Семей облысы

      |ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ                       |
|СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы    МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ                 |
|3 деңгейлі СМЖ құжат     |ПОӘК                     |                          |
|                         |                         |                          |
|                         |                         |ПОӘК                      |
|                         |                         |042-18-17.1.10./02-2014   |
|ПОӘК                     |                         |                          |
|Студенттерге арналған    |№1 басылым 18.09.08.     |                          |
|«Шығыс Қазақстанның жаңа |орнына                   |                          |
|және қазіргі заман       |№2 басылым 30.09.2012    |                          |
|тарихы» пәнінің          |                         |                          |
|оқу-әдістемелік кешені   |                         |                          |














                        ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
                 «Шығыс Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы»
                               «6M011400»- Тарих мамандығына арналған








































                                    Семей
                                    2014






                                   Мазмұны


      1 Глоссарий
      2 Дәрістер
      3 Практикалық сабақтар
      4 Магистранттың өздік жұмысы














































































      1. Глоссарий
      1.1. Аридтік аймақ- ауа райы құрғақ аймақ.
      1.2. Гоминид- адамның арға ата-бабалары.
      1.3. Плиоцен- өтпелі кезең.
       1.4. Палеолит- ерте тас дәуірі
       1.5. Мезолит- орта тас дәуірі.
       1.6. Неолит- жаңа тас дәуірі.
       1.7. Матриархат- аналық рулық қауым.
       1.8. Патриархат – аталық рулық қауым.
       1.9. Тұрақ-ежелгі адамдар мекені.
      1.10. Археология- (архео-көне, ежелгі;логос-оқимын) .
      1.11. Этнография-(этнос-халық, логос- оқимын)
      1.12. миф-аңыз,ертегі.
      1.13. Методология- зерттеу әдістерінің жиынтығы.
      1.14. Шежіре- төтенше маңызды жазба дерек.
      1.15. Руналық- ежелгі түркі жазуы.
      1.16. Шаньюй- ғұндар көсемі, ханы.
      1.17. Он оқ будун- 10 тайпа одағы.
      1.18. Түркі- «төркін», «әскери ақсүйек».
      1.19. Этногенез- халықтың шығу тегі.
      1.20. Қаған- ең жоғарғы әскери лауазым, хан, тек.
      1.21. Эфталиттер- ақ ғұндар.
      1.22. Половецтер- қыпшақ тайпалары.
      1.23. Протогород- үлкен, қала тектес қоныстар.
      1.24. «Шад» - түмен (10 000 адам) басы.
      1.25. Вассал- біреуге бағынышты, тәуелді.
      1.26. Моңғол империясы- Шыңғыс хан және мұрагерлері құрған мемлекет.
      1.27. Тархан- ақсүйектерге берілетін әскери лауазым.
      1.28. Ұлыс бектері- тарханнан төмендеу билік иесі.
      1.29. Қараша бектер- қара сүйектен шыққан билеуші.
      1.30. «Яссы» (Жасақ)-заңдар жинағы.
      1.31. Тамға-ерекшелік белгісі, таңба.
      1.32. Құл- ешқандай құқы жоқ, басыбайлы адам.
      1.33. Кесене-архитектуралық құрылыс, мазар.
      1.34. «Диуани хикмет» (Даналық кітабы) – Қожа Ахмет Яссауидың кітабы.
      1.35. Тарихнама- шежіре, ауызша және жазбаша естелік.
      1.36. Әз, Әз Жәнібек, Әз Тәуке- әділ билік жүргізген ел басыларына
айтылатын билік сөзі.
      1.37. «Қасым ханның қасқа жолы» - Қасым хан кезіндегі мемлекеттік
құқықтың негізін реформалау үлгісі.
      1.38. «Жеті Жарғы»- Әз Тәукенің билік және заң қағидалары.
      1.39. «Қазақтардың алтын ғасыры»- Тәуке хан билік құрған жылдар.
      1.40. «Жоңғар» - батыс-моңғол тайпалары, «сол қол » деген ұғымды
білдіреді.
      1.41. «Ойрат» - төрт тайпа одағы деген ұғым.
      1.42. «Қоңтайшы»- Жоңғар билеушісі.
      1.43. «Ақтабан шұбырынды»- 1723 немесе Жоңғар шапшылығының нәтижесінде
қазақтардың босуы.
      1.44. Торғауыттар- еділ бойы қалмақтары.
      1.45. Бодандық- өз еркімен бағыну, бой ұсыну.
      1.46. Рухани мәдениет- адамның ақыл-ойының, санасының өсуі.
      1.47. Материалдық мәдениет- заттай мәдениет.
      1.48. Елші-бір елдің өкілі, дипломат.
      1.49. Төре, қожа- жоғарғы діни қабаттың өкілдері.
      1.50. төлеңгіт- төрелерге қызмет етуші әлеуметтік топ.
      1.51. Сұлтан- ақсүйек, Шыңғыс хан ұрпағы.
      1.52. рулық одақ- «Ата балалары» , біріккен тарихи топ.
      1.53. Тайпа- біріккен бірнеше рулық одақ.
      1.54. шариғат- мұсылмандардың діни заң-қағидалары.
      1.55. Жырау- философиялық толғау- өлең шығаратын халық әдебиет өкілі.
      1.56. Би- шешен, халық мойындаған ру-жүз, мемлекет қайраткері.
      1.57. Отар- бір елді екінші бір үлкен елдің күшпен немесе саяси
әдіспен жаулап алуы.
      1.58. Зекет, харадж- алым-салық түрлері.
      1.59. Ұлт-азаттық қозғалысы- белгілі бір ұлтты, халықты азат ету
жолындағы күрес.
      1.60. Блокада- әскери қысым, қоршау.
      1.61. Уақытша ереже- 1867-1868 жылдардағы реформа.
      1.62. Облыс- 5-8 уезден тұрды (19-ғасыр)
      1.63. Уезд- 5-8 болыстан тұрды (19-ғасыр)
      1.64. болыс- 8-15 ауылдан тұрды (19-ғасыр)
      1.65. адай көтерілісі- 1870 жылы Кіші жүз қазақтарының қозғалысы.
      1.66. «алаш» партиясы- 1917 ж жілдеде Орынборда құрылды.
      1.67. I. Дүниежүзілк соғыс- 1914-1918ж соғыс.
      1.68. Азамат соғысы- 1918-1920 ж соғыс.
      1.69. Автономия- жеке билеу құқығы бар мемлекет.
      1.70. Федерация- бір мүдделі бірнеше мемлекеттер одағы.
      1.71. Қазақ АКСР- Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы.
      1.72. Индустрияландыру- ауыр өнеркәсіп саласын дамыту.
      1.73. Күштеп ұжымдастыру- 1929 ж басталған саяси-экономикалық науқан.
      1.74. «Кіші Қазан» идеясы- Ф. Голощекиннің Қазақстанда Кеңес өкіметін
орнату саясаты.
      1.75. Репрессия- жазықсыз жазалау, қудалау шаралары.
      1.76. Ұлы Отан соғысы- 1941-1945 ж арасындағы соғыс.
      1.77. тың игеру- жоспарсыз егіс көлемін ұлғайту (1954)
      1.76. АЛЖИР, КарЛАГ, ГУЛАГ- жазалау орындарының қысқарған атауы.


      Дәріс 1. XVI-XVIII ғасыр Шығыс Қазақстан саяси тарихы

        1. ХV ғасырдың екінші жартысында  Далада  болған  саяси  өзгерістер
           Шығыс Қазақстандағы ахуалға да әсерін тигізбей қоймады.
      Қазақ хандығының құрылуы - Қазақстанның ортағасырлар тарихындағы басты
оқиғалардың бірі, ол сонымен бірге біздің өңірге де белгілі дәрежеде  қатысы
бар. ХVІ ғасырдың белгілі тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулати  өзінің   “Тарихи
Рашиди” еңбегінде  «Қасым хан тұсында хандықтың оңтүстік  шекарасы  Сырдария
өзеніне жетіп, Түркістанның үлкен бөлігі кірді,  оңтүстік-шығыста  Жетісудың
тау бөктерлері мен аңғарларының үлкен  бөлігін    қамтып,  солтүстікте  және
солтүстік-шығыста Ұлытау  мен  Балқаш  көлімен  өтіп,  Қарқаралы  тауларына,
солтүстік-батыста Жайық өзенінінің алабына дейін жеткен. Қасым  хан  тұсында
халықтың саны бір миллионға өсіп,  ал  әскер  саны  –  300  мың  болды»  деп
айтқан.
        Білетініміздей, аймақтың оңтүстік-батыс бөлігі  Моғолстан  құрамында
болған, сондықтан да  осы  жерлер  мен  ондағы  тайпалар  Қазақ   хандығының
құрамына енді.
      Бірақта, ХV- ХVІІ ғасырларда Шығыс Қазақстанның  едәуір  бөлігі  Қазақ
хандығының территориясынан тыс болған. ХV- ХVІ ғасырларда Сібір хандары  мен
Ойрат билеушілері Қазақ хандығының солтүстік және шығыс шекараларында  қазақ
хандарының бәсекелестері болды, сондықтан олар ұзаққа  созылған  күресте  өз
жерлерін қорғауға мәжбүр болды.
      Аймақтың бұрын Ноғай ордасына қараған солтүстік бөлігі ол әлсірегеннен
кейін Сібір хандығының құрамына енді.
      Сібір хандығы Шыңғысхан империясының ыдыраған бөлігнен құрылған. Ол ХV
ғасырдың 60 жылдарынан ХVІ ғасырдың аяғына дейін Батыс Сібірді,  Об,  Тобыл,
Есіл  бойындағы  жерлерімен  қоса,  сонымен   бірге   қазіргі   Қазақстанның
солтүстік-шығысын, Ертістің оң жағалауындағы өңірді алып  жатты.  Деректерде
Сібір хандығына Тобылдың орта ағысы, Есіл,  Ертіс  өзендері,  Ямышев  көліне
дейінгі жерлер кіргені айтылады.
      Сібір  хандығының   негізгі   тұрғындары   “сібір   татарлары”   деген
жинастырылған  этнониммен  аталған   түріктілдес   тайпалар   болған.   Оның
құрамында керей, найман, уақ, қыпшақтардан басқа угор тайпалары да кірген.
      ХVІ  ғасырдың  ортасында  қазақ  ханы  Хақназардың  әскерлері   Шәйбан
тұқымынан шыққан Сібір ханы Көшімнің иеліктеріне бірнеше рет  басып  кірген.
Хақназар бірнеше шабуылдардан кейін  Тобыл  мен  Жайық  өзендерінің  жоғарғы
алабын  қосып  алды.  Оның  билігі  кезінде   хандықтың   шекарасы   шығыста
Шыңғыстауға, Балқаш пен Шу өзендеріне дейін созылып  жатты.  Халықтың  аңыз-
әңгімелерінде оның аты ерекше даңққа бөленген. Оның  кезінде  қазақ  жүздері
қалыптасқан. Хақназарды башқұрттар мен ноғайлар да жақсы білген.
      Бірорталықтанған Орыс мемлекетінің тұңғыш  патшасы ІV Иван  Грозныйдың
экспансиялық саясатының күшеюі Сібір хандығының жойылуына (1598 ж.)  әкелді.
Өзінің  аймақтағы  ұстанымдарын  нығайту   үшін   де   шығыс   шекараларының
қауіпсіздігін бекемдеу үшін Түмен, Тобыл,  Тара,  Том   сияқты  қалалар  мен
бекіністердің негізі салынды.
      Қалалардың пайда болуымен, қазақ даласының шекарасында мал  шаруашылық
өнімдерін әрі қолжетімді, әрі арзан орыс тауарларына айырбастауға  мүмкіндік
туды. Аймаққа бекінудің стратегиялық маңызын орыс билеушілері, әсіресе  Петр
I жақсы.
      ХV - ХVІ ғасырларда ойраттар Қара Ертіс пен Зайсан көліне дейін  жетіп
Батыс Моңғолияда  көшіп-қонып  жүрді.  Олар  көп  уақыт  бойы  шығыс  моңғол
хандарына бағынып келді, 1587 жылы жоғарғы Ертіс бойында  олар  сексенмыңдық
халха  әскерін  талқандады.  Бұл  жеңіс  ойраттардың  әскери-саяси   жағынан
күшеюіне  әкелді.  ХVІ  ғасырдың  аяғында  орыстардан  жеңілген  Сібір  ханы
Көшімнің  қалған  әскерін  талқандайды.  Сібір   хандығының   құлауы   батыс
моңғолдарға солтүстікте Есіл және Ом  өзендерінің  жоғарғы  ағысына  дейінгі
аралықта көшіп қонуларына мүмкіндік берді.
      Қалмақтар туралы  алғашқы  дерек  осы  кезеңдегі  орыс  жылнамаларында
кездеседі.  Сібір  жазбаларының  бірінде:  “Тобыл,  Ертіс,  Об   өзендерінің
бойындағы  халық - көптілді: тотар, қолмық, муғалдар”.  «Қалмақтар»  (орысша
- калмык) деп түрік тілділер ХІV ғасырдың аяғында-ақ Алтай  тауынан  батысқа
қарай өмір сүрген моңғол тілді көршілерін  айтқан.  Екі  ғасыр  өткенде  бұл
сөзді  орыстар  пайдаланған,  кейіннен  ол   ойрат  бірлестігінің   құрамына
кіргендерге айтылған.
      Сібір  жылнамаларының  мәліметінше,   ХVІ-ХVІІ   ғасырларда   ойраттар
иеліктері  бүгінгі  Омбы  қаласы  тұрған  жерге  дейін   жеткен.   Бұл   жер
С.У.Ремезовтың  кейінгі  карталарында  да  “қалмақ   даласының   шеті”   деп
көрсетілген.  Батыс  Моңғолия  басқа  ойраттардың  көші-қон   жерлері   ХVІІ
ғасырдың басында  Ертістің  орта  ағысындағы  оның  екі   жағалауындағы  кең
аймақты қамтып қазіргі Новосібір қаласы тұрған жерге дейін жеткен.
      Осы кезеңде жоңғарлар (ойраттар) қазақтарға  ең  көп  қауіп  төндірген
жұрт болды.
        2. Жоңғарлармен соғыс. Бірде бәсеңдеп, бірде  өршіген  қазақ-жоңғар
           соғыстары екі жүз жылдан астам уақытқа созылды. Біздің өлкемізде
           бірнеше  қанды  шайқастар  болған.   1702-1703   жылдары   қазақ
           жасақтары бірмезгілде Жоңғарияға және Еділ қалмақтарына   шабуыл
           жасады. Олар негізгі соққыны Жоғарғы  Ертістің  бойында  берген.
           Қоңтәжіге  Тобылдан  жіберілген  елші  күнделігінде  былай   деп
           жазады: “Қазақ ордасынан қоңтәжінің үргесіне қашып  келгендердің
           мәліметінше, төрт мыңнан астам қазақтар Ертіс  өзенінің  бойына,
           екі мыңнан астамы  Астраханға,  Аюкеге  қарай,  қалғандары  Ямыш
           көліне қарай бет алып кетті...” - делінген.
      1713 жылы жоңғар әскері қарсы шабуылға шығуға дайындалды.  Тіпті  олар
Ямышев қорғанын қоршап та алды. 1717 жылы Аягөз  өзенінің  бойында,  орманды
жерде  шешуші үлкен шайқас болды. Ұлы  апат  жылдары  әскерді  ұйымдастыруда
керемет  шеберлік  көрсеткен,  шайқастарда  алдыңғы  қатарда  болған  біздің
жерлесіміз Қабанбай батыр.
      1752-1754 жылдары қазақ  әскерлері  жоңғарларды  Тарбағатай  жотасының
оңтүстігі мен солтүстігінен тықсыра қуып, Балқаш,  Іле  және  Қаратал  өзені
бойындағы  жоңғарларды  ығыстырды.  Оңтүстік  жасақтың  қолбасшысы  Қабанбай
батыр,  Қаракөл,  Нарын,  Ұржар,  Қатынсу,  Алакөл,  Барлықты   жоңғарлардан
босатып, солтүстік жасақ Бөгенбай батыр  әскерімен  кездесті.  Баспан-Базар,
Шорға, Маңырақтағы шайқастан кейін, Зайсан, Марқакөл,  Күршім  жерлері  азат
етілді.
      Әлсіреген жоңғар хандығы қазақтардан  жеңіліс  тапқаннан  кейін,  ішкі
алауыздықтан бытырап бара жатқан  әскеріне   Цин  императоры  соққы  береді.
Алғашқыда өз халқына, сосын қытайлықтарға опасыздық жасаған жоңғардың  соңғы
ханы Әмірсана Жоңғариядағы билігін  нығайтпақ  болып,  өзінің  бұрыңғы  жауы
Абылай ханнан  көмек  сұрайды.  Абылай  бұл  іске  араласа  бастағанда,  Цин
империясының әскері қазақтарға шабуыл жасайды.
      1756 жылдан 1757 жылға дейін Абылай  сұлтан  Цин  әскерімен  соғысады.
Қарқаралы  тауының  Жарлы  өзені  бойындағы  Шаған  Оба  ауданында  қазақтар
жеңіліс  табады.  1756  жылдың   аяғына   қарай   әскери   қимылдар   Жоңғар
территориясында болады. 1757 жылы жазда Тарбағатайдың   солтүстік  тарамында
қытай әскері мен Абылай хан жасағының арасында соңғы шайқас өтеді.
      Жер мәселесі шешілмеген күрделі жағдайда  қалды.  Қазақтар  Ертіс,Іле,
Тарбағатайтағы  жайылымдарды  қайтармақ  болды.  Қытайлар  бұрын  Жоңғарияға
қараған жерлердің барлығынан дәмелі еді.  50-жылдардың  аяғында  бұл  мәселе
дипломатиялық жолмен шешілді.Қытай үкіметі 1767  жылы  Тарбағатай  және  Іле
аудандарына қазақтардың көшіп қонуына, рұқсат етіп, жерді жалға берді.
    3.    Қазақ батырлары-Шығыс Қазақстан  тумалары.  Атақты  қазақ  батыры
азан  шақырып  қойған  есімі  –  Ерасыл  (1681-1791ж.ж.).  Халық  кейін  оны
Қаракерей Қабанбай деп атап  кеткен.  Ол  қатардағы  сарбаздан  бүкіл  қазақ
мойындаған қазақ әскерінің бас қолбасшысы дейінгі  жолдан  өтті.  1718  жылы
Жауғашар батырмен бірге  Аягөздегі  шайқасқа  қатысты.  Осы  шайқаста  асқан
батырлығымен  көзге  түскендіктен  оны  Қабанбай  батыр  деп  атап   кеткен.
Қабанбай қазақ жасақтарына қолбасшылық жасап, 1725 жылы Алакөлде, 1728  жылы
Шұбартеңіз, осы жылы  болған  Бұланты,  1730  жылғы  Аңырақай  шайқастарында
жауды жеңеді.
      Біздің өңірде болған екі ірі шайқаста да  жеңіске  жеткен.  1735  жылы
Шаған шайқасында ақбоз  атымен  жау  әскеріне  баса-көктеп  кіріп,  жеңіспен
оралғанда  Абылай  хан:  “Батыр!  Сен  -  менің  қайтуды   білмейтін   алмас
қылышымсың. Сен бүгін өзіңді өшпес даңққа  бөледің.  Бүгіннен  бастап  сенің
атың бүкіл қазақтың жауға қарсы күресіндегі ұранына айналады. Саған  енді  –
Дарабоз (теңдесі жоқ, бірінші) деген жаңа есім беремін”-  дейді.  1755  жылы
болған Шорға  шайқасының  нәтижесінде  Жоңғарға  қараған  Тарбағатай  өңірін
қазақтар иемденді.
      Қабанбай Батырдың замандасы ретінде  Бекжан батырды  (1709-1730  ж.ж.)
айтуға  болады.  Ол  1709  жылы  Матай  руынан  шыққан,  Құттымбет  батырдың
отбасында  дүниеге  келген.  Бір  шайқастан  кейін  ерлік  жасаған  Бекжанды
Қабанбай әскердің алдына шығарып: “Найманның  ақсары  ұлы”  деп  еркелеткен.
Бұл есімді ол өмір бойы  алып  жүрді.  Бекжанның  әскери  қолы  жоңғарлармен
шайқаста жеңіске жетіп отырған. Бекжан батыр бүгінгі Қосағаш  жағында  таулы
Алтай жерінде  қаза тапқан.
      Бүгінгі Күршім ауданының жерін Барақ батыр  қолы  жаудан  азат  еткен.
Барақ  1702  жылы  туған.  16  жастағы  бозбала  кезінен-ақ  жорыққа  қатыса
бастаған. Бұл жарты ғасырға созылған  ұзақ  сонар  шайқастың  басы  болатын.
Халық оны Көкжарлы көкжал Барақ деп атаған. Ол өзінің  ерекше  батырлығымен,
ержүректігімен,  қайтпас  қайсарлығымен,  алпауыт  күшімен   көзге   түскен.
Шамамен 1769 немесе 1770 жылдары қырғызға жасалған жорық кезінде Шу  бойында
Шыңғожа батырмен бірге қаза тапқан.
      Қабанбай  батырдың  жанында  оның  үзеңгілес  серігі,   немере   інісі
Дәулетбай батыр (1702-1762 ж.ж.) да болған. Оның ұрпақтары  Шығыс  Қазақстан
облысының Тарбағатай ауданының жерін бүгін  де  мекендейді.  Қабанбай  батыр
ауырып жатқан кезінде өзінің осы  інісіне  өз  қолымен  жауынгерлік  қылышын
табыс етіп тұрып: “Халықты басқар, жауыңнан  сақтан,  оларға  менің  жоғымды
білдірме” - деген екен.  Дәулетбай  бастаған  қазақ  жасағы  біздің  аймақты
жоңғарлардан босатуға үлкен үлес қосқан.

      Сұрақтар мен тапсырмалар:
        1. XV ғасырдағы Шығыс Қазақстандағы саяси жағдайды сипаттаңыз.
        2. Карта бойынша XV-XVI ғасырлардағы ойрат иеліктерін анықтаңыз.
        3. Шығыс Қазақстан аумағында қандай ірі шайқастар болған және  олар
           қандай маңызға ие?
        4. Сіз тұрып  жатқан  өңірде  жоңғар  соғыстары  кезеңінде   қандай
           оқиғалардың болғанын біліңіз? Қандай деректер оны дәлелдейді?
        5.  Сіз тұратын елді мекенде батырларды  есте  сақтау  үшін  қандай
           шаралар жасалынған?


    Дәріс 2   XVI-XVIIIғ. Шығыс Қазақстанға Орыс Мемлекетінің саяси және
                     экономикалық тұрғыдан көңіл аударуы
        1.  Шығыс  Қазақстанның  сауда  орталықтары.  Әскери-тірек  базалары
ретінде  құрылған  Ертіс  бойындағы   қамалдар   орыс-қазақ   қатынастарының
тереңдеуіне байланысты бірте-бірте  тек  Ресеймен  Қазақстан  арасында  ғана
емес, Ресей мен Орта Азия  және  Батыс  Қытаймен  арадағы  сауданың  маңызды
орындарына  айналды.   Сауданың   дамуына    Шығыс   Қазақстан   қалаларының
географиялық қолайлы  жерде  орналасуыда  себеп  болды.  Олар  Батыс  Қытай,
Моңғолия, Орта Азия, Том губерниясының және  Ертіс  жүйесі  бойындағы  сауда
орталықтарымен қатынас жасайтын сауда жолдарының бойында орналасты.
     Семей бекінісінің маңызы зор болды:  ол  сауда  бұрыннан  болған  жерде
орналасты. Бекініс салынғаннан-ақ Жаркенттен, Қашқардан, Құлжадан,  Самарқан
мен  Тәшкеннен  сауда  керуендері  келіп  жатты.   Тауарларымен   жоңғарлар,
қытайлар, моңғолдар да келетін.
     Сауданың дамуына орыс, қазақ және ортаазиялық көпестер  құлықты  болды.
Орыс базарларына жылқы, шикізат, ал қазақтарға - өнеркәсіптік өнімдер  керек
болды. Қаракерейлердің  билеушісі  Әбілпейіз  сұлтан  1762  ж.  21  қаңтарда
император  Петр  Федорович  атына  хат  жазып,  онда  Семиполат  бекінісінен
қазақтармен сауда  жасайтын  орталықты  ашуды  сұрады.  Сол  жылы  ол  Семей
бекінісінде сауда жасауға рұқсат алады.
     XVIII ғ. 40-шы ж.ж.  Семей  бекінісінде  кедендік  комиссар  тағайындау
қажеттілігі  туды.   Арнайы   Сібір   корпусының   командирі   генерал-майор
И.В.Киндерман  шекаралық  бекіністер  коменданттарына  нұсқаулығында  Ямышев
және Семей бекіністеріне келген тауарларды мұқият тексеруді тапсырған.  1754
жылы бұларда  кедендер  құрылды,  олар  қазақтармен  ортаазиялық  және  орыс
саудагерлері арасындағы жағдайды реттеді.  Әкелінген  тауар  үшін  төленетін
кедендік салық мемлекетке көп пайда елді.  Тек,  1755-1770  ж.ж.  аралығында
Семей кеденінен 15770 рубль, ал Ямышевтен 13385 рубль жиналды.
    Бұқар  көпестері  Семей  бекінісіне  шыт,  жибек  маталар,  темекі  және
кептірілген жеміс әкелді. 1747 жылы Семей  мен  Ямышевке  осындай  9749  тең
тауар әкелінді. Жоңғар хандығынан  көпестер  қасқыр,  түлкі,  қой  терілерін
және тұлыптар әкелді.
      1760 жылы Семейде Меновой  (айырбас)  сарайы  салынды,  1778  жылы  ол
Ертістің оң жағасына  көшірілді.  Айырбас  сарайда  көпестер  дүңгіршектері,
күзет орналасты.
     ХІХ ғ. 20-шы жылдарынан бастап Орта Азия көпестері үйлер  мен  қоймалар
салып  тұрақты  орныға  бастады.  1830  жылы  Семейге  54  азиялық  көпестер
отбасымен орналасты. Қала халқы отырықшылыққа көшкен  қазақтар  есебінен  де
толығып отырды.
    Қала тұрғындарының үлкен бөлігінің тіршілігі саудамен байланысты  болды,
сондықтан көпестер тұрғындардың басым бөлігін қамтыды. 1863 жылы мұнда  2688
көпес тұрды.
      Саудамен орыс және татарлардан басқа қазақтар да шұғылданды.  Қазақтар
арасында  үлкен  қаражатқа  ие  болған   болғандары   да   болды.   Ағайынды
Қонанбаевтерда 1500, Медеубаевтарда - 300 рубль  болды.  Қазақ  көпестерінің
тауарлары  орыс   және   ортаазия   көпестерінің   тауарлары   сияқты   түйе
керуендерімен  тасымалданды.  Семей  тұрғыны  Тінібай  Каукенов   далалықтар
ішінде сауда жасап, мол қаражат жинады, қаладан жақсы үй  салды.  1836  жылы
ол  үшінші  гильдия  көпесі  ретінде  тіркелді.  Қаланың  Жанасемей  жағында
орналасқан ол салдырған мешіт бүгіндері Тінібай мешіті деген атпен белгілі.
     1830-1840 жылдары Жеменей  өзенінің  бойында  Жеменей  қонысы  салынды,
кейінірек ол Зайсан деген атқа ие болды. 1864 жылы патша жарғысымен  станица
аты берілді, ол бекініс сияқты  әскери  бөлімдерімен  қорғалды.  1868  жылғы
әкімшілік-территориялық реформаға сәйкес уездер құрылғанда, Зайсан  уезі  де
құрылды, ал Зайсан тұрағы  уездің  әкімшілік-саяси  орталығы  болды.  Зайсан
қала  мәртебесін  1893   жылы   алды.   1880   жылы   Зайсан   мен   Семейді
байланыстыратын телеграф тартылды. Ол ішкі   және  сыртқы  саудаға  қолайлы,
Қытай, Ресей,  Моңғолия  арасындағы  саудада  маңызды  тірек  болды.  Зайсан
кедендік бекеті арқылы Қытай, Тибет, Синьзянге жүн,  тері,  ағаш  және  т.б.
шикізат шығарылды. Мұнда ірі көлемде мал,  шай,  қант,  ыдыс-аяқ  және  т.б.
тауарлар әкелінді.
       2. Сауда түрлері. Облыстағы ішкі  сауда  жүргізу  тәсілі  бойынша  үш
түрге бөлінеді:  айырбас  сауда,  жәрмеңке  және  тұрақты.  Қазақ  тұрмысына
қажетті заттар негізінен айырбас саудамен айналысатындардың  қолында  болды.
Қазақ даласында саудаға шыққан саудагерлердің тұрақтары  «көш»  деп  аталды.
Қазақ тұрмысына қажетті тауарларды  сатушылар  малға,  сондай-ақ  май,  жүн,
тері сияқты мал шаруашылығы өнімдеріне айырбастады.
     Айырбас сауданың «дала ақшасы» ретінде  бір  жасқа  толған  қой  жүрді.
Далаға шығарылған барлық тауарлар қой санымен есептелінді.
    Осылайша, жарты фунт (≈ 200 гр.) шай мен бір  фунт  қант  үшін  саудагер
қой сұрады, Ресейде 6-7  рубльге  сатып  алынған  самаурын  үшін  20-25  қой
берді.
        Сауданың  екінші  түрі   -   жәрмеңке,   яғни   белгіленген   орында
ұйымдастырылатын сауда.
     Қазақстандағы  бірінші  жәрмеңке  1832  жылы  Бөкей  Ордасында  ашылды.
Кейінірек  жәрмеңкелер  сауданың   басым   түріне   айналды.   Жәрмеңкелерде
негізінен  мал,  мал  шаруашылық  өнімдері   шикізат  түрінде   және   ресей
фабрикаларының өнімдері саудаға түсті.
    Шығыс Қазақстанда бірнеше ірі жәрмеңкелер жұмыс істеді: Шар,  Қарқаралы,
Қоянды немесе Ботовская, Никольск (Зайсан  уезінде),  ондағы  ақша  айналымы
миллиондаған рубльдерге жетті.
   Жылда Зайсанда Никольск жәрмеңкесі өтеді, онда Зайсанның  әр  түпкірінен,
тіпті  көрші  уездерден  адамдар  келетін.  Мұнда  жан  жақтан  саудаға  мал
айдалынылып,  шай,  қант,  ыдыс-аяқ,  мануфактура,  тері,  өнімдері,   темір
бұйымдары және т.б. тауарлар әкелінді.
     Қоянды жәрмеңкесінің ашылу тарихы қызық. 1848 жылдың  көктемінде  көпес
Варнава Ботов Құлжадан шығып, Қапал, Бақанас үстімен Петропавлға  мал  айдап
келе жатқан көпестермен Қарқаралы казак станицасына  50  шақырым  қашықтықта
орналасқан Талды-Қоянды деген  жерде  кездесіп,  өте  тиімді  сауда  жасады.
Көпес  Ботов  даладағы  айырбас  саудада  малдарды   Петропавлдағы   бағадан
әлдеқайда арзанға сатып алды. Оның  бұл  әрекеті  басқа  саудагерлерге  үлгі
болып, 1849 жылы бастап Қояндыда жыл сайын мамырдың ортасында  азиялық  және
орыс саудагерлерінің жиыны өтетін болды.  Сауда  біртіндеп  дамып,  жәрмеңке
дәрежесіне көтерілді, кейіннен өлкелік маңызы бар сауда орнына айналды.
      Жыл сайын 700 мыңнан 1.250.000 рубльге дейінгі сомадағы  мал  сатылды.
Бұдан  кейінгі орынды сауда айналымда  8 ден  22  пайызға  дейін  үлесі  бар
өңделмеген тері, елтірі,  сеңсең  саудасы  алды.  Қазақтардың  киіз,  шекпен
сияқты  бұйымдары,  шаруалардың  аздаған  астығы  сауданың  қалған   бөлігін
құрады. Сөйтіп,  Қоянды  жәрмеңкесі  мал,  малшаруашылық  өнімдерін  саудаға
шығаратын ірі орталыққа айналды.
Семей  облысының  барлық  жәрмеңкелері  тығыз   байланыста   болды.   Қоянды
жәрмеңкесі Семиполат уезінің Шар көктемгі  жәрмеңкесімен  байланыста  болды.
Көпестер  бұл  жәрмеңкелердің бірнешеуінде болып үлгеретін. Малды  алдыменен
Шар жәрмеңкесіне, содан кейін Қоянды, Петровск, Константиновск  жәрмеңкесіне
саудаға апаратын. Қазақстан жеріндегі ірі жәрмеңкелер  орыстың  Нижегородск,
Ірбіт сияқты жәрмеңкелермен тығыз байланыста болды. Қазақ даласында  сатылып
алынған мал,  тері,  жүн  осы  орыс  жәрмеңкелеріне  жөнелтіліп,  ол  жақтан
өндірістік тауарлар әкелінетін.  Қалаларда  тұрақтаған  саудагерлердің  саны
өсе түсті.
      Жәрмеңкелер  тауар-нарықтық  қатынастардың  дамуына  ықпал  етіп,  мал
шаруашылығының   өркендеуін,   натуралды   шаруашылықтың    ыдырауын    және
патриархалдық-феодалдық  қатынастардың бұзылуын тездетті.
      Сауда капиталының  Қазақстанға  белсенді  енуі  өлкеде  тұрақты  сауда
түрлерін қалыптастырды:  дүкендер,  қоймалар.  XIX  ғасырдың  80-90  жылдары
Семейде  жүздеген  дүкендер  болды,  онда  ресей  және  ортаазиялық  өндіріс
бұйымдары сатылды. Семейде бірнеше  көтерме-бөлшек  сауда  дүкендері  болды:
қаланың құрметті азаматы  Семен  Федорович  Плещеевтің  мануфактуралық  және
ұсақ-түйек тауарлар  сататын  дүкендері,  базар  алаңында  орналасқан  темір
бұйымдарын сататын Красильниковтің сауда үйі,  ыдыс-аяқ,  галантерея,  ерлер
және әйелдер киімі, тігін  машиналары  сататын  Е.А.Высоцкийдің  сауда  үйі,
алтын, гауһар, күміс, сағаттар сататын  З.Глуховскийдің дүкендері болды.
Өскемен қаласының орталығында Кожевников  И.Н.,  Семенов  С.Ф.,  Усов  В.Е.,
Михайлов  В.М.,  Курочкин  А.В.,  Рафиков  А.,  Муравьев  Ф.Г.   және   т.б.
көпестердің сауда үйлері қатарласа  орналасты.  Өскеменнің  қалалық  бағының
жанында пішен базары орналасты. Жыл бойы онда отын, көмір, шөп, керосин,  әк
тиеген арбалар, құс пен мал үзілмеген. Көпес   Кривошеин шарап пен  жемістер
саудасымен айналысты. Троицкий  көшесінде  Караваев,  Шиляев,  Серов  сияқты
көпестердің көрнекті үйлері тұрды.
     Қарқаралы уездінде көпестер  Бекметевтер  мен  Рязанцевтер  отбасы  зор
беделге  ие   болды.   Бекметевтер   саудамен,   кәсіпкерлікпен   және   мал
шаруашылығымен айналысты. Көпес Бекметевтердің ішінде ағайынды Халиолла  мен
Уәлиолла кәсіпкерлік ісімен әйгілі болды.
      Халиолла Бекметев көп жыл Қоянды жәрмеңке  комитетінің  мүшесі  болды.
Сонымен қоса, Халиолла Бекметев  Семейге,  Ресейге,  Қытайға,  Персияға  бай
сауда керуендерін жабдықтап жөнелтті.
      Александров  болысының   ауылдарында  15  сауда  дүкені  болды.   Олар
ресейдің, өзбектің маталарын, кейде қытайдың фабрикалық киімдерін,  керосин,
темір бұйымдарын сатумен айналысты. Бұл  дүкендерден  азық-түлік,  Семейдегі
Плещеев сауда үйінің ұнын,  самаурын,  тігін  машиналарын  және  т.б.  сатып
алуға  болатын.  Шемонаихада  бүгінгі  дейін  үш  көпес  дүкенінің  ғимараты
сақталған.   Оның   біреуі   –   Г.М.Филимоновтікі   болса,    екіншісі    –
А.С.Зоркальцевтің дүкені еді. Семей көпесі  Х.А.Мухамедшин  Шемонаихада  өзі
сирек болғаныменен, ондағы саудасын өзінің сатушыларына тапсыратын.
      3.  Сауда  жолдары.  Сауда  керуендері  Семей  кедені  арқылы  өтетін:
Шәуешекке Аягөз арқылы; Құлжаға, Ақсуға, Қашғарға, Жәркентке де  осы  жолмен
Ұлы жүздің жерінің үстімен; түркістан қалаларына Балхашты айналып  Қарқаралы
округінің үстімен, Шу арқылы,  т.с.с.  .  Мұнда  Шәуешек  пен  Құлжа  арқылы
айналма жолмен де келетін.
      XVII ғ. бірінші жартысынан бастап Ертіс өзенімен су қатынасы  дамыған.
И.М.Лихаревтің экспедициясы Семейден Зайсан көліне дейін   сыйымдылығы  мол,
жалпақтабанды «зайсанка» атты қайықтармен сапарға  барып  қайтты.  XVIII  ғ.
аяғында  ескектер, сырықтар, желкеннің көмегімен жүзетін  карбас-қайықтармен
Ертіс өзенмен кен және басқа жүктерді тасымалдады.
      XIX ғ. екінші жартысында аймақта өзендік кеме жүзуі үрдісі қалыптасты.
  Батыс  Сібір  патша  әкімшілігінің  өкілдері  мен  көпестер  Батыс  Қытай,
Моңғолиямен сауданы  дамытуға  мүдделі  болды.  Омбы  мен  Семей  арасындағы
тұрақты кеме қатынасы 1862 жылдан басталып, 1899 жылдан бастап  Зайсан  көлі
мен Қара Ертіске де кеме жүзетін  болды.  Кеме  қатынасының  қызметін  Ертіс
бойында негізінен астық-, тұз-  және кен-өндірушілер  пайдаланды.
      Кен  өндіру саласының аймақтың орталығына айналған Өскеменнен  Барнаул
мен Орталық Ресейдің металлургиялық  зауыттарына  әртүрлі  жүктер,  көбінесе
кен концентраты,  жіберілетін.
      Семей мен Павлодардан күзде және қыста жергілікті  саудагерлер  арқылы
сатып алынған астық Омбы мен Түмен қалаларына, одан әрі  Ресейдің  европалық
бөлігіне және шетелдерге кемелермен жіберілетін.
      Коряков, Үлкен Қалқаман, Қарасу тұзды көлдерінен өндірілген  тұз  өзен
бойындағы айлақтарға жеткізіліп, әрі қарай кемелерге тиеліп, астық  тасымалы
жолымен жөнелтілетін.


      Сұрақтар мен тапсырмалар.
   1. Қазақстандағы сауданың дамуы туралы жаңа не білдіңіз?

   2. Шығыс Қазақстандағы сауданың дамуы туралы жалпы тұжырым жасаңыз.

   3. Өздеріңіздің тұратын жеріңіздегі сауданың дамуы туралы біліңіз.

    Дәріс 3.  Шығыс Қазақстан Ресей империясының әкімшілік территориялыық
                                  жүйесінде
       XIX ғасырдың реформа кезеңіндегі Шығыс Қазақстан. XIX ғ. I-жартысында
Қазақстан  тарихында  бетбұрысты  кезең  болды.  Патша  өкіметінің  белсенді
саясаты Даланың жаңа территорияларын  Ресей  империясының  құрамына  қосумен
байланысты болды. Осы аймақтарда ары қарай орнығу мақсатымен  патша  өкіметі
бірнеше әкімшілік реформалар жүргізді. Оның  ең  алғашқылары  билеудің  ерте
формаларын жоюға бағытталды.
    1822 жылы I Александр қабылдаған “Сібір қырғыздарының жарғысы”   бойынша
орталығы  Тобольск  болған   Батыс-Сібір   генерал-губернаторлығы   құрылды.
Генерал-губернаторлықты құрамында Тобольск, Том және Омбы  облыстары  кірді.
Орта  жүз  территориясы  Сібір  қырғыздарының  облысы  деп  өзгертіліп  Омбы
облысының құрамына енгізілді. 1839  жылы  генерал-гебернаторлықтың  орталығы
Омбыға  ауыстырылды.
   Жарғы бойыншы Сібір қырғыздарының  облысы  ішкі  және  сыртқы  округтарға
бөлінді. Омбы,  Петропавловск,  Семипалатинск,  Усть-Каменогорск  қалаларына
жақын орналасқан аймақтардағы қазақтар ішкі округтер құрамына кірді.  Сыртқы
округқа Ертістің арғы жағында көшіп жүрген қазақтар кірді. 1822-1831  жылдар
аралығында: Қарқаралы,  Көкшетау  (1824),  Баянауыл  (1826),  Аягөз  (1831),
Ақмола (1832), Үш-Бұлақ (1833), Аман-Қарағай (1834) округтары  құрылды.  40-
50 жылдары Көкпекті,  Құсмұрын,  Алатау  округтары  ашылды.  Ішкі  округтар:
Омск, Петропавловск, Семипалатинск және Усть-Каменогорск 1822 жылы  құрылды.
Округтарды аға сұлтандар басқарды. Сонымен қатар,  әкімшілік,  полиция  және
сот  шоғырланған  округтік  приказдар  (қазақша  «дуан»)  құрылды.   “Жарғы”
бойынша аға сұлтан лауазымына тек қана беделді, өкімет сенімін алған  Шыңғыс
тұқымдары  ғана  үміттенді.  Мұндай  жағдай  қазақтарды   қанағаттандырмады.
Осылай, Баянауыл  округы  құрылғанда  аға  сұлтан  лауазымына  Бопы  Тәтенов
тағайындалды. Алайда бұған Шоң би бастаған қазақтар  наразы  болып  округтің
ашылу салтанатында халық екі жікке бөлінді. Округ ашылды, алайда аға  сұлтан
лауазымына ешкім сайланбады. Екі  айдан  кейін  аға  сұлтан  лауазымына  Шоң
Едігенов биді  тағайындау  туралы  хат  келді.  Ол  қарасүйектен  шыққан  ең
бірінші аға-сұлтан болды. 1849 жылы өзінің қызметтік бабын  асыра  сілтегені
үшін майор Құсбек Таукинді қызметінен  алып  тастағаннан  кейін  аға  сұлтан
лауазымына Абайдың әкесі Құнанбай Өскенбайұлы сайланды. 1846  жылдың  өзінде
оған болашақ болыс билеушісі ретінде  бірінші  офицерлік  шен  беріліп,  342
рубль 85,5 копейка жалақы төленіп тұрды.
    1838 жылдың сәуір айында император I Николай “Сібір қырғыздарын  жекелей
басқару жөніндегі аса жоғары бекітілген ережеге”  қол  қойды.  Осыған  орай,
Батыс-Сібір   генерал-губернаторлығының    әкімшілік-территориялық   бөлінуі
кезінде  өзгерістер  болды.  Омбы  облысы  таратылып  Тобольск  губерниясына
қосылды. Семей және Өскемен Том губерниясының Бийск уезіне қаратылды.
   Ертістің оң жағалауына өткен қазақ руларын  басқаруды  оңтайландыру  үшін
1854 жылы 9 мамырда «Семей облысын басқару  туралы  ереже»  қабылданды.  Том
губерниясының территориясында жаңа құрылған Семей облысының  құрамына  енген
Семей  ішкі  округы  құрылды.  Жарғы  бойынша  1854  жылы  29  мамырда   Том
губерниясының  жартысы  мен  Ертіс  пен  Балқаш  көл  аралығындағы   далалық
жерлерде  Семей  облысы  құрылды.  Оның  құрамына   Көкпекті,   Аягөз   ішкі
округтарының  әскери  қоныстары,  Семей,  Өскемен,   Бұқтырма   бекіністері,
Ертістің оң жағалауында көшіп жүрген қазақтардың жерлері енді. 1854  жылы  1
қазанда  облыстың  салтанатты  ашылуы  өтті.  Қала  думасы,   сот,   елтаңба
белгіленді.
    Семей  қаласының  бірінші  әскери  губернаторы  болып   полковник   Петр
Спиридонов   тағайындалды.   1867-68   жылдары   патша   үкіметі   Қазақстан
территориясыда қазақтар «жаңа  низам»  деп  атаған  жаңа  әкімшілік  реформа
жүргізді. Үш генерал губернаторлық құрылды. 1868 жылы реформа бойынша  Семей
облысы бұрынғыдай Батыс-Сібір  губернаторлықтың  құрамында  қалды,  ал  1891
жылы Дала генерал губернаторлығына қосылды.  Оның  әкімшілік  орталығы  Омбы
қаласы  болды.  Семей  облысының  құрамына  Қарқаралы,   Павлодар,   Зайсан,
Өскемен, Семей уездері кірді.
       2.  Губернаторлар   және  қала  басшылары.  Қиырдағы  Семей  облысына
төтенше жағдайларда тез қимылдайтын мықты әскери билік керек болды.  Облысты
Сібір  казак  әскері  бөлімдерінің   қолбасшысы   болып   табылатын   әскери
губернаторлар басқарды. Әскери  губернатор  лауазымына  үміткерлер  генерал-
майорлардан  алынды.  Әскери  губернаторларының  әрқайсысы  Семей  облысының
тарихына өз  ізін  қалдырды.  Семей  облысының  бірінші  әскери  губернаторы
палковник   П.М.Спиридонов   болды.   А.Е.Врангельдің   естеліктерінде   бұл
қарапайым адам болған және Ф.М.Достоевскиймен танысқаннан кейін оны  ұнатып,
оған  көмегін  аямаған.  Соның  арқасында  айдаудағы  жазушы  үшін  Семейдің
«жоғары  қоғамы  үйлерінің  есіктері  ашылды».   Достоевскийдің   хаттарында
Спиридонов жиі аталады.
       1868  жылы  әскери  губернатор  болып  В.А.Полторацкий  тағайындалды.
Тамаша офицер, көптеген әскери кампаниялар мен Қырым соғысына  қатысқан  ол,
біздің өңірге бұрында бірнеше рет келген. Аймақтағы  жағдаймен  жақсы  таныс
болды. Ресейге қосылған Орта Азиялық  иеліктерге  жасалған  экспедициялардың
сәтті өтуіне септігін тигізген. Аймақтағы жағдайды  толық  білуі,  оның  бұл
лауазымға тағайындалуының ең басты себебі болған.  Әскери  губернатор  болып
10  жылдай  қызмет  жасады.  Оның  губернаторлық  кезеңі  60-70   жылдардығы
реформаны енгізу кезеңіне тұспа тұс келді. Көптеген марапаттар:  1-санаттағы
Әулие Станислав (1870) және 1-санаттағы Әулие Анна ордендерін (1872)   алды.
Оның жұбайы Любовь Констаниновна жоғары білімді және жан-жақты  әйел  болды.
Ол Қазақстанның солтүстік-шығысына саяхат жасап,  өзінің көрген  білгендерін
  фотаға  түсіріп,  ғылыми  журналдарда  мақалалар  және  очерктер  жариялап
отырды.
       А.П.Проценконың  губернаторлық  кезеңінде  [1878-1883  ж.ж.],    оның
белсенді араласуымен Семей аймағында  ең  бірінші  мұражай  және  көпшілікке
арналған кітапхана ашылды. 1891 жылдан бастап әскери  губернатор  А.Ф.Карпов
болды.  Оның  кезеңінде  Заречное  Слободада  Семей  Қырғыз   православиялық
миссиясы ашылды.
       1898  жылы  ол  Семей  облыстық  статистикалық  комитетінің   хатшысы
Н.Я.Коншиннің Орыс географиялық  қоғамының  Семей  бөлімшесін  құру  идеясын
қолдап, 1902 жылдың сәуір  айында  аяқталған  бұл  үрдіске   өзі  губернатор
лауазымынан  кеткенге  дейін   оның   жұмысына   қолдау   көрсетті.   Әскери
губернаторларға   басқаруға   берілген   аймақтың   тыныштығы   үшін   толық
жауапкершілік  жүктелді.   Нақты   қауіпті   жағдайда   генерал-губернаторға
хабарлауға   міндетті   болды.   Жұмыстардың   жағдайын   білу    мақсатында
губернаторлар уездерге шығып, тексеру жасап отырды және оған берілген  облыс
бойынша жыл сайын есеп берді. Мысалы, әскери  губернатор  В.А.Полтарацкийдің
1873  жылға  берген  есебінде  халық  сауаттылығын  дамытуға  ерекше   көңіл
бөлінген.  1879  жылғы   есепте   генерал   майор   А.П.Проценко   облыстағы
тұрғындардың саны мен сапасы, жер өңдеу  жағдайы,  мал  шаруашылығы,  сауда,
білім беру туралы мәліметтер келтіреді.
       Облыстағы  тұрғындардың  саяси  көңіл  күйлерін   бақылауды   генерал
губернаторлар полицеймеистерлер жұмысының көмегімен  жүзеге  асырды.  Әскери
губернатор  Г.А.  Колпаковский  тұрғындар  санына  байланысты  1899  жылы  7
ақпанда Семей, Өскемен, Павлодар қалаларында  полицей  бөлімдерінің  құрамын
көбейту туралы Полиция департаментіне ұсыныс жасады.
      Ішкі істер министрлігіне жылына екі рет жер  аударылғандардың  жағдайы
туралы  толық  мәлімет  жіберіліп  отырылды.  Қаржы  мәселесін  шеше  отырып
губернатор,  Қаржы  министрлігіне  барлық  кіріс  пен  шығыс,  салық   жинау
нәтижесі туралы құжаттарды (жаңа өндіріс құрылысы, қоғамдық ғимараттар,  жол
жөніндегі  жұмыстар  және  т.б.)  ұсынып  отырды.  Облыс   губернаторларының
құзырына қаланың  кез-келген  қоғамдық  мәселелерін  шешу,  жаңа  шіркеулер,
мешіттер,  мектептер  және  т.б.  салу  жұмыстарына  қаржы  бөлу  де  кірді.
Қырғыздардың  сауатын  ашу,  олардың  ахуалы  және  араларындағы   азаматтық
мәселелерді  шешу міндеті де оларға тапсырылды.
      Әскери  губернаторлардың  жанынан,  олардың  өздеріне  ғана  бағынышты
ерекше өкілетті инспектор-шенеуніктер лауазымы тағайындалды.
      Қала думасы мен  қала  басқармасының  міндетіне  қалалық  шаруашылықты
басқару,   қаланы   абаттандыруды   қадағалау,   тұрғындарды   азық–түлікпен
қамтамасыз  ету,  сауда  мен  өндірісті  дамыту   үшін   шаралар   қабылдау,
тұрғындардың  денсаулығын  қорғауға   атсалысу,   оқу   орындарына,   мәдени
орындарға көмек  көрсету,  үкіметке  жергілікті  қажеттіліктерге  байланысты
мәліметтер тапсыру міндеттері кірді. Он жыл шамасында қала бастығы  қызметін
Семейдің белгілі саудагерлер отбасынан шыққан П.Ф.Плещеев атқарды.  Прокопий
Плещеевтің арқасында Семейге ең бірінші  электор  қуаты,  су  құбыры  келді,
жеке   меншік   “Семипалатинский   листок”   газеті   шыға   бастады.   Оның
табандылығының  және  қаражатының  арқасында  әйелдер   гимназиясы   ашылды.
Александр Невский атындағы шіркеу іске  қосылды  және  т.б.  шаралар  жүзеге
асырылды.
        Әскери   губернаторлыққа   уақытша   тағайындалған   И.Н.Соколовский
П.В.Плещеевтің Семейде ең бірінші жеке  меншік  газетті  ашу  ниетін  қолдай
отырып, ол туралы дала генерал  губернаторы  Н.Н.Сухотинге  былай  мінездеме
береді: “Ата-тегінен беделді  азамат  Прокопий  Феодорович  Плещеев  болашақ
“П.Плещеев и К” сауда  үйінің  иесі  бола  тұра  және  комерциялық  жұмыстар
атқара отырып, Семейдегі ең бай  адамдарының  қатарына  жатады.  Саяси  және
мінез-құлық  жағынан  П.Плещеевтің  ешқандай  жағымсыз  қылығы  байқалмаған,
жергілікті  барлық  қайырымдылық  қоғамдарға   белсенді  қатысады,   Плещеев
тәрбие мен білімді үйден алған. Аталған мәліметтер негізінде  Семейде  газет
шығару құқығын беруді қолдаймын, бірақ редакторлыққа тиісті білім цензі  бар
адамды тағайындауды ұсынамын”.
      Аймақта жұмыс атқара  отырып  шенеуніктер  оның  дамына  өз  үлестерін
қосты.
       Сұрақтар
1.  XIX  ғасырдың  өн  бойында  Шығыс  Қазақстанда   әкімшілік-территориялық
құрылым қалай өзгеріп отырды?
2.    Әскери губернаторлар аймақтың дамуына қандай үлес қосты?


    Дәріс 4.  XIХғасыр ІІ жартысындағы Шығыс Қақазқстандағы экономикалық,
                      қоғамдық саяси және мәдени өмірі.
  Қазақ  халқының  шаруашылық  құрылымындағы  өзгерістер.  Отырықшылы   өмір
жүйесіне  өтумен  байланысты  әлеуметтік  және  меншік  теңсіздігі  күшейді.
Сырттан кәсіп іздеу етек алды. Жеткілікті  малы жоқ кедейлер  сырттан  жұмыс
іздеуге мәжбүр болды. Олар қалалар, елді мекендер маңына  қоныстанып,  Алтай
таукен округінің кеніштерінде жұмысқа жалданды. Немесе шабындық кезінде  Том
губерниясының шаруа қожалықтарына жалдануға үлкен топтар болып аттанды.
      Осындай кәсіпшіліктің дамуы туралы оларға берілген  құжаттар  (уақытша
паспорттар)  дәлел  болады.  1888  жылы  осындай  кәсіпшілікке  18870  құжат
берілген, олардың 12731-і  бірайлық, 1017-і екіайлық,  4031-і  үшайлық  және
жартыжылдық, 1091-і  бір  жылдық  болған.  1898  жылы  осындай  25008  құжат
берілген.  Бұл  көрсеткіштер  шамамен  алынған,  себебі  көптеген   кедейлер
құжатсыз жұмыс істеген.
       Жалданған  адамдар  саны  егіннің  шығуына  және  мал  шаруашылығының
табыстылығына байланысты. Егер адамдар өздерін  қажетті  өнімдермен  өмірлік
маңызды заттармен қамтамасыз етсе, онда қосымша пайда табу керек болмады.
      ХІХ ғ. соңында жүк тасу кәсіпшілігі дамыды. Қазақтар  қашанда  түйемен
тасымалдауға ыңғайлы  тауарларды  алатын.  Сонымен  бірге  бұл   қазақтардың
көшпелі  салтына  өте  жақын  болды.  Тасымалмен  айналысатын  бай  қазақтар
бірнеше жұмысшы ұстайтын. Көптеген  қазақтар тасымалмен  өздігінен  айналыса
бастады. Олар орыс үлгісіндегі арбалар  және  ат-әбзелдер  жасап  жылқыларды
жегінге үйретті.
      Аймақтың табиғи-географиялық  жағдайы бұрын онша дамымаған: ағаш кесу,
шайыр қайнату сияқты және т.б. кәсіптерді жандандырды. Осы  кезеңде  құрылыс
ағаштарының  үлкен  сұранысқа  ие  болуы  -  құрылыс  материалдарына   деген
қажеттілікті  күшейтті,  себебі  орыс  халқы  ғана  емес,   қазақтардың   да
отырықшылыққа көшуі үдей түсті.  Қазақтар  орманға  кіретін  билеттер  алып,
жазда ағаш  шабумен  айналысты,  ал  қыста  соны  Семей,  Зайсан,  Көкпекті,
Өскеменге  өткізді.  Көптеген  қазақтар  өнімдерін   Бұқтырма   және   Ертіс
өзендерімен  Омбыға  дейін  көп  көлемде  сал  қылып  ағызатын   ірі   орман
кәсіпкерлеріне  жұмысқа  жалданды.  Орман  кәсібі  тұрғындар  шаруашылығында
үлкен маңызға ие болды. Ол құрылыс материалдарын, қара майды, шайырды  берді
және орманды жердегі  тұрғындардың  қосымша  кәсібі  болды.  Мұның  жағымсыз
жағы, әр жыл сайын көп көлемде орман ағашының шабылуы, сол  себептен  табиғи
тепе-теңдіктің бұзылуында және климаттың өзгеруінде жатты.
      2. Аңшылық, балық аулау, ара өсіру және т.б.  кәсіптер.  ХІХ  ғ.  орыс
шаруаларының Ертіс жағалауына қоныстануы аң аулау, балық аулау,  ара  өсіру,
тұз өндіру сияқты  және  т.б.  кәсіптердің  экономикалық  маңызының  артуына
әкелді. Әсіресе, аңды бүркіт, қаршыға сияқты  аушы  құстармен  аулау  әйгілі
болды. Бүркіттерді негізінен  балапан  кездерінде  ұяларынан  алатын  немесе
аумен ұстады, ал басқа аңшы құстарды тормен немесе жылқы  қылынан  жасалатын
тұзақтармен ұстау әдісі қолданды. Аңшылық құстарын сол  кезде  сатып   алуға
болатын. Олар үшін көп ақша төлейтін. Мәселен, 1888 жылы Семейде бүркіт 200-
300 күміс рубль болса, қыран 100-150 күміс рубль тұрған. Жылқының  бағасы  8
рубль мөлшерінде болған.
    Бүркітпен қоян, түлкі және қарсаққа, кейде қасқырға да  шығатын.   Басқа
қыран құстар қаз бен үйрек аулау үшін қолданылды.
     Елікті, қасқырларды төбет және тазы иттермен аулады. Мысалы, ірі  аңдар
– бұғы мен қасқырды  атпен  қуып,  сойылмен  ұрып  өлтірді.  Барлық  аңшылық
топтар бірнеше жүйрік аттылардан тұрды.
     Кедей аңшылар жеуге жарайтын аңдарды аулады, жыртқыштарға көп  шықпады.
Олар аңға мылтықпен шығатын немесе қақпандар құрды. Кейде  аңшылар  ауланған
аң терісінен өздеріне киім тікті және қалған өнімді қалалық базарларда  және
алып сатарларға сатты. Мысалы,  Қарқаралы  базарында  1888  жылы  400  түлкі
терісі сатылған, біреуінің бағасы   2  рубль  50  тиыннан  5  рубльге  дейін
болды. Түлкіден басқа күзен, кейде аю  және  су  құстары  ауланды.  Облыстың
оңтүстік бөлігінде жабайы жылқы мен  киіктер ауланды, етін  қысқы  сатылымға
дайындады.
      Қазақтарда аңшылық кәсіптің дамуына қатты әсер  еткен  оқпен  атылатын
қарудың тарауы болды. Орта Азия хандықтарында  жасалған   пілтелі  мылтықтар
пайдаланылды, ал кейін орыс көпестері әкелген сапалы мылтықтарды ұстады.  Ол
мылтықтардың бағасы өте  қымбат  болды,  сондықтан  ол  тек  кейбір  ауқатты
қазақтарда ғана болды.
     Әр бұқтырмалық аңшыда бірнеше мылтықтан болды.  Ірі  аңға  бердеңкімен,
ал ұсақ аңға бытыра мылтықпен шықты. Ұзақ кәсіпке кеткен аңшылардың  орманда
 баспаналары болды. Олар жалғыз немесе артель  болып  аңға  шықты.  Ауланған
өнімді орыс көпестері сатып алып отырды.
      Балық аулау. Зайсан, Марқакөл  көлдерінде  және  Ертістің  өң  бойында
жүргізілді. Балық аулау негізінен қазақтарда баяу дамыды. Шаруаларда  онымен
аз шұғылданды,  себебі,  барлық  су  ресурстары,  кейбір  Ертіс  аңғарындағы
жерлерден басқа, казак әскерлерінің иелігінде болды.
      Балқаш көлі мен Шу өзенінде де балық аулаумен  қазақтар айналысты.
    Зайсан көлі мен Қара Ертіс  өзенінің  сағасы  ХІХ  ғасырда  Сібір  казак
әскерінің иелігінде болды.  Осы жерде «Бұқтырма әскери балық  аулауы»  деген
қалыптасты. Балық аулау үшін алынған ақша әскер пайдасына  жіберілді.  Балық
аулау екі кезеңде іске асырылды: көктемгісі – 15  сәуірден  15  маусым  бойы
және күзгісі 15 тамыздан 16 қарашаға дейін.
     Балық көл  және өзен балығы болып бөлінді. Балық қызыл  және  ақ  балық
болды. Қызыл балықтан бекіре, шоқыр,  пілмай  (шип),  ақ  балықтан  алабұға,
шортан, нәлім және аққайран ауланды.
     Шаруалар балықты  негізінен  тау  өзендерінен  аулады.  Балық  өнімдері
негізінен жергілікті қажеттілікті өтеді, кейбір бөлігі Семей облысының әр
түрлі аймақтарына, сонымен  қатар  Том  мен  Жетісу  облыстарына  жіберілді.
Көктемде ақ балықты кептіріп, қақтады, ал қызыл балықты тұздады.  Тұзды  тұз
дүкендерінен сатып алды, бірақ 1888 жылы мұндай дүкендер тек Өскеменде  ғана
қалды.
      Балық  аулаумен  бұрыннан  шұғылданғанымен  казактар  тұздаудың   озық
әдістерін білмеді. Саудаға балық майы, қара уылдырық және желім аз  мөлшерде
шығарылды.  Дайын  күйінде  өнімдер  ұзақ  мерзімге  сақталмады,   сондықтан
бағалылығы төмен болды.
       ХІХ  ғ.  соңы  –  ХХ  ғ.  басында  қазақтар  арасанан  да  ірі  балық
кәсіпкерлері шықты.  Мысалы  қазақ  Еламан  «Николай  Иванович»  орыс  балық
кәсіпкерлерінің  тәрбиеленушісі.  Ол  Зайсан  көлінде  қысқы  кезенде  балық
аулайтын 20 жұмысшы ұстады, олар бір күнде мұз астына 150-200 ау орнататын.
      ХІХ ғ. соңында  Семей  облысында  омарта  шаруашылығы  дамыды,  онымен
негізінен көшіп келген казак және орыс шаруалары  айналысты.  ХІХ  ғ.  90-шы
ж.ж. ара өсіру Өскемен және Зайсан уездерінде қарқынды  дамыды.  Омарталарды
Семей және Павлодар уездеріне орнату ауарайының қолайсыздығынан  сәтсіздікке
ұшырады. Ара  өсірушілер  облыстың  орманды  аудандарын  игерді.  1900  жылы
аймақта 443 омарта болды және олардан 4818 пұт бал  алынды.  Бал  өндірілген
жерлерінде алыпсатарларға өткізілді,  ал  негізгі  өткізу  орталығы  Өскемен
болды. Ара өсірудің дамуына аймаққа жер аударылғандардың әсері үлкен  болды.
Мысалы, 1894 жылы  Е.Михаэлис  және  А.Федеров  жетілдірілген  омарта  ойлап
тапты, сол омарта Нижегород  көрмесінде күміс медаль алды.
     ХІХ ғ.соңы - ХХ ғ. басында Шығыс Қазақстанда  тұз  кәсіпшілігі  дамыды.
Облыста 39 тұзды көл болды. Тұз өндіру  мемлекет  қарамағында  болмады,  оны
жалға алушылар  өндірді.  Тұз  негізінен   жеті  көлде  өндірілді:  Коряков,
Қарасай, Үлкен Таволжан, Кіші Таволжан, Үлкен Қалқаман, Қарабаш, Бестұз,  ал
қалған көлдерден тұз алу еркін деп жарияланды. Аталған  көлдерден  басқа  да
үлкенді-кішілі көлдер болды, онда тұзды қазақтар қарапайым  түрмен  өндірді.
Тұздың жартысын өздері пайдаланды, ал қалғанын сатты  немесе  ұн,  нан  және
т.б. өнімдерге айырбастады.
    Семей облысы тұзбен өз  көлдерінен  қамтамасыз  етілді.  Өндірілген  тұз
Чернояр айлағына және Павлодар  қаласына  жеткізілді.  Осы  жерден  Ертістің
төменгі  ағысы  бойындағы  Омбы,  Түмен,  Тобольск  қалаларына   және   т.б.
аймақтарға жеткізіліп, Сібір балық кәсіпкерлеріне сатылды. 1900  жылы  жалпы
құны 51950 рубль 79 тиын болатын 4827964 пұт тұз өндірілді.  Павлодарда  жыл
сайын   тұз   телімдерін   жеке   тұлғаларға    жалға    беру    сатылымдары
ұйымдастырылатын, әр мың пұт тұзға 10-12 рубль төленді.
        3.  Шығыс  Қазақстанда  қолөнердің  дамуы.  Кәсіпшілікке   қарағанда
қолөнер Семей облысынды ХІХ ғ. соңы- ХХ  ғ.  басында  баяу  дамыды,  өйткені
қолөнер ауыл шаруашылығынан түпкілікті бөлініп шықпады.
            1888  жылы  Семей  облысындағы  қолөнер  -  шеберлерін,  олардың
қарамағындағы  оқушылар  мен  жұмысшыларды  қоса   есептегенде   1864   адам
қолөнерші болды, ол облыстың қала  халқынан  5%  жетті.  Олардың  қатарында:
нан, тоқаш пісірушілер, ет сататындар, кондитерлер, тігіншілер,  бөшкешілер,
етікшілер, сән шеберлері, пима басушылар,  тас  қалаушылар,  пеш  салушылар,
ағаш шеберлері, балташылар,  жезшілер,  ұсталар,  ершілер,  тасымалдаушылар,
мал  емдейтіндер,  сағатшылар,   күймешілер,   ат   әбзелдерін   жасаушылар,
слесарлар, тігіншілер, тер илеушілер, зергерлер және т.б.  болды.  Облыстағы
қазақтардың 5771 қолөнерші болды.
      Осы 1888 жылы казак  поселкілерінде  қолөнершілердің  жалпы  саны  621
адамға жетті.
      Қазақ – ағаш ұсталарында шеберхана,  арнайы  құралдар  болмады.  Қазақ
ағаш шеберлері киіз үйдің сүйегін,  жүк  аяқтар,  асадалдар,  ілгіштер,  екі
немесе төрт дөңгелекті арбалар және т.б. көптеген заттарды жасады.  Көбінесе
бұл бұйымдар безендірілетін. Көптеген қазақтар орыс көшіп келушілерден  ағаш
өндеудің шеберліктерін үйренді. Кейбірі Семей және Өскемен қалаларында  орыс
ұсталарына немесе үй  салушыларына  оқушы  болды.  Мысалы,  ХІХ  ғ.  соңында
Өскеменде бастапқыда орыс  шеберлерінде  оқушы  болған  Рақымбай  Кегенбаев,
кейін өзі қазақ байларына ағаштан үй тұрғызып,  орыс  үлгісіндегі  тұрмыстық
бұйымдар жасады. Ол толық фабрикалық  ағаш  өндейтін  құралдарға  ие  болды,
тіпті токарь станогі де болды. Бірақ мұндай шеберлер көп емес еді.
       Жергілікті  отырықшылық  орыс  шаруаларымен  қазақтарда  ағаш   өндеу
қолөнері дамыды. Балшық илеумен облыстың бүкіл тұрғындары шұғылданды.
      Көшіп  келушілер  қолөнерге  бір  шама  өзгешіліктер  әкелі.  Көптеген
қазақтар орыс тері илеушілерінде жұмыс жасады, теріні  таза  орыс  тәсілімен
илеп үйренді. Дөңгелекті көліктің  дамуына  байланысты  қазақтарда  орыс  ат
әбзелдеріне сұраныс көбейді. Ол осы саладағы  істің  дамуына  әер  етті.  Ат
әбзелдерін  жасау  ісінде  бастапқыда  қазақтар  орыстарға  жалданып   жұмыс
жасады, ал кейін олардың тәжәрибесін өздері үйреніп пайдаланды.
       Кейбір  қазақтар  пима  басуды  орыстан  үйренді.   Кейіннен   өздері
қазақтардың және орыстардың  тапсырыстарын орындады.
       Өзгерістер  ұсталық  қолөнерде  де   болды.   Қазақ   ұсталары   орыс
көршілерінен орыс үлгісіндегі кейбір тұрмыстық заттарды жасап үйренді.  Олар
таға, орақ соқты, атты орысша тағалауды,  арбаның  дөңгелегіне  шен  темірді
тартуды,  бороналарға  темір  тіс,  ағаш  соқаларға  темірден  түрен  салуды
үйренді.
      Қазақ қолөнершілері  өз  өнімдерін  отырықшы  қоныстардың  базарларына
немесе жәрмеңкелерге сатылымға мүлде аз шығарды,  онда  да  бұлар  осы  елді
мекендерге жақын тұратындар. Қаладан алыс тұратын қолөнершілер тек  тапсырыс
бойынша жұмыс жасады, тапсырысты тапсырыс берушінің үйінде  тұрып,  ауылында
орындады.

       Сұрақтар мен тапсырмалар.
     1.  ХІХ  ғ.  Шығыс  Қазақстанда  қандай  жаңа  кәсіптер  мен   қолөнер
           дамыды?

     2. Ол немен байланысты болды?

     3. Көшіп келушілердің қазақ кәсібіне тигізген ықпалы қандай?

       Дәріс 5.  ХІХ ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басындағы Шығыс Қазақстан
      XIX ғасырдың екінші жартысынан  бастап  өлке  біртіндеп  бүкілресейлік
қоғамдық  еңбек  бөлінісіне  еніп,   бүкілресейлік  және   әлемдік   саудаға
тартылды.   Ресейдің   алдыңғы   қатарлы   экономикасының   әсерімен   Шығыс
Қазақстанда өнеркәсіп дамыды, қалалар пайда  болды,  темір  жолдар  салынды,
жұмысшы табының ұлттық кадрлары пайда бола бастады.
   1.Аграрлық сектор. Өлкедегі қазақ халқының  негізгі  бөлігі  бұрынғысынша
басты кәсібі мен күн көріс көзі болып келген мал  шаруашылығымен  айналысты.
1897 жылғы санақ бойынша Семей облысының  халқының  80%  мал  шаруашылығымен
айналысты. Мал табындарының 60% қой құрады,  жалпы  малдың  ішінде  жылқының
үлес салмағы 19,4%, мүйізді ірі қара – 13,8% болды.
   Дегенімен,  қоныс   аударушылардың   ғана   арасында   емес,   жергілікті
тұрғындардың да арасында жер өңдеумен айналысатындардың саны  көбейе  берді.
Бұған,  әсіресе  XIX  ғасырдың  аяғында  Ұлы  Сібір  теміржол  магистралінің
салынуына  байланысты  Ресейдің  орталық  аудандарынан,  шаруалардың   қоныс
аударуы ықпал етті.
      Қоныс аударғандардың  үлкен  бөлігі  Ертіс  алқабы  мен  оның  оң  жақ
салаларында, Белағаш даласында мекендеді. ХХ ғ. басында  олар  Ертістің  сол
жағалауына, әсіресе Қалба жотасы мен Тарбағатайдың бөктеріне қоныстанды.
      Егіншілікпен айналысатын шаруашылықтардың саны   кейбір  уездерде  60%
жететін, бірақ егістік жер көлемі  шағын  болатын.  Малдан  айырылып  қалған
немесе малы азайған, қалаға жақын  тұратын  қазақтар  егіншілікпен  айналыса
бастады. Құжаттар бойынша олар жыл  сайын  1-ден  10  десятинаға  дейін  жер
өңдеді.
      Жерді өңдеу үшін олар көбінесе  соқа  мен  тіс  ағаштарды  пайдаланды.
Астықты  қолдан  соққан  және  фабрикалық  орақтармен  орды,  бастыру   үшін
айырлар,  тырнауыштар,  күректер  қолданды.  Егіншілік   құралдарының   көбі
ұсталардың  қолдан  соғылған  өнімі  болды,   тек   азғантай   бөлігі   ғана
фабрикаларда жасалды.
      XIX  ғ.  аяғында  Ресейдің  зауыттарынан  шыққан   темір   тырмаларды,
дестелегіштерді, шөп машиналарын,  ұшырғыштарды  пайдаланды,  олар  әсіресе,
қоныс аударғандардың   арасында,  жергілікті  ағаштан  жасалған  құралдардың
орнын толығымен алмастырды. Әртүрлі американдық фирмалардың «Диринг»,  «Мак-
Кормик» және т.б. ауылшаруашылық машиналары пайда болды.
      Жаңа ауылшаруашылық құрал-саймандарымен жер өңдеу  тәсілдерін   игеруі
қазақ халқының арасында егін шаруашылығының тез таралуына әсер  етті.  Бидай
және жем-шөп   дақылдарына  нарықтық  сұраныстың  өсуіне  байланысты  бидай,
сұлы, арпа егістігінің көлемі ұлғайды. Күріш,  бақша  дақылдарының  егістері
кеңейеді. Қазақтар көбіне атам заманнан бері  үздіксіз  өсіріп  келе  жатқан
ақбидай, қожабидай сияқты  бидайдың  және  тарының  шығымы  жоғары  көптеген
аборигендік сорттарын  еккен.  Тоқырауын  өзеннің  бойында  тұратын  диханшы
қаракесектер ақбидайдың «тоқырауынның бес бас бидайы»  деген  ерекше,  бидай
тарихында болмаған сортын шығарып еккен. Тоқырауын бидайының кірге  салынған
жүз дәнін сол  кездегі  ең  күшті  сорттар  болып  есептелінетін  ост-индия,
канада және орыс бидайларының жүз дәндерінің салмағы баса  алмайтын  болған.
Оған кезінде белгілі орыстың агрохимик ғалымы, академик  Дмитрий  Николаевич
Прянишниковтің өзі де таң қалған.
      Кенді  Алтайдың  оңтүстік  болыстары  ең  бай  болып  саналды.   Мұнда
егіншілік, мал шаруашылығы, омарташылық  және  т.б.  әртүрлі  кәсіптер  (аң,
балық аулау) дамыды. Бұқтырма болысында марал өсірілді.
      XX ғасырдың басында мал  мен  егін  шаруашылығы  тауарлы  шаруашылыққа
айнала бастады да, базармен тығыз байланыста болды.
   1. Фабрикалық-зауыттық  өнеркәсіп.  XIX  ғ.  аяғындағы  Ресейдің  орталық
      губернияларында өнеркәсіптің дамуы малшаруашылғы шикізатына сұраныстың
      өсуіне  себепші  болып,  Шығыс  Қазақстан   қалаларындағы   жергілікті
      өнеркәсіптің дамуына ықпал етті. Біріншіден, шикізатты бастапқы  өндеу
      кәсіпорындары пайда болды.  Бірақ  олар  дайын  өнім  шығармайтын,  ал
      өңделген  шикізатты  Ресейдің  өнеркәсіпті  орталықтарына   жіберетін.
      Шикізатпен қамтамасыз етушілер көбінесе ауқатты қазақтар  болды.  Олар
      жүн мен теріден басқа киіз, қыл, жүннен иірілген жіп, жабағы, дәстүрлі
      қазақ қолөнер өнімдерін әкелетін. Осы және басқа  тауарлар  базарларға
      қала  жәрмеңкелерінің  дүкендеріне,   өңдеуші   өнеркәсіп   орындарына
      өткізілді.
   XX ғасырдың басында ірі ресей фирмалары мен  шұға  фабрикалары  өздерінің
делдал-агенттері  арқылы  Жетісу  облысынан,   Солтүстік-Батыс   Қытай   мен
Моңғолиядан келетін тері мен жүнді  Семей  облысында  жинақтады.  Семей  жүн
саудасында монополист болған «Стукен және К0» сауда үйі  Семейде  алыс-беріс
шикізатты:  жабағыны,  ешкі  түбітін,  түйе  жүнін  сатып  алатын.  Кәсіпкер
В.П.Злоказов  әскери  мекемелерге  жұмыс  істейтін  Перм  облысындағы   шұға
фабрикаларын ұстады, оларға Семейде жүн  жуатын  кәсіпорындар  қызмет  етті.
Әскери мекемелерге ағайынды  Асеевтардың  үш  жүн  жуатын  кәсіпорындары  да
жұмыс істеді. Біреуі Семейдің қасында, қалған екеуі  Зайсан  қаласына  жақын
орналасты. 1908 жылы аймақта алты жүн жуатын  және  түтетін  зауыттар  жұмыс
істеп, әр кәсіпорында 80-нен 100 дейін жұмысшылар еңбек етті.
      Мал шаруашылығымен  байланысты  шикізат  өндірісінің  тобында  жетекші
орынды былғары жасау ісі алды.
      Былғары шеберханалары мен зауыттары  судың  бойларында  салынды,  тері
өңдеу ісі ій беретін және нан-квас  құрамдарын  қолдану  арқылы  жүргізілді.
Қапырық бөлмелерде жұмыс істейтін  тері  илеушінің  еңбегі  ауыр  еді,  тері
өңдейтін зиянды қоспалар олардың қолдарын «жеп» қоятын.
      Бірақ, тері илеу пайдасы мол еңбек болатын, 300 теріні  өңдеуден  ұсақ
кәсіпкер 270 рубльге дейін пайда көрді. XIX ғ. аяғында П.Ф.Плещеев  жартылай
жер  асты  үйде  майдагерлік  негізде  шағын  тері  өндірісін  ұйымдастырды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде тері  өнімдеріне  қажеттілік  өсе  түсті.
Сондықтан ол 1915 жылы соғыс кезіндегі тапсырыстарды  орындау  үшін  былғары
зауытын ашты.
       Басқа ірі зауыттар «П.Плещеев және  Ко  серіктестігі»  мен  «Ағайынды
Трапезниковтар серіктестігі» тек соғыс тапсырыстарына жұмыс істеді.
      Өлкенің суық қысы жылы киімді қажет ететін, сондықтан  шикізаттың  бар
болуы қой терісі-тон өндірісінің дамуына себепші болды. Семей облысында  қой
терісі–тон өндірісінде жұмыс істейтін 54-ке дейін  жалдамалы  жұмысшысы  бар
13 кәсіпорын  болды.  Мұнда  жұмыстардың  көбі  қол  еңбегімен  атқарылатын,
кәсіпорындардың көбі қолөнер деңгейінде ғана болды.
      XIX ғ. соңына таман егіншіліктің кеңеюіне байланысты  астық  өнімдерін
өңдейтін өнеркәсіп дами бастады.
      Ұн тарту ісі маңызды салаға айналды. Диірмендер барлық қалаларда,  ірі
кенттер  мен  өлкенің  станицаларында  болды.  Олардың  көпшілігі  қарапайым
жабдықталған, жел, су, жылқының күшіне негізделген ұсақ  диірменге  ұқсайтын
еді. 1889 жылы Семей өңірінде 700  диірмен  болды.  1890  жылы  көпес  Мусин
Семейде алғашқы бу диірменін салды, ал 1913 жылы олардың саны  11-ге  жетті.
Бу диірмендері көпқабатты болып салынды.  Өнімдер  бір  өндірістік  үрдістен
келесісіне   жартылай   автоматты     өту    үшін    машиналар    қабаттарға
ыңғайластырылып  орналастырылды.  Бидайды  жіберуді  қамтамасыз   ету   үшін
үстінгі жағына элеваторлар салынды.
      1908  жылы  Семейдің  ірі  ұн  тартушылары,   «П.Плещеев   және   Ко»,
«М.Красильников  және  Ко»,  «Мұхамед  Мусин-Садық  және  Ко»  сауда  үйлері
өздерінің  диірмендерін  негізгі  капиталы  1,8  млн.   руб.   тұратын   бір
акционерлік қоғамға біріктірді.  Акционерлік  қоғамның  басында  Семей  қала
басы Прокопий Федорович Плещеев тұрды. Бәсекелестері жоқ болғандықтан,  олар
бидай мен ұнға бағаны өз қалауларынша белгіледі. Ұнды  Омбыда,  Петропавлда,
Тюменде және т.б. қалаларда жоғары бағамен сатып, үлкен пайдаға кенелді.
      Бұлардың диірмендерінде бидайдың қатты сұрыпынан ұн тартып  шығаратын.
Мұндай ұнды мамандар жоғары бағалайтын. Тартылған ұнның жоғары  сапасы  үшін
«Семей  бу  диірмендерінің  акционерлік  қоғамы»  1900  жылы  Парижде  өткен
көрмеде бірінші жүлдені, ал  1905 жылы  –  Брюссель  көрмесінде  медаль  мен
құрмет кресін, Бірінші Бүкілресейлік ұн тарту көрмесінде (1909 ж.)  –  алтын
медальді, 1911 жылы Италиядағы Турин қаласында  –  бидай  экспонаттары  үшін
құрмет дипломы мен алтын медалін  иеленді.
      1911 жылы өлкеде 21 май шайқайтын кәсіпорын болды. Жыл сайын  облыстан
400 мың пұт май сыртқа жіберіліп тұрды. Бірнеше шетел сауда кеңсесі  шетелге
шығарып сату үшін Семейден  май  сатып  алатын.  Шығыс  Қазақстанда  сонымен
бірге, арақ шығару,  сыра  қайнату  және  жеміс  суларын  дайындау  өндірісі
дамыды.  1862  жылы  түмендік  арақпен  сауда  жасайтын  Поклевский  аймақта
бірінші болып, Каштак ауылында (Семейдің  жанындағы)  арақ  шығаратын  зауыт
салды. 20 жылдан соң көпес,  әрі  кәсіпкер  П.Плещеев  «П.Плещеев  және  Ко»
сауда үйінің қамқорлығымен XIX ғасырдың аяғында Қазақстан мен Орта  Азиядағы
 ең ірі арақ  зауытын  салды.  Зауыт  сыра  мен  жеміс  шырындарын  өндірді.
«И.Васильев және Ко», «Бавария» және  т.б.  серіктестіктер  жеміс  шырындары
зауыттарының ұйымдастырды.  Соғыс  басталғанда  спирттік  ішімдіктерге  тиым
салынды, соған байланысты арақ, сыра шығаратын  зауыттар жабылды.
      Қоныс аударғандар селоларында темір ұсталығы жақсы дамыды.   Біртіндеп
ауылшаруашылығы  жабдықтары  өндірісімен  айналысатын  (астық  бастырғыштар,
ұшырғыштар, соқалар жинайтын) ұсақ артельдер пайда бола бастады.
      XX ғ. басында аймақтың экономикалық өмірінде  тұз  шығаратын  кәсіптер
маңызды рөлге ие болды. Тұз жергілікті  мұқтаждықтарға  және  шетке  шығарып
сату үшін өндірілді. Бұлардың ең ірілері Семей облысының Павлодар  уезіндегі
Коряков,    Қарабаш    орындары    болды.    Тұз    өндірісі    артельдерге,
серіктестіктерге, қоғамдарға жалға берілді.
   2. Тау-кен өнеркәсібі.  Алтайдың  кен  байлығы  тау-кен  өндірісінің  тез
      дамуына  әсерін  тигізді.  Кенді  Алтай  бүкіл  Қазақстанның   пайдалы
      қазбаларға бай аудандарының арасында бірінші  болып  игеріле  бастады.
      XVIII ғасырда полиметалл кендерінің (Зырян  (1791  ж.),  Риддер  (1786
      ж.), Белоусовск,  Крюковск,  Таловск,  Глубокое  және  т.б.)  ошақтары
      ашылды.  Риддер  кендерінің  айырықша  ерекшеліктері  туралы  мамандар
      пікірі әлденеше рет айтылды.  Ол  Ресейден  тыс  жерлерге  де  кеңінен
      танылды.  1850  жылы  риддер  кендері  өнімдері  Бүкіләлемдік   Лондон
      көрмесінде ең жоғары бағаға ие  болды,  ал  1879  жылы  оның  үлгілері
      Стокгольм корольдық техникалық  институтының  мұражайының  топтамасына
      енді.
   Өлкедегі тау-кен өнеркәсібінің өркендеуіне жол  қатынасының  дамуы  үлкен
ықпал етті. Біртіндеп тас көмір өндіру де көбейе бастады. Екібастұз  кендері
Павлодарды, Өскеменді, Семейді тас көмірмен қамтамасыз етті. Қырғыз  тау-кен
акционерлік  қоғамы  мен  Шығыс  Қазақстан  қалаларына,  Том   губерниясының
ауылдарына көмір апаратындардың арасында Павлодар агенствосы делдал болды.
   Риддер кен ошақтары тобына оннан астам кен  және  қазба  орындары  кірді.
Онда қорғасын  мен  мыстан  басқа  алтын  және  күміс  болды.  Кен  облыстың
зауыттарында өңделіп, күміс Монета сарайына  тапсырылды.  ХХ  ғасыр  басында
мыстың өндірісі арта түсті. Бірақ, сол кезде қорғасын  өндірісі  күрт  түсіп
кетті. Күміс өндірісі де  сондай  жағдайда  болды:  өндіру  минимумға  дейін
қысқарды.
   XX ғ. басында өлкедегі тау-кен өндірісінің басты  саласы  алтын  өндірісі
болды. Алтын қазу өнеркәсібіне негізінен Орталық  Ресей,  Сібір  қалаларының
ірі кәсіпкерлері  өз  капиталдарын  құятын,  олардың  арасында  П.Ф.Плещеев,
М.С.Мусин, М.В.Хамитов сияқты семей  және  өскемен  кәсіпкерлері  де  болды.
Алтын   өндірушілердің   серіктестіктері   пайда    бола    бастайды.    Осы
серіктестіктерге кәсіпкер қазақтар да мүше болған.
   1904 жылы Өскемен уезінің 8 кен орындары негізінде «Алтай алтын өнеркәсіп
компаниясы» пайда болды, ал 1905  жылы  Зайсан  уезінің  5  кен  және  қазба
орындары «Марқакөл алтын өнеркәсіп серіктестігі» құрамына  енді,  1912  жылы
Өскемен уезіндегі алтын сүзетін фабрика  мен  9  кен  орыны  «Оңтүстік-Сібір
алтын   өнеркәсіп   серіктестігіне»   кірді.   Өскеменнің   түсті   металдар
өндірісінің ірі орталығы ретіндегі, экономикалық  маңызының  күшейуіне  1917
жылы осы  қалада  ақпан  мен  мамар  айларында  өткен  алтын  өндірушілердің
съездері  дәлел болады.
      XX  ғ.  басында  мыс,  алтын,  көмір  және  т.б.  өндіретін  өнеркәсіп
орындары шетел акционерлік қоғамдарының қолына ауысты. 1905  жылы  кендердің
Риддерлік тобы «Турн мен Таксис»  австриялық  қоғамына  берілді.  1914  жылы
Риддер, АҚШ-тың  болашақ  президенті  Герберт  Гувердің,  ағылшын  қаржыгері
Лесли   Уркварттың   капиталдары   салынған   «Орыс-Азиялық    корпорациясы»
концессиясына ауысты.
      1904 жылы Лондонда пайда болған Спасс мыс  кендерінің  ағылшын-француз
акционерлік қоғамы Спасс-Успенск мыс кені мен зауытын, Саран және  Қарағанды
тас  көмір  кендерін,  темір   кендерін   сатып   алды.   Қоғам   акцияларын
американдықтар, немістер, шведтер, австриялықтар ұстады.  1914  жылы  Риддер
кенінің, Екібастұз мырыш-қорғасын зауытының құрылысы басталды.


      Сұрақтар мен тапсырмалар
   1. XIX ғасырдың аяғы - XX ғасырдың  басындағы   Шығыс  Қазақстандағы  мал
      және егін шаруашылықтарының дамуына  не себеп болды?
   2. Қандай факторлар мал және егін шаруашылықтарының өсуіне бөгет жасады?
   3. Аймақтағы өнеркәсіп салаларының қайсысы және не  себептен  басқаларына
      қарағанда жақсырақ дамыған?
   4. Облыста өндірілген өнімнің жоғары сапалы болғандығын  қандай  фактілер
      дәлелдейді?



        Дәріс 6.   Шығыс Қазақстандағы азаматтық қарсылық жылдарында.
   1. Кеңес өкіметінің Семейде  орнауы.  Кеңес  өкіметінің  Семей  облысында
      орнауы аса қиын жағдайда өтті.
      Сібірдің ірі  қалаларындағы  Кеңес  өкіметі  жеңісінің  және  Ресейден
өлкеге большевик-солдаттардың келуінің ықпалымен 1918 жылы 1 қаңтарда  Семей
большевиктері дербес ұйымға айналды. Олар  қала  мен  облыста  Жұмысшы  және
солдат депутаттары кеңесінің нақты билігі орнатылуы үшін күреске шықты.
      Көпшіліктің көмегіне сүйеніп, 1918 жылы 27 қаңтарда  большевиктер  300
адамнан  тұратын  Семейдегі  митингте,  Кеңес   басшылығынан   эсерлер   мен
меньшевиктерді   шығаруды   талап   етті.   31   қаңтарда    кәсіподақтардың
жалпықалалық жиналысы саяси партиялардың  өкілдерінің  қатысуымен,  дауыстың
көпшілігімен жаңа Кеңестің таңдауы және бүкіл биліктің оған  берілуі  туралы
қаулы  шығарды.  Сол  күні   кеште   жұмысшылар,   солдаттар,   қызметкерлер
өкілдерінің жалпықалалық жиналысында Кеңес қайта сайланды.  Кеңестің  атқару
комитетінің құрамына И.Морозов, П.Салов, М.Трусов және  т.б.  кірді.  Төраға
болып большевик Кузьма Андреевич Шугаев сайланды.
      16-нан 17 ақпанға дейін түнде қарулы  төңкеріс  жасап,   Жұмысшы  және
солдат депутаттары кеңесі қала мен облыста билікті қолына алды.
      1918 жылы 17 ақпанда Жұмысшы және солдат депутаттары   Семей  облыстық
кеңесінің  атқарушы  комитетінің  пленумы    Ресей   Республикасының   Семей
облыстық Уақытша комиссариатын құрды.  Семейдегі  Кеңес  өкіметінің  құрылуы
ақпанда облыстың барлық уездеріндегі Кеңес өкіметі үшін  күрестің  нәтижесін
болжады.
      Комиссариат,   біріншіден,   контрреволюциялық   күштерді   ығыстыруға
бағытталған шараларды  қолданды.  Эсер-меньшевиктік  «Свободная  речь»  және
кадеттік «Дело» газеттерінің басып шығарылуына тиым  салынды,  Қалалық  дума
мен  Қалалық  басқарманы  таратып  жіберді,  оның   орнына   Қалалық   халық
шаруашылығының кеңесі құрылды.
      Кәсіподақтар  бюросы,  еңбек  және   өнеркәсіп   комиссариаты,   Халық
мемлекеттік банкі құрылды, акционерлік капитал тәркіленді.
      Уездерде, алғашында  бір-бірінен  бөлек  болған  Жұмысшы  және  солдат
депутаттары кеңесін Шаруа  депутаттары  кеңесімен  біріктіру  жөнінде  үлкен
жұмыс өткізілді.
      1918 жылы 10 наурызда  Семейде  өзекті  мәселелер  қатарын  талқылаған
жұмысшы, солдат, шаруа, қырғыз (қазақ), казак депуттары  кеңесінің  біріккен
облыстық съезі ашылды. Съез Кеңес өкіметін мойындау,  жерді,  ірі  өнеркәсіп
пен банкттерді национализациялау, кәсіпорындарға жұмысшы  бақылауын  енгізу,
қызыл  армия  бөлімдерін  құру,  земстволық  басқарманы  тарату,  сот   және
шарушылық органдарын ұйымдастыру туралы сұрақтарды қарастырды.
      Кеңес өкіметінің қарсыластыры  билікті  өз  еркімен  бермеді.  Олардың
қолдарында әлі де елеулі саяси және  экономикалық  күш  болды.  Эсерлер  мен
меньшевиктердің ықпалында ірі  кәсіподақтар  –  кеме  жасау  жұмысшыларының,
сауда қызметкерлерінің одақтары қалып  қойды.  Контрреволюциялық  элементтер
қала тұрғындары арасында «қызылдар  қауіпі»  туралы  үрей  тудыратын,  Кеңес
өкімдеріне қасақаналық  жасайтын  сөздерді  таратты.  Қалалар  мен  уездерде
кеңес өкіметіне  қарсы  ұйымдастырылған  бірнеше  көтерілістер  болып,  олар
күшпен  басылды.  Сондықтан,  қала  мен  облыс  әскери  жағдайға  көшірілді.
Жұмысшы және қала  кедейлерінен  тұратын  әскери  жасақтар  құрыла  бастады.
Осындай отрядтар өлкенің барлық ірі қалаларында құрыла бастады.
      Өкіметтің толықтай халық қолына өту жоспарының дайындалған және оны іс
жүзіне асыру орталығы Бостандық үйі (қазіргі өлкетану мұражайының  ғимараты)
болды.
      1918 жылы наурыз-сәуір айларында өлкеде Кеңес өкіметі орнықты.
   2.  Алашорда  1918  жыл.  Кеңес  өкіметінің  жариялауынан  бастап,   Алаш
      қозғалысы қайраткерлері жариялаған Қазақ автономиясының тағдыры туралы
      сұрақ күн тәртібіне шықты. 1918  жылы  31  қаңтарда  Семейде  облыстық
      земство жиналысы облыс тұрғындарын, ішіне   Семей  облысы  да  кіретін
      бүкіл  қырғыз  өлкесінің  өзін-өзі  басқару  туралы  2-ші   жалпықазақ
      съезінің шешімін қолдауға шақырды.  Бірақ  съездің  бұл  шешімін  өлке
      тұрғындары бірдей қабылдаған жоқ.  Пікірлер  алшақтығы  Алаш  қаласына
      жеке статус беру туралы мәселені көтергенде байқалды. 2  ақпанда  Алаш
      қаласында (бұрыңғы Заречная слобода) митинг өтті, онда орыс тұрғындары
      Алаш қалалық  басқармасын,  қазақ  милициясын  жоюды  талап  етті,  ал
      қазақтардың  пікірі  керсінше  болды.  Қаладағы  жағдайдың  одан   әрі
      ұшығуына, қала басшылығының осы  қалыптасқан  жағдайда  өздерін  қалай
      ұстау керектігін білмеулері де әсер етті.
      Кеңес өкіметіне қарсы соғыс қимылдарының  басталуына  байланысты  Алаш
қаласында қазақтың әскери ұйымы құрыла бастады. 1918 жылы 5 маусымда  қалаға
далалық өңірден офицер-нұсқаушысы бар 500 адамнан тұратын атты әскер  қосыны
келіп кірді. Олармен бірге  Алашорданың  төрағасы  Ә.Н.Бөкейханов  та  бірге
келді.  Оған  қала  тұрғындарының  өкілдері  Никольск   шіркеуінің   жанында
салтанатты қабылдау рәсімін жасады. Кездесуге  әскери  штабтың  өкілдері  де
қатысты.  Әскери  өнерге  үйретілген  осы   қосын   жауынгерлерінің   ұлттық
мәнердегі былғары жағасы бар камзол түріндегі әскери киімдері болды.   Қосын
қалаға,  ортасында  «Қазақ»  газетінің  бетіндегідей,  киіз  үйдің   бейнесі
салынған ақ туды желбіретіп кірді.
      Кеңес өкіметін мойындаудан бас тартқан  Алашорда  еріксізден  өлкедегі
бірден-бір әскери  күш  –  генерал  А.Н.Дутовтың  казак  армиясына  сүйенуге
мәжбүр болды. 1918 жылы 4 қарашада  «Сібір  үкіметінің»  қазақ  автономиясын
қолдай алмайтындығы туралы  ресми  мәлімдемесі  жағдайды  бүтіндей  өзгертіп
жіберді.
      1918  жылы  желтоқсанның   алғашқы   күндерінде   подполковник   Хамит
Тохтамышев екінші алаш полкін құруға кірісті.  Содан  кейін  келешекте  жаңа
ашылып жатқан прапорщиктер мектебіне  оқуға  түседі  деген  оймен  уездерден
жастарды оқу командасында  қызмет жасауға шақыруға болжамдалды.
   3. Семей облысы азамат соғысы  жылдарында.  1918  жылы  контрреволюциялық
      күштердің  жас  Кеңес  республикасына  ашық  шабуыл  басталды.   Кеңес
      өкіметінің қарсыластарының  негізгі  екпінді  күші  ақгвардия  армиясы
      болды.   Мамырда   ақчехтар   мен   ақгвардияшылар   Новониколаевскіні
      (Новосібірді), Петропавловскіні басып алды. Маусымның басына таман  ақ
      гвардия ертіс өзені бойымен Алтайға  қарай  қозғалды  –  Ертіс  бойына
      қауіп төнді.
   Өлкені қорғаудың шұғыл шаралары жүзеге асырылды. Семей  Бостандық  үйінде
еріктілер  Қызыл  Армияға  жазылатын  штаб  ашылды.  Өз  ықтиярымен   келген
шаруалардан уездерде, болыстарда, ауылдарда  Қызыл  Армияның  қосындары  мен
өзін-өзі қорғау жасақтары құрылды.
   Ақгвардияшылар Сібірдің үлкен бөлігін басып алды, олардың отрядтары Ертіс
бойын  өрлей   жылжыды.  Олар  Зайсанды,  Үржарды,  Бақтыны,   Үлкеннарынды,
Бұқтырманы, Бийскіні, Каменьді жаулап алып, Барнаулға қарай  жылжи  бастады.
1918  жылы  10  маусымның  түнінде  Өскеменде  жоғары   Ертіс   казактарының
көтерілісі болды, олар отряды қаланы басып алды.
   1918 жылғы 10 маусым күні түстен  кейін  контрреволюцияшылар  Семейді  де
алды. Ертіс бойында ақгвардияшылардың ашық әскери диктатурасы орнады.
   Сібірдің барлық жерлеріндегідей,  Семейде  және  уездерде  Сібір  Уақытша
үкіметінің губерниялық, уездік  комисссарлары  тағайындалып,  Қалалық  дума,
уездік  және  болыстық  басқармалар  қалпына  келтірілді.  Патша  үкіметінің
саясатын жалғастыра отырып, Сібірдің Уақытша  үкіметі  жергілікті  тұрғындар
қазақтардан және переселендерден  Семей  облысының  переселен  қорына  жалпы
көлемі 1 300 000 десятина болатын 300 жер телімдерін тартып  алды.  Семейден
Жетісуға қарай шабуылға көшкен  ақтар  армиясын  траспортпен,  азық-түлікпен
қамтамасыз  етуге  және  сол  сияқты  шаруалардың  күш-көліктерінен  тұратын
арбалы керуен батальонын құруға бұйрық берілді. Жаңадан  алым-салықтар  және
міндеткерлік түрлері енгізілді.  Семейден  Сергиопольге  дейін  тар  табанды
темір  жол  құрылысын  жүргізуге  3  ай  мерзімге   1000   астам    қазақтар
мобилизацияланды.
   1918 жылы қарашада Антантаның  билеуші  топтарының  тікелей  араласыуымен
Омбыдағы Сібір үкіметінің эсер-меньшевиктік билігі  өзін  Ресейдің  «жоғарғы
билеушісі»   деп   жариялаған   адмирал   А.В.Колчактың   әскери-монархиялық
диктатурысымен ауыстырылды.
   Антантаның айтқандарын орындай отырып, адмирал Колчак жұмысшы және  шаруа
мемлекетіне қарсы кең көлемдегі қарулы  күресін  бастады.  Ол  Семей  облысы
сияқты, Сібір аймағының және Далалық өлкенің  басқа  да  аудандарын  армияға
қажетті адам және материалдық ресурстарды беретін сенімді көзге  айналдыруды
көздеді.  Верный   мен   Ташкентті   алып,   Закаспийдің   контрреволюциялық
күштерімен қосылу үшін Семей облысы Ақтар армиясының сенімді тылына  айналуы
қажет  болды.  Мұның  өзі  антибольшевиктік  коалицияның  ыдырауына  әкелді.
Алашорданың әдәуір бөлігі Қазақстанға кеңестік  болса  да  автономия  беруге
уәде берген Москвамен қатынас орнатуды бастады.
   Семей облысында  «қатаң  тәртіпті»  орнату  үшін  Омбыдағы  әскери  билік
аймаққа атаман Б.В.Анненковты жіберді. Алғашқы күннен  бастап  анненковшылар
Кеңес өкіметінің жақтастарын, қызыләскерлерді, белсенді  жұмысшыларды  құрта
бастады. Олардың кейбіреулерін тұтқындаған кезде өлтірсе,  басқаларын  собор
жанындағы Жазғы бақта, Ертіс  жағасында,  қала  сыртындағы   құм  шағылдарда
атты, пристаньдағы темір жол  тұйығында  тұрған  «өлім  вагондарына»қамалды,
артынан олар  да  өлтірілді.  Құрбан  болғандардың  ішінде  Семейдегі  Кеңес
өкіметінің  жетекшілері  К.Шугаев,  комиссарлар  П.П.Салов,  Өскемен  уездік
Кеңесінің  төрағасы  Я.В.Ушанов,  Павлодар  уездік  Кеңесінің   төрағасы   –
В.Теплов және т.б. болды.
   4.  Өлкедегі  көтерілістер  мен  партизандық  қозғалыстар.   Ақгвардиялық
      террордың алғашқы күндерінен-ақ  жасырын  большевиктік  топтар  құрыла
      бастады. Семейдегі сондай  орталықтардың бірі қаланың жұмысшы ауданы –
      Затон болды. Бір уақытта қалада тағы екі  жасырын  топ  жұмыс  істеді.
      Жасырын топтар облыстың көптеген болыстарында құрылды.
   Орнатылған тәртіпке қарсы ұйымдастырылған қимылдарға шаруалар  да  қосыла
бастады. 1918 жылы тамызда Шемонаихада  ірі  көтеріліс  болып  өтті.  Мұндай
көтерілістер Шығыс Қазақстанның оншақты елді мекендерінде  болды.  Көтеріліс
басында  поселкілерде  құрылған  ревкомдар   мен   әскери   штабтар   болды.
Көтерілісшілер 5 кавалерия, 5  жаяу әскер қосынын құрды.  Олардың  құрамында
мыңға тарта жауынгер болды. Ақгвардия командованиесі көтерілісшілерге  қарсы
ірі әскери күштерді жіберді, олар көтерілісті аяусыз басты.
   Азамат соғысы тарихының әйгілі беттерінің бірі  болып  Шеркеш  (Черкасск)
қорғанысы саналады. Шеркеш қорғанысы  қорғаушыларының  қатарында  Үржар  мен
Сергиополь  өңірлерінің    қонысаударушылары   мен   шаруаларының   партизан
отрядтары ерлікпен күресті. Партизандар гарнизондарға  шабуыл  жасап,  қару-
жарақтармен арбалы керуендерді ұстап алып, байланыс құралдарын жоятын.  1919
жылы сәуірде жеке жасақтар «Тарбағатайдың қызыл тау қырандары»  аталып,  ірі
қосынға бірікті. Қосын комиссары болып Е.С.Алексеев, ал,  ол  шайқаста  қаза
тапқаннан  кейін   А.Ф.Нестеренко   сайланды.   Тарбағатай   тау   жотасының
баурайындағы елді мекендерде Кеңес өкіметі қайта орнады.  Ақгвардияшылар  өз
қатарларын  күшейтіп,  партизандарға  тірек   база   болған   бірнеше   елді
мекендерді алды. Партизандар  мен  тұрғындардың  үлкен  бөлігі  тауға  шығып
кетті.  Бірақ  қақаған  қыстың  қиын  жағдайында  «Тарбағатайдың  қызыл  тау
қырандары»  отряды  күресін  жалғастырып,   Сергиополь-Үржар-Бақты   трактын
бақылауда ұстап тұрды.
   Партизан қозғалысы Семей облысының Бұқтырма, Өскемен,  Зайсан  уездерінде
өріс  алды.   Облыстағы   партизан   қозғалысы   мен   халық   көтерілістері
ақгвардияшыларді жеңуде маңызды рөл ойнады.
   5.  Өлкедегі  Кеңес  өкіметінің   түпкілікті   жеңісі.   Қызыл   Армияның
      колчакшыларға қарсы сәтті жүргізілген  белсенді  әскери  әрекеттерінің
      нәтижесінде Павлодар қаласы, Рубцовск және Ауыл станцалары  босатылды.
      Қызыл Армия мен партизандық құрамалар Семейге жақындай түсті.
      Семей  қаласының  жасырын  орталығы  әскери   жұмысшы  жасақтары   мен
гарнизонның бірнеше бөлімшелерінің көмегіне сүйеніп, 1919 жылы  30  қарашада
қарулы көтеріліс бастады. Анненковшылар, біршама қарсылықтан кейін,  Семейді
қалдырып,  Ертістің сол жағалауына, кейіннен Сергиопольға шегінді.
      1 желтоқсанда Семейде Кеңес өкіметі Әскери-Революциялық  штаб  түрінде
қайтадан орнады. 16 желтоқсанда Семейге қызылармиялық бөлімдер кірді.
      Қызыл Армияның негізгі күштерінің шабуылдаушы  бөлімдері 1920 жылы  12
қаңтарда Сергиопольді, ал 22 қаңтарда Үржар станицасын босатып,  партизандар
отрядымен қосылды.
      Біртіндеп  барлық  облыс  ақгвардияшылардан  босатылды,  жаппай  Кеңес
өкіметі орнатылды.


      Сұрақтар мен тапсырмалар
   1. Облыста кеңес билігі қалай орнады?
   2. 1918 жылы жергілікті халық пен Алашорда  арасында  қандай  қайшылықтар
      туындады?
   3. Азамат соғысында жеңіске жету үшін  қарсылас  жақтар  арасында  қандай
      шаралар жасалынды?
   4. Азамат соғысы жылдарындағы ұлттық келісім саясатының себептері қандай?
   5.  Өлкедегі  көтерілістер  мен  партизандық  қозғалыстардың  пайда  болу
      себептері неде?
   6. Өлкеде кеңес билігінің жеңіске жетуіне қандай факторлар әсер етті?
   7. Азамат соғысы жылдарында өзіңіз тұратын  жерде  қандай  оқиғалар  орын
      алғандығын біліңіз.
            Дәріс 7.  Шығыс Қазақстан ХХғасыр 20-30-шы жылдарында

   1.  Өлкенің   әкімшілік-территориялық   бөлінісі.   Аймақтың   әкімшілік-
      территориялық құрылымының негізі РКФСР ХКК-нің (СНК)  «Қырғыз  (Қазақ)
      өлкесін басқару туралы революциялық комитетінің 10  шілде  1920  жылғы
      Ережесінде»  белгіленді.    Семей   облысы   Казревкомның   басқаруына
      берілді. РКФСР БОАК (Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитететі) мен  ХКК-
      нің 26 август 1920 жылғы  «Қырғыз  Автономиялық  Кеңестік  Социалистік
      Республикасының құрылуы» туралы декрет бойынша  Семей  облысы  Зайсан,
      Қарқаралы, Семей, Өскемен уездерімен бірге  Қырғыз  (Қазақ)  АКСР-інің
      құрамына енді.  Жаңа құрылған үкіметке мұндай  үлкен  аумақты  басқару
      алғашқы кезде қиынға түсті, сондықтан Семей  облысы  1921жылдың  сәуір
      айына дейін іс жүзінде Сібір ревкомының басқаруында болып,  губернияға
      айналды.
      Қырғыз  ОАК-нің  Декретімен  19  сәуір  1921  жылғы  «Сібір  казактары
әскерінен өзенді бойлай оншақырымдық  жерлерді  жалға  алып,  бұрыннан  бері
тұрып  келе  жатқан   еңбекші  қырғыз   халқына»   мынадай   жерлер:   Семей
губерниясының Өскемен,  Семей,  Павлодар  уездеріндегі  Ертіс  өзенінің  сол
жағалауындағы  жерлер  берілді.  Омбы  губерниясынан  Павлодар  уезі,  Алтай
губерниясынан уезд құқымен Бұқтырма  ауданы  және  Змейногорск  уезінің  бір
бөлігі Семей облысына берілді.
      1928 жылы республиканың губернияларға, уездер мен  болыстарға  бөлінуі
жойылды да, округтар мен  аудандарға  бөліну  енгізілді.  Қайтадан  құрылған
Семей округінің құрамына 23  аудан  енді.  1930  жылы  Қазақстанда  қайтадан
облыстық бөлініс енгізілді. Семей қаласы Шығыс Қазақстан облысының  орталығы
болды.  1938 жылы Шығыс  Қазақстан  облысы  Шығыс  Қазақстан  және  Павлодар
облыстарына бөлінді. Ал 1939 жылы Шығыс Қазақстан облысының құрамынан  Семей
облысы бөлініп шықты.
   2. Өлкенің экономикалық жағдайы. Соғыс жағдайынан бейбіт  тұрмысқа  оралу
      аса күрделі болды.  Бірінші  империалистік  және  Азамат  соғысы  өлке
      экономикасын қатты күйзелтті.
      Ірі өнеркәсіп орындары істен  шықты.  1919  жылдың  екінші  жартысында
Риддердің  бұрынғы  иелері   (ағылшын   капиталистері   –   бұрынғы   Риддер
концессионерлері),   Кеңес   мемлекетіне   ештеме    қалдырмау    мақсатында
рудниктерін суға батырды,  құрылғылардың  біразын  және  геологиялық  барлау
жұмыстарының қорытындылары мен кен өндіру жобалары  бар  техникалық  мұрағат
құжаттарын өздерімен бірге алып кетті.
      Семей губерниясында  қайта  қалпына  келтіру  басталғанға  дейін  3233
өндіріс орнының  450-і қалаларда  болды,  олардың  387-і  ғана  жұмыс  істеп
тұрды. Бұлардың көпшілігі механикалық қондырғылары жоқ,  жалдамалы  азғантай
адамдар жұмыс істейтін ұсақ кәсіпшіліктер еді.
      Семейдегі  100  өндірістік  мекеменің  басым  көпшілігі  1920   жылдың
қарсаңында жабылып қалды немесе әзер жұмыс істеп тұрды. Электр  станциялары,
Затондағы кеме жөндеу шеберханалары жұмыс  істемеді,  жөнделмеген  кемелерді
тот басты. Өндірісте отын, шикізат, жұмысшылар,қаржы болмады.
      Кеңес өкіметінің алғашқы  шараларының  бірі  социалистік  экономиканың
негізі болып табылатын өндіріс орындарын мемлекет меншігіне алу болды.  1918
жылы Зырян,  Риддер  кеніштері  кен  байыту  фабрикаларымен  және  Өскеменге
дейінгі темір  жол  тармақтарымен,  басқа  да  шет  елдік  концессионерлерге
тиісті шаруашылықтар мемлекет қарамағына алынды.
      Жаңа  экономикалық  саясатқа  сәйкес  ірі  өнеркәсіптердің   бөлімдері
шаруашылық есепке көшірілді: диірмендер,  Безымянный  бұлағындағы  хутордағы
тері зауыты, механикалық зауыт және басқалары. Бұл өнеркәсіптер  кожмехтрест
бірлестігін  құрады.  Жеке      адамдарға  сыра  қайнату  зауыты,  губерндік
одаққа – тері зауыты, механикалық зауыт пен диірмендер берілді.   Осы  кезде
қалада 950 ұсақ кәсіпшілердің шеберханалары  жұмыс  істеді:  етік  тігу,  іс
тігіу,  ұстаханалар,  слесарлық  шеберханалар,   былғары   киімдер   тігетін
шеберханалар  және  басқалар.  Олар  халыққа  ең  алдымен  қажет  бұйымдарды
дайындады.
      Мемлекет  меншігіне  алынған   өндіріс   орындарын   жұмысшы   күшімен
қамтамасыз ету үшін 1921 жылы қаңтарда жалпығаортақ  еңбек ету  міндеттілігі
губерниялық комитеті құрылды. Мұндай комитеттер  уездер  мен  болыстарда  да
құрылды.  Қаңтарда  комитет   18  бен   50   жас   аралығындағы   құрылысшы,
кемежасаушы, ағаш шебері, токарь,  механик,  ұста,  дәнекерлеуші  және  т.б.
мамандығы бар  барлық  ер  адамдарды  6  айға  жұмысқа  алу  туралы  шешімді
жариялады. Міндетті жұмысқа инженерлік-техникалық мамандар, оның  ішінде  18
бен  40  жас  аралығындағы  архитектор,  техник,   инженер,   жер   өлшеуші,
бухгалтер, есепші, машинист мамандығы бар әйелдер де тартылды.
      Өндіріс  пен  ауыл  шаруашылығын  қалпына  келтіру  жұмыстарына  халық
шаруашылығы губерниялық кеңесі басшылық жасады.  Работой  по  восстановлению
промышленности и сельского хозяйства руководил  губернский  совет  народного
хозяйства.  Қондырғылардың,   құрал-саймандардың,   шикізаттың,   адамдардың
жетіспеушілігіне қарамастан өлке тұрғындары өте ауыр жағдайда, жартылай  аш,
жалаңаш жүріп, адам айтқысыз ауқымды шаруаларды іске асырды.
      Затонның кеме жасау щеберханаларында жөндеу  жұмыстары  қолға  алынып,
Ертістегі  жүзу   маусымы   басталғанда   семейліктер   ашаршылық   жайлаған
аудандарға астық тиелген екі кемені  шығарды.   1920  жылдың  маусым  айында
Риддердегі кен өндіріле бастады, екі ағаш кесу өндірісі  іске  қосылды,  бу-
турбина станциясының құрылысы басталды, 1922  жылдың  жазында  алтын  байыту
фабрикасы жұмысқа қосылды.  1923 жылы  шілдеде  электролит  тәжірибе  зауыты
пайдалануға берілді. 1924 жылы желтоқсан айында іске  қосылған  циан  зауыты
Риддердің  ірі  жеңісі  болды.  Алтын  өндірісін  қалпына  келтіру   өлкенің
экономикалық жағдайын едәуір нығайтты.
      1924 жылдың 1 қаңтарына дейін Семейде 800 адам жұмыс істейтін  16  ірі
өнеркәсіп мекемелері қалпына келтірілді.  1925  жылдың  қарсаңында  Өскемен,
Семей, Павлодар уездері біршама дамыған  уездер  қатарында  болды.   Өскемен
уезінде Ақжал алтын кеніштер тобы,  Риддер  тау-кен  мекемесі,  Алтай  алтын
кеніштері  тобы,  жұмыс  істеп  тұрды.  Азамат  соғысынан  кейінгі   алғашқы
бесжылдықта    Затонда   орналасқан   кеме   жасау   зауыты   металл   өңдеу
құрылғыларымен жабдықталды, флот бұрынғыдан қуатты кемелермен толықты.
      1927 жылдың соңында Риддердің дамуына 10 млн. сом қаржы  бөлінді.  Осы
уақыт аралығында кеніш  қалпына  келтіріліп,  байыту  фабрикасы  жабдықталып
іске қосылды. Тәжірибелік электролиттік қондырғы орнатылды,  мұнда  елімізде
алғаш рет электоролиз әдісімен катодтық мырыш алынды.  1927  жылдың  аяғында
Риддерде қорғасын зауыты  салынды,  бірінші  қазақстандық  қорғасын  алынды.
Риддер теміржол тармағы қалпына келтірілді,  Хайрюзов  су  электр  станциясы
салынды. Сондай-ақ сақтық үшін бу электр станциясы да салынды.
      1927  жылдың  аяғына  қарай  облыстағы  өнеркәсіпті  қалпына   келтіру
жұмыстары негізінен аяқталды.
   3. Өлкені индустрияландыру. Өлкені индустрияландыру жағдайында жергілікті
      халықтың алдында техникалық-экономикалық артта  қалушылықты  жою  үшін
      күрделі мәселелерді шешу керек болды.
      КСРО халық шаруашылығының сұранымына және табиғи байлығына  байланысты
бұл жақта тамақ пен жеңіл өнеркәсіп, сондай-ақ түсті металлугия дамыды.
      Өлкеде геологиялық  барлау  жұмыстары  кеңінен  жүргізілді.  Кендерлік
кендеріндегі   көмірді,   сланецті   өнеркәсіптік   мақсаттарға   пайдалану,
Известковое  ауылы  маңындағы  извест  тасты  цемент  өндірісіне   пайдалану
мүмкіндіктері жайлы зерттеу жұмыстары жүргізілді.  1926-1927  жылдары  Семей
округінде  ірі  өндірістік  құрылыстар   салу   кезеңі   басталды.   Өлкенің
шаруашылығын кеңінен игеруде Түркістан-Сібір темір жолын  салу  маңызды  рөл
атқарды.
       1927 жылы Сесейден Түркістан-Сібір теміржолын салу құрылысы басталды.
К маю 1929 жылдың мамыры қарсаңында солтүстікте 562 км,  ал  оңтүстікте  350
км жол тартылды. 10 мамыр  1929  жылы  тұрақты  жүретін  алғашқы  жолаушылар
пойызы Семейден  Сергиопольге (Аягөз)  Ертіс  үстінен  салынған  алып  көпір
арқылы  қатынады.  Көпірді  салуда  850  жұмысшы  жұмыс  істеді  және   оның
құрылысына бір жарым мың  тонна  тас  жұмсалды.  Көпір  құрылысы  1929  жылы
наурызда аяқталды. Сол жылдың мамыр айында  оның  салтанатты  ашылуы  болды.
Оған  Коминтерннің  өкілі  жапон  коммунисі  Сен   Катаяма   қатысты.   Оның
ұсынысымен көпірге «Коминтерннің 10 жылдығы  атындағы»  аты  берілді.  Пойыз
Аягөзге дейінгі жолды 1,5 сөткеде жүріп өтті.  Аягөзде  сол  кездегі  жалғыз
локомотив депосы салынды.
      Индустрализацияландыру   мақсаттары   түсті   металлургияны   қарқынды
дамытуды  қажет  етті,  сондықтан  халық  шаруашылығын   дамытудың   бірінші
бесжылдығында жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды жөндеуге және  жаңа  өндіріс
орындарын салу үшін бұл салаға көп қаржы қарастырылды.  Түсті  металлургияны
дамытуда Қазақстанда  ғана  емес  бүкіл  еліміздегі  Риддердің  алатын  орны
ерекше болды.
      Соғысқа дейінгі бесжылдықтарда Риддерде кен өндіру  10  есе,  қорғасын
балқыту 15 есе өсті. Бұл – ілеспе өнімдерді қоса өңдейтін, өндіріс  айналымы
толық аяқталған полиметалл комбинаты болатын.  1931  жылдан  бастап  Зырянда
кен өндіріліп, қорғасын комбинаты іске  қосылды.  Ертіс  мыс  қорыту  зауыты
салынды.
      1935 жылдың қаңтарында Риддер электролит тәжірибе зауытында шығарылған
алғашқы  кеңестік  кадмийді  берді.  1939  жылдың  қарашасында  осы  қаланың
өнеркәсіп орындарымен  студент  кезінен  таныс  Дінмұхамед  Ахметұлы  Қонаев
Риддер кенішінің директоры болып тағайындалды.
      Тұтас алғанда Кенді Алтай  КСРО  экономикасында  ерекше  рөл  атқарды.
Өйткені, түсті металлдарсыз халық шаруашылығының басқа салаларының,  әсіресе
электр энергетикасы, машина жасау, байланыс жүйесі, стратегиялық маңызы  бар
қорғаныс өнеркәсіптерінің  дамуы мүмкін емес еді.  Сонымен  бірге  еліміздің
экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етті.
      Бұл кезеңде өндіріс мекемелерінің  жалпы  саны  жағынан  Семей  қаласы
алдыңғы орында болды, олардың көпшілігі жергілікті  өнеркәсіптерге  жататын.
Солардың ішіндегі ең ірілері Семей қаласындағы механика зауыты мен  бар-жоғы
30 адам  ғана  жұмыс  істейтін  Затондағы  шеберхана  болды.  Уездерде  ағаш
дайындау, май, тері зауыттары, 5 диірмен  мен  екі  мал  соятын  орын  жұмыс
жасады.
      Өлке сол шикізат қорын беретін ірі мал шаруашылығы  өңірінің  орталығы
болды.
      Кеңес билігінің алғашқы күндерінен бастап өлкеде  тері  илеу  өндірісі
дамыту жұмыстары  қолға  алынды.  1920  жылы  Озерки  ауылында  қой  терісін
өңдейтін зауыт ашылды. 1926-1928 жыл аралығында Семейде тері зауытының  жаңа
корпусы салынды. 1936 жылдың желтоқсанында Семей тері  зауыттары  тобы  (сол
кезде мекеме осылай  аталған)  «Тері-тон  комбинаты»  болып  қайта  құрылды.
Өндіріс қой терісі зауыты мен тон тігетін фабрикамен толықтырылды.
      1925 жылдың сәуірінде губерния атқару комитеті үкіметтен  Семейде  мал
сойып-тоңазытатын кәсіпорын салуды сұраған болатын. Бірақ мәселенің  шешілуі
созылып кетті. 1929 жылы Москвадан келген арнайы комиссия  мұқият  зертеулер
жүргізгеннен кейін, жайылымы мол,  кеме  қатынайтын  су  жолы  мен  Түркісіб
теміржолы тармағы  бойындағы  Ертіс  өзенінің  сол  жағалауы  ет  комбинатын
салуға қолайлы орын  деп  шешті.  1931  жылдың  мамыр  айында  Семейдің  сол
жағалауындағы  алаңқайда  құрылыс  жұмыстары  басталып  кетті.  1932  жылдың
жазында ет-май  өндірістік корпустары, тоңазытқыш  пен  ТЭЦ  салынып  бітті.
Москва,  Ленинград,  Баку,  Киев,  Минск  және  т.б.  өндірістік  қалалардан
келгендер  комбинат  құрылысына  қатысты.  Комбинат  құрылысын  салушылардың
жартысынан  астамы  жергілікті  халық  өкілдері  болды.  Олардың   көпшілігі
ауылдардан келді.  16 қараша  1934 жылы «Прииртышская  правда»  газеті  КСРО
тамақ өнеркәсібі халық комиссариаты Семей ет-консерві  комбинатын  қабылдады
деп хабарлады. Ет комбинатымен қатар  ірі  ұн  тарту  комбинаты  да  салынып
жатты.  Жаңасемейдің  шет   жағында   жылына   4   млн.   кірпіш   шығаратын
механикаландырылған кірпіш  зауытын  салуға  байланысты  дайындық  жұмыстары
аяқталды.
      Ұлы  Отан  соғысының  алдында  біздің  аймақтың  маңызды  транспорттық
артериясы – «Шығыс шеңбері» автомобиль жолы салына бастады.
      Шығыс   Қазақстанның   Өскемен-Бұқтырма-Мало-Красноярка   және   Семей
облысының  Самар-Көкпекті-Георгиевка    елдімекендерін   байланыстыру   үшін
орталықтың қаржыландыруынсыз «халықтық құрылыс» әдісімен 444 шақырымдық  жол
салынды.
      Жаңадан  салынған   ірі   өндірістік   ғимараттар   өлке   қалаларының
архитектуралық келбетін  қатты  өзгертіп  жіберді.  Аймаққа  жұмысқа  келген
мамандар үшін алғашқы көп қабатты тұрғын  үйлер  салынды.  Қаланы  безендіру
мен көгалдандыру жұмыстары да назардан тыс қалмады.


      Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Шығыс Қазақстанның шекарасы 20-шы жылдары қалай өзгерді?
        2.  Қайта  қалпына  келтіру  кезінде  өңірдің  еңбекшілері   қандай
           табыстарға қол жеткізді?
3. Индустриализацияның негізгі  бағыттары мен жетістіктері қандай?

      Дәріс 8.  Шығыс Қазақстан ҰОС жылдар және одан кейінгі кезеңдерде

        1. Соғыстың басталуы. Гитлершілердің  21  маусым  1941  жылы  Кеңес
           Одағына тұтқиылдан жасаған шабуылы еліміздің барлық жерлеріндегі
           сияқты еңбекшілерінің наразылығы  мен  ашуын  туғызды,  қарсылық
           митингілерінің  толқыны  барлық  жерлерде  өтіп,   бұрын   болып
           көрмеген патриоттық өрлеуге  жетеледі.  Митинглерде  сөйлеушілер
           Отанға, Қызыл Армияға деген ыстық ықыласы мен сүйіспеншіліктерін
           білдірді.  Зырянның кеншілері  митингіде  –  «Біз  қазіргі  қиын
           жағдайда елімізге металлдың қаншалықты қажет  екендігін  білеміз
           және оны екі есе қылып береміз» - деп мәлімдеді.
         Әр түрлі мамандық иелері фронтқа тезірек жіберуді  өтінген  арыздар
жазып жатты. Семейлік Тихон Федорович Агарков  өзінің  әскери  комиссариатқа
берген өтінішінде: «Мен 1918  жылдан  партия  мүшесімін.  Мені  Қызыл  Армия
қатарына  алуды  сұраймын.  Фашистерді   1918-1919   жылғы   соғыс   кезінде
жауларымды соққандай соғатын боламын» деп  жазды.  Өскемен  қаласында  өткен
жастар митингісінде:  «Отан-ана  бізді  өсіріп  жеткізді,  сондықтан  біздің
өміріміз соған арналады» деп айтылды.
      Ұжымдық өтініштер де көп болды. Педагогикалық институттың студенттері,
физиоинститутың медбикелері, тері комбинаты мен теміржолшы қыздары  майданға
алу туралы өтініштер берді. Семейдің Ленин  аудандық  әскери  комиссариатына
Н.Г.   Чернышевский   атындағы   №    1    мектептің    оқушылары    Николай
Добровольскийден, Александр  Бирюзовскийден,  Леонид  Афанасьевтен  майданға
жіберуді  сұраған   өтініштер   түсті.   Теміржолдың   Защита   тармағындағы
жұмысшылардың төрттен үші,   «Иртышгэсстрой» әскерилендірілген  күзет  ұжымы
тұтасымен майданға баруға тілек білдірді.   Лениногор  тау-кен  техникумының
студенттері директоры  О.С.  Шмаринмен  әскери  комиссариатқа  бірге  келіп:
«Фашистерді толық талқандау жолында қанымызды да, жанымызды да  аямауға  ант
етеміз. Майданға қазір кетуге даярмыз»" – деп мәлімдеме  жасады.  Өлкеміздің
әйелдері  мен   қыздары   өз   еркімен   майданға   аттанып   жатты.   Семей
физиоинститутының  бір  топ  медбикелері:   «Бізді   майданға   алуларыңызды
сұраймыз, өйткені  біз  Отанымызды  алдыңғы  шепте  қорғағымыз  келеді»  деп
жазды.
      Отбасылық өтініштер де жиі түсетін.  28-ші  жол  торабының  бухгалтері
П.П. Шаповалов пен әйелі, олардың Предгорненский  ауданының  аулшарартелінде
жүмыс істейтін колхозшы 4 ұлы майданға сұранып өтініш жасады.
      Соғыстың  алғашқы  аптасының  өзінде  Семей  облысының  аумағында  екі
атқыштар дивизиясы жасақталды. 26 қыркүйек 1941 жылы Батыс  майданға  238-ші
атқыштар дивизиясы аттанды, ол 16  қазанда  49-шы  армияның  құрамына  енді.
1941 жылдың күзінде Семейде 8-ші атқыштар дивизиясы  жасақталып,  жаттығулар
өткізді. 375-ші  танкіге қарсы жойғыш артдивизион, 96 Гвардиялық, 837,  237,
238 атқыштар полкі Өскеменде жасақталды.
      Маңызды мекемелердің қауіпсіздігін  қамтамасыз  ету  мен  халықты  әуе
шабуылынан  қорғануға  даярлау   үшін,   парашютті   десанттармен   Германия
тарапынан болуы  мүмкін  диверсиялардан,  әуе  шабуылынан  қорғануды  үйрену
шаралары  басталды.  Мекемелер  мен  ұйымдарды,  тұрғын   үйлерді,   колхоз,
совхоздарды  қамтитын  оқыту  пункттері  ашылды.   Қалалық   және   аудандық
комитеттер ГТО[1],  ГСО[2],  ПВХО[3],  Қызыл  Крест,  винтовка  мен  пулемет
үйрену,  автомобиль   ісі   және   т.б.   ерікті   үйірмелердің   жұмыстарын
жандандырды. 1941 жылы шілде айының алғашқы жартысында Семейдің 68  ұйымында
ПВХО-ның 146 тобы жұмыс істеп, оған 4211 адамды қамтыды.
      Өлкеде экономикалық нысандардың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін арнайы
отрядтар құрылды. Қалалардағы тұрғын үй  секторында,  өнеркәсіп  орындарында
мен мекемелерде өзін-өзі қорғау топтары құрылды. Тұрғындардың барлық  әскери
даярлығы «соғыста не болып жатса соны үйрен және  соғыста  жүргендей  үйрен»
деген ұранмен өтті.
      17  қыркүйек  1941  жылы   Мемлекетік   Қорғаныс   Комитетінің   «СССР
азаматтарының әскери істі  жалпыға  бірдей  міндетті  оқуы  туралы»  қаулысы
шықты. Осы қаулыға сәйкес аймақтарда жалпыға бірдей әскери оқулар  басталды.
Өскеменде бір айда 1809  комсомолдар  мен  одаққа  кірмейтін  жастар  әскери
білімді  меңгеріп  шықты.  Жалпыға   бірдей   әскери   оқу   еткомбинатында,
теміржолда,   теміржолда,   кеме   жасау    зауытында    ұйымдасқан    түрде
белсенділікпен жүргізілді.
      1941 жылдың қарашасында Харьковтен Лениногорға 325  курсантымен  15-ші
арнайы артиллерия мектебі көшірілді. Кейінірек мұнда  Қазақстанның  көптеген
облыстарынан келген  курсанттар  даярланды.  Мектептерде  жалпы  білім  беру
пәндерімен қатар  әскери  пәндер:  әскери  қызмет  негіздері,  артиллериялық
құрылғылардың  құрылысы  мен  атылуы,  атыс  құралдары  оқытылып,   лагерлік
жиындар өткізілді. Артиллерия мектебінің түлектері артиллерия  училищелеріне
оқуға түсті. Онда жеделдетілген оқу курстарын (екі  жылдың  орнына  3-6  ай)
өтіп, майданға кетіп жатты.
      Соғыс кезіндегі экстремальдық жағдайдағы өлке  экономикасы.  Ұлы  Отан
соғысы жылдарының алдында  Семейде  жеңіл  және  тамақ  өнеркәсіптері  –  ет
комбинаты, жүн өңдеу  фабрикасы,  тері-тон  комбинаты  жұмыс  істеді.  Шығыс
Қазақстан аумағында 150 өндірістік мекеме, оның  ішінде  Лениногор  қорғасын
және Ертіс мыс балқыту  зауыттары,  Лениногор,  Сокольный,  Зырян,  Белоусов
кеніштері, Лениногормен Зырян кен байыту фабрикалары  сияқты  металлургияның
алып  нысандары  жұмыс  істеді.  Соғыс  өнеркәсіп   пен   ауыл   шаруашылығы
жұмыстарын  соғыс  жағдайына  қарай   қайта   құруды   талап   етті.   Әрбір
қазақстандық үшін: «Барлығы майдан  үшін,  барлығы  жеңіс  үшін»  ұраны  заң
болды. Бұл міндеттерді орындау  адамдардың,  көліктердің,  майданға  кетуіне
және  шикізат  пен  материалдардың  жетіспеушілігіне   байланысты   көптеген
қиындықтарды жеңуге тура келді.
      Осы бір қиын жылдарда  өндірістік  мекемелердің  ұжымдары  өнеркәсіпті
соғыс жағдайына сай қайта құру жұмыстарын бастады. 1941 жылдың  қыркүйегінде
семей  ет-консерві  комбинатында  майданға  қажетті  өнімдер  шығару   жолға
қойылды:  «суп-пюре»  концентратын  шығаратын  цех   іске   қосылды,   гуляш
шығарылды. Комбинат сондай-ақ медициналық препараттарды да шығара бастады.
      Тері комбинаты, «Пимокат», Н.К. Крупскоя атындағы, «Красный  кожевник»
артельдері  әскери  киімдерді  жаппай   шығаруға  ауысты.  Қаладан  майданға
тұлыптар, мех  жилеттер,  қолғаптар,  шинелдер,  гимнастеркалар,  шалбарлар,
сырылған шалбарлар және басқа да құралдар жіберілді. 1941 жылдың  тамызында-
ақ Семейдің өнеркәсіптері майданға 60 түрлі бұйымдар  жасап  шығарды.  Қызыл
Армияға керекті өнімдерді шығаруға  Шығыс  Қазақстан  мекемелері  де  көшті.
Майданға жіберілетін  сухарларды  шығару  бастамасын  Лениногор  нан  зауыты
бастады. 1942 жылы Лениногор қорғасын зауытының  механикалық  шеберханасында
оқ-дәрілер  жасайтын  цех  ашылып,  онда  76-миллиметрлік  снарядтар   жасау
игерілді.
      Халық шаруашылығының барлық салаларын соғыс жағдайына байланысты қайта
құрумен қатар өлкенің еңбекшілері СССР-дің батыс және  орталық  аймақтарынан
көшірілген өндірістерді қабылдау мен орналастыру мәселелерін де шешті.
      Семейге   Калинин   облысынан   Осташков   тері   зауыты,   Харьковтен
«Большевичка Украины»  тігін  фабрикасы,  Донбасстан  Володарский  атындағы,
Киев пен Азов аяқ киім фабрикалары және басқалары көшірілді.   Семей  облысы
Қазақстанға көшірілген жеңіл өнеркәсіп  мекемелерінің  үштен  бір  бөлігінен
астамын қабылдады.      1941  жылдың  күзінен  бастап  Өскеменге  көшірілген
мекемелер мен кәсіпорындар  келе  бастады.  «Алтайстрой»  тресінің  алаңында
Симферопольдың  мотор  жөндеу  зауыты  орналасты.  1942  жылы   Орджоникидзе
қаласының «Электроцинк» зауытын қондырғыларын тиген эшелондар келе  бастады.
Ленинград облысынан  «Иртышгэсстрой»  трестіне  434  вагон  түрлі  жабдықтар
әкелінді.
        Лениногорға  Люберецкий  электротехника  зауыты,  Москва  энергетика
институты көшірілді. Зырянда Ленинградтан келген  Бүкілодақтық  өсімдіктерді
қорғау институты жұмыс істеді.
      Өнеркәсіп мекемелерін көшіру негізігі  өндіріс  қорларын  сақтап  қана
қоймай, күн санап өсіп келе жатқан  майдан  қажетін  қанағаттандырып  жатқан
Шығыс Қазақстанның  экономикалық  әлеуетін  көтерді.  Қиыншылығы  сол  соғыс
жылдары  көшірілген  зауыттар  мен  фабрикаларды  қалпына  келтірумен  қатар
жаңадан өнеркәсіп орындары да салынды.
      Өскемен ГЭС-інің құрылысы одан әрі жалғасты. Семейде Киев пен  Воронеж
құрама-жем зауыттарының жбдықтары қойылған құрама-жем  комбинаты  пайдалауға
берілді.  1941  жылдың   қараша   айында   Серпуховтың   «Пролетарий»   шұға
фабрикасының, Москваның П. Алексеев атындағы, Карель-Фин  шұға  фабрикасының
қондырғылары пайдаланылған ірі мәуіті-шұға комбинатының  құрылысы  басталды.
Барлығы соғыс жылдарында  Семейде  9  фабрикалар  мен  зауыттар  тұрғызылды,
қалпына  келтірілді,  пайдалануға  берілді.  Семей  ірі  жеңіл  және   тамақ
өнеркәсібі орталығына айналды.
      1942  жылдың  өзінде-ақ  көшірілген  мекемелер   қалпына   келтіріліп,
майданға қажетті өнімдерді шығара  бастады.  Бұл  кезде  кадр  мәселесі  аса
өткір   болды. Мекемелер   ұжымдарындағы    инженер-техникалық    кадрлардың
көпшілігі көшірілген қондырғылармен бірге келген  кадрлар  болатын.  Өскемен
қаласына  екі  мыңнан  астам  жұмысшылар,  инженер-техникалық   қызметкерлер
отбасымен келді. Жергілікті  халықтан  маман  кадрлар  даярлау  қиындығы  ең
алдымен солардың мойындарына түсті. Ер адамдардың  көпшілігісоғысқа  кеткен.
Өндіріске мыңдаған жасөспірімдер мен үй  шаруасындағы  әйелдер  келді.  1941
жылдың  екінші  жартысында  өндірістегі  жұмысшылардың  жалпы  санының   80%
құрады. Қысқа мерзім ішінде олар  қажетті  мамандықтарды  меңгеріп,  әрқайсы
майданға кеткен екі адамның, кейбіреулері үш адамның жұмысын  атқарды.  Олар
бетоншы, слесарь, электр монтері, машинист болып жұмыс істеді.
      Колхоз  шаруалары  да  жұмысшы  табының  қатарынан   қалыспады.   Ауыл
еңбеккерлері  армияны  азық-түлікпен,  өнеркәсіпті   шикізатпен   қамтамасыз
етудің барлық ауыртпашылығын  көтерді.  26  шілде  1941  жылы  Үржар  ауданы
«Красные горные орлы» ауылшарартелінің мүшелері  республика  колзозшыларына:
«Жауды толық  талқандағанша  ұлы  еңбек  вахтасына  тұрыңдар!»  деген  үндеу
тастады. Олар өздеріне:  «Біз  әрбір  колхозшы  таң  атқаннан  күн  батқанға
дейін, машиналар сөтке бойы тоқтаусыз жұмыс істесін. Түскі  үзіліс  екі  есе
қысқартылсын. Түскі ас дала  қосында  жасалсын.  әрбір  минутты  қадірлейік.
Бейбітшілік кездегі жұмыс нормасы  енді  бізді  қанағаттандырмайды.  Біз  өз
жұмысымызды  айлап,  апталап  емес,  оның  әрбір  сағатын,   әрбір   минутын
есептейтін боламыз» деген міндеттеме қабылдады.
      Тракторлар   мен   машиналардың,   комбайндардың   тоқтаусыз   жұмысын
қамтамасыз ету үшін  МТС  директорларына,  колхоз  төрағаларына  қыздар  мен
әйелдерді тракторшы, комбайншы,  жүргізуші  мамандығына  оқытуды  қолға  алу
тапсырылды. Тракторлар мен комбайндардың штурвалын енді әйелдер ұстады.
      Орасан қажырлылықтың  нәтижесінде  Шығыс  Қазақстанда  майдан  қажетін
өтеуге бағытталған барлық жағдайлар жасалынды.


   Сұрақтар мен тапсырмалар
   1. Соғыстың алғашқы күндерінен бастап аймақ басшылығының  алдында  тұрған
      негізгі мәселелерді атаңыз?
   2. Өлке еңбекшілерін әскери іске үйретуде қандай шаралар іске асырылды?
   3.  Өлкенің  салалық  құрылымына  көшіріліп  әкелінген  мекемелер  қандай
      өзгерістер енгізді?
   4. Аймаққа соғыс кезінде әкелінген қандай өнеркәсіп орындары қазір  жұмыс
      істеп тұр?

            Дәріс 9.  Шығыс Қазақстан  60-80-ші жылдарда дамуы.
1. Өлкенің салалық құрылымы. Табиғат жағдайларының алуан түрлілігі,  пайдалы
   қазбалардың  орналасуы,   өлкенің   геосаяси   орны,   сондай-ақ   тарихи
   қалыптасқан экономикалық  құрылымы  Шығыс  Қазақстан  экономикасының  әрі
   қарай даму  бағыттарын  анықтап  берді.  Бұл  аймақта  Қазақстанның  ағаш
   қорының жартысына жуығы орналасқан, жер қойнауы түрлі-түсті  металлдарға,
   қалайы-вольфрам  мен  ванадий  рудаларына  бай,  мол  далалық  және   тау
   жайылымдары бар.
      Өлкенің өнеркәсіптік құрылымы негізінен шикізат пен кен өндіруге  және
тамақ, жеңіл өнеркәсіптердің дамуына бағытталған.
      50-80-ші жылдары Шығыс Қазақстанда өнеркәсіптегі  маңызды  сала  түсті
металлургия, ал Кенді Алтай СССР-дің  аса  ірі,  болашағы  мол  аудандарының
бірі болып келді. Мұнда  барланған  мырыш,  қорғасын,  алтын,  күміс,  сирек
металлдар мен шашыраңқы элементердің жалпыодақтық қоры шоғырланған еді.  Бұл
аймақта 1959 жылдың қарсаңында түсті металлдарды өндіру мен  өңдейтін  тұтас
өндірістік кешен қалыптасты.
       Соғыстан кейін  салынған  Өскемен  қорғасын-мырыш  және  титан-магний
комбинаттары, Лениногор түсті металл және Зырян  қорғасын  комбинаты,  Ертіс
химия-металлургия зауыттары түсті металлургияның ірі өнеркәсіптері  қатарына
жатады. Олар түсті металл, сирек  кездесетін  элементтер  өндірудің  алдыңғы
қатарлы техникасы мен  технологиясын  есепке  ала  отырып  салынды.  Олардың
маңыздылығын одақтық  бағынатындығынан  байқауға  болатын.  Өскеменде  түсті
металлургиядан басқа  металл  өңдейтін  және  машина  жасау  мекемелері  бар
болатын. Қалада тамақ өнеркәсібі, оның ішінде май  айыру  да  жақсы  дамыды.
Онда Шығыс Қазақстанның барлық өңірлерінен келетін күнбағыс дәні  өңделетін.
Тамақ өнеркәсібінің басқа салалары – ет, сүт  пен  сыра  қайнату  –  олардың
жергілікті маңызы ғана болды.
      Шығыс Қазақстанда  металлургияның  дамуы  тек  көп  компонентті  түсті
металлдың  мол  пайдалы  қазбаларына  ғана  байланысты   емес,   соған   сай
энергетикалық базасының болуынан да еді.
      Ертісте және оның оң жақ салаларында  арзан  электр  қуатын  өндіретін
бірнеше  су  электр  станциялары  салынды.  Олардың  ішіндегі   қуаттысы   -
Бұқтырма, Шүлбі және Өскемен су электр станциялары  болды.  Семей  қаласының
өнеркәсіптері  үшін  Шығыс  Қазақстаннан  семейге  жоғарғы  кернеулі  электр
желісінің тартылуының маңызы  зор  болды.  Бұл  Семей  мен  Шығыс  Қазақстан
облысының барлық өндіріс орындарын  электр  қуатымен  қамтамасыз  етіп  қана
қойған жоқ, сонымен қатар бүкіл Алтай өлкесі  бассейініндегі  өнеркәсіптерді
де  қамтыды.  Өскемен  ТЭЦ-нің  үшінші  және  төртінші  кезегінің   құрылысы
аяқталып,   пайдалануға   берілді,   Лениногор   мен   Зырян   жылу   электр
орталықтарының  мүмкіндіктері  айтарлықтай  кеңейтілді.  Бір-бірімен  жоғары
кернеулі электр желілерімен байланысқан  су  және  жылу  электр  станциялары
қуатты Алтай энергия жүйесін құрады.
      Семей  облысының  экономикалық  дамуы  басқаша  бағытта   болды,   «Б»
тобындағы өндірістік топтардың, алдыменен тамақ және жеңіл  өнеркәсіптерінің
ұлғаюы  есебінен  дамыды.  Мұнда,  тамақ  пен  жеңіл   өнеркәсіптен   басқа,
энергетикалық, ағаш өңдеу, құрылыс материалдары  өндірісі,  сондай-ақ  түсті
металлургия салалары дамыды.
      Семейдегі қала құраушы басты  мекемелер  ет  комбинаты  мен  аяқ  киім
фабрикасы болды. Соғыстан  кейінгі  жылдары  Семей  қаласында  ірі-ірі  тері
өңдейтін, тігін, тоқыма  өнеркәсіптері  орналасты.  Бірнеше  ірі  өндірістік
кәсәпорындар іске қосылды. 1953 жылы қала  маңынан  силикат  кірпіш  жасауға
қажетті кварцті құм табылды. СССР Министрлер  Кеңесінің  1954  жылы  қаланың
солтүстік жақ шетінде  силикат  зауытының  құрылысы  басталып,  1958  жылдың
күзінде сынақ кірпіштердің  алғашқы  партиясы  шығарылды.  Соғыстан  кейінгі
ірі құрылыстың бірі 1958 жылыпайдалануға берілген цемент зауыты болды.  1960
жылы кабель зауыты тұрғызылды, ол сол кездегі  республикадағы  осындай  өнім
шығаратын бірден-бір зауыт болды. Облыста шын мәнінде жаңа  сала  –  құрылыс
материалдары өндірісі пайда болды.
        60-шы  жылдардың  басында  Семейдің  өндіріс  орындары  ірілендіріле
бастады. Ұсақ фабрикалар мен зауыттар  салалық  комбинаттарға  біріктірілді.
механика  зауыты мен темір бұйымдары зауыты  механика–құю  зауытына,  цемент
зауыты мен асбест-цемент зауыты цемент-шифер  зауыты  болып  бірікті.  Жеңіл
және тамақ өнеркәсібі саласындағы мекемелер:  тері,  тері-шикізат  және  мех
комбинаттары  «Былғары-мех  бірлестігі»  фирмасы,  мақта-тақыма  және  шұлық
фабрикалары – шұлық-тоқыма комбинаты, ұн тарту және құрама-жем  зауыттары  –
ұн-құрамажем комбинаты болып бірікті. Семей облысындағы кен  өндіру  саласын
«Алтай алтын» тресі біріктірді. «Семипалатинскэнерго» комбинаты құрылды.
      Өлкедегі  орман  және  ағаш  өңдеу  өндірісінің  республиканың   басқа
аудандарымен салыстырғанда үлес  салмағы  басым  болды.  Ірі  ағаш  дайындау
орындары Үлбі өзенінің аңғарында, ал кішіректері – Бұқтырма,  Нарын,  Күршім
өзендерінің бойларында, Белағаш даласының қарағайлы орманында орналасты.
      2. Өлкенің ауыл шаруашылығы. За  военные  1941-1945  жылдардығы  соғыс
кезінде  ауыл  шаруашылығы  құлдырады,  егін  алқаптарының,  әсіресе   дәнді
дақылдардың  көлемі  азайды,  малдың  басы  кеміді.    Бірақ   1951   жылдың
қарсаңында ауыл шаруашылығы соғыстың  алдындағы  деңгейіне  көтерілді.  Ауыл
шаруашылығының жетекші саласы –  мал  шаруашылығында  үлкен  табыстарға  қол
жетті.  Мал  шаруашылығының  негізгі  саласы  –   ет-жүн   бағытындағы   қой
шаруашылығы. Ол негізінен қазақтар тұратын Ертістің сол жағалауында,  Зайсан
қазаншұңқырында,  Оңтүстік  Алтайдың,  Сауыр  мен   Тарбағатайдың   етегінде
барынша дамыды. Осы кезеңдерде  Семей  облысындағы  қой  саны  ФРГ,  Канада,
Голландия, Бельгия, Швеция, Финляндия  мен  Австрияның  барлығының  қойларын
қоса есептегендегідей болды. Ет  және  сүт  бағытындағы  ірі  қараны  барлық
аудандарда өсірді. Жаңадан малдың асыл тұқымдары шығарылды:  қазақтың  қасқа
сиыры, түбіт жүнді ешкілер тұқымы. Мал шаруашылығының  ерекше түрі  -  марал
шаруашылығы биік таулы аймақтарда дамыды. Өлкеде  табындап  жылқы  өсірі  де
жақсы дамыды. Шошқа шаруашылығының да аздаған маңызы болды.
      Шабындық жерлер де мол болды. Ең жақсы шабындықтар – Ертіс,  Бұқтырма,
Үлбі, Нарын және т.б. өзендерінің бойындағы көктемгі  су  жайылатын  ауқымды
шалғындар. Тек Семей облысында ғана егістік  жерлер  Бельгияның  егістігінен
500 мың гектарға, Голландияның егістігінен 600 га,  Норвегияның  егістігінен
екі есе  артық болды. Жемшөп дақылдары егілген  алқаптар  да  көрнекті  орын
алды.
      Шығыс  Қазақстанның  егіншілігі  негізінен  дәнді   дақылдар   өсіруге
бағытталды. Ертіс бойындағы далалар, Кенді Алтайдың,  Қалба  мен  Тарбағатай
тауларының етегі мен тау аралық жазықтары  егін  шаруашылығымен  айналысатын
аудандар қатарына жатады.  Ертістің оң  жағалауындағы  Белағаш  даласы   мен
Шемонайха ауданының Алтай алды  орманды  даласында  егіс  алқаптары  ауқымды
жерлерді алып жатты.
      Шығыс Қазақстан тың игеру аудандары қатарына жатпайтын, бірақ мұнда да
тың жерлер игерілді. Шығыс Қазақстанда игерілген тың жерлер  аз  болғанымен,
тың игеру кезінде өлкенің егіншілігінде де, мал шаруашылығында  да  аграрлық
құрылым айтарлықтай өзгерді. Семей облысында  төрт  астық  совхозы  құрылды,
олар: Коростылев, Мақаншы, Үржар, Ұзын-Бұлақ. 1954 жылдан 1966  жылға  дейін
Семей облысындағы егістік көлемі 3 есеге  жуық  ұлғайды.  Революцияға  дейін
өлке тауарлы астық шығармаса, енді колхоздар мен  совхоздар  мемлекетке  ірі
көлемде астық тапсырушыларға айналды.
      Техникалық  дақылдардан  Өскемен  май  зауытында  тартылатын  күнбағыс
өсірілді.  Кенді  Алтай  мен  Қалба  жотасының  етегінде  картоп  пен  басқа
көкөністер өсіру кеңінен таралды. Бал беретін гүлді  өсімдіктер  көп  өсетін
Алтай мен Тарбағатайдың оңтүстік беткейінде бал арасы шаруашылығы дамыды.
      Өлкенің техникалық жабдықталуы арта түсті. Колхоздар мен совхоздар жыл
сайын жүздеген мың тракторлар,  комбайндар,  жүк  машиналарын  алды.  Жоғары
және орта білімді мамандардың саны көбейді. Егер 1939 жылы  Семей  облысында
154  жоғары  білімді  маман  болса,  1966  жылы  ауыл  шаруашылығында   1653
агрономдар,   зоотехниктер,   мал    дәрігерлері,    инженер-механизаторлар,
экономистер жұмыс істеді.


      Сұрақтар мен тапсырмалар
   1. Шығыс Қазақстанның  географиялық  ерекшеліктері  экономиканың  дамуына
      қалай әсер етті?
   2. Шығыс Қазақстан мен Семей облыстарының  экономикалық  дамуында  қандай
      айырмашылықтар бар?
   3.  50-80-ші жылдары сіз  тұратын  жерде  шаруашылықтың  қандай  салалары
      дамыды?
   4. 50-60-шы жылдары өмір сүрген туысқандарыңыздан сұрап, үйдегі отбасылық
      суреттерге, баспана-тұрғын үйі мен тұрмыстық заттарына,  демалысы  мен
      жұмыстан тыс уақыттарын өткізуі, киім үлгілеріне  қарап,  сол  кездегі
      халықтың тұрмысын  сипаттап жазыңыз.
                  Дәріс 10. Өлкедегі жол қатынасы мен сауда
   1. Жол қатынасы. Өлке бұрынғыша Орта Азиямен сауданың басты пункті  болып
      қала берді,  мұнда  Ташкент,  Бұхар,  Қоқан,  Қытай  және  Монғолиядан
      керуендер келетін. Қытайға саудамен баратын басты  керуен  жолы  Семей
      облысындағы Көкпектіден  Алқабек  пен  Зайсан  арқылы  өтетін;  екінші
      кезекте Өскеменнен Қатон-Қарағайға  өтетін  жол  балатын.  Бірақ,  бұл
      жолдардан басқа тауарлардың үлкен бөлігі Семейден Бахты мен  Шәуешекке
      Сергиополь уезі арқылы әкелінетін. Өскеменнен Ульба, Алтай станицалары
      арқылы Моңғолияға атақты Бұқтырма трактісі өтетін.
Өлкеде күш көлгі транспорты кең  қолданылды. Жүк Семей - Верный  -  Ташкент,
Орынбор - Гурьев, Петропавл - Көкшетау  –  Ақмола   және  т.б.  трактілермен
тасымалданды.
   Кәсіпорындардың саны көбейген  сайын,  шикізатты  зауытқа,  фабрикаларға,
жәрмеңкелерге  заманға  сай  тәсілдерімен   жеткізу   қажеттілігі   тауарлар
тасымалын жақсартуды талап етті.  1914  жылы  Зайсанда  Шығыс  Қазақстандағы
алғашқы автомобиль кампаниясы ұйымдастырылды, оның мақсаты жүк және  жолаушы
тасымалы үшін автомобиль  қозғалысын  дұрыс  пайдалану  болды.  Автомобильді
көлік  ретінде  қолданудың  маңызы  зор   болды,  өйткені   құрлық   қатынас
жолдарында тасымалдың негізгі түрі, көбінесе  атқа  жегілген,  арба  түрінде
болатын.
   XX ғ. алғашқы он жылдығында Ертістің  жоғарғы  ағысындағы  кеме  қатынасы
жүйелі  және  жиі  жүре  бастады.  1900  жылы  Семейде  жергілікті  көпестер
П.Ф.Плещеев   пен   П.И.Березницкий   жолаушылар   мен   жүк   тасымалдаумен
айналысатын  «Жоғарғы-Ертіс  кеме  шаруашылығы  және  сауда   серіктестігін»
ұйымдастырды. 1908 жылы Жоғарғы-Ертіс  кемежайларында  46  бу кемесі мен  87
баржа болды. Ал, 1911 жылы Ертісте 73 бу кемесі және 214 бусыз  кемелер  мен
баржалар жүзіп жүрді, олардың негізгі бөлігі Омбы  мен  Семей  арасында  жүк
тасымалдаумен айналысты.
   Ертістегі қалалардың тез өсуі кеме қатынасына жаңа талаптар  қойды.  Енді
тек жүктерді көбірек тасымалдау ғана  емес,  жылдамдығы  мен  жайлылығын  да
талап ететін  болды.    Тез  бұзылатын  азық-түлікті   (май,  ет,  құс  еті)
жеткізу  бұрынғы  сүйреуші   тасымал   құралдарды   басқа   жылдам   жүретін
кемелермен   ауыстыруды   қажет   етті.   Жедел   рейстерде   жайлылық   пен
қауіпсіздікпен талаптары ескерілетін болды.  Кеме  қожайындарының  қолданған
шараларының    нәтижесінде,    жүктер    жақсы    жабдықталған    кемелермен
тасымалданатын болды. Мысалға, Павлодар кемежайлары арқылы жүретін  волгалық
типтегі кемелерді айтуға болады.
   Жүк кемелерінен басқа Ертіспен жолаушы кемелері де жүретін.  1900  жылдан
1911 жылға дейін «И.П.Корнилов сауда үйі», «Батыс-Сібір  кеме  қатынасы  мен
сауда  серіктестігі»,  «Орыс-қытай  кеме  қатынасы  мен  сауда   акционерлік
қоғамы», «Плотниковтар сауда үйі», «Коншин және  Двинаренко»  серіктестігі»,
«Разумовский  кеме  қатынасы»,  «А.Русланов  пен  З.А.Путин  кеме  қатынасы»
241600 адам тасымалдады. Бірақ бұл жолдар жылына 6  айдан  сәл  артық  уақыт
қана пайдаланылатын. Суық түскен кезде,  көбінесе  қарашадан  сәуірге  дейін
Ертіспен жүк тасымалы тоқтатылатын.
   Шығыс Қазақстанның экономикалық дамуында XX ғасырдың  басында  темір  жол
көлігі бірінші орынға  шыға  бастады.  Семей  облысы  арқылы  Семей  қаласын
азиялық ірі сауда  орталығы  ретінде  Ташкен  және  Верный  қалаларымен  бір
жағынан, екінші жағынан - Барнаул қаласы арқылы Сібір темір жолымен  қосатын
темір жол салу мәселесі  1901 жылы наурызда талқыланды. 1913 жылы Түркістан-
Сібір магистралінің Алтай учаскесінің салынуы басталды.
   Оның басты тармағы Шығыс Қазақстан қалаларының жанынан  өтіп,  Семей  мен
Барнаулды байланыстырған Барнаул-Семей линиясы болды. 1915 жылы  21  қазанда
осы учаскеде жолаушылар мен  тауар  поездарының  жүйелі  қатынасы  басталды.
Алтай темір жолының құрылысы Қазақстанның  шығыс  аудандарының  экономикалық
өміріне үлкен  серпіліс  әкелді.  Қазақстанға  сібір  өнеркәсіп  орындарының
өнімдерін жеткізіп, дала аудандарында өнім  өткізу  нарығын  кеңейтті.  1917
жылы Барнаул арқылы өтетін Новониколаевск (қазіргі Новосібір) – Семей  темір
жол линиясы салынды.
   Өлкенің фабрика-зауыттық өнеркәсібі мен Батыс Сібір экономикасы  арасында
тығыз байланыстар пайда болды.
   Өлкедегі жалпы қолданатын ірі темір жолдардан басқа өнеркәсіптік  бірнеше
жергілікті  линиялар  салынды  (тау-кен-зауыттық),  соның  ішінде  Риддерлік
линия.
   2. Сауда. Сауда саласында мал мен мал өнімін сату бірінші  орында  тұрды.
      Сауда-өнеркәсіптік  қызметімен  қала  тұрғындарының  көбі  және   қала
      маңындағы казак, шаруа, қазақ ауылдары  тұрғындарының  бір  бөлігі  де
      айналыса бастады. Шығыс Қазақстанның  далалық  аудандарынан  әкелінген
      ұсақ   мал   көбінесе   жергілікті   жәрмеңкелерде   сатылды    немесе
      айырбасталды. Малдарды  Шар мен Қоянды-Ботов жәрмеңкелерінде  сататын.
      Сауда айналымы жағынан  ең  үлкені  Қоянды,  немесе  Ботов  жәрмеңкесі
      болды.   Қоянды жәрмеңкесі жыл сайын 1 маусымнан 1 шілдеге дейін жұмыс
      істейтін. Мұнда  Жетісудан,  шекаралас   Қытайдан,  Ташкеннен,  Ақмола
      облысынан, Том және Тобыл губерниясынан тауарлар келетін.
   Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін Қытайменен сауда  өсті.  Қытайға  сату
мен  сатып  алу  11-12  млн.руб.  дейін   жетті.   Семей   шекарасы   арқылы
тасымалданатын,  басты  импорттық  өнім  -  шәй  өзінің  бастапқы   қалпынан
айрылып, енді көбінесе кірпіш ретінде, ұсақ партиялармен  әкелінетін  болды.
Ал,  оның  басты  сатушылары  қытай  қазақтары  болды,  олар  шәйді   зайсан
саудагерлеріне басқа тауарларға айырбастайтын.
   Енді шәйдің орнына  Семей  шекарасына  әкелінетін  басты  тауар  мал  мен
шикізат  түріндегі  мал  өнімдері  болды.  Біртіндеп   Қытайдан   әкелінетін
мақтаның үлесі көбейді. Қытайға  мануфактуралық  өнімдер,  иленген  терілер,
металл өнімдері саудаға шығарылды.
   Сауда  жәрмеңкелерден  басқа   жергілікті   базарларда,   көтерме   сауда
дүкендерінде, ірі қоймаларда  өтті. Кезінде әкімшілік-шекаралық пункт  рөлін
атқарған  Зайсан  ірі  сауда  орталығы   болды.   Жергілікті   басылымдарда:
«Зайсанда «Бекчентаев пен Абыхановтың сауда үйі» фирмасы бар». Бұл  фирманың
қаржы айналымы миллионға жуық. Фирманың приказчиктері орысы  да,  татары  да
мейрам дегенді білмейді, күндіз-түні жұмыс  істейді.  Ал  жалақылары  –  көк
тиын», деп жазылған. Негізінен қазақтар  қоныстанған  үлкен  аймақтың  сауда
орталығы болған Көкпекті туралы да осыны айтуға да болады.
      Көшпелі халықпен сауда байланыстарын күшейтуде басты рөлді  1910  жылы
29 маусымда ашылған Семейдегі сауда  биржасы   атқарды,  ол  биржаның  басты
мақсаты «...жергілікті сауда мен өндірісті қолдау» болды.
      Өлке қалаларының дүкендері мен дүңгіршектерінде майшамдарды, швейцария
сағаттарын, жапондық бамбук пен веналық  жиһазды,  Гарднер  мен  Кузнецовтың
фарфор және фаянс ыдыстары сатылды. Тауарды Ресейдің 55 қаласынан  әкелетін:
Қазан, Мәскеу, Петербург,  Ярославль, Ұлы Устюг, Холмогоры және т.б.
      Семей  көпесі  Ф.С.Афониннің  дүкенінде  алтын,  күміс   және   гауһар
бұйымдарының үлкен ассортименті, ер, әйел және балалар аяқ киімі, орыс  және
шетел фирмаларының парфюмериясы мен косметикасы сатылды.
      П.Д.Семенов,  Н.А.Семенов,  А.Рафиков   деген   көпестер   Рязановтың,
Бардыгиннің     мәскеулік    мануфактураларының     маталарын,    шәлілерін,
жаулықтарын және аяқ киімдерін сататын.   Плещеевтің  сауда  үйінде  каталог
бойынша Парижден, тіпті, көйлекке де тапсырыс жасауға болатын.
      Өскемендік  көпес  Семеновтың  сауда  үйінде,  Тухватулиннің   (Семей)
дүкендерінде  граммофондарды,   ал   Егоровтың   дүңгіршегінде   Шаляпиннің,
Собиновтың, Неждановтың  музыкалық  шығармалары,  итальян  және  орыс  халық
әндері, шіркеу өлеңдері бар  күйтабақтарды сатып алуға болатын.
      Аймақ   тұрғындары   арасында    мәскеулік    көпес    И.Е.Дубининнің,
екатеринбургтық «Ағайынды  Агафуровтар  сауда  үйінің»,  «Алексей  Губкиннің
мұрагері А.Кузнецов және К0» сауда-өнеркәсіптік серіктестігінің   және  т.б.
қоймаларынан әкелінетін шәй үлкен сұранысқа ие болды.
      1906-1910 жылдары Семейге  темір жол салынғаннан  кейін,  Өскемен  мен
Семейде,  шаруалар  Мәскеу-Қазан  темір  жолының  Люберцы  бекетіндегі  құю-
механикалық  зауытында  дайындалатын  құрал-саймандарды  сатып  ала   алатын
алғашқы қоймалары ашылды. Американдық  миллионер  Морган,  өзі  ашқан  «Егін
оратын  машиналардың  халықаралық  компаниясы»  акционерлік  қоғамы   арқылы
"Диринг",  "Мак  Кормик",  "Мильвоки",  "Адриане   Сплат"   сияқты   әртүрлі
американдық фирмалардың ауыл  шаруашылық  машиналарын,  "Лаваль  и  Перфект"
даттық фирмасының сепараторларын сататын.
   3. Қаржы. Табиғи байлықты тез игеру, Шығыс Қазақстан  қалаларында  тауар-
      ақша қарым-қатынасының  дамуы  кредиттік-банктік  мекемелер  желісінің
      ұйымдастырылуына жол ашты.  XX  ғасыр  басында   несие  беру  саясатын
      Қазақстанның әртүрлі  қалаларында  ашылған  ірі  астаналық  банктердің
      бөлімшелері жүргізетін. XIX ғ.  аяғында  -  XX  ғ.  басында  Қазақстан
      жеріндегі  негізгі  банк  -  Мемлекеттік  банк  болды,  ол  салымдарды
      қабылдап,  ағымдағы  шоттарды  ашып,   қысқамерзімдік   несиелер   мен
      қарыздарды беретін. 1895 жылы қабылданған жаңа  Жарғы  өзінің  негізгі
      мақсаты етіп   ақша-несиелік  жүйені  нығайтуды  және  «қысқамерзімдік
      несие  арқылы  отандық  саудаға,   өнеркәсіпке,   ауыл   шаруашылығына
      жәрдемдесуді» қойды.
      Банк сауданы  (біріншіден, сыртқы сауданы) сонымен бірге  өнеркәсіптік
кәсіпорындарды, ұсақ несиелік банктерді, мекемелерді несиелеуді күшейтті.
Қазақстандағы мемлекеттік банктің филиалдары  несиелерінің  негізгі  бөлігін
жергілікті  және  ресейлік  сауда  буржуазиясына  берді.  Несиелердің  жалпы
сомасына қарағанда, бірінші орында мал мен ет саудасы,  екіншісінде  -  нан,
үшіншісінде – «аралас»  тауарлар  (мануфактура  -  балық  мал,  мануфактура,
балық – нан және т.б. тауарлар қисындасуы) саудасы тұрды.
      1887 жылы оның бөлімшесі Семейде де ашылды. Бұл бөлімшенің  есеп-несие
комитетінде өнеркәсіпші  С.Плещеев,  көпестер  М.Красильников,  Х.Мусагитов,
С.Мусин, А.Мирсалимов және т.б. болды. Бөлімшенің қаржы  айналымы  тез  өсті
- 15 млн. руб. (1887 ж.)  -ден   57 млн. руб. (1911 ж.) дейін. Ол  12  түрлі
операцияларды атқарып, клиенттеріне 10 мың. руб.-ден   30  мың.  руб.  дейін
несие бере алатын.
      1911 жылы  Семейде  айналымында  450  млн.  руб.  журген  5  банк,  ал
Өскеменде -1 банк болды. Семейде «Орыс сауда-өнеркәсіптік  банкі»,  «Азиялық
банкі», «Сібір сауда банкі» және т.б. өз бөлімшелерін ашты.
      Өлкенің сауда мен өнеркәсібінің дамуына 1909  жылы ашылған  Орыс-қытай
акционерлік қоғамы септігін тигізді.
      Соғысқа дейінгі өнеркәсіптік өрлеу жылдарында  (1909-1913  жж.)  сауда
және өнеркәсіптік кәсіпорындарды несиелендіруді  тағы  да  қалалық  қоғамдық
банктер атқарды.  Семей қоғамдық банкі  Қазақстанның  ірі  қалалық  қоғамдық
банктерінің  қатарына   жататын.   XX   ғ.   алғашқы   жылдарында   Семейде,
Қарқаралыда, Павлодарда, Өскеменде, Зайсанда,  Көкпектіде  ірі  коммерциялық
банктердің бөлімшелері несие бермеген ұсақ және орташа саудагерлерге  қызмет
көрсету  үшін  өзара  несиелелер  қоғамдары  ашыла   бастады.    Қоғамдардың
капиталдары  олардың  мүшелерінің  үлеспұлдық  жарнасынан  тұратын,  ал   ол
мүшелер оның орнына өздерінің  жарнасынан  бірнеше  есе  артық  несиені  ала
алатын.
      Сауданың дамуына (оның ішінде сыртқы сауданың), 1917  жылы  1  сәуірде
ашылған,    орталығы     Новониколаевскідегі     (Новосібірдегі)     «Сібір
кооперативтерінің  комиссиясының»   құрамына   кіретін,   «Кооперативтердің
семейлік одағы» көп жәрдемдесті.
      Мемлекеттік табыстарды  жинаумен,  оларды  сақтауымен   қазынашылықтар
айналысатын. Қазынашылықтар облыстың қай қалаларында  болды?  Өскеменде  ол
1898  жылы  ашылған.  Олар  сонымен  бірге,  салықтардың  уақытында  түсуін
қамтамасыз ететін, қоғамдық және сословиелік  қаржыларды  сақтауға  алатын,
елтаңбалы  қағаздарды,  бланктерді,  маркаларды  сататын,   саудамен   және
кәсіпшілікпен айналысуға куәліктер, мещандарға паспорттар беретін.


      Сұрақтар мен тапсырмалар
   1. XX ғасырдың басында Шығыс  Қазақстанда  қандай  жаңа  қатынас  жолдары
      пайда болды? Оған не себеп болды?
   2.  Қандай  мемлекеттермен  және  қалалармен  Шығыс  Қазақстанның   сауда
      байланыстары болды?
   3. Аймаққа өлкедегі банк ісінің дамуы қаншалықты маңызды болды?

             Дәріс 11. ХХ ғасыр басындағы өлкедегі қоғамдық өмір
      1905-1907 жж. ресей революциясы  кезіндегі  Қазақстанда  болып  жатқан
негізгі оқиғаларды атап өтіңіз.
      Қазақстандағы петициялық қозғалыстың қатысушылары нені  талап етті?
      Жаңа  ғасыр  өлкеде  тынымсыз  басталды.  Оған  бірнеше  себеп  болды.
Қазақстанның  Ресейге  қосылуының  аяқталуы  патша   әкімшілігінің   алдында
аймақты одан әрі белсенді игеру міндеттерін қойды.
      Ол мынадан корінеді:  біріншіден,  переселен  қоры  мен  казачествоның
пайдасына қазақтардан жерді жаппай тартып алу үрдісі жалғастырылды.  Мысалы,
1904 жылы патша бұйрығымен Сібір казак әскерінің «мәңгілік меншігіне»  Ертіс
өзені жағалуындағы он шақырымдық алап берілді.  XX  ғасырдың  басында  Семей
облысында 147 мыңға жуық жерсіз қазақ болды.
      Екіншіден, өлкеден малшаруашылық шикізаты, минералдық ресурстар көптеп
әкетіліп жатты. Арзанға кендер мен  шахтыларды,  зауыттар  мен  фабрикаларды
сатып алып, Қазақстанның табиғи  қазбаларын  әкетуді  шетелдіктер  қолдарына
алды.  Үшіншіден,  жұмысшыларды,  оның  ішінде  қазақтарын  қанау   күшейді.
Төртіншіден, патша үкіметі өлкедегі православиялық  миссионерлердің  жұмысын
күшейтті[4].
      Бұл тұрғылықты халық арасында наразылықты тудырды. Бірақ,  Қазақстанда
жалпы  және  біздің  аймақта  халық  пен  билік   арасында   жаппай   әскери
қақтығыстар болмаса да, қала және ауыл  тұрғындары  арасында  жеке  толқулар
болды.
     1. Өлкедегі петициялық қозғалыс.  Қазақ  халқының  өз  құқықтары  үшін
        күресудегі өзіндік түрлерінің бірі -  петициялар  беру  болатын[5].
        Қазақ тұрғындары петициялар арқылы  өздерінің  маңызды  мәселелерін
        шешуге тырысатын. Онда әртүрлі талаптар қойылатын: жер, дін,  білім
        және т.б. мәселелер.
      Алғашқы  петициялар  1902-1903  жылдары  құрастырылып,  жоғары  тұрған
инстанцияларға жіберілді. Онда қазақ  тұрғындарын  христиандандыру  саясатын
тоқтатуға, мұсылман оқу  орындары  мен  молдалар  қызметіне  жағдай  жасауға
талаптар  қойылды.  Алғашқы  петициялардың  бастаушылары  дін  қызметкерлері
болды. Уақыт өте келе жағдай өзгерді. Бірінші  орыс  революциясы  жылдарында
петицияларды  құрастыру  бастамасы   қазақ   қоғамының   зиялыларына   өтті.
Петициялардың  құрастырушылары  Ә.Бөкейханов,  Ж.Ақпаев[6],   А.Байтұрсынов,
К.Төгісов, Т.Нүрекенов[7] және т.б. болды.
      Петициялар  уездік   бастықтарға,   әскери-губернаторларға,   генерал-
губернаторларға, Ішкі істер министріне, тіпті ресей императоры II  Николайға
да  жазылатын.
      Петициялар  Қазақстанның  әртүрлі  жерлерінен   жіберілетін.   Отарлық
өкіметке  жазылған  ең  ірі  және  мазмұнды  шағымдардың  бірі  -  Қарқаралы
петициясы болды. 1905 жылы шілдеде Қоянды (Ботов)  жәрмеңкесінде  (Қарқаралы
қ. маңында) қазақ  халқы  өкілдерінің  съезі  өтті.  Мұнда  патшаға  петиция
жазылды. Оған Семей  облысының  Қарқаралы  уезінің  42  беделді  қазағы  қол
қойды.
      Петиция телеграмма сияқты жасалды. Ол Омбыда  құрастырылып,  Қарқаралы
қаласына поштамен жіберілді,  одан  1905  жылы  22  шілдеде  патшаның  атына
жергілікті пошта-телеграф кеңсесі арқылы жіберілді. Кейіннен оған Семей  мен
Ақмола облысының басқа да уездерінің қазақтары қосылды.
      Мемлекеттік жоғары лауазым иелері осындай құжаттарды  ұнатпайтын.  Оны
1905 жылы 19 шілдеде Семей  облысының  әскери-губернаторының  Дала  генерал-
губернаторына жазған  хаты  дәлелдейді.  Онда:  «қырғыз  қауымдары  жоғарыда
айтылған петицияларды жазулары дұрыс емес» делінген.
      Тек  патшаның  атына  емес,  тағы  да  басқаларға  жазылған  Қарқаралы
петициясының бірнеше мәтіні болды. Петицияның көшірмелері  ресейдің  орталық
 «Сын отечества» және «Русские  ведомости»  газеттерінің  редакцияларына  да
жіберілді.
      Петицияның варианттарының бірі - орыс  тіліне  Темірғали  Нүрекеновтың
аудармасында ішкі істер министріне де жіберілді.
      Петицияларды беру  XX  ғасыр  басындағы  Қазақстанның  саяси  өмірінің
маңызды кезендерінің бірі болды.  Онда  шоғырланған  түрде  қазақ  қоғамының
өзекті   мәселелері   берілген.   Жоғары   тұрған    мемлекет    органдарына
петициялардың жіберілуі қазақ халқының саяси жетілуін көрсетті. Ол  халықтың
өзінің құқығының шектелуін қорғау туралы  батылдығын  да  білдіреді.  Сапалы
және білікті құрастырылған  петиция  қазақ  халқының  сана  сезімінің  өсуін
дәлелдейді.  Петиция  құрастырушылары  батылдық  пен  ұйымшылдықтың   жоғары
дәрежесін  көрсеткен.  Бұқара  халықтың,  оның  ішінде   өкіметке   жазылған
петицияларды ұйымдастырылған  түрде  беру  мәселесінің  басында  ұлт  көсемі
Ә.Бөкейханов бастаған қазақ ұлттық  зиялыларының  ең  сауатты  және  алдыңғы
қатарлы бөлігі тұрды.
      Бірақ  патшалық  бұл  талаптарды  орындамады,   өйткені   олар   Ресей
империясының отарлау саясатына сай келмеді.
      Сонымен қатар  петициялық  қозғалыстың  ауқымы  патша  үкіметін  қазақ
халқының  пікірімен  санасуға  мәжбүр  етіп,  қазақтарды  I  және  II  Ресей
Мемлекеттік Думаларының құрамына сайлануға рұқсат берудегі оң рөлді  ойнады.

     2. Мемлекеттік Думаға сайлау. 1905   жылы  тамызда  патша  II  Николай
        империяның заң жөніндегі кеңесші және өкілетті органы - Мемлекеттік
        Думаны құру туралы манифест жариялады. Алғашында заң жөнінде  кеңес
        беретін функциялары бар өкілетті орган (Булыгин думасы сияқты) құру
        керек деп болжамдалған. Бірақ Ресей империясының  кейбір  халықтары
        сайлау   құқығынан   айырылатын.    Жіргілікті   өкіметке    сайлау
        кампаниясының  ең  басында-ақ  қазақтарды   «көшпелі   және   кезбе
        бұратана»  ретінде  сайлауға  кіргізбеу  туралы  ерекше  инструкция
        берілген.  Бұл  қазақтар  арасында  наразылықты  тудырды.   Өлкенің
        жергілікті тұрғындары олардың өкілдерін Ресей мемлекеттік  Думасына
        кіргізуге  талап  етті.   Империяның   бүкіл   аймақтарында   өткен
        қарсыластық толқыны  патша  үкіметін  кейбір  шегіністерге  баруға,
        сонымен қатар, Мемлекеттік Думада жергілікті халықтардың өкілдеріне
        орын беруге мәжбүр етті. 1905 жылы 17 қазанда патша II Николай жаңа
        Манифест жариялауға мәжбүр болды. Онда ол  шектеулі  заң  шығаратын
        құқығы бар парламенттің  төменгі  палатасы  -  Мемлекеттік  думаның
        құрылуын   декларациялады.   Дума   алдымен   Мемлекеттік   кеңесте
        талқыланып, патшамен бекітілетін заң жобаларын қарастыратын.
      1906 жылы I Мемлекеттік думаның құрамына  Қазақстаннан  тоғыз  депутат
сайланды: төртеуі қазақ халқынан және бесеуі – орыстардан.  Семей  облысының
қазақтарының мүддесін Әлихан Бөкейханов қорғайтын болды.
      II Мемлекеттік Думада Қазақстаннан енді 13 депутат болды, соның ішінде
қазақ халқынан – бесеу. Семей облысының жергілікті  тұрғындарынан  Темірғали
Нүрекенов кірді. Онымен бірге Семей облысынан Думаға депутат мандатын  бұрын
саяси жер аударылған, жергілікті тұрғындардың шаруашылық өмірі мен  тарихына
арналған көрнекті зерттеулердің авторы Н.Я.Коншин алды.
      Казак тұрғындары арасынан да депутаттыққа  сайлау  өтті.  Сібір  казак
әскерінен семейлік И.И.Лаптев сайланды.
      Қазақ депутаттары Ресейдің басқа да  ұлттық  аймақтарының  өкілдерімен
тізе қосып,  шаруаларды  Қазақстанға  қоныс  аударуды  тежеуге  тырысты.  II
Мемлекеттік  Думаның  отырысының  бірінде   Бақытжан  Қаратаев   қазақтардың
өміріне қоныс аудару саясатының теріс ықпалы туралы баяндама жасады.  Өзінің
баяндамасында ол: «Сіздер түсінгендеріңіз жөн,  қоныс  аударған   шаруаларға
жерді босату  үшін  қырғыздарды  тұрғылықты  жерінен  ғана  емес,  өздерінің
үйлерінен де қуды» деп айтты.
      Өз халқының құқықтарын қорғау үшін  қазақ  депутаттарының  ұжым  болып
қарсы  шыққан  кездері  де  болды.   II   Мемлекеттік    Думаның   депуттары
Б.Қаратаев,  А.Бірімжанов,  Т.Нүрекенов,  Ш.Қосшығұлов  1907  жылы  наурызда
өздерінің  мәлімдемелерінде:  «Барлық  көшпенділерде   мал   шаруашылығы   -
дәулеттің жалғыз көзі, көшу – қырғыздардың  мейрамды  және  көңіл  көтеретін
демалу әдісі емес, ол – ауыр еңбек, табиғаттың құбылуымен  байланысты,  өмір
сүрудің мақсаты» деп жазды.
      Алғашқы Мемлекеттік Дума  мүшелерінің  белсенділігі  мен  олар  қойған
сұрақтардың  маңыздылығы  императорға   жақпай,   Ресейдің   I   Мемлекеттік
Думасының депутаттары тек 73 күн  ғана  мәжілістесті.  II  Николай,  олардың
бастамаларына риза болмай Думаны тарату және жаңа сайлауды  жариялау  туралы
жарлық шығарды. II Дума да ұзақ отырған жоқ: бәрі-ақ 104 күн.
      Бірінші орыс  революциясын  басқаннан  кейін  патшалық  қатаң  жазалау
шараларына көшті. Жергілікті тұрғындар  жағынан  мүмкін  болатын  акцияларды
болдырмай тастау үшін 1906 жылы  6  қаңтарда  патша  жарлығымен  Ақмола  мен
Семей облыстарының бүкіл аумағында әскери жағдай енгізілді.
      1907 жылы реакциялық мазмұндағы жаңа сайлау  заңы  шықты.  Енді  біраз
ұлттардың өкілдері, оның ішінде қазақтар да, сайлау  құқықтарынан  айырылды.
Сондықтан  1907-1917  жылдар  аралығында  қазақстар   Ресейдің   Мемлекеттік
Думасының құрамына  сайланған  жоқ.  Бұл  шара  қазақ  халқының  наразылығын
тудырды.
      1906  жылы  Ә.Бөкейханов  II  Мемлекеттік  Думаның  таратылуына  қарсы
бағытталған   Выборг  үндеуіне[8]  қол  қойды.  Отаршылдыққа  қарсы   қызмет
жасағаны үшін Әлихан Бөкейханов Семей мен Павлодарда түрмеге отырып шықты.
     3.  Жұмысшылардың  бас  көтерулері.  ХХ   ғасырдың   басында  бірқатар
        жұмысщылардың  ірі  бас  көтерулері  болды.  Алғашында   жұмысшылар
        жоғарғы тұрған аймақтық басшыларға ғана арыз жазумен шектелді. 1902
        жылы  мыс және Екібастұз көмір кеніштерінің  150  жұмысшылары  Дала
        генерал-губернаторының   атына   арыз    жазған.    Зауыттар    мен
        фабрикалардан қашу  жағдайлары  да  жиілеген.  Кейіннен  жұмысшылар
        бағынбау мен ереуілдер сияқты  қарсыластықтың  формаларын   қолдана
        бастады.  1904   жылы   Зайсан   уезіндегі   Надеждинск   кенішінде
        жұмысшылардың  толқуы  болды.   Оларды   қазақ   Мейірхан   Кемелов
        басқарған.
      15 қарашада Қарқаралыда үкіметке қарсы митинг өтті,  ұйымдастырушылары
М.Дулатов, Ж.Ақпаев, А.Байтұрсынов,  К.Төгісов  және  т.б.  болды.  Міржақып
Дулатов ұсталып, күзетпен, Омбы қаласына полиция бақылауна  апарылды,  Жақып
Ақпаев Семей түрмесіне қамалды.
      1905  жылы  қарашада  Мәскеу  мен   Петербургтағы   көтерілген   баспа
қызметкерлерімен ынтымақтасып, Қазақстан қалаларының телеграф  қызметкерлері
де ереуілге шықты.  Семейде  ол  1905  жылы  16-нан  28-не  дейін  жалғасты.
Ереуілшілер айқын  талаптар  қойды.  Бұларды  басу  үшін  облыс  губернаторы
Галкин Қарқаралыдан әскер шақырды. Репрессияға  қарамастан  ереуілге  барлық
қала кәсіпорындары және гимназия қосылды. Гимназия  оқушыларының  ереуілі  2
айға жуық жалғасты.
      1905 жылы желтоқсанның басында бой көтерулер басқа да қалалар мен елді
мекендерде  өтті.   6   желтоқсанда   социал-демократ   Крушев   Өскемендегі
жұмысшылар митингісінде, оларды патша билігін құлату үшін  бірігіп  күресуге
шақырды.  13  желтоқсанда   Павлодарда   «Су   қатынасытарының   Батыс-Сібір
серіктестігінің»  Ертіс  бөлімінің  жұмысшылары  митинг  өткізді.  Олар   су
кемелерінің иелері  мен  Вардропер,  Плотников,  Корнилов  кәсіпшіліктерінен
жалақының, зейнеткерлер қорының көбеюін және  медициналық  жәрдем  көрсетуді
талап етті.
      1905  —  1907   жж.   оқилардың   ішінде   Семейде   өткен,   көптеген
кәсіпорындардың – диірмендердің, сыра  қайнататын,  жүн  жуатын  зауыттардың
жұмысшылары қатысқан -  бұқаралық ереуіл ерекше  орын  алады.  1906  жылы  3
шілдеде басталған ереуіл өлке жұмысшыларының ірі  қозғалысы  болды.  Басында
ереушілердің саны 300-ге, кейіннен 500-ге  дейін  жетті.  Жұмысшылар  көбіне
экономикалық талаптар қойды:
       · жұмыс уақытын 10 сағатқа, балалар үшін — 8 сағатқа дейін қысқарту,
      · сырқаттанғандарға ақы төлеу,
      · жалақыны көтеру,
      · жұмыстан тыс уақытта еңбекке тиым салу,
      · әйелдерге жалақыны көтеру және құқықтарын теңестіру.
      1907  жылы  жазда  да  Семейдегі  кәсіпорындарындағы  бой   көрсетулер
жалғасты.
      Басталған бірінші дүниежүзілік соғыс өлкенің еңбек еткен тұрғындарының
ауыр жағдайын одан әрі  қиындатты.  Шетел  капиталистері  мен  кәсіпкерлері,
жұмысшылардың  ауыр  жағдайын  пайдаланып  қанауды  күшейтіп,  жүйелі  түрде
жалақыны азайтып, көпшілік қолданатын тауарлардың  бағаларын  көтерді.  1915
жылы жазда сол себептен Екібастұз бен Қарағанды  көмір  кеніштерінің,  Спасс
мыс қорыту заутының жұмысшылары ереуілге шықты. Бір  жылдан  соң  жұмысшылар
қозғалысы Риддер полиметалл, Спасс мыс кеніштері, Екібастұз, Байқоңыр  көмір
кен орындары сияқты  және т.б. кәсіпорындарға тарады.
      Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Қазақстанда патша үкіметінің отарлық саясатының күшеюі неден көрінді?
2. Петициялық қозғалыс Қазақстанның қоғамдық  өмірінде  қандай  мағынаға  ие
  болды?
3. Семей облысынан Мемлекеттік Думаның депуттарын атаңыз.
   Дәріс 12. XIX  ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы Шығыс
                Қазақстандағы қайырымдылық  жасаудың таралуы.

     1.Шығыс Қазақстанның меценаттары мен  қайырымдылық  жасаушылары.  Шығыс
Қазақстан  тарихында  істері  ешқашан  ұмытылмайтын  көптеген   байлар   мен
кәсіпкерлердің  аттары  мен  фамилялары   бар.  Бұлар  халыққа,  мешіттерге,
шіркеулерге, мәдениет пен өнеркәсіптің дамуына көмектеу керек деп  есептеген
адамдар болды. Олардың көпшілігі үшін  қайырымдылық  жасау  өмір  дағдысына,
мінез  ерекшелігіне  айналды.  Олар  қайырымдылық  істерін  жеке  жанашырлық
жәрдемдер  көрсету  арқылы  мәдениет  орындарын,   мектептер,   ауруханалар,
ғимараттар салуға, кедейлердің қажеттілігіне жұмсады.
      Өлкенің көпес-кәсіпкерлері  ішінде  көпестер  әулеті  Мусиндер  ерекше
орын алады. Табиғатынан  жомарт  олар  игі  істерге  қаржыны  молынан  бөліп
тұрды. Олардың қайырымдылығында шындығында шек жоқ еді. XIX  ғасырдың  80-ші
жылдарында  облыстық  Семей  қаласында  5  мыңнан  астам   кедейлер   болды.
Мусиндер жыл сайын әрбір отбасына екі қап ұн, 40 келі  қант,  шай,  тұз,  50
келі ет беріп тұрды. Олар кедейлердің жылына бір рет  көпестердің  кемесімен
су жолының өн бойымен -  Қытай  шекарасынан  Об  шығанағына  дейін  -  тегін
жүруіне және тамақтануына мүмкіндік жасады. Мусиндер  мешіт,  мектеп,  спорт
ғимараттарының  құрылысына,  мұғалімдерді  ұстауға    қаржы   бөлді,   кедей
отбасылардың балаларын Ресейде, Англияда, АҚШ-та оқытуға жіберді.
      Семейдегі көрікті ғимараттардың бірі – екі мұнаралы  мешіт  жергілікті
көпестер Абдышев, Рафиков, Сулейманов пен Халитовтардың  қаржысына  салынды.
1899 жылы семейлік көпес В.Хамитов Николь алаңындағы  өз  қаржысына   тастан
салынған дүкендерін қалаға сыйға тартты.
      1888 жылы көпес П.М. Михайлов  пен  басқа  қайырымдылық  жасаушылардың
қаржысына  Өскеменде  ғимарат  (храм)  тұрғызылды,  ал   көкпектілік   көпес
Проскуряков – Өскемен уезіндегі Александровск селосында ағаш  шіркеу  салды.
Е.А. Харузин қала қажеттілігіне жәрдем жасап тұрды. Ол қала  ауруханасы  мен
Мариинск приход мектебін, Халық үйін,  Ульба  өзені  үстінен  көпір   салуға
қомақты қаржы шығарды. Оның қайырымдылық істері жөнінде көркем  безендіріліп
типографиялық тәсілмен плакаттар шығарылған екен.
   1.Қайырымдылық ұйымдары. XIX ғасырдың 80-ші жылдарында,  бүкіл  Ресейдегі
сияқты, Семей облысында денсаулық  сақтау,  білім  беру,  тәрбие  және  т.б.
әлеуметтік салаларда қайырымдылық істерімен айналысатын  қамқорлық  ұйымдары
мен қоғамдары құрылды,
      Өлкенің білім беру саласы  мен  мәдени  өмірінің  дамуына  үлкен  үлес
қосқан Семей облысындағы ең ірі қайырымдылық ұйымы -  21  қараша  1887  жылы
ашылған  «Бастауыш  білімге  қамқорлық  қоғамы»  болды.  Қоғам   құрылғаннан
бастап, 1917 жылға дейін  священник  Борис  әкей  (Герасимов)  оның  тұрақты
мүшесі  болды.  Қалалық  Дума,  Медицина  қоғамы,  Семей   қоғамдық   жиыны,
Приказчик клубы, Әйелдердің кедейлерге қамқорлық қоғамы, Сібір Сауда  Банкі,
 «П. Плещеев и  Ко»  сауда  үйі  және  тағы  басқа  жекелеген  ұжымдар  оның
Құрметті мүшесі болды.
      Жергілікті зиялы қауымның  қоғамға қатты қызығушылығын оның мүшелігіне
бірден 200 адамның, оның ішінде Абай және ұлдары  Ақылбай  мен   Мағауия  да
бар, жазылғандығынан байқауға болады.
      Қоғамның  басты   міндеті   қаланың   бастауыш   мектептерінің   кедей
оқушыларына көмектесу және  мектеп  бітіргеннен  кейін  оқуларын  ары  қарай
жалғастыруға ықпал ету болды. Қоғам жергілікті  мектептер  мен  мұғалімдерге
жәрдемақы  берді,  «жеке  мектептер  мен  училищелер   ашқандар   мен   енді
ашатындарға» көмек көрсетті. Қоғам,  сондай-ақ  кітапханалар  ашқандарға  да
қамқорлық жасады, курстар  мен  жексенбілік  мектептердің  жұмысына  бақылау
жасады.
      11  қараша  1895  жылы  Қоғамның  бастамасымен  тегін  оқытатын  кедей
қыздарға арналған бастауыш училище ашылды, онда 108 оқушы оқыды.  1902  жылы
– Н.В. Гоголь атындағы кітапханадан тегін оқу залы, 1905  жылы  –  40  оқушы
оқитын  Ф.М. Достоевскийдің аты берілген бастауыш мектеп ашылды.
      Қоғам  Омбы  фельдшерлік  мектебінде,  Томскдегі  техикалық   темілжол
училищесінде,  Семей  мұғалімдер  семинариясында  және  қаланың  басқа   оқу
орындарында оқитын балаларды  өз  қаржысына  шәкіртақымен  қамтамасыз  етті.
Тұрмысы төмен отбасылардың балалары тек қана білім алып қойған  жоқ,  оларға
оқу құралдары  мен  киім-кешектерді  де  әперді.  Қоғам  Ресей  Географиялық
қоғамының Семей бөлімшесіне де қаржылай көмек көрсетіп отырды.
      Қоғамның материалдық базасы жыл  сайынғы  мүшелік  жарналардан,  қоғам
мүшелерінің  бір  реттік   жәрдемдерінен,   сондай-ақ,   басқа   тұлғалардың
жәрдемдерінен құралды. Ауқымды көмек  бергендердің  ішінде  Абай  Құнанбаев,
Ф.П. Плещеев, Ш. Рафиков, А.И.  Деров  және  т.б  болды.  Қоғамның  кассасы,
сондай-ақ,   әртүрлі   концерттерден,   спектакльдерден,    «көңіл    көтеру
жиындарынан»  және  қалада  өткізілген  басқа  қоғамдық   шаралардан,   ескі
газеттерді сатудан түскен  қаржылармен толықтырылды.
      Басты  міндеті  облыс  аумағында  орналасқан  жетімханалардағы   жетім
балалар мен  қараусыз  қалған  қарттарға  көмек  болып  табылатын  Семейдегі
«Әйелдердің кедейлерге қамқорлық қоғамы» белсенді  жұмыстар  жүргізді.  1885
жылы Қоғамды  қала  басшысының  әйелі  Ольга  Федоровна  Полякова  басқарды.
Қамқоршы-мүшелер,  негізінен   дворяндардың,   шенеуніктердің,   көпестердің
әйелдері, гимназиялар мен мектептердің мұғалімдері болды. Неғұрлым  белсенді
қамқорлық жасаушылар қатарында: О.Ф. Палекова,  Г.И.  Ложкина,  апалы-сіңілі
Плещеевалар,  Е.П.  Степанова,  П.В.  Дьякова,  А.М.  Карпова,  ерлі-зайыпты
Березницкилер және басқалар болды. Семей облысының әскери- губернаторы  А.Ф.
Карпов, қала  бастығы  Палеков,  көпестер  А.И.  Дёров,  Ф.П.  Плещеев  және
басқалары Қоғамның  құрметті мүшелері қатарында болды.
      Семейдегі  Әйелдердің  кедейлерге  қамқорлық  қоғамы  жетім  балаларға
арналған баспананы, қарттар үйін қаржыландырды, сондай-ақ көп  балалы  кедей
отбасыларға ақшалай да, заттай да материалдық көмек көрсетті.
      Жетімханадағы балалардың көпшілігі тұлдыр  жетімдер  болатын,  олардың
арасында ата-анасы бар кедей отбасылардың да балалары  болды.  Қамқорлықтағы
қарттар  мен  балалардың  саны  жылдан  жылға  көбейе   түсті,   1885   жылы
жетімханада  20 бала,  ауруханада 8 қарт  жиыны 28 адам болса, ал 1899  жылы
олардың саны 39-ға,   1906  жылы  67  адамға  жетті.  Бұл  жетімханалар  мен
қарттар үйіндегі жатын орындардың көбеюіне байланысты болса, сондай-ақ орыс-
жапон соғысы  әсерінен  халықтың  тұрмыс  жағдайының  төмендеуі  де  себепші
болды.
      Әйелдер қоғамы балалар мен қарттарға қамқорлық жасаудан  басқа  жалғыз
басты қарттар мен балалары бар жесір әйелдерге ай сайын төленетін  жәрдемақы
беріп тұрды.
      Қоғамның қаржысы мүшелік жарналардан, Семей қалалық басқармасының  жыл
сайынғы    250    рубль    жәрдемінен,    қайырымдылық      маскарадтарынан,
спектакльдерден, акробатикалық қойылымдардан,  жеке  тұлғалардың  жанашырлық
жәрдемдерінен және т.с.с. құралды. Ақшалай  қаржылардан  басқа  жетімханалар
мен қарттар үйіне көп мөлшерде  азық-түлік,  киім-кешек  түрінде  жанашырлық
жәрдем түсіп тұрды. Мысалы, есептен көрініп  тұрғандай,  1885  жылы  балалар
мен қарттар үйіне мынадай көмектер: «П.В.  Дьяковадан  2  безмен[9]  май,  4
ерлер көйлегі, 46 аршын сиса, 4 пар шалбар, 42 аршын тоқыма, 3  орамал  және
т.б.; Поляковадан 4 шалбар, 2 картоз, 100 бас капуста;  Д.С.Плещевадан  –  2
қойдың тұтас еті, 3  пұт  бидай  ұны,  6  жейде,  5  пар  калош  т.б.;  Г.И.
Ложкинадан – 2 қойдың еті, 4 пұт бидай ұны, 1 қап  картоп,  100  арбуз,  бір
фунт шай, 10фунт жануар майы, 60 аршын сиса және т.б. берілді.
      Жыл сайын барлық ақшалай және заттай  түсімдер  мен  олардың  жұмсалуы
егжей-тегжейлі көрсетілген Әйелдердің кедейлерге қамқорлық қоғамының  жұмысы
туралы есептер «Семипалатинские областные  ведомости»  газетінде  жарияланып
тұрды.   Ақша   негізінен   азық-түлікке,   киім-кешекке,   үйді   жылытуға,
жарықтандыруға және қызметкерлердің еңбек ақысына жұмсалды.
      Жетімдер үйінің балалары қалалық приход  училищесінде,  ал   үлкендері
прогимназияларда  оқыды,  кейбіреулері  жұмысшы  мамандықтарын  игеру   үшін
шеберлерге  берілді. Қарттар мен балалардың өмірін аздап  болсын  түрлендіру
үшін  әртүрлі  шаралар  өткізді,  олар  туралы  есептерді  газет  беттерінен
кездестіруге болатын. Мысалы, «21 қаңтар 1900 жылы Әйелдер қамқорлық  қоғамы
қамқорлығындағы балалар  мен  қарттарға  арнап  елка  өткізді.  Оның  барлық
шаруасын  М.О.   Плещева   көтеріп   алды.   Жергілікті   көпестер   елканың
әшекейлерін, тәттілерді, сыйлықтарды алып берді. Қарттар 50  тиын  ақша  мен
көйлектік сиса алды».
       Әйелдердің кедейлерге  қамқорлық  қоғамы  қайырымдылық  жасауға  жаңа
мүшелер тартуға, өз жұмыстарының ауқымын кеңейтуге тырысты.  Семей  облысына
кіретін бес уездің әрқайсында Әйелдер қамқорлық қоғамы жұмыс жүргізді.  Олар
да жетімдер мен қарттар үйлерін өз қамқорлықтарына алды.
      Бақытсыздық жағдайына ұшырағандар мен табиғи апаттардан, өрттен зардап
шеккендерге «Қызыл крест  қоғамы»  көмек  көрсетті.  Қызыл  крест  Қоғамының
басқарма  құрамы:  басқарма  төрағасы  –  Семей  облысы  әскери  губернаторы
генерал-майор А.Ф. Карпов, полковник Д.И. Перлик,  қазынашы  –  Омбы  әскери
округінің  әскери тергеушісі полковник   Т.Д.  Шулековский  және  35  мүшесі
болды.
      Ресей Қызыл крест қоғамының жергілікті басқармасының жанынан 1910 жылы
мейірімділік бибілерінің семей қауымдастығы комитеті ашылды.
      Осы кезеңдегі қайырымдылық жұмыстары туралы айтқанда «Музыка мен драма
өнерінің әуесқойлары қоғамын» еске алмау мүмкін емес. Ол ең  алдымен   сахна
өнерін сүйетін шенеуніктердің, дворяндар мен офицерлердің шағын  үйірмесінен
басталды.  Олар  негізінен  қоғамдық  кітапханаға  қайырымдылық   мақсатында
кішігірім спектакльдер қойды. Осылай 1889 жылға  дейін  жалғасып  келді  де,
драма  өнерінің  әуесқойларының  көбеюіне  және  талантты  әртістердің  шыға
бастауына байланысты музыкалық-драмалық  қоғам  құру  идеясы  келді.  Үйірме
жетекшісі В.И. Маковецкий болды,  өзі  жергілікті  сот  болған  ол  30  адам
келісімін беріп, қол қойған қоғамның жарғысын құрастырды.
      Қоғамның   мақсаты   «...қоғам   мүшелерінің   эстетикалық    талғамын
жоғарылату, бос уақыттарында пайдалы пікір алмасуына  жағдай  туғызу;  халық
арасында музыка мен  әдеби  білімнің  таралуына;  қайырымдылық  мақсатындағы
спектакльдердің қойылуына ықпал ету».
      Қоғам жұмыс атқарған 10  жыл  ішінде  спектакльдер  мен  қойылымдардан
9,320 рубль ақша жиналып, оның 40% қайырымдылық  мекемелеріне  берілді.  Бұл
қаражатты қоғамдық кітапхана, Әйелдер  қамқорлық  қоғамы,  бастауыш  білімге
қамқорлық Қоғамы жинады, сондай-ақ олар Ресейдің  аштық  жайлаған  аудандары
мен  тау-кен  жұмысшыларының  қажеттілігіне,  ғимараттар,  мектептер,  халық
үйлерінің құрылыстары үшін спектакльдер қойды.
      Қалған  қаржы  спектакль  шығынына  (безендіру,   костюмдер,   ғимарат
жалдауға және т.б.) жұмсалды.
      XIX ғасырдың 90-шы жылдарында қазыналық  шарап  монополиясын  енгізуге
байланысты,  қаржы  Министрлігі  жанынан  халық  салауаттылығына   қамқорлық
комитеттері пайда болды.  1912  жылы  Ресейде  63  губерниялық,  8  облыстық
комитет  болды. Олардың қатарында Халық салауаттылығы Семей уездік  комитеті
де болды.
      Қамқорлық комитетінің құрамына шенеуніктер, діни қызмет өкілдері, сот,
полиция,  жандарм  және  т.б.  мекемелердің  адамдары  кірді.  Ол   облыстың
губернаторының  басшылығымен  жұмс  істеді.  Қаржы  министрлігінің    бөлген
қаржысына оқулар өкізілді, кітапханалар, шайханалар т.с.с. ашылды.
      Осы уақыттар ішінде Семей  облысында  бірнеше  шіркеу  қамқоршылықтары
жұмыс істеді. Өскемендегі Покров соборының қызметкері протоирей  А.Дагаевтың
ұсынысымен, осы шіркеудің жанынан 1893  жылы  шіркеу-приходтық  қамқоршылығы
құрылды. Олар өзіне «...өмірдегі қиын минуттарда  көмекті  қажет  еткендерге
қайтарымсыз немесе уақытша несиемен ақшалай  көмек беруді;  Воскресение  мен
Рождество Христово мерекелерінде аз уақытқа болсын  өз  мұқтаждарын  ұмытып,
басқа  тұрғындармен  бірге  жарқын  мейрамдарды   қарсы   алу   үшін   кедей
тұрғындарға  тегін  материалдық  (киім-кешек,  азық-түлік)  көмек  көрсетіп,
ақшалай жәрдемақылар беруді» ереже етіп қабылдады.
      1898  жылы  Семейде  Мұсылман  қайырымдылық  қоғамы  ашылды.  Мұсылман
қайырымдылық қоғамының бастамашылары мен белсенділері: Г.А.  Хусаинов,  С.М.
Мусин, В.Х. Хамитов және т.б. болды.
      Жоғарыда аталған қоғамдардан басқа, өлкеде Түрмелерге қамқорлық қоғамы
жұмыс жасады және осы қоғаммен тығыз байланыстағы тағы бір қоғам –  Қамаудан
бостандыққа шығарылғандарға қорған  қоғамы  болды.  Бұл  қоғамдарды  танымал
адамдар  басқарды,  кеңес  құрамына  округтік  соттың   прокуроры,   полиция
бастығы, қала басшысы, қала шркеулерінің бітістіруші судьялары кірді.
      Семей облысының аумағында басқа да қайырымдылық ұйымдары  болды:  Қиыр
Шығысқа  кеткен   жауынгерлердің   жесірлері   мен   жетімдеріне   қамқорлық
мекемесі, Семейдің ерлер және қыздар гимназиясының  мұқтаждарына  жәрдемдесу
қоғамы және т.б.
      Сөйтіп,  XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында өлкеде  іс  жүзінде
жалпыресейлік қайырымдылық ұйымдарының барлығы жұмыс істеді.  Алғашқы  кезде
олар  қазына  есебінен  қаржыландырылса,   кейіннен   қоғамдық   және   жеке
тұлғалардың қайырымдылық жәрдемінің үлесі басым түсті.


      Сұрақтар мен тапсырмалар
   1. Қайырымдылық істермен көпестердің көбірек айналысу себептері туралы не
      ойлайсыңдар?
   2. Әртүрлі қайырымдылық ұйымдарының жұмыстарының өлке үшін қандай  маңызы
      болды?
   3. Өздеріңіз тұратын елді мекендегі  қайырымдылық  істерімен  айналысатын
      адамдар туралы біліңіздер.


                          Дәріс 13 Өлке 1917  жылда
   1. Өлкедегі Уақытша үкімет органдары. 1917 жыл облыста жылдағыдай қалыпты
      басталған еді.  Кейбіреулер  жаңа  жылдан  тұрмысының  жақсаруын  үміт
      қылса, енді біреулері соғыс жағдайында тез арада пайдаға кенелуге есеп
      қылды, ал үшіншілері әскерге кеткен  туыстарының  тағдырына  алаңдаулы
      болды. Ақпан революциясы мен патша өкіметінің  құлағаны  туралы  Семей
      жұртшылығы 2 наурызда естіді. Ертіс бойының  жұмысшылары  наурыз-сәуір
      айларында қызметшілердің, ауылдық қоғамдардың  жалпы  жиналыстары  мен
      болыс сиездері өткізіп, патша өкіметінің құлауымен және  Ресейде  жаңа
      қоғам - демократиялық буржуазиялық  республика  орнауымен  құттықтаған
      жеделхаттар жіберді.
      Патша әкімшілігінің өкілдері мемлекеттік құрылымның өзгеруін «тыныштық
пен  тәртіп»  ұранымен  қарсы  алды  және  Уақытша  үкіметке  жаулық   деуге
болатындай,  соңын  күткен  ұстанымда  болды.   Сондықтан   Уақытша   үкімет
губернаторларды, вице-губернаторларды және басқа да  көптеген  шенеуніктерді
жұмыстан босатып, бұрынғы  билік  құрылымдарының  орнына  Уақытша  үкіметтің
облыстық, уездік комитеттерін құра бастады.
      Бұрынғы патша  әкімшілігін  орнынан  сырғыту  қозғалысы  кеңінен  етек
жайды. Мемлекеттік аппаратты демократияландырудың жаңа формалары пайда  бола
бастады.  Соның  бірі  Уақытша  үкімет  басқару  органы  ретінде  қабылдаған
қоғамдық комитеттер құру болды.
       Әскери-өнеркәсіп комитетінің  өкілдері,  офицерлер,  шенеуніктер  мен
көпестер, Қалалық Дума 5 наурызда қоғамдық ұйымдар  мен  армияның  буржуазия
мен  байлардан  16,   кулактардан  7,  офицерлерден  сегіз,   жұмысшылардан,
солдаттар мен қызметшілерден төрт  өкіл  қамтылған  Семей  атқару  комитетін
құрды.  Комитет  өзін  «облыстағы  жоғарғы  және  бірден  бір   билік»   деп
жариялады.  Уақытша  үкіметтің  облыстағы  комитетін  Семей   кооператорлары
одағының төрағасы К. Ляшкевич басқарды.
      Сол  күні  төрағасы  Р.Мәрсеков  болған,  жетекшілерінің  бірі   болып
Х.Ғаббасов сайланған  Семей облыстық қазақ комитеті құрылды. Бұл  комитеттің
жұмысына қазақ жұртшылығы  арасында  кеңінен  танымал  заңгер  Ж.Ақбаев  өте
белсенділікпен қатысты.  Наурыздың  аяғында  қала  мен  облыс  мұсылмандарын
қазіргі  жағдаймен  таныстырып,  мемлекеттік   құрудағы   өздеріне   тиесілі
міндеттерді орындауүшін   Семейде  мұсылмандар  облыстық  комитеті  құрылды.
Оның төрағасы болып Р. Елкибаев сайланды.
      Ә.Бөкейхановтың  сенімді  серігі  Райымжан  Мәрсеков   бастаған   Алаш
азаматтары земстволық мекемелердің құрылуына және олардың Алаштың  ықпалында
болуына үлкен жұмыстар атқарылды.
      Өлке  өмірін  демократияландыруға  қатысу   мүмкіндігіне   шабыттанған
облыста Уақытша үкіметті  қолдаған  митинглер,  жиындар,  съездер  өткізіліп
жатты. Жергілікті өзін өзі басқару ұйымдарын құру  және  жер  комитеттерінің
жұмысы  туралы  мәселелер  талқыланды.   Жиындар   сословиелік   белгілеріне
(шаруалар, казактар)  қарай  да,  басқа  белгілеріне,  қарай  да  өткізілді,
мысалы; «Халық  еркі»  партиясының  жиналысы,  әйелдер  митингісі,  гимназия
оқушыларының митингісі және т.б.
      1917 жылдың 1-9 маусымы аралығында шаруалар  мен  казактардың  бірінші
облыстық сиезі  өткізілді.  Сиез  өзінің  қорытынды  резолюциясында  Уақытша
үкіметтің    шаралары    мен    облыстық    атқару    комитетінің    жұмысын
қолдайтындықтарын білдірді.
   2. Жұмысшы, солдат, шаруа және казак депутаттары Кеңесінің құрылуы. Бүкіл
      елде қос өкіметтің орнауына байланысты Семейде де кеме шаруашылығы мен
      басқа   өнеркәсіп   және   сауда    орындарының     жұмысшылары    мен
      қызметкерлерінің жалпы жиналыстарында  халықтық билік  органы  ретінде
      жұмысшы, солдат, шаруа  және  казак  депутаттарының  Кеңестері  құрыла
      бастады.
      Семей жұмысшылар депутаттары кеңесінің бірінші ұйымдастыру жиналысы 11
наурыз  1917  ж.  өтті.  Оған   қаланың   негізгі   өндіріс   орындары   мен
мекемелерінен 32 депутат  қатысты.  Депутаттардың  партиялық  құрамы  туралы
нақты  дерек  болмағанымен,  олардың  көпшілігі  эсерлер  мен   меньшевиктер
партиясының  өкілдері  болды.  Олардың  жиырмасы  орыс,  қалғандары  украин,
қазақ, поляк және т.б.  болды.  Жиналыста  эсер  С.  Юдин  басқаратын  сегіз
адамнан  тұратын  Кеңестің  атқару  комитеті  сайланды.  Кеңестің   құрамына
большевик К. Сутюшев сәуір айында ғана қосылды.
      Көпшілік эсер-меньшевиктерге арқа сүйеген С. Юдин Кеңестің ұйымдастыру
жиналысында сөйлеген сөзінде. «Жұмысшы депутаттары кеңесінің  басты  міндеті
жаңа құрылысты нығайту мен Уақытша үкімет пен  атқару  комитетінің  жұмысына
қатысу» деді. Сөйтіп, Семей  кеңесінің эсер-меньшевиктік  басшылығы  алғашқы
күндерінен  бастап,  оны  Уақытша  үкіметтің  жергілікті  органының  қосымша
бөлімі жасау бағытында жұмыс жүргізді.
      1917 жылдың наурыз-сәуір айларында  жұмысшы  және  солдат  депутаттары
Кеңесі Павлодарда, Өскеменде, Риддерде, Қарқаралыда құрылды.
      Жұмысшы және солдат  депутаттары  кеңесінің  соңын  ала,  сәуір-маусым
аралығында шаруалар мен казактар депутаттары Кеңестері құрылды.
      Жұмысшы  және  солдат  депутаттары  кеңесінің  ұсынысы  бойынша  Семей
облыстық атқару комитеті 15 наурыз 1917  жылы  сегіз  сағаттық  жұмыс  күнін
енгізу, тұрмыс қымбатшылығына байланысты  еңбекақының  ең  төменгі  мөлшерін
белгілеу, капитал мен еңбек арасындағы тәуелді  қарым-қатынасқа  тиым  салу,
еңбекке  ұсыныс  пен  сұранымды  Семей  жұмысшы  және   солдат   депутаттары
Кеңесінің жанындағы еңбек бюросы арқылы реттеу туралы шешім қабылдады.
      Сәуірде  Кеңес  бұрынғы  полиция   шенділерін   жұмыстарынан   босату,
Плещеевтің иелігіндегі көмір  кенішінің  жұмысшыларының  жалақысын  көбейту,
кеніш  әкімшілігіне  жұмысшылардың  еңбек  және  тұрмыс  жағдайын   жақсарту
жөнінде және жұмысшыларды жұмысқа алу  мен  босату  кәсіподақтардың  қатысуы
арқылы ғана жүзеге асуы керектігі туралы қаулы қабылдады
   3. Алаш. Ақпан  революциясынан  кейін  1905  жылдан  бастау  алатын  Алаш
      қозғалысының белсенділігі артты.  А.  Байтұрсыновтың  пікірінше  Ақпан
      революциясын қазақтар түсіністікпен, әрі қуанышты  қабылдаған,  себебі
      «біріншіден оларды патша әкімшілігінің езгісі мен зорлығынан құтқарды,
      екіншіден, олардың ежелгі арманы - өзін өзі басқаруға үміттендірді».
      17 наурыз 1917  жылы  біріккен  ұйымдар  мен  армияның  Семей   Атқару
комитетінің «Бюллетенінде» Минскден Ә.Бөкейханов жіберген  «Ресейдің  барлық
халықтарына Бостандықтың, Теңдіктің  және  Бауырластықтың  таңы  атты.  Жаңа
құрылыс пен жаңа үкіметке қолдау көрсету үшін қазақтарға ұйымдасу қажет  ..»
деп басталатын жеделхаттың мәтіні жарияланды.
      1917 жылдың көктемінде барлық облыстарда Қазақстанның келешек  тағдыры
талқыланған  сиездер,  оның  ішінде  қазақ  сиездері   өте  бастады.   Семей
облыстық қазақ  сиезі  27  сәуірде  басталып,  7  мамырда  аяқталды.  Сиезге
облыстың бес уезінен 200-ге жуық делегат және көршілес  Алтай  өлкесінің  Би
уезінен екі өкіл қатысты.  Делегаттар  арасында  жеті  әйел  болды.  Сиездің
атына Омбы, Томск, Орынбор, Ташкент қалаларынан және Ә.Н.Бөкейхановтан  жеке
жеделхаттар  келіп  түсті.  Жиналғандарға   алғашқы   құттықтау   сөзді   Ш.
Құдайбердіұлы арнады.
      Күн тәртібіне 16 мәселе қойылды.  Басқа  облыстарда  өткен  сиездерден
айырмашылығы, бұл сиезде өзін-өзі басқару және автономия мәселелері, сондай-
ақ медицина мен ветеринария  күн  тәртібіне  қойылды.  Омбыдағы  сияқты  күн
тәртібіне  әйелдер  мәселесі  де  енгізілді.  Ұйымдастыру  бюросының  есебін
тыңдай келе, делегаттар 20 мүше мен 10 кандидаттан тұратын  облыстық  ұлттық
комитетін сайлады. Комитеттің құрамына бір әйел адам  –  Н.С.  Құлжанова  да
кірді.
      Ресей мемлекетінің жер аумағының үлкендігін, халқының  әр  түрлілігін,
мәдениеттер   айырмашылықтарын   ескере   келіп,   делегаттар   федеративтік
демократиялық республика құру туралы сөз етті.
      Сиез «Уақытша  өзін-өзі  басқару  мен  жергілікті  комитеттер»  туралы
резолюциясында  Ресейдің   орталық   үкіметі   облыстарды   әкімшілік   және
шаруашылық басқару ережесін жасауы  қажеттігін  атап  көрсетті.  Осы  арқылы
тұтас елмен және басқа  өңірлермен  байланысты  қамтамасыз  ету  керектігіне
тоқталды. Семейліктер  жалпыұлттық  сиез  шақыру  идеясын  қолдайтындықтарын
білдірді.
      Сөйтіп,  1917   жылдың   көктеміндегі   облыстық   қазақ   сиездерінде
тұрғындардың барлығын толғандыратын мәселелер қаралды. Дәл осы  1917  жылдың
көктемінде айтылған идеялар, І және ІІ  Жалпықазақ  сиездерінің  резолюциясы
мен Алаш партиясының бағдарламасының жобасының негізіне алынды.
      Семей облысында  Алаш  қозғалысы  жетекшілерінің  идеяларын,  әсіресе,
Семей қаласының Заречная слабода  тұрғындары  қызу  қолдады.  Олардың  басым
көпшілігі тері өнімдерін өткізетін  және саудамен айналысатын  қазақтар  мен
татарлар болды.
      Олар  1917  жылдың  15  наурызында,  тұрғындардың  жалпы   жиналысының
шешімімен,  Заречная  слабоданың  басқарма   көмекшісі   Грязевті   жұмыстан
шығарып, оның орнына  Заречныйдың  екі  сыныптық  училищесінің  мұғалімі  К.
Мұздыбаевты сайлап алған болатын.
      1917 жылдың маусым  айында  мұсылмандардың  Рамазан  мерекесі  кезінде
қазақтар митингілер мен жиналыстарда Семей қаласының  Заречная  слабодасында
жеке  әкімшілік  бірлігі  ретінде  дербес  қалалық  Дума  ашу  туралы  қаулы
қабылдады. Осы кезде слабода атауы Алаш болып өзгертілді.
   4. Өлкедегі қазан айы. Петроградтағы қазан оқиғасы  туралы  хабар  өлкеге
      тез таралды, оны халық әртүрлі қабылдады.
      1917 жылы қараша айында Семей, Өскемен, Зайсан қалаларында  жұмысшылар
мен қалалықтардың жиналысы, ауылдар мен  селоларда  шаруалардың  митингілері
мен жиындары өткізіліп, оларда орталықтағы революцияның жеңісін  құттықтаған
және барлық билікті Кеңестерге беруді талап еткен  резолюциялар  қабылданды.
Оларды Кеңес өкіметінің  бейбітшілік  және  жер  туралы  алғашқы  декреттері
рухтандырды.
      Бірақ, Семей өңірінің газеттерінде қазан революциясын «қысқы сарайдағы
қылмыс» деп бағалаған мақалар да пайда болды. Бұл уақытқа дейін өлкеде  орыс
буржуазиясынан,  казак  станицалары  мен  переселендер  селоларының  ауқатты
тұрғындарынан,  қазақ  ауылдарының  бай  элементтерінен,   православие   мен
мұсылман  дін  басыларынан,  Уақытша   үкіметтің   жергілікті   аппаратынан,
ұсақбуржуазияшыл топтар мен партиялардан тұратын  недәуір  контрреволюциялық
күштер бар еді.
      Алаш жетекшілері де қазан оқиғасын ұнатпай қарсы алды, себебі  билікке
келген  большевиктер   партиясы   «Ресей   мен   Шығыстың   барлық   еңбекші
мұсылмандарына  арнаған  Үндеуінде»  теңқұқылық  пен  әр  ұлттың  өзін   өзі
басқаруы ұстанымын ұстанды.  Ал,  іс  жүзінде  олар  шет  аймақтарда  ұлттық
пролетариаттың жоқтығын сылтауратып, бұрынғы отар  халықтардың  өз  тағдырын
өзі шешу туралы ұстанымынан бас тарты.
      1917 жылдың  қазан  айынан  бастап,  жергілікті  қазақ  комитеттерінің
белсенді  қолдауымен  Алаш  облыстық  бөлімшелері   ұйымдастырыла   бастады.
Партияның Семей бөлімшесін Х. Ғаббасов басқарды.  Партия  қазақ  ауылдарында
да үгіт-түсінік беру  жұмыстарын жүргізді. Алдағы уақытта  болатын  Құрылтай
 жиналысына депутаттар сайлау кезінде Семей  облысының  көпшілік  уездерінде
партиялық негізгі үш  тізім  бойынша   Алаш   партиясы  айқын  басымдылықпен
жеңіске жетті.
      1917 жылдың желтоқсан  айында  Орынбор  қаласында  өткен  Қазақстанның
даму жолын айқындаған II-ші Жалпықазақ сиезі Алаш  Орданың  Семей  қаласында
орналасуын белгіледі.
      Сұрақтар мен тапсырмалар
   1. Өлке халқының  әртүрлі  әлеуметтік  топтары  арасындағы  қарым-қатынас
      патша өкіметі құлардың алдында қандай жағдайда болды?
   2. Ақпан революциясынан кейін өлкеде қандай басқару органдары құрылды?
   3. Алаш-Орда жетекшілері 1917 жылғы  ақпан  және  қазан  оқиғаларын  неге
      әртүрлі қабылдады?
   4.  1917 жылы Сіз тұратын елді мекенде қандай маңызды оқиғалар болған?
                Дәріс 14. Өлкедегі ұжымдастыру және ашаршылық
      1.Ұжымдастыруға дейінгі өлке. ХХ ғасырдың жиырмасыншы-отызыншы жылдары
Қазақстан тарихының аса қасіретті кезеңі.
      Кеңес өкіметі орнағаннан кейін аграрлық мәселелерді шешу  аса  маңызды
болды. «Жер туралы декрет»  большевиктердің  ең  алғашқы  құжаттарының  бірі
болуы  кездейсоқтық  емес  еді.  Өскемен  мен  Семейде  ауыл  делегаттарының
сиездерінде жер мәселесі қызу талқыланды. Делегаттар еңбек адамдарының  құқы
туралы, жерді жұмыс істейтін адамдарға беру туралы айтып жатты.
      1918  жылы  жаңадан  бөлініп  берілген  жерлерде  Петроградтың  Обухов
зауытынан келген жұмысшылардың бастамасымен  алғашқы  ұжымдық  шаруашылықтар
(коммуналар)  құрыла  бастады.  Бұхтарма  өлкесіне  қоныстанған  олар  жерді
бірлесіп игеру үшін «Бірінші Ресей дихан-коммунистер қоғамын» құрды.  Обухов
коммунарларынан  25  шақырым  жердегі  Осиновка  селосы  маңында  Семянников
зауытының коммунарлары орналасты. Олар өз коммуналарын «Екінші Ресей  дихан-
коммунистер қоғамы» деп атады.  Петроград  жұмысшыларының  үшінші  коммунасы
«Солнечная»  Ертістің сол жағалауындағы  Көке  (Ереминский)  тау  шатқалында
орналасты.
      Коммунарлардың жанқиярлық еңбегінің  бүкіл  шығыс  қазақстандық  Ертіс
бойы шаруаларына үгіт-насихат үшін маңызы зор болды. Коммунарлар  мектептер,
балалар  бақшаларын  амбулаториялар  мен  олардың  жанынан  аптекалар  ашты,
ұстаханалар жұмыс істеді, ағаш шеберлері мен аяқ киім тігу  шеберханаларында
шаруалардың,   көрші   ауылдардың     тапсырыстары    орындалды.    Питерлік
коммунарлардың үлгісімен Шығыс Қазақстанның кейбір ауылдары мен  селоларында
ауылшаруашылық  коммуналары  құрыла  бастады.  1918  жылдың  16  мамырындағы
«Трудовое знамя» газеті Убинск  селосында  «алғашқы  ауылшаруашылық  коммуна
ұйымдасты... оған 25 ер және әйел адам кірді. Олар өзінің барлық  мүліктерін
коммунаның меншігіне өткізді... Жұмыстары жақсы жүріп  жатыр,  егін  салады,
бақша өсіреді...» деп жазды. 1918 жылы мамыр айының  басында  Зайсан  уездік
депутаттар  кеңесі  Кендірлік  өзені  мен  Зайсан  көлі   арасындағы   жерді
«Шеберлер коммунасы» аталған  коммунаға  бөліп  берді.  Коммуналардан  басқа
өлкеде ұжымдық шаруашылықтың артель, ТОЗ[10] сияқты формалары да құрылды.
      Петроград жұмысшыларының бастамасы  ол кезде  кең  қанат  жая  алмады.
Көпшілігі  оларға  сенімсіздікпен,  кейбіреулер  тіпті,  жаулықпен   қарады.
Коммунар  Н.Н.  Преснякова:  «Біз   Ертісте   параходпен   өрлей   жүзгенде,
жағалаудағы  казак  атамандары  жұдырықтарын   түйіп,   қамшаларын   сермеп:
«Сендерге бәрібір тыныштық бермейміз,  быт-шыттарыңды  шығарып,  қуамыз»,  -
деп ызалана айқайлады» деп жазды. Азамат  соғысы  жылдарында  коммунарлардың
өз  күштерімен  жасағандарының  барлығын  ақ  казактар  мен   ақгвардияшылар
тонады, құртты.
      Азамат соғысы жылдарында соғысушы екі жақтың да  экономикалық  саясаты
армияны азық-түлікпен қамтамасыз ету болды. Мұндай  жағдайда  кеңес  өкіметі
өлке  халқының  алдына  орталық  Россия  мен   Қазақстанның   оңтүстік-батыс
аудандарын азық-түлікпен қамтамасыз етуді жүктеді.  Петроград пен  Москвадан
Шығыс  Қазақстанға  азық-түлік  жинайтын  отрядтар  жіберілді.  1917  жылдың
қарашасынан 1918 жылдың наурызына дейін  Семей  облысынан  Ресейдің  орталық
аудандарына 1716 мың пұт астық жөнелтілді.
      «Әскери коммунизм» жылдарында жүргізілген  азық-түлік  салғырты  Шығыс
Қазақстан халқына ауыр соқты. 1920 жылдан  бастап  азық-түлік  салғырты  кең
көлемде іске асырыла бастады. 1920  жылы  өлкеде  қиян-кескі  ұрыстар  болып
жатқандықтан астық түсімі аз болғандығы есепке алынбады. Оның үстіне,  сібір
басшылығы Ақмола мен Семей облыстарының жақында ҚазАССР  құрамына  кіретінін
біліп, салғырттың негізгі бөлігін осы аймақтан  алуға  тырысты.  1920  жылға
бекітілген 66 млн. пұт астықтың Семей облысына 26 млн. пұты  тиесілі  болды.
Семей губерниясына салынған бірінші салғырт (4 млн.)  орындалды,  ал  қалған
(18 млн.) салғыртты орындау мүмкін емес  еді.  Халық  «артық  өнімді»  жинап
бере алмады. Сол кезде азық-түлік комиссарлары әскери күшті  қолданды.  Аман
қалған шаруашылықтарды 1919 жылы енгізілген жұмысшылар мен лау(күш  көлігін)
беру міндеттілігі тіпті титықтатып кетті.
      Соғыс жылдарының зардаптары, табиғи апаттар, мемлекеттің  экономикалық
саясаты өлке  ауыл  шаруашылығының  құлдырауына  әкеліп  соқты.  Қалыптасқан
жағдай ауылдар мен деревнялардың наразылығын өршітті.  1920  жылдың  жазында
Семей облысында большевиктерге қарсы ірі  көтерілістер  асқан  қатыгездікпен
басып-жаншылды.
      Ауыл шаруашылығындағы  терең  дағдарыс  өкіметтен  шаруаларға  қатысты
саясатты өзгертуді талап етті.  1921  жылы  азық-түлік  салғырты  азық-түлік
салығымен алмастырылды,  «әскери  коммунизм»  саясатынан  жаңа  экономикалық
саясатқа ауысты. 1921 жылы маусымда қабылданған «Ет  салығы»  туралы  декрет
Семей губерниясының  көшпелі  және  жартылай  көшпелі  халқын  ет  салығынан
босатты. Өңірдің отырықшы шаруашылықтарына екі жастан  асқан  әрбір  мүйізді
ірі қараға - 11 фунт, қойға – 4 фунт ет салығы салынды.
      Жаңа экономикалық саясат ауыл шаруашылығының жағдайын біршама  түзеді.
Семей  губерниясында  егіс  алқаптарының  көлемі  соғысқа  дейінгі  деңгейге
жақындады, ал мал  басы  тіпті  одан  да  асып  кетті.  Біртіндеп  ауылдарда
ауқатты шаруалар әлеуметтік тобы қалыптаса бастады.
      2. Шығыс Қазақстан  ұжымдастыру  жылдары  мен  оның  қарсаңында.  1927
жылдың жазына қарсы  шабындық және  егістік  жерлерді  қайта  бөлуден  кейін
байлар 17 мың десятина жерден айрылды, ал жерсіз және жері аз  шаруашылықтар
37 мың десятина жер  алды.  1927  жылы  Семей  губерниясында  55  колхоз,  8
коммуна, 44 артель, 3 ТОЗ болды.
      1927  жылы  РКП(б)-ның  XIV сиезі  ауыл   шаруашылығын   ұжымдастыруға
шақырды.  Сиез  жеке  шаруаларды  ірі   коллективтік   өндіріске   біртіндеп
шоғырландыруды алғашқы міндет ретінде белгіледі.
      Шығыс Қазақстанда  ұжымдастыру  қарқынды  жүргізілді.  Тек  1930  жылы
қазақтардың  да,  кірме  халықтардың  да  шаруа  қожалықтарының  26%  пайызы
ұжымдастырылды.
      Байлар мен кулактарды тап есебінде жою шаралары  ұжымдастырумен  қатар
жүргізілді.
      КазАССР ЦИК-нің  нұсқау хатына сәйкес республиканың  барлық  аудандары
үш  топқа  бөлінді:  көшпелі,  жартылай   көшпелі   және   отырықшы.   Шығыс
Қазақстанның Белағаш, Жаңасемей, Зайсан,  Күршім,  және  Марқакөл  аудандары
отырықшы аудандарға жатқызылды.  Мұнда  мал  табындары  100-150-ден  (шартты
түрдегі  ірі  қара  малы  есебімен)  асатын   барлық   шаруалар   тәркілеуге
ұшыратылып, жер аударылды. Қалғандары  жартылай  көшпелі  аудандар  қатарына
жатқызылып, малы саны 300 бастан асатындардың малы тәркіленді.
      Байларды экономикалық және саяси жағынан құртуға бағытталған  қуғындау
шараларын  жүзеге  асыру  үшін  Шығыс  Қазақстанда   құрамына   коммунистер,
комсомолдар, «Қосшы» ұйымы мүшелері, батрақтар, кедейлер  және  т.б.  кірген
50 «ықпалдасу комиссиялары» құрылды.
      1928 жылдың қыркүйек-қараша айлары  аралығында  өлкенің  150  байының,
оның ішінде ірі мал иелері  -118,  кеңеске  қарсы-бұрынғы  сұлтандар  –  32,
малы тәркіленіп,  жер  аударылды.   Олардан  тартып  алынған  мал  мен  ауыл
шаруашылығы  құралдары  ауыл   кедейлеріне,   ұжымшарлар   мен   кеңшарларға
таратылып берілді.
      ҚазАССР  Совнаркомының  30  тамыз  1928  жылғы  қаулысымен  Семей  мен
Павлодар округтерінен жер аударылғандар  Сырдария  және  Ақтөбе  округтеріне
жіберілді.
      Мұрағат   құжаттарын   мұқият   қарағанда   тәркілеуге   ұшырап,   жер
аударылғандардың  барлығы  бірдей  ірі  бай  болмағандығына  көз   жеткізуге
болады. Абыралы ауданының №  4  ауылының  тұрғыны  жетпіс  жастағы  Байжұман
Есенбаевтан қазынаға 53  бас  жылқы,  113  қой-ешкі,  2  түйе  мен  25  сиыр
алынған. Мұндай фактілерді көптеп кездестіруге болады.
      Тәркілеуге ұшырағандардың кейбіреулері өзінің  шыққан  тегі  мен  Алаш
партиясы қатарындағы қайраткерлік қызметі үшін  қуғындалды.  Көрнекті  қоғам
қайраткері,  Абай  Құнанбаевтың  ұлы  –  Тұрағұл   Ибрайымовқа   Алашорданың
белсенді жақтаушысы  болғандықтан,  кезінде  кеңес  билігіне  қарсы  соғыста
колчак үкіметіне жәрдемдесті деген кінә тақты.
      Жер ауып, Шымкент қаласында жүрген Тұрағұл Ибрайымов  ВЦИК  төрағасына
жазған хатында (арызында): «Мен ешуақытта  бай  болған  емеспін,  көп  малым
жоқ, бұрын да, қазір де орташадан төмен болдым. Сөз жоқ, мұндай аз  мүлікпен
мен ауылды  кеңестендіруге  кедергі  келтіре  алмас  едім,  маған  декреттің
бесінші бабын да қолдануға болмайды. Ауыспайтын болыс  болғаным  жоқ,  алған
марапаттарым да жоқ. Тек, 1900 жылғы сайлаудан кейін бір жылдан астам  уақыт
қана болыс басқарушысы болдып, өз  еркіммен  кеттім.   Менің  әкем  –  Абай,
танымал ақын, оның қандай еңбегі  бар  –  оған  мен  қазылық  ете  алмаймын.
Абайдың әкесі – Құнанбай - XIX ғасырдың ортасында  сұлтан  болған.  Меніңше,
бұл жерде түсінбеушілік орын алған. Қалай болғанда да,  осыдан  жарты  ғасыр
бұрынғы атамның қызметіне ол кезде әлі өмірге де  келмеген  мен  жауап  бере
алмаймын  ғой».  Т.Ибрайымовтың  шындығында  да  малы   шағын   болғандығына
қарамастан,  ол  Сырдария  облысына  жер  аударылып,  1934  жылы  сол  жақта
дүниеден өтті.
      3. Ұжымдастырудың салдары. Жөнсіз тәркілеу мен асыра сілтеу, сондай-ақ
оның соңынан ала жүргізілген күштеп ұжымдастыру  халықты  аштыққа  ұшыратып,
жаппай  қырылуына  әкеліп  соқтырды.  Адамдар  мыңдап   қырылды,   көпшілігі
мекендеген жерлерінен көшіп  кетіп  жан  сақтауға  тырысты.  Шекараға  жақын
орналасқан аймақтың тұрғындары шет ел  асып,  Қытай  мен  Монғолияға  кетті.
Шекарадан шалғай аудандардың халқы Сібір  мен  Орта  Азияға  қашты.  Олардың
көпшілігі жолда өлді. Ұжымдастырудан бұрын 1925 жылы  Абыралы  ауданында  35
адам тұрса, 1933 жылы оның 9000-ы ғана  қалды.  Қоныс  аудару  басқармасының
арнайы экспедициясының есебі бойынша  1911  жылы  бұрынғы  Ақсуат  ауданының
болыстарындағы тұрғындар саны 48000 болса, 1989 жылғы санақ бойынша  ауданда
32000 адам тұрған. Бұдан, аудан тұрғындары үшін ең қолайлы болған  жылдардың
өзінде өткен жылдардың орнын толтыра алмағандығын көреміз.
       Күштеп ұжымдастыру тәсілі халықтың жаппай қарулы  қарсылығына  әкеліп
соқтырды. Қарулы  көтерілісшілер  кооператив  сауда  дүкендерін  талқандады,
аудан  орталықтарына  шабуыл  жасады,   кеңес,   партия   қызметкерлер   мен
белсенділерді өлтірді. Көтерілістер  Шығыс  Қазақстанның  барлық  аудандарын
қамтыды.  Тарихта  Абыралы,   Шыңғыстау,   Шұбартау   ауданы   тұрғындарының
көтерілістері    біршама    белгілі.    Мемлекеттік    орындар     тарапынан
көтерілісшілерге  қарсы  аса  қатал  шұғыл  шаралар  қолданылды.   Жазалаушы
отрядтар ойларына келгенін істеді, тергеусіз,  сотсыз  атып  тастады.  Халық
толқуларының өршіп тұрған  1931  жылдың  күзінде   шыңғыстау  ауданында  ұлы
ақын, ойшыл Шәкәрім Құдайбердиев қаза тапты. 1931  жылы  Қызылтас  ауданының
(бұрынғыАқсуат, қазіргі Тарбағатай  ауданы)  Алақ  қонысында  тарихқа  «Алақ
көтерілісі» деген атпен  енген  көтеріліс  болды.  Көтерілісті  орташа-шаруа
Сыдық Сегізбаев басқарды. Көтерілісшілермен  болған  қақтығыста  Көкпектіден
жіберілген Клюкин басқарған комотряд талқандалды.
      Қытайға қарай асып бара  жатқан  көтерілісшілер  мен  мыңдаған  бейбіт
халықты Зайсаннан шыққан отряд тосып  алады.  Осы  жерде  әр  түрлі  жастағы
бейбіт  халықтың  талайы  өз  ажалдарын  тапты.  Жазалаушы  отрядтың  бейбіт
халықты қырған жерін Тарбағатай ауданының тұрғындары әлі де көрсете алады.


      Сұрақтар мен тапсырмалар
   1. Шығыс Қазақстандағы алғашқы  коммуналардың  құрылуының  қандай  маңызы
      болды?
   2. Орталық Ресей мен Қазақстанның оңтүстік-батыс аудандарын азық-түлікпен
      қамтамасыз ету міндеті өлкеде қандай жолдармен шешілді?
   3. 27 тамыз  1928  жылғы  ЦИК  пен   СНК–нің  «Ірі  байлар  мен  жартылай
      феодалдарды тәркілеу мен жер  аудару  туралы»  декреттері  Қазақстанда
      қалай жүзеге асырылды?
   4. Шығыс қазақстандағы ұжымдастырудың салдарлары қандай?
   5. Сіз тұратын ауданда ұжымдастыру қалай болған?
                       Дәріс 15. Өлкедегі мәдени өмір
      1. Өлкенің шығармашылық зиялы қауымы. Осы  бір  қиын  қайшылыққа  толы
азаматтық  қарама-қарсы  тұру  жылдарында  жас   музыканттарды,   әншілерді,
жазушыларды 1920 жылы  қазан  айында  Семейде  ашылған  «Ес-аймақ»  жартылай
кәсіби театры біріктірді. 15 адамнан тұратын труппаның ұйымдастырушысы  және
жетекшісі Ғалиақпар Төребаев  болды.  Олардың  қатарында  кейіннен  атақтары
шыққан қазақ сахнасының қайраткерлері Иса Байзақов, Әміре  Қашаубаев,  Жұмат
Шанин, Жүсүпбек Елебеков  болды.  Театрдың  қалыптасуы  мен  дамуына  өзінің
пьесаларымен  баға  жетпес  көмекті  Мұхтар  Әуезов  көрсеткен.  Мұнда   жас
М.Әуезов  үйірменің  қатысушыларымен  қойылатын  әуесқойлық  спектакльдардың
репетицияларын   жүргізетін.    «Сибирские    бурлаки»    клубында,    затон
жұмысшыларына арнап, оның  «Ел  ағасы»  пьесасы,  Свердлов  атындағы  клубта
төртактылық  «Бәйбіше мен тоқал» драмасы қойылған.
      Халық  жырлары  негізінде  жазылған  өзінің  алғашқы  «Арқалық  батыр»
пьесасы   мен   С.Сейфуллиннің   «Қызыл   сұңқарлар»   драмасын   «Ес-аймақ»
труппасымен Жұмат Шанин қойды. Онда ол Арқалық батыр мен Еркебұланның  рөлін
ойнаған.
      Өз  халқының өткенін, оның өмірін, салт-дәстүрлерін жақсы білетін  жас
актерлар  өздерінің  кейіпкерлерінің   психологиялық   күйзелістерін,   ішкі
дүниесі мен күйін дарынды көрсете алатын.  Олардың  көбі  халықтың  арасында
танымал сирек  кездесетін  әнші  ретінде  де  әйгілі  болды.  Репетицияларда
М.Әуезов Әміре Қашаубаев пен  Иса  Байзақовқа  көңіл  аударып,  олардың  өте
дарынды екендіктерін ұқты. Дәл осы жылдары, «Ес-аймақ» жұмысына  қатысқанда,
толығымен Әміре Қашаубаевтың (1888-1934 жж.) музыкалық дарындылығы  көрінді.
1924 жылы, Семейде өткен  халық  дарындылары  байқауына  қатысып,  ол  басты
жүлдені Қали Байжановпен бөлісті. Осы оқиғадан кейін ол  туралы  атақ  бүкіл
Қазақстанға таралып, Мәскеуге дейін жетті.  РСФСР  халық  ағарту  наркомының
орнында отырған А.В.Луначарский өзі Әмірені  Париждегі  өтетін  Бүкіләлемдік
сән өнерінің көрмесіндегі этнографиялық концерттерге қатысуға шақырды.  1925
жылы Әміре  кеңес  артістері  делегациясының  құрамында  Парижге  келді.  Еш
нәрсеге  таңқалмайтын  париждіктер  Әміре  «Ағаш  аяқ»,  «Қанапия»,  «Жалғыз
арша»,  «Үш  дос»  сияқты  халық  әндерін  еуропалықтар  білмейтін   домбыра
аспабында   орындағанда,  ерекше  таңқалды.  Ол  тыңдармандарды  тек  тамаша
табиғи  қойылған  дауыспен  ғана  емес,  ішкі  драматизмге   толы   тембрдің
қайталанбастығымен де жаулап алды. Әміре Қашаубаев екінші  жүлде  мен  күміс
медалді  иеленді.  Ол  1927  жылы  Майндағы-Франкфуртте  өткен  Бүкіләлемдік
музыкалық көрмеге де қатысты.  1934  жылы  Әміре  Қазақ  музыкалық  театрына
ауысты.
      Сирек кездесетін әншілік қабілеті өмірінің соңғы күніне дейін  өшпеді.
Әміре  Қашаубаев  жиі  радиодан,  тыңдармандарын  әншіліктің  сұлулығы   мен
тереңдігімен таң қалдырып, қазақ халық әндерін  орындайтын.  Оның  театрдағы
қойылымдары да қызықты болатын. Замандастарын өз дарынының сегіз қырлы,  бір
сырлығымен таң қалдыратын.
      Әміре Қашаубаев  «Ес-аймақ»  үйірмесіне  1921  жылы  Семейге  рабфакқа
түсуге келген  Иса  Байзақовты  (1900-1946  жж.)  тартты.  Олардың  арасында
мықты  шығармашылық  достық  пайда  болды.  Олар  бірлесіп   спектакльларға,
концерттерге  қатысатын.  Олармен,  Әміренің   дарындылығына   таң   қалған,
Павлодардан  Семейге  келген,  атақты  әнші  Майра  Шамсутдинова  да   бірге
болатын. Үшеуі облыстың шеткі Зайсан, Тарбағатай, Күршім сияқты  аудандарына
жиі шығып, халықтың қошеметіне бөленетін. Алтайға  барған  кезінде  Иса  осы
жердің  қайталанбас  табиғатын  көріп,  таң  қалып,  «Алтайдың   баурайында»
поэмасын шығарды.
      Музыкадан сабақ беретін тамаша ұстаздар –  Вера  Ильинична  мен  Лидия
Ильинична Становалардың үйіне Әміре  мен  Исаны  М.Әуезов  ертіп  әкелгенде,
олар екеуін тыңдап, ерекше қуанышқа бөленіпті. Сол  жерде  Әміре  мен  Исаға
өздерінің үйіне келіп,  музыкалық  білім  алуға  ұсыныс  жасаған.  Становтар
үйінде қаланың шығармашылық зиялы қауымы  жиі  жиналатын.  Олардың  арасында
М.Әуезов,  Қ.Сатпаев,  Павел  Кузнецов,  М.Величко,   Д.Черепанов,   Н.Анов,
ағайынды Белослюдовтар болатын. Жазушы және  журналист  Николай  Анов,  1925
жылы Семейде шығатын «Степная правда» газетінің  тапсырмасы  бойынша  Қоянды
жәрмеңкесіне барып, Исаның орындау мәнері  Пушкиннің  "Египет  түндеріндегі"
суреттелген итальяндық импровизаторға бірдеңкесімен ұқсайды  деген:  «Исаның
түрі  қуқылданып,  денесі  қалтырай   бастағандай,  көздері  оттай  жайнады.
Суырып салып айту  басталды.  Домбыра  біресе  бір  жанынан,  біресе  екінші
жанынан шығып, жаны бардай көрінді. Иса  өзін  сол  итальяндық  импровизатор
сияқты  ұстады.  Тасқын  судай,  қарқынды  нөсердей   ән   ағылды.   Ақынның
құдіретінің күшті болғаны  сондай,  шулаған  ел  тып-тыныш  болды.  Елу  мың
салтаттылар мен жаяулардың барлығы  біркісідей  сілтідей  тынып,  оның  әнін
тыңдады».
      Қазақ музыкасының  зерттеушісі,  этнограф  А.В.Затаевич,  сол  жылдары
Семейге  келгенде  Әміре  Қашаубаевтың  әндерін  жазып  алады.   Ал   Исаның
концертіне барғаннан  кейін:  «Иса  Байзақов,  жас,  тапқыр,  темпераментті,
кереметтей мәнерлеп ән салатын. Сахна жайында өте дарынды адам,  туа  біткен
актер айқын дикциясы, ымы және сәнді  мимкасы  бар.  Оның  батыл,  сарқылмас
сияқты жұрт берген тақырыпқа немесе содан шыққан лебіне  тез  өлеңді  суырып
салмасы менің көзімше тек кең аудиторияны ғана  емес,  сонымен  бірге  қатал
және білікті бағалағыштарды таң қалдырды», деп жазды.
      1926 жылдан  бастап  Иса  Байзақов  Әміре  Қашаубаевпен  және  олардың
музыкалық тәлімгері Вера  Лазаревамен  (Становамен)  бірге   директоры  және
көркем  жетекшісі  Ж.Шанин  болған  Қызылордада  жаңа  ашылған  Қазақ  драма
театрының ашуына қатысады. 1928 жылы  олар  театрмен  бірге  жаңа  астана  –
Алматыға көшеді.
      Шығыс өңірден шыққан өзі сазгер, өзі кереметтей әнші  болған  Керімбай
Райымбеков (1887-1938жж.) 1935 жылы Омбы қаласында өткен  Сібір,  Орал  және
Қазақстан өнерпаздарының онкүндігінде бірінші орынды  иеленді.  Бір  кездері
аты дүйім жұртқа мәлім болған өнер саңлағы 1937  жылы «халық  жауы»  ретінде
ұсталып, 1938 жылы атылған.
      Өскемендегі  әдеби  қозғалысының  түп  негізінде  жаңа  бастап  жүрген
прозаиктар мен ақындар тұратын. Кейіннен кең танымал болатын:  Павел  Бажов,
Николай Анов, Георгий Тотин осыларға жатады. 1921 жылы  олар  «Звено  Алтая»
әдеби бірлестігін ашады. Бірлестікке Борис Лапин, Валентина  Бехли,  Дмитрий
Черепанов, Александр Афанасьев, кейіннен Жамбылдың алғашқы  аудармашыларының
бірі - Павел  Кузнецов  кіреді.  Бірлестіктің  мәжілістерінде  классиктердің
шығармалары, жергілікті жазушылардың өлеңдері мен  әңгімелері  талқыланатын.
Жаңа  бастап  келе   жатқан   ақындар   өздерінің   өлеңдерімен   салтанатты
митингтарда  оқитын,  әдеби  кештерді  ұйымдастыратын,  ауызша  әдеби-көркем
журналын шығаратын. 1928 жылы «Звено Алтая» айдарымен бірінші ұжымдық  жинақ
шықты. Осыдан кейін әдебиетшілердің қызметі 10 жылға  дейін  басылып  қалды.
Тек 30-шы жылдары Ушанов атындағы мектепте,  бұрыңғы  звеноалтайшы  –  Семен
Герасимовтың бастамасымен әдеби үйірме жұмысын «Звено  Алтая»  атымен  қайта
жалғастырды.
      Өскеменде 1914 жылы ашылған камералық оркестр  осы  кезде  өз  жұмысын
қайтадан бастады. Оркестрдің ұйымдастырушысы мен ауыспайтын  жетекшісі  ұста
Александр Осипович  Щепетильников болды. Музыкаға ол балалық шағынан  бастап
әуес еді. Сирек кездесетін және үлкен табиғи қабілеті  бар,  ол  өз  бетімен
скрипкада, кларнетте,  тромбонда  ойнауға  үйренді.  Өзінің  музыкаға  деген
сүйіспеншілігін ол ұлдарының бойына – Николай мен  Георгийға  дарытты,  олар
әкесі сияқты скрипкада, ал  Николай  флейтада  ойнайтын.  1930  жылы  Виктор
Михайлович  Щепетильниковтың  жетекшілігімен  тағы   бір   үрмелі   аспаптар
оркестрі ашылды.
      Өскемендегі әдебиетшілер қозғалысының  басында  ол  кезде  жаңа  жазып
жүрген, кейіннен  кеңінен  танымал  болған  прозашылар  мен  ақындар:  Павел
Бажов, Николай Анов, Георгий Тотиндер болды. 1921 жылы  олар  «Звено  Алтая»
әдебиет   бірлестігін   құрды.   Бірлестіктің   жиындарында    классиктердің
шығармаларымен қоса  жергілікті  жазушылардың  да  әңгімелері  мен  өлеңдері
талқыланды.  Жаңа  өлең  жазып  жүрген  ақындар  салтанатты  митинглерде  өз
өлеңдерін оқыды, әдеби кештер  мен ауызша  әдеби-көркем  журнал  шығарды.  В
1928 жылы алғашқы «Звено Алтая» ұжымдық жинағы шықты.
      2.Мәдени-ағартушылық мекемелері. Өлке тұрғындарының рухани  дамуындағы
маңызды рөлді XX ғасырдың 20-шы жылдары ашылған  жұмысшы  клубтары  ойнаған.
Азамат соғысынан кейінгі алғашқы жылдары бейімделген ғимараттар,  тәжірибелі
кадрлар және тиісті жабдықтар да болған жоқ. Солай,  20-шы  жылдары  Семейде
ағартушылық қызметін атқаратын 18 қызметкер болды, оның  ішінде  4-і  қазақ.
Олар қазақтар мен татарлар арасында жұмыс жүргізетін.
   Соғыс алдындағы онжылдықта Затонда былғары,  етконсерві  комбинаттарының,
теміржол стансасының жұмысшыларына және оқу-ағарту қызметкерлеріне  арналған
жалпы мөлшері 600 адамдық С.М.Киров атындағы клуб ашылды. 1940  жылға  қарай
Семейде 11 клуб, 4 кинотеатр болды.
      Өскемен қаласының қоғамдық және мәдени өмірінің орталығы -  1902  жылы
ашылған Халық  үйі  еді.  Өскемен  қаласының  тұрғындарының  арасында  үлкен
жұмысты III Интернационал атындағы  жұмысшы-шаруа  клубы  жүргізді.  Клубтың
өзінің жарғысы  мен  жұмыс  жоспары  болатын.  Жиырмасыншы  ғасырдың  оныншы
жылдардың басында қалада, алғашқы «Модерн»  кинотеатрын А.И.Литвинов  ашқан.

      Көп ұзамай О.Ф.Костюрин қаланың орталығында  Большая  көшесінде  «Эхо»
кинотеатрын салды. Мұнда «Сонька – золотая ручка», «Цыганка Аза»  және  т.б.
көңіл көтеретін үнсіз фильмдерді көрсететін. 1929 жылы осы «Эхо»  кинотеатры
«Октябрь»  кинотеатры  деп  аталды.  1922-1925  жылдары  қалада   «Свободная
Россия» кинематографы жұмыс істеп тұрды.
   Шығыс Қазақстанға дыбысты кино 1934 жылы келді. Дыбысты кино алғашқы  рет
Ульба  ГЭС-інде   қойылған.   1936   жылы   желтоқсанда   Семейдің   орталық
кинотеатрында   «Соловей-соловушка»   алғашқы    дыбысты    көркем    фильмі
көрсетілген.  1937  жылы  стационарлық   дыбысты   кинотеатрлар   Өскеменде,
Риддерде, Белоусовкада және басқа да елді мекендерде ашылды.
   1923 жылы Риддерде, негізгі мақсаты шахтер жастардың арасында ағартушылық
және білім  беру  болатын  «Шахтер  үйі»  ашылды.  Ол  Тау-кен  техникумының
бұрынғы   ғимаратында   орналасты.   Күндізгі   уақытта   онда   тоғызжылдық
мектептердің сабақтары  өтетін.  Ұлы  Қазанның  10-жылдығына  арналған  клуб
ашылды, оны «Клуб  горняков  имени  10-й  годовщины  Великого  Октября»  деп
атаған.  600  адамға  арналған  осы  клубты  жұмысшылардың   өздері   салды.
Зыряновскіде Луначарский атындағы пролетарлық клуб ашылды.
3.Театрлық өмір.  Шығыс Қазақстан жеріндегі кәсіби театрдың түп негізі 1913-
1914 жылдарынан басталады.  Осы  кезде  Семейде  қазақ  және  татар  жастары
бірігіп, «Шығыс  кештерін»  өткізе  бастаған.   Бұл  кештердің  бағдарламасы
мәдени-ағартушылық тақырыптағы  дәрістерден,  шағын  пьесалардан,  дәстүрлі-
тұрмыстық ойын мен  концерттерден  тұратын.  Негізгі  мақсаты  көрермендерді
халықтың   тұрмысымен   және   дәстүрлерімен,   әлеуметтік-рухани   өмірімен
таныстыру  болатын.  Ұлттық  театрдың  тууындағы  маңызды  рөлді   Семейдегі
Абайдың (1914 ж.) қайтыс  болғанына  10  жылдығына  орай  өткен  әдеби  және
музыкалық-этнографиялық кеш пен «Біржан мен Сараның айтысы»-ның  қойылымдары
(1915 ж.) ойнаған. Осы  көріністерге  қатысушылар  халық  әндерін,  күйлерін
орындап, Абай, Ы.Алтынсарин және И.А.Крыловтың өлеңдерін оқыған.  1917  жылы
тұңғыш рет Сырт-Қасқабұлақ деген жерде  (Абай  ауданы)  М.Әуезовтың  пьесасы
бойынша «Еңлік-Кебек» спектаклі қойылды.
   20-шы жылдары Семейде екі  театр  ашылды  –  Свердлов  және  Луначарский
атындағы.  1922  жылы  Луначарский  театры  «Еңлік-Кебек»  пьесасын   қойды.
Семейліктер  арасында  М.Әуезовтың  «Қаракөз»  пьесасы  айтарлықтай  табысқа
жетті. Қалада «Мадэниет» татар театрлық қоғамы да болды. 1918  жылы  Өскемен
қаласында А.Островскийдің «Без  вины  виноватые»  пьесасы  бойынша  Драмалық
актерлар серіктестігінің алғашқы спектаклі қойылды.  Ал  1920  жылы  П.Бажов
қалада мұсылман драмалық труппасын  ұйымдастырды.  30-шы  жылдардың  басында
қоғамдық  бастамасымен,  қазақ,  татар  және   орыс   көркемөнер   ұжымдарын
біріктірген, жұмысшы жастар театры ашылды.
   Шығыс Қазақстандағы алғашқы тұрақты кәсіби театр  –  Семей  музыка-драма
театры  1934  жылы  мамыр  айында  ашылды.   Театрдың   негізін   «Ес-аймақ»
труппасының актерлары құрды. Ол І.Жансүгіровтың «Кек»  спектаклімен  ашылды.
Ұлы Отан  соғысына  дейін  театр  Б.Майлин,  М.Әуезов,  С.Сейфуллин  негізін
қалаған қазақ ұлттық драматургиясының  шығармаларымен  бірге,  орыс,  кеңес,
шетел классиктарының шығармаларын  да  қойып  отырған.  Осы  кезде  театрдың
көркемдік жетекшісі, кейіннен атақты композитор болған  Л.Хамиди  еді.  1936
жылы Иса өзінің отбасымен Семейге  көшіп  келеді,  мұнда  жұбайы  Шәрбанумен
бірге жас театрда жұмыс істей бастайды.  Иса  әнмен  сүйемелденген  рөлдерді
ойнайтын.  Бұл  «Қыз-Жібек»,   «Айман-Шолпан»,   «Еңлік-Кебек»   және   т.б.
спектакльдер болатын.
   Ұлы Отан соғысы кезінде театр сахнасында  М.Әуезовтың  «Сын  сағатында»,
Ә.Әбішевтің «Қырағылық», К.Симоновтың «Русские люди» және т.б.  спектакльдер
қойылды.
   Семей облыстық орыс драмалық театры 1934 жылы 1 қазанда  Жұмысшы  жастар
театры ретінде ашылады. 1935 жылы  ақпанда  көрермендерге  театрдың  бірінші
маусымын ашқан спектакльдің премьерасын көрсетеді.
   Сол кезде де театр сахнасында тек кеңес авторларының пьесалары қойылмай,
сонымен  бірге  классикалық   орыс   және   шетел   драматургиясы   да   кең
пайдаланылатын. ҰОС кезінде актерлардың көбі майданға  кетті,  ал  труппаның
қалған  мүшелері  жұмыстарын  жалғастырып,  көрермендердің  рухын  көтеретін
ерлік-патриоттық бағыттағы спектакльдармен репертуарды толықтырды.
   Театрлық жұмыс сонымен бірге Өскемен, Зайсан,  Павлодар  қалаларында  да
өрістеді. Өскеменде орыс халық театры,  мұсылман  драмалық  труппасы  болды.
1936 жылға қарай театрлық труппа  қалыптасты.  Олар  Н.Гогольдің  «Женитьба»
спектаклімен алғашқы театрлық маусымды ашты.  Театрдың  жанында  15  адамнан
тұратын   ұлттық   қазақ   драмалық   үйірме   болды.   Оның   репертуарында
Г.Гребенщиковтың «Славный  джигит»  спектаклі,  ұлттық  жыр  мотиві  бойынша
Н.Анненкова-Бернардың  «Крепость»   драмасы   болатын.   1939   жылы   Шығыс
Қазақстанның дербес облыс болып бөлінуіне байланысты Өскемен қалалық  театры
облыстық статус алды. 1941 жылы маусымнан бастап  театр  ғимараты,  фашистік
Германияны жеңу жолындағы  барлық  күштерді  жұмылдыратын  рухани  орталыққа
айналды.
   ҰОС жылдары және соғыстан кейінгі  бірінші  онжылдықтар  театр  тарихына
аянбайтын  еңбек  пен  ерліктің  уақыты  болып  енді.  Жылытылмайтын,  бірақ
адамдарға толған театр залында жеңіске деген сенім беретін  «Русские  люди»,
«У стен  Ленинграда»,  «Нашествие»  сияқты  спектакльдар  өтіп  жатты.  1946
жылдың шілде  айында  Өскемен  қалалық  атқару  комитетінің  шешімі  бойынша
облыстық драмалық театрға, туғанына  жүз жыл толуына орай, ұлы  қазақ  ақыны
– Жамбылдың аты берілді. Театр репертуарында үлкен  көңіл  орыс  және  шетел
классикасына бөлінеді.
      1941 жылы  Семейде  жергілікті  музыкалық-драма  театрының  сахнасында
эвакуацияланған Иван Франко атындағы Киев театры жұмыс істей бастады.  Театр
актерларынан тұратын  екі  майдан  бригадасы  алғы  шептегі  жауынгерлердің,
жергілікті халықтың алдында спектакльдер қоятын.


      Сұрақтар мен тапсырмалар
   1. «Ес-Аймақ» театры өлке мәдениетінің дамуында қандай рөлге ие болды?
   2. Біздің жерлестеріміздің қайсысын бүкіл әлем мойындады?
   3. Аймақтың мәдени-ағартушылық мекемелері қандай рөл ойнады?
   4. Өлкедегі қандай мәдени-ағартушылық мекемелері бүгінге дейін сақталды?
   5. Аймақтағы кәсіби театрлардың қалыптасуына не себеп болды?
      3.  Практикалық сабақтар:


      |Тақырып 1.          |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Шығыс Қазақстан     |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|XVI-XVIII ғ.ғ.      |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 2.          |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Шығыс Қазақстан     |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|Ресей мемлекетінің  |      |тараулар.                                   |
|әкімшілік-территория|      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|лық жүйесінде       |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 3. Шығыс    |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Қазақстан ХХ ғасыр  |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|басында             |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 4.          |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Шығыс Қазақстан     |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|азаматтық           |      |тараулар.                                   |
|қарсыластық         |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|жылдарында          |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 5. ХХғасыр  |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|20-30-шы жылдарында |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|                    |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 6.          |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Шығыс Қазақстан ҰОС |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|жылдар және одан    |      |тараулар.                                   |
|кейінгі кезеңдерде  |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 7.          |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Шығыс Қазақстан     |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|экономикасы 60-80-ші|      |тараулар.                                   |
|жылдарда            |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 8. Шығыс    |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Қазақстан           |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|тәуелсіздік жылдары |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 9. Өлкедегі |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|жол қатынасы мен    |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|сауда               |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 10. ХХ ғасыр|І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|басындағы өлкедегі  |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|қоғамдық өмір       |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 11. XIX     |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|ғасырдың екінші     |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|жартысы мен XX      |      |тараулар.                                   |
|ғасырдың басындағы  |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|Шығыс Қазақстандағы |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|қайырымдылық        |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|жасаудың таралуы.   |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|12. Өлке 1917  жылда|І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|                    |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|                    |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|13. Өлкедегі        |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|ұжымдастыру және    |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|ашаршылық           |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 14. Өлкедегі|І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|мәдени өмір         |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|                    |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 1.          |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Шығыс Қазақстан     |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|XVI-XVIII ғ.ғ.      |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 2.          |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Шығыс Қазақстан     |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|Ресей мемлекетінің  |      |тараулар.                                   |
|әкімшілік-территория|      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|лық жүйесінде       |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 3. Шығыс    |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Қазақстан ХХ ғасыр  |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|басында             |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 4.          |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Шығыс Қазақстан     |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|азаматтық           |      |тараулар.                                   |
|қарсыластық         |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|жылдарында          |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 5. ХХғасыр  |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|20-30-шы жылдарында |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|                    |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 6.          |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Шығыс Қазақстан ҰОС |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|жылдар және одан    |      |тараулар.                                   |
|кейінгі кезеңдерде  |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 7.          |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Шығыс Қазақстан     |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|экономикасы 60-80-ші|      |тараулар.                                   |
|жылдарда            |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 8. Шығыс    |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Қазақстан           |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|тәуелсіздік жылдары |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 9. Өлкедегі |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|жол қатынасы мен    |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|сауда               |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 10. ХХ ғасыр|І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|басындағы өлкедегі  |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|қоғамдық өмір       |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 11. XIX     |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|ғасырдың екінші     |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|жартысы мен XX      |      |тараулар.                                   |
|ғасырдың басындағы  |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|Шығыс Қазақстандағы |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|қайырымдылық        |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|жасаудың таралуы.   |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|12. Өлке 1917  жылда|І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|                    |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|                    |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|13. Өлкедегі        |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|ұжымдастыру және    |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|ашаршылық           |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 14. Өлкедегі|І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|мәдени өмір         |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|                    |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |


      |Тақырып 1.          |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Шығыс Қазақстан     |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|XVI-XVIII ғ.ғ.      |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 2.          |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Шығыс Қазақстан     |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|Ресей мемлекетінің  |      |тараулар.                                   |
|әкімшілік-территория|      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|лық жүйесінде       |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 3. Шығыс    |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Қазақстан ХХ ғасыр  |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|басында             |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 4.          |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Шығыс Қазақстан     |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|азаматтық           |      |тараулар.                                   |
|қарсыластық         |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|жылдарында          |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 5. ХХғасыр  |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|20-30-шы жылдарында |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|                    |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 6.          |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Шығыс Қазақстан ҰОС |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|жылдар және одан    |      |тараулар.                                   |
|кейінгі кезеңдерде  |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 7.          |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Шығыс Қазақстан     |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|экономикасы 60-80-ші|      |тараулар.                                   |
|жылдарда            |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 8. Шығыс    |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|Қазақстан           |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|тәуелсіздік жылдары |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 9. Өлкедегі |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|жол қатынасы мен    |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|сауда               |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 10. ХХ ғасыр|І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|басындағы өлкедегі  |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|қоғамдық өмір       |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 11. XIX     |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|ғасырдың екінші     |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|жартысы мен XX      |      |тараулар.                                   |
|ғасырдың басындағы  |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|Шығыс Қазақстандағы |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|қайырымдылық        |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|жасаудың таралуы.   |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|12. Өлке 1917  жылда|І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|                    |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|                    |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|13. Өлкедегі        |І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|ұжымдастыру және    |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|ашаршылық           |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 14. Өлкедегі|І     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|мәдени өмір         |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|                    |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |
|Тақырып 15.  Білім  |I     |1.Казақстан тарихы. Очерк. 2.Қазақстан      |
|беру, әдебиет       |      |тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2       |
|                    |      |тараулар.                                   |
|                    |      |     3.Рысбайұлы К. Қазақстан               |
|                    |      |Республикасының тарихы, 4-бөлім             |
|                    |      |4.Абусейтова М.Х. Казахско ханство во второй|
|                    |      |половине XVI-века. А., 1985.                |
|                    |      |5. Шеретов С.Г. Новейшая история Казахстана |
|                    |      |(1985-2002 гг.). Алматы.,2003               |
|                    |      |6.Көкебаева Г. Халықаралық қатынастар       |
|                    |      |тарихы. Алматы.,1997                        |


   5.  СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
      5.1 Студенттердің өздік жұмысын орындаудағы әдістемелік нұсқаулар.
            Өздік жұмысының кең таралған және маңзыд түрлерінің  бірі  –  ол
тәжірибелік   сабақтарға   және   ғылыми   конференцияларға    студенттермен
әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі  өте  қызықты
және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми  зерттеулерге  баулиды.  Рефератты
дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі  ретінде  оларды
аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының  бәрі,  студенттердің
рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастырудағы үлкен жауапкершілік артады.
      Рефераттың тақырыбын  таңдап  алу  өте  маңызды  орын  алады,  өйткені
магистранттың  өздік   жұмысқа   деген   қызығушылығы,   алынған   тақырыпқа
байланысты  болады.  Сондықтан,  оқытушыға  магистранттың  тақырыпты   дұрыс
таңдап алуына көмек жасап, рефератты әзірлеу барысында оған жалпы  басқаруды
қамтамасыз ету қажет.
      Рефератты әзірлеуінің бірніш кезеңі - әдебиетті дұрыс таңдау, ол  үшін
кітапханадағы  каталогтарды  және  басқа  да   библиографиялық   нұсқауларды
қолданған   жөн.   Магистрантты   анықтамалық   әдебиеттермен,   термин    –
аудармалармен,  әдістемелік  нұсқаулармен,  ғылыми  журналдармен   қолдануға
үйрету қажет.
      Екінші кезең – танысу, мәліметті топтастыру және талдау.


      2. Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары


5.1 Шығыс Қазақстан - менің кіші Отаным
5.2 Шығыс Қазақстанның тарихын зерттеушілер
5.3 Кіші Отанның  тарихын сақтаушылар
5.4 Археологиялық ескерткіштер – өткен дәуірдің куәгерлері
5.5 Шығыс Қазақстандағы ежелгі көшпенділер
5.6 Шығыс Қазақстанның ерте және дамыған орта ғасырлардағы саяси тарихы
5.7 Кейінгі орта ғасырлардағы Шығыс Қазақстанның саяси тарихы
5.8 Ертіс қамалдар шебінің салынуы
5.9 Шығыс Қазақстан Ресей империясының әкімшілік-территориялық жүйесінде
5.10 Шығыс  Қазақстандағы  этникалық  топтардың  тұрмысы,  салт-дәстүрі  мен
қоныстануы
5.11 Шығыс Қазақстандағы ХІХ ғ. екінші  жартысындағы
 кәсіп пен қолөнер
5.12. XVIII-ХІХ ғ.ғ. Шығыс Қазақстанда сауданың дамуы
5.13. Шығыс Қазақстандағы білім және медицинаның дамуы
5.14 Аймақтың қоғамдық-саяси өмірі
5 15. Шығыс Қазақстанның архитектуралық ескертіштері


      -----------------------
[1] «Еңбек пен қорғанысқа дайындық»—  СССР-дің  жастарға  патриоттық  тәрбие
жүйесінің  дене  шынықтыру  бағдарламасы.  1931   -   1991   жж.   арлығында
қолданылды.
[2] «Санитарлық  қорғанысқа  даярлық»  -  әскери-санитарлық,  әуе  қорғанысы
жөнінде санитарлық сауаттылық, тұрмыс гигиенасы, тамақтану  гигиенасы,  жеке
бастың гигиенасы, дене тәрбиесі мен қызылкрест жұмыстары туралы  бағдарлама.

[3] Әуе шабуылынан және химиялық қарудан қорғануға даярлық.
[4]  Миссионер  –  көбінесе  дін  ұйымының  өкілі,  оның  қызметі  өзге  дін
ұстаушылардың арасында өз дінін таратуға бағытталған. Әсіресе  христиандықта
дамыған.
[5] Петиция - (от лат. petitio — өтініш),  азаматтардың  мемлекет  басшысына
немесе өкіметтің жоғарғы органдарына беретін ұжымдық өтініш (шағым) хатты.




[6] Ақбаев Жақып (1876–1934 жж.), мемлекет және қоғам  қайраткері,  Алашорда
 үкіметінің мүшесі, заңгер, құқық магистрі. Омбы және  Том  гимназияларында
 білім алған (1898 ж.).  Санкт-Петербург  университетінің  заң  факультетін
 бітірді (1903 ж.). Санкт-Петербург университетінде оқып жүріп,  Археология
 факультетінің толық курсын да бітірген. Студенттік жылдарда саяси  күреске
 қатысып,  «Санкт-Петербург  ведомостары»,  «Дала   уалаяты»   газеттерінде
 мақалаларын жариялайды.
[7] Нүрекенов Темірғали (1858 - ? жж.) – Павлодар уезінің  Сейтен  болысының
 болысы, Семей облысынан II Мемлекеттік Думаның депутаты  (1907  ж.),  Дума
 құрамында оның мұсылмандық фракциясының мүшесі болды. Мемлекеттік  Думаның
 депутаты ретінде оның кандидатурасын Шәкәрім ұсынды.

[8] Выборг  үндеуі –  депутаттардың  қолдарымен  бекітілген  «Халыққа  халық
 өкілдерінен» атты үндеулері 1906 жылғы 9 (22) шілдеде I Мемлекеттік Думаны
 император II Николай өз жарлығымен  таратып  жібергеннен  2  күннен  кейін
 Выборг қаласында жазылды.  Үндеуде  өкіметке  салықтар  төлемеуге,  әскери
 қызметке  бармауға   сияқты   самарқау   қарсылық   білдіруге   (азаматтық
 бағынбаушылық) шақырған.
[9] Безмен – екі  түрлі  мағынада  қолданылады:  1-  қарапайым  таразы(иінді
  немесе серппелі). Бұл жағдайда  2,5  фунтқа  тең  салмақ  өлшемі  ретінде
  қолданылып тұр. Яғни Дьяковадан 2 келі сөлшерінде май келіп түскен.

[10] Жерді бірлесіп игеру серіктестігі (Товарищества по совместной
обработке земли)

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс