру есiнен танады,  тамыр  соғуы  бiлiнбейдi,
қан қысымы өте төмен болады, тыныс алуы сирек әрi үстүрт болады.

Пысықтау сұрақтары:
1.Жарақат түрлері
2.Жара
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның  Үкіметі туралы заң 2006ж
2. Негізгі әдебиеттер
1. Г.М.Төлепбергенова, Б.А.Дүкенбаева.  Сот  медицина  пәнінен  студенттерге
арналған оқу әдістемелік құралы (каз., рус.).- Алматы, 2009.-183б.
2.  Г.М.Төлепбергенова,  Сот  медицина  пәнінен  дәрістер  жиынтығы  (каз).-
Алматы, 2006.-91б.
3. Қаракөбенов Қ.Д. Сот медицинасы. Оқулық .- Алматы, 1996.-319б.
2.Судебная  медицина.  Учебник  /  В.  Н.  Крюков,   Л.М.   Бедрин.   Москва
«Медицина», 2005 – 474 с.
3. Практикум по судебной медицины. Г.П. Джуваляков, Д.В.  Сундуков.  Ростов-
на-Дону «Феникс», 2006.
4. Судебная медицина. Ю.Д. Гурочкин, Ю.И. Соседко. Москва «Эксмо», 2006.
5. Попов В.Л., Судебная медицина, Учебник, Санкт-Петербург, 2002
6. Томилин В.В., Пашинян А.П. Руководство по судебной медицине.  Москва,
2000.
7.  Задачи  и  тестовые  задания  по  судебной   медицине.   Под   редакцией
Ю.И.Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед» 2004.
8. Учебное пособие  для  практических  занятий  по  судебной  медицине.  Под
редакцией Ю.И. Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед». 2004.
9. Судебная медицина в схемах и рисунках. Г.А. Пашинян, П.О.  Ромадановский.
Москва. «Гзотар-мед», 2004.


    4 тақырып. Доғал және өткір заттардан болатын жарақаттар
    1. Доғал заттардан болатын жарақаттар.
    2. Өткір заттардан болатын жарақаттар.



         Доғал заттармен соққы жасалған жағдайда жарақат салу-шы  заттардын
ерекшеліктерін  көрсететін  алуан  түрлі  зақым-даулар  пайда  болады.   Ең
алдымен, соққы жасайтын  беті  көлемінің  мәні  бар,  оның  көлемі  дененің
зақымдалған бөлігінен немесе, дәлірек  айтқанда,  зат  пен  адам  денесінің
түйіскен жерінен үлкен немесе кіші болуы мүмкін.  Сонымен  бірге  соғылатын
жағының пішіні: жалпақ, сфералық, цилиндр  пішшінде  болуы  да  елеулі  рөл
атқарады. Жарақаттың сипатына догал-қырлы заттардың қырлары, бүдырлары жөне
бүрыштары (шығыңқы жерлері) болуы да зор әсер етеді.
  Сонымен,  сырттан  соғылатын  доғал  заттардын  мынадай  негізгі  түрлері
болады: 1) үлкен жалпақ зат (тақтай, тақтатас,  т.б.);  2)  бетінің  ерекше
сипаты бар үлкен зат (кір тасы, дома-лақ тас); 3) цилиндр тәрізді зат (үзын
және енді емес заттар — таяқ, сүймен, жүмыр білік); 4)  бүдыр  қырлары  бар
үзын зат (үзын және көлденеңі енсіз заттар — көлденең кескенде үш және төрт
бүрышты білік, қайрақ тас); 5) қыры бар шағын көлемді зат (балға,  балтаның
желкесі, білік кесіндісі); 6) қырлы заттың (үтіктің,  кірпіштің,  қайрақтың
және т.б.) бүрышы не-месе шығыңқы жері
   Бір затпен ерекшеліктері жөнінен әр түрлі жарақат салуға болатынын,  оның
жарақат  заттың  қандай  бөлігімен  салына-тынына  байланысты  екенін  атап
көрсеткен жөн.
 Беті жалпақ, ауқымды доғал заттармен соққан  жағдайда  жара  түсуі  біршама
 сирек кездеседі. Әдетте, қанталап кетуі мүмкін, ал қырындата  соққан  кезде
 сонымен қоса жырылған жерлер пайда болады.  Бастан  қатты  соққан  жағдайда
 алуан түрлі: тік сызық, доға тәрізді, қисық-қисық,  жүлдыз  тәрізді,  кейде
 ағаш бүтақтары сияқты жарақат салынады.  Кейбір  жағдайларда  доғал  затпен
 соғылған жерде бірнеше жарақат пайда болады. Әдетте,  жарақаттың  айналасын
 ауқымды дөңгелек сияқты немесе сопақша көбінесе былжырап түрады. Соққы тура
 тигенде жараның жиектері әдетте қатпарланбайды. Ол қиғаштай  соққанда  ғана
 байқалуы мүмкін.
   Беті жалпақ  доғал  заттармен  бастан  соғылған  соққылар  көбінесе  бас
сүйегінің күмбезі мен түбінің жарылуына  әкеп  соғады,  ал  олардың  бағыты
негізінен жарақат салушы күштің бағытымен сәйкес келеді.  Ауыр  затпен  өте
күшті соққы жа-салған жағдайда сүйек жарықшақтанып жарылады, соққы жасалған
жердегі сүйектердің үсақ жарықшақтануымен және сол маңайда сүйек  үлпасының
шытынауынан радиус бойынша таралатын сынықтармен сипатталады. Сонымен бірге
сынықтар сүйектердің майысуынан болатын доға тәріздес,  соққы  тиген  жерді
айнала орналасқан сынықтар-мен қиылысып жатады. Кейде  соққы  тиген  жерден
сүйектің неғүрлым үсақ жарықшақтар қоршаған ірі сынықтары байқ-алады.
   Бетінің  ерекше  сипаты  бар  үлкен  затпен  соққы   жасап   түсі-рілген
жарақаттар көбінесе 3,4,5 жарық саңылауы  бар  жүлдыз  сияқты  болады.  Тік
сызық  сияқты,  кейде  көптеген  жарақаттар  сирек  байқалады.   Жарақаттар
төңірегінде дөңге-лек немесе сопақша ойық болады. Жарақаттың жүлдыз  сияқты
болуы  оның  орталық  бөлігі  жиектерінің  көрінеу  был-жырап-мылжалануымен
сипатталады, мүның өзі кейде үлпа-лардың кемшілігі бар деген әсер туғызады.
Әдетте, мүндай жарақаттардың жиектері  маңайындағы  үлпалардан  бөлек-теніп
түрады.
   Бетінің ерекше сипаты бар үлкен заттар бас сүйекке кіріп түрған дөңгелек
пішінді сынықтары бар, ал соққы қатты тиген жағдайда  жарықшақты  сынықтары
бар жарық салады.
   Цилиндр тәрізді  үзын  заттармен  соққы  жасалған  жағдай-да  қанталаған
жерлер жолақтанып, кейде ойықтау  болып  түрады.  Едәуір  жалпақ  заттармен
(таяқпен) соққы жасалған жағдайда денеде қосарласа орналасып қанталаған қос
жолақ қалуы мүмкін. Мүны былайша түсіндіруге болады: цилиндр тәрізді заттың
ең дөңес бөлігі тиген  жерге  қарағанда,  оның  шетіндегі  терінің  созылуы
кезінде тамырлар көбірек үзіліп, қанталап кетеді, ал заттың  дөңес  бетінің
тиюі қан тамырла-рының жаншылуын ғана туғызады.
   Цилиндр тәрізді затпен бастан қатты  үрғанда  жігі  әр  түрлі  тік  және
иілген жаралар салынуына  әкеп  соғады.  Олардың  жиектері  тегіс  болмайды,
былжырап түрады. Жараның бір жағының немесе екі  жағының  да  ойықтау  болып
түрғаны жақсы аңғарылады. Жара  жиектерінің  қатпарлануы  қиыс-тай  соққанда
мейлінше айқын көрінеді. Бүл орайда жара-ның  жиегі  соққы  жасалу  бағытына
қарай қатпарланып түра-ды. Сонымен бірге ойықтау  жағы  оның  қарсы  шетінен
көбірек байқалады.
   Басқа цилиндр тәрізді соққы жасалған жағдайда оған үзын
  ша  сопақ  пішінде  ойық  сынықтар  салынуы,  кейде  осындай   сынықтардың
ортасында бос сүйек жарықшақтарының түзілуі тән  болып  табылады.  ша  сопақ
пішінде ойық сынықтар  салынуы,  кейде  осындай  сынықтардың  ортасында  бос
сүйек жарықшақтарының түзілуі тән болып табылады.
   Көлденеңінен қарағанда үш бүрышты қырлары  бар  үзын  заттар  тік  сызық
сияқты қабырғаларының болуымен, олар-дың үзындығының соққы жасаушы зат  пен
адам денесі жа-насатын жер көлемінен асып түсуімен сипатталады.
   Бүдырлы заттың қырымен  жасалған  соққы  соғылған  жара  туғызады,  оның
шабылған, тіпті кесілген жарақатқа да үқсаүы мүмкін. Бүл жаралар  түзу,  ал
үңірейіп түрғанда үршық тәрізді, жиектері біршама  тегіс  болады.  Жиектері
мылжаланып, былжырап түрмайды. Жарақаттың жиектеріндегі дақ  енсіз  болады,
ал кейде мүлде болмайды. Соққы қиыстап жасалған  жағдайда  ғана  жарақаттың
бір шетінен ойық анық аңғарылуы мүмкін. Егер терінің қатпарлануы болса,  ол
қарсы жиектен
көрінеді.
   Бас сүйекте қырлы заттың қырынан көбінесе ішке қараи кіріп түратын жарық
салынады, ал соққы қатты болған жағдайда жарық ойылып, үңірейіп түрады.
   Доғал қырлы шағын заттардан - балғадан, балтаның  жел-кесінен,  біліктің
кееіндісінен және т.б. - түсетін жарақаттың пішіні заттың қандай  бөлігімен
және қаншалықты қисайта. соғылып, жарақат  салынатынына  байланысты.  Соққы
заттың қырымен тура жасалған  жағдайда  соққы  жасаушы  заттың  пішіні  мен
көлеміне едәуір сәйкес келетін дөңгелек, сопақ, төрт бүрышты,  тік  бүрышты
жарақат түсуі және оның қанталап  кетуі  мүмкін.  Бүл  орайда  жара  әдетте
заттың қандай да бір  жағында  жиегі  немесе  үшы  тиюіне  байланысты  оның
қырының пішінін ішінара ғана көрсетеді. Сондықтан жарақаттар доға  тәрізді,
П немесе Г тәрізді көрінеді. Бас  сүйектен  (терінің  зақымдануына  сәйкес)
ойылған немесе үңірейген сынықтар  байқалады,  блардың  пішіні  мен  ауқымы
соғылған заттың қырына байланысты болады.
Егер денеге соққы қисайта жасалса, шет  жақтарында  тері  жыртылған  (заттың
қыры тигендіктен) түзу жарақаттар немесе қырлы заттың  бүрышы  ықпалынан  үш
бүрышты  жырығы  бар  жүлдыз  сияқты  жарақат  пайда   болады.   Жиектерінің
мылжалануы мен олардың қатпарлануы онша  аңғарылмайды.  Доғал  қырлы  заттың
бүрышымен (дөңес жағымен) яғни  үш  қабырғасы  және  соған  сәйкес  үш  қыры
сәйкес келетін жерімен тіксоққан жағдайда да  жаралар  нақ  сондай  жүлдызша
пішінінде болып, олардың айналасы іркілдеп түрады.  Бүл  орайда  қырлары  үш
бүрышты жарақат туғызады да, шет жақтары оның жиектерінің ойығын  көрсетеді.
Мүндай жағдайларда бас сүйекте ішке  кіріп  кететін  жарықтар  пайда  болып,
кейде оның үш бүрышты пирамида түрі  айқын  көрінеді,  ал  оның  төбесі  бас
қуысына қарап түрады.
   Көлденеңінен қарағанда үш бүрышты қырлары  бар  үзын  заттар  тік  сызық
сияқты қабырғаларының болуымен, олар-дың үзындығының соққы жасаушы зат  пен
адам денесі жа-насатын жер көлемінен асып түсуімен сипатталады.
   Бүдырлы заттың қырымен  жасалған  соққы  соғылған  жара  туғызады,  оның
шабылған, тіпті кесілген жарақатқа да үқсаүы мүмкін. Бүл жаралар  түзу,  ал
үңірейіп түрғанда үршық тәріз-ді, жиектері біршама тегіс  болады.  Жиектері
мылжаланып, былжырап түрмайды. Жарақаттың жиектеріндегі дақ  енсіз  болады,
ал кейде мүлде болмайды. Соққы қиыстап жасалған  жағдайда  ғана  жарақаттың
бір шетінен ойық анық аңғарылуы мүмкін. Егер терінің қатпарлануы болса,  ол
қарсы жиектен
көрінеді.
   Бас сүйекте қырлы заттың қырынан көбінесе ішке қараи кіріп түратын жарық
салынады, ал соққы қатты болған жағ-дайда жарық ойылып, үңірейіп түрады.
   Доғал қырлы шағын заттардан - балғадан, балтаның  жел-кесінен,  біліктің
кееіндісінен және т.б. - түсетін жарақаттың пішіні заттың қандай  бөлігімен
және қаншалықты қисайта. соғылып, жарақат  салынатынына  байланысты.  Соққы
зат-тың қырымен тура жасалған жағдайда соққы  жасаушы  зат-тың  пішіні  мен
көлеміне едәуір сәйкес келетін дөңгелек, сопақ, төрт бүрышты,  тік  бүрышты
жарақат түсуі және оның қанталап  кетуі  мүмкін.  Бүл  орайда  жара  әдетте
заттың қандай да бір  жағында  жиегі  немесе  үшы  тиюіне  байланысты  оның
қырының пішінін ішінара ғана көрсетеді. Сондықтан жарақаттар доға  тәрізді,
П немесе Г тәрізді көрінеді. Бас  сүйектен  (терінің  зақымдануына  сәйкес)
ойылған немесе үңірейген сынықтар  байқалады,  блардың  пішіні  мен  ауқымы
соғылған заттың қырына байланысты болады.
  Егер денеге соққы қисайта жасалса, шет жақтарында тері жыртылған  (заттың
қыры тигендіктен) түзу жарақаттар немесе қырлы заттың  бүрышы  ықпалынан  үш
бүрышты  жы-рығы  бар  жүлдыз  сияқты  жарақат  пайда  болады.   Жиектерінің
мылжалануы мен олардың қатпарлануы онша  аңғарылмайды.  Доғал  қырлы  заттың
бүрышымен (дөңес жағымен) яғни  үш  қабырғасы  және  соған  сәйкес  үш  қыры
сәйкес келетін жерімен тіксоққан жағдайда да  жаралар  нақ  сондай  жүлдызша
пішінінде болып, олардың айналасы іркілдеп түрады.  Бүл  орайда  қырлары  үш
бүрышты жарақат туғызады да, шет жақтары оның жиектерінің ойығын  көрсетеді.
Мүндай жағдай-ларда бас сүйекте ішке кіріп  кететін  жарықтар  пайда  болып,
кейде оның үш бүрышты пирамида түрі  айқын  көрінеді,  ал  оның  төбесі  бас
қуысына қарап түрады.  Дағдылы  жағдайларда  соғылған  жарақаттарға  саралап
диагноз қою қиын емес.  Доғал  заттардың  қырларымен  жа-салған  соққылардан
бастың шаш өскен бөлігіне жарақаттар мен  сирек  болса  да,  шығыңқы  тұрған
сүйектер,  мысалы,  қас  үсті  доғасы,  төменгі  жақ  сүйек  шеті  маңындағы
жарақаттарды шабылған немесе кесілген жарақат  деп  қателесу  әбден  мүмкін.
Алайда,  соңгыларының  жиектері  тегіс  болып  қана  қоймай,  сонымен  қатар
терідеп  жарақат  ізінің  қабырғалары  да  тегіс  болатынын  ескеруі  қажет.
Соғылган жарақаттың жиектері үнемі  белгілі  бір  дәрежеде  ойылып,  олардан
қаншығып түрады.
   Қорыта келгенде, тиісті сүйектердің зақымдану сипаты көптеген жағдайларда
 дүрыс диагноз қоюға мүмкіндік беретінін айта кеткен жөн. Өйткені тері  беті
 мен  сүйектер  зақымдануының  жогарыда  келтірілген  барлық   ерекшеліктері
 жарақат салушы заттын сипаты туралы жалпылама түжырым  жасап  қана  қоймай,
 сол заттың  ерекшеліктерін:  соққы  салатын  жерінің  пішіні  мен  көлемін,
 қырларының болуын және олардың пішінін, бүрышы, т.б.  болуын  анықтауга  да
 мүмкіндік береді.
   Кейінгі жылдарда жарақат салу қүралдарын анықтау үшін  зерттеудің  алуан
 түрлі қосымша әдістері, атап айтқанда,  А.П.Загрядскаяның,  О.Х.Поркшеянның
 әдістері барған сайын кеңінен қолданыла  бастады.  Соның  ішінде  зерттеліп
 отырған  өліктегі  зақымданулар  мен  куәлардың  айтқандарын  бір   ауқымды
 фотосуреттерге салуды әлде бір пластикалық массаға, жүмсақ  металға  немесе
 мәйітке жорамалданған қарумен жарақат түсіріп тәжірибе  жасау  әдісі  жақсы
 нәтижелер  беруде.  Әдетте,  мүндай  жолмен   жарақаттың   қандай   топтағы
 қүралдармен салынғанын ғана анықтауға болады.  Бірақ  бір  сипатта  көрсету
 мүмкін емес.
Қарудың нақты үлгісін азды-көпті айқын керсету үшін жарақат салынған  заттан
жәбірленушішң үлпаларын, қанын және шашын, киімінің  талшықтарьш,  сондай-ақ
жәбірленушінің  терісі  мен  киім-кешегінен  жарақат  салынған   магериалдыц
бөлшектерін  табу  пайдаланылады.  Бул  үшін   физиакалық,   химиялық   және
биологиялық зерттеу әдістері қолданылады.  Егер  жасалған  жарақаттар  зақым
келтірген құралдардың жеке  ерекшеліктерін  көрсететін  болса  және  осындай
зерттеу үшін жарамды болса, кейбір жагдағдайларда  сүйектердің  зақымдануына
трасологиялық зерттеулер жүргізілуі де мүмкін.



Пысықтау сұрақтары:
1. Доғал заттардан болатын жарақаттар.
2. Өткір заттардан болатын жарақаттар.
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның  Үкіметі туралы заң 2006ж
2. Негізгі әдебиеттер
1. Г.М.Төлепбергенова, Б.А.Дүкенбаева.  Сот  медицина  пәнінен  студенттерге
арналған оқу әдістемелік құралы (каз., рус.).- Алматы, 2009.-183б.
2.  Г.М.Төлепбергенова,  Сот  медицина  пәнінен  дәрістер  жиынтығы  (каз).-
Алматы, 2006.-91б.
3. Қаракөбенов Қ.Д. Сот медицинасы. Оқулық .- Алматы, 1996.-319б.
2.Судебная  медицина.  Учебник  /  В.  Н.  Крюков,   Л.М.   Бедрин.   Москва
«Медицина», 2005 – 474 с.
3. Практикум по судебной медицины. Г.П. Джуваляков, Д.В.  Сундуков.  Ростов-
на-Дону «Феникс», 2006.
4. Судебная медицина. Ю.Д. Гурочкин, Ю.И. Соседко. Москва «Эксмо», 2006.
5. Попов В.Л., Судебная медицина, Учебник, Санкт-Петербург, 2002
6. Томилин В.В., Пашинян А.П. Руководство по судебной медицине.  Москва,
2000.
7.  Задачи  и  тестовые  задания  по  судебной   медицине.   Под   редакцией
Ю.И.Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед» 2004.
8. Учебное пособие  для  практических  занятий  по  судебной  медицине.  Под
редакцией Ю.И. Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед». 2004.
9. Судебная медицина в схемах и рисунках. Г.А. Пашинян, П.О.  Ромадановский.
Москва. «Гзотар-мед», 2004.


  Тақырып 5 Танатология.


  1. Танатология анықтамасы.

  2. Мәйіттің сот медициналық сараптамасы.



            Өлім туралы білім  танатология  (грекше  Іһапаіоз  -  өлім)  деп
аталады.  Қазіргі  танатологияның  міндетіне   өлу   процесі   динамикасының
терминалдық жағдайларына (танатогенеза), өлумен  бірге  болатын  клиникалық,
биохимиялық және мор-фологиялық өзгерістеріне  қатысты  мәселелерді  зерттеу
кіреді. Өлу процесіне  дәрігердің  араласу  мәселесі  -  организмді  тірілту
(реанимация) және эутаназия (науқастың  ажал  алдын-дағы  азабын  жеңілдету)
танатрлогия проблемасымен тығыз байланысты.
   Танатология жалпы және жеке болып  бөлінеді.  Жалпы  танатология  өлімнің
басталу диагностикасы мен даму дина-микасы  мәселелерін,  өлік  өзгерістері
мен олардың сыртқы ортаның жай-күйіне байланыстылығын, өлу себептерін анық-
тау үшін өлікті зерттеу ерекшеліктерін, жасанды жолмен сақ-тау және  жерлеу
әдістерін, т.б. зерттейді.  Жеке  танатоло-гия  бұл  мәселелерді  әр  түрлі
аурулар, жарақаттар және өлімнің әр түрлі себептері жағдайында қарастырады.
  Сот-медицина танатологиясы бірінші кезекте зорлықтан және кенеттен болған
өлімге байланысты проблемаларды  зерттейді.  Бүл  сот  әділдігі  органдарына
өздерінің  қылмыс-керлікке  қарсы   күрес   жөніндегі   міндеттерін   жүзеге
асыруына, ал денсаулық сақтау  органдарына  халыққа  емдеу  және  алдын  алу
көмегін көрсетуді  (диагностикалық  қателердің  алдын  алу,  жарақаттанудың,
уланудың  жәнет.б.   алдын   алу)   жақсартуға   көмектеседі.   Сот-медицина
танатологиясының бірінші кезек-тегі міндеті - бірқатар  арнаулы  мәселелерді
(өлу мерзімін,
себебін,  улану  диагнозын  және  т.б.)   анықтауда   тергеу   ор-гандарына
көмектесу. Сондықтан өлікке сот-медицина са-раптамасын  жүргізу  процесінде
патологиялық-анатомиялық  жару  кезіндегіге  қарағанда,  жалпы  және   жеке
танатология мәселелеріне зор көңіл бөлінеді.
  Өлікті  сот-медицина  түрғысынан   зерттеудің   патология-лық-анатомиялық
зерттеуден мақсаты жағынан да, объекті-лері жағынан да айырмашылығы бар.
1. Сот-медициналық союдың іс жүргізу  (заң)  жағынан  айырмашылығы  бар.  Ол
тергеу  және  сот  органдарының  жазбаша  үсынысы  болған   жағдайда   ғана
жүргізіледі.
2. Өлік дәрігерлер үшін міндетті бірыңғай ережелерге сәйкес  жазылуға  тиіс.
Ол ережелерде өліктерді қабылдау, тіркеу, зерттеу, сақтау және беру тәртібі
көрсетілген,  өлік  материалдарын  алып,  зерттеудің   қосымша   әдістеріне
жіберудің де арнаулы ережелері бар.
3. Өліктерді  сот-медициналық  жару  кезінде  тергеу  органдары  өкілдерінің
қатысуына болады.
4. Түтас және жаңа өліктер ғана емес, олардың  бөліктері  де,  сондай-ақ  әр
түрлі сатыда бүзылған (шіріген) өліктер де сот-медициналық түрғыдан  жаруға
жатады.
5.  Ауру  тарихы  болатын  және  белгілі  бір  клиникалық  диагноз  қойылған
өліктерді  патологиялық-анатомиялық  түрғыдан  жарудан  айырмашылығы   сот-
медицина сараптамасы жағдайында  оны  жару  кезіне  дейін  өлудің  мән-жайы
көбінесе белгісіз болады және өлудің себебі мен генезі, жарақаттың
механизмі және т.б.  туралы  бірқатар  күрделі  мәселелерді  жару  нәтижесі
бойынша ғана шешуге тура келеді.
   6. Патологиялық-анатомиялық жарудың міндетіне өлу себептерін анықтау және
 патологиялық-анатомиялық диагноз қою кіреді. Ал сот-медицина сарапшысы оның
 үстіне адамның өлу мерзімін, қанша уақытта  өлгенін,  өлген  адамның  оқиға
 болған сәтте және өлген кезде отырған-түрғанын, т.б.
 анықтауға  тиіс.  Әдетте  патологанатомның  алдына  мәселелер   қойылмайды,
 өйткені науқас адам емдеу мекемесінде  медицина  қызметкері  мен  басқа  да
 адамдардың көз алдында өледі.
7. Патологанатом маманы  өліктің  сыртын  қарауға  және  өлік  қүбылыстарына
 біршама аз көңіл бөліп, ішкі қүрылысын зерттеуге баса  назар  аударады.  Ал
 сот-медицина сарапшысына өліктің сыртын қараудың зор  маңызы  бар,  өйткені
 сыртын қарау деректері оның бірқатар маңызды мәселелерді шешуіне  мүмкіндік
 береді. Оларға сыртқы жарақаттардың
 шоғырлануы, үлкендігі мен ерекшеліктері, олардың адам тірі  кезінде  немесе
 өлгеннен кейін салынғаны, өлікті тануға мүмкіндік  беретін  жеке  белгілері
 және т.т. жатады.
8. Сот-медицина сарапшысы өліктің киім-кешегін,  қаружарақты  қарап  шығуға,
 патологиялық  анатомияда  қолданылмайтын  сот-химиялык,   және   физикалық-
 техникалық зерттеу әдістерінің нәтижелерін ескеруге міндетті.
  9. Өлгеннен  кейін  түрлі  мерзімде  жерден  қазып  алынған  (эксгумация)
өліктерді зерттеу  тек  сот  дәрігерлерінің  ғана  құзыретіне  жатады,  оны
патологанатомдар жүргізбейді.
  Сонымен   өлікті   сот-медициналық   зерттеу   танатология    деректеріне
негізделген көптеген арнаулы сүрақтарды шешу-мен байланысты. Сондықтан  сот
медицинасында өлім және өлік қубылыстары туралы ілімге зор көңіл бөлінеді.
  Өмір мен өлім көрер көзге қаншалықты  қарапайым  болған-мен,  оларға  дәл
және нақты анықтама беру өте қиын. Әр заманда өз кезінесәйкес  анықтамалары
да болған. Табиғатта ең көп таралған қүбылыстар ретінде  өмір  мен  өлімнің
мәні  туралы  мәселелермен  философтар,  биология,  медицина   ғылымдарының
өкілдері, жазушылар мен ақындар, суретшілер айналысқан.
  Биология және медицина ғылымдарының дамуына байланысты өлім, ажал  туралы
түсінік, сондай-ақ "өлім" деген үғымның анықтамасы өзгерді.
  Өлім  (биологиялық)  -  организм  тіршілігінің  қайтып  оралмастай  болып
тоқтауы, кез келген  оқшауланған  тірі  жүйенің  жеке  тіршілігінің  болмай
қоймайтын ақырғы нүктесі.
   "Өмір бар жерде, өлмек бар" дейді халқымыз. Демек, тіршілік еткеннің бәрі
өлуге тиіс, ал өмірде жоқ тіршіліктің өлуі де мумкін емес. Демек, өмір  мен
өлім біртүтас процесс, қарама-қарсылықтардың бірлігі ретінде  қарастырылуға
тиіс. Өлім өмірдің табиғи және болмай қоймайтын соңы, ақыры, ол бүкіл  өмір
бойы организмде бірінен кейін бірі болып жа-татын өзгерістер мен  процестер
тізбегінің бір шеті, ақырғы шеті.
   Адам ғүмырының шегі қандай? Ол ең көп дегенде қанша жасай алады?
   И.П. Павлов адамды кемінде 100 жыл жасауға тиіс деп санаған. Ол былай деп
жазды: "Біз өзіміздің ынсапсыздығымыз-бен, өзіміздің  берекетсіздігімізбен,
өзіміздін  өз  организмімі-зге  лайықсыз  қарайтындығымызбен  осы   қалыпты
мерзімді анағүрлым аз цифрға түсіреміз..." "Жүз жыл жасауға тыры-самын. Сол
үшін  шайқасамын".  И.П.  Павловтың  үзақ  та  жемісті  өмір  сүріп,  әбден
қартайғанша ақылы айқын, жүмыс қабілеті жоғары болғаны белгілі.
   Ал И.И. Мечников үтымды және ғылым деректеріне не-гізделген  өмір  ажалды
 алыстатады, сөйтіп,  адам  одан  қорық-пайтын  болады  деп  көрсетті.  Адам
 жасампаз еңбекке толы өте үзақ өмір сүреді, деді ол, сөйтіп  өлім  де  үйқы
 сияқты  физиологиялық  қүбылысқа  айналады.  Бүл  арада  геронто-логия  мен
 танатология бір арнаға қүятын сияқты.
Қазіргі   геронтология   қартаю   мәселесін   қартайған   кездегі    жүмысқа
қабілеттілік кезеңін барынша үзарту үшін  зерт-тейді.  Жалпы  алғанда,  үзақ
жасау проблемасы адамдардың жүмысқа қабілеттілігімен тығыз байланысты.  Үзақ
жасаушылардың басым көпшілігі - еңбекке берілген, дене еңбегін сүйетін  және
спортпен айналысатын белсенді адамдар.
  Өлім өмір жолының соңғы және міндетті  кезеңі  болған-дықтан,  танатология
 өмірді   зерттеумен,   яғни   биологияның,   физиологияның,    биохимияның,
 патологияның тиісті бөлімдерімен тығыз байланысты.  Қазіргі  танатологияның
 пәні терминалдық жағдайларға (латынша terminalis - шекаралас, шектес), яғни
 өмірдің соңғы сатысына, өмір мен өлім арасындағы шекаралас жағдайға қатысты
 мөселелерді зерттеу болып табылады. Ал "терминалдық жағдайлар"  үғымына  ең
 ауыр  естентану  (шок)  түрлері,  талықсу  (коллапс),  жанталасу  алдындағы
 жағдай, терминалдық үзіліс (пауза), жанталасу (агония) және клиникалық өлім
 кіреді.  Бүл  процестерді  терминалдық  жағдайларға  біріктіретін   сипатты
 ерекшелік заттар, атап айтқанда,  органикалық  қышқылдар  алмасуының  толық
 қышқылданбаған  өнімдері  жинақталуының  сал-дарынан  ацитоздың   асқынуына
 байланысты тез үдей түсетін гапоксия болып табылады. Ацидоздың дәрежесі мен
 үзаққа созылуы жандану болжамына да себепші болады.
  Шоктың ауыр  сатылары,  коллапс  тікелей  жанталасу  ал-дындағы  жағдайға
ауысуы  мүмкін,  бүл  жағдай  орталық  нерв  жүйеанің  жоғары   бөлімдерінде
тежелісгің бел алып, естен тануынан көрінеді. Бүл орайда мидың сабақ  бөлігі
қозу жағ-дайында болып, біршама уақыттан кейін тежелістің  ми  са-бағына  да
ауысуы мүмкін.
Жанталасу алдындағы  жағдай  кейде  талай  сағаттарға  созылып,  терминалдық
үзіліске ауысады. Соңғысы рефлекстердің болмауымен, тыныс алудың және  жүрек
қан тамыр қызметінің аз уақытқа тоқтап қалуынан байқалады.  Мүндай  жағдайда
науқас өліп  қалған  сияқты  болып  көрінуі  мүмкін.  Терминалдық  үзілістің
айрықша ерекшелігі бульбарлық орталықтардың жүмыс істеуі сақталған  жағдайда
қабықтың  терең  тежелуі  болып  табылады,  соның  салдарынан   орга-низмнің
қызметі  "бей-берекет",  үздік  сипатта  болады.  Терминалдық   үзіліс   бір
минутқа, кейде 2-4  минутқа  созылып,  организмнің  тіршілік  үшін  күресінщ
соңғы алкінісі сияқты болып көрінетін жанталасқа ауысады.  Кейбір  ғалым-дар
жанталасты  сөніп  бара  жатқан  алаудың  түтініне  үқсастырады.   Жанталасу
бірнеше минуттан отыз және одан да көп минуттарға созылуы мүмкін.
Жанталасу кезінде тырысып-қүрысу түрінде  дем  алу  қайтадан  пайда  болады,
кейде әлсіз болса да  жүрек-қан  тамыр  қызметі  қалпына  келеді,  тіпті  аз
уақытқа адамның есі кіруі де мүмкін.  Науқастын  манындағылар  мен  туыстары
мүндай жағ-дайды екінің бірінде науқас сауығып келе  жатыр  деп  үғып,  оның
содан  кейінгі  жантәсілім  етуін  медицина   қызметкерінің   дүрыс   әрекет
жасамағандығынан болды деп санауы ықтимал.  Жанталасу  кезінде  қабық  терең
тежелген   жағдайда   физиологиялық    функциялардың    бульбарлық    реттеу
белсенділігінің барынша артқаны байқалады.  Сонан  соң  тежелу  мидың  сабақ
жағына  көшіп,  клиникалық  өлімге  апарып  соға-ды.  Осы  кезге  қарай   ми
үлпасында тотықтану ғана емес, со-нымен бірге  гликолиз  де  тоқтайды,  бүл,
сірә, ферменттік жүйелердіқ бүзылу салдарынан болуы мүмкін. Мүның  өзі  мида
сүт қышқылының үлғаюы мен  ацидоз  қүбылыстарының  күшеюіне  апарып  соғады.
Клиникалық өлім орын алады, ол жүректің соңғы жиырылуы  мен  соңғы  тыныстан
басталады деп саналады. Тыныс алу мен жүрек соғысы  бір  мезгілде  тоқтамауы
да мүмкін.
   Клиникалық өлім кезеңінің  үзақтығы  5-6  минутқа  созылады,  кейде  З-4
 минутқа  дейін  қысқаруы  ықтимал.  Егер  өлім  кезінде  температура  төмен
 (гипотерия) болса, жас адамдар, дене күші мықты субъектілер өлгенде, сондай-
 ақ адам тез өліп кеткен жағдайда, т.б.  бүл  мерзім  үлғаяды.  Жанталасудың
 және бүкіл өлу кезеңінің патологиялық процесі мен үзақтығы сипатының да мән-
 мағынасы бар.
   Өлу үзаққа созылған жағдайда адамның барлық  компенсаторлық  механизмдері
іске  қосылады,  қанның  қайта  бөлінуі  соның  көрінгстерінің  бірі  болып
табылады. Шеткі қан тамырларының түйілуі (спазм) салдарынан қанның  негізгі
массасы жүрек пен миға ағылады, мүның өзі олардың  неғүрлым  үзақ  тіршілік
етуіне себепші болады. Мүндай жағдай кейде бірне-ше сағатқа созылуы мүмкін,
ал егер адамға жан бітірудің сәті түспесе, барлық  тіршілік  функцияларының
толық және біржола сарқылу  көріністері  жағдайында  ол  өліп  кетеді.  Бүл
жағдайларда клиникалық өлім өте қысқа (бірнеше секунд) болғанның өзінде  де
адамға жан бітіру іс жүзінде мүмкін  емес,  өйткені  организм  шын  мәнінде
жүрек пен тыныс тоқтағанға дейін-ақ өліп қалған. Жарып көрген кезде одан ми
клеткалары біршама сақталған жағдайда  бауыр  мен  бүйректің  дистро-фиялық
ауыр зақымдануы  байқалуы  мүмкін.  Өлімнің  мүндай  механизмі  соматикалық
механизм деп аталады.
  Адам тез өліп кеткен  жағдайда  организм  өзінің  бүкіл  ком-пенсаторлық,
энергетикалық  және  функционалдық  мүм-кіндіктерін  сарықпайды,  мүның  өзі
неғүрлым  үзаққа  (бірне-ше  минутқа)  созылған  клиникалық   өлім   кезінде
организмнің жандануын қамтамасыз етеді. Мүндай жағдайларда  парен-химатоздық
мүшелердің үзаққа созылған  жанталасқа  байланысты  дистрофиялық  өзгерістер
болмайды, ал  сол  кезде  олардың  ми  клеткаларынан  байқалуы  мүмкін  ("ми
өлімі").
  Өлімнің келу қарқынын морфологиялық  белгілер  бойын-ша  анықтаудың  сот-
медициналық мәні зор. Жанталасудың  үзаққа  созылғаны  жүрек  пен  ірі  қан
тамырларында, мидың қатты қабықтарының қатпарларында  болатын  қызыл  және,
әсіресе,  сары  (ақшыл)  үйыған  қанның  табылуымен   анықта-лады.   Мүндай
жағдайларда  қанның  едәуір  дәрежеде   үйыған-дығы   өліктік   таңбалардың
қаншалықты айқын болатындығы-нан көрінеді. Керісінше, адам тез өліп  кеткен
жағдайда, ке-неттен өлген кезде өліктегі қан сүйық болып қалады, бүл  айқын
аңғарылатын өліктік таңбалардың пайда болуына, көк тамыр  жүйесінде  қанның
түрып қалуына, ішкі мүшелерде қанның толық болуына және  өкпенің,  жүректің
сероздық  қабықшалары  астында  үсақ  нүктелер  тәрізді  экхимоздар  пай-да
болуына, сондай-ақ қабақ конъюнктивасына себепші  болады.  Кенеттен  өлудің
бүл белгілерінің бәрі бүрын түншығып өлу белгілері деп қарастырылып  келді,
бүл дүрыс емес.
   Кенеттен   өлген   жағдайда   өлікте   қанның    сүйық    күйде    болуын
 фибриногенолизбен,  яғни  фибриногеннің  берік  фибрин   түйіршіктер   түзу
 қабілетінен айрылуымен түсіндіруге болады. Кенеттен болған өлім  жағдайында
 бүл  фибриногеннің  таяқша  тәрізді  түрден  ірі  дискерсті  корпускулярлық
 белокқа,  фибрин-глобулинге  көшуі  салдарынан   орын   алады.   Та-яқшалар
 қозғалмалы түйірлерге айналады да, олар енді түйіршік түзіп, берік  арқауға
 жабыса алмайды.
   Өлген бойдан барлық реттерде де өліктегі қанның адам тірі кезде қан үйып
 қалған  жерлерден  басқасының  бәрінде  әрқашанда  сүйық  болатынын   атап
 көрсеткен жөн. Жанталасу үзаққа созылған жағдайда қан адам өлгеннен  кейін
 2 сағат-тан соң үйиды. Кенеттен тез өліп кеткен жағдайда, өлу се-бептеріне
 қарамастан, өліктің қаны өзінің үю  қабілетін  өлгеннен  кейін  3-5  сағат
 өткен соң жоғалтады. Алайда мүн-дай жағдайда да адамның денесінен  жарақат
 алу салдарынан қүйылған қан тірі адамның қаны сияқты үйиды. Егер тез өлген
 адамның мәйітінен ол өлгеннен кейін жарты - бір сағаттан соң  сынама  үшін
 түтікшеге қан қүйып алынса, қан үйып қалады да, бірсыпыра уақыт өткен. соң
 ол қайтадан сүйық қанға айналады. Тез өліп кеткен адамдардың қаны ол өлген
 соң 3-5 сағаттан кейін үю  қабілетін  толық  жоғалтады,  сондықтан  мүндай
 өліктерді жарған кезде қан  тамырлары  мен  жүрек  қуыстарынан  сүйық  қан
 шығып, ол тромбин қосқанның өзінде де үйымайды.
    Таяқша тәрізді фибриногеннің корпускулярлық белокқа айналуы адамның тірі
 кезінде де, мысалы, дене  қуысына  қүйылған  қаннан  да  басталуы  мүмкін.
 Мүндай қанның үйы-майтыны мәлім, мүның  өзі  ішкі  қан  ағуының  із-түзсіз
 сіңіп кетуіне жәрдемдеседі.
    Егер 5—6 минуттан астам уақыт  Оойы  тыныс  болмай,  жүрек  соқпаса,  ми
 қабығының клеткаларында, сонан соң  оның  оттегі  жетіспеуін  онша  сезіне
 бермейтін   бөлімдерінде   және   ба-сқа   мүшелердің   клеткаларында   да
 протоплазмалар мен клеткалар ядроларының ыдырау процесі басталады, сөйтіп,
 олар біржола биологиялық өлім қүбылыстарына апарып соғады.


Пысықтау сұрақтары:
1.Танатология анықтамасы.
2. Мәйіттің сот медициналық сараптама түрлері.

Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның  Үкіметі туралы заң 2006ж
2. Негізгі әдебиеттер
1. Г.М.Төлепбергенова, Б.А.Дүкенбаева.  Сот  медицина  пәнінен  студенттерге
арналған оқу әдістемелік құралы (каз., рус.).- Алматы, 2009.-183б.
2.  Г.М.Төлепбергенова,  Сот  медицина  пәнінен  дәрістер  жиынтығы  (каз).-
Алматы, 2006.-91б.
3. Қаракөбенов Қ.Д. Сот медицинасы. Оқулық .- Алматы, 1996.-319б.
2.Судебная  медицина.  Учебник  /  В.  Н.  Крюков,   Л.М.   Бедрин.   Москва
«Медицина», 2005 – 474 с.
3. Практикум по судебной медицины. Г.П. Джуваляков, Д.В.  Сундуков.  Ростов-
на-Дону «Феникс», 2006.
4. Судебная медицина. Ю.Д. Гурочкин, Ю.И. Соседко. Москва «Эксмо», 2006.
5. Попов В.Л., Судебная медицина, Учебник, Санкт-Петербург, 2002
6. Томилин В.В., Пашинян А.П. Руководство по судебной медицине.  Москва,
2000.
7.  Задачи  и  тестовые  задания  по  судебной   медицине.   Под   редакцией
Ю.И.Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед» 2004.
8. Учебное пособие  для  практических  занятий  по  судебной  медицине.  Под
редакцией Ю.И. Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед». 2004.
9. Судебная медицина в схемах и рисунках. Г.А. Пашинян, П.О.  Ромадановский.
Москва. «Гзотар-мед», 2004.

  Тақырып 6 Өлімнің түрлері.

  1. Өлімнің түрлері.

      Өлім  өмір  жолының  соңғы   және   міндетті   кезеңі   болған-дықтан,
танатология   өмірді   зерттеумен,    яғни    биологияның,    физиологияның,
биохимияның, патологияның  тиісті  бөлімдерімен  тығыз  байланысты.  Қазіргі
танатологияның  пәні   терминалдық   жағдайларға   (латынша   terminalis   -
шекаралас, шектес), яғни өмірдің соңғы сатысына, өмір  мен  өлім  арасындағы
шекаралас  жағдайға  қатысты  мөселелерді   зерттеу   болып   табылады.   Ал
"терминалдық жағдайлар" үғымына ең ауыр  естентану  (шок)  түрлері,  талықсу
(коллапс),  жанталасу  алдындағы   жағдай,   терминалдық   үзіліс   (пауза),
жанталасу (агония) және клиникалық өлім кіреді. Бүл процестерді  терминалдық
жағдайларға  біріктіретін   сипатты   ерекшелік   заттар,   атап   айтқанда,
органикалық   қышқылдар    алмасуының    толық    қышқылданбаған    өнімдері
жинақталуының сал-дарынан ацитоздың асқынуына байланысты  тез  үдей  түсетін
гапоксия болып табылады.  Ацидоздың  дәрежесі  мен  үзаққа  созылуы  жандану
болжамына да себепші болады.
      Шоктың ауыр сатылары, коллапс тікелей  жанталасу  ал-дындағы  жағдайға
ауысуы  мүмкін,  бүл  жағдай  орталық  нерв  жүйеанің  жоғары   бөлімдерінде
тежелісгің бел алып, естен тануынан көрінеді. Бүл орайда мидың сабақ  бөлігі
қозу жағ-дайында болып, біршама уақыттан кейін тежелістің  ми  са-бағына  да
ауысуы мүмкін.
Жанталасу алдындағы  жағдай  кейде  талай  сағаттарға  созылып,  терминалдық
үзіліске ауысады. Соңғысы рефлекстердің болмауымен, тыныс алудың және  жүрек
қан тамыр қызметінің аз уақытқа тоқтап қалуынан байқалады.  Мүндай  жағдайда
науқас өліп  қалған  сияқты  болып  көрінуі  мүмкін.  Терминалдық  үзілістің
айрықша ерекшелігі бульбарлық орталықтардың жүмыс істеуі сақталған  жағдайда
қабықтың  терең  тежелуі  болып  табылады,  соның  салдарынан   орга-низмнің
қызметі  "бей-берекет",  үздік  сипатта  болады.  Терминалдық   үзіліс   бір
минутқа, кейде 2-4  минутқа  созылып,  организмнің  тіршілік  үшін  күресінщ
соңғы алкінісі сияқты болып көрінетін жанталасқа ауысады.  Кейбір  ғалым-дар
жанталасты  сөніп  бара  жатқан  алаудың  түтініне  үқсастырады.   Жанталасу
бірнеше минуттан отыз және одан да көп минуттарға созылуы мүмкін.
      Жанталасу  кезінде  тырысып-қүрысу  түрінде  дем  алу  қайтадан  пайда
болады, кейде әлсіз болса да жүрек-қан тамыр қызметі қалпына  келеді,  тіпті
аз уақытқа адамның есі кіруі де мүмкін. Науқастын манындағылар мен  туыстары
мүндай жағ-дайды екінің бірінде науқас сауығып келе  жатыр  деп  үғып,  оның
содан  кейінгі  жантәсілім  етуін  медицина   қызметкерінің   дүрыс   әрекет
жасамағандығынан болды деп санауы ықтимал.  Жанталасу  кезінде  қабық  терең
тежелген   жағдайда   физиологиялық    функциялардың    бульбарлық    реттеу
белсенділігінің барынша артқаны байқалады.  Сонан  соң  тежелу  мидың  сабақ
жағына  көшіп,  клиникалық  өлімге  апарып  соға-ды.  Осы  кезге  қарай   ми
үлпасында тотықтану ғана емес, со-нымен бірге  гликолиз  де  тоқтайды,  бүл,
сірә, ферменттік жүйелердіқ бүзылу салдарынан болуы мүмкін. Мүның  өзі  мида
сүт қышқылының үлғаюы мен  ацидоз  қүбылыстарының  күшеюіне  апарып  соғады.
Клиникалық өлім орын алады, ол жүректің соңғы жиырылуы  мен  соңғы  тыныстан
басталады деп саналады. Тыныс алу мен жүрек соғысы  бір  мезгілде  тоқтамауы
да мүмкін.
      Клиникалық өлім кезеңінің үзақтығы 5-6  минутқа  созылады,  кейде  З-4
 минутқа  дейін  қысқаруы  ықтимал.  Егер  өлім  кезінде  температура  төмен
 (гипотерия) болса, жас адамдар, дене күші мықты субъектілер өлгенде, сондай-
 ақ адам тез өліп кеткен жағдайда, т.б.  бүл  мерзім  үлғаяды.  Жанталасудың
 және бүкіл өлу кезеңінің патологиялық процесі мен үзақтығы сипатының да мән-
 мағынасы бар.
      Өлу   үзаққа   созылған   жағдайда   адамның   барлық   компенсаторлық
механизмдері іске қосылады, қанның қайта бөлінуі соның көрінгстерінің  бірі
болып табылады. Шеткі қан тамырларының түйілуі  (спазм)  салдарынан  қанның
негізгі массасы жүрек пен миға ағылады, мүның  өзі  олардың  неғүрлым  үзақ
тіршілік етуіне  себепші  болады.  Мүндай  жағдай  кейде  бірне-ше  сағатқа
созылуы мүмкін, ал егер адамға жан бітірудің сәті түспесе, барлық  тіршілік
функцияларының толық және біржола сарқылу көріністері  жағдайында  ол  өліп
кетеді.  Бүл  жағдайларда  клиникалық  өлім  өте  қысқа  (бірнеше   секунд)
болғанның өзінде де адамға жан  бітіру  іс  жүзінде  мүмкін  емес,  өйткені
организм шын мәнінде жүрек пен тыныс тоқтағанға дейін-ақ өліп қалған. Жарып
көрген кезде одан  ми  клеткалары  біршама  сақталған  жағдайда  бауыр  мен
бүйректің дистро-фиялық ауыр зақымдануы  байқалуы  мүмкін.  Өлімнің  мүндай
механизмі соматикалық механизм деп аталады.
      Адам тез өліп кеткен жағдайда организм өзінің  бүкіл  ком-пенсаторлық,
энергетикалық  және  функционалдық  мүм-кіндіктерін  сарықпайды,  мүның  өзі
неғүрлым  үзаққа  (бірне-ше  минутқа)  созылған  клиникалық   өлім   кезінде
организмнің жандануын қамтамасыз етеді. Мүндай жағдайларда  парен-химатоздық
мүшелердің үзаққа созылған  жанталасқа  байланысты  дистрофиялық  өзгерістер
болмайды, ал  сол  кезде  олардың  ми  клеткаларынан  байқалуы  мүмкін  ("ми
өлімі").
      Өлімнің келу қарқынын морфологиялық белгілер бойын-ша анықтаудың  сот-
медициналық мәні зор. Жанталасудың  үзаққа  созылғаны  жүрек  пен  ірі  қан
тамырларында, мидың қатты қабықтарының қатпарларында  болатын  қызыл  және,
әсіресе,  сары  (ақшыл)  үйыған  қанның  табылуымен   анықта-лады.   Мүндай
жағдайларда  қанның  едәуір  дәрежеде   үйыған-дығы   өліктік   таңбалардың
қаншалықты айқын болатындығы-нан көрінеді. Керісінше, адам тез өліп  кеткен
жағдайда, ке-неттен өлген кезде өліктегі қан сүйық болып қалады, бүл  айқын
аңғарылатын өліктік таңбалардың пайда болуына, көк тамыр  жүйесінде  қанның
түрып қалуына, ішкі мүшелерде қанның толық болуына және  өкпенің,  жүректің
сероздық  қабықшалары  астында  үсақ  нүктелер  тәрізді  экхимоздар  пай-да
болуына, сондай-ақ қабақ конъюнктивасына себепші  болады.  Кенеттен  өлудің
бүл белгілерінің бәрі бүрын түншығып өлу белгілері деп қарастырылып  келді,
бүл дүрыс емес.
      Кенеттен   өлген   жағдайда   өлікте   қанның   сүйық   күйде   болуын
 фибриногенолизбен,  яғни  фибриногеннің  берік  фибрин   түйіршіктер   түзу
 қабілетінен айрылуымен түсіндіруге болады. Кенеттен болған өлім  жағдайында
 бүл  фибриногеннің  таяқша  тәрізді  түрден  ірі  дискерсті  корпускулярлық
 белокқа,  фибрин-глобулинге  көшуі  салдарынан   орын   алады.   Та-яқшалар
 қозғалмалы түйірлерге айналады да, олар енді түйіршік түзіп, берік  арқауға
 жабыса алмайды.
      Өлген бойдан барлық реттерде де өліктегі қанның адам  тірі  кезде  қан
 үйып қалған жерлерден басқасының бәрінде әрқашанда  сүйық  болатынын  атап
 көрсеткен жөн. Жанталасу үзаққа созылған жағдайда қан адам өлгеннен  кейін
 2 сағат-тан соң үйиды. Кенеттен тез өліп кеткен жағдайда, өлу се-бептеріне
 қарамастан, өліктің қаны өзінің үю  қабілетін  өлгеннен  кейін  3-5  сағат
 өткен соң жоғалтады. Алайда мүн-дай жағдайда да адамның денесінен  жарақат
 алу салдарынан қүйылған қан тірі адамның қаны сияқты үйиды. Егер тез өлген
 адамның мәйітінен ол өлгеннен кейін жарты - бір сағаттан соң  сынама  үшін
 түтікшеге қан қүйып алынса, қан үйып қалады да, бірсыпыра уақыт өткен. соң
 ол қайтадан сүйық қанға айналады. Тез өліп кеткен адамдардың қаны ол өлген
 соң 3-5 сағаттан кейін үю  қабілетін  толық  жоғалтады,  сондықтан  мүндай
 өліктерді жарған кезде қан  тамырлары  мен  жүрек  қуыстарынан  сүйық  қан
 шығып, ол тромбин қосқанның өзінде де үйымайды.
      Таяқша тәрізді фибриногеннің корпускулярлық  белокқа  айналуы  адамның
 тірі кезінде де, мысалы, дене қуысына қүйылған қаннан да басталуы  мүмкін.
 Мүндай қанның үйы-майтыны мәлім, мүның  өзі  ішкі  қан  ағуының  із-түзсіз
 сіңіп кетуіне жәрдемдеседі.
      Егер 5—6 минуттан астам уақыт Оойы тыныс  болмай,  жүрек  соқпаса,  ми
 қабығының клеткаларында, сонан соң  оның  оттегі  жетіспеуін  онша  сезіне
 бермейтін   бөлімдерінде   және   ба-сқа   мүшелердің   клеткаларында   да
 протоплазмалар мен клеткалар ядроларының ыдырау процесі басталады, сөйтіп,
 олар біржола биологиялық өлім қүбылыстарына апарып соғады.

    Пысықтау сұрақтары:
    1. Өлім түрлері.
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның  Үкіметі туралы заң 2006ж
2. Негізгі әдебиеттер
1. Г.М.Төлепбергенова, Б.А.Дүкенбаева.  Сот  медицина  пәнінен  студенттерге
арналған оқу әдістемелік құралы (каз., рус.).- Алматы, 2009.-183б.
2.  Г.М.Төлепбергенова,  Сот  медицина  пәнінен  дәрістер  жиынтығы  (каз).-
Алматы, 2006.-91б.
3. Қаракөбенов Қ.Д. Сот медицинасы. Оқулық .- Алматы, 1996.-319б.
2.Судебная  медицина.  Учебник  /  В.  Н.  Крюков,   Л.М.   Бедрин.   Москва
«Медицина», 2005 – 474 с.
3. Практикум по судебной медицины. Г.П. Джуваляков, Д.В.  Сундуков.  Ростов-
на-Дону «Феникс», 2006.
4. Судебная медицина. Ю.Д. Гурочкин, Ю.И. Соседко. Москва «Эксмо», 2006.
5. Попов В.Л., Судебная медицина, Учебник, Санкт-Петербург, 2002
6. Томилин В.В., Пашинян А.П. Руководство по судебной медицине.  Москва,
2000.
7.  Задачи  и  тестовые  задания  по  судебной   медицине.   Под   редакцией
Ю.И.Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед» 2004.
8. Учебное пособие  для  практических  занятий  по  судебной  медицине.  Под
редакцией Ю.И. Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед». 2004.
9. Судебная медицина в схемах и рисунках. Г.А. Пашинян, П.О.  Ромадановский.
Москва. «Гзотар-мед», 2004.

Тақырып 7. Мәйіттің табылған жерде қаралуы.


   1. Оқиға болған жерді қарау әдісі мен кезеңдері.
   2. Әр турлі жағдайлардағы өлім болған жерді карау ерекшеліктері.
    Адам мәйітін, ол табылған жерде сыртынан қарау тергеулік қараудың  жалпы
ережелерін сақтай отырып және сот медицина саласындағы маман дәрігердің,  ал
оның қатысуы мүмкін болмаған  жағдайда  -  өзге  дәрігердің  міндетті  түрде
қатысуымен жүргізіледі.  Өлікті  қарау  үшін  басқа  да  мамандар  таратылуы
мүмкін.
   Өлікті  қосымша  немесе  қайталап   қараған   жағдайда   сот   медицинасы
саласындағы маман дәрігердің қатысуы міндетті.
   Танылмаған өлік міндетті түрде фотосуретке түсірілуге және дактилокөшірме
жасалуы тиіс.
   Өлікті  сырттай  қарау  кейін  сот-медицина  сараптамасының   жүргізілуін
алмастырмайды және жоққа шығармайды.
   Өлікті қарау барысында азаматтардың  қайтыс  болған  адамды  тану  туралы
мәліметтерді  сол  тергеу   әрекетінің   хаттамасына   енгізіліп,   кейіннен
мәлімдеушіден куә ретінде жауап алынады, бұл мәйітті басқа адамдардың  тануы
үшін көрсетуді жоққа шығармайды (ҚР ҚІЖК-нің 224-бабы).
   Мәйттіңі табылған жерінде, тергеушіні  оның  сырттай  қарауын  жүргізеді.
Табылған жерінде мәйтті  сырттай  қарау  екі  сатыдан  тұрады-мәйттің  жалпы
қарауы және бөлшектеп қарауы. Мәйітті қараудың барысы мен  нәтижелері  оқиға
болған жерді қарау хаттамасында сипатталады.
   Мәйітті қарау кезінде міндетті түрде зерттелетіндер:
        1.  Мәйіттің  қандай  қалыпта  жатқаны  және  оның  оқиға   жерінде
           орналасуы. Мәйіттің жалпы қарауы мәйттің жатқан  жерін,  мәйттің
           жалпы түрі мен қалпын, күйін,  яғни  оныңмүшелерінің  бір-біріне
           қарағандағы орналасуын бекітуден басталады.  Мәйттің  қалпы  мен
           орналасуы оқиға болған механизмі  туралы  версия  құруда  елеулі
           маңызы бар.
      Мәйіттің орналасуын қараған кезде,  оның  жақын  жердегі  қозғалмайтын
обьектілерге қарағанда қалай орналасқанын сипаттау  керек  –  кірер  есікке,
терезелерге, қабырғаға, темір жол рельстеріне,  ағаштарға  және  басқаларға.
Егер келеңсіз  қалыпқа  қандай  да  бір  құралдармен  ұстаттырылып  қойылған
болса, онда ондай құралдар да  мұқият  қаралып  сипатталуы  керек.  Мәйіттің
оқиға жеріндегі орнынан ауыстырылуы немесе бастапқы қалпынан  басқа  қалыпқа
өзгертілуін ең алдымен мәйіт дақтарының сипаттары мен орналасуы куәлайды.
        2. Мәйіттің  киімдерінің  сыртқы  жағдайлары.  Киімнің  жағдайы  да
           мәйіттің жалпы қарауы барысында анықталады. Киімнің сыртқы  түрі
           оқиға механизмін анықтау  үшін  елеулі  роль  атқарады.  Мысалы,
           әуелі әйелді зорлап, кейін оны өлтіріп тастағандығы туралы істер
           бойынша жәбірленушінің киімдерінің үлкен дәлелдемелік маңызы бар
           екені белгілі.
        3. Мәіттен табылған өлім келтірген  қару.  Өлім  келтірген  құралды
           мәйітті қарау барысында тек қана  ол  тікелей  мәйіттен  табылса
           ғана бірге  қаралады,  мысалы,  мойынын  буған  тұзақ.  Егер  де
           жәбірленушіге жарақат түсірген құрал мәйіттен  алшағырақ  жатса,
           онда оның қарауы тергеушінің шешкен оқиға жеріндегі обьектілерді
           қараудың кезектілігі бойынша қаралады.
        4. Киімнің  сыртқы  күйін  қарап,  мәйіттің  орналасуы  мен  қалпын
           бекітіп алғаннан кейін мәйттің астын қарау керек.  Осы  мақсатта
           мәйітті көтеріп орнынан  жылжыту  керек.  Бұл  жағдайда  мәйітті
           сүйреуге немесе аударуға болмайды. Мәйіттің астындағы  заттардың
           іс үшін елеулі маңызы болуы мүмкін және мәйіт дақтарын салыстыра
           отырып,   мәйіттің   орны   ауыстырылғандағы    және    қалпының
           өзгертілгендігі туралы тұжырым жасауға болады.
        5. Мәйіттегі  киім  сырттай  қарап  болған  соң,  оны  шешіндіреді.
           Киімнің әрбір бөлігі жеке және киімнің басқа бөліктерімен  бірге
           қаралады. Киімді қарау кезінде  анықталатындар:  өлшемі  мәйітке
           үйлесе ме, киімнің барлық бөліктері бар  ма,  қалталарында  және
           киімнің  басқа  бөліктерінде  қандай  заттар  бар,  онда  қандай
           сатпақтар  немесе  дақтар  бар  (ондай  дақтардың   көлемі   мен
           орналасуы, матаға сіңу деңгейі, дақтың түсі, ылғалдылығы),  киім
           қандай жарақаттар алған (ондай жарақаттардың сипаты,  өлшемдері,
           нышаны, неден пайда болғанын көрсететін  белгілер  бар  ма  және
           олар қандай, киімнің  ерекше  иісі  бар  ма,  сыртқы  және  ішкі
           киімдердің сапасының сәйкестігі.
        6.  Мәйіт  денесі  барынша  тиімді  болып  табылатын  кезектілікпен
           қаралады. Өлгеннің жанысы, жасы, бойы, шашының, көзінің  түстері
           анықталады, мәйттік құбылыстар мен жарақаттардың сипаты, деңгейі
           мен локализациясы анықталады (олардың пайда  болуы  тек  мәйттің
           сот медициналық зерттеуі кезінде  анықталады):  тіс  аппаратының
           куйі, биологиялық бөлінділердің болуы және басқалар  анықталады.
           Мәйіт   денесіндегі    жарақаттарды    киімдегі    жарақаттармен
           өлшемділік орындарының сәйкес келу  тұрғысынан  салыстырып  көру
           керек.
        7. Мәйіт киімнің қалталарынан және басқа да  бөліктерінен  табылған
           заттар киімді қарау барысында да және мәйтті қарап болған соң да
           қаралыу мүмкін. Осы  кезде  заттардың  мазмұны,  өлшемі,  сыртқы
           қалыптары,  олардың  қандай  күйде   екендіктері   және   мәйтті
           орналасуы бекітіледі. Әсіресе жаке басы анықталмаған жәбірленуші
           мәйттің келбеті мен  киімдерінің  белгілері  мұқият  бекітіледі.
           Мұндай  жағдайларда,  мәйттен  міндетті  түрде  дактилокөшірмесі
           алынады және мәйтті  тірі  кезіндегідей  қалыпқа  келтірген  соң
           мәйттің барлық киім-кешектерін  тану  суреті  ережелері  бойынша
           суретке түсіріледі.
     Эксгумация және жерлеу жерінен көтерілген  мәйтті  қарау.  Эксгумация,
тергеулік қараумен қатар бір тарауда  берілсе  де,  оны  тергеулік  қараумен
шатастыруға болмайды, тек осы тергеу  әрекетін  жүргізу  кезінде  көтерілген
мәйттің тергеулік қараудың ережелеріне сәйкес қарауы жүргізіледі.
    Мәйітті тексеріп-қарау кезінде  өлімнің  кейбір  түрлеріне  күдіктенген
жағдайда сот медицинасы саласындағы маман-дәрігер  (оның  міндетін  атқарушы
дәрігер) тергеушінің назарын мынадай ерекшеліктерге көңіл аударады:
      1)  жол-көлік  жарақатында  -  мәйіттің  тұрпатына,  жол  бөліктеріне,
маңайындағы заттарға,  көлік  құралдарына,  іздеріне  қатысты  жатуы  немесе
олардың арасындағы қашықтыққа; 
      олардың ара қашықтығына, киімнің күйіне,  (ондағы  зақымданулар,  шыны
бөлшектері, көше балшығымен, жол үстінің бөлшектерімен былғануы және  сүйреу
немесе протектор, шынжырбаудың трактары  және  өзге  де  көлік  құралдарының
іздері);
      аяқ-киімнің күйіне, олардағы зақымдануларға,  аяқ-киімнің  табанындағы
сырғудың  іздеріне,  мәйіттегі  зақымдану  сипаттарына,  олардың  орнығуына,
сүйектің патологиялық қозғалу орнына, крепитацияның  болуына,  дененің  жеке
бөліктерінің қисаюына,  аяқ-қолының  қысқаруына,  сүйрету  іздеріне,  кірген
бөгде бөлшектерге;
      жол аймағындағы биологиялық текті заттардың  болуына,  киім  мен  аяқ-
киімнің жыртылуына немесе үзілген бөліктерінің, заттардың болуына;
      қанның ізіне, шашқа,  тері  бөлшектеріне,  ми  заттарына,  органдардың
(тіндердің)  кесіктеріне,  киім  матасының  талшықтары   мен   қиындыларына,
осылардың суретінің таңбаларына және басқаларға;
      2) теміржол жарақатында -  мәйіттің  жатуына,  тұрпаты  және  рельске,
сепкен жерге, жол ғимараттары мен теміржол  көлігіне  (қай  вагонның  немесе
дөңгелек жұбының  астында)  қатысты  бөлшектенген  мүшесінің  бөлшектерінің,
бөлшектенген  мүшелерінің  аралығына,  былғанған   киімдегі   зақымдануларға
(майланатын заттармен, көмір тозаңы), денеге  темір  жолдың  балласт  қабаты
бөлшектерінің енуіне, «іркісті тегістеуге», қысым жолақтарына;
      мәйіттегі зақымданулардың орналасуы мен  сипатына,  олардың  түбі  мен
жиегінің былғануына, киімдегі және аумағындағы қан іздерінің болуына,  қысым
жолғаның түсіне және шөгінділер мен басқаларға;
      теміржолының учаскесіндегі денені сүйрету іздеріне;
      теміржол көлігіндегі биологиялық тектес іздердің болуына және  олардың
орналасу биіктігіне;
      3) әуе жарақатында - мәйіттердің бөліктерінің бір-біріне қатысты  және
әуе кемесінің сынықтарымен өзара орналасуына;
      сол аймақтағы денелердің  немесе  дене  бөліктерінің  ауысу  іздеріне,
киімінің күйіне, бөтен иістерге;  бөліктің  қай  мәйітке  тиісті  екендігіне
(реттік нөмірі бар биркалар тағылады,  егер  белгілі  болса,  әр  фрагментке
қайтыс болғанның аты-жөні жазылады). Мәйіттердің  қалдықтарынан  құжаттарды,
бағалы және басқа заттарды алуға үзілді-кесілді тыйым  салынады.  Мәйіттерге
немесе оның бөліктеріне әсер ететін зақым мен байланған белбеулерден  болған
денедегі іздер мен зақым түрлеріне;
      экипаж мүшелері зақымдануларының ерекшеліктері мен сипатына (оқ  тиген
жарақаттардың, өзге де жарақаттардың  белгілері,  көміртек  тотығымен  улану
және басқалар);
      4) биіктен құлағанда - биік объектіге қатысты мәйіттің жатқан  күйіне,
киімдегі жолақ пішінді  былғануларға,  қабырғаның  бойымен  сырғудан  болған
мата   мен   әшекейлеу   детальдарының   (түйме,   қапсырма)   сыдыруларына,
жәбірленушінің құлаған жерінің өзіне  тән  былғануы  мен  киімінің  былғануы
ерекшеліктерінің сәйкестігіне, тігіс бойынша киімнің тігістерінің  бойындағы
жыртылуларға,   мәйіттің   денесінің   шығып   тұрған   беті   мен    денесі
бөліктеріндегі зақымдануларға, жарақаттардың бір  беткейде  орнығуына  (егер
сатылы құлау болмаған жағдайда);
        егер   қолымен   не    аяқпен    кұлаған    кезде    зақымданулардың
симметриялылығына,  бір  не   екі   табан   аймағындағы   жұмсақ   тіндердің
зақымдануына;
      аяқ-қолдарының біреуінің  қысқаруына,  аяқ  басының  ротациясына  және
басқаларға;
      5) доғал және үшкір заттардан болған  зақымдар  -  зақымның  сипатына,
орнығуына, пішініне, жиегіне, мөлшеріне, киіміндегі зақымдарға сәйкес  басқа
да ерекшеліктеріне, қарсыласу немесе қорғану  сипатындағы  мәйіттің  қолында
жарақаттың болуына немесе болмауына;
      біртекті жарақаттар  кезінде  олардың  -  санына,  орналасуына,  қанға
ұқсас іздердің, шаштың, тоқыма талшықтарының, жұмсақ тіндердің  бөліктеріне,
ми  затының  мәйітте,  оның  киімінде,  қоршаған  орта  заттарында,  жарақат
келтіру болжамы бар құралда (қаруда) болуына;
      аяқ киім табанында және табанның өкше тұсында  қанға  ұқсас  дақтардың
болуына (денедегі немесе табиғи саңылаулардағы кіріп тұрған  заттарды  алуға
тыйым салынады);
      6) оқ  тиген  жарақатта  -  киімдегі  зақымдарға,  олардың  орналасқан
жеріне, пішініне, деффектінің болуына, шамамен алғандағы  өлшемдеріне,  киім
арасы  қабаттарында  немесе  қатпарларында  оқтың,  бытыраның  және   атудың
қосымша факторларының  іздеріне  (арнайы  зерттеу  үшін  алу),  аяғында  аяқ
киімнің  бар  екеніне,  мәйіттің   денесіндегі   зақымдардың   санына   және
орналасқан жеріне, қару  ұңғысының  ұшындағы  таңбалардың  пішіні  мен  жуық
өлшеміне, тесіп өткен жарақат кезінде кірген және шыққан  тесік  аумағындағы
тіндердің жарылуына, жарақатта бөгде заттардың болуына (тесіп өткен,  жабық,
жанап өткен) және оның  ерекшеліктеріне,  айналасындағы  заттарға,  мәйіттің
киімдеріндегі, денесіндегі қанға ұқсас  іздерге,  олардың  орналасуына  және
ерекшеліктеріне;
      7) жарылу кезіндегі жарақаттарда - жарылу аймағына  (нүктесі)  қатысты
мәйіттің тұрпаты және оның бөліктерінің ара қашықтығын көрсетіп,  бір-біріне
қатысты орналасуына, киім қабатының  арасында  бос  жатқан  жарылған  заттың
бөліктеріне, мәйіттің  денесіндегі,  киімді  зақымдау  сипатына,  күйгеніне,
отпен шарпылғанына, қақталғанына;
      8) механикалық асфиксияда -  беттің  ісінуіне,  көздің  дәнекер  тінді
қабықтарына қан құйылуға, тілдің күйіне, терінің көгеруіне;
      дәреттің, нәжістің, шәуеттің денедегі және киімдегі іздеріне;  мойынды
жіппен қылқындырғанда – мәйіттің тұрпатына;
      дененің еркін асылып тұрғанда -  аяқ  ұшынан  еденге  (жерге)  дейінгі
және іздері бар (мысалы, аяқ  киім)  тұғырға  еденнен  ілмектің  бос  ұшының
бекітілген жеріне дейінгі ара қашықтыққа;
      дене толық асылмаған  кезде  –  дененің  қай  бөлігі  тіреуіш  нүктесі
болғандығына, еденнен ілмектің еркін ұшына дейінгі (төменгі)  және  ілмектің
бекіткіш ұштарына дейінгі ара қашықтығына;
      9) тіреуішке ілмек ұшының  бекітілу  ерекшеліктеріне,  тіреуіште  және
жіптегі сырғу іздерне; ілмекке (түрі, бау саны, мата,  түйіннің,  түйілудің,
матада тесіктің  болуы  және  басқа  да  ерекшеліктеріне,  мойында  ілмектің
орналасу ерекшеліктері, түйіннің орналасқан жері, түйіннің байлану сипаты);
      мәйіттік дақтардың орнығуына,  бет  терісінің  түсіне,  көздің  мөлдір
қабығына нүктелік (ноқатты) қан  құйылуға,  тілдің  күйіне,  странгуляциялық
жолақтың ерекшелгіне және ілмек пен  оның  арасындағы  сәйкестікке  (ілмекті
мәйітпен бірге мәйітханаға жіберу үшін, түйінге қарсы тұрған  жағынан  кесіп
алу керек, содан соң кесілген ұштарын жіппен бекітіп,  ілмек  пен  оның  бос
бөлігінің ұзындығын өлшеу керек;
      мәйіттің мойнындағы ілмек тым қатты тартылған  болса,  онда  ол  оқиға
болған жерден алынбайды);
      10) қолмен қылқындырып, мұрын мен ауыз тесігін басқа  заттармен  жауып
өлтірілгендігіне күдік туындаған  жағдайда  -  мәйіттің  тұрпатына,  киімнің
күйіне,  ауыз  бен  мұрын  тесіктерін  жапқан  заттағы  зақымдар  мен  бөгде
заттардың қалдықтарының болуына, бетке жабысқан сілекейге,  құсық  заттарға,
ауыз  қуысындағы  тығынға;  ауыз  қуысындағы  тығын  -  ауыздан  материалдың
қаншалықты шығып тұрғандығына, қаншалықты тығыз енгізілгеніне;
      басқа кигізген полэтилен пакеттің (қаптың)-  тұрпатына,  тығыз  жатқан
жеріне,  пакеттің  ішіне  басқа  заттың  салынғанына,  оның  ішіндегі  ылғал
тамшыларына, терлеу іздері;
      шешкеннен кейін - бөгде иістердің болуына, пішініне, мөлшеріне,  мойын
терісі, бет, мұрын және ауыз тесігі айналасындағы  терідегі  зақымдануларға,
еріннің, ауыз қуысының шырышты қабатының күйі, дененің басқа  аумақтарындағы
зақымданулардың  болуына,  әсіресе  қолдарындағы  (ауыздағы  тығынды   оқиға
болған жерден алуға үзілді-кесілді  тыйым  салынады.  Тығынның  түсіп  қалуы
немесе ығысуына жол бермеу үшін теріге лейкопластермен жабыстыру қажет;
      11) кеуде  клеткасы  мен  іш  жаншылғанда  -  қысып  тұрған  заттардың
мөлшері мен сипатына, терідегі, киім мен олардағы түсіп  қалған  таңбаларға,
механикалық  зақымданулардың  сипаты  мен  ерекшеліктеріне,  терінің   түсі,
көздің  мөлдір   қабығы   мен   қабақтардың   шырышты   қабаттарындағы   қан
құйылуларға, экзофтальмге және басқаларға;
      12) суға батып кеткенде (суға тұншығу)-  судың  үстінде  денені  ұстап
тұрған заттарға;
      (сақтану  белдігі  және  басқалары)  немесе  керісінше,  батуға  себеп
болған  заттардың  (мойынға,  денеге  байлаған  тас  немесе   т.б.   заттар)
мөлшерін, сипатын, бекіту әдісін көрсетіп отыра,  денесінің  қай  жағы  суға
батқанына, киімі бар болса, оның  күйіне,  оған  жабысқан  құмға  немесе  су
өсімдіктеріне  және  механикалық  зақымдануларына,  оның  сипатына,  терінің
базданған бөліктеріне, ауыз бен  мұрын  тесіктерінен  аққан  қанға,  тұрақты
көпіршіктерге;
      13) уланғанда - удың киім мен теріге  әсер  ететін  іздері  (мәйіттегі
күйіктер, құсық қалдықтары және қасындағы химиялық заттардың қалдықтары  бар
(мәйіттегі   күйіктер,   таблеткалар,   үгінділер,    құтылар,    ампулалар,
сұйықтықтар,  дәрілер  тағы  басқалар)  заттарға,  мәйіттің   жанындағы   не
киімінің қалтасындағы шприц, ине сияқты заттарға, терісінің түсіне,  әсіресе
мәйіттік өзгерістерге, көз қарашығының күйіне,  аузынан  шыққан  иіске,  бар
болса  инъекция  іздеріне  (сот-медициналық  сарапшы  тергеушіге  әрі  қарай
жүргізілетін зертханалық зерттеулер үшін химиялық заттар  қалдықтарын  алуды
ұсынады);
      14) төмен температураның әсері - мәйіттің  тұрпатына,  жатқан  орнына,
күйіне,  киімнің  күйіне  (мысалы  жыл  мезгіліне  сәйкестігі,   жұпынылығы,
ылғалдылығы және басқалар),  мәйіттік  өзгерістерге,  көз,  мұрын  мен  ауыз
тесіктерінің маңайындағы шық пен мұз түйірлеріне, терінің «құс терісі»  күйі
және терінің әр түрлі дәрежедегі үсуіне, орнығуына, мөлшеріне және басқа  да
ерекшеліктеріне (үсіп қалған  мәйітті  қарау  өте  сақтылықты  қажет  етеді,
дененің  қатып  калған  бөліктерінің  зақымдануы  мүмкін  (саусақтар,  құлақ
қалқандары);
      15) жоғары температураның әсері тигенде  -  киімнің  жоқтығына  немесе
ішінара   болуына   (дененің   қай   аумағына    сәйкес),    оның    күйіне,
ерекшеліктеріне, отпен шарпылғанына немесе күйгеніне, қанға  ұқсас  іздерге,
мәйіттің тұрпатына,  орнына,  мәйіттің  үстіндегі  күйіктің  жайылуына  және
дәрежесіне, мұрын, ауыз, тіл, тістердің шырышты қабатында,  тері  қатпарының
ұшында күйеге және тағы  басқа  жалын  әрекетіне  қатысты  емес  закымдардың
барына. (өрт болған жерде мәйіттің  денесі  бөлшектеліп  әр  жерден  табылуы
мүмкін екендігін есте сақтау қажет;
      сот-медициналық сарапшы тергеушіге  от  жағылған  орын  мен  оның  жел
соғарының әр жерінен күлдің 4 түрлі  сынамасын,  салмағы  50  граммға  жуық,
кейбір табылған заттарды қарап-тексергеннен кейін, қалған күлді  де  зерттеу
үшін алуға ұсыныс жасайды);
      16) электр тогының әсерінен: атмосфералық (найзағаймен, жай, жасын)  –
киімдегі  және  денедегі  зақымданулврдың  болуы,  киімнің  жануы,  күйіктер
немесе шаштың күюі, терідегі «найзағай кескіні» («найзағай  кескіні»  болған
кезде олар тез жоғалып кететіндіктен  сондай-ақ,  металл  заттардың  балқуын
суретке түсіру ұсынылады);
       техникалық  -  қараудың  алдында  мәйітпен  қасындағы  заттар  электр
тогының ықпалынан емес екендігін тексеріп алған дұрыс;
      содан кейін өлімнің нақты белгілері белгіленеді;  мәйіттің  және  оның
кейбір бөлшектерінің жерге тығылған заттарға қатысты  жатуына,  ток  көздері
мен желілеріндегі эпидермис, қан, шаш, тоқыма талшықтары бөлшектерінің  және
киім кесінділерінің болуына, ток өткізуге ықпал ететін  киімнің  (ылғалдығы,
аяқ киімнің табанындағы металл шегелері) ерекшеліктері;
      токтың жылу немесе  механикалық  әсерінен  болған  (матаның  шарпылуы,
күюі,  жыртылуы,  аяқ  киіміндегі  шегелері,  қалталарындағы  металл  немесе
пластмасса заттардың балқуы) зақымдануларына;
      ток әсерінің белгілеріне: өткізгіш пен токтың  болжамды  шығуы  арқылы
байланыс орындарындағы электр таңбаларына;
       17)  заңсыз  түсік  жасаған  жағдайда  -   шайғыштарға,   легендерге,
медициналық  аспаптарға,   химиялық   заттарға,   аборт   жасау   мақсатында
пайдаланатын дәрі-дәрмектерге, қанға ұқсайтын  іздерге,  іш  киімдерге  және
қоршаған жағдайларға;
      мәйіттің тұрпатына, жүктілік белгілеріне, сыртқы  жыныс  мүшелері  мен
бұтаралығының күйіне (механикалық зақымдар, қан, жыныс жолдарына  енгізілген
бөгде заттар);
      ұрық пен оның бөлшектерін және  жолдасының  тығылған  немесе  лақтырып
тастаған жерлерін тексеру қажеттігіне;
      18) нәрестенің  мәйітін  немесе  оның  бөлшектерін  қарағанда  -  орау
сипатына, байлау  әдісіне,  майлы  жұқпаларының  болуына  немесе  болмауына,
туғандағы ісікке, қан немесе меконий іздеріне,  нәрестені  күту  белгілеріне
(кіндік байлау, таңу және басқалар), табиғи саңылаулардағы  бөгде  заттарға,
кіндіктің және бала орнының күйіне, олардағы зақымдарға;
      19) белгісіз адамның мәйітін қарағанда - киіміне (әр бөлігіне),  мәйіт
қасындағы, астындағы қосымша заттарға, жынысына,  антропологиялық  пішініне,
жуық  жасына,  дене  бітіміне,  шаш  өсіміне,  тістерінің   күйіне,   ерекше
айырмашылығына   (даму   кемшілігі,   жарақаттың,   аурудың,   тыртықтардың,
татуировканың  іздері  және  тағы  басқалар),   зақымдардың   болуына   және
сипатына, мәйіттің бейнесін ауызша сипаттау әдісінің дұрыстығына;
      20) бөлшектенген мәйіттің бөлшектері табылғанда - оралған  болса  оның
сипатына,  киіміне  (бөлшектеріне),  байлау   тәсіліне,   табылған   дененің
бөлшектенген мүшелерінің анатомиялық сипатына, мәйіттік өзгерістерге,  бөтен
заттармен былғануына, қанға ұқсас  іздеріне,  ерекшеліктеріне,  бөлшектенген
жерлердің  ерекшеліктеріне,  орнының,  жиегінің  сипатына,  пішініне,   жуық
мөлшеріне және өзге де зақымдардың ерекшеліктеріне;
      21) қаңқаға айналған мәйіт табылғанда  -  сүйектерінің  өзара  қалыпты
орналасуына,  оларда  зақымданулар  мен  жағындылардың  болуына.  Топырақтан
шыққан бөлек сүйекті алуға болмайды, ең  алдымен  топырақтан  бүкіл  қаңқаны
тазартып, содан соң алған жөн;
       22)  кенеттен  өлгенде  -  зақымдардың  болуына   немесе   болмауына,
сипатына,  өлімге  себеп  болған  жағдайларды   анықтауға,   марқұм   туралы
медициналық құжаттаманы алуға;
      23) егер өлім аса қауіпті жұқпалардан (бұдан  әрі  АҚЖ)  (оба,  шешек,
тырысқақ, геморрагиялық вирустық  тырысқақ,  күйдіргі  және  тағы  да  басқа
жаңадан туындаған аса қауіпті жұқпалар) болғанына  күдік  пайда  болса  сот-
медицинасы  саласындағы  маман  дәрігер  (оның  міндетін  атқарушы  дәрігер)
тергеушіге дереу хабарлап, екеуі  бірігіп  жақын  маңдағы  денсаулық  сақтау
органдарының  және  санэпидстанцияның  басшыларына  хабар   беруге   шаралар
қабылдайды. Оқиға болған жерді  қарауға  қатысатын  адамдар  нақты  жағдайға
байланысты тиісті нұсқау беретін  арнайы  індетке  қарсы  бригада  келгенше,
орнында  қалады.  Мәйітті   санитариялық-эпидемиологиялық   қызмет   арнаулы
көлікте алып кетуді жүзеге асырады.


    Пысықтау сұрақтары:
   1. Мәйіттің табылған жерде қаралуы.
   2. Оқиға болған жерді қарау әдісі мен кезеңдері.
   3. Әр турлі жағдайлардағы өлім болған жерді карау ерекшеліктері.

Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның  Үкіметі туралы заң 2006ж
2. Негізгі әдебиеттер
1. Г.М.Төлепбергенова, Б.А.Дүкенбаева.  Сот  медицина  пәнінен  студенттерге
арналған оқу әдістемелік құралы (каз., рус.).- Алматы, 2009.-183б.
2.  Г.М.Төлепбергенова,  Сот  медицина  пәнінен  дәрістер  жиынтығы  (каз).-
Алматы, 2006.-91б.
3. Қаракөбенов Қ.Д. Сот медицинасы. Оқулық .- Алматы, 1996.-319б.
2.Судебная  медицина.  Учебник  /  В.  Н.  Крюков,   Л.М.   Бедрин.   Москва
«Медицина», 2005 – 474 с.
3. Практикум по судебной медицины. Г.П. Джуваляков, Д.В.  Сундуков.  Ростов-
на-Дону «Феникс», 2006.
4. Судебная медицина. Ю.Д. Гурочкин, Ю.И. Соседко. Москва «Эксмо», 2006.
5. Попов В.Л., Судебная медицина, Учебник, Санкт-Петербург, 2002
6. Томилин В.В., Пашинян А.П. Руководство по судебной медицине.  Москва,
2000.
7.  Задачи  и  тестовые  задания  по  судебной   медицине.   Под   редакцией
Ю.И.Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед» 2004.
8. Учебное пособие  для  практических  занятий  по  судебной  медицине.  Под
редакцией Ю.И. Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед». 2004.
9. Судебная медицина в схемах и рисунках. Г.А. Пашинян, П.О.  Ромадановский.
Москва. «Гзотар-мед», 2004.




Тақырып 8. Мәйіттің табылған жерде қаралуындағы дәрігер маманның ролі.


   1.Дәрігер маманның ролі.

   Мәйіт табылған  жерде  сот  медицинасы  саласындағы  маман-дәрігер  (оның
міндетін  атқарушы  дәрігер)  ең  алдымен  болжамды  «мәйітте»  нақты   өлім
белгілерінің бар жоқтығын анықтайды.
      Өлімнің нақты белгілер болмаған жағдайда  сот  медицинасы  саласындағы
маман-дәрігер (оның міндетін атқарушы дәрігер) бұл туралы жедел  медициналық
жәрдем шақырған тергеушіге хабарлайды. 
      Көрсетілген жағдайда сот медицинасы  саласындағы  маман-дәрігер  (оның
міндетін атқарушы дәрігер) жеке өзі  реанимация  бойынша  қажетті  шараларды
(жасанды  дем  алдыру,  жүрекке  жабық  массаж  және  басқа  да  іс-шаралар)
қабылдайды.
      Қабылданған реанимациялық іс-шаралардан оң  нәтиже  болмаған  жағдайда
тергеуші (тексеріп-қарау жүргізген  адамға)  оқиға  болған  жерді  тексеріп-
қарау хаттамасына реанимациялық  іс-шаралардың  түрлерін,  олардың  басталуы
мен  аяқталу  уақытын,  оның  нәтижесін  және  оларды   тоқтату   негіздерін
енгізеді.
     Мәйіт табылған жерде тексеріп-қарау кезінде сот медицинасы саласындағы
маман-дәрігер  (оның  міндетін  атқарушы  дәрігер)  мәйітті   тексеріп-қарау
хаттамасына   енгізу   үшін   мынадай   мәліметтерді   анықтап,   тергеушіге
хабарлайды:
      1)  мәйіттің  жатқан  күйі,  қалпы,  аяқ-қолының  орналасуы,  мәйіттің
үстіндегі немесе жанындағы заттар;
      2) мәйіттің киімі мен аяқ киімінің жағдайы мен қалпы (оның  бүтіндігі,
ластануы,  дақтар,  түйменің  тесіктері,  бауларының   күйі,   қанға   ұқсас
іздерінің және басқа бөліністердің);
      3) ағытып киімін көтеріп, бірақ шешіндірмей  жынысын,  шамамен  жасын,
дене бітімін,  терісінің  түсін,  көрініп  тұрған  шырышты  қабықтарын,  көз
жанарын, мөлдір қабықты,  табиғи  тесіктердің  жағдайы,  егер  оларда  бөтен
заттармен  бөлінген  сұйықтықтар  болса,  олардың  түсі  мен   ерекшеліктері
көрсетілуі тиіс;
      4) белгісіз мәйітті тексеріп-қарау кезінде ерекше  белгілері  (тыртық,
таңба, туа біткен қал, дене кемшіліктері);
      5) алғашқы мәйіттік өзгерістердің сипатты (хаттама  жүргізу  барысында
мәйітті зерттеудің нақты уақыты міндетті түрде көрсетіледі, атап айтқанда:
      мәйіт дақтарының орналасуы  мен  диагностикалық  ерекшеліктері  (түсі,
мөлшерлеп  басу  кезіндегі  түстің  өзгеруі  және  бастапқы  түсіне  келуіне
дейінгі уақыт (секундпен), көлденең жолақ бұлшық еттердің  механикалық  және
электрлік  тітіркендіруге  реакциясы,  көз   жанарларының   электрлік   және
химиялық тітіркендіруге реакциясы,  дененің  жабық  және  ашық  бөліктерінің
қолымен  басып   көргендегі   суу   (салқындау)   дәрежесі,   дене   бөлігі,
температураны    өлшеу    уақыты    көрсетілген    дененің     температурасы
(электротермометр мен  немесе  кәдімгі  термометрмен  анықталады),  міндетті
түрде қоршаған ортаның температурасы көрсетіледі;
      6) кешіккен мәйіттің өзгерістері  болған  жағдайда  (шіру,  мумиялану,
майбалауыз, шымтезек тәрізді кебу және өзгелер)  олардың  орнығуын,  дененің
бөліктерінің таралу мен олардың айқындылық дәрежесін көрсетеді;
      7) мәйіттен қандай болмасын бөтен иістің шығуы  (алкоголь,  эфир  және
өзгелер);
        8)   мәйітте   және   оның   киімдерінде   жәндіктер   мен   олардың
жұмыртқаларының болуы (көбірек жиналған орны және олардың сипаты);
      9) қол ұшының күйі, алқанда заттардың болуы (жұмылған жұдырық,  саусақ
аралықтары, тырнақ асты кеңістігіндегі заттар);
       10)  мәйіттің  денесіндегі  зақымданулар,  олардың  орнығуы,  сипаты,
көлемі,  пішіні,  шеттерінің  ерекшеліктері,  денеге  немесе  теріге  жұққан
заттар, қосындылар, қанға ұқсас ағымдар.
      Жараны (зақымды) тексеріп-қарау кезінде оны сүңілеуге  және  басқа  да
зақымның алғашкы түрі  немесе  қасиеттерін  өзгеріске  ұшырататын  әрекеттер
жасауға, сондай-ақ заттай  айғақтардың  (әйнектің,  металл  сынықтары,  күйе
және тағы басқа) ұсақ бөлшектерін жоғалтып алмау үшін  қатып  қалған  қанды,
басқа да сұйықтарды жууға, сүртуге немесе басқа тәсілдермен  кетіруге  тыйым
салынады.
      Жарақаттағы бекіткіш құралдар мен  заттарды  мәйіттің  сот-медициналық
сараптамасына дейін алуға, ауыстыруға жол берілмейді.
       Мәйітті сырттай тексеріп-қарау  мен  оқиға  болған  (мәйіт  табылған)
жердегі жағдайды зерттеу аяқталған соң  сот  медицинасы  саласындағы  маман-
дәрігер (оның міндетін атқарушы дәрігер)  ауызша  түрде  тергеушіге  мыналар
туралы алдын ала өзінің ойын айтуға құқығы бар:
     1)шамамен өлімнің болған уақыты;
     2)өлімнен кейінгі мәйіттің қалпының өзгеруі;
     3)дене жарақаттарын түсіру механизмі мен  жарақатты  түсірген  болжамды
қару;
     4)мәйіттің табылған жерінің оқиға болған жермен сәйкестігі;
     5)мәйіттің және  оны  қоршаған  заттарда  сипаты  бойынша  қанға  ұқсас
заттардың іздері табылған жағдайда сыртқа  қан  кетуден  кейінгі  оқиғаларды
орнына  келтіру  мақсатында  зақымдардың  пайда   болуы   механизмі   туралы
талқылау;
     6)өлім себептерін болжау.
      Тергеушіге айтылған болжамдар кезінде  тергеуге  мүдделі  мәселелердің
шешілуі тек мәйітті толық сот-медициналық зерттеуден кейін және  іс  бойынша
қажетті барлық қосымша зерттеулерден кейін ғана  мүмкін  екендігін  міндетті
түрде хабарлау керек.
       Мәйіт табылған жерде сот медицинасы саласындағы  маман-дәрігер  (оның
міндетін атқарушы дәрігер) мынадай іс-қимылдарды жүзеге асырады:
       1)  табылған  жерінде  мәйітті  сырттай   тексеріп-қарау   мәселелері
бойынша, сондай-ақ мәйіттің кейінгі сот-медициналық  сараптамасы  мәселелері
және  сот-медициналық   сараптаманың   құзырына   кіретін   мүмкін   болатын
зертханалық зерттеулер бойынша тергеушіге консультация беру;
      2) қанға ұқсас іздер, шәует  немесе  адамның  басқа  да  бөлінділерін,
шаштарын, адамның жұмсақ және тығыз тіндерін,  дәрілік  препараттарға  ұқсас
әртүрлі заттарды, тұрмыстық немесе  өндірістік  химия  препараттарын,  зақым
келтірілуі мүмкін заттар мен қаруларды, сондай-ақ  осы  іс  бойынша  мүдделі
басқа да объектілерді  тауып  алуда,  оларды  маман-криминалистер  тексеріп-
қарағаннан кейін ғана тергеушіге көмек көрсету;
      3) тергеуші мен куәлардың назарын нақты оқиға үшін маңызы  бар  барлық
ерекшеліктерге (оның ішінде жағымсыз жағдайларға) аудару;
       4)  қарауды  жүргізу  барысында  жасалып  жатқан   істермен   олардың
нәтижелеріне түсінік беру.
        Сот-медициналық   зертханаларда   сараптауға   жататын    объектілер
анықталған және алынған жағдайда сот  медицинасы  саласындағы  маман-дәрігер
(оның міндетін атқарушы дәрігер) тергеушінің назарын биологиялық тектес  кез
келген ізді суреттеу қажеттілігіне, оның орнығуын, пішінін, өлшемдерін  атап
көрсетуге аударады.
      Бұдан басқа табылған іздер жағдайында:
      1) қанның түрлері: қан жиналған жер -  жиегі  шетінің,  перифериясының
сипаты, ұйыған қандағы бар  іздер  (мысалы,  бастың  шашты  бөлігінің  ізі),
қанның құрғақ қалдығын  кейінгі  өлшеуге  алу,  сүйреткендегі  іздері  -  із
бағыттары, олардың ені, жиегі мен ұштарының  сипаты  (қарқындылығы),  қанның
сіңуі-матаның қай жағынан  (сыртынан  немесе  ішінен)  сіңгендігін  анықтау,
қанның аққан бағыты (әр кесіндінің бағытын  көрсету),  оның  ұшының  сипаты,
қан тамшысы - тамшы  іздері  бар  аймақты  сипаттау,  олардың  саны,  қосылу
белгілері бар, жоғын, жиектеріне екінші  рет  шашырау  белгісі  бар,  жоғын,
жиектерін қадағалап қарау, қанның  шашырауы  –  шашыраған  аймақтың  көлемі,
олардың пішіні  (желпуіш  тәрізді,  шынжыр  тәріздес  т.б.),  саны,  сопақша
пішіндес  болса  оның  ұзын  сопақ  бөлігінің  бағыты,  үшкірленген  жағының
бағыты, және  ноқатты  элементі  (тамшыға  ұқсас  түрі  немесе  леп  белгісі
тәрізді  ізі),  қанның   жағылуы   -   жиегін   жете   сипаттау   (таңбалар,
сүртінділер), қанның инерциялық іздері - ортаға қарай  ұмтылған  жолақтардың
таралуы;
       2)  шәуеттің  іздерін  іздеу  мен   сипаттауда:   тасымалдаушы-заттан
іздердің пішіні мен  кескінін  мұқият  суреттеп,  түсін,  ультркүлгін  сәуле
арқылы өзіне тән жарқырауын көрсету;
       3)  өзге  де  бөліністерді  тапқан  жағдайда  оларды  суреттеп,  жазу
(сілекей, несеп, тер және т.б.)  оларды  пішіні  мен  ерекшеліктерін  мұқият
түрде  сипаттап,  жазу,  ультракүлгін  сәуле  арқылы  өзіне  тән  жарқырауын
көрсету, (сілекей, тер, шәует  күдікті  адамның  киімдерінде  және  мәйіттің
айналасында байқалуы мүмкін);
      4) шаш іздеуде бұрыш тұсынан жақсы жарық беретін  жарық  көзі  арқылы,
сондай ақ лупа, резеңке қондырғысы бар ұштар, шыны  аспаптар,  пакеттер  мен
жабысқақ лента және өзгелер  болуы  тиіс,  объекті  ауаның  жеңіл  қозғалысы
кезінде оңай жоғалып кетуі  мүмкін  болғандықтан  алу  және  сақтау  кезінде
сақтанған жөн  (бұл  объектілерді  жарақат  түсірген  құралдардан,  киімнен,
қолдан, мәйіттің астынан іздеген жөн).
    Пысықтау сұрақтары:
   1. Дәрігер маманның ролі.

      Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның  Үкіметі туралы заң 2006ж
2. Негізгі әдебиеттер
1.Карипова, А.И.   Институт освобождения от административной
ответственности и административного взыскания :Учеб. пособие.-
Алматы:HAS,2005.-
2.Жетписбаев, Б.А.  Административные правонарушения: опыт теории и практики
.-Алматы, 2005
3.Административное право РК. Часть общая. – А., 1996
4.Административное право РК. Часть особеннная / Ред. Таранов А. – А., 1998
5.Кодекс об административных  правонарушениях. – А., 2000
6.Ибрагимов Х. Административное право РК. – А., 2000
7.Жетписбаев Б. Административная ответственность. – А., 1999
8.Практикум по административному праву. – А., 1998
9.Бахрах Д. Административное право. – М., 1993

Тақырып 9. Жәбірленушілердің, айыпталушылардың және т.б. тұлғалардың сот -
медициналық сараптамасы.
1. Жәбірленушілердің, айыпталушылардың және т.б. тұлғалардың сот
медициналық сараптамасыңың түрлері.
2. Орта дәрежелі және жеңіл дене жарақаттары.

      Сот-медицина сарапшысының әрбір нақты жағдайда  дене  жарақатын  дүрыс
анықтау үшін оның  қаншалықты  ауыр  екенін  айқындауға  байланысты  кейбір
қүқылық мәселелерді білуі қажет. Сонымен бірге сарапшы дене жарақатының қан-
шалықты ауыр екенін анықтау жөніндегі өз жауапкершілігін  де  білуге  тиіс.
Өйткені сарапшы қорытындысының сыртында талай  адамдардың  тағдыры  түрады.


   Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің баптарын-да денеге салынатын
ауыр жарақат түрлерінің бірнеше белгі-лері көрсетілген.  Біз  оларға  жеке-
жеке тоқталып өткенді жөн көрдік.
   Шын мәнінде заңдарда жарақаттардың бір-ақ түрі  -  адам  өміріне  қауіпті
жарақаттар   ғана   қарастырылады.   Өйткені   жарақат   түрлерінің   басқа
белгілерінің бәрі жарақаттың нақ өзі емес, соның зардаптары болып табылады.
   Адам өмірі үшін қауіпті жарақаттарға адам медициналық  көмек  көрсетілмей
өліп кететін немесе оған өлім қаупін туғызатын жарақаттар жатқызылады.  Бүл
жарақаттар медици-налық көмек  көрсетілгеніне  қарамастан,  сондай  жарақат
алудың өзі-ақ адам өміріне қауіпті  деген  сөз.  Кейде,  медициналық  көмек
көрсетілген  жағдайда,  мүндай  жарақаттардың  ақы-ры  жақсы  болып,   ауыр
зардаптарга соқтырмайды. Сондықтан мүндай жарақаттар салынған сәтінде  ғана
қауіпті болуы мүмкін.
   Адам өміріне қауіпті жарақаттарға мыналар:
   а) ішкі мүшелер жарақаттанбаса да, бас сүйегіне, кеуде және  іш  қуысына,
 сондай-ақ омыртқа өзегіне өтіп кететін жарақаттар;
   ә) бас сүйек күмбезі мен түбінің ашық және  жабық  сы-нықтары,  сондай-ақ
 екі табақшаның да жабық шытынауы жат қызыла ды.
   Маңдай қуысының сыртқы қабатынын жарылуы адам өміріне қатер  төндірмейді.
 Мүндай зақымданудың  қаншалықты  ауыр  екендігі  денсаулықтың  қанша  уақыт
 нашарлауына қарай анықталуға тиіс. Маңдай қуысы дененің  басқа  да  сырт-қы
 орталарымен тікелей байланысты. Маңдай қуысы сүйегінің жарылуы  бас  сүйегі
 ішіне ауа кіргізбейді, сондықтан өмірге қауіп туғызбайды;
       б) қолқа, күре тамыр, ішкі күре тамыр,  сыртқы  күре  тамыр,  буғана
 асты, қблтық, иық, сан,  тақым  артериялары  не-месе  солармен  қатар  көк
 тамырлар сияқты қан жүретін ірі тамырлардың зақьімдануы;
       в) түтікті үзын жіліктердің: сан, жіліншік, иық және білек
 сүйектерінің ашық сынуы;
     г)     омыртқалардың жекелеген өскіндерінің жеке  сынғанын  қоспағанда,
   мойын ом^ртқаның сынуы, сондайақ басқа  жерлердегі  омыртқалардЫЧ  сынып,
   жүлынның белсенді жүмыстан қалуы;
      ғ) жамбас сүйектерінің сынуы естен тану ауыр болса,  қан  көп  кетсе,
   жамбас мүшелері зақымданса, яғни өмірге шын қауіп төнсе, сондай-ақ 33 %-
   тен астам еңбек қабілетін түрақ-ты жоғалту белгілері бюйынша;
     д)    өмірге қатер төндіретін симптомдарымен қоса, ми шайқалуының ауыр
  дәрежеде болуы;
     е)    клиникалық жол^ен анықталған кеуде немесе іш  қуысының,  жамбас,
  бүйрек қуысының ішкі  органдарының  жабық  жарақаттары,  сондай-^Қ  мидың
  зақымдануы мен бас сүйегі ішіне қан қүйылуы;
     ж)    токтың ауыр сатысы, коллапс, май және газ эмболиясы
  немесе қанның көп кетуі  сөйтіп  өмірге  қатер  төндіретін  симптомдардың
  болуы;
     з)    жүтқыншаққа, көмейге, өңеш пен кеңірдекке жарақат түсуі;
     и) егер клиникалық деректермен және істің мән-жайымен объективті  түрде
  анықталған жағдайда алқымның қысылуынан естен айырылып, үмытшақ  (амнезия)
  болкш, мидың қан айналысының бүзылуы;
     к) дененің термиялыК. химиялық, электрлік  П-Ш  дәреже-дегі  және  дене
  сыртыныЯ кемінде 25 %-ін қамтитын күйіктер.
     Қандай болғанымен, қалған жарақаттардың бәрі негізіне қарай бағаланады.
    Өмірге қатер төндіруіне байланысты туындайтын кейбір  мәселелерді  жеке
 алып карастыру қажет. Жарақат салу әді-сінің  адам  өміріне  қауідтілігін,
 оның орналасуын және  жа-рақаттың  өзі  адам  өміріие  қатер  төндіретінін
 анықтау керек.                               Жарақат  салу  әдісіній  адам
 өміріне қауіптілігі қолданыл-ған қүралға (мысалы, балта), қаруға (атылатын
 қүрал, қанжар және басқалар), заттарға (тотияйын, цианисты калий, т.б. бе-
 руге тырысу), тәсілге (мОЙынға түзақ салу, қолмен түншықтыру, суға батыру,
 т.б.) байланысты болуы мүмкін. Адам өміріне  қауіп  төнуі  өзгер:мей  қала
 береді жөне жасалған өре-кет жағдайында  ғана  емеА  сонымен  бірге  соған
 дайындалып, өлтіру ушін қастандық жасау, бүл әдіспен денеге  жарақат  салу
 жағдайында да сақталып қалады.  Егер  әлдебіреу  жарақат  салу  мақсатымен
 сатылып, дайындалған қарумен біреу-лерге  шабуыл  жасаса,  бір  ДҚ  қаруды
 қолданып үлгірмесе, оны қолдану қаупі өзгермей қала береді.  Ал  егер  бір
 адамды атып, оған тигізе алмаса да, атылатын қаруды қолдану  әдісінің  өзі
 адам өміріне қауіпті болады т.б.
   Зақым келтіру әдісінің адам өміріне қауіптілігін анықтау көп  жағдайларда
арнайы анықтауды, демек сараптама жүр-гізуді талап етпейді.  Тек  жекелеген
жағдайларда ғана арнайы анықтау керек болуы мүмкін. Мысалы,  улануға әрекет
жасалған жағдайда қолданылған улы заттың сипаты мен оның  адам  өмірі  үшін
қауіптілігін және оның мөлшерін анықтау арнайы анықтауды талап етеді. Бірақ
бүл жағдайда да заттың сипатңі мен мөлшерін анықтау үшін  арнайы  тексеруді
қажет  етеді,  ал  сарапшының  қорытындысы  бойынша   тергеуші   және   сот
қолданылған әдістің  адам  өміріне  қауіптілігі  жайында  түжырым  жасайды.
Сонымен жарақаттың адам өміріне қауіп төндіретінін немесе оның  денсаулығы-
на басқаша зиян келтіретінін сарапшы анықтамайды. Сарапшы денсаулыққа  зиян
келтіру әдісін - жарақаттың адам өміріне қауіптілігін ғана анықтайды.
   Жарақаттардың белгілі бір  дене  бөлігінде  орналасуы  жа-рақаттың  адам
өмірі үшін қауіпті екенін өзінен-өзі  анықтамайды.  Мәселен,  жарақаттардың
бас, жүрек, іш жағына са-лынуы  олардың  сол  жерлерде  болуының  өзі  адам
өміріне қауіпті деуге негіз болмайды.  Теріге  бас  маңынан  оқпен  жарақат
салу, сондай-ақ тері бетіндегі пышақпен, қанжармен жүрек  маңынан  салынған
жеңіл-желпі жарақаттарды сарапшы олардың орналасуына ғана қарап, адам өмірі
үшін қауіпті деп анықтай алмайды. Тергеуші мен сот қару  мен  жарақаттардың
орналасуын негізге ала отырып, денеге салынған жарақаттың адам  өмірі  үшін
қаншалықты қауіпті екені туралы қорытынды жасайды.
   Заңда дене жарақаты қарастырылғанда мынадай екі жағдай: жарақаттың  адам
өмірі үшін қауіптілігі мен денсаулыққа жарақат келтірген зияны  ескеріледі.
Адам өміріне қауіптілік дегеніміз  денеге  түскен  ауыр  жарақаттың  ерекше
белгісі.
   Кейбір сарапшылар жарақаттарды олардың сипаты бойын-ша бағалау керек деп
 пайымдайды.  Мысалы,  жамбастың  сынуы  -  денеге  түскен   ауыр   жарақат.
 Жарақаттарды сипаты бойынша есепке алу үшін әуелі жарақаттың сипаты  қандай
 екенін .анықтау қажет. Ал біз жарақаттың сипатын анықтауға әрекет  жасасақ,
 оның адам өміріне қауіп төндірудің  нақ  өзі  немесе  оның  нәтижесі  болып
 шығады. Ал соңғысы  яғни  оның  нәтижесі  түрлі  дәрежеде  еңбек  қабілетін
 түрақты жоғалтуға  немесе  үзақ  уақыт  бойы  не  аз  уақытқа  денсаулықтың
 бүзылуына әкеп соғады.
  Алам  өміріне  қауіптілік  дәрігерлік  көмекті  тез  көрсету  мүмкіндігіне
  байланысты кемімейді. Өйткені дәрігерлік көмекті тез  көрсетуге  мүмкіндік
  жоқ жағдайда, мысалы түрғын үйлерден, ауруханалардан алыс жерлерде жарақат
  алы-нуы мүмкін. Мәселен, іш қуысына өтіп кететін жарақат адам  өмірі  үшін
  әрқашанда қауіпті. Медициналық көмек көрсетіл-месе, іш пердесінің  қабынуы
  -  перитонит  бел  алып,  адам  өліп  кетеді.  Сондықтан  өмірге   қауіпті
  жарақаттарға өдетте адамның өліп кетуіне әкеп соғатын немесе сондай  қауіп
  төндіретін жарақаттар  жатқызылуға  тиіс.  Ал  осы  түрғыдан  алғанда  бас
  сүйегін, кеудені, іш қуысы мен жүлын жолы қуысын тесіп  өтетін  жарақаттар
  адам өміріне қауіп төндіретін жарақат болып есептеледі.
    Күнделікті тәжірибеде кездесетін мәселелерге байланыс-ты адам өміріне ең
  қауіпті кейбір жарақаттарды қарастырып өткен жөн.
 1. Бас сүйек қуысын тесіп өтетін жарақаттардын өмірге  қауіп  төндіретініне
 ешқандай күмән жоқ. Кейде кеуде  қуысын  тесіп  өтетін  жарақаттардың  адам
 өміріне  неліктен  қауіпті   болатынына   күмән   келтірулер   бар.   Емдеу
 мекемелерінің ма-териалдарына қарағанда, кеуде қуысын  тесіп  өтетін  жара-
 қаттан адамның ажал табуы мейлінше көп кездесетін көрінеді.
  2. Бас сүйектің күмбезі мен түбі сүйектерінің ашық неме-се жабық сынуы  да
 олардың адам өмірі үшін қауіпті екеніне сөз жоқ. Бас сүйек күмбезінің жабық
 түрде сынуын да бас  сүйекке  ауа  кіруін  туғызатын  осындай  жарақаттарға
 жатқызу керек. Бас сүйектің сыртқы немесе ішкі жүқа табақшала-ры  біреуінің
 шытынауы, бас  сүйек  қуысына  ауа  кіргізбейті-ндіктен,  адам  өмірі  үшін
 қауіпті деп саналмайды. Сондай-ақ ішкі дөңес табақшалардың, маңдай қуысының
 ішкі жақтары мен тор сүйек қабырғаларының шытынауы да  мүндай  жарақаттарға
 жатқызылмайды.
   3. Ірі қан тамырларының жарақаттануы адам өміріне қауіпті екеніне  күмән
 туғызбайды. Басқа да шеткі (білек, саусақ,  жіліншік,  табан,  мойын,  бет,
 бас) қан тамырларының зақымдануынан кейбір жағдайларда қан көп ағып,  қанды
 көп жоғалту және естен тану жағдайына жеткізуі мүмкін. Мүндай
 жағдайларда олар адам өміріне нақты қауіп төндіретіндіктен  өмірге  қауіпті
 жарақат деп есептелуге тиіс.
   4. Түтікті үзын сүйектердің, жамбастың,  жіліншіктің,  иық  пен  білектің
ашық сынуының өмірге қауіпті жарақаттарға жатқызылатын себебі, олар сонымен
бірге тез арада білікті медициналық  көмек  алу  мүмкін  болмаған  жағдайда
организмнің жалпы зақымдануына апарып соғуы мүмкін. Бүл
әсіресе неғүрлым ірі сүйектердің ашық сынуына қатысты.
Біреулер сан сүйегінің сыңуы  адам  өміріне  әрқашанда  қауіпті,  сондықтан
дененің ауыр жарақатына жатқызылуға  тиіс  деп  санайды.  Мүнымен  келісуге
кейде болмайды. Өйткені сан сүйегінің сынуын адам өміріне қауіпті дене  жа-
рақатына жатқызуға болмайтын себебі - оның сынуынан адамның өліп кетуі  өте
сирек кездеседі.  Оның  үстіне  ол  еңбек  қабілетін  үштен  бірінен  астам
жоғалтуға әкеп соғады. Міне, осындай жағдайда ғана оны  нақ  осы  белгілері
бойынша де-ненің ауыр жарақатына жатқыэуға болады. Сондай-ақ  сан  сүйегінщ
сынуы есті қатты тандыруға  әкеп  соғуы  мүмкін.  Мүндай  жағдайларда  олар
өмірге қауіп төндіретіндігі жөніндегі белгісі бойынша ауыр дене  жарақатыңа
жатқызылуға тиіс.
  5.  Тәжірибенің көрсетіп жүргеніндей, мойын омыртқалардың сынуы,  сондай-
ақ басқа да  омыртқалардың  толық  сынып,  жүлын  қызметінің  бүзылуы  адам
өміріне қауіпті екені еш күмән туғызбайды. Ал кеуде мен  бел  омыртқалардың
жүлын қызметін зақымдамай  сынуы  адам  өміріне  қауіпті  емес  және  дүрыс
емделген жағдайда ешқандай зардабы болмауы
ықтимал.
6. Жамбас сүйектерінің сынуы да дененің ауыр жарақатына жатқызыла  бермейді.
Ол адам өміріне тікелей қатер төндіргенде ғана қауіпті болады.  Бүл  орайда
ол естен тандырып, қан көп кетуге, жамбас мүшелері зақымдануға тиіс.
7. Ми шайқалуынын әр түрлі дәрежесі  болады.  Клиникада  мидың  шайқалуы  үш
дәрежеге бөлінеді.
   Ми шайқалуынын бірінші яғни жеңіл дәрежесінде адам аз уақытқа естен танып
қалуы, басы ауыруы, басы айналуы, лоқсып, қүсуы мүмкін.
   Ал орташа яғни екінші дәрежесінде адам үзақ уақыт -  бірнеше  сағат  бойы
естен танып қалады, үйқы басып,  кейде  амнезияға,  есінен  жаңылуға  дейін
жетеді. Зардап шегушіден брадикардия, менингиалдық қүбылыстар, үсақ  ошақты
нев-рологиялық симптомдар,  рефлекторлық  функциялардың  нашарлауы,  бастың
ауыруы мен айналуы, лоқсып қүсу бай-қалады. Ми шайқалуының ауыр яғни үшінші
дәрежесінде адам үзақ уақыт бойы есінен танып, коматоздық немесе сопороздық
жағдайға үшырайды,  сөйтіп  үйқыға  батып,  есінен  айрылады,  рефлекторлық
функциялары күрт төмендеп, ме-нингиалдық қүбылыстар,  ошақты  неврологиялық
және па-тологиялық симптомдар байқалады, адам лоқсып қүсады, басы айналады.
   Ми шайқалуынын адам өміріне қауіптілігі жалпы ми шайқалуы  жөнінен  ем^с,
 оның ауырлығымен  бағаланады.  Адам  өміріне  оның  үшінші,  ауыр  дәрежесі
 қауіпті. Орташа яғни үшінші  дәрежедегі  ми  шайқалуы  адам  ауыр  жағдайға
 үшырағанда ғана оның өмірі үшін қауіпті болуы мүмкін.
   8. Кеуде  қуысы  мен  іш  қуысының,  жамбас  қуысының  ішкі  мүшелерінің,
 бүйректердің жабық жарақаттары,  мидың  зақымданып,  бас  сүйек  ішіне  қан
 қүйылуы адам өміріне қатер төндіретіндігіне күмән  жоқ.  Мүндай  жарақаттар
 тек қана клиникалық  жолмен  анықталуға  тиіс.  Несепте  қан  пайда  болған
 жағдайда  мүның  басқа  жарақаттарға  емес,  бүйректің   жабық   жарақатына
 байланысты екенін негіздеу керек.
    9.     Қатты естен тану, коллапс, май немесе газ эмболиясы және  қанның
  көп кетуі клиникалық жағынан айқын аңғарылса, олардың өмірге қауіпті екені
  күмән туғызбайды.
    10.    Көмейдің, кеңірдек пен өңештің тесіп  өткен  жарақаттары  адамға
  қатерлі естен тану, қан кету және жағдайдын қосымша қиындауы (медиастинит)
  өріс алған кезде өмірге қауіп төндіреді.
    11.    Қолмен немесе түзақпен  буындырудың  адам  өміріне  қауіптілігін
 сондай қауіп төндірілгеніне және олардын объективті деректермен  расталуына
 қарай бағалау керек. Бүл орайда адамның  есінен  айрылғанын,  амнезия  яғни
 оттегінің жетіспеуі салдарынан мидағы қан  айналасының  бүзылу  симптомдары
 болғанын анықтау қажет. Егер көздің дәнекер
 қабығында (конъюнктиваларда), бетте, шырышты  жүтқыншақта  көгерген  жерлер
 (экхимоз) болса да, қолмен буындыруды адам өміріне  қауіпті  деп  бағалауға
 болмайды. Экхимоздың болуы жоғарғы көк тамыр  жүйесінде  қысымның  артқаңын
 ғана дәлелдейді. Адамның мойнын буындырмай-
 ақ, қатты жөтелген, лоқсыған, күшенген жағдайда да  экхимоз  болуы  мүмкін.
 Спортшылардың  жаттығу  кезінде  көзінің  дәнекер  қабығы   қызарып   кетуі
 кездеседі. Сонымен бірге, мойыннан буындыру жиі  болғанымен,  одан  адамның
 өліп кетуі сот медицинасы тәжірибесінде өте сирек кездеседі. Бүл
 арада мойыннан қолмен қылғындыру немесе  түзақпен  буындыру  әдісінің  адам
 өміріне қауіптілігін осылайша буындыру  салдарынан  естен  айрылу,  тырысу,
 амнезия түрінде болатын қауіптіліктен айыра білу қажет.
   12. Дененің кемінде 25  %-інде  П,  Ш  дәрежелі  күйік  болған  жағдайда
 термиялық, химиялық және электр күйіктерінің  адам  өміріне  қауіпті  екені
 өзінен-өзі түсінікті.
   Қазақстан Республикасының Қылмыстық  кодексінде  аяқ-талуы  жөнінен  ауыр
 дене  жарақаттары  белгілері  бойынша  бірнеше  топқа  бөлінеді.   Солардың
 әрқайсысына жеке-жеке тоқталып өтейік.
   1.  Көру  қабілетінен  айрылу.  Мүлдем  емделмейтін  соқыр-лық  пен  оған
теңестірілген жағдай көру қабілетінен айрылу деп  саналады.  Көру  қабілеті
соқырлыққа теңестірілген  жағ-дайда  жақсы  көретін  көздің  көру  қабілеті
көздің кемшілігін түзеткенде 0,03-тен аспайды немесе екі көздін көру аймағы-
ның концентрациялық тарылуы 5—10° болады.  Ал  бір  көздің  көру  қабілетін
жоғалтуы жалпы еңбек қабілетін 35% мөлшерінде яғни кемінде  1/3  мөлшерінде
жоғалту деп баға-ланады.
  Соқыр көзді алып тастау талап етілген  жарақат  денсау-лықтын  қаншалықты
үзаққа созылуына  қарай  бағаланады.  Сот  мүндай  зақымдану  салдарын  орны
толмайтындай сиқы бүзылу белгісі бойынша ауыр  дене  жарақаты  деп  бағалауы
мүмкін.
  2. Есіту қабілетінен айрылу. Мүлде айықпайтын көреңдік және зардап шегуші
қатты айтылған сөзді өте жақын  жерден  (қүлағынан  3-5  см)  айтқанда  ғана
есіте  алатындай  жағдай  есіту  қабілетінен  айрылу  деп  саналады.  Кейбір
криминалис-тер бір қүлақтың есітпей қалуын бір көздің  көрмей  қалуы  сияқты
ауыр жарақат деп есептейді. Дене жарақатының ауырлығын  анықтау  принциптері
түрғысынан алғанда мүнымен  келісуге  болмайды.  Бір  көздің  көруден  қалуы
бинокулярлық көрудің бүзылуына және жалпы еңбек қабілетінің  35  %-ін,  яғни
кемінде үштен бірін түрақты жоғ-алтуға әкеп соғады, сондықтан ол  ауыр  дене
жарақаты деп бағаланады.
  Бір қүлақтың есітпей қалуы жалпы енбек қабілетінің 15 %-ін, яғни  кемінде
үштен бірін біржола жоғалту емес, сон-дықтан ол денсаулықтың бүзылуына әкеп
соққан жеңіл жарақат деп бағаланады. Демек, бір қүлақтың есітпей қалуы ауыр
дене жарақаты белгілерінің бірде-біреуіне жатпайды.
   3. Қандай да бір өзге мүшеден айрылу. Тілден (сөйлеуден)  қалу,  қолынан,
аяғынан, жыныс мүшелерінен айрылу "өзге мүшелерден"  айрылу  деп  саналады.
Бірақ саусақ сияқты мүшелерден айрылу оған жатпайды. Бүл орайда ондай мүше-
лерден олардың (қолдың, аяқтың,  тілдің,  жыныс  мүшесінің)  бөлініп  қалуы
мағынасында  айрылуға  немесе  сол  мүшенің  жүмыс  істемей  қалуына,  оның
жансыздануына   (қол-аяқтың,   т.б.    салдануына)    жарақаттың    себепші
болғанболмағанының мәні жоқ.
   Сөйлеу қабілетін, өз ойын  айналасындағыларға  түсінікті  түрде  біріккен
 дыбыстармен жеткізу қабілетін біржола жоғалту тілден айрылу деп саналады.
   Білектен,  білезіктен,  тобыққа,  тізеге  дейін  аяғынан  айрылу   немесе
 олардын  сал  болған  сияқты  қозғалмай  қалуы   қол-аяқ-тан   айрылу   деп
 түсініледі.
   Жыныс қатынастарына қабілетін жоғалту, екі  ені  де  зақымданып,  оларды
 алып тастауға әкеп соғуы, сондай-ақ бала табу қабілетінен айрылу түқымдылық
 қабілетінен  айрылу  деп  саналады.  Мүндай  зардаптардың  бәрі  ауыр  дене
 жарақаттарына жатады. Бір еннің зақымдану  салдарынан  жоғалтылуы  үрықтану
 қабілетінен айрылуға әкеп  соқпайды,  сондықтан  ол  ауыр  дене  жарақатына
 жатқызылмай,  денсаулық  бүзылуының  қаншалықты  үзаққа   созылуына   қарай
 бағалануға
 тиіс.
4. Дене мүшесінің өз қызметін атқара алмауы деп зақым-дану  салдарынан  оның
сал болып қалуы немесе жүмыс істеу қабілетін жоғалтуы  айтылады.  Бүған  қол
басы пішінінің  бүзылуы,  ірі  буындар  маңынын  тыртықтанып  тартылуы  және
қандай да болсын мүшенің жүмыс істеуіне кедергі  жасайтын  басқа  өзгерістер
жатады. Егер дене мүшесінің әрекеттен қалуы еңбек қабілетінің кемінде  үштен
бірінен  біржола  ай-рылуға  әкеп  соқса,  әлгі  айтылған   белгілер   еңбек
қабілетін турлі дәрежеде біржола жоғалту белгісі болып табылады.
5.  Іш  қүса  болу.  Жарақат  алуға  байланысты  іш  құса  болу  ауыр   дене
жарақатының белгісі болып табылады. Мысалы, бас сүйек жарақатына  байланысты
пайда болатын қояншық (эпилепсия) осындай ауру.  Іш  қүсаның  диагнозын  қою
және оның себебі жарақат  алуға  байланысты  екенін  анықтауға  сот-медицина
сарапшысы емес, сот психиатры қүзіретті. Сот-медицина  сарапшысы  психиатрия
саласының маманы емес, сондықтан ол  психикалық  аурулар  жөнінде  қорытынды
бере алмайды. Дене жарақатының осындай зардаптарының қаншалықты ауыр  екенін
сот-медицина  сарапшысы   психиатрдың   қатысуымен   анықтайды.   Тәжірибеде
зақымдану салдарынан
іш қүса болу сирек кездеседі.
  6. Еңбек қабілетінің кемінде үштен бірін біржола жогал-туға үласқан  өзге
де денсаулықтың бүзылуын алдын ала анықтап  алу  қажет.  Негізінен  алғанда,
еңбек  қабілетін  біржо-ла  жоғалту  деп  жалпы  енбек   қабілеті,   былайша
айтқанда, ма-мандықты талап етпейтін енбекке қабілеттілік айтылады.
  Еңбек  қабілетін  біржола  жоғалту  зардап  шеккен  адамның  жалпы  еңбек
қабілеті мен онын жоғалтылу көлемін онша өзгертпейтін жарақат  зардаптарының
біршама жақсаруы организмдегі өзгерістерімен байланысты. Бүл  орайда  зардап
шегуші  адамның  бейімделуі  айтылып   отыр.   Еңбек   қабілетінің   біржола
жоғалтылуы жарақаттың немен тынатыны айқын-далғаннан кейін ғана,  яғни  оның
жазылу кезіне қарай анық-талады. Енбек қабілетін жоғалту тек  түрақты  болуы
мүмкін. Еңбек қабілетін уақытша немесе үзақ мерзімге жогалту  жа-йында  айту
дүрыс  емес.  Мүның  екеуі  ле  еңбекке  уақытша  ғана  қабілетсіздік  болып
табылады. Бүл жағдайда адам еңбек қабілетін жогалтпайды, оны сақтап  қалады,
тек уақытша ғана еңбекке жарамсыз болады.
   Қылмыстық істерде дене жарақатының қаншалықты ауыр  екенін  анықтау  үшін
жалпы еңбек қабілетін яғни мамандықты керек етпейтін  еңбекке  жарамдылықты
жоғалту мөлшері айқындалатынын атап көрсеткен жөн. Кәсіптік еңбек қабілетін
жоғалтуды анықтау зардап  шеккен  адамды  нақ  кәсіптік  еңбек  қабілетінен
айыруға ниеттенгендік анықталатын жағдайларда  тергеушінің  қаулысы  немесе
сот үйғарымы бойынша жүзеге асырылуы мүмкін.
  Еңбекке қабілетті  адамның  еңбек  қабілетін  біржола  жоғалтуына  апарып
соғатын жарақаттар жас балаға, қарт  адамға,  кәмелетке  толмаған  жасқа,  I
топтағы мүгедекке, ягни еңбекке жарамсыз адамдарға  салынуы  мүмкін.  Мүндай
жағдайларда дене жарақатының  қаншалықты  ауыр  екенін  анықтағанда  мыналар
негізге алынады:
1) балалардың кейін ол 18 жасқа толғанда еңбек қабілетін
қандай дәрежеде жоғалтқаны көрсетіледі;
2) мүгедек адамның алынған  жарақатқа  байланысты  еңбек  қабілетін  біржола
жоғалтуы дені сау адамдардікі сияқты анықталады, яғни мүгедектігі мен  оның
тобы ескерілмейді.
  7.   Түсік тастау. Егер келтірілген зақымдардың салдарынан  түсік  болса,
екіқабат  екендігінін  мерзіміне  қарамастан,  ол   ауыр   дене   жарақатына
жатқызылады.  Мүндай  сараптаманы  акушер-гинекологтың  қатысуымен   жүргізу
керек.  Бүл  орайда  арнайы   акушерлік-гинекологиялық   зерттеулер   арқылы
түсіктің зардап шегуші организмінің жеке  ерекшеліктеріне,  яғни  аурулығына
немесе ішкі жыныс мүшелерінің жетілмегендігіне байланысты емес,  қайта  оған
дене жарақатының тікелей себеп болғаны анықталуға  тиіс.  Бүл  орайда  алдьш
ала қылмысты түсік жасалуы, оны зардап шегушінің жарақаттан
болды деп көрсетуі мүмкін екенін ескеру керек.
  Кейде  сот-медицина  сарапшысьша  "қатерлі  түсік",  "мерзімі-нен   бүрын
қатерлі түсік болғаны" туралы айтылған медици-налық қүжаттар табыс  етіледі.
Сарапшы мен  акушер-гинеколог  бүл  қүжаттарды  мүқият  анықтап,  диагноздың
дүрыс  қойылганына  көз  жеткізуге  тиіс.  Мүндай   жағдайларда   диагноздың
анамнестикалық деректерге ғана негізделуі сирек  кез-деспейді.  Бүл,  әрине,
сот-медицина сарапшысы анамнестика-лық мәліметтерді  ескермеуге  тиіс  деген
сөз емес. Сарапшы оларға мүқият талдау  жасап,  өз  түжырымының  (пікірінің)
негізіне  алынуға  тиісті  объективті  зерттеудің  деректерімен  салыстыруға
міндетті.
  8.   Беттің жарақатталуы. Сот медицинасы тәжірибесінде  беттің  жаралануы
тым жиі кездеседі,  ол  дене  жарақатының  қаншалықты  ауыр  екенін  бағалау
жөнінде тірі  адамды  куәландырған  барлық  жағдайлардың  жартысында  дерлік
кездеседі.
  Бет жарақатын бағалау  кезінде  бірқатар  факторларды:  жарақат  салынған
кезде оның адам өміріне қауіптілігін (ми шайқалуы,  мүрынға  соққы  тигенде
естен тану, жақтың сыртқы күре тамырлары жарақаттанғанда  қан  ағу,  т.б.),
сезім (көру, есіту, иіскеу)  мүшелерінің  зақымдануын  және  бет  пішінінің
қалпына келмейтіндей болып бүзылуын ескеру  керек.  Сот-медицина  сарапшысы
бет пішінінің бүзылғанын анықтамайды, өйткені ол медициналық үғым емес. Бет
сиқьшың бүзылуы туралы мәселені сот шешеді. Сот-медицина  сарапшысы  мүндай
жағдайларда бүл жарақаттың нақты белгілерін негізге ала отырып,  жарақаттың
сипаты  мен  қаншалықты  ауыр  екенін  анықтайды.  Сонымен  бірге   сарапшы
жарақаттың  жазылу  мүмкіндігін  анықтауға  тиіс,  бүл  орайда  ол   мәселе
сараптаманың шешуіне қойылған болуы керек.
  Бет жарақатының  жазылуы  дегеніміз  тыртық  көлемінің  кішіреюі,  табиғи
жағдайдың  нәтижесінде  олардың   өңінің   өзгеруі,   мысалы,   тыртықтардың
әжімдерге, мойын ңыртыс-тарына және т.б. үқсап тұруы болып табылады, сондай-
ақ консервативтік емдеу әдістерінің нәтижелері де осыған  жата-ды.  Ал  егер
консервативтік  ем  жақсы  нәтижеге  жеткізбей,  зақымданушыға  косметикалық
операция  жасалса,  жарақат  операцияның   нәтижесіне   қарамастан   қалпына
келмейтін жарақат деп қаралады. Бұл өте білікті маман жасағаннын  өзінде  де
косметикалық  операциялардың  ойдағыдай  аяқтала  бермейтінімен  байланысты.
Сонымен бірге әдетте операциялар зақымданған адамға қосымша  физикалық  және
психикалық залал келтіреді.
  Адамның бет ігішінінің қалпына  келмейтіндей  болып  бузы-луы  ауыр  дене
жарақатына жатады, өйткені мундай жағдайда орын алатын іш қүса  болып  қатты
қайғыруға бет піішншің бүзылуы ғана  емес,  адамның  қоғаммен  байланы-сының
бузылу қаупі де негіз болады.

      2. Орта дөрежелі жөне жеңіл дене жарақаттары
   Орта дәрежелі дене жарақаттарының белгілеріне: 1) олар-дын адам  өміріне
 қауіпті болмауы; 2) олардың  денсаулық  бүзылуының  үзақ  уақытқа  созылуын
 туғызбауы; 3) олардың еңбек  қабілетінің  үштен  бірінен  кемірегін  едәуір
 түрақты жоғалтуын туғызуы және т.б. жатады.
   Адамның жарақат алу салдарынан ауыруы немесе  әлдебір  мушесі  қызметінің
 бұзылуы 3 аптадан асып кетсе, жарақат-тың бүл түрі денсаулыңтын узақ  уақыт
 бұзылуы деп түсі-ніледі. Бүған білек, білезік,  тобықтан  төменгі,  астыңғы
 жақ  сүйектерінің  сынуы  сияқты   жарақаттар,   яғни   ауыр   және   женіл
 жарақаттардың ортасында түрған сияқты болып  көрінетін  жарақаттар  жатады.
 Заң түрғысьшан алғанда бүлар да ауыр жарақаттар болып табылады, бірақ  онша
 ауыр деп танылмайды.
  Еңбек қабілетінін үштен бірінен кемірегін едәуір түрақты жоғалтуына  және
еңбек қабілетінің 10-13 %-ін біржола жоғалтуына  әкеп  соққан  жарақаттарды
жатқызу керек. Ал еңбек қабілетін жоғалту  мөлшері  Мемлекеттік  сақтандыру
орындарынын кестесі бойынша анықталады. Осындай белгі-лері бар жарақаттарды
орта дәрежелі жарақат ретінде баға-лау керек.
  Жеңіл дене жарақаттары екі топқа бөлінеді:
1) денсаулықтың қысқа уақытқа бүзылуына әкеп соғуы;
  еңбек қабілетінің болмашы тұрақты жоғалтылуына
әкеп соғуы. Жоғарыда  атап  өтілгеніндей,  жеңіл  дене  жарақаттарын  салуға
байланысты істер жәбірленген адамның шағымы бо-йынша  ғана  қозғалады,  яғни
жеке айыптау істеріне жатқы-зылады.
  Жеңіл дене жарақаттарын қарастырайық.
  1.  Денсаулықтың қысқа уақытқа бұзылуы белгісіне адам-
ның белгілі бір мүшесінің көп дегенде 3 аптадан аспайтын
уақыт бойы ауыруы немесе жұмысының бүзылуы жатады.
  Әдетте жәбірленуші сот-медицина сарапшысына денсаулығының қаншалықты үзақ
мерзімге бұзылғанын  растайтын  қүжаттарын  (еңбекке  жарамсыздық  парағын,
емхана анықтамасын, науқас тарихының  көшірмесін  және  басқа  қужат-тарды)
табыс етеді. Бүл орайда  сарапшы  қүжаттармен  мүқи-ят  танысуы  қажет.  Ол
жәбірленушінің емдеу мекемесінде  болу  ұзақтығы  объективті  қажеттілікпен
негізделгенін және еңбекке жарамсыздық парағының дүрыс берілгенін анықтауға
тырысады.  Кейбір  жағдайларда  аурудың  ұзаққа  созылуы  зардап  шегушінің
атқаратын жұмысына байланысты болуы мүмкін. Мысалы, машинка басатын әйелдің
саусағына зақым келеді немесе аспаздың қолы іріңдеп кетеді және т.т.  Басқа
кәсіпте істейтін адамдар үшін мүндай жарақаттардың  үзаққа  созылуы  орынды
болмас еді. Демек, дене жарақа-тының қаншалықты ауыр екенін бағалаған кезде
сол кәсіпте істейтін  адам  денсаулығының  үзақ  уақыт  бүзылуына  сүйеніп,
кәсіптік ерекшелікті ескермеуге болмайды.
   Алайда тәжірибеде зардап шегушінің еңбекке жарамсыз-дық парағын  алу  мен
оны табыс етуден бас тартуы, жүмысқа жеке басының қамын ойлап өз  тілегімен
шығуы кездеседі. Дене жарақатының қаншалықты ауыр екенін  бағалаған  кез-де
бүл да ескерілуі тиіс.
   Сарапшы белгілі бір адамның нақты жарақаттануы салда-рынан  денсаулығының
бүзылуы мен жүмыс қабілетін жо-ғалтуының ұзақтығын  бағалағанда  объективті
деректерді не-гізге алуы керек. Зардап шегушінің емдеу  мекемесінде  болуын
емдеуші дәрігерлердің кейде әдейі созуы немесе оны жұмыстан орынсыз босатуы
мүмкін екенін ескере отырып, медициналық  қүжаттарды,  еңбекке  жарамсыздық
парағын сын көзбен мүқият тексеру қажет. Әдетте, дәрігерлердің кейіннен сот
қудалауының болу мүмкіндігін ескермей, басқа  мақсаттарды,  мысалы,  зардап
шегушіге қамқорлық  жасауды  негізге  алуы  мүмкін.  Сондықтан  медициналық
қүжаттарда баяндалған деректерді сын көзбен анықтаудың маңызы өте зор.
  2.  Еңбек қабілетінің болмашы тұрақты жоғалтылуында іс
жүзінде 5—10% мөлшерінде түрақты жоғалтуға әкеп соғатын
жарақат зардаптары қарастырылады.
тарды   кәдуілгі   емханада   қабылдаған   тәртіп    бойынша    зерт-теледі.
Жәбірленушінің жүйке (нерв) жуйесі мен психика-сына көп  көңіл  бөлген  жөн,
өйткені сот-медицина тәжіри-бесінде  жарақаттарды  психикалық  зақымдану  да
тереңдете түсетіні жиі кездеседі.
  Жарақаттарды  шамамен   алғанда   емхананың   хирургиялық   тәжірибесінде
істелетіні  сияқты  ерекше  бөліп  көрсеткен  жөн.  Жәбірленушінің   жарақат
кезінде ауырғанын сезінуін оның куәландыру (сипау, тықылдату, белсенді  және
енжар қозғалысының шамасын анықтау және т.б.)  кезінде  ауырсынуы  негізінде
анықтау керек, бүл орайда куәландырылушының көңілін аландатпаған жөн.
    Әрине, сот-медициналық зерттеу жәбірленушінің денсаулығына қосымша  зиян
  келтірмеуге  тиіс.  Егер  буып  байлайтын  таза  материалдын  немесе  буып
  байлайтын  арнаулы  орынның  болмауы  себепті  сарапшының  асептика   жөне
  антисептика ережелерін сақтауға мумкіндігі болмаса, ол  емдеу  мекемесінде
  тазаланып  байланған  ораманы  алмауға   тиіс.   Мүндай   жағдай   да   ол
  жәбірленушіге емделіп біткеннен кейін емхана карта-сынан салынған  жарақат
  жайлы толық сипатталған көшір-месін алып келуді үсынады.
 Егер  куәландырылғанға  дейін  жарақатқа  хирургиялық  жолмен  ем  жасалса,
 емдеуші дәрігерден жарақаттың бас-тапқы көлемі мен  сипатын  егжей-тегжейлі
 сипаттап жазып беруді сүрау керек. Ал бүл мәліметтерді емдеуші дәрігер ауру
 тарихында немесе емхана картасында көрсетуге  тиіс.  Әлбетте,  сот-медицина
 сарапшысы клиникалық зерттеудін барлық әдістерін біле  бермейді.  Сондықтан
 қажет болған жағдайда ол куәландырылушыны түрғылықты жері немесе жүмыс орны
 бойынша емхананын маман дәрігеріне консуль-тацияға жібереді.
  Маман дәрігер мен сот-медицина сарапшысының арасын-да  іскерлік  байланыс
пен өзара түсіністік орнату үшін  сарапшы  сараптама  сипатының  бағыты  мен
мақсатын көрсетуге, маманның қүзыретіне  жататын  мәселелердің  белгілі  бір
тобын оның шешуіне қоюға тиіс.  Ең  алдымен  белгілі  бір  зақымдану  немесе
ауру сол жарақатқа байланысты  ма,  бүл  жарарқатты  немесе  ауруды  дағдылы
жағдайда емдеу мерзімі қандай, бүл жарақат куәландырылушының денсаулық  жағ-
дайына қандай дәрежеде ықпал жасайды немесе  қазірдің  өзінде  қандай  ықпал
жасады, негізгі аурудың  асқынуына  әсер  етті  ме  және  бүлайша  асқынудың
объективті белгілері қандай деген  сүрақтарды  анықтап  алу  қажет.  Сонымен
майан дәрігерге  сүрақтың  көп  қойылуы  сараптама  жүргізуге  едәуір  көмек
көрсетеді. Керісінше, сарапшы  жолдамасында  сүрақ-тардың  болмауы  кеңесші-
дәрігердің көбінесе диагнозбен ғана шектеліп,  өте  қысқа  жауап  қайтаруына
мүмкіндік береді. Бүл жағдай  сот-медицина  сарапшысын  түйыққа  тіреп  қана
қоймай, сараптама  мерзімінің  де  үзаққа  созылуына  әкеп  соғады,  өйткені
сарапшы мен кеңесшінің хат алысуы кейде едәуір үзақ уақытқа созылуы мүмкін.
  Егер жәбірленуші куәландырылғанға дейін ауруханада жатса немесе  емханада
емделіп жүрсе, сарапшының міндетті түрде емханаға сауал салуы  немесе  ауру
тарихының не емхана картасының толық көшірмесін сүратып алдыруы керек.
  Алынған жарақат пен жәбірленуші  айтқан  ескі  аурудың  асқынуы  арасында
болуы ықтимал байланысты анықтау үшін медициналық қүжаттарға ерекше  мүқият
талдау жасау қа-жет.  Мүндай  жағдайда  жәбірленушінің  ескі  ауруына  бай-
ланысты қандай емдеу мекемесінде емделіп немесе бақылауда  жүргенін  білген
жөн. Денсаулық жағдайы нашарлауының алынған жарақатқа  байланысты  екендігі
және   оның   неден   аңғарылатындығы   туралы   мәселені   анықтау    үшін
куәландырылушыны  да  соған  жіберуі  керек.  Сарапшы-дәрігер  меди-циналық
қүжаттарға  мүқият  талдау  жасап,  оларда   бірінші   кезекте   еш   күмән
келтірмейтін деректерді ескеруге міндетті атап көрсеткен  жөн.  Бүл  орайда
куәландырылушының өз шағымына, мысалы,  ми  шайқалуы  мүмкіндігі  жөніндегі
шағымына байланысты ауруханада  бақылау  мен  тексеруде  көп  уақьіт  болуы
мүмкін екенін ескеру қажет.

    Пысықтау сұрақтары:
1.Ауыр дене жарақаттары
2. Орта дәрежелі және жеңіл дене жарақаттары.


Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның  Үкіметі туралы заң 2006ж
2. Негізгі әдебиеттер
1. Г.М.Төлепбергенова, Б.А.Дүкенбаева.  Сот  медицина  пәнінен  студенттерге
арналған оқу әдістемелік құралы (каз., рус.).- Алматы, 2009.-183б.
2.  Г.М.Төлепбергенова,  Сот  медицина  пәнінен  дәрістер  жиынтығы  (каз).-
Алматы, 2006.-91б.
3. Қаракөбенов Қ.Д. Сот медицинасы. Оқулық .- Алматы, 1996.-319б.
2.Судебная  медицина.  Учебник  /  В.  Н.  Крюков,   Л.М.   Бедрин.   Москва
«Медицина», 2005 – 474 с.
3. Практикум по судебной медицины. Г.П. Джуваляков, Д.В.  Сундуков.  Ростов-
на-Дону «Феникс», 2006.
4. Судебная медицина. Ю.Д. Гурочкин, Ю.И. Соседко. Москва «Эксмо», 2006.
5. Попов В.Л., Судебная медицина, Учебник, Санкт-Петербург, 2002
6. Томилин В.В., Пашинян А.П. Руководство по судебной медицине.  Москва,
2000.
7.  Задачи  и  тестовые  задания  по  судебной   медицине.   Под   редакцией
Ю.И.Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед» 2004.
8. Учебное пособие  для  практических  занятий  по  судебной  медицине.  Под
редакцией Ю.И. Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед». 2004.
9. Судебная медицина в схемах и рисунках. Г.А. Пашинян, П.О.  Ромадановский.
Москва. «Гзотар-мед», 2004.




Тақырып 10. Тірі адамдарға сот -медицина сараптамасын жүргізудің кейбір
ерекшеліктері.

   1. Тірі адамдарға сот - медицина сараптамасын жүргізудің кейбір
      ерекшеліктері.


2. Сот - медицина сараптамасы кезінде қатысатын адамдар.

3. Сот - медицина куәландыруының құжаттары.



   1. Тірі адамдарға сот-медици-на сараптамасын жүргізген кезде  жарақаттау,
 зорлау,  әдейі  ауыру  және  т.б.   кезінде   пайда   болған   өзгерістерді
 мүмкіндігінше ертерек анықтау өте манызды, бүл  осы  өзгерістер-мен  егжей-
 тегжейлі танысу, не болғанын жақсырақ білу және тергеуші қойған  сүрақтарға
 неғүрлым қысқа мерзімде мейлінше толық жауап қайтару үшін қажет.  Сондықтан
 субъ-ектіге оқиға болғаннан кейін  мүмкіндігінше  тезірек  зерттеу  жүргізу
 қажет.  Алайда  өзгерістер  болғаннан  кейін  оларды  тез   арада   қарауға
 сарапшының мүмкіндігі  бола  бермейді,  өйткені  жәбірленушіге  ең  алдымен
 дәрігерлік көмек көрсету немесе зерттеуді жарақат  алынғаннан  кейін  біраз
 уақыт өткеннен  кейін  жүргізуге  тура  келеді.  Сарапшының  қарап  шығуына
 жәбірленушінің хал-жағдайы  да  кедергі  жасауы  мүмкін.  Емдеу  мекемесіне
 түскен  жәбірленушіні  қарау  мүмкіндігін,  тергеушінің  қаншалықты   талап
 еткеніне қарамастан, тек қана емдеуші дәрігер белгілей  алады  немесе  оның
 рүқсатымен ғана белгіленуі мүмкін. Мүндай жағдай-да сарапшы  жәбірленушінің
 емдеуші дәрігерімен де сөйлесіп, одан  қажетті  мәліметтер  алуға  және  өз
 кезегінде дәрігердің араласуы кезінде, мәселен, жарақатты хирургиялық  жол-
 мен анықтаған кезде нені сақтап, неге назар аудару қажет экенін түсіндіруге
 тиіс.
   Кейде   сарапшы   тергеушіге   жәбірленушіге   алғаш   көмек    көрсеткен
 дәрігерлерден жауап алуды, бүл  орайда  сараптама  қорытындысы  үшін  қажет
 болатын деректерге ерекше назар аударуды үсына алады.  Ал  егер  сарапшының
 жәбірленушіні  сол  жерде  немесе  жарақат   алғаннан   кейін   жәбірленуші
 медициналық көмек сүрағанға дейін көп кешікпей қарауға мүмкіндігі болса, ол
 жараның инфекциялануына жол бермеу үшін сараптама қүжатында қаралған  кезде
 байқалған  нәрселерді  ғана  көрсетеді  және  жәбірленушіні  алғашқы  көмек
 көрсетілгеннен кейін емханаға немесе одан әрі  емделу  үшін  түрақты  емдеу
 мекемесіне жібереді, Мүндай жағдайда жәбірленушіге  белгілі  бір  мерзімнен
 кейін қайтадан куәлан-дыру үшін келу  үсынылады.  Бүл  орайда  оның  қолына
 емдеу мекемесіне емделу мерзімі біткеннен кейін байқалған  барлық  анықтама
 беру жөнінде сауал-сүрақ беріледі. Мүндай  қүжатты  сарапшы  тікелей  емдеу
 мекемесінің әкімшілігінен де  талап  ете  алады.  Қүжаттарды  талап  етудің
 аталған тәртібі жеке айыптау істері бойынша  ғана  жасалуы  мүмкін.  Тергеу
 органдары жүргізетін істерде сарапшы барлық қүжаттарды тергеуші арқылы ғана
 алады.
   Бірқатар себептерге  байланысты  жәбірленушіні  қайталап  тексеру  қажет.
Өйткені кейбір жағдайларда жана ғана алын-ған  жарақаттарды  қараған  кезде
сарапшы жарақаттың немен бітетініне сенімді болмауы  мүмкін.  Сондықтан  ол
қорытынды бере  алмай,  жарақаттың  немен  бітетінін  күтуге  мәжбүр  болуы
ықтимал. Іс жүзінде алғашқы қарағанда жеңіл болып көрінетін жарақаттың  шын
мәнінде онша ауыр емес немесе ауыр болып шығуы мүмкін. Бүл  жөнінен  бастың
жарақатына ерекше назар аудару қажет. Жәбірленуші  тікелей  бастан  жарақат
алғаннан кейін сарапшыға жіберілген кезде сарапшы қатерлі симптомдар болған
кездің өзінде де мүндай жарақаттардың қаншалықты ауыр  екені  туралы  ешбір
жағдайда дереу қорытынды бермеуге тиіс. Мүндай жарақат бойынша  қорытындыны
әдетте жарақаттың нәтижесі анықталғаннан кейін беру керек.
  Жарақат үзақ уақыт бойы емханада  немесе  түрақты  емдеуді  керек  ететін
жағдайларда жәбірленушіге кейде бірнеше рет қайталап тексеру жүргізуге тура
келеді. Дене жарақатының нәтижесі, демек, қаншалықты ауыр екені  жарақаттЫң
нәтижесін анықтағаннан кейін ғана белгіленуі мүмкін.

      2.Сот-медицина сараптамасы  кезінде  қатысатын  адамдар.  Сот-медицина
сараптамасын жүргізу туралы нүсқауды тергеу  және  сот  органдарының  талап
етуі  бойынша  жүргізілетін  сот-медицина  сараптамасының  барлық   түрлері
олардың  өкілдерінің  қатысуымен  жүргізілетіні  көрсетілген.  Ал   олардың
өкілдері кейде  тірі  адамдарға  ерекше  елеулі  және  күрделі  жағдайларда
жасалатын сараптамаға қатысады. Әдетте, жеке істер бойынша  тірі  адамдарға
сараптама жүргізгенде оларға тергеу жөне сот органдарының  өкілдері  қатыса
бермейді.
  Ал кәмелетке толмағандарға гинекологиялық зерттеу  жүргізген  кезде  ата-
анасының, оларды ертіп әкелген ересек адамдардың біреуі, халыққа білім беру
бөлімінің өкілі қатысуға міндетті. Кейде кәмелетке толмағандарға  сараптама
жүргізгенде тәжірибелі педагогтің  қатысуы  керек  болады.  Тірі  адамдарға
сараптама жүргізген кезде куәлардың қатысуы талап етілмейді.
   Емдеу  меііемелерінде,  арнаулы  емханаларда  сараптама  әрқашанда  бөгде
адамдардың  -  орта  және   кіші   медицина   қызметкерлерінің   қатысуымен
өткізіледі. Акушерлік-гинекологиялық сараптама да әрқашан басқа  адамдардың
қатысуы-мен жүргізіледі. Мүндай  сараптама  өткізгенде  куәландыру  кезінде
сарапшыға қажетті көмек көрсету үшін  фельдшерді,  медицина  бикесін,  кіші
медицина қызметкерін қатыстыру үсынылады. Жоғарыда  көрсетілгеніндей,  сот-
медицина сараптамасын үйде жасаған  жағдайда  оган  тергеушінің  немесе  ол
уәкілдік берген адамдардың қатысуы қажет.
      Тірі адамдарға сот-медицина сараптамасын жүргізудің жалпы тәртібі. Сот-
медицина сарапшысы бірінші кезекте  сот-медицина  сараптамасын  жүргізгенде
негізге  алынатын  қүжаттармен  танысады.   Тірі   адамдарға   сот-медицина
сараптамасы тергеу органдарының (милицияның,  тергеушінің)  қаулысы  немесе
үсынысы, сот үйғарымы бойынша ғана жүргізіледі, онсыз сарапшы жәбірленушіге
зерттеу  жүргізе  алмайды  және  жүргізбеуге  тиіс.  Егер   ондай   зерттеу
жүргізілсе де ол сарап-тама болып саналмайды. Мүндай жағдайда сарапшы сотқа
куә ретінде ғана шақырылуы мүмкін,  ал  оның  қорытындысы  куәгерлік  айғақ
ретінде ғана пайдаланылады. Ал сарапшы етіп басқа маман тағайындалуға тиіс.
   Кейбір жағдайларда жәбірленушінің шағымы бойынша қылмысты  іс  қозғалады.
 Бүл  жеке  айыптау  ісі  деп  аталады.  Олардың  кейбіреуі   жәбірленушінің
 айыпталушымен бітісуі жағдайында қысқартылуы,  ал  кейбіреуі  қысқартылмауы
 мүмкін. Мүндай істер мынадай жағдайларда: а) қасақана же-ңіл дене жарақатын
 салғанда;  3)  жала  жапқанда;  б)  қорла-ғанда  (бүл   істер   тараптардын
 татуласуымен  тоқтатылуы  мүмкін);  в)   зорлағанда;   г)   авторлық   және
 өнертапқыштық  қүқықтар  бүзылғанда  (бүл  істер  тараптардың  татуласуымен
 тоқтатылуы мүмкін) қозғалады.
 Егер қылмыс туралы істің ерекше қоғамдық  мәні  болса  немесе  жәбірленуші
 айыпталушыға  байланысты  шарасыз-дық  жағдайда  болса  немесе  басқа   да
 себептермен өз қүқықта рын қорғай алмаса, мүндай жағдайларда прокурор  бүл
 істерді жәбірленушінің шағымы болмағанның өзінде де қозғауға  қүқылы.  Бүл
 жағдайда істі  жәбірленушіні  айыпталушымен  бітістіру  арқылы  қысқартуға
 болмайды. Жоғары-да көрсетілген және жәбірленушінің  шағымы  бойынша  қоз-
 ғалған істер  бойынша,  егер  мемлекеттік  немесе  қоғамдық  мүдделер  мен
 азаматтардың қүқықтары  талап  етсе,  прокурор  кез  келген  уақытта  іске
 араласып, сотта айыптауға қүқылы. Мүндай  жағдайларда  да  іс  тараптардың
 татуласуы-мен қысқартылуға жатпайды.
   Жеке   айыптау   істері   бойынша   жәбірленуші   әдетте    сот-медицина
 сараптамасына жолдаманы милиция органдарынан немесе халық  сотынан  алады.
 Ал прокуратура қылмыстық іс қозғаған кезде істі жүргізуге  қабылдап  алған
 тергеуші сот-медицина сараптамасын тағайындау туралы қаулы  шығарып,  онда
 істің мән-жайын қысқаша баяндай келіп,  сарапшының  алдына  шешілуі  керек
 сүрақтарды қояды.
   Сот-медицина сарапшысы  сараптама  жүргізуді,  әдеттегідей,  қүжаттармен
 және  жауап  қайтарылуға  тиісті  сүрақтармен  мүқият  танысудан  бастайды.
 Сонымен  бірге  медицина-лық   және   басқа   да   қүжаттардың   мазмүнына,
 толтырылуына, қойылған қолдарға, мөрге, мөртаңбаға назар аударып,  олар-дың
 жасанды болмауын пысықтау керек.
   Сараптамада  жіберілген  қүжаттармен  танысып  шыққан-нан  кейін  сарапшы
төлқүжатының немесе өзге  де  қүжаттары  бойынша  куәландырылушының  өзімен
танысуға тиіс. Бүл, әсіресе,  жеке  айыптау  істері  бойынша  қажет.  Кейде
мүдделі адамдардың әр түрлі себептермен өз  орнына  басқа  адамды  жіберуге
әрекеттенуі де кездеседі. Сарапшы  осылай  істелуі  мүмкін  екенін  әрқашан
есінде үстап, сараптамаға жіберілген адамның кім  екенін  мүқият  тексеруге
тиіс. Күдік келтірілген жағдайда сарапшы оны тергеу органдары арқылы  істей
ала-ды.
  Сонымен  бірге  сарапшы  ең   алдымен   өзінің   қорытынды   беретін   іс
материалдарымен танысып алуға тиіс. Сарапшыға танысу  үшін  табыс  етілетін
материалдың көлемін тергеуші анықтайды. Сарапшы  өзіне  танысу  үшін  табыс
етілген мате-риалдармен танысып шығып, олардың қорытынды беруге және  өзіне
тергеуші қойған сүрақтарға  жауап  қайтаруға  жеткілікті  болатынын  немесе
қосымша материалдар керек етілетінін анықтайды. Тағы да  материалдар  қажет
болған жағдайда сарапшы өзінің қорытынды  беруі  үшін  қандай  ма-териалдар
керек екенін тергеушіге хабарлайды. Тергеуші са-рапшыға қорытынды  берілуге
тиісті тармақтарды баяндайды. Қорытынды берілуге жататын мәселелерді айыпта-
лушының да жазбаша түрде табыс етуге  қүқығы  бар.  Ал  сарапшы  істін  өзі
қорытынды беруге тура келетін мән-жай-ларымен тергеушінің рүқсатымен таныса
алады. Егер сарапшы өзіне тергеуші табыс еткен қүжаттарды қорытынды  беруге
жеткіліксіз  деп  тапса,  қорытынды  берудің  мүмкін   еместігін   дәлелдеп
хабарлама жазады. Мүндай жағ-дайда  алдын  ала  тергеудің  сарапшыға  табыс
етілетін материалдары ауқымын прокурор немесе сот шешеді.
  Сарапшы белгілі бір іске қатысты барлық медициналык  қүжаттармен  танысып
шығуға  міндетті.  Әдетте,  тергеуші  са-рапшыға  медициналық   қүжаттардың
көшірмесін, кейде он-дай қүжаттардан үзіндіні табыс  етеді.  Өйткені  емдеу
меке-мелерінде  қүжаттардың  көлемі  өте   үлкен   болатындықтан,   олардың
көшірмесін беруге ынта-ықылас көрсетіле бермейді. Дегенмен  де  медициналық
қүжаттардан алынған үзінділерді ешбір жағдайда пайдалануға болмайды. Оларда
қажетті  де-ректердің  болмауы  және  көбінесе  асығыс  жасалуы   өте   жиі
кездеседі. Сонымен бірге кейбір қүжаттардан, мысалы, ауру тарихынан  үзінді
жасайтын адам (әдетте мүны медицина би-кесі  жасайды)  сарапшыға  не  керек
болатынын білмей, үзіндіге кейде өте маңызды деректерді  енгізбеуі  мүмкін.
Сондықтан  сарапшы   әрқашанда   тергеуші   арқылы   медициналық   қүжаттың
түпнүсқасын талап  етуге  тиіс,  ол  қүжатты  содан  кейін  тергеуші  емдеу
мекемесіне қайтарып береді. Медициналық қүжаттар мен басқа да материалдарды
сараптамаға қажет болса, сарапшы емес, тергеуші ғана сүрап алуға  тиіс.  Ал
тергеуші  сарапшыға  сараптама   және   қорытынды   үшін   қажетті   барлық
материалдарды табыс етуге міндетті.
  Жеке айыптау істерінде сарапшы  қажетті  материалдарды  тергеу  және  сот
органдары  арқылы  талап   етеді   немесе   медициналық   қүжаттарды   емдеу
мекемесінің  әкімшілігі  арқылы  ресми  түрде  өзі  сүратып  алады.  Алынған
материалдарды са-рапшы егжей-тегжейлі  зерттеп,  сараптама  алдына  қойылған
мәселелерді  шешу  үшін  маңызы  бар  деректерге  ерекше   назар   аударады.
Медициналық қүжаттар мен рентгенге түсірілген суреттердің дүрыс  және  нақты
екеніне, штамцысына, мөріне,  істің  мән-жайына  олардың  қаншалықты  сәйкес
келетініне көңіл бөліп,  күдік  келтірілген  жағдайда  анықтау  үшін  оларды
тергеушіге беру керек.
 Барлық  материалдар  мен  қүжаттарды  зерттеп  шыққаннан   кейін   сарапшы
тексерілуші адамнан анамнез жинауға кіріседі. Прокуратура қозғаған қылмысты
істер жөнінде сараптама жүргізген кезде сарапшы өзіне тергеуші берген  және
іс мате-риалдарында бар деректерді  ғана  пайдалана  алады.  Сарапшы  керек
еткен сүрақтар бойынша  куәландырылушыдан  сарапшының  қатысуымен  тергеуші
жауап алады. Тергеуші жоқта сараптама жүргізгенде өзі қараған адамнан алған
мәліметтер іс материалдарында болмаса, сарапшы  оларды  сараптама  қүжатына
енгізбей, тергеушіге хабарламайды.  Ал  тергеуші  уәландырылушыдан  қосымша
жауап алып, оның матери алдарын іске енгізеді. Егер сарапшы істе жоқ, бірақ
өзі  анық-таған  жаңа  мәліметтерді  сараптама   құжатына   енгізсе,   оның
сарапшыдан куәгерге ауыстырылуы мүмкін. Сөйтіп, сотқа ол енді сарапшы емес,
тергеу және сот органдарына белгісіз  фактілер  туралы  айғақ  беретін  куә
ретінде қатыса алады.
  Жеке айыптау істерінде анамнезді сарапшының өзі жинайды.  Мүны  ол  өзіне
қойылған сүрақтарды шешу  үшін  қажетті  мән-жайларды  анықтаудан  бастайды.
Мысалы, ол ең әуелі жарақат  алынған  уақытты,  жарақаттың  қандай  қүралмен
және қалай  салынғанын,  аурудың  барысын  және  басқа  де-ректерді  анықтап
алады.
  Куәландырылушының  деректерді  әрқашанда  өз  мүдде-лерін  көздей  отырып
хабарлайтынын білген жөн. Олар мүны ешқандай арам ойсыз, ал кейде  әдейі  де
істейді. Сарапшыны адастыру  мақсатымен  белгілі  бір  деректердің  қасақана
бүрмалап  көрсетілуі  мүмкін  екенін  есте  үстау   керек.   Мысалы,   бүрын
қанталаған  жердің  жаңадан  көрсетілуі  мүмкін.  Сондықтан   тексерілушінің
берген түсіндірмелеріне мейлінше сын  көзбен  қарап,  олардағы  қарама-қарсы
пікірлерге баса назар аудару және оларды объективті  деректермен  салыстырып
отыру  керек.  Сараптаманың  алдына  қойылатын  басты  міндеттердің  бірі  -
объективті деректердің куә-ландырылушы түсініктемелерімен қаншалықты  сәйкес
келе-тіндігін анықтау.
  Күдік келтірілген деректердің  бәрі  қайталап  сүрақтар  қою,  салғастыру
арқылы ерекше мүқият тексерілуге тиіс.  Алайда  сарапшы  өзінің  күмәндарын
ешқашан, ешбір жағдайда айт-пауға, тексерілушімен  сөз  таластырмауға  жәңе
оның  қайшы  пікірлерін  әшкерелемеуге  тиіс.  Қажетті  деректердің   бәрін
алғаннан кейін сарапшы тексерілушіден  оның  жасайтын  шағымдарын  сүрайды.
Мүқият тыңдап алғаннан кейін сарапшы оларды  сараптама  қүжатына  енгізеді.
Содан соң барып сарапшы қарауға кіріседі.
  Субъектіні қарағанда объективті деректерді: адамның алған жарақаттары мен
басқа да өзгерістерді анықтау мақсат және  міндет  етіп  қойылады.  Қарауды
біртіндеп, дәйекті түрде, белгілі бір ретпен жүргізу  қажет.  Көзбен  қарап
шығумен қоса, қарап шығу үшін үлкейткіш  шыны  қолдану  керек.  Қарап  шығу
міндетті түрде табиғи жарықта жүргізілуге тиіс. Үлкейткіш шынымен тәптіштеп
қараған кезде дененің өзгеріс болған жерлерін қарауға  арнаулы  жарықты  да
пайдалануға болады.
  Қарауды тексерілушіде қандай  жарақаттар  бар  екенін  анықтаудан  бастау
керек.  Содан  соң  дененің  жекелеген  жер-лерін  біртіндеп  қарап  шығып,
байқалған өзгерістер мен жа-рақаттарды нақ сол ретімен сипаттайды.
  Тексерілуші өзінде болған барлық өзгерістер мен жара-
қаттарды көрсетуге мүдделі болатын  жеке  айыптау  істерінде  сарапшы  өзіне
куәландырылушы айтқандарды қараумен шектелуі мүмкін. Неғүрлым  күрделі  және
күдікті  жағдайларда,  әсіресе  күдіктілер  мен  айыпталушыларды,  сондай-ақ
жәбір-ленушілерді қараған кезде тексерілушінің толық шешінуін  сүрап,  сонан
соң ғана қарап шыққан жөн. Осылайша қарау  өзгерістер  мен  жарақаттар  және
олардың сипаты туралы  толық  өрі  дүрыс  түсінік  береді,  куәландырылушыны
әлдебір жарақатты жасырып қалу мүмкіндігінен  айырады,  ал  сарап-шы  өзінің
бәрін қарап шыққанына сенімді болуға тиіс.
   Сарапшы  куәландырылушының  кейде  өз  бойында  болған   өзгерістер   мен
.жарақаттарды түрлі себептер бойынша жа-сырып  қалып,  сарапшыны  жаңылтуға
тырысатынын  ескеруге  тиіс.  Куәландырылушыны  толық  қарап   шығу   талап
етілетіні  сондықтан.  Ол  дененің  жекелеген  жерлерін:  басты,  мойын-ды,
кеудені, қол-аяқты мүқият қарап шығады. Әсіресе, де-ненің көзге көрінбейтін
жерлері: қолтық, емшек безінің  асты,  шап  қыртыстары  толық  тексеріледі.
Осылайша толық қаралғанын сарапшы өз қорытындысында көрсетуге тиіс.
   Сарапшы барЛық  өзгерістерді  қарап  шыққаннан  кейін  оларды  сипаттауға
 кіріседі. Дененің түрлі бөліктеріндегі жа-рақаттар мен өзге  де  өзгерістер
 объектінің сипатына қарай біртіндеп сипатталады. Оның реті әр  түрлі  болуы
 мүмкін,  бірақ  әрқашанда  бас  жақтағы   өзгерістер   мен   ерекшеліктерді
 сипаттаудан бастап, сонан соң мойынды, қолды, кеудені, арқа мен ішті, жыныс
 мүшелерінің, бөксенің маңайын, аяқты сипаттауға көшу керек.
   Сипаттау кезінде мына тәртіп сақталады:  1)  жарақаттың  сипаты  (сызат,
 қанталау, жара, т.б.); 2) жарақаттың пішіні (сызықша, дөңгелек,  т.б.);  3)
 сантиметрмен есептегендегі жарақат мөлшері (үзындығы, ені немесе диаметрі);
 4) тереңдігі (шел клетчаткасына, сүйекке дейін, т.б.); 5)  басқа  да  ерек-
 шеліктері  (жара  жиектерінің  сипаты,  оның  айналасындағы  терінің  жайыг
 қанталаған жердің, сызат қабығының  түсі  және  т.б.).  Әрбір  жарақат  пен
 өзгеріс, мысалы, тыртық, т.б. жеке-жеке, ал жарақат көп  болса,  олар  жеке
 топтарға біріктіріліп сипатталады. Оларды нөмірлеп, ретімен  сипаттауға  да
 болады, бірақ түскен жарақаттардың бәрі көрсетілуі керек.
   Оларды сипаттаумен бірге схемаларын жасау үсынылады.  Мүны  түрлі  түсті
 қарындаштармен жасаған жақсы. Әсіресе, қанталаған  жерлерді  көрсету  үшін
 осылай істеген жөн. Күрделі және ерекше жауапты  сараптамалар  жүргізгенде
 барлық жарақаттарды суретке түсіру қажет. Әеіресе, бетке түскен жарақаттар
 міндетті түрде  суретке  түсірілуге  тиіс,  өйткені  кейіннен  бетәлпеттің
 бүзылуы туралы мәселе туындауы мүмкін.
   Сот-медицина сараптамасының кейбір түрлерінде жекелеген мүшелерді,  дене
 ауқымын өлшеуге тура келеді. Оны антропометрияльщ өлшеу деп  атайды.  Оның
 да өзінің  техникасы  мен  әдістемесі  бар  (соматометрия).  Мүндай  өлшеу
 белгілі бір төртіппен және жалпыға бірдей  әдістемемен  жүргізілуте  тиіс,
 әйтпесе алынған нәтиже сенімді болмайды. Антропологиялық  өлшеу  техникасы
 әдістемесі сарапшының белгілі бір білімі мен дағдысы болуын  және  сонымен
 бірге одан ерекше дәл, ыждағатты әрі мүқият  болуды  талап  етеді.  Мүндай
 өлшеу жүргізу үшін арнаулы аспаптар пайдаланылады. Ол аспаптарды жыл сайын
 тексеріп отыру, мүқият сақтау керек, оларға тиісті  күтім  жасалуға  тиіс.
 Сот-медицина тәжірибесінде  қолданылатын  мүндай  аспаптарға  медицина-лық
 таразы, арнаулы бой өлшегіш, сантиметрлі таспалар мен  арнаулы  циркульдер
 жатады. Сараптама тәжірибесінде Склифосовскийдің бүрыш  өлшегіші,  адамның
 еңбекке қабілетін тексергенде басқа да аспаптар, мысалы, бүлшық  ет  күшін
 анықтау үшін -динамометр, өкпенің ауқымын  анықтау  үшін  спирометр  керек
 болуы мүмкін. Сот-медицина кабинетінде  аталған  аспаптардың  бәрі  болуға
 тиіс. Ал антропологиялық өлшеулерді әрқашанда бір адамның жүргізгені жөн.
   Өлшеу үшін тексерілушіні шешіндіріп, мүлде жалаңаш жағдайда өлшеу жүргізу
керек. Адамнын жасын, жынысын, жыныс қатынастарына  жарамдылығын  анықтаған
кезде және басқа  да  кейбір  жағдайларда  талап  етілетін  антропологиялық
өлшеулер  минимумы  бар.  Мысалы,  адамның  салмағын,   түрғандағы   бойын,
отырғандағы бшктігін, кеудесішң көлемін,  жіліншігінін  жуандығын,  иығының
енін, бөксесішң ауқымын анықтау қажет. Өлшеуді белгілі бір антропометриялық
нүкте-лер арасында ғана жүргізу керек.  Түзу  өлшеулер  тік  немесе  көлбеу
жазықтар бойынша жүргізіледі. Периметрлер  -  тас-палармен,  ал  диаметрлер
циркульдермен өлшенеді. Адамның бойы мен дене сегменттерінщ үзындығьш өлшеу
бой  өлшегіш-пен  (антропомермен)  жүргізіледі.  Мүндай  өлшеуді   таспамен
жүргізуге болмайды және өлшеген кезде адам әрқашанда тік түруға  тиіс.  Бас
көлбеу жазық бойынша өлшенеді. Ал мүндай  жазық  қүлақ  қалқанының  жоғарғы
шеті мен көз үясының төменгі шеті арқылы өтеді.
  Дененің салмағын таңертең, адам  тамақ  ішпегек  кезде  өлшеген  жөн.  Ал
дененің үзындығы (бойы) ағаш бой өлшегішпен тік  түрған  жағдайда  өлшенеді.
Тексерілуші бой өлшегіштің ағаш аланшасына, өкшесі, бөксесі  және  жауы-рыны
бой  өлшегіштің  артқы  жағына  тиіп  түрады.  Денесі  сәл   еңкейіп,   ішін
тартып.қолдарын екі бүйіріне жіберіп түрады, басын тік  үстайды.  Содан  соң
жогарыдағы көлбеу планка-ны адамның төбесіне тигенге дейін түсіріп  бекітеді
де, бЪй-ды 0,5 см-ге дейінгі дәлдікпен белгілейді.

Отырғандағы биіктігін де  нақ  сондай  бой  өлшегшпен  өлшейді,  бұл  орайда
жиылмалы  орындықты   немесе   биіктігі   40   см   орындықты   пайдаланады.
Тексерілушінің бөксесі мен жауырыны бой өлшегіштің артқы жағына тиіп  түруға
тиіс. Басын тік үстап, соған жоғарғы планка түсіріледі. Отырғандағы  биіктік
тексерілуші отырған орындықтың биіктігін алып тастағаннан кейін анықталады.
  Кеудесі сантиметрлі таспамен өлшенеді, бүған металл тас-паны  пайдаланған
жөн.  Тексерілуші  екі  қолын  көтереді,  сонан  соң  таспа  артқы  жағынан
жауырынңың төменгі бүрышынан, алдыңғы жағынан еркектердің емшегінің төменгі
шетінен, ал әйелдерге IV қабырғаның төс сүйегіне  жалғасатын  деңгейінде  -
емшектен  жоғары  салынады.  Таспа  салғаннан  кейін  тексерілуші  қолдарын
түсіреді. Кеуде ауқымы дем алғанда, барынша дем  шығарғанда  және  солардың
арасындағы үзілісте өлшенеді. Тексерілуші еңкеймей тік түруға  тиіс.  Екіүш
рет өлшегеннен кейін ен үлкен шамасы жазылады. Өлшеу дәлдігі 1 см-ге дейін.
  Иықтың аумағын влшегенде қол бүлшық етке күш түсірмей шынтақтан бүгіледі.
Таспамен екі иықтың басындағы бүлшық еттің ең қалың жерінен өлшенеді. Сонан
соң қолды еркін түсіріп  турған  жағдайда  нақ  әлгі  жерлер  арқылы  иықты
өлшейді. Ал білек ең ауқымды жерінен,  қолды  еркін  түсіріп  түрған  кезде
өлшенеді.
  Сан аумағын өлшегенде адам аяқтарын иығының ауқы-мына теңеп қойып түрады.
Сантиметрлі таспаны артқы жағынан бөксе қатпарының астынан, алдыңғы жағынан
соған тең жағдайда салады. Жіліншіктің  аумағы  оның  ең  көлемді  жері-нен
өлшенеді.
  Иықтың кеңдігін үлкен циркульмен немесе антропомермен  өлшеу  керек.  Бүл
орайда циркульдің тармақтары иық сүйегінің басына емес,  жауырынның  басына
қойылады. Ал бөксенің аумағы акушерліктәжірибедегі сияқты өлшенеді.
  Қолдың үзындығын өлшегенде тексерілуші адам саусақтарын тік үстап,  қолын
түсіріп түрады. Өлшеу антропомермен жүргізіледі. Аяқ та нақ сондай жағдайда
антропомермен өлшенеді. Табанынан жамбастың үлкен үршығына дейінгі қашықтық
анықталады.
  Сот-медицина сараптамасында кездесетін  негізгі  өлшеу  жүмыстары,  міне,
осындай. Тек тағы бір қайталап айтатын нәрсе: өлшеуді  даярлығы  бар  маман
жүргізуге тиіс. Егер басқаша  да  өлшеулер  қажет  болса,  антропометриялық
өлшеу-лердің технгікасы мен әдістемелері жөніндегі  арнаулы  бас-шылықтарды
пайдалану керек.
   Тергеу органдары мен сотқа керекті бірқатар мәселелерді айқындау үшін сот-
медицина сарапшысының куәландырылушы адамның киімін, аяқ- киімін  және  бас
киімін қарап шығуы да маңызды. Адам денесінің  ашық  жерлеріне  ғана  емес,
киімі бар жерлеріне де жарақат салынуы мүмкін.  Мүндай  жағдайларда  киімде
қолданылған  қүралдың,  қарудың  іздері  қалады.   Сот-медицина   сарапшысы
куәландырылушыны  қараған  кезде  қиім-кешекке  назар  аударуға   міндетті.
Куәландырылушы өзіне-өзі қол салып,  оны  басқа  адам  салған  жарақат  деп
көрсететін күдіктуғанда  киім-кешекті  қарап  шығудын  маңызы  зор.  Киімге
келтірілген зақым мен денедегі жарақатты салыстыру  кейде  олардың  мерзімі
жөнінен немесе  орны  жөнінен  сәйкес  келмейтіндігін  анықтауға  мүмкіндік
береді. Киімге арнаулы, мысалы, криминалистік немесе сот-химиялық  тексеріс
жүргізу керек болуы мүмкін. Мүндай жағдайда  тергеуші  киімді  айғақты  зат
ретінде сараптамадан өткізуге жібереді.
   Бірқатар  арнаулы  мәселелерді  шешу  үшін  киім-кешекті  зерттеуді  сот-
медицина  сарапшысы  немесе  криминалист-сарапшы,  сот-  химигі  зерттеудің
барлық  қажетті  әдістерін  қолданып   жүргізеді.   Ал   сарапшы   бірқатар
жағдайларда жәбірленушінің киімін қарайды, сондықтан ол киімнің зақымданған
жерлерін, ондағы іздер мен басқа да белгілерді қарап, сипаттай білуге тиіс.
Арнаулы зерттеу керек болған киімді тергеуші ғана  алып,  зерттеуге  жібере
алады. Киімге арнайы зерттеу жүргізу керек екенін анықтаған соң сарапшы оны
терге-шіге хабарлайды.
   Киімнің әр бөлігінің өз атауы бар.  Сарапшы  өзі  тапқан  зақымдануларды,
киімдегі іздер мен басқа да  өзгерістерді,  сондай-ақ  киім  ерекшеліктерін
киім схемасына түсіреді.
   Бүлармен  қоса  сараптамада,  жоғарыда  айтылғанындай,  арнаулы   зерттеу
әдістері қолданылуы мүмкін. Мүндай арнаулы зерттеулерге: рентгеноскопиялық,
яғни рентгенографиялық, лабораториялық,  қанға  және  несепке  жүргізілетін
спектралдық, сондай-ақ  химиялық,  ботаникалық,  микроскопиялық  зерттеулер
жатады.

     3.Сот-медицина куәландыруының қүжаттары

  Қылмыстық істер жүргізу кодексінің 56-бабына сәйкес куәландырудың  барлық
жағдайларында,  соның  ішіндетірі  адам-дарды  куәландырғанда  сот-медицина
сарапшысы қорытын-ды жазуға тиіс.
  Сот-медицина сарапшысының куәландыру  қорытындысы  сараптама  жүргізудегі
тағайындаған  адамға  немесе  үйымға  ол  жүргізілгеннен  кейін   3   күннен
кешіктірмей  жіберіледі.   Дәлелді   себептер   болған   жәғдайда   (мысалы,
консультацияға жіберілген, рентгенге  түсірген,  лабораториялық  және  басқа
зерттеу әдістерін жүргізген кезде) бүл мерзім үзартылуы мүмкін,  бүл  орайда
әлгіндей себептер қорытындының аяғында
көрсетілуге тиіс. Қорытындының бір данасы сарапшыда сақ-
талады.
  Сот-медицина түрғысынан куәландыру  қорытындысы  негізінен  үш  бөлімнен:
кіріспе, суреттеме бөлімдері мен сарапшының түжырымынан (пікірінен) түрады.
  Сарапшы қорытындысының кіріспесінде: 1) куәландыры-лу  жүргізілген  уақыт
пен  орын;  2)   сараптаманы   кімнің   тағайын-дағаны;   3)   сот-медицина
сарапшысының аты-жөні;  4)  куәландырылушының  аты-жөні,  жасы,  түрғылықты
жері; 5) оның кәсібі;  6)  сараптаманың  мақсаты  немесе  сараптама  алдына
қойылған сүрақтар; 7) жарақат салынған мән-жай туралы алдын ала  мәліметтер
көрсетілуге тиіс. Бүл мәліметтердін тергеу  және  сот  органдарынан  немесе
куәландырылушы  адамның  сөздерінен  алынуы  мүмкін.  Сондай-ақ   кіріспеде
жәбірленушінің куәландырылу  кезеңінде  жасаған  шағымдары  да  көрсетілуге
тиіс.
   Кіріспенің  суреттеме  бөліміне  медициналық  қүжаттардың  деректері  мен
объективті зерттеу нәтижелері енгізіледі. Егер бастапқы куәландыру  кезінде
жәбірленушінщ қолында алынған жарақат туралы  медициналық  қүжаттар  болса,
сарапшының әуелі солармен танысып алып, хаттама  бөліміне  сол  қүжаттардың
негізгі  деректерін  жазғаны  жөн.  Ал  медициналық   қүжаттардың   өздерін
куәландыру қорытындысына қоса
 тіркеу керек.
   Сарапшының  қорытындыға  енгізілетін   қүжаттардан   алынған   үзінділері
 жеткілікті дәрежеде толық, емдеу мекемесінде  қойылған  диагнозды  растауға
 тиіс. Сонымен бірге онда емдеу мекемесінің атауы, медицина қүжатының  (ауру
 тарихының, емхана картасының және басқаларының)  нөмірі,  олардың  берілген
 күні міндетті түрде көрсетіледі.
   Объективті  зерттеу  нәтижелерін  суреттеген  кезде  сарапшы  куәландыру
 барысы мен осы жағдайда табылған барлық деректерді егжей-тегжейлі баяндауға
 тиіс. Сонымен бірге қорытындының суреттеу бөлімінде сарапшылық  түжырымдар,
 яғни аурудың диагнозы, жарақаттың мерзімі, жарақат  салудың  қүралы,  әдісі
 және т.б. туралы түжырым жасаудан тартынған жөн.
   Егер куәландырылушы консультация немесе емделу үшін  маманға  жіберілсе,
 сот-медицина  сарапшысы  консультацияның   немесе   емдеудің   нәтижелерін
 хаттамаға  жазып  қана  қоймай,  сонымен  қатар   жәбірленушіні   қайтадан
 куәландырып, хаттамада куәландырылушының консультациядан не-месе емделуден
 кейінгі,  яғни  қайта  куәландырылу  кезіндегі  хал  жайын  да   баяндауға
 міндетті.
 Түжырымдарда (пікірде) сараптаманың ғылыми түрде не-гізделген  нәтижелері,
 атап айтқанда, тергеу немесе  сот  органдарының  сараптама  алдына  қойған
 сүрақтарына жауаптар болуға, сондай-ақ онда  куәландыру  барысының  өзінде
 туындап, сарапшыға айқын болған мәселелер көрсетілуге тиіс. Сонымен  бірге
 сарапшының  түжырымы  (пікірі)  қоры-тындының  хаттама  бөлімінің  қисынды
 нәтижесі  және  соған  негізделген  болуы   керек.   Қорытындыда   арнаулы
 медициналық және латын тіліндегі терминдер, түзетулер,  қысқарған  сөздер,
 сөздер арасында ашық қалдырылған орындар бол-мауға тиіс,  тігуге  арналған
 ашық жер қалдырылып, сарапшының қол қоюы қажет.


      Пысықтау сұрақтары:
   1.Тірі адамдарға сот - медицина сараптамасын жүргізудің кейбір
   ерекшеліктері.


   2.Сот - медицина сараптамасы кезінде қатысатын адамдар.

   3.Сот - медицина куәландыруының құжаттары.


1. Г.М.Төлепбергенова, Б.А.Дүкенбаева.  Сот  медицина  пәнінен  студенттерге
арналған оқу әдістемелік құралы (каз., рус.).- Алматы, 2009.-183б.
2.  Г.М.Төлепбергенова,  Сот  медицина  пәнінен  дәрістер  жиынтығы  (каз).-
Алматы, 2006.-91б.
3. Қаракөбенов Қ.Д. Сот медицинасы. Оқулық .- Алматы, 1996.-319б.
2.Судебная  медицина.  Учебник  /  В.  Н.  Крюков,   Л.М.   Бедрин.   Москва
«Медицина», 2005 – 474 с.
3. Практикум по судебной медицины. Г.П. Джуваляков, Д.В.  Сундуков.  Ростов-
на-Дону «Феникс», 2006.
4. Судебная медицина. Ю.Д. Гурочкин, Ю.И. Соседко. Москва «Эксмо», 2006.
5. Попов В.Л., Судебная медицина, Учебник, Санкт-Петербург, 2002
6. Томилин В.В., Пашинян А.П. Руководство по судебной медицине.  Москва,
2000.
7.  Задачи  и  тестовые  задания  по  судебной   медицине.   Под   редакцией
Ю.И.Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед» 2004.
8. Учебное пособие  для  практических  занятий  по  судебной  медицине.  Под
редакцией Ю.И. Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед». 2004.
9. Судебная медицина в схемах и рисунках. Г.А. Пашинян, П.О.  Ромадановский.
Москва. «Гзотар-мед», 2004.


Тақырып 11. Медицина қызметкерлерінің мамандық және қызметтік құқық бұзу
істер жөнінде сот-медициналық сараптамалар.
1. Тергеу және сот істерінің материалдары бойынша сот-медицина сараптамасын
жүргізу.

2. Медицина қызметкерлерінің    құқықтары мен міндеттерін реттеу.

   Тергеу және сот істерінің  қүжаттарын  зерттеп,  сол  қүжаттардағы  нақты
 деректер негізінде медициналық  мәселелер  бойынша  сараптама  қорытындысын
 (актісін) жазу  іс  матери-алдары  бойынша  сот-медицина  сараптамасы   деп
 аталады.
   Белгілі бір дәрежедегі тергеу ісінің материалдарын сарапшы  сот-медицина
 сараптамасының барлық жағдайларында пайдаланады. Мысалы, адамның өлу себебі
 туралы мәселені шешкен кезде сот-медицина сарапшысы өлікті зерттеумен бірге
 істің материалдары бойынша оның  өлуінің  мән-жайла-рымен  танысады,  оқиға
 болған  жерді  қарап  шығу  хаттамасын,  науқас  тарихын  және  өлген  адам
 жөніндегі басқа да медициналық қүжаттарды  зерттейді.  Ол  өз  қорытындысын
 өлікті және аталған  қүжаттарды  зерттеу  нәтижесінде  алынған  деректердің
 жиынтығы негізінде жазады. Сондай-ақ ол жарақаттың қаншалықты ауыр  екенін,
 денсаулық жағдайын анықтау және басқа да себептер  бойынша  тірі  адамдарға
 сараптама жүргізуге де қатысады. Іс материалдары айғақты заттарға сараптама
 жүргізу кезінде де пайдаланылады. Алай-да осы жағдайлардың  бәрінде  де  іс
 материалдары басқала-рымен (тірі адаммен, өлікпен, айғақты заттармен) бірге
 зерттеу объектілерінің бірі ғана болып табылады.
    Тек тергеу немесе сот ісінің материалдары бойынша ғана
  сараптама жүргізілген жағдайда бүл материалдар сарапта-
  малық зерттеудің бірден-бір объектісі болады. Мүндай сарап-
  тама, біріншіден, қорытынды беру үсынылған тірі адам, өлік
  немесе айғақты заттар әлдебір себептермен сарапшыға беріл-
  меген немесе көрсетілмеген жағдайда, екіншіден, істің бар-
  лық материалдарын зерттеу негізінде ғана қорытынды беру
  мүмкін болған жағдайда тағайындалады.
  Іс материалдары бойынша сараптама алғашқы, қосымша және қайталап жасалатын
  сараптамаларға бөлінеді. Оны бір сарапшынын атқаруы мүмкін, бірақ көбінесе
  комиссия жургізеді. Сараптама комиссиясын  әдетте  сот-медицина  сараптама
  бюросының бастыгы басқарады. Комиссиялық сараптама күрделі істер  бойынша,
  атап айтқанда, кәсібиқызметтік  қыл-мыстары  үшін  дәрігерлерді  қылмыстық
  жауапқа тарту туралы істер бойынша, сондай-ақ қайталап сараптама жасалатын
  жағдайларда тағайындалады. Кейде ол кешенді түрде, яғни дәрігерлердің гана
  емес, басқа сала мамандарынын да  қатысуымен  жүргізіледі.  Айтар  болсақ,
  мүндай сараптамалар автомобиль  жолдарындағы,  авиациялық  және  басқа  да
  оқиғалар жағдайында жүргізілуі мүмкін.
 Сот мөжілісіндегі сараптама да көп  жағдайларда  іс  материалдары  бойынша
 жүргізілетін сараптама болып есептеледі. Іс материалдарын  зерттеу  көлемі
 сарапшының алдына қойылған мәселелердің мазмүнына, істің және ондағы қүжат-
 тардың сипатына байланысты болады.  Сот-медицина  сараптамасы  үшін  басқа
 материалдар ішінде медициналық қүжаттардың науқас  тарихының,  медициналық
 (емхана)   картаның,   медициналық   комиссиялардың    анықтамалары    мен
 куәліктерінің, т.т. мейлінше зор  маңызы  бар.  Кейде  іс  материалдарында
 алғашқы сот-медицина  сараптамасының  қоры-тындысы  (актісі)  болады.  Бүл
 қүжаттардың бәрі (түпнүсқа-сында) мүқият талданып, оларға талдау  жасалуға
 тиіс. Олар мен қоса басқа материалдар  –  қарап  тексеру  хаттамалары  мен
 айыпталушыдан, жәбірленушіден, куәлардан алынған жауаптардын хаттамаларын,
 т.б. зерттеу керек.
   Аталған  қүжаттарды  зерттеу  нәтижесінде   сарапшы   неме-се   сараптама
комиссиясы сараптама тақырыбына, яғни қой-ылған мәселелерді шешуге  қатысты
барлық нақты материалға егжей-тегжейлі  шолу  жасайды.  Сараптама  қорытын-
дысында бүл шолу әдетте "Істің мән-жайы" дейтін бөлімге  енгізіледі.  Мүнда
баяндалатын нақты деректер  көбінесе  үзінді-дәйексөз  түрінде  келтіріліл,
әрбір дәйексөздің алынған қүжаты мен парағы  көрсетіледі.  Іс  материалынан
нақты деректер келтіре отырып, сарапшы мүнда бүл деректерге өзінің  беретін
бағасын да айта алады, мысалы, ол келтірілген  нақты  фактілердің  қойылған
сүраққа жауап қайтару үшін он немесе теріс мәні болатынын ескертуі мүмкін.

Комиссиялық сараптама жүргізген кезде "Істің  мән-жайы"  бөлімінің  жобасын
хатшы немесе комиссия мүшелерінін біреуі  жасайды.  Сонан  соң  бүл  жобаны
комиссиянын барлық мүшелері бас қосып талқылап, оған қажетті түзетулер  мен
толық-тырулар  енгізеді.  Сөйтіп,  комиссия   баяндалған   нақты   деректер
негізінде қойылған сүрақтарға қайтарылатын дәлелді жауаптарды түжырымдайды.
Егер комиссия бір түжырымға келсе,  жалпы  қорытынды  (акт)  жасалып,  оған
комиссия мүше лерінің бәрі қол қояды.  Пікір  алалығы  болған  жағдайда  өз
пікірі бар әрбір сарапшы өзінің қортындысын жазады.

Іс материалдарының, әсіресе медициналық құжатардың толық жиналуына, олардың
сапалы  әрі  мінсіз  болуына  қарай  сараптама  қорытындысының  (актісінің)
тұжырымдары да әртүрлі болуы мүмкін. Көптеген жағдайларда  іс  материалдары
қойылған сүрақтардың бәріне үзілді- кесілді  түрде  айқын  жауап  қайтаруға
мүмкіндік  береді.  Кейде  бұл  материалдарға   деректер,   табыс   етілген
медициналық және  басқа  құжаттар  толымды,  болмауы,  олардың  дұрыс  және
объективті екеніне күмән келтірілуі мүмкін. Мүндай жағдайларда тірі адамның
өзін, өлікті немесе  айғақты  заттарды  зерттеу  мүмкін  болмаса,  қойылған
сүраққа істегі  материалдар  бойынша  жауапқайтаруға  болмаитындығы  туралы
дәлелді қорытынды жасалады.

   Дәрігер мен науқастың өзара қатынастары науқастың медициналық көмек алуға
қүқығының  және дәрігердің медицина  мекемесінің  лауазымды  адамы  ретінде
оған: сондай көмек көрсетуге  міндетті  екендігіне  негізделеді.  Сондыктан
олардың өзара қатынастарының негінде материалдық мүдделілік емес, моральдық-
этикалық нормалар жатыр.
  Дәрігер этикасының негізгі ережедері  бар.  Диплом  алғанда  жас  дәрігер
өзінің  бүкіл  білімі  мен  күш-жігіерін  адамның  денсаулығын  сақтау  мен
жақсарту, ауруларды емдеу мен аурулардың алдын алу ісіне арнауға,  қоғамның
мүдделері талап ететін жерде адал еңбек етуге ант береді. Дәрігер  науқасқа
мұқият және қамқорлықпен қарауға, қажетті көмек  көрсетуге  әрқашанда  әзір
болуға, өзінің білімі мен дәрігерлік шеберлігін үнемі  жетілдіріп  отыруға,
медицина ғылымы мен тәжірибесінің дамытылуына жәрдемдесуге міндетті.
  Медициналық деантология дәрігердң этиканың  бір  бөлігі  болып  табылады.
Онда дәрігер  мен  бүкіл  медицина  қызметкерлерінің  әр  түрлі  аурулардың
барынша тиімді емделуін қамтамасыз етуге  бағытталған  лайықты  мінез-қүлық
көрсету принциптері қарастырылады.
  Дәрігерлер өздерінің кәсіптік жұмыс процесінде  науқастармен  ғана  емес,
сонымен  қатар  бір-бірімен  де  белгілі  бір  қарым-қатынас  жасайды.   Бұл
қатынастар әрқашанда ізгі ниетті және жолдастық болып,  бір-бірін  құрметтеу
мен  өзара  сенімге  негізделуге  тиіс.  Өзгелердің  пікірі  мен  диагнозына
парасаттылықпен қараудың болмауы,  өркөкіректік,  әріптес  терінің  іскерлік
кеңесіне құлақ асқысы  келмеу,  сайып  келгенде,  науқасқа  зиян  келтіреді.
Дәрігер өзі берген ант сөзін әрқашанда есінде сақтауға тиіс, онда  науқастың
мүдделері керек етсе, әріптестерінен ақыл-кеңес сұрауы және өзінің де  кеңес
беріп, көмек көрсетуден ешқашан бас тартпауы керек екені айтылған.
     Пысықтау сұрақтары:
    1. Дәрігер этикасының түсінігі
    2. Медицина қызметкерлерінің    құқықтары мен міндеттерін реттеу.
2 Ұсынылатын нормативтік актілер
1.ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның  Үкіметі туралы заң 2006ж
2. Негізгі әдебиеттер
1. Г.М.Төлепбергенова, Б.А.Дүкенбаева.  Сот  медицина  пәнінен  студенттерге
арналған оқу әдістемелік құралы (каз., рус.).- Алматы, 2009.-183б.
2.  Г.М.Төлепбергенова,  Сот  медицина  пәнінен  дәрістер  жиынтығы  (каз).-
Алматы, 2006.-91б.
3. Қаракөбенов Қ.Д. Сот медицинасы. Оқулық .- Алматы, 1996.-319б.
2.Судебная  медицина.  Учебник  /  В.  Н.  Крюков,   Л.М.   Бедрин.   Москва
«Медицина», 2005 – 474 с.
3. Практикум по судебной медицины. Г.П. Джуваляков, Д.В.  Сундуков.  Ростов-
на-Дону «Феникс», 2006.
4. Судебная медицина. Ю.Д. Гурочкин, Ю.И. Соседко. Москва «Эксмо», 2006.
5. Попов В.Л., Судебная медицина, Учебник, Санкт-Петербург, 2002
6. Томилин В.В., Пашинян А.П. Руководство по судебной медицине.  Москва,
2000.
7.  Задачи  и  тестовые  задания  по  судебной   медицине.   Под   редакцией
Ю.И.Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед» 2004.
8. Учебное пособие  для  практических  занятий  по  судебной  медицине.  Под
редакцией Ю.И. Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед». 2004.
9. Судебная медицина в схемах и рисунках. Г.А. Пашинян, П.О.  Ромадановский.
Москва. «Гзотар-мед», 2004.


12-тақырып. Медицина қызметкерлерінің қүқық бұзушылықтары.
   1.   Медицина қызметкерлерінің құқық бұзушылықтары.
   2. Медицина тәжірибесіндегі жазатайым оқиғалар.



   Кез  келген   басқа   қызметкердің   қызметіндегі   сияқты,   дәрігердің
 тәжірибелік қызметінде де әр түрлі қателіктер мен  олқылықтардың  кездесуі
 мүмкін  және,  өкініштісі,  кездесіп  түрады,  олар  көбінесё  медициналық
 білімнің, диагноз қою мен емдеу  әдістерінің  жетілмегендігіне  байланысты
 орын алады. Кейде мүндай олқылықтар дәрігердің  жүмыс  процесінде  қажетті
 сақтық жасамаған жағдайында немесе өзінің қыз-метгік міндеттеріне  салдыр-
 салақ қарауы жағдайында болуы мүмкін.
   Дәрігердің  қателігі  көбінесе   науқастардың   немесе   олардың   туған-
 туысқандарының шағым жасауына әкеп соғады. Шағым жасаудың  нақты  дәлелдері
 мен  себептері  мейлінше  алуан  түрлі,  мысалы,  олар:   емдеудің   немесе
 операцияның сәтсіз бо-лып шығуы; диагноздың қате қойылуы немесе дер кезінде
 қойылмауы;  медицина  қызметкерлерінің  дөрекілігі   және   нем-қүрайдылығы
 жәнет.б.   Көптеген   жағдайларда   ауру   процесіне   белсене   араласатын
 дәрігерлердің  -  хирургтер  мен  акушер-гинекологтардың  қызметіне   шағым
 айтылады. Педиа-трлар мен терапевтердің қателіктеріне  шағым  едәуір  сирек
 айтылады, ал басқа мамандықтағы  дәрігерлерге  шағым  айты-луы  өте  сирек.
 Науқастар мен  олардың  туған-туысқандарының  шағымдары  бойынша  қозғалған
 істердің көпшілігі алдын ала тергеуден кейін қысқартылып тасталады, өйткені
 мүндай жағдайлардың басым көпшілігінде дәрігерлердің  әрекеттерінен  қылмыс
 қүрамы табыла бермейді.
   Медицина  қызметкерлерінің  кәсіптік  қызметіндегі  алуан   түрлі   қүқық
бүзушылықтар мен кемшіліктерді негізінен алғанда  мынадай  топтарға  бөлуге
болады: 1) қасақана істелген қылмыстар; 2) абайламай жасалған әрекеттер; 3)
дәрігер-лік қателіктер; 4) медицина тәжірибесіндегі жазатайым оқиға-лар.
  Медицина қызметкерлері  қасақана  қылмыстар  жасаған  жағдайда  қылмыстық
жауапқа тартылады, сондай-ақ олар-дың мемлекеттік және қоғамдық  мүдделерге
елеулі нүк,сан келтірген немесе азаматтардың  денсаулығына  зиян  келтіргён
абайламай  жасаған  әрекеттері  үшін  де  жауапқа  тартылуы  мүмкін.  Басқа
жағдайларда дәрігерлерді әкімшілік немесе тәртіптік  жауапкершілікке  тарту
көзделеді.
   Медицина тәжірибесінде  емдеудің  сәтсіз  аяқталуы  жазатайым  оқиға  деп
 саналады. Ол дәрігер қызмет  міндеттеріне  мейлін-ше  адалдық  көрсеткеннің
 өзінде де жағдайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан болады.
   Жазатайым оқиғалардың себептері мыналар болуы мүмкін:  медицинаның  ғылым
ретінде   жетілмегендігі;   орга-низмнің   анатомиялық-физиологиялық   жеке
ерекшеліктері, ол, мысалы, организмге әдеттегі  ем  мөлшерінде  енгізілетін
кейбір  дәрілерді  жаратпаушылықтан  көрінеді;  операция  жа-сап   жатқанда
адамның кенеттен өліп кетуі  (жүректің  немесе  тыныс  алудың  рефлекторлық
тоқтап  қалуы,  сезімдік  естен  тану,  т.б.).  Адам  анатомиялық  қүрылысы
әдеттентыс  болған  жағдайда  немесе  дененің  мүшелері  мен   бөліктерінің
дамуында туа біткен ауытқулар болған жағдайда пункция жасау салдарынан өліп
кетуі мүмкін. Организмнің анатомиялық қүрылысы қалыпты болған  жағдайда  да
кездейсоқ асқынудың бел  алып  кетуі  ықтимал.  Мысалы,  сіріқауыз  қуысына
пункция жасаған жағдайда ауыр асқыну болып, адам сіріқа-уыздық  естен  тану
кезінде де өліп кетеді.
  Медицина тәжірибесіндегі дәрігерлік  қателіктер  мен  жазатайым  оқиғалар
қылмыс деп саналмайды және олар үшін дәрігер қылмыстық жауапқа тартылмайды.
Мүндай  оқиғалар  клиникалық  анатомиялық  конференцияларда  немесе   емдеу
бақылау комиссияларында  талқыланады.  Медицина  қызметкерлерінің  кәсіптік
қызметіне байланысты шағымдарды тергеген кезде тергеу және сот органдарында
бірқатар арнаулы мәселелер пайда болады,  ал  оларды  білікті  сот-медицина
сараптама комиссиясы  ғана  шеше  ала-ды.  Мүндай  істерде,  әдетте,  соңың
қорытындысы ең басты және ең негізгі дәлелдеме болып табылады. Орынсыз айып
тағылу мүмкін  екендігіне  байланысты  медицина  қызметкерлерінің  кәсіптік
қүқық  бүзушылықтары  жағдайында  қылмыстық  істер  қозғаудың  белгілі  бір
тәртібі  белгіленген.  Мүндай  істер  бойынша  тергеуді   тек   прокуратура
тергеушілері  ғана  жүргізеді.  Қылмыстық   іс   қозғау   жөніндегі   қаулы
республика,  облыс,  республикалық  бағыныстағы  қала  прокурорының  шешімі
бойынша қабылданады.
  Негізсіз шағым бойынша қателесіп қылмыстық  ісқозғауға  жол  бермеу  үшін
көбінесе  прокурорлық  тексеру  жүзеге  асырылады.  Мүндай   тексеруге   сот
дәрігерлері мен клиника дәрігерлері тартылады, олар қызметті тексереді  және
шағым  жасалған  дәрігердің  жүмысы  туралы  ған£  емес,  жалпы  бөлімшенің,
аурухананың немесе емхананың жүмысы тура-лы да түжырымдар жасайды.
  Егер тексеру нәтижесінде шағым негізсіз болып шықса, прокурор мүны  шағым
жасаған адам мен тексерілген медицина мекемесінің басшысына  жазбаша  түрде
хабарлайды.  Қылмыстық  тәртіппен  жазаланбайтын   кемшіліктер   анықталған
жағдайда прокурор оны кінәлыға әкімшілік  сипаттағы  шаралар  қолдану  үшін
медицина  мекемесінің  басшысына  ха-барлайды.  Ал  медицина  қызметкерінің
әрекеттерінен қылмыс  қүрамы  аңғарылған  жағдайда  прокурор  қылмыстық  іс
қозғауға рүқсат береді.
  Кәсіптік-лауазымдық қылмысы үшін медицина қызмет-керін қылмыстық  жауапқа
тарту туралы істер бойынша сот-медицина сараптамасын облыстық  сот-медицина
сарапшысы төраға ретінде қатысатын комиссия жүргізуге тиіс. Крмис-сияға бір-
екі сот-медицина сарапшысы және ғылыми-тәжірибелік жүмыстан мол  тәжірибесі
бар,  қажетті  саланың  клини-ка  мамандары  міндетті  түрде  мүше  болады.
Прокурорлық тексеруге қатысқан дәрігерлер сараптама комиссиясына мүше  бола
алмайды.
   Сот-медицина сараптамасы тергеушінің  қаулысымен  тағайындалады,  қаулыда
істің мән-жайы баяндалып, комиссияның барлық мүшелерінің аты-жөні  айтылуға
және шешуге қойылған барлық мәселелер тізіп келтірілуге  тиіс.  Комис-сияға
қаулымен   бірге   барлық   түпнүсқа   медициналық   қүжат-тар:   науқастың
амбулаториялық картасы,  еңбекке  уақытша  жарамсыздық  парағы,  мүгедектік
туралы  анықтама,  науқас   тарихы   және   басқалары   қосылып,   қылмысты
материалдары табыс етіледі.
   Науқас адам өліп қалған жағдайда  аталған  қүжаттарға  қоса  өлікті  сот-
 медициналық зерттеудің  толық  қорытындысы  (актісі)  немесе  патологиялық-
 анатомиялық сою хаттамасы, барлықлабораториялық (патологоанатомиялық,  сот-
 химиялық, бактериологиялық,  биологиялық,  т.б.)  зерттеулердің  нәтижелері
 қажет болады. Сот-медицина сараптама комис-сиясы сонымен бірге емдеубақылау
 комиссиялары,   клиникалық-анатомиялық   және   клиникалық   конференциялар
 мәжілістерінщ хаттамаларын, жауапқа тартылушы медицина  қызметкерше  қызмет
 орнынан берілген мінездемені және олардың алған  жауаптарының  хаттамаларын
 зерттеуге тиіс.
 Комиссия   жүмысының   барысында   медицина    қызметкер-лерімен    олардың
 біліктілігш, жүмыс тәжірибесін, кейде нақты медициналық мәліметтерді білуін
 анықтау үшін жеке әңгімелер өткізу қажет болады. Жүмыстың бүл сатысы тергеу
 сипатында өтеді және оны  істі  жүргізуші  тергеушінің  тікелей  қатысуымен
 өткізу керек. Сарапшылар ден қоятын мәселелердің анықталуын тергеуші  жауап
 алу хаттамасымен ресімдейді.
   Комиссия жұмыс кезінде  қажет  болуына  қарай  ведомстволық  бұйрықтарды,
нүсқауларды,  әдістемелік  хаттарды,   сондай-ақ   медицина   қызметкерлері
жүмысының нақты түрлерін, мысалы, қан  қүюды,  алдын  ала  егу  ісін,  т.б.
реттейтін басқа да  ресми  медициналық  қүжаттарды  пайдалануға  тиіс.  Бүл
орайда осы қүжаттардың мазмүнын медицина қызметкерлерінің  іс-әрекеттерімен
салыстыра отырып, жол берілген  бүрмалаушылықтар  мен  ауытқуларды  анықтау
мақсат етіп қойылады.
  Істің  барлық  материалдарын  зерттегеннен  кейін  сарапшылар  комиссиясы
қорытынды  жазады,  онда   тергеушінің   сүрақтарына   ғылыми   негізделген,
объективті   жауаптар   беріледі.   Комиссия    медицина    қызметкерлерінің
әрекеттерінде олқы-лықтар мен кемшіліктер болған-болмағанын анықтауға  тиіс.
Кемшіліктер болған жағдайда  ол  бүл  кемшіліктердің  нақты  неден  болғанын
көрсетуі, олардың себебін түсіндіріп,  емдеудің  нәтижесіне  олардыи  қандай
дәрежеде әсер ете алғанын анықтауы  керек,  яғни  емдеу  мен  оның  нәтижесі
арасындағы  себепті  байланысты  анықтайды.  Қаскүнемдік,  кінә,  қылмыс-тық
жауаптылық туралы  мәселені  шешу  сарапшылардың  қүзыретіне  кірмейді.  Бүл
мәселені сот шешеді. Бір оқиғаға байланысты  бірнеше  дәрігердің  әрекеттері
туралы мәселені  шешу  қажет  болған  жағдайда  олардың  әрқайсысы  жіберген
қателік дәрежесі жеке көрсетіледі.


    Өзін-өзі тексеру сұрақтары
    1. Медицина қызметкерлерінің қүқық бұзушылықтары.
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның  Үкіметі туралы заң 2006ж
2. Негізгі әдебиеттер
1. Г.М.Төлепбергенова, Б.А.Дүкенбаева.  Сот  медицина  пәнінен  студенттерге
арналған оқу әдістемелік құралы (каз., рус.).- Алматы, 2009.-183б.
2.  Г.М.Төлепбергенова,  Сот  медицина  пәнінен  дәрістер  жиынтығы  (каз).-
Алматы, 2006.-91б.
3. Қаракөбенов Қ.Д. Сот медицинасы. Оқулық .- Алматы, 1996.-319б.
2.Судебная  медицина.  Учебник  /  В.  Н.  Крюков,   Л.М.   Бедрин.   Москва
«Медицина», 2005 – 474 с.
3. Практикум по судебной медицины. Г.П. Джуваляков, Д.В.  Сундуков.  Ростов-
на-Дону «Феникс», 2006.
4. Судебная медицина. Ю.Д. Гурочкин, Ю.И. Соседко. Москва «Эксмо», 2006.
5. Попов В.Л., Судебная медицина, Учебник, Санкт-Петербург, 2002
6. Томилин В.В., Пашинян А.П. Руководство по судебной медицине.  Москва,
2000.
7.  Задачи  и  тестовые  задания  по  судебной   медицине.   Под   редакцией
Ю.И.Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед» 2004.
8. Учебное пособие  для  практических  занятий  по  судебной  медицине.  Под
редакцией Ю.И. Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед». 2004.
9. Судебная медицина в схемах и рисунках. Г.А. Пашинян, П.О.  Ромадановский.
Москва. «Гзотар-мед», 2004.



         13 –тақырып. . Медициналық қызметке байланысты қасақана жасалатын
қылмыстар.
1. Медициналық қызметке байланысты қасақана жасалатын қылмыстар.




    Қазақстан  Республикасының  Қылмыстық  кодексінде  қарастырылған.   Бүл
қылмыстарға мыналар жатады: заңсыз түсік түсіру; науқасқа  көмек  көрсетпеу;
дәрігерлікпен  заңсыз  айналысу;  эпидемияларға  қарсы   күресу   мақсатында
белгіленген ережелерді бүзу; есірткі заттар мен басқа да күшті  әсер  ететін
және  улы  заттарды  дайын-дау  немесе  сату;  әйелдерді  немесе  еркектерді
медициналық  көрсеткіштері  болмаса   да   үрықтандыру   қабілетінен   айыру
(стерилизация), сондай-ақ билігін немесе қызмет жағдайын  пайдаланып  қиянат
жасау және жалған меди-циналық қүжаттар беру (қызметтегі арамзалық).
Заңсыз    түсік   түсіру. Емдеу мекемесшен тыс жерде дәрігер немесе  жоғары
медициналық білімі жоқ адам түсірген түсік  (аборт)  заңсыз  деп  танылады.
Зардап шегушінің өлуі немесе өзге де ауыр зардаптар шегуі, сондай-ақ мүндай
түсіктүсірудің  талай  рет  қайталануы  кінәны  ауырлата  түседі.   Дәрігер
ауруханадан тыс жерде  түсік  түсіргені  үшін  ол  мүны  өте  қажет  болған
жағдайда,  мысалы,  адамның  өмірін  сақтау  керек  болып,  ал  оны   емдеу
мекемесіне  жеткізуге  мүмкіндік   жоқ   5олған   жағдайда   ғана   жауапқа
тартылмайды. Науқасқа   көмек   көрсетпоу. Заң бойынша немесе арнаулы ереже
бойынши дәрігерлік көмек көрсетуге міндетті адамның дәлелді оебепсіз  ондай
көмек көрсетпеуі де жауапқа тартылуға тиіс. Гек дәрігер ғана емес,  сонымен
қатар басқа да медицина қызметкерлері: акушер, фельдшер,  медициналық  бике
де сондай адамдар болуы мүмкін. Науқастың өлуі немесе өміріне  қатер  төнуі
және өзге де ауыр  зар-даптарға  үшырауы  ондай  адамның  кінәсын  ауырлата
түседі. Жалпы алғанда  медицина  және  фармацувтига  қызмет-керлерінің  кез
келгені  азаматтарға  жолда,  көшеде  келе  жатқанда,  өзге   де   қоғамдық
орындарда,  үйінде,  т.б.  жерлерде  шүғыл  медициналық   көмек   көрсетуге
міндетті. Бүл арада кез келген мамандықтағы дәрігер жайында  айтылып  отыр.
Көмек көрсетпеуге дәрігердің  өзінің  ауру  болуы  немесе  басқа  бір  ауыр
науқасты тастап кете алмауы ғана дәлелді себеп бола алады. Себептің дәлелді
болуы туралы мәселе әрбір нақты жағдайда істің барлық мән-жайын әбден зерт-
тегеннен кейін ғана шешіледі.
  Дәрігерлікпен заңсыз айналысу - тиісті  медициналық  білімі  жоқ  адамның
дәрігерлікпен  айналысуды  кәсіп  етуі.  Жалпы   заң   бойынша   белгіленген
тәртіппен рүқсат етілмеген адамның емшілік  және  фармацевтикалық  жүмыс-пен
айналысуына  тыйым  салынған.  Мүндай  адамдарды  ар-наулы   білімі   туралы
қүжаттарын тексермей жүмысқа  қабыл-даған  лауазымды  адамдар  да  қылмыстық
жауапқа тартылады.
  Эпидемияларға қарсы күресу мақсатында-белгіленген  ережелерді  бүзу.  Бүл
ережелерді бүзушыларға медицина қызметкерлері ғана емес,  басқа  адамдар  да
(мысалы,  көлік  қызметкерлері,  әр  түрлі  мекемелердің,  кәсіпорындар  мен
үйымдардың лауазымды адамдары, т.б.) жатады.
  Қызметкерлер мүндай жағдайларда ережелерді бүзу  эпи-демиялық  аурулардың
таралуына  апарып  соқса  немесе  олардың  таралуының  нақты  қатері  төнсе,
қылмысты жауапқа  тар-тылады.  Ережелердін  бүзылуы  өте  жүқпалы  ауруларды
жасырудан, алдын ала  егуден  жалтарудан,  карантин  режимін  бүзудан,  т.б.
көрінуі мүмкін.
   Есірткі заттар мен  басқа  да  күшті  әсерететін  және    улы    заттарды
дайындау   нем е с е  с а т у.  Қылмыстық  кодекстегі  бүл  баптың  медицина
қызметкерлеріне тікелей қатысы жоқ. Алайда  оның  мәтінінде  ондай  заттарды
өндіру, сақтау, беру, есепке алу, тасымалдау және жіберу ережелерін  бүзудың
да жазаланатыны айтылған.  Бүлардын  бірінші  кезекте  фармацевтерге  қатысы
бар, алайда дәрігерлердің, фельдшерлердщ және медициналық бикелердің  у  мен
есірткілерді заңсыз сүрап алып, оларды пайдакүнемдік, қылмыстық  мақсаттарда
қолдануы мүмкш.
Әйелдер         мен         еркектерді         үрықтандыру       қабілетінен
айыруешқандаймедициналықкөрсеткіштерсіз    жүрпзілсе,    денеге     қасақана
түсірілген ауыр жарақат деп қаралады.  Мүндай  жағдайларда  дәрігер  жауапқа
тартылуы мүмкін.
Билігін  немесе  қызмет  жағдайьн  пайдаланып  қиянат  жасау   мен   жалған
медициналық қүжаттар  берудің  медицина  қызметкерлеріне  тікелей  қатынасы
болмаса да,  кейбір  жағдайда  олар  осы  істер  бойынша  жауапқа  тартылуы
ықтимал. Дәрігер өзінің қызмет жағдайын қызмет  мүдделеріне  қайшы  келетін
түрғыда  пайдаланып,  одан  мемлекеттік  және  қоғамдық  мүдделерге  немесе
азаматтардың денсаулығына елеулі зиян келтірілгені анықталса, оның  билікті
немесе қызмет жағдайын пайдаланып қиянат жасау деп танылуы  мумкн.  Бүлайша
қиянат жасау белсенді әрекет етуден ғана емес, сонымен қатар кінәлы адамның
өзіне қызмет бойынша жүктелген мшдеттерді қасақана орындамай,  әрекетсіздік
танытуынан да көрінуі мүмкш.
  Адамдарға  рүқсат  етілмеген  эксперименттер  жасау  да   қылмыстың   осы
түрінежатқызылады.  Әрине,  медицина  тәжірибесінде   дәрігерлер   Денсаулық
сақтау министрлігі рүқсат еткен диагностика, алдын алу және емдеу  әдістерін
қолдануға тиіс. Науқас адамды емдеу мүдделері үшін оның өз  келісімімен,  ал
он алты жасқа толмаған  науқастар  немесе  психика-лық  ауруға  шалдыққандар
жөнінде олардың ата-аналарының,  қамқоршылары  мен  қорғаншыларының  рұқсаты
бойынша  диагностиканың,  алдын  алу  мен   емдеудің   жаңа   және   ғылы-ми
непзделген, бірақ жалпыға бірдей қолдануға әлі рүқсат етілмеген әдістер  мен
дәрі-дәрмектерді қолдануға  болады.  Сондай-ақ  қазірдің  өзінде  тәжірибеге
енгізілген күрделі емдеу әдістерін жүргізу және операциялар жасау науқастар-
дың немесе  олардың  заңды  өкілдерінің  келісімімен  ғана  жүзеге  асырылуы
мүмшн. Тек ерекше  жағдайларда  ғана,  операцияжасауды  кешіктіру  науқастың
өміріне қатер төндіретін, ал ата-анасының немесе қамқоршыларының,  сондай-ақ
науқастың өзінің (мысалы, ол ес-түсін білмей жатқанда) келісімін алу  мүмкін
емес болғанда ғана заңда  ондай  келісім  алмай-ақ  шүғыл  операция  жасауға
рүқсат етіледі.
  Лауазымды адамның пайдакүнемдік мақсатпен немесе  өзге  де  қара  басының
қамы үшін ресми қүжаттарға көрінеу жалған  мәліметтер  енгізу,  оны  қолдан
жасауы мен өшіріп  тастауы  немесе  мерзімін  өзгертуі,  сондай-ақ  көрінеу
жалған қүжаттар жасап беруі қызметтегі арамзалыққа жатқызыла-ды. Дәрігерлер
жөнінде бүл  орайда  амбулаториялық  науқастардың  есеп  кітабы,  жарақатты
науқастың карточкасы, еңбекке  уақытша  жарамсыздық  туралы  парақ,  науқас
тарихы, операция журналы, мүгедектік туралы қүжаттар, аурулық туралы куәлік
(әскерге шақырылушылар мен әскери қызметшілер үшін) жәче  басқалары  сияқты
медициналық қүжаттар айтылуы мүмкін.


    Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Медициналық қызметке байланысты қасақана жасалатын қылмыстар.


Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның  Үкіметі туралы заң 2006ж
2. Негізгі әдебиеттер
1. Г.М.Төлепбергенова, Б.А.Дүкенбаева.  Сот  медицина  пәнінен  студенттерге
арналған оқу әдістемелік құралы (каз., рус.).- Алматы, 2009.-183б.
2.  Г.М.Төлепбергенова,  Сот  медицина  пәнінен  дәрістер  жиынтығы  (каз).-
Алматы, 2006.-91б.
3. Қаракөбенов Қ.Д. Сот медицинасы. Оқулық .- Алматы, 1996.-319б.
2.Судебная  медицина.  Учебник  /  В.  Н.  Крюков,   Л.М.   Бедрин.   Москва
«Медицина», 2005 – 474 с.
3. Практикум по судебной медицины. Г.П. Джуваляков, Д.В.  Сундуков.  Ростов-
на-Дону «Феникс», 2006.
4. Судебная медицина. Ю.Д. Гурочкин, Ю.И. Соседко. Москва «Эксмо», 2006.
5. Попов В.Л., Судебная медицина, Учебник, Санкт-Петербург, 2002
6. Томилин В.В., Пашинян А.П. Руководство по судебной медицине.  Москва,
2000.
7.  Задачи  и  тестовые  задания  по  судебной   медицине.   Под   редакцией
Ю.И.Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед» 2004.
8. Учебное пособие  для  практических  занятий  по  судебной  медицине.  Под
редакцией Ю.И. Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед». 2004.
9. Судебная медицина в схемах и рисунках. Г.А. Пашинян, П.О.  Ромадановский.
Москва. «Гзотар-мед», 2004.


 14 –тақырып. Медицина қызметкерлерінің абайламай жасаған әрекеттері.
1. Медицина қызметкерлерінің абайламай жасаған әрекеттері.

   Адамның  нақты  жағдайда  өз  мінез-қүлқының  қоғамға   қауіпті   салдары
 болатынын біле түрып, оның алдын алуға мән бермеуі немесе оны  білуге  тиіс
 болса да, мүлде бейхабар болуы, сөйтіп әрекет  етуі  немесе  әрекет  етпеуі
 абайламай жасалған қылмыс деп түсініледі. Кінәлы адам өз әрекетінің  немесе
 әрекетсіздігінің  салдарынан  қоғамға  қауіп  төнетінін  біліп,  бірақ  оны
 болғызбауға жеңіл-желпі, мән бермей қараған өркөкіректік  көрсетуі  себепті
 немесе оның мүндай зардаптарға  үшырататынын  білуге  тиіс  болса  да,  оны
 аңғармаған салдыр-салақтығы себебі абайламай қылмыс жасауы мүмкін.
   Дәрігерлердің абайламай немесе  салдыр-салақтықпен  істелген  әрекеттері
 көбінесе  қызметтегі  қылмыс  –  немқұрайлық   деп   бағаланады.   Медицина
 қызметкерін абайламаға-нынан, немқүрайдылығынан немесе  салдыр-салақтығынан
 қылмыс жасады деп тану үшін оның  әрекеттері  (немесе  әре-кетсіздігі)  мен
 емдеудің ақыры жаман болуы арасындағы себепті  байланыс  дәлелденуге  тиіс.
 Емдеудің ақыры жаман болуы көбінесе түрлі себептерге:  медициналық  көмекті
 кешігіп сүрауға, аурудың ауыр, қауіпті  болуы  мен  тез  бел  алуына,  т.б.
 байланысты болуы мүмкін.  Нақ  сондықтан  да  дәрігердің  абайламай  әрекет
 етуіне қатысты істердің көпшілігі алдын ала тергеу сатысында  қысқартылады.
 Өйткені тергеуде дәрігердің әрекеттері мен емдеу нәтижелерінің нашар  болуы
 арасын-дағы тікелей себепті байланыс анықталмайды.
     Дәрігерлердің оларды немқүрайдылығы ушін жауапқа  тартуға  негіз  болуы
  мумкін  абайламай  жасаған  әрекеттері  мейлінші  алуан   түрлі   болады.
  Науқастын жеткіліксіз  тексерілуі  жиі  кездеседі.  Оның  өмір  мен  ауру
  анамнезінің нашар жиналып,  нашар  жазылуынан,  қарапайым  диагностикалық
  әрекеттердің (тамыр  соғысын  зерттеу,  қан  қысымын  өлшеу,  т.т.)  және
  негізгі  лабораториялық  зерітеулердің  (қанға,  несепке  талдау   жасау,
  рентгенге тусіру, т.т.) орындалмауынан көрінуі мүмкін.
    Науқасты маман дәрігер қарағанда оның кәсіптік қызметінде  дағдылы  жөне
  міндетті болып табылатын тәсілдер мен өдістерді, соның ішінде  аспаптармен
  зерттеуді де қолданбай тексеруі жеткіліксіз болады.  Бастапқыда жіберілген
  бұл олқулықтар негізгі  аурудың,  оның  асқынуының  немесе  оған  қосылған
  елеулі аурудың диагноз қойылмауына  немесе  дүрыс  қойылмауына,  ақырыида,
  дурыс диагноздың кешіктіріліп  қойылуына  әкеп  соғуы  мүмкін.  Диагноздың
  қойылмауы немесе дүрыс қойылмауы ауруханаға жатқызып емдеуден бас  тартуға
  немесе оны кешіктіріп  жасауға,  тасымалдау  ережелерінің  бүзылуына,  кеш
  емдеуге немесе дүрыс емдемеуге се-беп болуы ықтимал.
   Емдеудегі кемшіліктер де көп кездеседі.  Бүған  белгілі  бір  араласудың
 -көбінесе  операциялардың,  дәрі-дәрмектердің  дүрыс  немесе  дер  кезінде
 тағайындалмауын, емдеу мөлшерінің арттырылуын, бір препараттың  басқасымен
 орынсыз  ауыстырылуын,  сыйыспайтын   дәрілердін   тағайындалуын,   оларды
 енгізудің теріс әдістерін, өзге топтағы немесе жарам-сыз қан қүйылуын және
 басқаларын жатқызуға болады.
   Ауыр науқастардың халін  үнемі,  түрақты  бақылап  отырудың  болмауы  да
 емдеудегі кемшілікке жатқызылады, ал  соның  салдарынан  мүндай  аурулардын
 жағдайы кенет нашарлап кеткен кезде олардың өмірін сақтап қалу жөнінде  дер
 кезінде шаралар қолданылмайды.
   Хирургиялық операциялар жасау тәртібіне тоқтала кеткен  жөн.  Хирургтерге
дағдылы  өзіне-өзі  сенген  өрекеттер  операцияға  жүрдім-бардым,  үстіртін
дайындалу, оны техникалық жағынан дүрыс өткізбеу болуы  мүмкін.  Дәрігердіц
өзі әлі  білмейтін  техникалық  тәсілдермен  операцияны  өз  бетінше  жасау
өрекеттері де менменсу деп  саналады.  Ішкі  қуыстарда,  операция  жасалған
жараларда бөгде заттардың қалдырылуы да соған жатқызылады.

Медициналық  қүжаттардың  салақ  жүргізілуінен  де  нем  қүрайлық  байқалуы
мүмкін. Бүл арада ең алдымен науқас тарихы айтылып отыр, ал  ол  ауруханада
жатқан  науқастың  негізгі  қүжаты  болып  табылады.  Оньщ  емдеу,  ғылыми-
тәжірибелік және  заң  жағынан  маңызы  бар.  Егер  науқастың  немесе  оның
туыстарының дәрігерлермен  келіспеушілігі  болса  немесе  науқас  қылмыстың
қүрбаны болса, сондай-ақ оның өзі  қылмыскер  болып  шықса,  науқас  тарихы
айғақ  көзіне  айналары  ақиқат.  Диагноздың  қысқартылып   жазылуы,   дене
жақтарының дүрыс көрсетілмеуі (оң жақтың  орнына  сол  жақ  және  керісінше
көрсетілуі), басқа емдеу мекемесіне ауыстырылатын немесе өлген науқастардың
ауруы туралы қорытынды пікірдін (эпикриз) қысқаша  жазылуы,  т.б.  салақтық
көрінісі болады.
   Медициналық  қызметтегі  әр  түрлі   кемшіліктер   білімсіздіктің,   яғни
дәрігердің медициналық сауатсыздығының салдарынан болуы мүмкін. Білімсіздік
салдарынан жасалған  әрекеттердің  зардаптарын  қателік  және  оның  үстіне
жазатайым оқиға деп  бағалауға  болмайды.  Бірқатар  жағдайларда  кінәлылар
науқасқа  келтірілген  зиянды  зардаптарына  қарай,   немқүрайдылығы   үшін
әкімшілік жауапкершілікке ғана емес, қылмысты жауапқа да тартылуы мүмкін.
  Дөрігерлік қателіктер. Дәрігердің арам ойсыз байқамай  адасуы  дәрігерлік
к,ателік деп түсініледі. Ал оған  медицина-лық  білімінің  жеткіліксіздігі,
диагностика мен емдеудің жетілдірілмегендігі немесе оның  объективті  түрде
қиын жағдайларда жүмыс істеуі себеп  болуы  мүмкін.  Бүл  жағдайда  дәрігер
науқастың  денсаулығына  шарасыздықтан  зиян  келтіреді.   Демек,   дәрігер
қасақана немесе абайламай (салақтықпен, менменсіп) әрекет жасамағанда  ғана
оны қателескен деу-ге болады.
  Дәрігерлік қателіктер ішінен диагаоз қою мен емдеудегі қателіктерді  атап
көрсетуге  болады.  Диагноз   қоюдагы   қателіктер   медициналық   білімнің
жетілмегендігі,  дәрігерде  диагноз  қоюға  қажетті  қүралдардың   болмауы,
объективті жағдайлардың қиындығы, тексеру үшін  уақыттың  жеткі-ліксіздігі,
аурудың симптомсыз немесе ауытқып өтуі, науқастың  естүссіз  ауыр  жағдайда
жатуы немесе оның мүлде  мас  болуы,  пациенттің  тексерілуден  бас  тартуы
немесе оның дәрігерге кеш көрінуі, дәрігер даярлығының жеткіліксіздігі және
тәжірибесінің болмауы салдарынан орын алуы мүмкін.
  Емдеудегі қателіктер диагноз қоюдағы  қателіктерден  сирегірек  кездеседі
және кейде  басқа  дәрігердің  диагнозды  дүрыс  қоймауынан,  лабораториялық
зерттеулердің нәтижелерін асыра бағалаудан немесе жете бағаламаудан  болады.
Қатерлі зардаптарға үшырататын  қателіктердің  ең  көбі  акушер-гинекологтар
мен хирургтардың тәжірибесінде,  әсіресе,  күрделі  және  жедел  операциялар
жасаған жағдайларда кез-деседі. Ірі қан тамырларын, несеп жолын,  нервілерді
байқамай кесіп  жіберу,  қан  тамырларын  байлайтын  жіптердщ  (лигатуралар)
кеаліп  немесе  сырғып  кетуі  және  басқа  да  техни-калық  қателіктер   ең
тәжірибелі деген клиника дәрігврлерінің тәжірибесінде де кездеседі.
    Өзін-өзі тексеру сұрақтары
    1. Емдеудегі кемшіліктер.
    2. Емдеудегі қателіктер.
Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның  Үкіметі туралы заң 2006ж
2. Негізгі әдебиеттер
1. Г.М.Төлепбергенова, Б.А.Дүкенбаева.  Сот  медицина  пәнінен  студенттерге
арналған оқу әдістемелік құралы (каз., рус.).- Алматы, 2009.-183б.
2.  Г.М.Төлепбергенова,  Сот  медицина  пәнінен  дәрістер  жиынтығы  (каз).-
Алматы, 2006.-91б.
3. Қаракөбенов Қ.Д. Сот медицинасы. Оқулық .- Алматы, 1996.-319б.
2.Судебная  медицина.  Учебник  /  В.  Н.  Крюков,   Л.М.   Бедрин.   Москва
«Медицина», 2005 – 474 с.
3. Практикум по судебной медицины. Г.П. Джуваляков, Д.В.  Сундуков.  Ростов-
на-Дону «Феникс», 2006.
4. Судебная медицина. Ю.Д. Гурочкин, Ю.И. Соседко. Москва «Эксмо», 2006.
5. Попов В.Л., Судебная медицина, Учебник, Санкт-Петербург, 2002
6. Томилин В.В., Пашинян А.П. Руководство по судебной медицине.  Москва,
2000.
7.  Задачи  и  тестовые  задания  по  судебной   медицине.   Под   редакцией
Ю.И.Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед» 2004.
8. Учебное пособие  для  практических  занятий  по  судебной  медицине.  Под
редакцией Ю.И. Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед». 2004.
9. Судебная медицина в схемах и рисунках. Г.А. Пашинян, П.О.  Ромадановский.
Москва. «Гзотар-мед», 2004.


 15-тақырып. Улану және оның түрлері.
   1. Улану және оның түрлері


   Улы заттарды ішіп қойып, уланып өлу жағдайлары  балалардың  арасында  көп
кездеседі.  Балаларыңызды  мұндай  қасіреттен  алдын-ала   сақтандыру   үшін
мынандай қауіпсіздік шараларын жасаңыздар: Керосин, бензин және басқа  да  у
атаулының  барлығын  және  улы  сұйық  заттарды  ешуақытта  кока-   коладан,
алкоголсіз ішімдіктерден босаған шишаларға құйып сақтаушы  болмаңыз.  Себебі
оны балалар сусын шығар деп ішіп қоюы мүмкін.
   Хлордың органикалық  қосындыларын   ауыл  шаруашылығында  инсектофунгицид
түрінде қолданады.  Олар  кеңінен  тараған  және  жалпы  улылық  әсері  бар.
Аэрозол, дүст, эмульсия және ерітінді түрінде қолданады.
   Көбінесе     хлориндан,     гептахлор,      хлортен,      полихлоркамфен,
гексахлорбензолдың  тәжірибелік маңызы зор.
   Қасиеті:
   1. Органикалық қосындыларда, әсіресе майда жақсы ериді, суда жаман ериді;
   2. Кумулятивті қасиеті бар. Ортада ұзақ уақыт сақталынады;
   3. Ыстыққа төзімді;
   4. Адам ағзасына тыныс ағзалары  арқылы,  асқорту  жолдары  арқылы   және
      зақымдалмаған тері арқылы  түседі.
   Ағзадан бүйрек, асқазан ішек жолдары  және сүт безі арқылы шығарылады.
   Патогенезі:
   Әсері  –  жалпытоксикалық  және  полиорганды.  Паренхиматозды   ағзаларда
қышқылды   және   фосфорлы   процестерге   әсер   етеді.   Тыныс    ферменті
цитохромоксидазаның   блокадасын    шақырады.    Кейбіреулері    (хлориндан,
гептахлор) белоктармен  тиоферменттердің  SH-топтарын  тежейді.  Аллергиялық
әсері бар.
   Клиникасы әртүрлі. Ол байланысты:
   1. Түсу жолдарына;
   2. Пестицидтердің әсерінің сипатына;
   3. Концентрациясына;
   4. Байланыстың ұзақтығына;
   5. Ағзаның реактивтілігіне.
Жедел улану кезінде:
   1. Жалпы улану белгілері;
   2. Токсикалық гепатит, нефрит, бронх демікпесінің клиникасы;
Қосымша зерттеу  әдістерін  қолданған  кезде:  ЭТЖ   жоғарлауы,  лейкопения,
салыстырмалы  лейкоцитоз, протеинурия.
Созылмалы улану  кезінде:  ауру  ақырындап  басталады.  Клиникасында  келесі
синдромдарды  ажыратамыз:  астеновегетативті,  полиневротикалық,   жүрек   –
тамыр, бүйректік.
Емі:  жедел интоксикация кезінде:
   1. Зақымдалған ошақтан шығару;
   2. 2  %  натрии  гидрокарбонаты  немесе  натрии  хлоридінің  изотоникалық
      ертіндісімен жуу арқылы, теріні және шырышты қабатты тазартамыз.
   3. Симптомды ем.
Созылмалы интоксикация кезінде:
   1. Симптомды ем;
   2. Диспансерлік бақылау;
   3. Санаторлық- курорттық ем.
Сынаптың органикалық қосындылармен улану:
         Сынаптың  органикалық  қосындыларын  ұрықты  өндіру  үшін  фунгицид
түрінде қолданады. Ерітінді, ұнтақ, дүст  түрінде  қолданады.  Меркургексан,
меркуран, гранозан комплексті  әсер  ететін  фунгицидтерге  жатады.  Бүйрек,
асқазан-ішек жолдары және жоғарғы тыныс жолдары арқылы ағзаға түседі.
      Асқазан-ішек жолдарымен бүйрек арқылы шығу жолдары.
   Қасиеті:
   1. Ағзаларда жиналуы
   2. Жасырын кезеңінің ұзақ болуы
   Патогенезі:
   1. Жалпы улылық әсері
   2. Тиолдың уы. SH-тобымен әсерлесіп,  энзимохимиялық  процеске  қатысады,
      нәтижесінде  май,  белок,  көмірсу  алмасуларының  күрделі  процестері
      дамиды.
   3. Капиллярлытоксикалық әсердің нәтижесінде, тамырлар  зақымданады,  яғни
      гематоэнцефалиялық барьермен тамырлардың өткізгіштігі жоғарлайды.
   4. Липотропты әсері
   5. Кардиотоксикалық әсері → жүрек қызметінің реттелуінің бұзылуы.
   Клиникасы:
   Жедел улану кезінде:
   1. Астениялық – вегетациялық синдром.
   2. Жұлынның  бағаналы  бөлігімен  мишықтың  басым  зақымдануымен  жүретін
      токсикалық   энцефалопатияның   белгілері.   Бұған-жүрістің   бұзылуы,
      қолдардың  дірілдеуі,  аяқтардың  салдануы,  есту  қабілетінің,   көру
      қабілеінің төмендеуі, жұтынудың қиындауы, естен тану, соқырлық жатады.
   3. Мидың зақымдану қызметі. Бұл – қантсыз диабеттің белгісі.
   4. Токсикалық  миокардиодистрофия, нефропатия белгілері.
   Созылмалы улану кезінде: 
   Клиникалық  синдромдар:  астениялық  –  вегетациялық,  полиневроти-калық,
диэнцефалиялық,  кардиялық,  бауырлық.  Улану  белгілері  ақырындап  дамиды.
Алғашында астениялық-вегетативті синдром болады, ал ОНЖ жағынан: бас  ауыру,
шаршағыштық,   ұйқының   бұзылуы,   есте   сақтау   қабілетінің   төмендеуі,
тітркендіргіштік, әлсіздік.
   Обьективті:    тұрақты    қызыл    дермографизм,    гипергидроз,    сіңір
рефлекстерінің   жоғарлауы,  саусақтарының  дірілдеуі.   Ауыр   жағдайларда-
диэнцефалдық  гипоталамиялық  аймақтың   зақымдануы   болады.   Вегетативтік
вицериялық  криз  (шөлдеу,  полиурия,  ұйқының  бұзылуы,   терморегуляцияның
бұзылуы).
   Уланудың  ауыр  түрлерінде:  жүйке  жүйесінде  органикалық  ошақты   және
диффузды  өзгерістер  болады.  Жүрек  тамыр  жүйесі   жағынан:   аритмиялар,
блокадалар, гипотония. Дерматит.
   Көру ағзасы:  жарықты сезудің, көрудің төмендеуі.
   Емі:
   1. Тері жабындыларын жуу
   2. Асқазанды шаю
   3. Антидотты ем: 5%-5.0 унитиолды бұлшықетке енгіземіз
1-ші күні – 3-4 рет күніне
2-ші күні – 2-3 рет күніне
3-ші күні – 1-2 рет күніне
      20%-20.0 натрии тиосулфатын көк тамырға; 10%-10.0 кальции  хлорын  көк
тамырға
      Ацидоз кезінде – Натрии гидрокарбонаы. Гемодиализ.
      Негізгі диагностикалық принциптермен дәрігерлік емдеу экспертизасы.
      Диагностикасы негізделді:
-         клиникалық симптомдармен синдромдар
-            лабораторлық      токсикалогиялық    мәліметтер    (биологиялық
субстраттарда удың немесе метоболиттердің анықталуы)
-         бір мезгілде коллективтің улануы
      ДЕС жұмысы:
   Жоғалған еңбек қабілетінің деңгейін анықтау.
   1. Негізгі аурудың диагнозын анықтау және дәлелдеу (улану)
   2. Кәсіптік этиологиясын бекіту
   3. Уланудың ағымының сипатын анықтау (жедел, жеделдеу,  созылмалы),  оның
      айқындық деңгейі және клиникалық болжамы.
   4. Кәсіптік еңбек ету қабілетінің төмендеу деңгейін анықтау
   5. Реабилитация шараларын анықтау (медициналық және еңбек).
   Жедел   улану   кезінде   патологиялық   процестердің   қайтымдығы   тән.
Стационарлық емнен кейін, жедел улану кезіндегі терапевтік  емнің  нәтижесін
бекіту үшін, науқастың кез келген улы заттармен  қарым  қатынасын  болдырмау
керек. 2 ай мезгіліндей уақытша жұмыстан босару парағы беріледі.
   Пестицидтермен  ауыр  уланған  жағдайларда  клиникалық  болжамы  қолайсыз
болса, ал басқа жұмысқа ауысқан жағдайларда  квалификациясының  төмендеуімен
жүрсе,  МӘСК  бағытталынады,   онда   қайта   квалификациялау   мерзіміндегі
жоғалтқан еңбек ету қабілетін анықтайды.  Уланудың  ауыр  түрінде  асқынулар
болса және ағымының декомпенсация кезеңінде  науқастар еңбекке жарамсыз  деп
шешіледі.
   Созылмалы уланудың белгілері анықталған жағдайларда, уақытша улы химиялық
зататрмен байланысы жоқ  жұмысқа  ауыстырылады.  Уланудың  ауыр  дәрежесінде
науқастар МӘСК бағыталынады.
   Е. А. Лужников бойынша  этильдік  спиртпен  уыттанудың  (интоксикацияның)
жеңіл дәрежесінде оның қандағы концентрациясы – 1-1,5%, орта дәрежеде – 1,5-
3%, ауыр дәрежеде – 3-5%, алкогольдік  комада  -  5%  және  одан  да  жоғары
болады. Бір реттік қабылдаудағы (ішудегі)  этанолдың  өлім  тудырар  мөлшері
дене массасының кг-на / 4-12 г  құрайды  (толеранттық  болғанда  орташа  96%
спирттің 300 мл-і), балаларда – 3,0  г/кг.  Нейротоксикалық  әсер  тереңдегі
этанолмен және оның метаболиті  ацетальдегид  концентрациясымен  анықталады.
Этиль спирті торшалық мембранаға әсер етіп,  фосфолипидтердің  майлы  қышқыл
тізбегін  үзеді  және  орталық  нерв  жүйесінің  тежеу   функциясын   бұзып,
психомоторлық қозу, қозғалыс үйлесімділігінің және өзін бақылаудың  бұзылуын
шақырады. Одан соң ОНЖ мен өмірлік маңызды орталықтардың күшін сарқылтады.
Жедел алкогольдік  уланудың  токсикогендік  сатысындағы  негізгі  симптомдар
мынадай:
- психоневрологиялық ауытқулар – токсикалық кома;
- тыныс алу бұзылыстары;
- жүректік-қан тамырлық бұзылыстар
– қан қысымының төмендеуі және терінің бозаруы;
- қанығу үдерістерінің бұзылуы
– ферменттік жүйе белсенділігінің өзгеруі, қандағы  май  қышқылдарының  және
глицериннің, ал тканьдерде - сүттік және пирожүзімдік қышқылдардың  жиналуы.

      Алкогольдік    уланудың    қауіптілігі    ацетальдегидтің     бауырдың
уытсыздандыру функциясын төмендететіндігінде. Сондай-ақ  сулық-электролиттік
бұзылыстардың  пайда  болуы  мүмкін.   Бұл   гиповолемиямен,   гематокриттің
артуымен, қанның микроайналымының және реологиялық қасиеттерінің  бұзылуымен
байқалады.
    Уланудың  соматогендік  сатысында  тыныс  алу   ағзаларының   қабынулық
зақымданулары (бронхит, пневмония);  алкогольдік  амавроз  (көрудің  уақытша
баяулауы мен  оны  жоғалту);  уыттық  психоз;  бауыр  функциясының  бұзылуы;
құрысу және абстиненттік синдром; миореналдық синдром байқалады.



         
    Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Улану және оның түрлері

Ұсынылатын нормативтік актілер
1ҚР ның Конституциясы 2007ж
2.ҚР сының «ҚР сының Президенті туралы» Конституцяилық заңы//
3.ҚР ның  Үкіметі туралы заң 2006ж
2. Негізгі әдебиеттер
1. Г.М.Төлепбергенова, Б.А.Дүкенбаева.  Сот  медицина  пәнінен  студенттерге
арналған оқу әдістемелік құралы (каз., рус.).- Алматы, 2009.-183б.
2.  Г.М.Төлепбергенова,  Сот  медицина  пәнінен  дәрістер  жиынтығы  (каз).-
Алматы, 2006.-91б.
3. Қаракөбенов Қ.Д. Сот медицинасы. Оқулық .- Алматы, 1996.-319б.
2.Судебная  медицина.  Учебник  /  В.  Н.  Крюков,   Л.М.   Бедрин.   Москва
«Медицина», 2005 – 474 с.
3. Практикум по судебной медицины. Г.П. Джуваляков, Д.В.  Сундуков.  Ростов-
на-Дону «Феникс», 2006.
4. Судебная медицина. Ю.Д. Гурочкин, Ю.И. Соседко. Москва «Эксмо», 2006.
5. Попов В.Л., Судебная медицина, Учебник, Санкт-Петербург, 2002
6. Томилин В.В., Пашинян А.П. Руководство по судебной медицине.  Москва,
2000.
7.  Задачи  и  тестовые  задания  по  судебной   медицине.   Под   редакцией
Ю.И.Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед» 2004.
8. Учебное пособие  для  практических  занятий  по  судебной  медицине.  Под
редакцией Ю.И. Пиголкина. Москва. «Гзотар-мед». 2004.
9. Судебная медицина в схемах и рисунках. Г.А. Пашинян, П.О.  Ромадановский.
Москва. «Гзотар-мед», 2004.
3. Курстық жұмыс қарастырмаған

4. Студенттердің өздік жұмысы
4.1.Студенттердің өздік жұмысын орындаудағы  әдістемелік нұсқаулар
   Өздік  жұмысының  кең  таралған  және  маңызды  түрлерінің  бірі   –   ол
тәжірибелік   сабақтарға   және   ғылыми   конференцияларға    студенттермен
әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі  өте  қызықты
және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми  зерттеулерге  баулиды.  Рефератты
дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі  ретінде  оларды
аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының  бәрі,  студенттердің
рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастыруға үлкен жауапкершілік артады.
   Рефераттың  тақырыбын  таңдап  алу  өте  маңызды  орын   алады,   өйткені
студенттің өздік жұмысқа деген қызығушылығы,  алынған  тақырыпқа  байланысты
болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің тақырыпты дұрыс таңдап алуына  көмек
жасап, рефератты әзірлеу  барысында  оған  жалпы  басқаруды  қамтамасыз  ету
қажет.
   Рефератты әзірлеуінің бірінші кезеңі - әдебиетті дұрыс  таңдау,  ол  үшін
кітапханадағы  каталогтарды   және   басқада   библиографиялық   нұсқауларды
қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин –  аудармалармен,
әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.
   Екінші кезең – танысу,  мәліметті  топтастыру  және  талдау.  Ең  алдымен
тақырып бойынша негізгі құжаттарды оқып,  оларды  зерттеуден  бастау  керек.
Осы жұмыс барысында тақырыптың негізгі сұрақтары  біліне  бастайды,  олардың
реттілігі және бастапқы жоспары. Сонан  кейін,  жоспардың  сұрақтары  арқылы
барлық зерттелген әдебиет бойынша мәліметті топтастыру қажет.
   Барлық мәлімет жиналғаннан  кейін,  жоспарды  ретке  келтіріп,  рефератты
құрастыруға және жазуға кірісуге  болады.  Бұл  реферат  әзірлеуінің  үшінші
соңғы кезеңі болмақ. Ақырында пайдаланған әдебиет тізімін келтіру қажет.
   Оқытушыға студенттерді қатал бақылауының қажеті  жоқ,  керісінше  олардың
ынтасын марапаттау қажет.
   Реферат  толығымен  әзірленбей  тұрып,  оқытушы   студенттің   дайындаған
жоспарын қарап шығу қажет.
   Рефератты ресімдеу сұрақтары бойынша арнайы кеңес берген жөн.
   Рефераттың  титулды  бетіне  университеттің  және  факультеттің   атауын,
мамандығын, тақырыбын, өзінің аты – жөнін, жазылған жылын көрсету қажет.
   Келесі бетте, цифрлармен белгіленген рефераттың жоспары көрсетіледі.
   Жоспардағы сұрақтардың жауабын жаңа беттен бастаған жөн.  Рефератты  жазу
барысында беттерді нөмірлеп, сол жақтан (3 см) жолдарды қалтыру керек.
   Ақырғы бетте пайдаланған әдебиеттің тізімі көрсетіледі, олардың  жазылуын
алдын ала оқытушы студенттерді таныстырады.
   Реферат  жұмысы  аяқталғаннан  кейін,  оны  студент  тексеруге  оқытушыға
тапсырады, сонан кейін барып ол жұмысқа : «сыналды», «сыналған  жоқ»  немесе
«қанағаттандырылған», «жақсы», «өте жақсы» деген баға беріледі.
    Рефераттық жұмыстардың  есепке  алуының  жеке  журналы  болғаны   немесе
рефераттарды болашақ оқу жұмыстарында пайдалану үшін  оқу  залында  сақтаған
жөн.

   4. Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары
    1. Қазақстанда сот-медицина сараптамасының даму жолдары
    2. Сот - медицина сараптамасының іс жүргізу негіздері
    3. Сот - медицина қызметінің ұйымдастырылуы және құрылымы
    4. Травматологияның жалпы сұрақтары
    5. Танатология анықтамасы
    6. Өлімнің түрлері
    7. Оқиға болған жерді қарау әдісі мен кезеңдері
    8. Әр түрлі жағдайлардағы өлім болған жерді карау ерекшеліктері
    9. Орта дәрежелі және жеңіл дене жарақаттары
    10. Сот - медицина сараптамасы кезінде қатысатын адамдар
    11.Сот - медицина куәландыруының құжаттары
    12. Тергеу және сот істерінің материалдары бойынша сот-медицина
   сараптамасын жүргізу
    13. Медицина қызметкерлерінің    құқықтары мен міндеттерін реттеу
    14. Медицина қызметкерлерінің құқық бұзушылықтары
    15. Улану және оның түрлері.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс