УМКД

Азот айналымы

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

«Жаратылыстанудың экологиялық аспектілері»

050608 «Экология» және 05В0731 «Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі және
қоршаған ортаны қорғау»
мамандықтарына арналған

Оқу-әдістемелік материалдар

Семей 2013

АЛҒЫ СӨЗ

1 ӘЗІРЛЕГЕН

Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің «Экология және қоршаған
ортаны қорғау» кафедрасының аға оқытушысы

Мурзалимова А. К. _________________ «..» 01. 2013 жыл.

2 ТАЛҚЫЛАНДЫ

2.1 Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің «Экология және
қоршаған ортаны қорғау» кафедрасының отрысында
Хаттама № 1 «...» 01. 2013 жыл.

Кафедра меңгерушісі _________ профессор
Апсаликов К.Н.

2.2 Аграрлық факультетінің оқу - әдістемелік бюросында
Хаттама № 1 «..» 01. 2013 жыл.

АФ ОӘБ төрағасы _________ профессор м.а.
Сатиева К.Р.

3 БЕКІТІЛДІ

Университеттің Оқу-әдістемелік кеңесі мақұлдап басып шығаруға ұсынады

Хаттама № 1 «..» 09. 2012 жыл.

Оқу- әдістемелік кеңестің төрағасы,
оқу жұмысы бойынша проректор профессор
Рскелдиев Б.А.

1. Қолдану саласы
«Жаратылыстанудың экологиялық аспектілері» пәні бойынша оқу-әдістемелік
кешен құрамына енетін оқутышының жұмыс бағдарламасы 050608 «Экология»
мамандықтары бойынша оқитын студенттерге арналған.

2. Нормативтік сілтемелер
Бұл «Жаратылыстанудың экологиялық аспектілері» пәні бойынша оқу-
әдістемелік кешен құрамына енетін оқутышының жұмыс бағдарламасы төмендегі
құжаттар талаптарына сай осы пән бойынша оқу үрдісін ұйымдастыру тәртібін
белгілейді:
- мамандығы бойынша жалпы білім берудің мемлекеттік стандарты ГОСТ
РК3.08.357-2006.23.12.2005 жылы № 779 ҚР ғылым және білім
Министрлігінің бұйрығымен бекітілген.
- СГУ 042-РГКП-СГУ-8-2007 Университет стандарты «Пәннің оқу-әдістемелік
кешенін әзірлеу және рәсімдеудің жалпы талаптары»
- ДП 042-08.10.12-2007 Құжат «Пәннің оқу-әдістемелік кешенінің құрылымы
мен мазмұны»
2. Пәннің мақсаты мен оқу процесіндегі орны.

5В060800 «Экология» және05В0731 «Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі және
қоршаған ортаны қорғау» маманданып жатқан студенттер үшін жаратылыстанудың
экологиялық аспектілері тақырыбы Университеттік курс тірі организмдердің
ортамен қарым –қатынас жағдайларының негізгі сәттеріне қатысты, яғни жер
бетінде тіршіліктің пайда болу сәтінен осы уақытқа дейінгі аралықта
қамтиды.
3.1.Пәнді оқыту мақсаты
- студенттерді қазіргі қоршаған орта туралы, оның өзгеру динамикасы мен
биосфераға әсерінің осы кездегі көзқарастарымен таныстыру.
3.2. Пәнді оқытудың негізгі міндеттері:
- биосфераның қазіргі және болашақ жағдайында қоршаған ортаның басты
маңызын көрсету;
- студенттердің курстық барлық салалары бойынша іргелі білімдерді беру;
атмосфера, гидросфера, литосфера және биосфераның тұрақтылығын сақтау.
Студенттер алынған теориялық білімдерін тәжірибелік және ғылыми-
зерттеу жұмыстарында қолдана алады.

3.3.Пәннің курстық бағдарламасы және қысқаша мазмұны
Қоршаған орта туралы ілімнің негізгі мақсаты мен міндеттері
жаратылыстың жаңа ғылыми пәндерінің жетістіктері негізінде қоршаған орта
|ПОӘК |№3 басылым |59 беттің 4-сі |
|042-14.4.05.1.20.37/01-2012 |03.09.2012ж. | |

туралы ілімнің дамуы. Осы кездегі орта туралы ілімнің дамуы.осы кездегі
басты экологиялық проблемаларды шешуде қоршаған орта туралы ілімнің алар
орны.

№1 Дәріс. Қоршаған орта-адамның тіршілік ету және өндірістік іс-әрекеті
ортасы.

Табиғат пен қоғамның арасындағы қарым-қатынастың мән-мағынасы, сипаты
қандай, адамдар өзін қоршаған табиғи ортамен қалай байланыс жасайды,
олардың бұл ортадағы қандай, қоғамның өмір сүруінің және дамуының басты
шарты қайсы деген сияқты сұрақтардың философиялық ой-толғамдар жүйесінде
ерекше дүниетанымдық маңызы бар.

Адамзат тарихында даму заңдылығын ашып көрсету барысында мынадай әрі
бұл тартпайтын өмірлік мысалға жүгінуге болады : адамдар саясатпен,
ғылыммен, өнермен, дінмен, т.б. шұғылданбас бұрын ең әуелі тармақтануы
керек, үстіне киім, басына пана қажет, ол үшін адамдар еңбектенуі, әрекет
жасап, тер төгуі, сол арқылы қажетті материалдық игіліктерді өндіруі қажет.
«Аш бала тоқ баламен ойнамайды, тоқ бала аш болам деп ойламайды» - деп
халқымыздың тұжырымдағандай, қарыны аш, киімі жыртық, үйсіз-күйсіз жағдайда
адамдар басқа тіршілікпен қалай айналыпақ.

Ал енді өмірге қажетті материалдық игіліктерді адамдар қалай өндіреді,
неден жасайды, тиісті бұйымдарды қайдан алады ден заңды сұрақ туады. Әрине,
олар дайын күйінде түспейді. Адамдар оны табиғатпен өндіреді, яғни
табиғатпен байланыссыз ешқашан өмір сүре алмайды. Адам да, қоғам да –
табиғаттың төл баласы, жалғасы. Тіпті, адам ауасыз, сусыз өмір сүре алмайды
дейтін болсақ, сол ауа мен судың өзі жан-жануар, адамзатқа табиғаттың тарту
еткен ғажайып сыйы.

Қоғам табиғаттың ұзақ эволюциялық дамудың нәтижесі, басқаша айтқанда,
қоғамның пайда болуы – материя қозғалысының жоғары, әлеуметтік түріне көшуі
деген сөз. Бұл жерде мынандай бір заңды сұрақ тууы мүмкін. Табиғатқа, оның
өзгеруіне адам ғана емес, жануарлар да ықпал етеді. Ендеше, бұл ретте адам
әрекетінің сапалық өзгешелігі неде: Біріншіден, жануарлар да ықпал етеді.
Ендеше, бұл ретте адам болса табиғатты нысаналы түрде өзгертеді, оны қоғам
игілігіне қызмет істеуге бағындырады. Екіншіден,

жануарлар табиғатпен қарым-қатынас барысында өздерінің дене мүшелерін ,
яғни тісін, мүйізін, тұяғын, т.б. пайдаланады. Ал адам еңбек құралын
қолданады. Ең бастысы – ол оны өзі жасайды. Үшіншіден, жануарлардың әрекеті
таза биологиялық қажеттермен туындайды, хайуандық сипат алады, ал адам
еңбегі әуел бастан – ақ қоғамдық, ұжымдық сипатқа ие, мақсатқа сай жүзеге
асырылады.

Адамның ақыл-есі, ой-санасы, өзін дүниеден бөліп қарай алатын, өзінің
ішкі дүниесін танып білуге қабілетті, қоғамнан, ұжымнан жарық өмір сүре
алмайтын әлеуметтік құбылыс екенін айырамыз. Алдыңғы ұрпақтан қалған мәдени
мұраға ие болып, оларды жетілдіріп отыратын қасиеттік адамға ғана тән.
Басқаша айтқанда, табиғат барлық уақытты да адамзаттың өмір сүретін ортасы,
тіршіліктің қайнар көзі болған және солай болып қала бермек. Табиғат пен
қоғам арасындағы қарым-қатынасты нақты әрі терең түсіну үшін географиялық
орта деп аталатын түсінік қолданылады. Бұл ұғымды XIX ғасырдың ортасында
француз географы әрі социологы, Париж Каммунасына қатысушы Элизе Реклю
кіргізген болатын, одан әрі бұл ұғым Г.В.Плеханов еңбектері арқылы ғылыми
әдебиетпен орын тепті.

Географиялық орта өндіріс арқылы халықтардың тарихи дамуының қарқынына
әсер етеді. Қолайлы географиялық ортада өндірістің дамуына жақсы жағдай
болады да, қолайсыз ортада даму процессі көптеген қиыншылықтар арқылы
өтеді. Алайда географиялық орта өндірістің, жалпы шаруашылықтың дамуына
қажетті кейбір мүмкіндіктерді ғана дайындайды, ал ол мүмкіндіктерді
пайдалану қоғамның өзіне байланысты, оның сұранымдарына, өндіріс құрал-
жабдықтарының деңгейіне тәуелді.

Бұл айтылғандардың туындайтын тағы бір маңызды мәселе – географиялық
ортаны ұқыпты да мақсатқа сай пайдалануда қоғамдық құрылыс сипатты рөл
атқарады. Мысалға, антагонистік қайшылығы бар таптық қоғамда географиялық
ортаның байлығы қалай болса солай, стихиялы түрде пайдаланылады дедік.
Табиғат қорғау ғаламдық мәселеге айналған соңғы кезде ғана «жау кеткен соң,
қылышыңды тасқа шап» деп, сан соғып, өкініп жатқан жай барлық елдерде де
төн болып отыр. Географиялық ортаның қоғам дамуындағы рөлін асыра бағалауға
болмайды. Жоғарыда айтылғандай, ол өндіріс арқылы даму қарқынына ғана әсер
етеді. Бұл ретте соцеологияда бағыт (географиялық детерминизм)деп аталатын
ағымның кең таралғанын айта кеткен жөн.

Бұл жерде мынандай бір заңды сұрақ тууы мүмкін. Табиғатқа, оның өзгеруіне
адам ғана емес, жануарлар да ықпал етеді. Ендеше, бұл ретте адам әрекетінің
сапалық өзгешелігі неде? Біріншіден, жануарлар да ықпал етеді. Ендеше, бұл
ретте адам болса табиғатты нысаналы түрде өзгертеді, оны қоғам игілігіне
қызмет істеуге бағындырады. Екіншіден, жануарлар табиғатпен қарым-қатынас
барысында өздерінің дене мүшелерін, яғни тісін, мүйізін, тұяғын, т.б.
пайдаланады. Ал адам еңбек құралын қолданады. Ең бастысы – ол оны өзі
жасайды. Үшіншіден, жануарлардың әрекеті таза биологиялық қажеттермен
туындайды, хайуандық сипат алады, ал адам еңбегі әуел бастан – ақ қоғамдық,
ұжымдық сипатқа ие, мақсатқа сай жүзеге асырылады.

Табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынасты нақты әрі терең түсіну
үшін географиялық орта деп аталатын түсінік қолданылады. Бұл ұғымды XIX
ғасырдың ортасында француз географы әрі социологы, Париж Каммунасына
қатысушы Элизе Реклю кіргізген болатын, одан әрі бұл ұғым Г.В.Плеханов
еңбектері арқылы ғылыми әдебиетпен орын тепті.Географиялық орта өндіріс
арқылы халықтардың тарихи дамуының қарқынына әсер етеді. Қолайлы
географиялық ортада өндірістің дамуына жақсы жағдай болады да, қолайсыз
ортада даму процессі көптеген қиыншылықтар арқылы өтеді. Алайда
географиялық орта өндірістің, жалпы шаруашылықтың дамуына қажетті кейбір
мүмкіндіктерді ғана дайындайды, ал ол мүмкіндіктерді пайдалану қоғамның
өзіне байланысты, оның сұранымдарына, өндіріс құрал-жабдықтарының деңгейіне
тәуелді.

ортаның қоғам дамуындағы рөлін асыра бағалауға болмайды. Жоғарыда
айтылғандай, ол өндіріс арқылы даму қарқынына ғана әсер етеді. Бұл ретте
соцеологияда бағыт (географиялық детерминизм)деп аталатын ағымның кең
таралғанын айта кеткен жөн. Бір сөзбен айтқанда, географилық детерминизм
қоғамдық дамудағы, әр халықтың тарихындағы өзгешеліктерді географиялық
ортаның әсерімен түсіндіруге тырысады, яғни бұл ағым қоғам дамуының басты
себебін қоғамның өз ішінен емес, сыртынан іздейді.

Империализм дәуірінде географиялық детерминизмнің жалғасы сияқты
кертартпа ағым – «геосаясат» пайда болды. Геосаясат империалистік
мемлекеттердің агрессиялық саясатын ақтауға тырысты. Бұл ағымды ұсынған
неміс географы Ф.Ратцельдің ойы бойынша, тарихтың қозғаушы күш - «өмірге
қажет кеңістік үшін күрес». Оның пікірінше, тарих дегеніміздің өзі
халықтардың «өмірлік кеңістік үшін» бір-бірімен күресі. Мәселе, «геосаясат»
деген сөзде емес. Оны не үшін қолдануда. Өз жерін басқадан қорғауда да –
геосаясат.

Табиғат пен қоғамның өзара тұтастығы, өзара қарым-қатынасы туралы
айтқанда, тек географиялық орат туралы түсінікпен ғана шектелу қате болар
еді. Адамның, бүкіл қоғамның өмір сүретін табиғи ортасы, әрине, көп. Ол
биосфера деп аталады. Биосфера жер шарының тіршілік тараған аймағы. Оған
тірі организмдер мекендейтін, жер қыртысының жоғарғы қабаты, өзендер мен
көлдер, теңіздер мен мұхиттар, осндай-ақ атмосфераның төменгі қабаты
жатады. Басқаша айтқанда, биосфера – адамдардың тыныс-тіршілігін, өмір
сүруін қамтамасыз ететін орта.

Қосымша сұрақтар:

1. Қоршаған орта-адамның тіршілік ету.

2. Өндірістік іс-әрекеті ортасы.

№2 Дәріс. Литосфера, атмосфера, гидросфера және педосфераның құрылымы,
қалыптасуы және даму заңдылықтары.

Литосфера- жердің қатты бөлігінің сыртқы қабығы, ол біртіндеп
заттектердің беріктілігі азаятын сфераларға өтеді және оның құрамына жер
қыртысы мен жердің беткі мантиясы кіреді.

Топырақтын ластануына байланысты қазіргі уақытта құрлықтың жартысына
жуығын антропогендік ланшафт алып жатыр. Ғалымдардың арасында тараған пікір
бойынша дүние жүзіндегі шөлдердің барлығының шығу тегі де антропогендік.
Антропогендік шөлдің аумағы жылдан-жылға үнемі ұлғаюда, оның көлемі қазіргі
шақта 10 млн. км2ден асып отыр, бұл бүкіл құрлықтың 7 процентін құрайды.

Топырақты ластайтын компоненттерге қарай топырақтың ластануының түрлері:
физикалық, химиялық және биологиялық болады.

Биологиялық ластану- ауру тудыратын және де басқа жағымсыз жағдайға
итеретін микрооргенизмдердің қоршаған ортада болуы. Мысалы, ластанбаған
топырақта дизентерия, сүзек және тағы басқа да ауру қоздырғыштары 2-3
тәулік бойында сақталса, ластағыштармен әлсіреген қоздырғыштар бірнеше ай
мен жылдарға дейін сақталып, едәуір аумаққа таралады.

Физикалық ластану- радиоактивті заттектермен байланысты. Мысалы, уран
рудаларын ашық әдіспен алғанда, жер қыртысында активтілігі жоғары
сәулеленетін сұйық және қатты қалдықтар қалады.

Химиялық ластану- топырақта тірі организмдерге қауіп туғызатын химиялық
заттектердің жиналуы.

Топырақты ластайтын көздерге өнеркәсіптік кәсіпорындардың шығарындылары,
көлік, ауылшаруашылығында қолданылатын шөпжойғыштар мен минералды
тыңайтқыштар, қалдықтар. Жылу энергетика

кешені, атмосфералық жауын-шашын, анатты жағдайда тасталатын
шығарындылар, әскери-өндірістік кешендері жатады.

Түсті металл кендерін алу, байыту және таза металдар алу прцестерінен
шыққан өнімдермен және қалдықтармен топырақ көп ластанады. Ауыр металдардан
топырақтың ластануының зардабы тұрақты болып келеді. Түсті металлургия
кәсіпорындарының маңындағы топырақта қорғасын мен басқа ауыр металдардың
мөлшері нормадан 10-20 есе асып отырған жерлер белгілі.

Ауылшаруашылығында улы химикаттар көп қолданылатын және өндірісі дамыған
аймақтарда улы заттектер ана сүтінде, қанның құрамында болатыны байқалған.
Топырақ көптеген аурулардың қоздырғыштарын сақтайтын ортаға жатады.

Топырақтың ластану дәрежесінің көрсеткіші ретінде мына формула арқылы
есептеп анықталатын топырақтағы заттектің ластау концентрациясының
коэффициенті қолданылады:

ЛіКК=Хі/ШРК немесе ЛіКК=Хі/Хф

Бұл жерде ЛіКК- і- заттегіне тән ластау концентрациясының коэффициенті;

Хі –і- заттегінің мөлшері; Хф- осы заттектің фондық мөлшері;

Адамның барлық өндірістік қызметіне бірніші кезекте ең қажетті табиғи
ресурс болып жер саналады. Жер қойнауынан халық шаруашылығының барлық
саналарына қажетті материалдар өндіріледі, ол болмаса өндіріс дами алмайды.
Өнеркәсіптер жедел қарқынмен дамыған сайын соғұрлым бүлінген жер көлемі
арта түседі. Сондықтан желді пайдаланушылар оны тиімді пайдаланумен қатар,
сан қырлы қорғау жұмыстарына да назар аударуы қажет.

Жер ресурстардың еғ негізгі тұтынатын саланың бірі ауыл шаруашылығы. Ауыл
шаруашылығанда құрлықтың 30 пайызынан астамы игерілген, осыған осы салада
пайдаланылатын ормандарды қосатын болсақ, бұл көрсеткіш 60-65 процентке
жетеді. Ауыл шаруашылығының қарамағындағы жер ресурстарының жарамсыз түрде
айналуына себеп болатын жағдайлар:

• Топырақ эрозиясы немесе дефляциясы- су мен желдің және тағы басқа
табиғи құбылыстардың әсерінен жер қыртысының түгелдей не жарым
жартылай бүлінуі, топырақтың құнарлығының төмендеуі;
•
|ПОӘК |№3 басылым |59 беттің 10-сы |
|042-14.4.05.1.20.37/01-2012 |03.09.2012ж. | |

• Агротехниканы дұрыс қолданбағандықтан, негізінде ауыспалы егіс
болмауынан және қоректі заттектердің топыраққа жеткілікті түрде қайта
айналып келмеуіне байланысты гумус мөлшері төмендеп, топырақ
құнарлығының біртіндеп азаюы;
• Құрғатымсыз жерді суландыру және бақылаусыз суды қолдану, топырақтың
су астында қалуы мен екінші реттік тұздануы;
• Топырақтың техникада қолдануда бүлінуі;
• Топырақтың химиялық және радиациялық ластануы;
Жердің құнарсыздануы негізінен адамның шаруашылық әрекеті әсерінен
топырақтың түзілу жағдайының өзгеріп, оның негізгі қасиеттерінің:
қарашірінді құрамындағы гумус мөлшерінің азаюына, құрылымының бұзылуына,
улы заттектермен ластануына, екінші реттік сортандануына, қышқылды
жаңбырдың жаууына, малдың жайылымды шамадан тыс жайылуына, пайдалы
қазбалардың ашық әдіспен өндірілуіне, өндіріс қалдықтарының сақталуының
реттелмеуі мен бақылаусыз жатуларына, тағы басқа өзгерістерге байланысты.

Топырақ түзілу процесі геологиялық жасына да көп байланысты. Геологиялық
жас жағынан ескі аймақтарда бұрыннан қалыптасқан топырақ болады да, ал
жаңадан пайда болып жатқан құрғақ жерлерде топырақ түзілу процестерінің
бастапқы сатылары жүріп жатады. Мәселен, жер шарының теріскей жағында, ауа
райының өзгеруіне байланысты, мұздар еріа, мұз басқан жерлер ашылуда, осы
кейінгі дәуірлерде мұздан айрылған аймақта жас топырақтар түзіледі. Соңғы
жылдары Арал өңірінің ежелден бері келе жатқан жері, суы, желі мен
қалыптасқан табиғи үйлесімі, яғни табиғаттың тепе теңдігі біржолата
бқзылды.

Бұзылған жерлердің аумағы табиғи (климаттық, гидрологиялық,
морфодинамикалық, фитогенді және зоогенді) және антропогенді факторлар
әсерінің үдемелі қарқындылығына байланысты келеді.

Жердің шаруашылықтық құндылығын жоғалтуға, топырақ және өсімдік
жамылғыларының, гидрологиялық режимінің бұзылуына себеп болатын жолдың бірі
«техногенді шөлдену», ол адамның өндірістік әрекеттері мен ауа райының
өзгеру нәтижесінде байланысты. Қазіргі кезде шөлді далаға айналған
жерлердің басым көбісінің жер шарындағы жердің 70 пайызы бүлінген болып
саналады. Әлем бойынша жердің шөлдену процесінің жылдамдығы орта есеппен
жылына 7-10 млн гектарға жетіп отыр.осыған

жыл сайын эрозия мен құм басу арқылы өнімділігін жойған тағы да 20 млн га
жерді қосуға болады.

Г.С. Макунинаның мәліметтері бойынша дүние жүзінің әр түрлі топырақ
тілдеріндегі орта есеппен гумустың жалпы шығыны: шымды күлгін топырақ үшін-
27%, қоңыр және сұр орман топырағында-30%, қара топырақта- 35%, сарғылт
топырақта- 29%, сұр топырақта- 14%, қызыл сары темірлі топырақта- 50%.

Америка экологы Л. Браун ауылшаруашылығы жерлерін құнарсыздану дәрежесі
бойынша үш санатқа бөлді:

• Құнарсыздануы бәсең- әлеуетті өнімділігі 10% аз төмендеген
жерлер;
• Құнарсыздануы орташа- әлеуетті өнімділігі 10-50% аз төмендеген
жерлер;
• Әбден құнарсызданған- әлеуетті өнімділігі 50% артық төмендеген
жерлер;
Атмосфера деген атау гректің екі сөзінен: atmos- ауа және sphaira- шар,
алынған. Көбіне өзіміздің тіршілігімізде қолданатын ауаны біз атмосфера деп
атай береміз. Бірақ- та, бұл ұғым дұрыс емес, себебі ауа атмосфераның
негізгі бөлігінің бірі ғана. Атмосфера әр түрлі газ, су буы және ауа тозаңы
бөлшектерінің қоспаларынан тұратын Жердің газ тәрізді қабықшасы. Ауа осы
газды қабаттың жерге жақын орналасқан бөлігінде шоғырланады және бұл ең
тығызды қабат болып саналады.

Қоршаған ортаға енген немесе шектен тыс мөлшерде пайда болған және ортаны
ластайтын кез-келген физикалық агенттерді, химиялық заттектерді және
биологиялық микроорганизмдерді ластағыштар деп атайды.

Атмосфераны сарқылмайтын азот қоры деп айтуға болады. Азот айырбасқа
жатпайтын биогенді элемент, себебі ол белоктар мен нуклеин қышқылдарының
құрамына кіреді. Бірақ-та, тірі организмдер атмосферадағы азотты өзінің
тіршілігіне бос күйінде емес, тек әртүрлі қосылыс түрінде ғана пайдалана
алады. Экожүйе атмосфералық азотты көбінесе найзағай кезінде электр
өрісінің әсерінен түзілетін оксид түрінде қабылдайды. Сулы ортада немесе
топырақта болатын кейбір бактериялар түрі мен көкшіл- жасыл балдырлар
атмосфераның азотын өз бойына сіңіру арқылы жинақтан биогеохимиялық
циклдарға қажетті түрге айналдырып отырады. Осымен қатар өсімдіктерге
қажетті азот қосылыстары топырақтағы органикалық

қалдықтардың ыдырауын да пайда болады. Табиғатты азот алмасу процесі
көміртек алмасу процесімен тығыз байланысты.

Адамның шаруашылық іс-әрекетінің салдарынан көшетхана эффектісі, озон
қабатының бұзылуы, қышқыл жыаңбыр, түмша сияқты қолайсыз құбылыстар
тудыратын метан, азо оксидтері, т.бт газдардың мөлшері өсуде. Атмосфера мен
жер бетінің арасында жылу, ылғал және химиялық элементтер тұрақты алмасып
отырады. Атмосфера арқылы Жердің ғарышпен заттектер айналымы іске асады.
Атмосфера мен Жер беті арасында жылу мен ылғалдың алмасуы тұрақты болады.
Оттектен, көмірқышқыл газынан, азоттан басқа ластаушы компоненттердің
атмосферада көп мөлшерде болуы биогеохимиялық циклдардың бұзылуына әкеп
соғады. Атмосфера ластанған жағадайда жаңбыр суына онда еріген азот және
кукірт оксидтері, тұздар қосылып ерітінді түзеді де «қышқыл жаңбыр» немесе
«тұзды жаңбыр» жауады, тұмша да орын алады.

Өнеркәсіпте және көлікте отын жанған кезде түзілетін азот оксидтері
атмосфераны ластайтын қауіпті көздердің бірі. Күн сәулесінің әсерінен олар
күрделі химиялық реакцияға қатысып, нәтижесінде уытты фотооксиданттар
түзілуіне үлес қосады. Атмосферада азот оксидтерінің, фотооксиданттардың
концентрациясы жоғары болған кезде адам улануы мүмкін. Соның салдарынан
өкпесі ісінеді, сілемейлі қабығында жара пайда болады, басы ауырады, уйқысы
кашады. Құрамында азоты бар зиянды шығарындылардың мөлшерін іштен жанатын
қозғалтқыштар шығаратын газды жағу үшін катализатор қолданып, ал
өнеркәсіптік кәсіпорындардың түтін шығаратын құбырларында азотсыздандыратын
қондырғыларды орнату арқылы азайтуға болады.

Ауадағы зиянды заттектердің мөлшері олардың турбулентті ағыспен
шашырауына, жауын шашынға немесе гравитациялық күш арқылы төмен түсуіне
байланысты. Атмосфераның ластануы мен негізгі биогенді элементтер айналымы
арасында анық байланыс бар.

Ластағыш заттектердің қоршаған ортаға әсері физикалық, химиялық
қаситтеріне, олардың ыдырауы арқылы пайда болған өнімдердің қасиеттеріне
және қоршаған ортаға тасталған әр түрлі өндіріс шығарындыларының мөлшеріне
байланысты. Ластағыштардың атмосферада таралуын анықтайтын ең негізгі
параметрге олардың атмосферада болатын уақыты жатады. Осыған

байланысты ластаушы заттектердің өзі немесе шығарындылар үш түрге
бөлінеді:

• Әлемдік көлемде ластайтындар- қай жерде де шығарылса да қоршаған
ортада әлемдік аумақта тарайтын қабілеті барлар, атмосферада көп уақыт
бойы сақталатын шығарынды заттектер;
• Аймақтық көлемде ластайтындар- үлкен аймақты ластайтын, бірақ та оның
мөлшері осы жердің шекарасынанасқасын тез төмендегеніне қарамай
ластанудың іздік мөлшерде жан жаққа таралып, шектеулі уақыт бойы
атмосферада сақталатын шығарынды заттектер;
• Жергілікті көлемде ластайтындар- атмосферада аз уақыт қана сақталатын
шығарынды заттектер;
Әр түрлі көздерден шығарындының шығу ұзақтығына байланысты олар үздіксіз
және бір дүркінді болып бөлінеді. Анатты жағдайлардағы шығарындылар бір
дүркінділер тобына жатқызылады. Атмосфераға газ тәрізді ластағыштар мен
аэрозольдар желдеткіш қондырғылары арқылы тасталады. Биіктігіне қарай
ластаушы заттектер шығаратын көздер биік (Н>50 м), орта биіктіктегі (Н=10-
50 м), алса (Н=2-10 м), жер үстіндегі (Н<2 м) болады.

Атмосфера табиғи жолмен және адамның іс-әрекеті нәтижесінд ластанады.
Атмосфераның табиғи жолмен ластануы жанартаудың атқылауына (жерде бірнеше
мың жанартау бар, олардың 500-ден астамы активті түрде) тау жыныстарының
үгітілуіне, шаңды дауылдардың тұруына, орман өрттеріне (найзағай түскенде)
теңіз тұздарының желмен аспанға көтерілуі мен ауадағы сулы ерітінді
тамшыларының құрғауына, тірі организмдердің іріп-шіру процестеріне
байланысты.

Атмосфераны табиғи жолмен ластайтындарға аэропланктондар, яғни әртүрлі
ауруларқоздыратын бактериялар, саңырауқұлақ споралары, кейбір өсімдіктердің
тозаңдары жатады. Сонымен қатар атмосфераны ластайтындар қатарына космос
шаң тозаңынжатқызуға да болады. Космос шаңы атмосферада жанған метеориттер
қалдықтарынан пайда болады. Секундына атмосфера арқылы орасан жылдамдықпен
200 млн-ға жуық метеориттер ауа қабатынан өтіп отырады., 60-70 км биіктікте
көбісі жанып үлгереді. Ғалымдардың болжамына сәйкес тәулігіне жер бетіне
1018 кішігірім метеорит түседі. Жерді атмосфера үлкен космостық
жарқыншақтардан да сақатйды. Жыл сайын жерге 2-5 млн.т космостық шаң түсіп
отырады. Табиғи шаң да

Жермен жанасқан атмосфераның құрамдық бөлігіне жатады. Ол ауада қалқып
жүретін радиустары 10-6-10-5 м шамасындағы бөлшектерден тұрады.

Табиғи шаң бөлшектерінің тегі органикалық және анорганикалық, олар келесі
процестер нәтижесінде түзіледі:

• Тау-кен жыныстарының және топырақтың бұзылуы мен желмен мүжілуі;
• Жанартаудың атқылауы;
• Орман, дала және шымтезек өрттері;
• Теңіз бетінен судың булануы;
Атмосфераның төменгі қабаттарын шаңмен ластайтын көздердің арасында тікелей
сіңіреді және тірі ағзаларды күн сәулесінен қорғайды.

Заттектердің биологиялық жолмен ыдырауы көп мөлшерде күкіртті сутектің,
аммиактың, көмірсутектерінің, азот оксидтерінің, көміртектің оксиді мен
диоксидінің және т.б. түзілуіне және олардың атмосфераға түсуіне апарады.

Атмосфералық ластануға табиғаттың алапатты құбырластарының қосатын үлесі
айтарлықтай жоғарғы. Мысалы, орта есеппен жанартаулардан атқылау
нәтижесінде жылына атмосфераға 30-150 млн.т газ және 30-330 млн.т ұсақ
дисперсті күл тасталып отырады, тек Пинатубо жанартауы атқылаған кезде
атмосфера ауасына 20 млн.т күкірт диоксиді шығарылады. Жанартаулар
атқылағанда атмосфераға бірқатар фитопатогендік активтілігі жоғарғы
химиялық ластағыштар- сынап, мышьяк, қорғасын, селен түседі. Ірі орман
өрттерінің салдарынан да атмосфераға көп мөлшердегі шаңмен ластанады. Батыс
Сібірде 1915 ж. болған орман өрті 1,5 млн.км2 ауданды қамтып, одан шыққан
түтін 6 млн.км2-ге жуық аумаққа таралады.

Атмосфералық ластанудың антропогендік көздеріне өнеркәсіптік кәсіпорындар,
көлік, жылу энергетикасы, тұрғын үйлерді жылыту жүйелері, ауыл шаруашылығы,
т.б. жатады. Тек өндірістік кәсіпорындардың ғана қоршаған ортаға әсер етіп
ластауын мынадай негізгі түрлерге бөлуге болады: шикізат, материалдар,
құрал жабдықтар, отын, электр энергиясы, су қалдықтар, өнімдер, атмосфераға
таралатын шығарындылар, энергетикалық шығарындылар, шу, инфрадыбыс,
ультрадыбыс, діріл, электромагнитті өріс, жарық, ультракүлгін, лазерлі
сәулелер, иондағыш шығарындылар және т.б.. Ауаны ластайтын компоненттердің
химиялық құрамы отын энергетика

ресурстарының түріне, өндірісте қолданылатын шикізатқа, оларды өңдейтін
технологияға байланысты келеді.

Атмосфераға тасталатын 52 Гт әлемдік антропогендік шығарындының 90 көмір
қышқыл газы мен су буы құрайды (бұлар әдетте ластағыштар қатарына
кіргізілмейді). Техногенді шығарындылардың құрамында бірнеше мыңдаған
қосылыстар кездеседі.

Қосымша сұрақтар:

1. Атмосфераның негізгі бөліктері.

2. Литосфераның құрылымы.

3. Гидросфера.

№3 Дәріс. Биосфера және оның табиғат пен қоғам өміріндегі ролі.

Биосфера – грекше биос- өмір және тіршілік, «Sphaira» (сфера) шар,
қоршаған орта деген сөздерінен алынған, яғни жер шарындағы адамзаттың жан-
жануарлардың, өсімдітердің және басқа тірі организмдердің тіршілік ететін
ортасы дене мағына береді.

Жер кеңістігінде жүретін табиғи процестерге әсер тигізетін тіршілік екені
туралы XIX және XX ғ.ғ арасындағы еңбектерінде пікірін айтумен қатар
дәлелдеген орыс ғалымы В.В.Докучаев.

XIX ғасырдың басында ғылымға «биосфера» түсінігін енгізген француз
жаратылыстанушысы Ж.Б.Ламорк болған. «Биосфера» терминін тіршілік бар
жердің қабықшасын анықтау үшін « гидросфера», «литосфера» ұғымымен бірге ХХ
ғасырдың аяғында австрия ғалымы ұсынады.

Бұл терминді 1875 жылы бірінші рет Австрияның атақты геологы Э.Зюсс ғылымға
енгізді. Бірақ биосфера және оның жер бетінде жүріп жатқан процесстері
туралы ілімнің негізін салған академик В.И.Вернацкий болды. Осы ілім
бойынша, биосфера +50 % -дан 50 %-ға дейін температурасы болатын
термодинамикалық қабат болып табылады.

Биосфера негізінен үш қабаттан құралады. Олар : атмосфера (газ күйіндегі),
гидросфера (су), литосфера (қатты) қабаттар.

1. Атмосфера

Атмосфера жер шарын түгелдеп орап тұрады. Ол гректің «atmos» - бу,
«sphairi» (сфера) сөзінен шыққан. Оның қалыңдығы 100 км-ге дейіін жетеді.
Атмосфераның негізгі құрамында оттегі (20,95%) , яғни 1,5 * 1015 тонна
аргон (1,28%), азот (75,50%), яғни 3,8*1012 тонна және басқадай газдар
кездеседі. Атмосфера негізінен – тропосфера, стротосфера және ионосфера
қабаттары болып үшке бөлінеді.

Тропосфера – грекше «tropos» (тропос) – бұрылысы, «sphaira» (сфера) – шар.
Өзгермелі қабат деген мағына береді. Жер бетіне тікелей жайласқан төменгі
тығыз қабаты . Орташа биіктігі 10*12 км-ге жетеді.

Стротосфера – латынша «stratum ion» - төсем, тағы сондай сиякты теңіз
деңгеінен 9-11 км жоғары жататын атмосфера қабаты.

Ионсфера – гректің «ion» - қозғалғыш қабат деген сөзінен алынған. Қалыңдығы
800 км-ге жетеді.

2. Гидросфера

Гидросфера – табиғи су қоймаларынан (мұхиттардан, теңіздерден, көлдерден,
өзендерден) құралады. Бұл құрлықтың 70 % алып жатыр. Гидросфераның көлемі
400 млн шаршы км.

3. Литосфера

Литосфера - жердің қатты қабаты Ол екі қабаттан құралған. Үстіңгі қабаты
граниттен, оның қалыңдығы 10 км-ден 40 км-ге дейін жетеді. Ал астыңғы
бозальттан тұрады. Қалыңдығы 30-80 км. Жоғарыда айтылғандай минералды
қабаттардан басқа, жерді ерекше тағы бір қабат – биосефра қоршап тұрады. Ол
тірі организмдер тараған аймақтардың бәрін қамтиды. Биосфераның пайда
болуымен бірге, жер бетінде тірі организмдер өсіп-өніп, сытрқы қоршаған
ортаның эволюциялық дамуына сәйкес қалыптасады. Биосфера теңіз деңгейінен
бастап, тау жоталарының шыңдарына дейін бүкіл құрғақ жерді алып жатыр.

Атмосферадағы биосфераның жоғары шегі 20 км биіктікке дейін жетеді. Онда
микробтардың споралары (өршігіш тұқымы) кездеседі. Бактериялар
атмосфералардың азон қабатында да өсіп-өніп өнеді. Биосферада мол
кездесетін микроорганизмдер жер бетінен 50-70 метрге дейінгі биіктікке ғана
тарайды.

Литосферадағы биосфераның төменгі шегі 2000-3000 м-ге дейін тереңдікке
жетеді. Олар онаэробта бактериялар. Гидросферадағы бисофераның шегі 11 км-
ге дейінгі тереңдікке жетеді. Теңіз жануарлары және өсімдіктері
(қызыл,жасыл, қоңыр балдырлар) үшін су өте қолайлы орта. Таза, мөлдір
болғандықтан күн сәулесі оның 200 метр тереңдігіне дейін тарайды. Бұдан
кейінгі судың қабаттарын мәңгілік қараңғылық басып тұрады. Мұндай
қабаттарда да тіршілік ететін организмдер болады.

Қосымша сұрақтар:

1.Биосфера туралы жалпы түсінік.

2. Биосфераның негізгі компоненттері.

№4 Дәріс. Жер бетінің негізгі құрылымы-экологиялық салдар.
Адам баласы әсіресе, атмосфера (ауа бассейні) ауасының ластану көздерін
тереңірек білгені жөн. Жоғарыда біз, атмосфераның ластануына жалпы
сипаттама берсек, ендігі жерде оған толығырақ тоқталуды жөн көрдік. Оның
себебі, барлық зиянды заттар атмосфера арқылы түрлі химиялық қосылыстарға
айналып, газ, сұйық немесе қоспа түрінде топырақ, суға қосылып, одан адам
организміне түседі.

Атмосферадағы тіршілікке қажетті барлық процестер оның тропосфера
қабатында жүреді. Онық жер бетінен қалыңдығы 10-18 км қашықтықты қамтиды.
Енді біз жекелеген зиянды заттардың өзіне және қоршаған ортаға тигізетін
әсеріне тоқталамыз.

Көміртегі оксиді ([pic]) және монооксид (СО). Жалпы отын жаққан кезде
көміртегінің екі газы түзіледі. Екеуі де ластағыш газдар. Оның бірі
көміртегі диоксиді – улы емес, ал монооксид улы болып келеді. Ол адамның
канындағы гемоглобинмен өте тез қосылып зиянды қоспа түзіп, ауру туғызады.

цунамилар,шқлейттену,өрттер, т.б. ) тууына себеп болып отыр. Аталған
газдармен қатар, метан, азот оксиді,озон,т.б. газдар күн сәулесін жер
бетіне кедергісіз жібергенімен, ал жер бетінен космос кеңістігіне кететін
ұзын толқынды жылу сәулелерін өткізбей көмірқышқыл газдарының қызып, жалпы
атмофера шегінде жылу процесін тездетуде. Мәселен, XIX ғасырдың 20-
жылдарында көмір қышқылы газының атмосферадағы мөлшері 0,029 % болса, ал 90-
жылдары -0,035 %-ке жетіп, 20%-ке көбейіп отыр. Бұл көрсеткіш БҰҰ-ның
зерттеулері бойынша 2000 жылдары 30%-ке жетпек. Ол жағдайда жер шарының
орташа температурасы 0,1°С-қа, ал 2005 жылдары екі есеге өсе түсетіні
дәлелденген. Осы мәліметтерді компьютерлік жүйе арқылы есептегенде жер
шарының орташа температурасының өсуі жақын жылдары 1,5-4,5°С-қа жетуі әбден
ықтимал.

Жер шарының осылайша жылып кетуі дүниежүзілік мұхиттардың деңгейін 1,5
метрге көтеріп, планетамызда «топан су» қаупін туғызары сөзсіз.

Мұхиттардың деңгейінің көтерілуі адамзат үшін қауіпті проблема. Осының
бәрі жылу эффектісінің әрекеті болғандықтан оның жүру механизмңн бәріміздің
де білгеніміз жөн.

«Озонның жұқаруы»XIX ғасырдың атмосфера қабатында озонның кейбір
жерлерде жұқаруы байқалған. Мәселен, 1987 жылы Антарктида тұсында байқалып
озонның мөлщері күрт азайып, (космостық станциясының фотосуреті бойынша) ол
7 млн км² аумақты қамтыған. Ал осы жағдай 1992 жылы Оңтүстік Америка
тұсында байқалған.

Осыған байланысты БҰҰ жанынан ғылыми кеңес құрылып «озонның жұқару»
себебін зерттеу басталды. Нәтижесінде, оның негізгі – хлорфторкөміртектік
(фреондар) қосылыстар екені анықталды. Химиялық қосылыс атмосфераға
көтеріліп, фотохимиялық ыдырауларға ұщырап,хлор тотығын түзеді. Ол өз
кезегіндегі озон молекуласын ыдыратып жойып отырады. Нәтижесінде озонның
жұқару процесі басталып, космостан келетін зиянды ультракүлгін (УК)
сәулелердің еркін өтуіне жол беріліп, бүкіл тіршілік атаулыға қауіп
төндіреді.

шешу үшін халықаралық Конвенция қабылданады. Оның мақсаты – озон қабатын
бүлдіретін заттарды шығаруды тежеу немесе тоқтату. Осы бағытта Ресей мен
ТМД елдерінің ғалымдар ұжымы еңбек етуде.

Қышқыл жауындар – атмосфераға байланысты қазіргі кезеңдегі үлкен
проблема. Оның негізгі көздері күкіртті ангидрид ([pic] ) пен азот тотығы
([pic] пен азот қос тотығы [pic]) және азот тетраоксиді ([pic]).

Күкіртті ангидрид. Адам баласы жылу алу үшін көмір мен мазутты жағу
кезінде күкірт ангидриді ауаға түседі. Мәселен, 1 млн тонна көмір жаққан
кезде 25 мың тонна күкірт бөлінеді екен. Әрине, күкірт жеке элемент күйінде
емес, оның күкірт тотығы ретінде ауаға шығарылады. Осы газ атмосфераға
түсіп, оттегімен тотығып әрі су буымен қосылып одан күкірт қышқылы
түзіледң. Құрамында қышқыл бар тұмандықтар жауын түрінде биосфераға түсіп
қауіпті зиян келтіре бастайды.

Сол сияқты отынды жаққан кезде де күкірт қышқылы түзіліп, ауа ағысымен
алыс жерлерге жетіп, күтпеген аймақтарда да фауна мен флораға, адам
баласына зиян келтіріп отырады.

Азот оксидтері. Азоттың қосылыстары атмосфераға көбінесе ормандардағы
өрттерден, ірі өнеркәсіп орындарынан бөлінетін заттар төңірегінде
жинақталады. Жалпы атмосфераға азот қышқылының 95% көмірді пайдаланғанда
бөлінеді. Оның 40 % автокөлік , 30 % электростанциялар, 20% өндіріс
орындарында қазба отындардың үлесіне тиеді. Нәтижесінде, жер шары бойынша
жыл сайын атмосфераға 60 млн тонна азот оксиді шығарылып отырады. Ол одан
әрі су буымен реакцияға түсіп, азот қышқылын түзеді. Азот қышқылы табиғатта
нитраттарға айналып, одан жауын құрамында жер бетіне түседі. Нәтижесінде,
бүкіл тіршілікке зиянын тигізеді. Адам баласы азот оксидтеріне душар болған
жағдайда тыныс жолдарының қабыну, бронхит, ентікпе және өкпе-тыныс
жолдарының ауруынан зардар шегеді.

«Смог (улы тұман». Смог ағылшын сөзң. Түтін деген мағынаны білдіреді.
Аталған улы түтін өнеркәсіп, басқа да қажеттіктер үшін көмір мен мазутты
жаққанда пайда болады. Тұманның 2 типі бар.

Мәселен, 1952 жылы ауа бассейінінде (үстінде) улы қара тұмандық (смог) 2
жұма бойы тұрып алған. Нәтижесінде 4000-нан астам адам қаза болған. Осы
азапты тарихи оқиғадан Лондон тұрғындары 1873,1882,1891,1948, т.б. жылдары
зардап шекті.

Фотохимиялық тұман. Атмосфеа қабатында азот оксидьері, көмірсулар,озон,
күннің радиациясының фотохимиялық реакцияға ұшырауы нәтижесінде пайда
болатын улы түтін. Оның Лондондық тұманнан айырмаышлығ автокөлік
моторларынан шығатын газдарды құрап күндізгі жағдайда улы түтін түзуге
бейім келеді. Фотохимиялық тұман алғаш рет 190 жылдары Лос-Анджелес қаласы
үстінде есепке алынған. Одан соң, бұл құбылыс Нью – Йорк, Токио, Сеул, Афин
т.б. қалаларда байқалғаны тарихұа мәлім.

Қоымша сұрақтар:

1. Тропосферадағы өзгерістер

2. Экологиялық салдар

№5 Табиғаттағы зат және энергия айналымы.

Экожүйедегі органикалық заттектредің синтезімен ыдырауына сүйенген
биогенді элементтердің айналымын заттектердің биоталық айналымы деп
аталады. Биогенді элементтерден басқа биоталық айналымға биотаға өте
қажетті минералды және әртүрдлік өртеген қосылыстарда тартылады. Сондықтан,
тіршілікпентығызбайланысты, негізіненкөміртек, су, азот, фосфор, күкірт
және биогенді катлондар сияқты химиялық заттектердің алмасуы циклдерден
тұратын биологиялық айналымның бөлігін биогеохимиялық айналым деп аталады.

Көміртегініңайналымы. Фотосинтез үшін көміртегінің көзі атмосферадағы және
суда еріген көмірқыщқыл газы болып табылады. Өсімдіктер түзген органикалық
заттың құрамында көміртегі қоректену тізбегі бойынша тірі не өлі өсімдік
ұлпалары арқылы өтіп, тыныс алу немесе ортаныңжану нәтижесінде көмірқышұыл
газы түрінде атмосфераға қайтады. Көміртегі циклының ұзақтығы үш-төрт
ғасырға тең.

Экожүйедегі көмітек айналымына толы жетісандық талдауды 1990 жэколог-
ғалымВ.Г.Горлеков жасаған. Оның геологиялық мәліметтерге сүйенген

тұжырымы бойынша биогенді элементтердің мөлшері 100000 жылда 100% өзгеріп
отыруы мүмкін екен.

Соңғы жылдары адамның шаруашылық әрекеті, әсіресе құрамында көміртек
болатын отын мен ағашты өте көп мөлшердежағу арқылы көміртектің айналымына
елеулі әсер етті.

Азот айналымы. Өсімдіктеразоттыыдырағанөліорганикалықзаттаналады,
бактерияларақуыздардыңазотынөсімдіктерсіңіреалатынтүргеөткізеді.
Атмосферадағы бос азотты өсімдіктер тікелей сіңіре алмайды. Бактериялар мен
жасыл балдырлар атмосфералық азотты байланыстырып, топыраққа өткізеді.
Көптеген өсімдіктер олардың тамырларында түйнектер түзетін азот
фиксациялаушы бактериялар мен симбиоз түзеді. Өлген өсімдіктерден немесе
жануарлардың өлекселерін бактериялардың басқа топтарының іс-әрекеті
нәтижесінде бос түрге өтеді де қайтадан атмосфераға қайтады.

Оттек айналымы. Отек айналымы фотосинтез процесінен басталады. Оның
биологиялық айналымы 230 т .жылына, ал биосферадағы оның жалпы
массасы[pic]т. Жер бетінде ең көп таралға нэелемент: оның мөлшері
атмосферада-23,1(288 мг/л); литосферада – 47,2; гидросферада – 86,9.
Гидросферадағы бос оттектің мөлшері орта шамамен 4,5мг/л, осы оттекті су
организмдері өздерінің тіршілігне жұмсайды. Ауадғы оттектің мөлшері
келмейтіндерге планетаның қайнауындағы пайдалы қазбалар-материал «қара,
түсті,асыләрісиреккездесетін,радиаактивтіматериалдар) рудалары, беймметалды
қосылыстар
(өнеркәсіптіңметаллургиялық,химиялықжәнебасқадасалаларынаарналғаншикізаттар)
, жер асты сулары, құрылыс материалдары (мрамор,құм,гранит) энергия
сақтағыш көздері (мұнай,газ,көмір) жатады. Құм ресурстарды ңқайтадан орнына
келу қабілеті жоқ, себебі олар өткен геологиялық дәуірде бірнеше
миллиондаған жылдар бойында түзілген. Қалпына келетін табиғи ресурстар
жойылатын – олар қолдану нәтижесінде жойылмай бір түрден екінші түрге
айналатын ресурстар, мысалы темір және басқа металдарың
рудалары,фосфор,күкірт және басқа да элементтердің қосылыстары.

Қосымша сұрақтар:

1. Биологиялық айналым

2. Геологиялық айналым

№6 Дәріс. Ландшафты қабықша, табиғаттағы ритмикалық құбылыстар.

Адам баласы әсіресе, атмосфера (ауа бассейні) ауасының ластану
көздерін тереңірек білгені жөн. Жоғарыда біз, атмосфераның ластануына жалпы
сипаттама берсек, ендігі жерде оған толығырақ тоқталуды жөн көрдік. Оның
себебі, барлық зиянды заттар атмосфера арқылы түрлі химиялық қосылыстарға
айналып, газ, сұйық немесе қоспа түрінде топырақ, суға қосылып, одан адам
организміне түседі. Атмосферадағы тіршілікке қажетті барлық процестер оның
тропосфера қабатында жүреді. Онық жер бетінен қалыңдығы 10-18 км
қашықтықты қамтиды. Енді біз жекелеген зиянды заттардың өзіне және қоршаған
ортаға тигізетін әсеріне тоқталамыз. Көміртегі оксиді ([pic]) және
монооксид (СО). Жалпы отын жаққан кезде көміртегінің екі газы түзіледі.
Екеуі де ластағыш газдар. Оның бірі көміртегі диоксиді – улы емес, ал
монооксид улы болып келеді. Ол адамның канындағы гемоглобинмен өте тез
қосылып зиянды қоспа түзіп, ауру туғызады.

Соңғы жылдары атмосферадағы көміртегі оксидтері тез көбейіп өсімдіктерде
жүретін фотосинтез процесін жылдамдатуда. Нәтижесінде, көміртегі оксиді
әрбір 10 жыл сайын 2 %-ке өсіп, атмосферада жылу эффектісін туғызуда. Ал
жылу эффектісі өз кезегінде жер шары климатының орташа температурасын
көтеріп, түрлі экологиялық апаттардың (мұхиттардың көтерілуі,ауа райының
өзгеруі, қауіпті циклондар мен цунамилар,шқлейттену,өрттер, т.б. ) тууына
себеп болып отыр. Аталған газдармен қатар, метан, азот оксиді,озон,т.б.
газдар күн сәулесін жер бетіне кедергісіз жібергенімен, ал жер бетінен
космос кеңістігіне кететін ұзын толқынды жылу сәулелерін өткізбей
көмірқышқыл газдарының қызып, жалпы атмофера шегінде жылу процесін
тездетуде. Мәселен, XIX ғасырдың 20-жылдарында көмір қышқылы газының
атмосферадағы мөлшері 0,029 % болса, ал 90-жылдары -0,035 %-ке жетіп, 20%-
ке көбейіп отыр. Бұл көрсеткіш БҰҰ-ның зерттеулері бойынша 2000 жылдары 30%-
ке жетпек. Ол жағдайда жер шарының орташа температурасы 0,1°С-қа, ал 2005
жылдары екі есеге өсе түсетіні дәлелденген. Осы мәліметтерді компьютерлік
жүйе арқылы есептегенде жер шарының орташа температурасының өсуі жақын
жылдары 1,5-4,5°С-қа жетуі әбден ықтимал. Жер шарының осылайша жылып
кетуі дүниежүзілік мұхиттардың деңгейін 1,5 метрге көтеріп, планетамызда
«топан су» қаупін туғызары сөзсіз.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау (ВОЗ) ұйымының мәліметі бойынша сферадағы
озонның 1 %-ке азаюы қауіпті ісік ауруларын көбейтіп жіберетіні анықталған.
Сол сиқты УК сәуленің жерге көбірек өтуі адам баласының иммундық қорғаныс
қабілетін кемітіп, жұқпалы аурулардың мендеп кетуіне жол ашатыны дәлелденіп
отыр. Осыған орай, 1985 жылы озон проблемасын шешу үшін халықаралық
Конвенция қабылданады. Оның мақсаты – озон қабатын бүлдіретін заттарды
шығаруды тежеу немесе тоқтату. Осы бағытта Ресей мен ТМД елдерінің ғалымдар
ұжымы еңбек етуде.

Сол сияқты отынды жаққан кезде де күкірт қышқылы түзіліп, ауа
ағысымен алыс жерлерге жетіп, күтпеген аймақтарда да фауна мен флораға,
адам баласына зиян келтіріп отырады.

Лондондық тұман типі – негізгі көзі көмір мен мазутты пайдаланғанда
түзілетін күкіртті газдың атмосферада концентрациясының көбейіп кетуі. Бұл
құбылыс Лондон қаласының ауа бассейінінде алғаш рет есепке алынған.
Мәселен, 1952 жылы ауа бассейінінде (үстінде) улы қара тұмандық (смог) 2
жұма бойы тұрып алған. Нәтижесінде 4000-нан астам адам қаза болған. Осы
азапты тарихи оқиғадан Лондон тұрғындары 1873,1882,1891,1948, т.б. жылдары
зардап шекті.

Жоғарыдағы фактілер қоршаған ортаның химиялық ластануы түрінде сипат
алып, бүкіладамзат қауымын алаңдатып отыр. Оның зардаптары төмендегі
жинақталған кестеде көрсетілген (1-кесте).

1-кесте. Қоршаған ортаның химиялық заттармен ластануын жіктеу кестесі

Радиациялық ластанудың басқа ластанудан көп айырмашылығ бар. Қысқа
толқынды тұрақсыз химиялық элементтердің ядросы – радиактивті нуклидтер.
Міне,осы бөлшектер мен шығарылған сәулелер адамның организміне түскенде
жасушаларды (клеткаларды) бұзады, соның нәтижесінде аурулар пайда болады.

Радиациялық ластанудың негізгі көздері – альфа, гамма және бэта, сияқты
радиоактивті сәулелер. Ионданған сәулелер адам,жануар организмдерінде

ақуыз,фермеш және басқа да заттардың өзгеруіне, яғни сәуле ауруының дамуына
әкеліп соғады.

Сәуле ауруы өзінен алынған сәуленің мөлшеріне қарай ауыр және созылмалы
болып бөлінеді. Адамдар екі-үш рет сәуле алғанда ауыр сәуле ұшырайды, ал аз
мөлшерде алса ұзақ уақыт сәуле ауруныа шалдығады.

Қабылданған мөлшеріне қарай сәуле ауруы 4 түрлі дәрежеде болады: 1-
дәрежесі жеңіл түрі – 100-200 рентген мөлшерінде; 2-ші дәрежесі орташа –
200-300 рентген; 3-ші дәрежесі ауыр – 300-500 рентген мөлшерінде; 4-ші
дәрежесі өте ауыр – 500 рентгеннен астам мөлшерде сәуле алған кезде болады.

Сәуле ауруы төрт кезенде жүреді: бірінші кезең – сәуленің организмге
әсері оның мөлшеріне қарай болады. Оның ең алғашқы белгілері: әлсіздік,
бас айналу бас ауру,жүрек айну,құсу,іш өту,терінің бозаруы,қан қысымның
секірмелі болуы, естен тануы. Екінші кезең – бірінші кезеңнен кейін уақытша
аурудың жақсарады. Бұл кезеңді латентті кезең, яғни, жағдайдың жақсы болып
көріну кезеңі деп атайды. Алған радиация мөлшері көп болса, бұл кезең
қысқа болады да екі күннен үш жетіге дейін созылады. Әлсізідік,
терлегіштік,тәбетінің төмендеуі,ұйқысының бұзылуы байқалады және қанда
өзгеріс боады. Үшінші кезең – өте жоғары мөшерде сәуле алғанда сәуле
ауруының асқыну кезеңі басталады. Аурудың температурасы көтеріліп,ішіне қан
құйылады. Жаралар пайда болады, бадамша безі асқынып, баспа ауруы пайда
болады. Үш-төрт жетіден кейін шаштары түседі, қан құюы бұзылады да жұқпалы
аурулар дами бастайды (өкпенің қабынуы, дизентерия,іш өту,қанның
бұзылуы,т.б.). төртінші кезең – сәуле ауруының жеңіл түрі, бұл осы кезеңде
ауру жазыла бастайды. Ауыр түрі болса,онда адам бірінші кезеңде өліп
кетеді. Орташа және ауырлау түрінде адамның жазылуы бірнеше айға созылып,
қан азаяды, қан қысымы көтеріледі және организмнің әлсіздігі байқалады.

Егер тамақ не су арқылы радиактивті заттар адаманың ішкі органдарына
түссе, онда адамға 25-30 г активтелген көмір, 50 г күкірт қышқыл барийді
немесе 25-30 г балшық суын ішкізеді. Адсорбент радиактивті заттарды қанға
өткізбей сіңіріп алады. одан әрі 15-20 минуттан соң 2-3 литр беріп
құстырып,асқазаннан қударады. Адам баласы сәулемен қатар әр ттүрлі жарақат
алса ішіне қан құйылған жағдайда еш қимыл жасатпай 5 % хлорлы кальций
ерітіндіін 4 сағат сайын бір ас қасықтан беру керек. Сәуле ауруымен

ауырған адамдарға сорпа, әр түрлі жеміс шырынын немесе көп су ішкізу керек.
Аздап тұз қосылған су беріп,аз-аздан жиі тамақтандыру керек. Адамның іс-
әрекеті нәтижесінде биосфераның радиациялық ластануы өте үлкен қауіп
тудырып отыр. Қазіргі кезде радиактивті заттар өте кең қолданылуда. Осы
элементтерді тасымалдауда болатын немқұрайлылықтың нәтижесінде өте күшті
радиациялық ластану болады. Мысалы, атом қаруын сынақтан өткзу биосфераның
радиациялық ластануына әкеліп соғады. Жиырмасыншы ғасырдың екінші
жартысынан бастап, түрлі атом электр станциялары,мұз жарғыш кемелер,
ядролық қондырғылары бар сүңгуір қайықтарды кең түрде пайдалана бастады.
Өнеркәсіп пен атом энергиясын пайдаланатын мекемелер дұрыс жұмыс істегенде
қоршаған ортаның радиактивті нуклидтермен ластануы өте аз мөлшерде болады.
Осы атомдық энергияны пайдаланатын мекемелерде апат болғанкезеңде жағдай
өзгеше болады. Радиациялық ластану нәтижесінде түскен радиактивті
шөгінділердің өзі бірнеше мындаған километрге дейін таралады. Қазіргі кезде
әскери өнеркәсіптің радиактивтік қалдықтарын сақтау мен жою мәселесі тұр.
Осы қалдықтар жыл сайын қоршаған орта үшін аса қауіпті бола түсуде.

Радиактивтік ластану өткен ғасырдың 40-шы жылдары уранның ыдырау
реакциясы ашылғаннан бастап пайда болған. Атом энергисы американдықтар
соғыс мақсатында, ал 1945 жылдан бұрын Кеңес дәуірінде оны бейбіт мақсатқа
пайдалана бастады. Атом энергиясын пайдалану кезінде сақтандыру шаралары
қоса жүргізіледі. Өйткені, атом қондырғылары жұмыс істеу кезінде, адам
өміріне қауіпті радиактивті шлак тзіледі. Ал оны залалсыздандыру оңай шаруа
емес. Радиактивті қалдықтарды теңізге, мұхитқа,өзенге тастауға рұқсат
етілмейді. Әрине, бұл жағдай кейбір капиталистік елдерде сақталмайды.
Мәселен, Ирландия жағалауы қазір ядролық үйіндіге айалған. Жыл сайын мұхит
түбіне радиактивтік қалдықтар тасталып жатыр. Көптеген дамыған елдерде атом
өнеркәсібі кәсіпорындарында белгіленген санитарлық нормаға дейін
радиактивті заттардың концентрациясын азайтатын тазарту қондырғылары
салынған. Қалдықтар баллондарға салынып цементтеледі де, арнаулы жерлерге
тасталады. Чернобыль апаты айналадағы орта мен халықтың денсаулығына қатты
әсер еткен, атом энергиясындағы ешуақытта болмаған апат. Чернобыль апаты
кезінде атмосфераға 50 МК радиактивті заттар шығарылған және ауданы 3000
км болатын жерге таралған.

Адам күнделікті тұрмыста да түрлі тұрмыстық техникалардан,
компьютерлерден, рентген аппараттарынан да сәуле алады. Мысалы, адам баласы
телевизор қараудан бір жылда 0,5 мбэр сәуле алса, компьютер мен рентген
аппараттарынан бір жылда 370 мбэр сәуле алады.

Атмосфераның озон қабатының жұқаруы күн радиациясы сәулесінің жер бетіне
өту қаупін туғызцда. Міне, осы кезде ядролық энергияны пайдалану адамзат
алдында көптеген мәселелерді шешуді талап етуде.

Табиғи ортада химиялық және радиациялық ластаушылардан басқа адамда әр
түрлі ауру туғызатын биологиялқ ластаушылар да кездеседі. Биологиялық
ластаушыларға ауру туғызатын микроорганизмдер, вирустар, құрттар,
қарапайымдар жатады. Олар ауада, суда, топырақта, тірі организмдердің және
адам организмінде кездеседі.

Жер бетіндегі 1500000 жануарлардың 50000 жуығы паразиттік тіршілік
етеді, соның ішінде 500-дей түрі адам паразиті болып есептелінеді. Адам
паразиттерінің иесінің денесінде тамақ керек боғанда ғана пайда болады.
Оларға: сүліктер,кенелер,масалар,бүргелер жатады. Ал тұрақты паразиттердің
иесі тек азық үшін ғана емес, олардың тіршілік ететін ортасы болып
табылады. Оларға безгек аскаридалар, қышыма қоздырғыштары жатады.
Микробтардың ауру қоздыруына қажетті бірден бір шарт – адам организмінің
әлсіреуі,оынң қорғансыз қалуы.

Қосымша сұрақтар:

1. Табиғи құбылыстардың байқалу белдеулері

2. Қазақстанның ландшафты аймақтары

№7 Дәріс. Әлемдік мұхит белдеулері, экологиялық салдар.

Планетамыздың 3/4 бөлігін (70,8%) алып жатқан Әлемдік мұхит суының
салмағы 1,4.1021 кг-ды құрайтын үлкен резервуар. Мұның ішінде мұхит суының
еншісіне 97%, құрлық суларына 1%, мұздықтарға 2% келеді. Жер планетасындағы
барлық теңіздер мен мұхиттардың жиынтығы болып табылатын Әлемдік мұхит
планета тіршілігіне үлкен әсер етеді. Мұхиттағы сулардың үлкен массасы
планетаның климатын түзіп, атмосфералық жауын-шашын көзі болып табылады.
Мұхиттар бүкіл оттегінің жартысынан аса бөлігімен қамтамасыз етіп,
атмосферадағы көмір қышқыл газының мөлшерін реттейді. Әлемдік мұхиттың
түбінде минералды және органикалық заттардың

үлкен массасы жинақталып, өзгерістерге ұшырайды. Сондықтан мұхиттар мен
теңіздерде жүретін геологиялық және геохимиялық процестер бүкіл жер
қойнауына қатты әсер етеді.

Әлемдік мұхиттың негізгі байлығы – ондағы биологиялық ресурстар (балықтар,
зоопланктон, фитопланктон және басқалары). Мұхиттың биомассасы жануарлардың
150 мың түрін, 10 мың балдырлар түрін біріктіреді. Ондағы тіршілік әлемі –
дұрыс және үнемді пайдаланудың арқасында таусылмайтын үлкен азық ресурсы
болып та табылады.

Әлемдік мұхит планета халқының тағам ретінде пайдаланатын барлық жануарлар
белоктарының 1/6 бөлігімен қамтамасыз етеді. Жер бетіндегі тіршілікті
сақтауда негізгі рөл мұхитқа, оның ішінде мұхиттың жағалаудағы аймақтарына
тиесілі. Өйткені планета атмосферасына тұсетін оттегінің 70% -ы
планктондарға жүретін фотосинтез процесінің нәтижесі. Әлемдік мұхит
биосферадағы тепетеңдікті сақтауда үлкен рөл атқаратын болғандықтан, оны
қорғау – халықаралық экологиялық өзекті мәселелердің бірі.

Әлемдік мұхиттың негізгі ресурсы – су. Оның құрамында уран, калий, бром,
магний сияқты 75 химиялық элементтер бар және бүкіл әлем бойынша
өндірілетін тұздың 33%-ын қамтамасыз етеді. Мұхит қойнаулары пайдалы
қазбаларға бай. Континенталдық шельфтерде алтын, платина кен орындары
орналасып, бағалы тастар кездеседі.

Жағалаудағы шельфтерде мұхит мұнайын барлау және өндіру қарқынды
жүруде. Әсіресе, Парсы, Венесуэла, Мексика шығанақтарында, Солтүстік
теңіздегі кен орындарында мұнай өндіру жұмыстары қарқынды жүрсе , бүкіл
Калифорния, Индонезия жағалауларын, Жерорта және Каспий теңіздерін мұнай
платформалары алып жатыр. Жер шарының сулы аудандарының жиынтығын
гидросфера деп атайды. Жалпы су қорының 97,5 % тұзды минералды болып
келеді. Теңіз суларын ерітінді деп есептеуге болады, себебі бұл сулардың
құрамындағы тұздардың мөошері орта есеппен 35г/кг.

Тұщы сулардың қоры жарпы су қорларының 2,5% құрайды, немесе 35 млн.км3
. Бұл сулардың орташа тұздылығы 1 г/л аспайды. Планетаның әр тұрғынына
келетін тұщы су мөлшері шамамен 8 млн.км3. Тұщы сулардың 30% жер астындағы
сулар. Тұщы судың негізгі қоры тау бастарындағы мұздықтарда, Арктика мен
Антарктика мұздарында- 97 %.

Жер беті мен жер асты суларына зиянды заттектерді, микроорганизмдерді
және жылуды енгізетін көзді ластаушы көз деп, ал судың сапалық нормасын
бұзатын компоненттерді ластағыш заттар деп атайды.

Табиғи суларды ластайтын компоненттерге биологиялық және физикалық-химиялық
қасиеттеріне қарай бірнеше топқа бөлінеді.: физикалық күйіне байланысты-
ерімейтін, коллоидты, еритін, табиғатына қарай- минералды, органикалық,
биологиялық немесе бактериялық.

Минеарлы компоненттерге анорганикалық қосылыстар, яғни суда еритін және
онда молекулалық пен иондық түрде болатын заттектер жатады.

Органикалық компоненттерге өсімдіктерден немесе жан- жануарлардан т.б.
жолмен пайда болған органикалық заттар жатады.

Биологиялық немесе бактериялық компоненттерге- бактериялар, вирустар,
балдырлар, ең төменгі сатыдағы жәндіктер, құрттар, микробиологиялық
зауыттардың қалдықтары, т.б. кіреді.

Әр түрлі мақсатта қолданылған судың 80-85 % ластанған ақаба су түрінде
табиғатқа қайтып оралып отырады. Жыл сайын бүкіл әлемде 420 км3 қалдық
сулар төгіледі, бұл сулар 7000 км3 таза суды ластандыра алады. Суды
ластайтын заттектердің саны 500 мыңның үстінде, ал гидросферадағы
ластағыштардың жалпы массасы шамамен 15 млрд.т/жылына, олардың ішінде ең
қауіптілігі жоғары қосылыстар деп фенолды, мұнай мен мұнай өнімдерін,
беттік активті заттар, ауыр металдардың тұздарын, радионуклидтерді,
пестицидтерді және басқа да органикалық және анорганикалық улы заттарды,
биогендерді атауға болады.

Жоғарыда қарастырылған улы заттектердің ішінен суперэкотоксикантты
мұнай мен мұнай өнімдерін жатқызуға болады. Сулы ортада олардың
концентрациясы 1 мг/м3-ке жеткеннен бастап улылық қасиетін көрсетеді. Мұнай
мөлшерінің шамасы200-300мг/м3 жеткенде экологиялық тепе теңдік бұзылып,
балықтың және судағы басқа да ағзалар түрінің реттегіш механизмі өз
мүмкіндігінің ең төменгі шегіне жетеді де, одын әрі қарай олар ортаның кез
келген қолайсыз факторларына төзімсіз бола бастайды, яғни экологиялық
тұрақтылық жойылады.

Судағы мұнайдың көлемі 800 кг/м3жеткен жағдайда фитопланктондардың
тіршілік нысаны тегжеліп, түгелімен жойылып кетуі мүмкін. Бұ бірінші
кезекте, мұхит балдырларының көмегімен түзілетін оттектің мөлшерін күрт
төмендетеді, сөйтіп осы элементтерді әлемдік балансының бұзылуынаәкеп
соқтырады.

Мұнай өңдейтін, коксхимия және басқа да өндірістердің ақаба суының құрамына
кіретін фенол қосылыстары табиғи суқоймаларына түскенде өсімдіктер мен тірі
организмдерде жүретін маңызды биологиялық процестердің жүруін тегжейді,
әсіресе балықтардың өсіп өнуіне айтарлықтай зиян келтіреді. Мысалы, мұнай
өнімдерінің мұндағы концентрациясы 16,1 мг/л болғанда ірі балықтарға, 1,2
мг/л- барлық личинкаларына, 1,4 мг/л- бентосқа, 0,1 мг/л- планктонға
қолайсыз әсерлерін тигізеді.

Біздің республикамызда балық шаруашылығы негізінде өндіріс дамыған
аймақтарда орналасқан, олардан шыққан қалдықтардың көп мөлшері, әсіресе
ақаба сулары, су қоймалрына, атап айтқанда, Каспий теңізіне, Жайық, Ертіс
өзендеріне, Бұқтырма су қоймасына, Балқаш көліне және т.б. су объектілеріне
тасталып тұрады.Соңғы он жыл ішінде өте қауіпті ластағыштар қатарына мұнай
және газ скважиналарын бұрғылағанда, флотация кезінде, жуғыш заттектердің,
лактар мен бояулардың, пестицидтердің, тамақ өнімдерінің, т.б. құрамына
кіретін, өндірсітерде кеңінен қолданылып келе жатқан беттік активті заттар
құйылып келеді. Олар суқоймаға түскенде көбіктенеді, орта қасиетін күшті
өзгертіп, тіршілік процестеріне теріс әсер тигізеді. Суда ерімейтін кейбір
пестицидтер мұнай өңдейтін өндіріс қалдықтарында ерігішк еледі, еру
нәтижесінде бір түрден екінші ластаушы түрге айналады. Осының нәтижесінде
олар бірте бірте су түбіне шөгудің орнына тұщы су көздерінің не теңіздердің
бетіне жиналады. Осы қосылыстар өсімдіктерде, судағы ұсақ жәндіктерде көп
мөлшерде жинақталады. Сонан соң оларды балықтар, ал балықтарды құстар жем
етеді, сойтіп біртіндеп көптеген жануарлар әлемінің өкілдері уланады.

Тұщы су бассейндерінің рН 3,7-4,7 аралығында болса қышқылданған, 6,95-
7,3 бейтараптанған, 7,8 үстінде-сілтіленген болып саналады. Тұщы суаттарда
рН мағынасы тәулік бойы өзгеріп отырады. Қандай су болса да рН тереңдік
деңгейімен байланысты болады. Тұщы сулармен салыстырғанда теңіз сулары
сілтілеу келеді, рН мағынасыда аз өзгеріп отырады. Суы тұщы өзен мен
көлдерде рН мағынасы 6-7 аралығында болады, көбіне организмдер осы деңгейге
бейімделген. Сулардың радиоактивті заттармен ластануы улкен

қауіптілік туғызады. Мысалы, тіршілік белгісінің ада болған Маңғыстау
жеріндегі Қошқар ата көлі өлі көл деп аталады, оның түбінде
радиоактивтілігі бар 104 млн.т көлеміндегі өндіріс қалдықтары шөгіп жатыр.
Осындай көп мөлшерде қалдықтардың пайда болуына себеп болған уран кейін
өңдейтін химия кешені құрамындағы күкірт қышқылы зауыты, химия
гидрометаллургия зауыты сияқты кәсіпорындар. Олар өздерінің қалдық сулары
мен қоқыстарын ешбір залалсыздандырмастан, табиғи ойпанға ағызып отырған.
Куннен кунге көлдегі су деңгейі төмендеп, жағалау ашылып, осы жағдайдың
салдарынан құрғаған улы тозаңдар желмен көтеріліп, Ақату қаласы мен жақын
маңдағы елді мекендердің, саяжайлардың жер, әуе бассейндерін, теңіз айдынын
ластап, адамдар денсаулығына, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне қатер
төндіру қауіпі күшеюде. Қалқыма қатты бөлшектер тұрақты суспензиялардың
түзілуіне себебін тигізіп, судың түрі мен мөлдірлігін төмендетіп, судағы
өсімдіктерде жүретін фотосинтез процесін тегжейді.

Атмосфераның ластануымен салыстырғанда су жүйелерінің ластануы үлкен
қауіп төндіреді, оның себебі: ауадан гөрі сулы ортада өздігінен тазалану,
яғни регенерация процесі өте баяу жүреді; су қоймаларын ластайтын көздердің
қатары да көбейе түседі. Оның мысалы ретінде Қазақстанның кейбір ірі су
ресурстары көздерін- Арал мен Балқаш көлдерінің жағадайын келтіруге болады.

Қосымша сұрақтар:

1. Жердің географиялық эволюциясы

2.Қоғам мен табиғи ортаның әсерлесу формалары

№8 Дәріс. Табиғи ресурстар және қорғау мәселесі.
Табиғи ресурстар – қоғамның дамуын қамтамасыз етуші, табиғат
сферасында қалыптасатын және оның құрамдас бөліктері болып табылатын
материя мен энергияның нақты түрлері. Табиғат ресурстарына литосфераның,
гидросфераның, атмосфераның және биосфеарның элекменттері кіреді.
Шаруашылық тұрғыдан жіктеу ресурстарды пайдалану әдістерінен және
бағыттарынан туындайды. Олар : жалпы және мамандырылған, салалық және
құрамдас бөліктерден тұрады. Өнеркәсіптік өндірістің негізін құрайтын

минералдық ресурстар, су ресурстары, агроклиматтық, рекреациялық,
биологиялық және т.б ресурстар бөліп қарастыруға болады. Бір салада табиғат
ресурстарының бірнеше түрлері пайдаланылуы мүмкін. Мысалы, ауыл
шаруашылығында жер, топырақ,су, климат ресурстарын пайдаланады. Екінші
жағынан, табиғат ресурстарының бір ғана түрі әр түрлі салаларда пайдалануы
мүмкін. Өзендер, көлдер өндірісінің қажетін өтеу үшін немесе жол қатынасы
ретінде де пайдаланылады.
Табиғат ресурстары сарқылатын және сарқылмайтын, қалпына келетін және
қалпына келмейтін болып бөлінеді.
Табиғат ресурстары

Сарқылатын ресурстар Сарқылмайтын
ресурстар

Қалпына Қалпына Ғарыштық : Су,жел
энергиясы,
келмейтін: су, топырақ, Күн
ауа
пайдалы өсімдіктер сәулесі
массалары
қазбалар мен жануарлар

Ресурстардың сарқылуы бойынша жіктелуінің маңыздылығы – ол адамды
анағұрлым приоритетті ресурстарды пайдалануға бағыттайды. Оларға ең алдымен
сарқылмайтын ресурстар жатады. Бұл ресурстардың пайдаланудың қоршаған
ортаға тигізетін зиянды әсері айтарлықтай болмайды. Адам оларды толық
пайдалануға мүмкіндік беретін жолдарын жасау керек. Екіншіден, қалпына
келетін ресурстарды пайдаланудың болашағы бар. Мысалы, өсімдіктер,
жануарлар.
Сарқылатын ресурстарға жақын кезеңде немесе болашақта қорының сарқылуы
қаупі төніп тұрған заттар жатал\ды. Ресурстардың сарқылуы бойынша
жіктелуінің маңыздылығы – ол адамды анағұрлым приориттіресурстарды
пайдалануға бағыттайды. Оларға ең алдымен сарқылмайтын ресурстар жатады.
Бұл ресурстардың пайдаланудың қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсері
айтарлықтай болмайды. Адам оларды толық пайдалануға мүмкіндік беретін
жолдарын жасау керек. Екіншіден, қалпына келетін ресурстарды пайдаланудың
болашағы бар. Мысалы, өсімдіктер, жануарлар.
Сарқылатын ресурстарға жақын кезеңде немесе болашақта қорының
сарқылу қаупі төніп тұрған заттар жатады. Бұларға ең алдымен қазба
|ПОӘК |№3 басылым |59 беттің 34-сі |
|042-14.4.05.1.20.37/01-2012 |03.09.2012ж. | |

байлықтар мен табиғат ресурстары жатады. Ресурстардың сарқылуы салыстармалы
ұғым.
Сарқылмайтын ресурстарға шексіз ұзақ уақыт пайдалануға болатын ресурстар
жатады. Мысалы, күн энергиясы, жел, теңіздің толуы мен қайту энергиялары.
Бұл жағдайда да сарқылмайтын ұғымы салыстырмаы түо\рде айтылады. Себебі,
әрбір ресурс үшін пайдаланудың шегі болады. Мысалы, белгілі бір мөлшерден
артық күн энергиясын пайдалану жер маңындағы кеңістіктің температурасының
артуына әкеліп, термодинамикалық дағдарысты туғызуы мүмкін.
Ресурстардың іштерінен судың орны ерекше. Су ластану нәтижесінде
уақытша (саналық жағынан) сарқылады, бірақ сандық жағынан сарқылмайтын
ресурс. Жердегі судың қорының мөлшері өзгермейді, ал оның еке сфералар
(мұхит, құрлық, атмосфера) немесе түрлері (сұйық, қатты, бу тәрізді)
арасында таралуы әр түрлі болуы мүмкін.
Табиғат ресурстарының сарқылу мәселесі жылдан-жылға өзекті мәселеге
айналып келеді. Бұл олардың мөлшерінің шектеулігіне және оларды
пайдаланудың артуына байланысты.
Сонымен, адамзат қоғамы дамуының барлық кезеңдерінде табиғи ресурстар оның
әлеуметтік-экономикалық прогресінің маңызды алығ шарты болды. Алайда
олардың сан алуан экономикалық ресурстарға айналуы түптеп келгенде адамға,
оның ыждағаты мен талантына байланысты.
Дүние жүзінің табиғи ресурстары
|1 |2 |3 |
| |Шикізат түрі |Табиғат ресурстарын пайдалану дәрежесі мен |
| | |болашағының қысқыша сипаттамасы. |

Б.Скиннердің (1989) мәліметтері бойынша халық санының қазіргі өсу
жылдамдығы жылына 1,7 % болған жағдайда ресурстарды пайдалану әрбір 41 жыл
сайын екі еселену керек. Бірақ, мысалы, алтын өндіру жылына 4 %-ға ратып
отырса, оның екі еселену периоды 18 жыл, имнералдық ресурстардың қолданылуы
орташа шамамен жылына 7 %-ға артып отырса, ал екі еселену периоды 10 жыл
болып отыр. Адамзат қоғамы қоғамы көмірді 800 жылдан бері өндіріп келеді,
бірақ оның жартысы соңғы 30 жылда өндірілген.
Көміртегінің қосылыстарынан тұратын ресурстарды пайдалану жылдамдығы
ерекше назар аударады. Себебі, олар энергия мен көптеген азық-түлік алудың
негізі көзі болып табылады. Сонымен қатар оларды пайдалану ғаламдық
мәселелер : парниктік эффект, қышқылдық жаңбырлар және т.б. туғызған
атмосфераның ластануымен тығыз байланысты.
Қазіргі кезде табиғатта миллиондаған жылдар барысында жиналған жанғыш
қазба байлықтар бір жылда жағылады. Ғалымдардың жасаған болжамдарының
біруіне сүйенсек, жанғыш отындарды пайдаланудың қазіргі жылдамдығы
сақталса, онда барланаған мұнай қоры шамамен 30-40 жылға, газ 40-50 жылға,
көмір 70-80 жылға.

Ресурстарды пайдалану және қоршаған ортаның ластануы. Қоршаған ортаның
ластануы дегенде біз оған тән емес агенттердің енуі немесе бар заттардың
концентрациясының (химиялық,физикалық,биологиялық) артуын, санның
нәтижесінде қолайсыз әсерлер туғызуын айтамыз. Ластандырушы заттарға тее
улы заттар ғана емес немесе ағзаға қажет заттың оптималды концентрациядан
артық болуы да жатады.
Ластанушы жүйенің тепе – теңдігін бұзатын кез-келген агент ретінде
бағалауға болады.
Ластану әр түрлі белгілері бойынша жіктеледі :
• Шығу тегі бойынша : табиғи және жасанды (антропогенді) ;
• Пайда болу көзіне байланысты :
а) өндірістік,ауыл шаруашылық, транспорттық және т.б.

ә) нүктелік (өнеркәсіптік орнының құбыры), объектілі (өнеркәсіптік орын),
шашыраған (егістік танабы, бүкіл экожүйе), трансгрессивті (басқа аймақтар
мен мемлекеттерден енетін) ;
• Әсер ететін ауқымына байланысты : ғаламдық, аймақтық, жергілікті;
• Қоршаған ортаның элементтері бойынша : атомсфера, топырақ, гидросфера
және оның әр түрлі құрам бөліктері құрам бөліктері (әлемдік мұхит,
тұщы су, жер асты сулары, өзен сулар және т.б.)
• Әсер ететін жеріне байланысты : қала ортасы, ауыл шаруашылық ортасы,
өнеркәсіп орындарының ішінде, пәтер ішінде және т.б.;
• Әсер ету сипаты байланысты : химиялық (химиялық заттар мен
элементтер), физикалық (радиоактивті,радияциялық жылулық, шу
электромагниттік), физико-химиялық (аэрозолдер), биологиялық
(микробиологиялық және т.б.)
• Әсер етудің периодтылығына байланысты : бірінші ретті (өнеркәсіп
орындарының қалдықтары), екінші ретті (смогты құбылыстардың өнімдері)
;
• Тұрақтылық дәрежесі бойынша : өте тұрақты – жүз және мың жыл тұратын
(азот, оттегі, аргон және басқа инертті газдар), тұрақты – 5-25 жыл
(көмірқышқыл газы мен метан,фреондар), тарқсыз (су буы, көміртегі
тотығы, күкіртсутек, азоттың қостотығы, азон қабатындағы фреон).
Неғұрлым ластаушы зат тұрақты болса, оның қоршаған ортада жиналуы эффекті
жоғары. Кез-келген ластаушы заттың үш параметрі бойынша бағалауға болады :
қоршаған ортаға түсетін көлеміне, улылығына және тұрақтылық дәрежесіне
қарай. Мысалы, көмірқышқыл газының қолайсыз эффектісін оның қоршаған ортаға
түсетін көлеміне және ұзақ сақталу уақытына, олай болса оның жинақталуы
және осыған байланысты парниктік эффектінің пайда болуы қамтамасыз етеді.
Өндірілетін ресурстардың тек 2-3%-ы ғана пайдалы өнім ретінде
қолданылады,ал қалғаны қалдықтар (бос жыныс , шлактар және т.б.)
Адам қызметінің көңіл аударарлық нәтижесінде қоршаған оратға оған тән
емес, тірі ағзалар үшін бөтен (ксенобиотиктер) заттардың шығарылуы жатады.
Табиғатта 2 мыңдай бейорганикалық және шамамен 2 миллион органикалық
қосылыстар бар. Адам қазір 8 млн-нан астам қосылыстарды синтездей алады.
Жыл сайын оларың саны бірнеше мыңға артып отырады.
Жер бетіндегі адам мекен етпейтін кеңістіктің болуы қазіргі
дағадарыстың ғаламдық сипатын жоққа шығармайды. Бұл ең алдымен атмосферамен
судың қозғалғыштығына байланысты. Мысалы, мұнайлы қабықшамен әлемдік
мұзиттың бетінің 15-25 % ластанған. Қазіргі кезде
|ПОӘК |№3 басылым |59 беттің 39-сі |
|042-14.4.05.1.20.37/01-2012 |03.09.2012ж. | |

атомдық двигательдер мен радиоактивтік қалдықтардың көмілуі нәтижесінде
әлемдік мұхиттың радиоактивтік ластануы зор қауіп төндіріп отыр.
Табиғат ресурстарын пайдалану жылулық ластанумен, яғни жер маңы
кеңістігінде қосымша энергияның жиналуымен байланысты.
Биосфераның жылулық байланысының бұзылуын атмосефраның шаңдануының
артуын, өсімдік жабынының булануының өзгеруі,топырақ пен су қоймаларының
бетінен ластануының өзгеруі қамтамасыз ететді. Мұнайлы қабықша булануды 20-
30%-ға тежейді. Нәтижеде ғалымдардың болжауы бойынша ауаның орташа жылдық
температурасы 1-3 С –ға артады. Ал мұның өзі биосфераның термодинамикалық
немесе жылулық дағдарыс жағдайына өтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Қазақстанның қазба байлықтары.
Қазақстан минералдық ресурстарға өте бай. Қазасқатн дүние жүзінің 186
елінің ішінде вольфрам, қорғасын және барийдің қоры бойынша бірінші орында,
хромит, күміс және цинк бойынша екінші орында, марганец және молибден –
үшінші, мыс-төртінші, уран-бесінші, алтын-алтыншы,темір кені-жетінші,
қалайы мен никель-сегізінші, көмір мен табиғи газ-тоғызыншы, мұнай бойынша
он үшінші орында.
Қазақстан жерінде хромиттің әлемдік қорының үштен бір, уран мен
марганецтің төрттен бір бөлігі, темір кенінің оннан бір бөлігі орналасқан.
Қазақстанда барланаған тас көмір және қоңыр көмір қоры 200 млрд.
Тоннадан астам. Көмір бассейіндерінде Қарағанды,
Екібастұз,Майкөбен,Обаған,Жіліншік,Теңіз-Қорғалжын,Шу,Іле және Орал-Каспий
жатады.
Қазір Қазақстан көмірсулардың қоры бойынша дүние жүзіндегі ірі
елдердің бірі болып табылады. Мұнайдың барланған қорының көлемі бойынша 12-
орында, газ бен газды конденсат 15-ші, мұнай қорының өндіру -23 орында.
Қазақстанның үлесіні барланаған әлемдік мұнай мен газ кен орындарының
өндірілетін қоры 2,2 млрд. тонна, конденсат-шамамен 700 млн. тоннаны
құрайды. Еліміздің болжанып отырған мұнай ресурстары шамамен 13 млрд.
тонна.
Қазақстанның жер қыртысы мұнай мен табиғи газдарға бай. Каспий маңы
ойпаты, Каспий теңізінің жағалауын қоса алғанда мұнай қоры 7 млрд. тонна.
Бұл мұнай өндірісін жыл сайын 50-100 млн. тоннаға дейін көтеруге мүмкіндік
береді. Қарашығанақ кен орынындағы табиғи газ қоры 1,3 триллион куб метрді
құрайды.

Арал маңында да мұнай мен газдың үлкен қоры табылған. Алдын ала
жасалған есептеулер бойынша мұнда 350 млн. монна мұнай мен 100 млрд. куб
метр газ бар. Мұнай мен газға қатысты Торғай, Шу-Сарысу, Зайсан-Алакөл
проинцияларының болашағы зор. Қазақстанда металл кен орындары барланған.
Темір кендерінің қоры 8 млрд. тоннадан астам. Оның 80 %
Торғай,Теміркен бассейінінде орналасқан. Бассейіннің ірі кен орындарына
Соколов, Сарыбай, Қашар,Лисаков және Аят кен орындары жатады.
Металлургиялық процессте темір кенінен басқа ванади, алюминий оксиді,
фосфаттық шлактар алынады. Олар минералдық тыңайтқыштар ретінде
пайдаланылады. Алатау темірмарганец басейінінде шамамен 500-дей кен
орындары мен металл іздері табылған. Бассейіндегі темір кендерінің қоры 500
млн. тонна және марганецті кендер 80 млн тоннаны құрайды.
Марганец кендері Атасу темірмарганец бассейінінен басқа Сарыарқада,
Ұлытауда ,Қаратауда , Маңғыстау мен Семейде анықталған.
Хромит кендері негізінен Ақтөбеде табылған. Кемпірсай массивінде
шамамен 30 кен орындары бар. Кеннің ұзындығы 80 км, ені 0,6-30 км дейін
созылған, қалыңдығы 100 –деген метрге жетеді. Кендегі хром тотығының
мөлшері 20-дан 60 % дейін . Бұл кен орынына дүниежүзінде тең келетін кен
орны жоқ. Хромит кенін өндіру бойынша Қазақстан 1-ші орынға шықты.
Хромит кендері Қостанайдағы Жетіқарада, Құндыбайда, Аққарағада,
Ақтауда,Семейде табылған.
Ванадий кендері Қаратау мен Жабағылтауда табылған. Кендегі ванадийдің
мөлшері шамамен 1 % және молибден 0,22 %. Кеннің сапасы жоғары емес.
Ванадий бар кендер Шыңғыс тауларында, Бетпақдалада, Кіндіктаста, Теріскей
Алатуы мен Жезқазған аймағында кездеседі.
Титан кендері Қостанайда, Көкшетауда,, Ақмола мен Ақтөбе облыстарында
барланаған. Ұлытау , Оңтүстік Алтайда және Жезқазған облысындағы қоры
белгілі.
Қазақстан түсті, бағалы және сирек кездесетін металдардың
көптүрлілігімен, байлығыме сипатталады.
Алюминий кендерінің ішінде бокситтер ерекше оырн алады. Келешегі бар
аудандарға Сарыарқаның батысы мен солтүстігі, ТОрғай ойпаты, Сырдария
өзенінің бассейні, Каспий маңы және Арал маңы ойпаты, Амангелді, Обаған,
Жоғары Тобыл, Теңіз, Таскөл және Шаған, Мұғалжар, Шымкент қаласының
маңындағы кен орындарын атауға болады.
Алюминий шикізатының бокситтен басқа түрлері барланған.
|ПОӘК |№3 басылым |59 беттің 41-сі |
|042-14.4.05.1.20.37/01-2012 |03.09.2012ж. | |

Никель және кобальт кендері Ақтөбе,Қостанай , Жезқазған, Қарағанды,
Павлодар, Семей және Жамбыл облыстарында таралған. Ақтөбедегі Кемпірсай
бассейінде никель кен орындарының 30-ның ішінде 14-і жұмыс істейді. Жоғары
сапалы никель кенінің үлкен қоры Қостанай облысындағы Аққараға мен Ақтауда
шоғырланған. Силикатты никель кендері Кемпірсайдан басқа Семей мен
Жезқазған облыстарында ашылған. Олардан металлургиялық өңдеу барысында
кобальт та алынады.
Галий Амангелді және Торғай бокситтерінде , Алтайдың полиметалл
кендерінде кездеседі.
Индий Мырғалымсай, Текелі, Майқайың полиметалл кендерінен алынады.
Рений Жезқазғанның мыс кендерінен табылған. Талий Алтай кендерінен,
Жезқазған және Қоңырат кен орындарынан алынады.
Қазақстанның үлесіне уарнның дүниежүзілік қорының 25,7 проценті тиеді.
Уран кен орындары Созақ ауданында, Маңғышылықта, Қордайда, Атбасар
ауданында және Көкшетаудың бірқатар ауданында орналасқан.
Қазақстан рудалы емес пайдалы қазбаларға да бай. Калий тұздары
маңызды химиялық шикізаттық ресурстардың бірі болып табылады. Калий
тұздарының қоры республикамыздың батыс бөлігінде, Жайық-Жем аймағында
орналасқан.
Полиметалддық кендермен әдетте серіктес болатын барит қоры Жалайыр,
Бадам, Шағанақ және т.б. кен орындарынан табылған. Жыл сайын полиметаллдық
кендерден 1,1-1,2 млн тонна флотациялық бариттік концентрат өндіріледі.
Фосфориттерге Қаратау баурайы және Ақтөбе тобы бай. Қаратау тауындағы
тау-кен өндірісі ертеден беогілі. Қаратау тау жотасының кен орындары мен
іздері корбанаттық жыныстардың арасында орналасқан. Ащысай кен орны
Қаратаудың оңтүстік-батыс беткейінде Түркістан қаласынан 70 км жерде
орналасқан. Оны 1873 жылы орыс табиғат зерттеушісі Н.А.Северцов ашқан.
Марғалымсай кен орны 1930 жылы Қарасай геолог., тау-кен барлау
партиясының аға коллекторы Мырғалым Фахрезетдинов ашты. Ащысай кендерінен
ерекшелігі Мырғалымсай кенінің құрамында бөліп алуға күміс, барий және т.б.
пайдалы компоненттер бар.
1) Тектоникалық бұзылулармен жарылған карстылы жыныстар белдеуіндегі жер
асты сулары – Мырғалымсай, Үшбас;
Топырақты ресурстар. Негізінен жазық дала әр түрлі типті сұр
топырақтармен жабылған. Ең қолайлысы – ашық сұр топырақтар. Жер
|ПОӘК |№3 басылым |59 беттің 42-сі |
|042-14.4.05.1.20.37/01-2012 |03.09.2012ж. | |

биітеген сайын тоыпрақтың түрлерінде зоналылығын сақтай отырып өзгереді :
нағыз сұр топырақ, күрең сұр топырақ, күлгін, қара және тау шалғындық
топырақтар.
Тау етегінде табиғат жағдайлары суармалы, ал жоғары бөлігі-тәлімді
егіншілік жүргіщуге қолайлы. Аралық белдеулерде екеуін де бірдей қолдануға
болады. Жоғары таулы жерлер егіншілікке қолайсыз, тек жайылым ретінде ғана
маңызды болып табылады.
Тауға жақын белдеу салыстырмалы түрде жақсы ылғалданған. Бұл тұрақты
тәлімді жерлер. Топырақ жабыны таулы-даланың ашық және нағыз сұр
топырағынан тұрады.
Ең оңтүстік бөлігін оазистік көп карбонатты сұр тоыпрақтар алып жатыр.
Бұл жерлерде тек суармалы егіншілік жүргізіледі.
Агроклиматты жағынан алғанда облыс территориясын мына белдеулерге бөлуге
болады.
1) Құрғақ,ыстық шөл белдеуі. Облыс территориясының басым бөлігін алып
жатыр. Бетпақдала , Мойынқұм, Қызылқұм. Оған сондай-ақ облыстың
орталық бөлігі де кіреді.
2) Өте қуаң ыстық тау етегіндегі белдеу. Түркістанның, Алғабастың,
Түлкібастың , Сайрамның, Леңгірдің, Қызғұрт аудандарының тау
еетгіндегі бөліктері.
3) Таулы белдеу.Қаратау жотасы мен Батыс ТЯнь-Шаньның етегі. Түркістанның
Созақтың, Алғабастың, Түлкібастың, Леңгірдің және Қазығұрт ауданының
таулы бөліктері.
Табиғи шаруашылық жағынан облысты төмендегі белдеулерге бөледі :
1. Шөлді қаракөл қой шаруашылығы дамыған мал шаруашлық белдеуі;
2. Мақта өсіру шаруашылығы дамыған суармалы егістік белдеуі;
3. Суармалы егіншілік дамыған тәлімді егіншіліктің таулы – дала белдеуі;
4. Шөлді дала-Шардара су қоймасы.
Жануарлар дүниесі. Құстар. Облыс территориясында жыл құстары мен тұрақты
мекен ететін құстар тіршілік етеді. Тұрақты құстарға үй құстары мен көк
кептерлер жатады. Жыл құстарына - қызғылт бірқазан жатады. Наурыз
айының басында ұшып келеді. Наурыздың екінші жартысында қарай 1-1,5 мыңға
жетеді. Ең соңғы бірқазандар қазанның ортасында ұшып кетеді. Оңтүстік
Қазақстан облысында Сырдария өзенінің бассейнінде қиқулаған аққу қыстан
шығады. Қаржантау тау жоатларында, Ақсу-Жабағылы қорығында бүркіттер
таралған. Өгем тау жотасында, Қызылқұмның Шығыс

бөлігінде көгілдір құс мекендейді. Сәуір айынла ұшып келеді де қазан айында
ұшып кетеді.
Сүтқоректілер. Ең көп тарағаны және көп түрлілігімен көзге түсетін
топ қолқанаттар отряды. Қаратаудың оңтүстік-батыс бөлігінде Қошқарата
өзенінің сағаларында үнді жайрасы мекендейді. Оларға жарқанаттар жатады.
Қазір олардың 10 түрі қорғау шараларын қажет етеді.
Бетпақ далада мынандай жануарлар мекендейді : қояндар, құлақты кірпі,
қарақұйрық, аққұлақ, борсық, түлкі, қасқыр, арқар, ақкіс , қабан, сусар
т.б.
мекендейді.
Табиғи ресурстардың қоғам өміріндегі рөлі. Адамзаттың әлеуметтік-
экономикалық прогресстің шындарында шығуы оның табиғаттың әр түрлі
сыйлықтарын – табиғи (немесе жараиылыстық) ресустарды пайдалануымен барынша
тығыз байланысты. Адамның табиғи ресурстардың әртүрін қажетсінуін біркелкі
емес. Мысалы, табиғаттың баға жетпес сыйлығы – оттегінсіз адам бірнеше
минетте тіршілік ете алмацды, ал ядролық отын уран мен плутонийсіз мыңдаған
жыл өмір сүреді. Табиғи ресурстарды иегруге жұмсалатын шығын да әр түрлі.
Кейде бұл шығындар болмашы, алайда көбіне табиғи ресурстарды игеру көп
күрделі қаржыны керек қылады: әсересе қымбат тұратын техника ме
технологияны қолдану, кен орындарын өндіру кезінде көп қаражат жұмсалады.
Барланып, өндірілген көптеген табиғи ресурстар материалдық өндірістің алуан
түрлі салалары үшін шикізат болып табылады. Өз кезегінде қоғамдық өндіріске
тартылып, онда сан мәрте түрленіп өзгерген шикізат материалдары
экономикалық ресурстарға айналады.
Қосымша сұрақтар:
1. Табиғатты тиімді пайдалану
2. Қоршаған ортаның ластануы

№9 Дәріс. Адамзат мәселелері.
Дүние жүзі елдерін түгелдей қамтыған қаржылық, экономикалық дағдарыс
кезеңінде Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінің тұрақтылығын қамтамасыз
етіп, оны одан әрі тиімді дамыту және елімізде азық-түлік қауіпсіздігін
сақтаудың әлеуметтік-экономикалық және саяси мәні зор болып отырғаны
белгілі.
Біздің еліміз дүние жүзінің ауылшаруашылық өнімдерін өндіретін
негізгі 25 мемлекеттің қатарына енеді және өзінің ресурстық әлеуеті жағынан
қазіргі деңгейден 3-5 есе артық өнім өндіруге мүмкіндігі бар екені белгілі.
Сонымен
|ПОӘК |№3 басылым |59 беттің 44-сі |
|042-14.4.05.1.20.37/01-2012 |03.09.2012ж. | |

қатар, сарапшылар аграрлық сектор есебінен ІЖӨ-нің өсімі жаһандық дағдарыс
салдарынан болып отырған кедейшілікті азайтуға басқа секторлардың ІЖӨ-нің
өсуіне әсер етуі жағынан 4 есе тиімді болатынын нақты жобалармен айқындап
беріп отыр. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстанның аграрлық секторында шешімін
күтіп тұрған күрделі әлеуметтік-эконо¬ми¬калық проблемалар да жоқ емес.
Елбасы өзінің 2009 жылдың 6 наурызындағы Жолдауында аталған саланы
ұтымды түрде дамытуға барын¬ша мән беріп, “Агроөнеркәсіптік ке¬шен туралы
айрықша айтқым келеді, оның дамуы арқасында біз бір мезгілде еліміз үшін
аса маңызды екі міндетті – азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және
экспортты әртараптандыруды шешеміз”, деп ерекше атап көрсетті.
Қазақстанның агроөнеркәсіп кешені, оның негізгі құрамы – ауыл
шаруашылығы, соңғы жылдары дүние жүзіне кең тараған қаржы-экономикалық
дағдарыстың күшті ықпал етуі жағдайында дамып отырғаны белгілі. Дегенмен,
дағдарыс аясының кеңеюі мен күрделенуі, отандық аграрлық жүйеге дер кезінде
мемлекет тарапынан көрсетілген көмектің нәтижесінде кейбір елдердегідей бұл
сала рецессияға ұшырамай, белгілі бір деңгейде даму қарқынын бәсеңдеткен
жоқ. Сонымен қатар, соңғы жылдары ауылшаруашылық өнімдері көлемінің ұлғаюы
байқалады. Өндірілген өнім ағымдағы бағалармен есептегенде 2007 жылы 1,1
трлн. теңге деңгейінде
болса, 2008 жылы 1,3 трлн. тең¬ге болып 18,2% өскен, ал 2000 жылмен
салыстырғанда 3,3 есеге өскен.
Аграрлық секторды мемлекет тарапынан қол¬дау мақсатында 2008 жылғы бөлінген
қаражат 2007 жылмен салыстырғанда 1,7 есе ұл¬ғайды, оның ішінде тікелей
қолдауға (суб¬сидия) бөлінген қаржы 2,0 есе, кредит ретінде берілгені 2,2
есеге өсті. Соның нәтижесінде аса қажетті дақылдардың егістік көлемін
ұлғайтуға, агроөнеркәсіп жүйесін технологиялық және тех¬никалық жағынан
жарақтандыруға мүмкін¬діктер туды. Әсіресе елімізде жетіспейтін өнім
түр¬лері – майлы дақылдар, қант, көкөніс, же¬міс-жидек өнімдерін одан әрі
дамытуға ерекше көңіл бөлінді, яғни өсімдік шаруашылығын әртараптандыру
мақсатында аса қажетті дақылдардың егістіктерін ұлғайту жұмыстары
жүргізілді. Соның нәтижесінде 2008 жылы 2007 жылға қарағанда майлы дақылдар
егістігі – 35%, көкөніс, жеміс-жидек – 17%, қант қызылшасының егістігі 39%
өсті.
Еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін сақтау мақсатында “Азық-түлік
корпорациясы” АҚ арқылы дәнді дақылдарды мемлекеттік қорға отандық тауар
өндірушілерден нарықтық баға¬мен сатып алу мақсатында бюджеттен 12,0 млрд.
теңге қаражат бөлінді. Мал шаруашы¬лы¬ғы жүйесінде де оңды өзгерістердің
қалып¬тас¬қаны байқалады. Мысалы, 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда
мүйізді ірі қара мал 2,8% көбейген және сәйкесінше қой мен ешкі – 5,0%,
шошқа – 1,0%, жылқы – 6,0%, түйе-3,4% және құс 10,5% өскен.
|ПОӘК |№3 басылым |59 беттің 45-сі |
|042-14.4.05.1.20.37/01-2012 |03.09.2012ж. | |

Дегенмен мал ша¬руа¬шылығында асыл тұқымды малдың үлес салмағы әлі
күнге дейін төмен деңгейде қалып отыр және оның деңгейі төмендегідей:
мүйізді ірі қара – 4,3%, қой мен ешкі – 7,4%, жылқы – 2,6%, түйе – 10%. Ал
ғылыми негізге немесе озық тәжірибеге сүйенсек, сапалы өнім алу үшін асыл
тұқымды мал басының үлес салмағы 30% кем болмауы қажет. Сонымен қатар, мал
ша¬руашылығын ұтымды дамытуды тежеп отырған басқа да факторлар бар. Мысалы,
2007 жылы жүргізілген бірінші ұлттық ауыл шаруашылығы санағының мәліметтері
бойынша ауыл¬дық өңірдегі үй шаруашылығында мүйізді ірі қараның – 85%, қой
мен ешкінің – 77,0%, жылқы мен шошқаның 79,0% шоғырланған екен. Яғни бұл
жүйеде заман талабына сай өнім өндіру мен оны өңдеудің өндірістік озық
технологиясын ендіру үшін арнаулы орта және ірі кәсіпорындар жүйесін
қалыптастырудың қажеттігі туындап отыр.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі қазіргі орын алған
экономикалық дағдарыс кезінде одан әрі шиеленісе түсуі мүмкін. Сондықтан да
алда шешуін күтіп тұрған ең күрделі мәселе – бұл агроөнеркәсіп кешенінің
бүгінгі даму деңгейін төмендетпей, одан әрі тұрақты даму үдерісін
қамтамасыз ету үшін мемлекет тарапынан қолдауды күшейту.
Әлемдік экономикалық дағдарыс кезінде ауыл шаруашылығы саласын одан әрі
дамыту үшін 2009-2011 жылдары республикалық бюджеттен 350 млрд. теңге болу
көзделген. Оған қосымша агроөнеркәсіп кешенін қолдауға және одан әрі
дамытуға “ҚазАгро” холдингінен 1,0 млрд. доллар (150 млрд теңге) көлемінде
қаражат қарастырылған. Бұл іс-шараларды әлеуметтік кәсіпкерлік
корпорациялармен біріге отырып жүзеге асыру көзделген. Мемлекет тарапынан
бөлінетін инвес¬ти¬цияны бірінші кезекте жұмыс істеп тұрған және өнімі
экспортқа бағытталған кәсіпорын¬дар мен салаларға жұмсау қарастырылған.
Елімізде азық-түлік қауіпсіздігін толық қамамасыз ету проблемасын
шешудің маңызды бөлігі – ол рыноктағы тұтыну бағасын тұрақтандырып, оны
халықтың басым көпшілігінің қолы жететіндей деңгейден асырмауды қамтамасыз
ету болып табылады. Азық-түлік қауіпсіздігі дегенде, біз көбінесе отандық
өнімдер көлемінің халықтың тұтыну сұра¬нысын қанағаттандыруы тұрғысынан
қараймыз да, оның шешуші көрсеткіші – халықтың сол өнімдерге экономикалық
тұрғыдан қол жеткізу мүмкіндігін, яғни олардың бағасының халықтың табысына
сәйкес болуын ескере бермей¬міз. Демек, ауылшаруашылық өнімдерін өндіруді
ұлғайтумен қатар, халықтың әл-ауқатын жақсартуда да экономикалық даму
тетіктерін жүйелі үйлестіре жүргізу қажет.
Бұл мәселені жүзеге асыруда төмендегідей жағдайларды ескеру қажет сияқты.
Еркін рынок жағдайында кез келген тауарға баға сұраныс пен ұсыныстың
арақатынасы негізінде реттеледі деген түсінік бар екені белгілі. Әлемдік
тәжірибе көрсеткендей, нарықтық экономика жолымен дамыған елдерде
эко¬номикалық жүйенің толыққанды жұмыс істеуі үшін тек қана
|ПОӘК |№3 басылым |59 беттің 46-сы |
|042-14.4.05.1.20.37/01-2012 |03.09.2012ж. | |

ерікті баға саясаты жүргізілмейді. Әлеуметтік-экономикалық маңызы зор,
соның ішінде халыққа аса қажет азық-түлік түрлерінің бағалары мемлекет
тарапынан тікелей де және жанама жолдармен де үнемі реттеліп отырады.
Нарықтық экономика жағдайында тауар ұсынысының көлемі мен оның сұраныс
деңгейінің арақатынасы бағаны өзі реттейді деген қағиданың ғаламдық
интеграция мен бәсекелестіктің күшеюі жағдайында үнемі жүзеге аса бермейтін
соңғы жылдардағы күрделі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер көрсетіп отыр.
Сонымен бірге оның ішкі рынокқа, жалпы еліміздің экономикасына да кері
әсерін тигізетіні анық. Осы орайда айта кететін бір жәйт – ол халық
арасында тұтыну ба¬ғасының өскені ауылдағы тауар өндіруші¬лер¬дің толық
пайдасына шешіледі деген үстірт пікір қалыптасқандығы. Нақты мәліметтерге
жүгінсек, өнімді сату бағасы жылдан-жылға өсіп келеді, бірақ оның қарқыны
базардағы, дү¬кендердегі тұтыну бағасының өсу қарқы¬нынан әжептеуір кем.
Сондықтан мемлекет ауыл шаруашылығын қаржылай қолдауды күшейте отырып,
дамыған шетелдердегідей ауылшаруашылық өнімдері мен азық-түлік бағасын
тікелей және жанама түрде реттеу механизмдерін қолдануы керек.
Дамыған мемлекеттердің тәжірибесіне қарасақ, олардағы баға реттеу тетіктері
тек тауар өндірушілердің ғана мүддесін емес, сонымен бірге тұтынушылардың
да мүддесін қорғауға және импортты шектеуге бағытталған. Мысалы Жапония
ауыл шаруашылығының негізгі өнімдерінің бірі күрішті ел ішінде өз тауар
өндірушілерінен ынталандыру мақсатында әлемдік бағалардан 6-8 есе жоғары
бағамен са¬тып алады. Сонымен қатар бұл өнімнің импор¬ты¬на шектеу де
қойылған. Біздің республикада да азық-түліктің бағасын реттеу мен оның
тұрақты қорын жасау үшін ауылшаруашылық өнімдерінің біраз көлемін
(әлеуметтік маңызды түрлерін) мемлекет кепілді бағамен, өнім өндірушілерден
(шаруалардан) сатып алу механизмін енгізу қажет деп ойлаймыз.
Жоғарыда аталған күрделі жағдайларды реттеу, шетелдерде мемлекеттік қорға
астықты жеткілікті мөлшерде сатып алып, қажет кезінде тауарлық (астық)
интервенция жүргізу арқылы ұтымды түрде шешімін табатыны белгілі. Егер
мемлекет бұл мәселені өз құзіретіне алса, біріншіден, көптеген мемлекет
қаржысы үнемделер еді, екіншіден, ауылшаруашылық тауарларын өндірушілер
үшін бұл өнімдердің кепілді, тұрақты сату көзі болып табылар еді. Қорыта
айтқанда, болашақта ауыл шаруашылығын қолдауға мемлекет тарапынан бөлінетін
қаржының көлемін көбейтумен қатар, субсидия бөлу мен бағаны реттеу
тетіктерін жетілдіру – азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің маңызды
факторлары болып қала бермек.

Қосымша сұрақтар:

1. Энергетикалық және шикізат ресурстарының сарқылуы.

2. Азық-түлік және су мәселесі.

№10 Дәріс. Қоршаған орта күйін болжау.
Өндірістің қарқындап дамуына және отын түрлерін кең көлемде жағуға
байланысты атмосфеардағы бос оттегінің қоры азайып, көмірқышқыл газының
мөлшері артуда. Нәтижесінде табиғаттағы көміртек ацналымы бұзылды деуге
болады.
Атмосфера табиғи және жасанды жолмен ластанады.
Табиғи ластану – атмосферада үнемі белгілі мөлшерде шаң болады. Шаң
табиғатта жүретін таьиғи процестер нәтижесінде түзіледі және минералдық,
органикалық, ғарыштық болып үш түрге бөлінеді.
Тау жыныстарының үгітілуі мен бұзылуы, жанартаулар атқылауы, орман,
дала және шымтезектердің өртелуі минералдық шаңның түзілуіне себеп болады.
Органикалық шаң ауада аэропланктондар – бактериялар, саңырауқұлақтардың
споралары менн өсімдіктердің тозаңдары түрінде эәне өсімдіктер мен
жануарлардың ыдырау, ашу, шіру өнімдері түрінде болады. Табиғи ластанудың
бір түрі – ғарыштық шаң атмосферадағы жанған метеориттердің қалдықтарынан
түзіледі. Бір жыл ішінде оның мөлшері 2-5 млн тоннаға дейін жеетді.
Жасанды ластану – атмосфераны ластаушылардың ең негізіглері транспорт
түрлері және олардан бөлінетін жану өнімдері болып табылады. Қоршаған
ортаға көміртек, күкірт және азот оксидтерімен бірге бензиннің құрамына
кіретін концерогенді заттар , мысалы, 3,4 бензопирен мен қорғасын өте
зиянды әсер етеді. Атмосфераға транспорттардан бөлінген газдардың құрамында
25-25 қорғасын болатыны анықталған.
Қазіргі кезде бүкіл газбен және шаңмен ластаушы жылу электр станциялары
болып табылады. Қуаты орташа жылу электр станциясы 1 сағатта 80 тонна
күкіртті ангидрид және 16-17 тонна күл бөледі. Атмосфераның антропогенді
ластану жолдары жылу энергетикасы, мұнай, газ өңдеу өнеркісңптері ,
транспорт т.б арқылы жүреді.
Атмосефраның ауыр металдармен ластануы – ғылыми-техникалық прогрестің
аса маңызды проблемаларының бірі болып отыр. Кейбір есептеулер бойынша,
бүкіл адамзат қоғамы кезеңінде 20 млрд тонна темір қоршаған ортаға таралып,
ластап отыр деуге болады . Ауаның ластануы адамның денсаулығына,
экожүйелердің қалыпты жұмыс істеуіне зиянды әсерін тигізеді.
Атмосфераның радиоактивті ластануы нәтижесінде радияциялық әсерету
байқалатын болғандықтан, өте қауіпті болып саналады. Радияциялық әсер –
|ПОӘК |№3 басылым |59 беттің 48-сі |
|042-14.4.05.1.20.37/01-2012 |03.09.2012ж. | |

радиоактивті заттардан бөлінетін радиоактивті заттардан бөлінетін
радиоактивті сәулелердің әсері. Радияциялық әсерлердің шығу көздері –
қарапайым ғарыштық сәулелерден бастап, экологиялық апаттар болып табылатын
ядролық қаруларды сынау, атом ядролық станциялардағы авариялар т.б.
Радиактивті элементтерді өндіру мен атом қондырғыларын,
қозғалтқыштарын іске қосу жұмыстары кезінде атмосфераға өте қауіпті
радиоактивті заттар бөлінуі мүмкін.
Атмосфералық ауаның ластануымен күресу – күрделі мәселлердің бірі, әрі
үлкен материалдық шығын мен күшті қажет етеді. Дегнмен, ғылыми-техникалық
прогрестің қазіргі заманғы даму деңгейі адам ағзасы мен қоршаған ортаға
зиянды әсер ететін заттардың түзілуін және бөлінуін азайтып, ластанудың
алдын алудың іс-шараларын жасауға мүмкіндік береді.
Қосымша сұрақтар:
1. Әлемдік жер қойнауын пайдалану
2. Жердің ғаламдық дамуы.

11 Дәріс. Қазіргі заманда адамзаттың тұрақты даму мәселесі

Адамзат қоғамынның алдында тұрған экологиялық мәлелелер оның дамуының
барлық тарихи кезеңдерінде орын алып отырды. Бірақ, өндірістік қоғам мен
демографиялық жарылыс кезеңінде адмзаттың табиғатқа теріс әсерінің
нәтижелері ғаламдық сипатқа ие боды. Экологиялық мәлеленің мәні –
табиғаттағы қалыптасқан тепе-теңдікті бұзбай, миллиардтаған адамдарды жерде
қоныстандыру және олардың барлық қажеттіліктерін қамтамасыз ету. Қазіргі
Жердегі тіршілік адам қызметінің сипатына тәуелді.

Қазіргі кезең адамның ерекше биосфералық қызметі – биосфераны қорғау
мен сақтап қалу қызметімен анықталып отыр. Экологиялық мәлелелердің алдын
алу үшін адам ретсіз дамудан өтуі тиіс. Тек осы кезде ғана адамзат қоғамның
дамуы үздіксіз, ұзақ уақыттық, бірқалыпты жағдайда, табиғи және әлеуметтік
дағдарыссыз дамиды. Мұндай дамуды – тұрақты даму деп атайды. Бірақ бұл үшін
адамдардың сана-сезімі , олардың мақсаты мен адамгершілік бағыттылғы
өзгеруі тиіс.

Планетадағы тіршілікті қорғау бүкіл адамзаттың бірігуін талап етеді.

1987 жылы БҰҰ-ның Дүниежүзілік қоршаған орта мен даму комиссиясы «Біздің
жалпы болашағымыз» аты есебінде «қоршаған орта үшін қауіпсіз, жолда
экономикалық дәуірге» аяқ басуға шақырды. Алғаш рет «тұрақты даму»
концепциясы ұсынылды. «Тұрақты даму» дегенде қазіргі уақыттың
қажеттілігін қамтамасыз ете отырып, болашақ ұрпақтардың өзінің
қажеттіліктерін қамтамасыз етуіне қауіп туғызбайтын даму деп түсіну керек.
«Біз ата-бабаларымыздың Жерін мұраға алған жоқпыз. Біз оны өзіміздің
балаларымыздан қарызға алдық» (БҰҰ материалынан).

1992 жылдың маусым айында Рио-де-Жанейро қаласында өткен БҰҰ-ның
қоршаған орта мен даму бойынша өткен конференциясы «Тұрақты даму»
концепциясын және «ХХІ ғасырдың күн тәртібінде» атты ауқымды бағдарламасын
қабылдады. Бұл бағдарламада шешілуі болашақта тұрақты дамуды қамтамасыз
ететін жалпы мәселелер қарастырылған. Оның нәтижесі төмендегі кестеде
көрсетілген.

Қосымша сұрақтар :
1. Негізгі тұрақты даму мәселесі
2 «21-ғасырдың күн тәртібінде » бағдарламасы

№1 Тәжірибелік-зертханалық жұмыс.
Тақырыбы: Қоршаған ортадағы химиялық элементтер миграциясы.
Мақсаты: Қоршаған орта өндірістік қалдықтар мен автокөлік түтіндерінен
ластанғанда экожүйеге таралатын негізгі химиялық элементтермен және
ластануды алдын алу жолдарымен студенттерді таныстыру.
Химиялық ластаушылар дегеніміз экожүйедегі концентрациясы нормадан жоғары
немесе басқа жақтан енген заттар. Ортаның негізгі ластануы өнеркәсіп
қажеттелігі үшін отындарды жағу, транспорттардың жұмысы кезінде, тұрмыстық
және өндірістік қалдықтарды жағу, қайта өңдеу кезінде байқалады.
Атмосфераны ластайтын химиялық заттарға: көміртегі қосылыстары (көмір
қышқыл газы, көміртегі тотығы, альдегидтер, қышқылдар), күкірт қосылыстары
(күкіртті ангидрит, күкірт қышқылы), азот тотықтары жатады
Жерге ағаштар егу газдар үшін механикалық бөгет және атмосфераның химиялық
ластануына бөгет бола алады. Қүкірт оксидін жақсы жұтатын ағаштарға: терек,
жөке, қайың ағаштарын жатқызуға болады. Фенолдарды мамыргүл, аюбадам жақсы
сіңіреді.
1 тапсырма: Қоршаған ортаны ластушы химиялық заттардың топтарын анықтау.
2 тапсырма: Ластушы химиялық заттардың қоршаған ортаға таралуының алдын алу
жолдарын қарастыру.
Қолданылған әдебиеттер:

1.Т. Қуатбаев . Жалпы экология.-Алматы. 2012ж

2. Ә. Бозшатаева. Экологиядан оқу әдістемелік құрал. 2002ж

№2 Тәжірибелік-зертханалық жұмыс.
Тақырыбы: Химиялық элементтердің қоршаған ортада таралуы
Мақсаты: Студенттерді қаупі жоғары тұрақты органикалық ластаушылар (ТОЛ)
тобымен және оларды қоршаған ортаға шығаратын көздермен таныстыру.
Тұрақты органикалық ластаушылар(ТОЛ)-химиялық улы қосылыстары
ыдырауға және биоаккумуляция мөлшерінің жоғары болуына тұрақты химиялық
заттар топтары. Аз дозаның өзінде ТОЛ қалыпты биологиялық қызметті бұзып,
қоршаған орта мен адам денсаулығы үшін үлкен қауіп туғыза алады.
1 тапсырма: Қаупі жоғары тұрақты органикалық ластаушылар (ТОЛ) тобымен
танысу.
2 тапсырма: ТОЛ-ды қоршаған ортаға шығаратын көздерді анықтау.
Қолданылған әдебиеттер:

1.Т. Қуатбаев . Жалпы экология.-Алматы. 2012ж

2. Ә. Бозшатаева. Экологиядан оқу әдістемелік құрал. 2002ж

№3 Тәжірибелік-зертханалық жұмыс.
Тақырыбы: Атмосфералық ауаның ластануының алдын алу.
Мақсаты: Атмосфералық ауаны ластаушы көздер мен оларды алдын алу жолдарымен
студенттерді таныстыру.
Атмосфералық ауаны ластаушылар –механикалық, химиялық, физикалық және
биологиялық болып бөлінеді.
Механикалық ластаушылар-шаң, қоқыс.
Химиялық ластаушылар-экожүйедегі концентрациясы нормадан жоғары немесе
басқа жақтан енген заттар.
Физикалық ластаушылар-биосфераға техногендік себептерден түсетін энергияның
артық көздері.
1 тапсырма: Атмосфералық ауа сапасына әсер ететін заттарды анықтау.
2 тапсырма: Автокөліктерден бөлінетін затттарды анықтау.
Қолданылған әдебиеттер:

1.Т. Қуатбаев . Жалпы экология.-Алматы. 2012ж

2. Ә. Бозшатаева. Экологиядан оқу әдістемелік құрал. 2002ж

№4 Тәжірибелік-зертханалық жұмыс.
Тақырыбы: Ластанудың өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне әсері.

Мақсаты: Фитоценоз бен зооценозға әсер ететін негізгі ластаушы көздермен
студенттерді таныстыру.
Фитоценоз-өсімдіктер бірлестігі. Фитоценоз-күннің энергиясын
пайдаланып, көмір қышқыл газымен, судан және минералдық заттардан
органикалық зат жүйе алатын биологиялық құбылыс
Өсімдіктер -300000 аса түрлері бар табиғаттың ерекше патшалығы Жер бетінде
тіршілікті қамтамасыз етуде үлкен рөл атқарады. Ормандардың үлкен
санитарлық-гигиеналық және емдік қасиеттері бар. Сондай-ақ атмосфераның
химиялық тепе-теңдігін ұстап тұрады.
Зооценоз- неше түрлі жануарлар бірлестігі. Зооценоз органикалық заттарды
бір түрден екінші түрге айналдырады, яғни тасымалдаушы қызметін атқарады.
Жануарлардың жоғалуы, табиғи эволюциялық процесс. Жер бетінде жыл сайын
әрбір миллион түрдің ішінен тек бір түр ғана жоғалып отырғаны белгілі болды
1 тапсырма: Фитценозды ластаушы көздерді анықтау.
2 тапсырма: Зооценозды ластаушы көздерді анықтау.
Қолданылған әдебиеттер:

1.Т. Қуатбаев . Жалпы экология.-Алматы. 2012ж

2. Ә. Бозшатаева. Экологиядан оқу әдістемелік құрал. 2002ж

№5 Тәжірибелік-зертханалық жұмыс.
Тақырыбы: Су қасиеттері және тірі зат
Мақсаты: Студенттерді судың қасиеттерімен және онда тіршілік ететін
гидробионттармен таныстыру.
Су -өзіне тән ерекшеліктері бар тіршілік ортасы . Оның негізгі қасиеттеріне
тығыздығы,оттегі режимі, температуралық режим,тұздылық режимі, жарық режимі
жатады.
Суда тіршілік ететін ағзаларды гидробионттар деп атайды.
1 тапсырма: Судың органолептикалық қасиеттерін анықтау.
2 тапсырма: Гидробионттар және олардың жіктелуі.
Қолданылған әдебиеттер:

1.Т. Қуатбаев . Жалпы экология.-Алматы. 2012ж

2. Ә. Бозшатаева. Экологиядан оқу әдістемелік құрал. 2002ж

№ 6 Тәжірибелік-зертханалық жұмыс.
Тақырыбы: Табиғи және ластанған судың химиялық құрамы
Мақсаты: Студенттерді табиғи және ластанған судың химиялық құрамы мен
таныстыру.
Су ресурстарына және ондағы тіршілік иелеріне теріс әсер ететін
заттардың бірі -өнеркәсіп орындарынан бөлінетін улы синтетикалық заттар.
Ағын сулардағы ластаушы заттардың мөлшері әдетте 5-15 мг/л-ді құрайды.Ал
осы заттардың шекті мөлшері бар болғаны 0, 1 мг/л-ді құрайды
1 тапсырма: Су қорларының ластануының түрлерін анықтау.
2 тапсырма: Су ресурстарын қорғау шараларын ұйымдастыру жолдарын қарастыру.
Қолданылған әдебиеттер:

1.Т. Қуатбаев . Жалпы экология.-Алматы. 2012ж

2. Ә. Бозшатаева. Экологиядан оқу әдістемелік құрал. 2002ж

№7 Тәжірибелік-зертханалық жұмыс. 0
Тақырыбы: Табиғи және шайынды суларды тазалау.
Мақсаты: Студенттерді су тазалау әдістерімен таныстыру.
Ресурстарды тиімді пайдаланудың негізгі бағыттарының бірі-қайта өңдеп
пайдалану, тазалаудың жаңа технологияларын қолдану, ұйымдастыру шаралары.
Суды қайталап пайдалану өнеркәсіп орындарында әртүрлітехнологиялық
процестерде қолданылады.
1 тапсырма: Суды тазалаудың әдістерімен танысу.
2 тапсырма: Суды тазалаудың тиімді әдістерін топтастыру.

Қолданылған әдебиеттер:

1.Т. Қуатбаев . Жалпы экология.-Алматы. 2012ж

2. Ә. Бозшатаева. Экологиядан оқу әдістемелік құрал. 2002ж

№ 8 Тәжірибелік-зертханалық жұмыс.
Тақырыбы: Топырақ мониторингісін ұйымтастыру принциптері.
Мақсаты: Студенттерді мониторинг ұғымымен және топырақтың жай-күйін
бағалау, болжау түрлерімен таныстыру.
Экологиялық мониторинг-антропогендік факторлар әсерінен қоршаған орта
жағдайының биосфера компоненттерінің өзгеруін бақылау, болжау жүйесі.
Қазіргі таңда мониторинг ұғымы негізгі үш түрлі жұмыстардан тұратын
қоршаған табиғи ортаны бақылау жүйелері ретінде қарастырылады:
|ПОӘК |№3 басылым |59 беттің 56-сы |
|042-14.4.05.1.20.37/01-2012 |03.09.2012ж. | |

-қоршаған ортаның жағдайын жүйелі түрде бақылау;
-табиғи жәнеантропогендік факторлардың әсерінен табиғатта болуы мүмкін
өзгерістерді болжау;
-қоршаған орта жағдайын ретке келтіру шараларын басқару.
1 тапсырма: Мониторинг және оның түрлерімен танысу.
2 тапсырма: Топырақ мониторингісін топтастыру.
Қолданылған әдебиеттер:

1.Т. Қуатбаев . Жалпы экология.-Алматы. 2012ж

2. Ә. Бозшатаева. Экологиядан оқу әдістемелік құрал. 2002ж

№9 Тәжірибелік-зертханалық жұмыс.
Тақырыбы: Топырақ эрозиясы.
Мақсаты: Топырақ эрозиясы және олардың түрлерімен студенттерді таныстыру.
Литосфера- жердің қатты бөлігінің сыртқы қабығы, ол біртіндеп заттектердің
беріктілігі азаятын сфераларға өтеді және оның құрамына жер қыртысы мен
жердің беткі мантиясы кіреді.

Адамдар және олардың шаруашылығы жер бетіне тікелей және жанама зор ықпал-
әсерін тигізіп келеді. Егер де жылына ауаға дүние жүзі бойынша 1 млрд.
тонна деңгейінде антропогендік заттектер, гидросфераға шамамен 15 млрд т
ластағыштар енгізіліп отырылса, жерге түсетін техногенді қалдықтардың
мөлшері 90 млрд т. Кейбір ғылыми мәліметтерге сүйенентін болсақ, ХХ ғ 90
жылдарының аяғында жерде жинақталған қалдықтар көлемі 4000 млрд тоннаға
дейін көтерілген. Топырақтын ластануына байланысты қазіргі уақытта
құрлықтың жартысына жуығын антропогендік ланшафт алып жатыр. Ғалымдардың
арасында тараған пікір бойынша дүние жүзіндегі шөлдердің барлығының шығу
тегі де антропогендік. Антропогендік шөлдің аумағы жылдан-жылға үнемі
ұлғаюда, оның көлемі қазіргі шақта 10 млн. км2ден асып отыр, бұл бүкіл
құрлықтың 7 процентін құрайды.

Топырақ эрозиясы-топырақтың беткі құнарлы қабатының бұзылуы.
1 тапсырма: Топырақ эрозиясы және олардың түрлерімен таныстыру.
2 тапсырма: Топырақты эрозиядан қорғау шаралары.
Қолданылған әдебиеттер:

1.Т. Қуатбаев . Жалпы экология.-Алматы. 2012ж

2. Ә. Бозшатаева. Экологиядан оқу әдістемелік құрал. 2002ж

№ 10 Тәжірибелік-зертханалық жұмыс.
Тақырыбы: Топырақ қабатының екіншілік тұздануы
Мақсаты: Студенттерді Топырақ қабатының екіншілік тұздануы туралы
мәліметтермен таныстыру.
Топырақтың санитарлық жағдайы бірнеше гигиеналық көрсеткіштермен
сипатталады, соынң ішінде санитарлық сан деп аталатынымен, яғни
белоктағыазот мөлшерініңжалпы рагникалық азотқа қатысымен; сонымен қатар
ішектің таяқша құртының, шыбынның балапан құртының, гельминтер
жұмыртқаларының бар болуы ескеріледі.

Топырақтың тазалылығы немесе ластандылығы осы көрсеткіштердің жиынтығымен
бағаланады.Осыдан басқа топырақтың санитарлық жағдайын сипаттайтын тағы да
бірнеше қосымша көрсеткіштер бар, олардың өндірістік кәсіпорындардың және
де елді мекендердің жерінде анықталады.

1 тапсырма: Топырақтағы ластаушы заттардың үш бағытта нормалануын анықтау.

2 тапсырма: шекті рауалы концентрация және уақытша рауалы концентрация

түрлерімен таныстыру.

Қолданылған әдебиеттер:

1.Т. Қуатбаев . Жалпы экология.-Алматы. 2012ж

2. Ә. Бозшатаева. Экологиядан оқу әдістемелік құрал. 2002ж

Негізгі әдебиеттер:

1. Вернадский В.И. Биосфера. М., «Мысль» 1967.

2. В Н.Радкевич В.А. Экология, Минск: Высшая школа,1997.

3. Чернова Н.М., Былова А.М. Экология, М..Просвещение,1981.

4. Наумов Н.П. Жануарлар экологиясы... М: Высшая школа,1963.

5. Горышина Т.К. Өсімдіктер экологиясы. М:Высшая школа,1979.

6. Одум Ю. Экология. М.,Мир,т 1-2,1986.

7. Одум Ю. Экология негіздері. М.:. Прогресс,1975

8. Дажо Р. Жалпы эколгия негіздері. М..; Мир,1979.

9. Риклефе Р. Жалпы эколгия негіздері.М;Мир,1979.

10. Чернова Н.М. Экология негіздері. М.:Просвещение,1995.

11. Горелов А.А.Экология,М.:центр,2000

12. Данилов П.С. Маркевич Әлеуметтік экология,М.:Просвещение,1991.

13. Воронков Н.А. Жалпы экологгия негіздері.; М. Издательство Рандеву А.М.
1999.

14. Акимова Т.А. Хаскин В.В. Экология, М.: ЮНИТИ,1998

15. Воронков Н.А. Жалпы экология неіздері, М: Рандеву А.М.1999

16. Лосев А.В. Провадкин Г.Г. Әлеуметтік экология,М: Владос,1998

17. Бродский А.К. Жалпы экология бойынша қысқаша курс,с-Пб,1992

18. Бейсенова А.С., Шілдебаев Ж.Б., Саутбаева Г.З. Экология-
Алматы,Ғылым,2001

Қосымша әдебиеттер:

19. Тарасов А.О. Экология және табиғатты қорғау, М...,1990

20. Алексеев С.В. және басқалар.Экология парктикумы, М..АО МДС,1996

21. Чернова Н.М. Экологиядан лабораториялық практикум, М.Просвщение,1986

22. Новикова Ю.В. Адам және қоршаған орта экологиясы,М..,1998

23. Саданов А.К.,Сванбаев З.С. Экология, М.,Алматы,Агроуниверситет,1999

24. Плешаков А.А. Төменгі сынып оқушыларына арналған экология,
М.,Просвещение,1995

25. Шклярова О.А.Мектеп экологиясын меңгеру.Мектептегі биология №3,1990

26. Мектептің экологиялық паспортизациясы.Кузнецова О.Б. және б.
құрастырған – Вологда,1993

27. Экологиялық терминдер сөздігі – Алматы,Рауан,2000

28. Агаджанян И.А. Адам және биосфера.М.,Знание,1987

29. Будыко М.И. Глобалды экология,М.,Наша Ксенгарня,1971

30. Стадницкий Г.В., Родионов А.И. Экология.СПБ,Химия,1997

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы