УМКД

Мемлекеттің экономикалық қызметі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

5В 050703 «Ақпараттық жүйелер» мамандығы үшін

«Қ А Р Ж Ы»

ПӘНІНІҢ ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей 2009

1. ҚҰРАСТЫРЫЛДЫ:

Құрастырушы ___________Акишева Д.М. - Шәкәрім атындағы Семей Мемлекеттік
Университетінің «Қаржы» кафедрасының аға оқытушысы

«____»____________200 жыл

2. ТАЛҚЫЛАНДЫ:
2.1. Шәкәрім атындағы Семей Мемлекеттік Университетінің «Қаржы»
кафедрасының отырысында талқыланды және бекітілді

Хаттама №__ _________ 200__ ж

«Қаржы» кафедрасының меңгерушісі,
э.ғ.к., доцент ____________Масалимова С.Ж.

2.2.Экономика және бизнес факультетеінің оқу-әдістемелік бюросының
отырысында мақұлданды

Хаттама №__ _____________ 200__ ж

Оқу-әдістемелік бюросының төрағасы,
э.ғ.к., доцент __________ Айдарханов М.Х.

3. БЕКІТІЛДІ:
Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында бекітілді және
басылымға жіберуге ұсынылды

Хаттама №__ _______________ 200__ ж

Оқу-әдістемелік кеңесінің
төрағасы, бірінші проректор, ___________ Молдажанова А.А.

Мазмұны:

|1. |Глоссарий | |
|2. |Дәрістер | |
|3. |Тәжірибелік сабақтар | |
|4. |Курстық жұмыстар тақырыптары | |
|5. |Емтихан сұрақтары | |

Глоссарий

Айлық есептік көрсеткіш – зейнетақы, жәрдемавқы және басқа да төлемақыларды
есептеу үшін, сондай-ақ айыппұл санкцияларын, салық төлемдері мен басқа да
төлемдерді қолдану үшін республикалық бюджет туралы заңда жыл сайын
белгіленетін көрсеткіш.
Акциздер – акцизделетін тауарларға және қызметтің акцизделетін түрлеріне
салынатын, олардың бағасына қосылатын және сатып алушы төлейтін жанама
салықтардың түрі.
Акционерлік қоғам – жарғылық қоры акционерлердің арасында таратылған
акциялардың белгілі бір санына бөлінгензаңи тұлға,акциялардың саны олардың
пайдадан өзінің ұлесін (дивидендтер) алу құқығын куәләндырады.
Акция – акционерлік қоғам шығаратынжәне акционерлік қоғамды басқаруға
қатысуға, ол бойынша дивиденд және акционерлік капиталына қатысатын және
иеленушісіне қоғам таратылған жағдайда олның мүлкінің
құқықтардыкуәләндыратын бағалы қағаз.
Арнаулы салық режимі – салық төлеушілердің жекелеген санаттары үшін
белгіленетін және жекелеген салық түрлерін және жер учаскесін пайдаланғаны
үшінтөлемді есптеу мен төлеудің, сондай-ақ олар бойынша салық есептемесін
берудің оңайлатылған тәртібін олдануды көздейтін бюджетпен есеп айырысудың
ерекше тәртібі.
Аудит – аудиторлың келісім шарт негізіндешаруашылық жүргізуші
субьектілердің бухгалтерлік (қаржы) есептемесін, төлем есеп айырысу
құжаттамалар, салық мағлұмдамаларын және басқа қаржылық міндеттемелер
ведомстводан тыстәуелсіз тексерулерді жүзеге асыру жөніндегікәсіпкерлік
қызмет түрі.
Бағалы қағаздар – иеленушілеріне мүліктік құқық және белгілі бір ақшалай
сома алуғақұқық беретін ақша немесе тауар құжаттары; мүліктік құқықты
куәләндыратын белгілі бір жазбалар мен басқа да белгілердің жиынтығы .
Банкротттық – ұқаржылық күйреу, жұтау, жоспардың күйреуі.
Бекітілген бюджет - тиісті қаржы жылына арналған, Қазақстан Республикасының
Парламенті немесе тиісті малихат бекіткен құжат.
Бөлшек сауда – тауарларды тұтынушыларға олардың жеке пайдалануы үшін сату
жөніндегі кәсіпкерлік қызмет
Банк – бұл банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы коммерциялық ұйым болып
табылатын заңды тұлға.
Брокер – қор және тауар биржаларында, валюта нарықтарында таураларды,
бағалы қағаздарды, валюталар мен басқа да құндылықтардысатып алушылар мен
сатушылар арасында мәміле жасау кезіндеарада жүретін делдал.
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржымен
қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Бюджет жүйесі – бюджеттердің және Қазақстан Республикасы Ұллттық қорының,
сондай-ақ бюджеттік процестер мен қатынастардың жиынтығы.
Бюджет профицитін пайдалану - қарыздар бойынша негізгі борышты өтеуге
бюджет профицитін, қарыздар қаражатын, бюджет қаражатының қалдықтарын
жұсау. Бюджет профитин пайдалану көлемі қарыздар бойынша негізгі борышты
өтеу сомасының алынған қарыздар және бюджет қаражаты қалдықтарының
қозғалысы сомасынан асып түсуі реінде белгіленеді.
Бюджет тапшылығы – таза бюджеттік кредит беруді және қаржы активтерімен
жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп тастағандаға операциялық
сальдоға тең тапшылық.Теріс белгімен алынған шама – бюджет тапшылығы, оң
белгімен алынған шама бюджет профициті болып табылады.
Бюджет кірістері - салық және басқа да міндетті төлемдер , ресми
трансферттер, мемлекетке қайтарымсыз берілетінжәне мемлекеттің қаржы
активтерін сатуға байланысты емес, Қазақстан Реепубликасының заңнамалық
актілеріне сәйкес бюджетке есептелуге тиіс ақша.
Бюджеттік шығындар – қайтымсыз негізде бөлінетін бюджет қаражаты.
Валюталық саясат – бұл елдің ағымдық және стратегиялық мақсатына сәйкес,
халықаралық валюталық және басқа экономикалық қатынастар аумағында жүзеге
асырылатын шаралар жиынтығы.
Валюталық реттеу – нормативтік құқықтық актілерді жасау және бекіту,
ақпараттар жинау, валюталық заңдылықтардың орындалуына бақылау жасау,
заңмен көзделген санкцияларды қолдану шаралары.
Диверсификация – зейнетақы активтерінің жоғалып кетуқатерін азайту
мақсатында оларды уәкілетті орган белгілеген талаптарға сәйкес қаржы
құралдарына орналастыру.
Дивиденд – акционерлерге қолында бар акцияларының құндылықтарына қарай жыл
сайын төлеп отыратын және акционерлер арасында бөлінетін акционерлік қоғам
пайдасының бір бөлігі.
Дисконт – қор биржасында сатылатын бағалы қағаздардың бағасы мен оның
ағымдағы биржалық бағамының арасындағы айырма.
Жалпы табыс – кәсіпорынның, фирманаң өнім, тауарлар өндіру мен сату,
қызметтер көрсету нәтижесінде алынған ақшалай есептелген жиынтық табысы.
Жалпы ұлттық өнім – кеңінен таралған макроэкономикалық көрсеткіштердің бір,
ол елдің бір жыл бойына өнідірлген дайын өнімнің нарықтағы бағамен
есеителге құны болып табылады.
Жалпы ішкі өнім – аса маңызды микроэкономикалық, жалпылама көрсеткіштердің
бірі, ол осы елдегі де сондай –ақ басқа елдердегі де өндіріс факторларын
пайдалана отырып, ел ішінде бір жыл бойына жасалған түпкі өнімнің нарықтық
бағамен есептелген жжиынтық құнын білдіреді.
Инвестициялар – лизнг шартын жасаған кезден бастап лизинг заттарын, сондай
– ақ оларға құқықтарды қоса алғанда заңды тұлғаның жарғылы капиталына
инвестор салатын мүліктің барлық түрлері немесе кәспкерлік қызмет үшін
пайдаланылатынтіркелген активтерді ұлғайту.
Қазынашылық міндеттеме – ерікті негізде халық арасында таратылатын
мемлекеттік бағалы қағздардың түрі, ол иелерінің ақшалай қаражатты бюджетке
аударғанын куәләндырады және осы бағалы қағаздарды бүкіл иелену кезеңінде
тіркелген табыс алуына құқық береді.
Қаржы – ақша құаражатын, қаржы ресурстарын олардың жасалуы мен қозғалысы,
бөлінісі мен қайта бөлінісітұрғысынан алып қарайтын, сондай – ақ шаруашылық
жүргізушк субьектілер арасындағыөзара есеп айырысуларға, ақша айналысына
байланысты туындайтын экономикалық қатынастарды білдіретін қорытындылаушы
экономикалық термин.
Қаржы менеджменті – кәсіпорында инвестицияларды қоса барлық қаржы
процестерін қалыптастыру және реттеу, жоспарлау, шешімдер қабылдау, өкімдер
әзірлеужәне бақылау сатыларын қамтиды.
Қаржылық саясат – экономикалық саясаттың құрамдас бөлігі; мемлекеттің өз
функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін қаржыны ұйымдастырып,
пайдалану шараларының жиынтығы; қаржы ресурстарын жұмылдыру, оларды тарату
нысандары мен әдістерінде қаржы заңнамасында мемлекеттік кірістер мен
шығыстар құрылымында көрініс табады.
Қор биржасы – бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары құратын
акционерлік қоғам нысанындағы өзін - өзі реттейтін коммерциялық емсе ұйым.
Конверсиондық операциялар - сол елдің қолма-қол және қолма-қолсыз ұлттық
валюталарына қолма-қол және қолма-қолсыз шетел валюталарын сатып алу және
сату мәмілелері.
Қаржы лизингі – бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі
ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығаруымен немесе өзін өзі
өтеуімен байланысты ұзақ мерзімді лизинг.
Материалдық емесп активтер – жылдық жиынтық табыс алу үшін ұзақ мерзімді
кезең ішінде пайдаланылатын активтер.
Мемлекеттік бюджет– араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепк
алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін, талдама-
лы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.
Мемлекеттік кредит – кредит қатынастарының жүйесі, бұл қатынасарды мемлекет
өз органдары арқылы қарызгер, алд жеке және заңды тұлғалар кредиторлар
болып табылады. Мемлекеттік кредит арқылы қайтарымдылық негізінде
мемлекеттің шығындарын қаржыландыру үшін ақшалай қаражаттар шоғырландырады.
Негізгі құралдар – қызмет ету мерзімі бір жылдан асатын материалдық
активтер.
Облигация – шығару кезінде айналыс мерзімі алдын-ала белгіленген, оны
шығару шарттарына сәйкес облигацияны шығарған тұлғадан ол бойынша сыйақы
алу және оның айналыс мерзімінің аяқталуы бойынша облигацияның ақшалай
немесе эзге де мүліктік балама түріндегі нақты құнын алу құқығын
куәләндыратын бағалы қағаз.
Сақтандыру – сақтық ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтық
төлемі арқылы сақтандыру шартында белгіленген сақтық жағдайы немесе өзге де
оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңдылық мүдделерін
мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені.
Салықтар – мемлекеті біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілді
бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке
төленетін міндетті ақшалай төлемдер.
Секвестр – бюджет қаражаттарын жұмсаға белгілі бір шектерде тиым салуды
көздейтін арнайы тетік, ол бюджетті атқару кезінде бекітілген бюджетке
түсетін түсімдер қысқартылған, соның нәтижесінде бекітілген бюджеттік
бағдарламаларды толыөқ көлемде қаржыландыру мүмкін болмайтын жағдайда
енгізіледі.
Төлем балансы – төлем түріндегі ақшаның елден елге қозғалуын сипаттайтын
кете, тізімдеме. Төлем балансы елдің шетелде белгілі бір кезең бойына
төлеген төлемдері мен осы кезең бойына елге түскен төлемдер сомасының
арасалмағын сипаттайдытез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.
Төтенше мемлекеттік бюдж – республикалық және жергілікті бюджеттердің
негізінде қалыптастырылатын және Қазақстан Республикасындағыб төтенше
немесе соғыс жағдайларында енгізілетін бюджет. Төтенше мемлекеттік бюджетті
бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган әзірлейді және
Қазақстан Республикасының заңдылығында белгіленген тәртіппен Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітіледі.
Трансферттер – бюджетке және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына,
сондай-ақ бюджеттен, соның ішінде жэеке немесе заңды тұлғаларға Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке төленетін өтеусіз және
қайтарылмайтын төлемдер.
Ұлттық қор – Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкіндегі шотында шоғырландырылатын, мемлекеттің қаржылық актив
түріндегі, сондай – ақ материалдық емес активтерді қоспағанда өзге де мүлік
түріндегі активтер.
Хеджирлеу - белгілі бір шетел валютасында активтерді және міндеттемелерді
сатып алу барысында бағамдық айырманың пайда болуымен байланысты мүмкін
болар зияндардан қорғау (сақтандыру) тәсілі болып табылады.
Пайыз тәуекелі – берілген несиелерге байланысты пайыз мөлшерлемелерінен
тартылған қаражаттарп бойынша төленетін пайыз мөлшерлемелерінің артып кетуі
нәтижесінде коммерциялық банктер, несиелік мекемелер және инвестициялық
ұйымдар қызметі процесіндегі зияндардың пайда болу қаупі.
Резервтік қор – банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу
мақсатында құрылған ақшалай қаражаты.
Эмиссиялық бағалы қағаздар – заңдылық актілерде көрсетілген белгілерге
сәйкес келмейтін бағалы қағаздар.
Эмитенттер – қолданылып жүрген заңдарға сәйкес эмиссиялық бағалы қағаздар
шығаруды жүзеге асыратын заңды тұлғалар.

Дәрістер

Тақырып 1. Кіріспе. Қаржылардың экономикалық мәні,
функциялары мен ролі.

1. Қаржы ұғымы, оның мәні мен қажеттілігі.
2. Қаржының функциялары мен ролі.
3. Қаржының басқа экономикалық категориялармен өзара байланысы.
4. Қаржылық қатынастардың обьектісі ретінде қаржы ресурстары мен қорлары.

1. «Қаржы» түсінігі ақшалай формада қоғамдық өнімді таратумен
байланысты экономикалық катынастыр жиынтығын қамтиды. «Қаржы»
термині латынның «finis» - соңы, төлемнің аяқталуы, экономикалық
қатынастар субьектілерінің арасындағы есеп айырысуды білдіреді.
Кейіннен бұл термин «financia» деп түзетіліп, ақшалай төлем,
кейіннен мемлекеттің немесе кез келген шаруашылық жүргізуші
субьектің кірістері мен шығыстарының жиынтығы ретінде кең
мағынанда қолданылып келеді. Қаржылардың ақшалай сипаты олардың
құндық экономикалық категорияларға қатыстылығын көрсетеді.
Қаржылардың негізі болып ақшалй қаржылардың айналымы табылады.
Товарлы - ақшалай қатынастарының қозғалысы қаржылардың қызмет етуіне
жағдай жасайды. Тауарлы - ақшалай қатынастардың тіршілік ету себептері:
қоғамдық еңбек бөлінісі, еңбектің ерекшелігі, сыртқы экономикалық
байланыстардың дамуы. Қаржылар ақшалай қатынастардың үздіксіз бөлігі,
сондықтан олардың ролі мен мағынасы экономикалық қатынастардан ақшалай
қатынастардың алатын орнына тәуелді болады. Бірақ кез келген ақшалай
қаржылық қатынастарды бейнелейді.
Ақшалай қаржылар өндіріс процесінде еркін қозғалыста қызмет етеді Ұдайы
өндірістік процесс өзара байланысқан, бір-бірінен тәуелді, бірін-бірі өзара
жалғастыратын келесідей стадиялардан тұрады: өндіріс, тарату, айытбас және
тұтыну.
Қаржылардың спецификалық белгілері:
- қаржылар ақшалай формада болады;
- қаржылық қатынастар тьаратушылық сипатта болады;
- олар әртүрлі мақсатты бағыттағы ақшалай қорлар қозғалысында
айқындалады;
- мақсатты ақшалай қаржылық қорлар қоғамдық өндірістің және
өндірістік емес сфераның барлық қатысушыларында қаржылық әдістер
көмегімен қалыптасады.
2.Қаржылардың функциялары олардың қызмет ету аясын, яғни оның мәнін,
категорияларға тән ерекшеліктерін айқындайды. Сонымен қатар функция арқылы
категорияның қоғамдық сипаты және оның экономикалық табиғаты сипатталады.
Қазіргі кезде қаржылардың екі концепциясы бар: таратушылық және ұдайы
өндірістік. Таратушылық концепцияға сәйкес қаржылар екі функция атқарады:
тарату және бақылау.
Ал ұдайы өндірістік концепция жақтаушылары қаржылардың келесідей
функцияларын көрсетеді:
- ақшалай табыстар мен қорларды қалыптастыру;
- ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
- бақылау.
3.Қаржылар жалпы қоғамдық өнімді, ұлттық табысты тарату және қайта
таратуға қатыса отырып таратудың басқа да құндық категорияларымен, яғни
баға, несие, еңбек ақы, сақтандырумен тығыз байланысты. Бұл ақшалй
категориялар тарату процесімен қатар ұдайы өндірістік циклдің басқа да
стадияларына қатысады. Бірақ олардың қатысу формасы мен мөлшері біркелкі
емес.
Еңбек өнімінің натуралдық-заттық формадан ақшалай формаға ауысуын және
оның бір иеленушіден екінші иеленушіге сату және сатып алу актісі негізінде
қозғалысын сипаттай отырып, баға алғашқы құндық категория ретінде
болады.Қаржылар мен несиенің өзара байланысы қаржылық және несиелік
ресурстарды қалыптастыру негізінде байқалады. Қаржылар еңбек ақымен де,
сақтандырумен де тығыз байланысты.
4.Экономикалық ғылымда қаржылар тек экономикалық категория ретінде
ғана емес, сонымен қатар ерекше өндірістік қатынастар жиынтығы ретінде
қарастырылады. Қорлар мен оларды қалыптастыру қайнар көздері ұлттық
шаруашылықтың сәйкес звеноларының қаржылық ресурстарын көрсетеді. Осылайша,
қаржылар-бұл мемлекетпен, басқа экономикалық агенттермен жалпы қоғамдық
өнімді, ұлттық табысты тарату және қайта таратукезінде құрылған ақшалай
жинақтар мен ақшалай қорлар.
Қаржылық ресурстар мемлекеттің қаржылық қуаттылығының ерекше
көрсеткіші. Қаржылық ресурстардың қалыптасу қайнар көздері алуан түрлі.
Қаржылық ресурстар орталықтандырылған және орталықтандырылмаған тәртіппен
қалыптасады. Орталықтанған тәртіппен мемлекеттік бюджет, зейнетақы қоры,
бюджеттен тыс қорлар ресурстары қалыптасады. Ал орталықтандырылмаған
әдістермен материалдық өндіріс сферасының шаруашылық субьектілерінің тұтыну
қоры, амортизациялық бөлулер қоры, қаржылық резервтермен валюталық қорла,
шаруашылық органдардың басқа да ақшалай қорлары қалыптасады.

Тақырып 2. Қаржылық жүйені ұйымдастыру.

1. Қаржы жүйесі туралы түсінік.
2. Қаржы жүйесінің құрылымы.
3. Қаржы жүйесін ұйымдастыру принциптері.

1.Қаржы жүйесінің ұғымы қаржы ұғымының одан әрі дамуы және нақтылана
түсуі болып табылады.
Қаржы ждүйесінің ұғымы кейде тар мағынада, тек мемлекеттік қаржы
мекемелерінің жиынтығы ретінде қолданыларды бұл жеткіліксіз.
Өзінің тарихи дамуында қаржы жүйесі ұзақ эволюциядан өтті
Жалпы институтционалдық тұрғыдан – ол мемлекетте іс-әрекет ететін бір-
бірімен өзара байланысты қаржы қатынастарының жиынтығы.

Қазақстан Республикасының қаржылық жүйесінің құрылымы

2. Қаржы жүйесі терминінің жоғарыда келтірілген анықтамасында қаржының
мәнділік сипаттамасын, оның қоғамдық-экономикалық процестегі орынын
негіздей отырып қаржы жүйесін сыныптаудың қағидалы үлгісі қойылған.Осы
критерийге сәйкес қаржы жүйесі келесідей үш бөлікті қамтиды:
1.қаржы қатынастарының жиынтығы.
2.ақша қорларының жиынтығы.
3.басқарудың қаржылық аппараты.

3.Қаржы жүйесін құрудың негізі мына принциптерге негізделген:
1.Қаржы жүйесін ұйымдастыруда централизм мен демократизмнің үйлесуі;
2.Ұлттық және аймақтық мүдделерді сақтау;
3.Қаржы жүйесінің бірлігі;
4.Қаржы жүйесінің жеке құрамды элементтерінің функционалдық арналымы;

Тақырып 3. Қаржылық саясат және қаржылық механизм.

1. Әлеуметтік–экономикалық процестердегі қаржы саясатының мазмұны,
міндеттері, мақсаттары және қағыттары.
2. Қаржы механизмінің мазмұны мен құрылымы.
3. Қаржыны басқару ұғымы.
4. Қаржылық жоспарлаудың мазмұны, міндеттері, принциптері мен әдістер,
қаржы жоспарларының жүйесі және қаржылық көрсеткіштер.
5. Қаржылық-құқықтық қатынастар және қаржы заңдылығы жүйесіндегі қаржылық-
құқықтық нормалар мен актілер.
6. Қаржылық бақылаудың мәні мен мазмұны, оның жіктелуі және қаржылық
бақылау әдістері.

1.Саясат мемлекет қызметінің барлық бағыттарын қамтиды. Саясат ықпал
жасаудың элементі болып табылатын қоғамдық қатынастардың сферасына қарай
экономикалық немесе әлеуметтік, мәдени немесе техникалық, қаржы немесе
несие, ішкі немесе сыртқы саясат туралы айтады.
Қаржылық саясат – бұл мемлекеттің өз функцияларын және міндеттерін
атқару үшін қаржылық қытынастарды қалыптастыру және пайдалану бойынша
мемлекеттік шаралар жиынтығы. Қаржылық саясат жалпы экономикалық саясаттың
құрамдас бөлігі болып табылады.
Қаржылық саясат өзіне бюджет, салық, ақша, несие, баға және кеден
саясатын қамтиды. Мезгілінің ұзақтығына және шешілетін мәселелердің
сипатына қарай мемлекеттің қаржылық саясаты қаржылық стратегия және
қаржылық тактика болып бөлінеді.
Қаржылық стратегия экономикалық және әлеуметтік стратегиямен анықталып,
перспективаға есептелген және ірі ауқымды міндеттерді шешуді қарастыратын
қаржылық саясаттың ұзақ мерзімді курсы.
Қаржылық тактика қаржы байланытарын ұйымдастыруды дер кезінде өзгертіп
отыру, қаржылық ресурстарды қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың
нақтылы кезеңінің мәселелелрін шешуге бағытталған.
Қазіргі жағдайда қаржылық саясаттың негізгі бағыттары мыналар болып
табылады:
1) шаруашылық жүргізуші субьектілер қаржысының сферасында нарықтық
қатынастарды нығайту жөнінде шаралар жүргізу;
2) дағдарысты жағдайды жою және қаржы жүйесін сауықтандыру;
3) халықты әлеуметтік қорғау жөнінде шаралар кешенін жүргізу.
Қаржылық саясаттың бағыттары фискалдық және экономикалық сасат болып
табылады. Фискалдық саясат ең маңыздысы мемелекеттік бюджет болып табылатын
орталықтандырылған мемлекеттік қорларды толықтырумен, экономикалық саясат
экономикалық процестерді реттеумен байланысты.
Экономикалық дағдарыстан шығу және одан әрі серпінді даму мемлекеттің
сындарлы және негізгі саясаты арқылы болуы мүмкін. Қаржылық саяаттың басты
субьектісі мемлекет болып табылады.
Мемлекеттің қаржы саясатының мазмұны айтарлықтай күрделі, өйткені ол
шаралардың ауқымды кешенін, оны дәйекті жүзеге асыру стадияларын қамтиды,
олар:
1) экономикалық заңдардың әрекеті, экономиканың жағдайы, қоғамның
әлеуметтік-экономикалық дамуының перспективалары негізінде елдегі қаржының
ғылыми негізделген тұжырымдамасын әзірлеу;
2) экономикалық саясаттың тиісті мақсаттары мен міндеттерін негіздей
отырып, қаржы саясатының стратегиялық және тактикалық шараларын тұжырымдау;
3) белгіленген іс-әрекеттерді қаржы механизмі арқылы із жүзінде жүзеге
асыру.
Қазіргі кезеңде қаржы саясатының көмегімен шешілетін басты міндеттердің
қатарына мыналарды жатқызуға болады:
а) елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері негізінде
қаржылық ресурстардың неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын
қамтамасыз ету;
ә) қаржы ресурстарын қоғамдық өндірістің сфералары арасында, ұлттық
шаруашылық секторлар арсында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды
белгілі бір мақсаттарға бағыттау;
б) экономикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті
қаржы механизмін жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру.
Қаржы саясатының мақсаты – қоғам дамуының аса маңызды қажеттіліктрін
қанағаттандыруға қажет қаржы ресурстарын толық жұмылдыру.
Қаржылық саясатты жүргізгенде оның келесідей принциптерін жүзеге
асырудың аса маңызы бар:
-қолда бар нақты қаржылық ресурстарды негіздей отырып, бюджеттерді
қалыптастыру, бекіту және атқару кезінде қоғамдық өндірістің барлық
қатысушыларының, әлеуметтік, ұлттық және кәсіби топтрадың мүдделерін
сақтау;
-қаржылық қатынастардың жоспарлы ұйымдастырылуын қамтамасыз ету;
-қаржылық жүйенің барлық сфераларында шығындар мен табыстарды
теңестіру;
-қаржылық резервтерді құру;
-мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субьектілердің арасында қаржылық
ресурстарды тиімді бөлу;
2. Қаржы саясаты нақты шаруашылық өмірде қаржы механизмі арқылы іске
асырылады, ол қаржыларды ұйымдастыру, жоспарлау және басқару түрлдерінің,
нысандарының және әдістерінің жүйесі болып табылады.
Қаржылық механизм – экономикалық және әлеуметтік даму үшін жағдайлар
жасау мақсатында қоғам қолданатын қаржы қатынастарын ұйымдастыру
нысандарының, қаржы ресурстарын қалыптастырып, пайдалану әдістерінің
жиынтығы.
Жалпы шаруашылық механизм сияқты қаржылық механизмнің де өзіне тән ішкі
құрылымы бар, ол айтарлықтай күрделі.

Қаржылық механизмнің жүйесі

3.Қаржыны басқару – бұл қаржыны және әлеуметтік-экономикалық жүйелерді
жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау процесі және қаржы
қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жүмыс істеуіне жетуді және осының
негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету жөніндегі мемлекет
шараларының жиынтығы.
Қаржылық басқару келесідецй негізгі принциптерге негізделеді:
1)басқарудағы демократизм;
2)қаржылық мәсілілірге саяси көзқарас;
3)басқарудағы экономикалық және әкімшілік әдістерінің оңтайлы үйлесуі.
4)басқарудың ғылымдылығы;
5)орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудағы келісушілік;
6)басқарудағы жауапкершілік;
7)шаруашылық шешімдердің сабақтастығы.
Бұл буынның қаржысын басқаруды министрліктердің, ведомстволардың,
концерндердің, ассоциациялардың, қоғамдардың, серіктестердің қаржы
департаменті мен бөлімдері, шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржы
бөлімдері мен қаржы службалары жүзеге асырады.
Қоғамдық ұйымдардың қаржысын осы ұйымдардың қаржы бөлімдері мен топтары
басқарады.
Қаржыны басқарудың стратегиялық, яғни қаржыны жалпы басқару және
оперативтік басқару болып ажыратылады.Стратегиялық басқару қаржы
ресурстарын келешекте болжау арқылы анықтауда, мақсатты бағдарламаларды
және басқаны іске асыруға арналған қаржы ресурстарының ауқымын белгілеуде
көрінеді. Оны дәстүр бойынша мемлекеттік биліктің және басқарудың жоғарғы
органдары Президент аппараты, Праламент; Үкімет, Қаржы министрлігі,
Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі жүзеге асырады.
4.Қаржылық жоспарлау мәні, мақсаттары, принциптері және әдістері.Қаржылық
жоспарлау- бұл қаржылық механизмнің ішкі жүйесі және әлеуметтік-
экономикалық жоспарлаудың маңызды құрамдас бөлігі. Қаржылық жоспарлау
ерекшелігі өндірістің материалдық- заттық элементтеріне қарағанда ақшалай
қаржылар қозғалыстың салыстырмалы ерекшелігіне негізделген құндық формада
іске асырылады. Қаржылық жоспарлаудың тікелей обьектісі болып табыстарды
және жинақтарды тарату, қалыптастыру, орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған ақшалай қаржылар қорларын қалыптастыру және пайдалану
табылады. Сонымен қаржылық жоспарлау- ақшалай табыстарды қалыптастыру,
тарату және қайта тарату, экономикалық процестерді жоспарлы басқару болып
табылады. Қаржылық жоспарлау мақсаты келесілер:
-қаржы ресурстарын қалыптастыру қайнар көздерін анықтау;
-орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорлар арасында,халық
шаруашылық және әкімшілік территориялық бөлімшелер арасында қаржыларды
таратудың тиімді пропорцияларын бекіту;
-ресурстарды нақты бағытта пайдалануды анықтау және қажетті
резервтерді құру.
Қаржылық жоспарлау халық шаруашылығын басқарудың маңызды функциясы
болып табылады. Ол мемлекеттік үкімет және басқару органдарымен,сонымен
қатар барлық кәсіпорындармен, бірлестіктермен, ұйымдармен, мекемелермен
іске асырылады.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында қаржылық жоспарлау көпшілік
мөлшерде шаруашылық жүргізудің соңғы нәтижесіне әсер ететін факторлардың
анықталмағандығымен байланысты болжау ретінде жүргізіледі.Индикативтік,
яғни нұсқаушы жоспарлау қолданылады.Ол ақпараттық, координациялық роль
атқарады және экономикалық ретттеушілер арқылы қаржылық қызмет
субъектілеріне жанама әсер етеді.Халық шаруашылығын болжау жүйесінде
қаржылық жоспарлау маңызды роль атқарады.
Қаржылық жоспарлау халық шаруашылығын жоспарлаудың маңызды
принциптеріне негізделген.Қаржылық жоспарлау принциптері:
-орталықтандырылған және орталықтандарылмаған қатынастардың үйлесуі;
-біртұтастық;
-үздіксіздік;
Бірніші принцип екі негіздің органикалық үйлесуін білдіреді, яғни
орталықтандырылған қаржылық жоспарды құру кезінде жергілікті инициативаны
максималды дамыту. Орталықтандырылған қаржылық жоспар мемлекеттік біртұтас
қаржылық саясатты жүргізуге мемлекеттік масштабта қаржылық ресурстарды
тарату, қайта таратуды мақсатты басқаруға мүмкіндік береді.
Біртұтастық принципіне қаржылық жоспарлаудың экономикалық және
әлеуметтік жоспарлануымен тығыз байланыста және өзара тәуелділікте
айқындалады. Мұндай қаржылық жоспарлар негізінде экономикалық және
әлеуметтік дамудың жоспарлары мен болжаулар көрсеткіштері жатады. Сонымен
бірге қаржылық жоспарлау барысында халық шаруашылығы дамуының белгіленген
параметрлері нақтыланады, экономикалық және әлеуметтік даму жоспарының
жекеленген элементтері және бөлімдерінің баланстық байланыстары
тексеріледі.Қаржылық жоспарлаудың біртұтастығы қаржылық жоспарлаудың барлық
түрлерінің тығыз байланысын білдіреді. Жоғарғы ұйымдардың қаржылық
жоспарларының көрсеткіштері ішкі ведомствалық кәсіпорындардың жоспарлық
жобалануынан тұрады. Ал мемлекеттік деңгейде құрылатын қаржылық жоспарлар
жергілікті басқару органдары кәсіпорындарының және ұйымдардың қаржылық
жоспарларында базаланады.
Жоспарлаудың үздіксіздік принципі перспективалық және жылдық қаржылық
жоспарлардың тығыз байланысын көрсетеді. Қаржылық жоспарлаудың үздіксіздігі
ағымдағы және перспективалық жоспарлар арасындағы үзілісті жоюға,
шаруашылық ұйымдарды дымытудың нақты перспективаларын анықтай отырып оларды
неғұрлым жақсы ориентирлеуге, реттеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық жоспарлауда келесідей әдістер қолданылады:
1.экстрополяциялық (коэффициенттік) әдіс- қаржылық көрсеткіштерді,
олардың динамикасын белгілеу негізінде анықтаудан тұрады. Есептер, есептік
жетістіктер және оларды салыстырмалы тұрақты өсу қарқынына
корректировкалау базасында жүргізіледі. Мұндай реттің келесідей
жетіспеушіліктері болады. Ішкі шаруашылық резервтерді айқындауды
ынталандырмайды. Өйткені жоспарлы тапсырмалардың артық орындалуы
жоспарланатын периодта олардың автомматты түрде ұлғаюына әкеледі.
Материалдық және ақшалай ресурстардың пайдалануына кері әсер етеді.
2. Нормативтік әдіс.Бұл әдістің көмегімен жоспарлық қаржылық
көрсеткіштер бекітілген нормалар мен нормативтер негізінде анықталады.
3.Баланстық әдіс-шығындардың оларды жабу қайнар көздерімен
байланысына қаржылық жоспардың барлық бөлімшелерінің, сонымен қатар
өндірістік және қаржылық көрсеткіштердің өзара байланысына негізделген.
Қаржылық баланс талаптарын сақтау шығындар мен кәсіпорын, ұйым, барлық
халық шаруашылығы арасындағы диспропорцияны болдырмауға халық шаруашылығын
дамыту пропорцияларын және қажетті темптерін анықтауға мүмкіндік жасайды.
4.Бағдарлама-мақсаттық әдіс-әртүрлі деңгейде іске асырылатын ғылыми-
техникалық бағдарлама базасында қаржылық болжаудың әдістерінің бірі ретінде
іске асырылады.
5.Экономикалық-математикалық әдіс. Мұнда ұзақ периодқа болжаулар
жасау үшін ЭВМ және әртүрлі есептеу варианттары қолданылады.
Қаржылық жоспарды құру этаптар бойынша іске асырылады.
1.жоспарлаудың бірінші этапыпда есептік мерзімге қаржылық
көрсеткіштерді орындаудың экономикалық талдауы жүргізіледі. Қаржылық
көрсеткіштерді талдау өндірістік мәліметтермен байланыста өткізіледі.
Жоспарлық түсімдерді және шығындарды іс жүзіндегі өндірістік
көрсеткіштермен салыстыру қаржылардың толық пайдаланылмау себептерін
айқындауға, оларды пайдалану тиімділігі деңгейін анықтауға ішкі шаруашылық
резервтерді айқындауға мүмкіндік береді.
2-ші этапта әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары,
көрсеткіштері негізінде жоспарланатын жылға табыстар мен шығындардың нақты
түрлерінің есептері жүргізіледі.
5.Қаржы құқығы – бұл қоғам дамуының тиісті кезеңіндегі мемлекеттің
міндеттерін жүзеге асыру үшін қажетті ақша қорларын жасау, бөлу және
пайдалану процесінде пайда болатын қаржы қатынастарын реттейтін заң
нормаларының жиынтығы.
Қаржы құқығында қаржы-құқықтық нормалар –құқықтың негізгі бастапқы
элементтері, яғни мемлекет белгілеген және қаржы қатынастарындағы
мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен қамтамасыз етілген қылықтың қатаң белгілі
бір ережесі пайдаланылады.
Қаржы – құқықтық нормалар міндеттеушілік, тыйым салушылық және
уәкілеттілік болып бөлінеді.
Мемлекеттің қаржылық қызметі оның ақша қорларын жасау , бөлу және
пайдалану сияқты үш жалпы бағытта іс-әрекет ететін сан қырлы функцияларынан
көрінеді.Мемлекеттің қаржылық қызметі мына факторларға:
-мемлекеттің іс-қимыл етуінің нақтылы кезеңдеріндегі оның міндеттеріне;
-қаржы құқығы субьектілерінің қызметі негізделген меншіктің нысандарына;
-мемлекет кірістерінің көздеріне;
-ақша қаражаттарын пайдалану мақсаттарына;
-мемлекеттің қарамағына түскен қаражаттар мен оларға деген
қажеттіліктердің ара салмағына байланысты әртүрлі әдістермен жүргізіледі.
Қаржы-құқықтық актілер дегеніміз қарастырылған нысанда қабылданған және
заңдық салдары бар мемлекеттік билік пен басқару органдарының олардың
құзырына кіретін қаржылық қызметтің мәселелері жөніндегі шешімдер. Қаржы-
құқықтық актілердің жиынтығы қаржы заңнамасын құрайды.
Қаржы-құқықтық актілер заңдылық негіздері бойынша нормативтік және жеке,
заңнамалық және қосалқы, жоспарлы-қаржылық болып бөлінеді.
6.Қаржылық бақылау- қаржы жүйесінің баорлық буындарының ресурстарын
жасау, бөлу және оларды пайдалану негізділігі тексеруге бағытталған
спецификалық қызмет.
Қаржылық бақылаудың ерекшелігі оның ақша нысанында жүзеге
асырылатынында.Қаржылық бақылаудың функциялары:
-қаражаттардың жұмсалуын тексеру;
-қаржы жүйесінің барлық буындары бойынша мемлекттік ресурстарға
қаражаттарды жұмылдырудың уақыттылығ мен толымдылығын тексеру;
-есеп және есептеме қағидаларының сақталуын тексеру.
Бақылаудың негізгі принциптері: бақылаудың реттілігі, біртұтастығы,
әмбебаптылығы, оның алдын алу сипаты, әрекеттілігі, нақтылығы, жариялылығы,
тәуелсіздігі
Қаржылық тәртіп-бұл белгіленген ұйғарымдардың және мемлекеттің , оның
шаруашылық жүргізуші субьектілерінің ақша қорларына жасаудың, бөлудің және
пайдаланудың тәртібін айқын сақтау.
Қаржылық бақылау Қаржылық бақылаудың сыныптамасы субьектілердегі
айырмашылықтарға , бақылау іс-қимылдарын жүргізудің уақытына, бақылауды
жүргізудің тәсілдеріне негізділегн.

Қаржылық бақылаудың түрлері бойынша сыныпталуы:

Мерзіміне қарай қаржылық бақылау алдын-ала, ағымдағы және кезекті
болып болып бөлінеді.

Тақырып 4. Шаруашылық жүргізуші субьектілер қаржыларының
қызмет ету негіздері.

1. Шаруашылық жүргізуші субьектілер қаржыларының негіздері.
2. Шаруашылық жүргізуші субьектілердің сыныптамасы.
3. Негізгі ұйымдық құқықтық нысандарының шаруашылық жүргізуші субьетілері
қаржысының ерекшеліктері.
4. Коммерциялық негізде жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субьектілердің
қаржысы.
5. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің қаржысы.
1.Шаруашылық жургізуші субъектілердің қаржысы - бірыңғай қаржы жүйесінің
қүрамды бөлігі және айрықша сферасы болып табылады, оның
орталықтандырылмаған бөлігін қүрайды, материалдық және материалдық емес
игіліктер жасалатын және елдің қаржы ресурстарының негізгі болігі
қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына қызмет корсетеді. Елдегі
ақша қатынастарының аса маңызды сферасын, атап айтқанда, жасалатын қоғамдық
өнімді, үлттық табысты және ұлттық байлықты — халықтың қажеттіліктерін,
өндірістік емес сфераның материалдық шығындарын қамтамасыз етудің көздерін
алғашқы бөлуді қамтитындықтан бұл буынның қаржысы қаржылардың негізгі,
бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы өзіне қоғам-дық пайдалы
қызметтің сан алуан сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс,
көлік, жабдықтау-өткізу (делдалдық), сауда, дайындау, геологиялық барлау,
жобалау қызметін, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй-
коммуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім,
медицина, ақпарат, маркетинг жөне басқа қызметті жүзеге асыратын
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың, концерндердің, ассоциациялардың,
салалық министрліктер мен басқа шаруашылық органдардың, шаруашылықаралық,
салааралык,, кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын кіріктіреді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы сферасындағы сан алуан
қатынастар олардың шаруашылық қызметі процесінде басқа шаруашылық жүргізуші
субъектілермен болатын мынадай топтарға бірілендірілген ақша қатынастарына
саяды: басқа әр түрлі кәсіпорындармен және ұйымдармен өзінің еңбек
ужымымен,, мемлекетпен, банктермен, сақтық органдарымен, жоғары ұйымдармен,
қүрылтайшылармен
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, бір жағынан, жалпы
қаржылардың экономикалық табиғатын сипаттайтын белгілер, басқа жағынан,
қоғамдық өндірістің түрлі сферасындағы қаржылардың қызмет етуіне байланысты
ерекшеліктер тән. Сонымен бірге бүл қаржыға тән мынадай негізгі белгілерді
атауға болады:
1.қаржы қатынастарының көпқырлылыгы, олардың нысанда-
ры мен мақсатты арналымының сан алуандығы;
2.өндірістік қүралдардың (капиталдардың) міндетті болуы және оларды
қалыптастырумен, көбейтумен және қайта бөлумен байланысты қатынастардың
пайда болуы. Өндірістік капиталдар — бұл өндірістің серпінді элементі, олар
өндірістің өзі сияқты үздіксіз қозғалыста болады; сонымен қатар құн
нысандарының түрақты ауысымы болып отырады. Кәсіпорын қызметінің кез келген
мезетінде өндірістік қүралдар материалдық-заттай және ақша нысанында болуы
мүмкін;
3.жоғары белсенділік, шаруашылық қызметінің барлық жағына әсер ету
мүмкіндігі;
4.шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы бүкіл қаржы жүйесінің
айқындаушы негізі болып табылады.
Сөйтіп, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы деп өнім (жұмыс,
қызметтер көрсету) өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды
және қорларды жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық
қатынастарды айтады.
3.Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қүрамына материалдық өндірістің
барлық кәсіпорындары және нарықтық экономика жағдайында өзінің қызметін
коммерциялық есеп негіздерінде жүзеге асыратын өндірістік емес сфераның бір
бөлігі кіреді
Шаруашылық жүргізуші субъектілер — кәсіпорындар мен ұйымдар (фирмалар,
компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық серіктестіктері, ассоциациялар
(бірлестіктер), ұлттық компаниялар жөне басқалары), мекемелер әр түрлі
белгілері бойынша сыныпталады және оларды не ол, не бұл түрі бойынша
айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастырудың сипатына елеулі әсер етуі
мүмкін .
Межелеудің ең жалпы белгісі кәсіпорындар меп ұйымдарды қызмет
сфераларының біріне — материалдық немесе материалдык, емес (өндірістік
емес) сфераға жатқызу болып табылады. Қызметтің материалдық сферасының
кәсіпорындары бүкіл қоғамның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын
материалдық өнімдер мен игіліктерді жасайды. Бүл сферада жасалғаи өнімнің
бір бөлігі оның салалары ішінде (өндірістік түтынудың онімдері) түтынылады,
басқа бөлігі түпкілікті түтынуға, соның ішінде өндірістік емес сфераға да
бағытталады. Өндірістік емес сфера қызметінің нөтижелері қызметгердің
нысанын қабьщдайды, қызметгерді жасаудың процесі, әдеттегідей, оларды
түтыну процесімен тоқайласады, яғни олар қордалауға, сақтауға жатпайды1.
Сыныптаманың басқа белгісі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық
қызметінің сипаты — коммерциялық және коммерциялық емес қызметі болып
табылады.
Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде пайда келтіре алмайтын
(коммерциялық үйым) не мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және
алынған пайдасын қатысушылар үлестірмейтін (коммерциялық емес ұйым) ұйым
заңи тұлға бола алады
Коммерциялық ұйым болып табылатын заңи тұлға мемлекеттік кәсіпорын,
шаруашылық серіктестігі, өндірістік кооператив нысандарында құрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңи тұлға мекеме, қоғамдық
бірлестік, түтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында және
заң күжаттарында көзделген опс дс нысанда қүрылуы мүмін және ол кәсіпкерлік
қызметпен өзінің жарғылық мақсаттарына сай келуіне қарай ғана айналыса
алады.
Сыныптаудың бүл белгісіне қатысты қаржыны ұйымдастыру қызметті
қамтамасыз етудің түрлі қағидаттарына: коммерцияяық есепке немесе белгілі
бір деңгейде шаруашылық жүргізуші субъектілердің қажеттіліктерін жабатын
бюджеттік қаржыландыруга есептелген. Егер мекеме коммерциялық және
коммерциялық емес қызметті ұштастыратын (үйлестіретін) болса, онда бүл
қызмет тиісті қаржылық зардаптарға ұшыратады: мұндай қызметтің өзін-өзі
қаржыландырылуын үйымдастыру, салықтар мен басқа міндетті төлемдерді төлеу,
алынған табыстарды немесе пайданы бөлу.
Коммерциялық қызметтің мақсаты табыс алу болып табылады. Коммерциялық
негізде материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының басым бөлігі және
материалдық емес сфера ұйымдары мен мекемелерінің едәуір бөлігі жұмыс
істейді.
Өндірістік емес сфера мекемелерінің едәуір бөлігі: мемлекеттік басқару,
қорғаныс, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру және қамсыздандыру, құқық
тәртібін қорғау, айналадағы ортаны қорғау, денсаулық сақтау мен білім
берудің, мәдениеттің және шығармашылықтың үлкен тобы, іргелі ғылым
коммерциялық емес секторда қалып отыр. Коммерциялық емес қызмет табыс
(пайда) алуға емес, бүкіл қоғам үшін, соның ішінде халықты әлеуметтік
қорғауды қамтамасыз етуге қажет функциялар мен іс-қимылдарды орындауға
бағытталған.
Шаруашылық жүргізуші субъектілерді сыныптаудың маңызды белгісі меншіктің
белгілі бір нысанына тиістілігі (қатыстылығы) болып табылады. Заңнамаға
сәйкес Қазақстан Республикасында меншіктің екі нысаны қабылданған: жеке
меншік және мемлекеттік меншік. Жеке меншік азаматтардың және (немесе)
мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктері ретіңде болады,
жеке меншіктің айырықша турі ретінде қоғамдық ұйымдардың меншігі болады.
Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік болып
ажыратылады.
1.Мемлекеттік меншікке негізделген мемлекеттік кәсіпорындар, соның
ішінде:
республикалық — Қазақстан Рсспубликасының экономикалық және әлеуметтік
дамуының жалпы мемлекеттік міндеттерін шешу үшін;
коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар — тиісті аумақтың халқының
әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру жөніндегі
міндеттерді шешу үшін, жергілікті бағынышта болады.
2.Заңды тұлғалардың жеке меншігіне негізделген көсіпорындар: әр түрлі
тұрпаттағы шаруашылық серіктестіктері, соның ішінде акционерлік қоғамдар,
кооперативтік кәсіпорындар мен үйымдар.
3. Қогамдық бірлестіктердің меншігіне негізделген косіпорындар.
4.Қүрылтайшылардың, соның ішінде шетелдік заңды түлғалар мен
азаматтардың мүлкін біріктіру негізіндегі бірлескен кәсіпорындар.
5.Азаматтардың меншігіне негізделген жеке меншікті косіпорындар.
6.Меншіктің жоғарыда келтірілген өр түрлі нысандарының қатысуындағы
аралас кәсіпорындар.
Меншіктің барлық нысандарының теңдігі мен меншік субъектілерінің қүқығын
теңдей қорғау Қазақстан Республикасының заңнамасымен кепілденілген.
Шаруашылық жүргізудің ұйымдастырушылық-қүқықтық нысаны Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексімен анықталған, ол шаруа-шылық жүргізуші
субъектілердің қүқықтық тәртібіне айтарлықтай өзгерістер енгізді.
Шаруашылық жүргізудің ұйымдастырушылық-құқықтық нысаны жар-ғылық
капиталды жасаудың процесіндегі қаржы қатынастарының мазмүнын анықтайды.
4.Кәсіпорын экономиканың негізгі буыны ретінде меншік нысандары мен
шаруашылық жүргізудің әр алуандығы, тауар-ақша қатынастары мен рыноктың
дамуы кезінде жүмыс істейді.
Кәсіпорындарды үйымдық-қүқықтық нысандары бойынша межелеу олардың
қаржысын үйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуына,
өндірістік-шаруашылық қызметін қаржыландыруға, шаруашылықты жүргізудің
нәтижелеріне әкеп соғады.
Меншік нысандарына қарай шаруашылық жүргізуші субъектілердің қорларын
қалыптастырудың ерекшеліктері болады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың мүлкін жалга бергенде айрықшалықты төлем —
жалға берілген мүлік қүнының амортизациялық аударымдарын, жалға беру
мерзімінің өтуіне қарай объекгілерді жөндеу үшін жалдаушының жалға берушіге
беретін қаражаттарын, жалга алынған мүлікті қоғамдық қажетті пайдаланудан
түсетін пайданың (табыстың) бір бөлігін (жалгерлік пайызды) кіріктіретін
жалгерлік ақы қолданылады.
Үлестік жарна негізінде жүмыс істейтін кәсіпорындардың-шаруашылық
серіктестіктерінің, кооперативтердің бірлескен кәсіпорындардың қаржысын
үйымдастыру мұндай кәсіпорымдар қаржысының қалыптасу жөне алынған
табыстарды әрбір қатысушының мүліктегі үлесіне сәйкес кейінгі бөлудің
ерекшеліктерімен анықталады. Мұндай кәсіпорындардың қүрылтайшылары мен
қатысушылары өздерінің салымдарын ақша қаражаттары. мүліктер түрлі түрлері
(үйлер, ғимараттың, жабдықтың және басқаларының), мүлікті қүқықтар (жерді,
табиғи ресурстарды, мүлікті, зияткерлік (интеллектуалдық) меншікті
пайдалану күкыктары) түрінде жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Шаруашылық серіктестіктері туралы"
заң күші бар жарлығына сәйкес шаруашылық серіктестігі –жарғылық капиталы
қүрылтайшылардың салымдарына (үлесіне) бөлінгем, өз қызметінің негізгі
мақсаты пайда түсіру деп есептелетін және заңды тұлға болып табылатын
коммерциялық ұйым. Шаруашылык серіктестіктің мынадай нысандары белгіленген:
1.толық серіктестік;
2.сенім серіктестігі;'
3.жауапкершілігі шекгеулі серіктестік;
4.қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;
5.акционерлік қоғам.
Экономикада едәуір орынды мемлекеттік сектор алады. Бүл секторда
кәсіпорындардың мынадай түрлері жүмыс істейді:
1.шаруашылық жургізу қүқығына негізделген кәсіпорындар; бүл қүқық
мүлікті мемлекеттен меншік иесі ретінде алған жөне осы мүлікті иелену,
пайдалану және оған билік ету қүқықтарын
заңнамада белгіленген шекте жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорынның заттық
қүқығы болып табылады;
2.жедел басқару қүқығына негізделген (қазыналық кәсіпорын)
кәсіпорындар.
Мемлекеттік меншіктің түріне қарай кәсіпорындар:
I) республика меншігіндегі кәсіпорындар — республикалық мемлекеттік
кәсіпорындар;
2) коммуналдық меншігіндегі кәсіпорындар коммуналдық мемлекеттік
кәсіпорындар болып бөлінеді;
Басқа мемлекеттік кәсіпорын қүрып мемлекеттік косіпорын еншілес
мемлекеттік кәсіпорын болып табылады.
Мемлекеттік көсіпорын үшін мемлекеттің тапсырмасын орындау міндетті
болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындар қызметі негізгі міндетмақсаты
(арналымы) қоғам мен мемлекеттің қажетіне қарай айқындалатын мынадай
әлуеметгік-экономикалық міндеттерді шешу болып табылады, олар:
1) мемлекеттің қорғаныс қабілетін материалдық жағынан қамтамасыз ету
және қоғам мүддесін қорғау;
2) экономиканың жеке меншік секторы қамтыған немесе жеткіліксіз
қамтылған қоғамдық өндірістің сфералары мен салаларында бірінші
қажеттіктегі тауарларды өндіру (жүмыстар атқару,
қызметтер көрсету);
3) мемлекеттік монополияға жатқызылған немесе мемлекеттің функциясы
болып табылатын сфералардағы қызметті жүзеге асыру.
Жедел басқару құқығындағы мемлекеттік мүлікке ие кәсіпорын қазыналық
болып табылады.
Қазыналық кәсіпорындар заңнамада белгіленген тәртіппен:
1.төтенше және авариялық жағдайларда кен-қүтқару және өзгее арнаулы
жүмыстарды орындау, өрттен, су тасқынынан және басқа сүрапыл апаттардан
қорғау;
2.заңнамада қаржыландырудың арнайы төртібі белгіленген мемлекеттік
автомобиль жолдарының және басқа инфрақүрылым объектілерінің жүйесін үстау
мен дамыту;
3.почта байланысы мен телекоммуникация, жалпы республикалық және
халықаралық байланыс желісін пайдалану саласындағы қызмет;
4.топографиялық-геодезиялық жөне картографиялық жұмыстар жүргізу;
5.денсаулық сақтау, табиғатты қорғау, білім беру, әлеуметгік қорғау, ғылым
жөне мәдениет сферасында өндірістік-шаруашылық қызметі жүзеге асыру үшін
қүрыла алады. Қазыналық көсіпорын өндіретін және өткізетін тауарлардың
(атқаратын жұмыстардың, көрсететін қызметтердің) бағаларын уәкілді орган
белгілейді. Қазыналық кәсіпорындардың қызметі уәкідді орган бекітетін смета
бойынша өз табысының есебінен қаржыландырылады. Көсіпорынның меншікті
табыстары оның шығындарын жабуға жеткіліксіз болған жағдайда қажетті
жетпеген қаражаттар тиісті бюджеттен бөлінеді.
Қазыналық көсіпорынның сметадан тыс алған табыстары тиісті бюджетке
аударылуға жатады.
Еншілес кәсіпорын — өз мүлкінің есебінен басқа мемлекеттік косіпорын
құрған заңи тұлға. Еншілес кәсіпорындар құру құқығын шаруашылық жүргізу
қүқығындағы кәсіпорындар ғана пайдалана алады.
Коммерциялық кәсіпорындар мен үйымдардың қаржысы деп өндірістік
капитаддарды қалыптастыру, өнім өндіріп, оны өткізу, меншікті қаржы
ресурстарын жасау, қаржыландырудың сыртқы көздерін тарту, оларды бөлу және
пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды айтады.
Коммерциялық кәсіпорындар мен үйымдардың қаржысын үйымдастыру белгілі
бір қағидаттарға негізделген, олардың қатарына мыналар жатады:
коммерциялық-шаруашылық есеп қаржылық қызмет саласындағы дербестік, өзін-
өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру, қаржы шаруашылық қызметінің қорытындысына
ынталылық, оның нәтижелері үшін жауаптылық, кәсіпорынның қызметіне бақылау
жасау;
жоспарлылық;
меншікгің барлық нысандарының тендігі;
қаржы резервтерінің болуы.
Жаргылық капитал мемлекет, басқа меншік иесі немесе қүрыл-тайшы берген
көсіпорын (үйым) мүлкінің (капиталының) мөлшерін сипаттап көрсетеді жене
алғашқьща, шаруашылық жүргізуші субъектілерді қүрғанда өндірістік
капиталды, материалдық емес активтерді, айналым қүралдарын сатып алудың
көзі болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыруға қажетті жағдайлар жасалады.
Жарғылық капиталдың мөлшері шаруашылық қызмет процесінде өзгеріп отырады:
Тутыну қорына мыналар жатады:
бүкіл қызметкердің (өндірістік жөне өндірістік емес) еңбегіне ақы төлеу
шығындары;
ақшалай төлемдер, соның ішінде жылдың қорытывдысы бой-мпііш сыйақылар;
материалдық көмек:
еңбек жәпе әлеуметтік жеңілдіктерді белгілеуге жұмсалатын қаражаттар;
қызметкерлердің акциялары мси салымдары бойыішіа мүліккс төленетін
табыстар (дивидендтер, пайыздар);
оңтайландырғыштық ұсыныстар, өнер табу және жаңалық ашу үшін берілетін
сыйақылардан бөлек басқа да жеке сипаттағы төлемдер.
Қорлану қоры:
кәсіпорынның қарамағында қалатын табыс;
негізгі капжалды қалпына келтіруге жүмсалатып аморги іация лық
аударымдар;
шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім-ақша;
банктердің несиелері;
басқа да көздер есебінен қалыптасады.
Қорлану қоры үлғаймалы үдайы өндірісті қамтамасыз сту шығыңдарын
қаржыландыруға:
негізгі және айналым капиталдарын молықтыруға;
ғылыми-техникалық прогресті дамытуға, жаңа өнімдерді иге-руге;
табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруға;
өндірістік және әлеуметтік инфрақүрылым объектілерін са-луға үлестік
қатысуға;
әлеуметтік инфрақүрылым объектілерін салуға қатысуға пай-даланылады.
Ірі көсіпорындар мен үйымдар кешенді түтыну мен қорлану қорларының
орнына көздері мен шығындарының мазмүны жағы-нан үқсас мынадай жеке-жеке
қорлар көздерін қүрып, пайдалана алады: жалақы, еңбекке ақы төлеу,
өндірісті дамыту, әлеуметтік даму қорлары.
Үдайы өндірістік шығындарды үздіксіз қаржыландыруды қамтамасыз етуде
қаржы резервтерінің (резервтік капитал, тоуекел қоры, сақтық қоры) маңызы
зор
Қаржы менеджменті үғымы — тиімді пайдалану мақсатымен кәсіпорынның ақша
ағынының, кәсіпорынның бүкіл қаражаттарының қозғалысы механизмін басқару
жүйесі жатады.
5.Өндірістік емес сферада коммерциялық негізде қызмет ететін түрғын үй-
коммуналдық және тұрмыстық қызмет көрсету, сақ-тандыру, банк және басқа
кәсіпорындарымен (үйымдарымен) қатар, коммерциялық емес қызмет жүргізетін
үйымдардың үлкен бөлігі жүмыс істейді.
Кіріс түсіру негізгі мақсаты болып табылмайтын және алын-ған таза
табысты қатысушылар арасында бөлмейтін заңи түлға коммерциялық емес уйым
деп танылады.
Коммерциялық емес үйымдар туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес
коммерциялық емес үйымдар әлеуметтік, мәдени, ғылыми, білім беру,
қайырымдылық, басқару мақсатта-рына қол жеткізу; азаматтардың жөне
үйымдардың қүқықтарын, занды мүдделерін қорғау, даулар мен жанжалдарды
шешу, азамат-тардың рухани және өзге қажеттіліктерін қанағаттандыру; азамат-
тардың денсаулығын сақтау, қоршаған ортаны қорғау, дене шы-нықтыру мен
спортты дамыту: заң көмегін көрсету үшін, сондай-ақ коғамдық игіліктерді
және өз мүшелерінің (қатысушыларының) игіліктерін қамгамасыз етуге
бағыггалған басқа да мақсатгарда қүрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес үйымдар мекеме, қоғамдық бірлестік, акционерлік қоғам,
түтьшу кооперативі, қор, діни бірлестік, қауым-дастық (одақ) нысанындағы
заңи түлғалардың бірлестігі нысанын-да және заңнамалық актілерде көзделген
өзге де нысанда қүры-луы мүмкін. Бүл үйымдардың қызметінің мақсаты пайда
немесе табыс табу емес, керісінше қогамдық қажеттіліктерді қанагаттандыру
болып табылады.
Коммерциялық емес үйымдардың қаржысы деп материалдық смес игіліктер мен
қызметтерді жасау мақсатында материалдық ондіріс салаларында жасалған
үлттық табысты қайта бөлу нәтиижесінде қүрылатын ақшақорларының қозғалысын
ортақтандыратын ақша қатынастарының жиынтығын түсінеді.
Коммерциялық емес үйымдардың қаржысын үйымдастыруға негізінен олардың
уйымдық-қуқықтық нысандары әсер етеді. Сондықтан коммерциялық емес үйымдар
қаржысының ерекшеліктерін анықтау үшін оның қүрамына кіретін мекемелерді,
үйымдарды, олардың қызметінің сипатын, басқаруды үйымдастырудың және
қаржыландырудың әдістерін ескере отырып зерделеген жөн.
Сметалық қаржыландыру — меншікті табыстары жоқ үйымдар мен мекемелердің
шығыстарын жабу үшін мемлекеттік бюджеттен ақша қаражаттарын беру.
Өндірістік емес мекемелерді үстауға жүмсалатын бюджеттен қаржы бөлудің
көлемі, мақсатты бағыты және оны бөлу шығыстардың сметасымен анықталады.
Сметалық тәртіппен білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсызданды-ру
мекемелері, мемлекеттік биліктің, мемлекеттік басқару мен қор-ғаныстың
органдары, ғылыми, шығармашылық, мәдениет мекемелерінің бір бөлігі
қаржылавдырылады. Бірқатар мекемелерді сметалық қаржьшандыру кезінде
шығындарды қамтамасыз етудің қосымша көздері пайдаланылуы, қызметтерді
түтынушьшардың жарналары мен төлемдері бағытталуы мүмкін.
Сметалық қаржыландыру бюджеттің қаражаттарын пайдала-і іуды қатаң
қадағалайды, тек баптардың белгілі бір шеңбері түрғы-сында ғана оларды
қайта бөлуге шамалы мүмкіндіктер береді. Бюд-жст қаражаттарын жүмсауға
мекемелерді қаржыландыруды жүзеге асыратын қаржы органдары тарапынан
бақылау қойылған.
Шаруашылық жургізудің шаруашылық-коммерциялық есебі шы-і і.шдарды
материалдық емес қызметтер көрсету мен игіліктерді сатудан түскен түсім-
ақшадан өтелетін мекемелер мен үйымдарда колдапылады. Бүл үйымдардың
қызметтері ақыға көрсетіледі. Бүла рға ақылы негізде жүмыс істейтін білім
беру мсн дснсаулык, сақтау мекемелері, салалық ғылыми-зерттеу институттары,
біркдгар шы-ғармашьшық мекемелері, ойын-сауық орындары жатады.
Шығындардың өзін-өзі өтеу әдісі ақылы кызмсет исгі иидсіі шаруашылық
қызметін үйымдастыруды қаристырады, бүл қызметтердің бағасы қорланымсыз
шығыстардыц колсміпс қатио ты анықталады. Бүл едіс мөдсни-ағарту қызмсті,
бос уақытгы үйым-дастыру саласында (түрмыстық, көсіби машықтар мен білім
алу жөніндегі, шет тіддерді, мүдцелер бойынша үлтгық клубтарда оқып -
үйренудің курстары мен мектептері) қолданылады.

Тақырып 5. Мемлекеттік қаржылардың жалпы сипаттамасы.

1. Мемлекеттің экономикалық қызметі.
2..Мемлекет қаржысының ұғымы мен құрамы.
3.Мемлекеттік кірістер ұғымы мен құрамы.
4. Мемлекеттік шығыстар жүйесі және мемлекеттік шығындар сыныптамасы.

1.Мемлекеттік экономикалық өмірге көптеген факторларға тәуелді қатысады.
Мемлекеттің экономикалық қызметін келесідей функцияларға жинақтайды.
1) экономикалық дамудың қалыпты қозғалысына әсер еттетін заңдық
базаны қамтамасыз ету;
2) монополиялық қызметті шектеу және бәсекелестікті қорғау;
3) табысты және асыл байлықты қайта қайтару;
4) экономиканы тұрақтандыру;
5) ресурстарды қайта тарату;
Аталып өткен функциялар қызметі тікелей және жанама түрде қаржы
категорияларын пайдаланумен байланысты. Көпшілік жағдайда бұл байланыс
мемлекеттің 3-ші, 4-ші, 5-ші, функцияларында айқындалады.
Табысты және байлықты мемлекет қайта таратады, өйткені нарықтық жүйе
олардың алғашқы таратылуына теңсіздік туғызады.
Мемлекет азаматтар табысын теңестіру үшін салықтық жүйе,
трансферттерді, еңбек ақы, бағаны реттеуді пайдаланады. Экономиканы
тұрақтандыру бойынша қызметі экономикалық коньюктураның тербелісін
тудыратын жұмыспен қамту және инфляция деңгейін бақылаудан, сонымен қатар
экономикалық өсуді ынталандыру ьойынша шаралардан тұрады.
Экономикалық ресурстарды қайта тарату екі жағдайда нарықтық жүйенің
жетілмеуінен болады.
-кейбір товарлардың тең көлемдегі өндірісінен ауытқуы;
-нарықтық ресурстарды бөлуден бас тартуды және олардың қоғамдық
товарлар, игіліктер және қызметтер өндірісі үшін толық бөлінбеуі.
Бірінші жағдайда кейбір товарларды өндіру және тұтыну, осы товарларды
тікелей тұтынушы және өндіруші болып табылмайтын субъектілердің шығындарын
немесе пайдаларын туғызады. Бұл құбылыс жанама әсер немесе “переливтер” деп
атайды және берілген шаруашылық пройестердің қатысушысы болып табылмайтын
тұлғалардың немесе азаматтар тобының пайдасын немесе шығындарын көрсетеді.
Жанама әсер шығындарына қоршаған ортаны ластаумен, шу шығарумен және т.б.
әртүрлі қолайсыз жағдайлармен байланысты шығындар жатады. Бұл жағдайда
өндірушілер өздерінің шығындарының бір бөлігін тұрғындарға ауыстырады және
өндірушілердің шығындары азаяды.
Осының нәтижесінде өндірушілердің өндіріс көлемі артады, сәйкесінше
берілген товарларды өндіру үшін ресурстар ұлғайтылған көлемде түседі.
Сонымен мемлекет өндіріс, салаларды қаржыландыруда тікелей
қатысады.Олар қоғамдық және әлеуметтік деп аталады.
2.Мемлекеттік қаржылар қаржылық жүйенің звеносы ретінде мемлекеттік
сектордың өндірістік және әлеуметтік қатынастарының қызметі мен байланысты.
Мемлекеттік қаржылардың экономикалық мазмұны олар мемлекеттің қаржылық
ресурстарын қалыптастыру үшін қоғамдық өнім мен ұлттық байлықтың құнын
тарату және қайта таратумен байланысты және алынған қаражаттарды
мемлекеттің, мемлекеттік кәсіпорындардың функцияларын орындауға
пайдаланумен байланысты ақшалай қатынастарды білдіреді.
Осы сферадағы қаржылық қатынастардың субъектілері мемлекет, басқару
органдары, кәсіпорындар,ұйымдар, мекемелер, азаматтар.
Мемлекеттік қаржылар тарату және бақылау функцияларын атқарады.
Мемлекеттік қаржылар құрамына келесідей: мемлекеттік бюджет, бюджеттен
тыс қорлар, мемлекеттік несие, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар
қаржылары. Экономикалық және әлеуметтік сфераны мемлекеттік басқарудың
деңгейі бойынша мемлекеттік қаржылар жалпы мемлекеттік және жергілікті
болып бөлінеді.
Мемлекеттік қаржылар құрамына бюджеттік қатынастар маңызды орын алады.
Бюджеттік қатынастар көмегімен ақшалай қаржылар қайта таратылады.
Республикалық бюджет ресурстары жалпы мемлеккеттік шараларды:
мемлекеттік мақсатты кешенді бағдарламарды, қорғаныс,шекаралардықорғауды,
мемлекеттік басқаруды, әлеуметтік сфераны дамытуды, халықаралық
міндеттемелерді орындауды қаржыландыруға жұмсалады.
Жергілікті бюджет экономикалық процестерді реттеу, өндірістік күштерді
орналастыру, территориялық инфрақұрылымдарды дамыту, еңбек ресурстарын
ұдайы өндіру үшін қолданылады. Жергілікті бюджет әлеуметтік шығындарды
қаржыландыруда маңызды роль алады.
Бюджеттен тыс қорлардың бағыты- арнайы мақсатты бөлулер және басқа
қайнар көздер есебінен жеке мақсатты шараларды қаржыландыру.
Мемлекеттік несиеде қатынастар кәсіпорындардың, ұйымдардың,
тұрғындардың уақытша бос ақшалай қаржыларын шоғырландырып, оларды
мемлекеттік органдарға берумен байланысты. Халықаралық несиеде қатынасқа
шетел мемлекеттері, компаниялары, мемлекетаралық қаржылық мекемелер
қатысады.
Мемлекеттік сектордың қызмет етуі мемлекеттік меншіктің бар болуына
негізделеді.
Меншіктік жіктеу бойынша мемлекеттік заңды тұлғалар мүлкі және
мемлекеттік қазына деп бөлінеді.
Мемлекеттік заңды тұлғалардың мүлкі заңды түрде негізделген және
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың қызмет етуі үшін негіз болады.
Мемлекеттік қазына республикалық және жергілікті болып бөлінеді.
Республикалық қазынаға жағады:
- Республикалық бюджет қаржылары;
- Мемлекеттік алтын валюталық запастары;
- Мемлекеттің меншігіндегі мүліктер (жер, оның байлықтары,
өсімдіктер, аңдар, т.б. табиғи ресурстар)
Жергілікті қазынаға жатады:
- жергілікті бюджет қаржылары;
- коммуникалдық меншікке қатысты мүліктер.
Осылайша мемлекеттік қаржылардың ролі мен мәні мемлекеттің экономикалық
функцияларын орындауға және әрбір этапта қоғамның даму мақсаттары мен
міндеттерін жүзеге асыруға негізделуімен айқындалады.
3.Мемлекеттік кірістер болып меншіктің қызмет етуіне материалдық
базаны құру үшін мемлекет меншігіне түсетін қаржылар жиынтығы қалыптасатын
экономикалық қатынастар жүйесі болып табылады. Кірістер қаржылармен тығыз
байланыста қызмет ететін зкономикалық категория. Олар бұл қаржыларды
шығындаумен байланысты белгілі қызмет нәтижелері. Кірістер өндіріс
нәтижелері болып табылады және қайта құрылған өнімнің тарату стадиясында
пайда болады. Олар аралық сипатта болуы мүмкін, яғни қалыптасуынан кейін
таратудың жаңа зтапына көшеді немесе өндірістің жаңа стадиясы айырбасқа
көшу жолымен соңғы кірістер ретінде қызмет атқаруы мүмкін.
Мемлекеттік меншіктен кірістерге келесілер жатады:
1.Пайда қосылған құнға салынатын салық, акциздер, әлеуметтік сақтандыруға
жарналар түрінде мемлекеттік кірістер және ұйымның таза кірісі.
2.Мемлекеттік мүліктен кіріс (мемлекеттік тұрғын үй қоры, жер, орман, су
т.б.)
3.Мемлекеттік ұйымдармен, мекемелерден көрсетілетін ақылы қызметтен
кірістер.
4.Бюджеттік мекемелердің арнайы қаржылары және т.б.
“Мемлекеттік кірістер” және “мемлекеттік қаржылық ресурстар” ұғымдарын
шатастырмау қажет.Қаржылық ресурстар мазмұны бойынша мемлекеттік кірістер
ұғымынан кең ұғым. Мемлекеттік кірістерден басқа қаржылық ресурстар
құрамына табыстар болып табылмайтын, бірақ қоғамдық қажеттіліктерде
пайдаланылатын қаржылар кіреді. Мысалы:негізгі құралдарды қалыпқа келтіруге
амортизациялық бөлулер,айналмалы қаржылардың артықшылықтары, кредиторлық
қарыз сомалары және т.б. Бұл ақшалай қаржылар тікелей кірістер болып
табылмайды, яғни қаржылар шығындарына байланысты белгілі бір қызметтің
нәтижесі болып табылмайды. Мемлекеттік заемдарда түсімдер мемлекеттің
қаржылықресурстары болып табылады, бірақ бұлар мемлекеттік кірістер ретінде
қарастырыла алмайды. Өйткені бұл қарыз қаржылар. Мемлекеттік қарыздың
қайнар көзі ұлтық табыстар ,ал тарату және қайта тарату кезінде
мобилизацияланады. Мемлекеттік мен қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік кірістерді классификациялау мемлекеттік кірістеррдің
экономикалық табиғатын, олардың құрамын және мақсаты бағын, қалыптасу
принциптерін, яғни мемлекеттік кірістердің барлық жүйесін терең түсінуге
мүмкіндік береді. Меншік формаларының ұйымдастыру –заңдық бейнеленуінен
тәуелді мемлекеттік кірістер келесілерден тұрады:
1.мемлекеттік кәсіпорын және ұйым кірістерінен.
2.жеке меншік сектордың салықтық түсімдерінен.
3.тұрғындардың салықтық түсімдерінен.
4.коллективтік кәсіпорын және ұйымдардың салықтық түсімдерінен.
5.қоғамдық ұйымдардың салықтық түсімдерінен.
Құрылу сферасынан тәуелді мемлекеттік кірістер келесідей
классификацияланады: материалдық өндіріс сферасында қалыптасатын кірістер,
өндірістік емес сферада қалыптасатын кірістер.
Қаржылық мазмұны бойынша кірістер:
1.салықтық
2.салықтық емес (мемлекет игілігінен алу және жекешелендіру қаржылары,
ақшалай-заттай лотереядан табыстар болып бөлінеді)
Салықтық табысты мобилизациялау жағдайында меншік формасының өзгеруі
мүмкін. Мобилизациялау әдістері бойынша кірістер орталықтандырыл-ған және
орталықтандырылмаған болып бөлінеді.

4.Мемлекеттік шығындар мемлекеттің қызмет етуімен байланысты ақшалай
шығындарды білдіреді. Экономикалық категория ретінде мемлекеттік шығындар
қоғам қажеттіліктерін қанағаттандыру және қоғамдық өндірісті дамыту және
жетілдіру мақсаттарына жалпы қоғамдық өнімді тарату және қайта таратумен
байланысты экономикалық қатынастарды білдіреді.
Мемлекеттік шығындар құрамына мемлекеттік бюджет, мемлекеттік
бюджеттен тыс қорлар, мемлекеттік кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер
шығындары жатады.
Мемлекеттік шығындардың ролі елдің тұрғындары қоғамдық товарлармен,
игіліктермен, қызметтермен қамтамасыз ету үшін бағытталатындығымен
анықталады.

Бағыттары және мақсаттары бойынша барлық шығындар жиынтығы мемлекеттік
шығындар жүйесін құрайды.
Мемлекеттік шығындарды ұйымдастыруға оларды болжамдаумен, сонымен
қатар қаржыларды пайдаланумен қатар қаржыларды пайдалану және
қаржыландырудың қатаң тәртібін белгілеумен қол жеткізіледі. Сондықтан
мемлекеттік шығындарды ұйымдастырудың негізгі принциптерінің бірі-
жоспарлық.
Сонымен қатар мемлекеттік шығындарды ұйымдастырудың келесідей түрлері
бар;
1)мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың мақсатты сипаты;
2)мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың қайтымсыз сипаты;
3)жоспарлауды орындау шегінде қаржыландыру;
4)ресурстарды пайдалануды үнемдеу режимін сақтау;
5)оларды жабудың бюджеттік, несиелік және меншіктікті қайнар көздердің
тиімді сәйкестігі.
Мемлеттік шығындарың жеке түрлері экономикалық мазмұны мен мәні
Мемлекеттік шығындардың бөлудің маңызды критериі олардың өндіріс процесіне
және ұлттықтабысты құру процесіне қатыстылығы.Осыған cәйкес мемлекеттік
шығындар экономикалық мазмұны бойынша келесідей топтарға бөлінелі:
1)материалдық өндіріспен байланысты және өндірістік сфераға қатысты
шығындар;
2)өндірістік емес сфера қызметіндегі шығындар;
3)мемлекеттік резервтерді құруға шығындар.
Заттық (мақсатты) белгісі бойынша мемлекеттік шығындар
экономикаға,әлеуметтік-мәдени шараларға,ғылымға, қорғаныс және басқару
шығындарына бөлінеді. Территориялық белгісі бойынша мемлекеттік шығындар
экономикалық аймақтар бойынша бөлінеді.
Материалдық өндіріс сферасында салалық белгісі бойынша мемлекеттік
шығындар өндіріске, құрылысқа,ауыл шаруашылығына, транспорт және байланыс,
сауда, жабдықтау шығындарына, білім беруге, ғылымға, денсаулық сақтауа
әлеуметтік-мәдени шараларға, қорғанысқа, басқаруға бөлуге болады.
Мемлекеттік шығындарды қаржыландырудың екі әдісі бар:
1)шаруашылық есептік (хозрасчетный) кәсіпорындар мен ұйымдарды
қаржыландыру;
2)сметалық-бюджеттік қаржыландыру.
Бюджеттік қаржыландырудың келесідей формалары қолданылады: дотация,
субвенция, субсидия.
Экономиканы дамытуға шығындар өндіріс көлемінің үнемі өсуіне және оның
тиімділігін арттыру үшін жағдай жасауға бағытталған ақшалай қаржылар.
Оларға келесілер жатады: күрделі салымдар; негізгі қорларды жөндеу; айналым
қорларының өсімі (прирост); материалдық резервтерді құру; арнайы қорларды
және мақсатты қаржыландыру қорларын құру; қалыптастыру;

Тұрғындарды әлеуметтік қорғауға шығындар.Шығындардың бұл тобы
мемлекеттік шығындар жүйесінде көп үлесті орын алады.
Әлеуметтік қорғау қоғамдық дамудың нақты жағдайларына сәйкес
азаматтарды кепілденген қалыпты өмір сүру деңгейімен қамтамасыз ету үшін
мемлекеттік және басқа институттар арқылы оларды жүзеге асыру механизімі
мен приоритеттер жүйесін білдіреді. Ол деңгей қоғамның әлеуметтік
экономикалық даму жағдайынан, жалпы ішкі өнім көлемінен, жинақталған ұлттық
байлықтан, оларды тарату сипатынан және осы жүйені жүзеге асыру
механизімінің тиімді қызметінен тәуелді.
Минималды әлеуметтік төлем мөлшерін есептеу үшін орта жандық
тұтынушылық бюджет, размерлі негіз болады.Ол үшін жанұяға қажетті негізгі
тамақтану өнімдері, киім, медикаменттер отын,қызмет көрсетулер бойынша
минималды тұтыну корзинасының құны мен құрылымы есептеледі. Тұрғындарды
әлеуметтік қорғауға шығындар қаржылық құжаттарда, жоспарлар мен есеп
берулерде әлеуметтік қамтамасыз етуге және әлеуметтік көмекке шығындар
болып саналады.
Әлеуметтік қамтамасыз ету қоғамның жұмысқа қабілетсіз жұмыс
істемейтін мүшелерін материалдық қолдау бойынша кең спектрлі қатынастарды
қамтиды.
Осылайша әлеуметтік қорларды қаржыландыру үшін қаржыларды
қалыптастырудың үш әдісін қарастыруға болады: сақтандыру, бюджеттік,
қайырымдық жарналар.
Зейнетақы - бұл азаматтарды кәрілікте қамтамасыз ету үшін, толық және
бөлшектеп жұмысқа қабілетсіздікті, қажетті еңбек стажына жетуімен
байланысты кепілденген айлық ақшалай төлем. Жәрдемақы - жұмыстағы уақытша
үзіліске (больничный) және белгілі бір жағдайларда жоғарғы шығындарды
компенсациялау үшін (баланы күтуге, жерлеуге, босануға, санаторилерге
жолдама алу үшін ) кепілденген ақшалай төлем.
Кез-келген мемлекет өзінің жаңа ғылыми – техникалық прогресс
жетістіктерін қорғаныс қабілеттерін қолдау керек. Бұл мемлекеттің маңызды
функцияларының бірі.
Қорғанысты қаржыландыру республикалық бюджет есебіне жүргізіледі
Мемлекеттік шығындардың маңызды бағыты болып әлеуметтік мәдени
шараларға шығындарды, яғни оқу ағарту, ақпараттық қызметтер (баспасөз,
радио, телевидение) мәдениет, өнер, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамтамасыз
ету шығындарын қаржыландыру болып табылады.
Осы топ шығындарының қалыптасу қайнар көздері- мемлекеттік бюджет пен
арнайы бюджеттен тыс қорлар. Қалған бөлігі шаруашылық жүргізуші
субьектілердің кірістері есебінен орталықтандырылмаған тәртіппен
қалыптасады.
Қазіргі кезде әлеуметтік сфера мекемелері қаржыландырудың шаруашылық
есеп бастамасына біртіндеп көшуде. Білім беру сферасында- бұл кепілденген
бюджеттік нормаларға қосымша білім беру және кәсіп қойлық тәжірибеде ақылы
оқытуды қолдану, денсаулық сақтауда- ақылы медициналық қызмет көрсетулердің
дамуы, әлеуметтік қорғауда- жинақтау зейнет ақы қорларына сақтанушылық
бөлулер.

Тақырып 6. Салықтар және салық жүйесін ұйымдастыру.

1. Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні
2. Салық жүйесі және салық алуды ұйымдастыру.
3. Салықтардың түрлері және салықтарды аудыру

1.Салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген,
белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарымсыз және
өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін
жүзеге асыру үшін мемлекеті жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып
табылатындығында. Салықтар қаржының бастапқа категориясы болып табылады.
Салық салудың негізгі принциптері:
-салық салудағы әділділік;
-қарапайымдылық;
-нақтылық;
-жеңілдіктердің ең аз саны;
-салық салудың экономомикалық бейтараптылығы;
-салық мөлшерлемесінің салыстырмалығы.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Салық
салу мәселелерін реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарды
міндетті түрде жариялануы керек.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
фунциялар арқылы толық ашыла түседі. Қазіргі кезде салықтар фискалдық,
реттеуші және қайта бөлу сияқты үш функция атқарады.
«Салық» ұғымы мен «Салық жүйесі» ұғымы тығыз байланысты Мемлекетпен
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық қызметі органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттік салық жүйесін
құрайды.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе
экономиканы басқарудың әкімшіл-әміршіл жүйесіне, бағаларға қатаң
мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. 1991 жылғы
желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізді тұңғыш салық жүйесі жұмыс істей
бастады. Ол «Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы» заңына
негізделеді.
2.Салық салуды ұйымдастыру салық қатынастыр нысандарының
элементтерін, яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сондай-ақ оларды
қолданудың тәртібі мен әдістерін,іс-қимылының тәсілдерін жүзеге асыратын
салы механизмін құруға негізделеді.
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен
алудың нақтылы әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы
салық салудың тәртібін белгілейді.
Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады: салық субьектісі, салық
обьектісі, салық базасы, салық салу бірлігі, салық мөлшерлемесі, салықпұл,
салық жеңілдіктері, салық төлеудің мерзімі мен тәртібі, салық төлеушілер
мен салық органдарының міндеттері мен құқықтары, салықтарды төлеуді
бақылау, салық заңдылығын бұзғаны үшін санкциялар және басқалары.
3.Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әртүрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі:
-салық салу обьектілері бойынша;
-салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға
қарай;
-пайдалану тәртібі бойынша;
-обьектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды салу обьектісі бойынша олар тура және жанама салықтар болып
бөлінеді.
Тура салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген
салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі.
Жанама салықтар – бағаға және тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық
(жалпымемлекеттік) және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты
(арнаулы) болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғырланады және
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты
(арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады (мсалы, зейнетақы төлемдерін
қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық). Обьектінің экономикалық
белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар және тұтынуға салынатын
салықтар болып ажыратылады.Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық
салынатын кез келген обьетіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға
салынатын салықтар-бұл тауарлар мен қызмет көрсетулерді тұтыну кезінде
төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салық салу обьекілерін есепке алу және оны бағалау тәсілдеріне қарай
салық салудың келесідей түрлері қолданылады: кадастрлық, салық төлеушінің
декларациясы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Салықтарды аудару – салық ауыртпалығын салықтың түпкілікті
салынушысына – салықтардың негізгі ауыртпалығын өз мойнына алатын халыққа
көшіру процесі.Ал, салық төлеуден жалтару - салық төлемдерін толық немесе
ішінара төлемеу мақсатымен салық төлеушінің салық салу обьектісін әдейі
жасыруы және азайтуы.

Тақырып 7. Мемлекеттік бюджет.
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен ролі.
2. Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы.
3. Мемлекеттік бюджеттің кірістер мен шығыстарының құрамы мен құрылымы.
4. Бюджеттік процесс.
1.Мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субьектілермен және халықпен
қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше
саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған
орталықтандырылған ақша қорын қалптастырумен және пайдаланумен байланысты
болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы «мемлекеттік бюджет» ұғымының
экономиикалық мазмұнын құрайды. Демек, мемлекеттік бюдет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарына пайдалау жолымен құоғамдық
өнімнің тарату және қайта тарату процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын экономикалық
қатынастарды білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
тарату және бақылау функцияларын орындайды.
Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Сонымен қатар мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті
мемлекет заңдарының бірі болып табылады және негізгі қаржы жоспары,
әлеуметтік экономикалық процестерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы
ретінде қарастыруға болады.
2.Бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың принциптері оның буындарының
өзара қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары, бюджет элементтері
мен құқықтарынң жиынтығы бюджет құрылысын құрайды

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі

Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлердің,
сонымен қатар бюджет процесі мен қатынастарының жиынтығын білдіреді. Бюджет
жүйесінің құрылымы келесі сызбада көрсетілген:

3.Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар- бюджет кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады.Кірістер мелекетті қаждетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз етеді,
ал шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік
қажеттіліктергі сәйкес бөледі. Шығыстардың кірістерден асып түсуі бюджет
тапшылығын тудырады. Ал, керісінще процесс бюджет профицитін білдіреді.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру әдістері: ақша белгілерін шығару,
мемлекеттік қарыздар, шетелдік қарыздар, ұлттық байлықты пайдалану.
Бюджет кірістері салықтық және басқа да міндетті төлемдер, ресми
трансферттер, мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, қайтарымсыз сипаттағы
және мемлекеттің қаржы активтерін сатумен байланысты емес, бюджетке
есептелуге тиісті ақшалар болып табылады.
Бюджет шығындар қайтарымсыз негізде бөлінетін бюджет қаражаттары.
Шығынардың қатаң мақсатты арналымы болады, олар жалпы сипаттағы мемлекеттік
қызметтер көрсету, қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқық, сот
қылмыстық атқару қызметі, білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек
және әлеуметтік қамсыздандыру, мәдениет, спорт, туризм, ақпараттық
кеңістік, көлік және коммуникация, және басқалар.
4.Бюджеттік процесс – бюджетті жоспарлау, әзірлеу, қарау, бекіту,
атқару, нақтылау, түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет
есебі мен есептемені жүргізу, мемлекеттік қаржылық бақылау, сонымен бірге
байланыстырылған гранттарды жоспарлау және пайдалану жөніндегі бюджет
заңдылығымен регламенттелінген қызмет. Бюджеттік процестің барлық
стадиялары өзара байланысты және қоғамның экономикалық процестерін ғана
емес, сонымен бірге саяси өмірінің тікелей бейнеленуі болып табылады.

Тақырып 8. Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар.

1. Бюджеттен тыс қорлардың мәні.
2. Қазақстан Республикасының бюджеттентыс қорлары.
3. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры.

1.Жалпымемлекеттік көлемде республикалық және жергілікті бюджеттер қаржы
ресурстарын ұйымдастырудың ең маңызды нысаны болып табылады. Бірақ нарықтық
қатынастарға көшу барысында экономикалық және әлеуметтік салаларды
қаржыландыруды бір ғана бюджет қаражаттары жеткіліксіз бола бастады.
Сондықтан қосымша қаржы көздерін іздестіру қажет болды. Бюджет қорымен
қатар 1991 жылдан бастап мақсаты бюджеттен тыс қорлар құрылып, жұмыс істей
бастады.
Бюджеттен тыс қорлар - мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды буыны;
мемлекеттің қатаң белгілі мақсаттарға пайдаланатын және заң жүзінде
қалыптасуының бекітілген көздері бар ақша ресурстарының жиынтығы.
Экономикалық категория ретінде бюджеттен тыс қорлар бірқатар қоғамдық
қажеттіліктерді қаржыландыру үшін мемлекет тарапынан қаржы ресурстарын
қайта тарату және пайдалану жөніндегі қатынасатр болып табылады.
2.Қаржы институттарының – бюджеттен тыс қорлардың ақша қаражаттары
қозғалысын 1998 жылға дейін Қазақстан Республикасында жұмыс істеген кейбір
қорлардың мысалында қарауға болады.
Бюджеттен тыс қорларға келесілер жатады: мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қоры, мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры.
Бюджеттен тыс қорлардың органдары:
басқару;
атқарушы органдар;
тексеріс комиссиясы;
қордың аймақтық бөлімшелері.
3.Үкіметтің Ұлттық банкіндегі шотында шоғырланатын, мемлекеттің қаржы
активі түріндегі, сондай-ақ материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де
мүлік түріндегі активтері Қазақстанның Ұлттық қоры болып табылады. Ұлттық
қор мемлекеттің қорланымдарын қалыптастыру, сонымен бірге дүниежүзілік
бағалардың коньюктурасына республикалық және жергілікті бюджеттердің
тәуелдігін төмендету мақсатында жасалынады. Ол мемлекеттің тұрақты
әлеуметтік – экономикалық дамуын қамтамасыз етуге, қаржы активтерінің және
материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүлістердің қорлануына,
экономиканың шикізат секторына тәуелділігін және қолайсыз сыртқы
факторлардың ықпалын төмендетуге арналған. Ұлттық қордың түсімі мен
жұмсалуы ұлттық және шетелдік валюталармен жүргізіледі. Қазақстан
Республикасы Ұлттық қорының оаерациялар жөніндегі есебі мен есептемесі
ұлттық валютамен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенімгерлік басқаруды Ұлттық банк
пен Үкімет арасында жасалатын сенімгерлік басқару туралы шарттың
негізіндеҚазақстан Республикасының Ұлттық банкі жүзеге асырылады.

Тақырып 9. Мемлекеттік кредит және мемлекеттік қарыз.

1. Мемлекеттік кредиттің мәні.
2. Мемлекеттік кредиттің нысандары мен әдістері.
3. Халықаралық мемлекеттік кредит.
4. Мемлекеттік борыш және оны басқару.

1.Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың қарамағына елдің заңды және
жеке тұлғаларының бос ақша қаражаттары да, сонымен бірге басқа елдердің
және халықаралық қаржы-несие институттарының ресурстары да несие капиталы
ретінде уақытша пайдалауға жұмылдыру үшін және бюджет тапшылығы
проблемаларын шешу үшін тартылуы мүмкін. Оларды алудың басты әдісі
мемлекеттік кредит болып табылады.
Мемлекеттік кредит – жалпы мемлекеттік қаржының басты буындарының бірі
және кредит қатынастарының жиынтығын, бұл қатынастарда мемлекет несиегердің
де, қарыз алушының да, гаранттың да ролінде көрінуі мүмкін.
Мемлекеттік кредиттің ерекшелігі қарызға берілген қаражаттардың
қайтарымдылығында, мерзімділігінде және ақылығында.
Мемлекеттік кредиттің көмегімен жұмылдырылған қаржаттар көбінесе
экономиканы қаржыландыруға бағытталатындықтан оның өндірістік сипаты болуы
тиіс. Мемлекеттік кредиттің функциялары: қайта тарату, реттеу.
Мемлекеттік кредит түрлері бойынша ішкі, сыртқы, шартты болып
ажыратылады. Мемлекеттік кредиттің көздері- кәсіпорындарда, банктерде,
зейнетақы қорларында , сақтық қорларында, халықта пайда болатын уақытша бос
қаражаттар.
Мемлекеттік кредит ресурстарын:
-бюджет тапшылығын қаржыландыру;
-ұлттандырылған және аралас кәсіпорындарға жұмсалатын күрделі
жұмсалымдарды қаржыландыру;
-биліктің жергілікті органдарының шаруашылық органдарын қаржыландыру;
-елдің ақша айналысын реттеу үшін пайдаланады.
2.Ішкі мемлекеттік кредиттің нысандары:
-мемлекеттік қарыздар шығару
-коммерциялық банктердегі халықтың салымдарының бір бөлігін мемлекеттік
қарыздарға айналдыру.
-қазынашылық несиелер.
Мемлекеттік кредиттің негізгі нысаны кредит қатынастары болып көрінетін
мемлекеттік қарыздар болып болып табылады.
Мемлекеттік қарыздар – нәтижесінде мемлекет белгілі бір мерзімге және
белгілі бір ақыға ақша қаражаттарының белгілі бір сомаларын алатын мемлекет
пен заңды және жеке тұлғалар арасындағы қарыз қатынастары.
Қарыздар өтеу мезгілі, орны, орналастыру әдістері, қарыз валютасы,
эмитенттер, табыстылық түрлері бойынша ажыратылады. Өтеу мерзімі бойынша
қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Орналастыру
орны бойынша қарыздар ішкі және сыртқы болып, орналастыру әдістері бойынша
еркін айналатын, жазылу бойынша орналастырылатын және мәжбүрлеме қарыздар
болып, эмитентке қарай қарыздар үкіметтің қарыздары және биліктің
жергілікті органдарының қарыздары болып және табыстылық түрлері бойынша
қарыздар пайыздық, ұтыс немесе лотереялық қарыздар болып ажыратылады.
3.Өзінің шығындарын жабуға мемлекет шетелдік кредиттерді де тартады.
Сыртқы экономикалық байланыстардың қарқындап өсуі халықаралық мемлекеттік
кредиттің тез дамуына жеткізіп, соның негізінде сыртқы берешектердің шапшаң
өсуіне себепкер болып отыр. Мемлекет өзіне қажжет ресурстарын жұмылдыру
үшін ұлттық шекарадан тысқары жерлердегі бос ақша көздерін барған сайын
белсенді пайдалануда.
Халықаралық мемлекеттік кредит – халықарарлық экономикалық қатынастар
сферасында елдердің материалдық ресурстарының қозғалысы, мемлекет
дүниежүзілік қаржы нарығында борышкер немесе несиегер ретінде болатын
қатынастардың жиынтығы.
Халықаралық кредиттің функциясы мемлекеттердің сыртқы экономикалық
қызметі процесінде тауар және ақша ресурстарын қайта тарату болып табылады.

4.Мемлекеттік кредит қызметінің нәтижесінде мемлекеттік борыш
түзіледі. Мемлекеттік борыш – бұл алынған және белгілі бір күнге өтелмеген
мемлекеттік қарыздардың сомасы. Орналастыру нарығына, қарыз валютасына және
басқа сипаттамаларына қарай мемлекеттік борыш мемлекеттік ішкі және сыртқы
борыш болып бөлінеді. Сондай-ақ күрделі және ағымдағы мемлекеттік борыш
болып бөлінеді.
Дүниежүзілік практикада мемлекеттік борыштың мөлшерін салыстырмалы
сыпаттау үшін арнайы көрсеткіш – борышқа қызмет көрсетудің коэффициенті
пайдаланылады.
Мемлекеттік борышты басқару – мемлекеттің өзі немесе оның кепілдігімен
алынған борышқа қызмет көрсету, оны жоспарлы өтеу, жаңа қарыздарды тарту
және жүзеге асырудың шарттарын жасау жөніндегі мемлекет шараларының бүкіл
спектрі; мемлекеттік орган уәкілетті органдары арқылы ұтымды әрі тиімді
қарыз алуды қамтамасыз ету және мемлекеттік кредитке қызмет көрсетудің
құнын оңтайландыру жөніндегі қызметі; басқару келешекте макроэкономикалық
қиыншылықтардан және төқлем баласының проблемаларынан аман болу мақсатында
жүзеге асырылады.
Мемлекеттік борышты басқарудың әдістері: қайта қаржыландыру, жаңғырту,
мерзімді ұзарту, сәйкестендіру, кемімелі ара салмақ бойынша облигацияларды
айырбастау, қарызды өтеу мерзімін ұзарту, мемлекеттік борыштан бас тарту.

Тақырып 10. Үй шаруашылықтарының қаржысы.

1. Үй шаруашылықтары экономикалыққызметтің субьектілері ретінде
2. Үй шаруашылықтары қаржы ресурстарынң ұғымы, олардың құрамы мен құрылымы.
3. Халықтың тұрмыс деңгейін мемлекеттік реттеу.
4. Азаматтардың кәсіпкелік қызмет, оның түрлері.

1.Халықтың (үй шаруашылығының) қаржысы қаржы жүйесінің ерекше бөлігі
болып табылады. Халық (азаматтар) өзінің ақша қаражаттарымен жалпы
мемлекеттік қаржы жүйесімен және меншіктің барлық нысандарының шаруашылық
жүргізуші субьектілерінің өндірістік және өндірістік емес сфералармен қарым
қатынас жасайды. Бұл сан алуан қатынастар халыққа еңбекке ақы төлеумен,
жинақтаушы зейнетақы жүйесінен ақша қаражаттарын төлеумен, материалдық және
материалдық емес игіліктерді алумен байланысты; басқа жағынан , халық
өзінің ақшалй табысынан салық төлейді, өндірістік және өндірістік емес
сфералардың мемлекеттік және басқа мекемелер мен ұйымдардың қызметін
төлейді. Мұндай қатынастар айырбасқа жататын сауда органдарында,
рыноктарды, халыққа қызмет көрсететін кәсіпорындар мен ұйымдарда «Көлік,
байланыс, тұрмыстық секторжәне т.б.) тұтыну тауарлары мен қызметтерді сатып
алуға байланысты болатын ақша қатынастарын қоспағанда, қаржы қатынастары
болып табылады.
2.Жалпы қаржы ресурстары-шаруашылық жүргізуші субьектілердің және
халықтың қарамағындағы ақша қаражаты, олар ұлғаймалы ұдайы өндіріс пен
жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге жұмсалады. Жалпы қаржы
ресурстары орталықтандырылған және орталықтандырылмаған тәртіппен
қалыптасады. Солның ішінде орталықтандырылмаған тәртіппен үй шаруашылығының
қаржылары қалыптасады. Кез келген экономикалық категория сияқты үй
шаруашылығының қаржылары кірістерден және шығыстардан тұрады. Үй
шаруашылығының кірісі мелекттің әлеуметтік көмек реінде берілген ақша
қаражаттары есебінен, өзінің кәсіпкерлік қызметінен түсетін табысы
есебінен, еңбек ақылары есебінен және т.б. есебінен қалыптастырылады. Еңбек
ақы төлеудің, тұтыну қорларының одан әрі өсуі қаржы ресурстарынң құрамына
тартылатын халық қаржыларынң мөлшерінің өуіне жеткізеді.Ал шығындары
мемлекетке төлейтін міндетті төлемдерінің құрылымен сипатталады.
4.Азаматтардың жеке дара және шағын кәсіпкерлікпен айналысуымен
байланысты бұл сферада көлемді қаржы қатынастары пайда болады: мұндай
қатынастар шаруашылық жүргізуші субьектілердің қаржылары сферасында пайда
болатын қатынастарға ұқсас.
Жеке меншік және мемлекеттік кісіпорындардың қаржысы сферасының бастапқы
табыстары сондай-ақ азаматтардың табысы кез келген мемлекеттің қаржы жүйесі
құрамының негізін қалайтыны ескеру керек және бұл тек теориялық жайт қана
емес, өйткені бұл ресурстардың теориялық жиынтығы Қазақстанның қаржы
ресурстарының баланстарында қамтып көрсетіледі.

Тақырып 11. Сақтандырудың экономикалық және әлеуметтік негіздері.

1. Сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәні, оның іс-әрекет сфералары.
2. Жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыру.
3. Міндетті әлеуметтік сақтандыру.
4. Сақтық нарығы.
1.Сақтандыру – қоғамның экономикалық қатынастарының айрықша сферасын
бейнелейтін көне категорияларының бірі. Сақтандыру сферасы адам өмірінің ,
өндірістік және әлеуметтік-экономикалық қызметтің барлық жағын қамтиды.
Сақтандыруға түрткі болатын басты себеп – бұл өндіріс пен адам өмірінің
қауіп қатерлі сипаты.
Сақтандырудың мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз
ету үшін азаматтарды, мүліктеді, өндіріс процестерін қоғамдық және ұжымдық
қорғау болып табылады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен
оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру –
қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңды
тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды төлеу
үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік
қатынастардың айрықша сферасы.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша мыналар сақтандырудың
нысандары болып табылады:
Міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
Сақтандыру орбьектісі бойынша – жеке және мүліктік;
Сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және жинақтаушы
емес.
2.Жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыруға тән экономикалық қатынастар
қоғамдық өндіріс процесіндегі зиянның орнын, егер бұл процесс тікелей дүлей
апат пен басқа да төтенше немесе күтпеген оқығалардың нәтижеснде бұзылса,
толтырумен байланысты.
Сақтандырудың түрлері: жазатайым жағдайлардан және аурудан сақтандыру,
медициналық сақтандыру, көлік құралдарын сақтандыру, жүктерді сақтандыру,
мүліктік сақтандыру, азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру,
кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыруөмірді сақтандыру аннуитеттік сақтандыру.
3.Міндетті әлеуметтік сақтандыру – заматтарды еңбек ету қабілеттерін
жоғарылатуына және жұмысынан айырылуына, сондай – ақ асыраушысынан
айырылуына байланысты кірістің бөлігін өтеу үшін мемлекет ұйымдастыратын,
бақылайтын және кепілдік беретін шаралардың жиынтығы, азаматтарды
әлеуметтікқорғаудың мемлекет жүзеге асыратын нысандарының бірі.
Әлеуметтік арналым қорларын қалыптастырудың екі қағидатыбар:
1)ұрпақтар ынтымақтастығының негізінде;
2)әлеуметтік қорларға көбінесе әлеуметтік қорға азаматтардың дербес
аударымдарының негізінде.

Тақырып 12. Экономиканы мемлекеттік қаржыландыру және реттеу.

1. Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеудің жалпы сипаттамасы мен
сыныптамасы.
2. Макроэкономикалық тепе-теңдік және қаржы.
3. Фискалдық саясаттың нұсқалары.
4. Нарықтық тепе-теңдікке салықтардың әсері.

Тақырып 13. Қаржылық нарық.

1. Қаржы нарығы туралы ұғым.
2. Бағалы қағаздар нарығы және бағалы қағаздардың түрлері.Бағалы қағаздар
нарығының қатысушылары.
3. Қор биржасы.

1. Бағалы қағаздар нарығын құру және дамыту шаруашылықты бір
орталықтан қаржыландырудың тиімсіз жүйесін және салааралық қайта бөлуді
өзгертуге, нарықтық құрылымдардың инвестицияға деген сұраныстарын
қанағаттандыруға және бұл нарыққа салааралық капиталдың қайта құйылуын
реттеуші болуға, ірі кәсіпорындар мен банктер жұмысының барометрі болуға
мүмкіндік береді. Бағалы қағаздар нарығының дамуы экономиканы көтеруге
мынадай шараларды іске асырғанда ғана ықпал етеді: тауар нарығын
қалыптастыру, монополияны шектеу, шағын кәсіпорынды, кәсіпкерлікті қолдау,
ақша айналысын ұлғайту.
Акцияларды шығару мемлекеттік құрылымдарды мемлекет иелігінен алудың
ең басты құралдарының біріне және өнеркәсіпті жандандыру мен қайта құруда
жеке және заңды тұлғалардың ақшалай табыстарын жұмылдырудың тиімді
құралдарына айналуда.
Бағалы қағаздар нарығының міндеті-бағалы қағаздарды сатушылар мен
сатып алушылардың көңілінен шығатын бағада инвестицияға толық қаражат
жұмсауды қамтамасыз ету болып табылады.
Бұл міндеттерді шешу бағалы қағаздар нарығында қызмет етуші
делдалдардың- брокерлер мен инвестициялық дилерлердің қатысуынсыз мүмкін
емес. Тек қана солар бағалы қағаздар нарығын қандай жағдайда да, қашан,
қандай шартпен және қандай курспен қағаздар шығару қажет екендігін біледі.
Бұл жерде брокер бағалы қағаздарды сатушыларды сатып алушылармен
кездестіріп, ол үшін комиссиондық ақы алса, ол инвестициялық дилер өз
есебінен және өз атынан бағалы қағаздарды сатып ала отырып, кейіннен қайта
сатады. Брокерлік және диллерлік операцияларды жүзеге асырышы ірі
инвестициялық компаниялар ішкі бағалы қағаздар нарығының басты тұлғалары
болып табылады.
Қазақстан Республикасының заңында көрсетілетін бағалы қағаздар
нарығының негізгі идеологиясы келесідей қағидалардан тұрады:
-әрбір потенциялды инвестор үшін бағалы қағаздарды эмиссиялаудың барлық
түрлері бойынша толық және нақты ақпараттардың болуы;
-бағалы қағаздар нарығының қатысушыларының (инвестициялық формалардың, қор
биржалары және тауар биржаларының қор бөлімдері, брокерлік фирмалар және
т.б.) біліктілігі.
Қор нарығы үнемі мемлекетпен реттеліп отыруы қажет. Қазақстанда қор
нарығы жеткіліксіз реттелуде. Оған қол жеткізу үшін инвесторлардың мүддесін
қорғайтын және бағалы қағаздар нарығының тұрақтылығын қамтамасыз ететін
заңдылықтарды жетілдіру қажет.
Бағалы қағаздар нарығына мемлекеттік ықпал етудің мақсаты келесідей:
-макроэкономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз ету;
-жарықтық ортаның бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ету;
-бағалар қағаздар нарығы агенттерінің мүдделерін құқықтық және экономикалық
қорғау;
Құқықтық қорғау: бағалы қағаздарды әкімшілік-мемлекеттік тіркеу;
бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушылардың қызметтеріне лицензиялар мен
сертификаттар беру, бағалы қағаздар нарығына жіберу ержелері, шетел
инвесторларын бағалы қағаздар нарығына жіберу ережелері.
Экономикалық қорғау: бағалы қағаздармен жасалатын операциялар бойынша
салықтық жеңілдіктер жүйесін жасау және қолдану; мемлекеттік бағалы
қағаздармен жасалатын операциялар жолымен нарықтық сұраныс пен ұсынысты
реттеу.
Ведомоствалармен өзін-өзі бақылау және өзін-өзі реттеуді қамтамасыз
етушілерге қор биржалары жатады.

2.Экономикадағы өзгерістер жаңа экономикалық жағдайларға сәйкес
ресурстарды, оның ішінде қаржы ресурстарын үйлестірудің формаларын
қолдануды қажет етеді.
Қор биржасы-бұл бағалы қағаздардың бірқалыпты айналысы үшін қажетті
жағдайлармен қамтамасыз ететін ұйым. Қор биржасының мәні және атқаратын
қызметтері келесілерден көрінеді:
-қор нарығында биржалық делдалдардың бағалы қағаздарды сату жолымен
уаұытша бос ақшалай қаражаттарды жұмылдыру және шоғырландыру;
-өндірісті және ел үкіметінің шығыстарын несиелеу және қаржыландыру;
-Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды шоғырландыру, сұраныспен
ұсыныстың деңгейін көрсеттетін бағаларды белгілеу және жасалған капиталды
қалыптастыру.
Қор биржасы қаржы ресурстарын жинақтау, шоғырландыру және қайта бөлу
процесін ұйымдастырушы экономиканың басты буыны болып табылады. Ол қаржы
және өндірістік капитал арасында делдал бола отырып, экономикалық дамудың
қозғаушы күштерінің бірі болып саналатын инвестициялық процеске ықпал
етеді.
Қаржы нарығының ұлттық ерекшкліктеріне байланысты қор биржаларын
ұйымдастырудың екі типі болады. Жеке құқықтық сипаттағы және топтық
құқықтық сипаттағы.
Қор биржасына биржалық комитет және басқарма жетекшілік етеді.
Биржаның өзін-өзі реттеудің әрекет етіп отырған әдісіне – листинг
жатады. Биржа ісіндегі листинг – бұл биржалық тізімге бағалы қағаздар
эмитеттерінің бірқатарын қосуды білдіреді.
Листинг – биржаның қасиетті міндеттемесі ретінде, оның басты
міндеттері потенциялды инвесторлардың қаражат жұмсауына дұрыс бағыт беру
және олардың мүдделерін қорғау болып саналады.
Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму болашағы үшін ресурстарды
жинақтау (материалдық база, адамдарды оқыту, заңдарды шығару, технология
мен ақпараттық база) сұрақтарын ғана қамтып қоймай, сондай-ақ нарыққа өту
барысында туындайтын макроэкономикалық және басқару шешімдерін талдау және
стратегиясын қамтитын бағалы қағаздар нарығын дамытудың ұзақ мерзімді
саясаты қажет.

Тақырып 14. Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржылар.

1. Сыртқы экономикалық қызмет және оның даму бағыттарының сипаттамасы.
2. Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің нысандары мен әдістері.
3. Валюта ресурстарын қалыптастыру және пайдалану
4. Елдің төлем балансы.

1.Қызметтің сыртқы экономикалық сферасы мемлекеттің, оның жеке және заңды
тұлғаларыныңғ ұқсас шетелдік қатысушыларымен және халықаралық қаржы-несие
институттарымен сауда, кредит, инвестициялық, борыш, есеп-қисап, трансферт
және өзге де операциялар кезінде қатысумен байланысты қатынастардың кең
шеңберін қамтиды.
Дамудың қазіргі кезеңінде сыртқы экономикалық байланыстарға мыналар
жатады: сыртқы сауда; шетелдік инвестициялау; концессиялар; ҚР халықаралық
қаржы-несие ұйымдарына қатысуы; ынтымақтастық; есеп-қисаптарды жүргізу.
Сыртқы экономикалық қызмет қалыпты жүзеге асырылуы үшін дамыған сыртқы
экономикалық инфрақұрылым қажет. Сыртқы экономикалық байланыстарды басқару
органдарының аса маңызды функциясы валюталық қатынастарды реттеу болып
табылады. Валюталық реттеу- нормативтік-құқықтық актілерді әзірлеу мен
бекіт, ақпарат жинау, валюта заңдылығының сақталуын бақылаужәне заңдарда
көзделген санкцияарды қолдану.
2.Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу әр түрлі нысандар
мен әдістерді қамтиды. Реттеудің негізгі нысандары мыналар болып табылады:
-сыртқы экономикалық қызметті қаржыландыру;
-салық салу;
-инвестциялау;
-сыртқы қарыз алу;
-сыртқы берешек;
-экспортты қаржыландыру.
Реттеу әдістері көрсетілген нысандарға сай келеді және тура, сондай-ақ
жанама әдістері болып бөлінеді.
3.Қазақстан Республикасының халықаралық экономикалық қатынастарын
дамытуда орталықтандырылған валюта қорларын қалыптастыру және пайдалану
арқылы сыртқы экономикалық байланыстарды қаржылық реттеу маңызды роль
атқарады. Халықаралық қатынастарға мемлекеттің қатысуы және ұлттық валюта-
теңгені нығайту үшін бүкіл ел ауқымында да, аумақтық құрылымдар деңгейінде
де орталықтандырылған валюта қорлары құрылады.
Валюталық операциялар ағымдағы және капитал қозғалысына байланысты
операцияларға бөлінеді. Валюталық ресурстар қаржы ресурстарының құрамдас
бөлігі болып табылады және сәйкес орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған болып бөлінеді.
5. Кез келген елдің дүниежүзінің басқа елдерімен экономикалық
байланыстары оның төлем балансында қамтып көрсетіледі.
Төлем балансы дегеніміз уақыттың белгілі бір межелдемесінде бір елдің
дүниежүзінің басқа елерімен шаруашылық операцияларды жалпы қорытып
көрсететін көрсеткіштердің жүйесі. Ол мына бөлімдерді қамтиды:
-ағымдағы шот (сауда балансы);
-капиталмен және қаржылармен болатын операциялардың шоты (күрделі шот);
-резервтік активтер;
-таза қателер мен рұқсатнамалар.

Тақырып 15.Қаржы және инфляция

1. Инфляцияның табиғаты және оның қаржылармен өзара байланысы
2. Инфляцияға қарсы саясат шаралары.

1.Экономикалық құбылыс ретінде инфляция көптен бері өмір сүріп келеді.
Оны тіпті ақшаның шығуымен бірге пайда болды әрі ақшаның қызметімен тығыз
байланысты деп саналады. «Инфляция» термині ақша айналысына қатысты ХІХ
ғасырдың орта шенінде пайда болды және АҚШ-тың Азамат соғысы жылдары қағаз
долларының қисапсыз көп шығарылуымен байланысты болды. Инфляцияның дәстүрлі
ең жалпы анықтамасы – тауар айналымының қажеттілігімен салыстырғанда
айналыс сферасының артық қағаз ақша массасымен шамадан тыс толып кетуі оның
құнсыздануы және соның нәтижесі ретінде тауар мен қызмет көрсетулерге
бағаның өсуі, ақшаның сатып алуға жарамдылығының төмендеп кетуі.
Инфляция – ақша жүйесінің дағдарысты жай-күйі. Инфляцияға ішкі және
сыртқы факторлар, сонымен қатар ақшалай және ақшасыз факторлар әсер етеді.
Қаржы және инфляцияның өзара байланысын инфляцияның екі типі бойынша
бақылап отыруға болады: сұраным инфляциясы және шығындар инфляциясы.
2.Инфляцияның өрістеп күшеюі экономикалық және әлеуметтік қарама-
қайшылықтарды асқындырып жіьеретіндіктен мемлекет инфляцияны жою және ақша
айналысын тұрақтандырғаарналған шаралар қолдана бастайды. Инфляция кезінде
мемлекет іс қимылының екі нұсқасы болалы.
1.бейімделу саясаты;
2.инфляцияға қарсы шаралар.
Инфляцияға қарсы саясат - инфляциямен күреске бағытталған эконмиканы
мемлекеттік реттеужөніндегі шаралар кешені.
Дефляциялық саясат – мемлекеттің шығындарын азайту, несие үшін пайыздық
мөлшерлемелерді арттыру, салық ауртпалығын күшейту және ақша массасын
шектеу жолымен ақша-несие және салық механизмі арқылы ақша сұранымын
реттеуді қарастырады.
Кірістер саясаты – бағаға және жалақыға оларды толықтау матау немесе
олардың өсу шегін белгілеу жолымен параллельді бақылау жүргізуді қажет
етеді.

Тәжірибелік сабақтар

«Қаржы» пәні бойынша практикалық сабақтарды жүргізу бойынша әдістемелік
нұсқаулар.
Тақырып 1. Кiрiспе. Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні, функциялары
мен ролі.
Экономикалық категория ретiндегi қаржылар мәнi. Қоғамдық өнiмнiң
кеңейтiлген өндiрiс процесiндегi, қоғамдық өнiмдi алғашқы тарату процесi.
Қаржылардың спецификалық ерекшелiктерi. Таратушылық және ұдайы өндiрiстiк
концепцияға сәйкес қаржылар функицялары. Кәсiпорынның қаржылық қорлары және
қаржылық ресурстары, олардың қалыптасу қайнар көздерi.
“Қаржылық жүйе” ұғымы, оның құрамы және құрылымы. Қаржылық жүйе
сызбасы, оны ұйымдастырудың негiзгi принциптерi. Қазақстан Республикасының
қаржылық жүйесi. Қазақстан Республикасының қаржы жүйесiнiң элементтерi және
оның сипаттамасы. Нарықтық өзгерiстердiң қаржылық қаржылық жүйе құрылымына
әсерi.
Қаржылық саясат мазмұнын ашу. Қаржылық тактика және қаржылық
стратегия. Қаржылық саясаттың мазмұны, мiндеттерi, принциптерi, мақсаттары.
Қаржылық механизм құрылымы.
Қаржылық жоспарлау мазмұны. оның ерекшелiктерi. Қаржылық жоспарлау
объектiлерi және субъектiлерi. Қаржылық жоспарлау принциптерi, әдiстерi.
Қаржылық жоспарлауды iске асыру этаптары. Қазақстан Республикасы қаржылық
жоспарларының жүйесi. Қаржылық болжау қажеттiлiгi. Мемлекеттiң жиынтық
қаржылық балансы. Кiрiстер және шығыстар балансы. Кәсiпорынның қаржылық
көрсеткiштерi. Нормалар және нормативтер.Қаржылық қатынастарды құқықтық
реттеу. Қаржылық-құқықтық механизм. Қаржылық-құқықтық нормалар. Қаржылық-
құқықтық әдiстерi. Мемлекеттiң қаржылық қызметiнiң мазмұны. Қаржылық-
құқықтық актiлер.

Қаржылық бақылау мәнi. Қаржылық бақылаудың принциптерi және
мақсаттары.Субъектiлерiнен тәуелдi қаржылық бақылау түрлерi. Аудиторлық
бақылау. Қаржылық бақылау әдiстерi. Ревизия қаржылық бақылаудың негiзi
ретiнде. Қазақстан Республикасында қаржылық бақылауды ұйымдастыру.

Әдістемелік нұсқаулар – ұсынылған әдебиеттерді қолдана отырып, берілген
сұрақтарды дербес қарастырып талдай білу.

Тапсырма: семинарлық сабақ сұрақтарын талқылау, негізгі терминдер бойынша
экономикалық диктант.

Практикалық сабақтар жоспары
Тақырып 1. Кiрiспе. Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні, функциялары
мен ролі.
Сұрақтар:
1. Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні және ролі.
2 Қаржы жүйесі және оны ұйымдастыру.
3. Қаржы саясаты және оны жүзеге асыру механизмі..
4. Қаржыны басқару.
5. Қаржылық жоспарлау және болжамдау негіздері.
6. Қаржы қатынастарын құықтық қамтамасыз ету.
7. Қаржылық бақылау.

Оқытушы жетекшілігімен студенттің өздік жұмысы көлеміндегі сабақтар
жоспары.
1. Кiрiспе. Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржының мәні,
функциялары мен ролі.
1. Жалпы қоғамдық өнімді және ұлттық табысты тарату және қайта тарату
кезінде қаржылық салымдар және мемлекетпен, кәсіпорынмен, ұйымдармен
қалыптасатын қаржылық салымдар мен қаржылық қорлар-бұл:
A. қаржылық саясат;
B. қаржылық ресурстар;
C. қаржылық қорлар;
D. қаржылық қатынастар;
E. кәсіпорындар қаржылары.

2. Қаржылардың спецификалық белгілеріне жатпайды:
A. ақшалай формада болуы;
B. таратушылық сипатта болуы;
C. мақсатты бағытты қорлардың болуы;
D. Қаржылық қорлардың бір жақты қозғалысы;
E. дұрыс жауабы жоқ.

3. Берілген экономикалық категорияға тән қызмет өрісі, қызметтің мәнімен
айқындалуы, категорияға тән қасиеттерді айқындаудың спецификалық тәсілдері:
A. принцип;
B. функция;
C. тәсіл;
D. әдіс;
E. мақсаттар.

4. Таратушылық концепцияға сәйкес қаржы функциясы:
A. ақшалай қаржы қорларын қалыптастыру және пайдалану;
B. ақшалай қаржы қорларын қалыптастыру, ақшалай қаржы қорларын пайдалану,
бақылаушы;
C. тарату, бақылау;
D. тарату, бақылау, реттеу;
E. тарату, қайта өндіру.

5. Ұдайы өндірістік концепцияға сәйкес қаржылар функциялары:
A. тарату, бақылау;
B. ақшалай қаржылар қорларын қалыптастыру, ақшалай қаржылар қорларын
пайдалану, бақылау;
C. тарату және ұдайы өндірістік;
D. ақшалай қаржылар қорларын қалыптастыру, ақшалай қаржылар қорларын
пайдалану, тарату;
E. тарату, бақылау, реттеу.
2. Қаржылық жүйенi ұйымдастыру.
1. Орталықтандырылмаған қаржыларға жатады:
A. мемлекеттік бюджет, мемлекеттік кредит;
B. кәсіпорын қаржысы, тұрғындар қаржысы;
C. мемлекеттік бюджет, мемлекеттік кредит, кәсіпорын қаржылары;
D. мемлекеттік кредит, бюджеттен тыс қорлар, тұрғындар қаржылары;
E. материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының қаржысы, материалдық емес
өндіріс сферасы кәсіпорындарының қаржысы, мемлекеттік бюджет.

2. Қаржылық жүйені құру принциптеріне жатпайды:
A. орталықтандыру мен демократизм сәйкестігі;
B. ұлттық және аймақтық қатынастарды сақтау;
C. біртұтастық;
D. жоспарлылық;
E. қаржылық жүйе элементтерінің функционалдық белгілері.

3. Қоғамдық ұдайы өндірістің қандай стадиясында қаржылар неғұрлым жоғары
деңгейде айқындалады:
A. өндіріс;
B. тұтыну;
C. тарату;
D. айырбастау;
E. жинақтау.

4. Қаржылық жүйе қандай бөлімдерден тұрады:
A. қаржылық қатынастар жиынтығы, ақшалай қаржылар қорларының жиынтығы,
басқарудың қаржылық аппараты;
B. жалпымемлекеттік қаржылар, тұрғындар қаржылары, кәсіпорын қаржылары;
C. материалдық өндіріс сферасы, материалдық емес өндіріс сферасы;
D. ақшалай салымдар, басқарудың қаржылық аппараты;
E. басқарудың қаржылық аппараты, орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған қаржылар.

5. Қаржылық қатынастар жиынтығы, ақшалай қорлар жиынтығы, басқарудың
қаржылық аппараты бұл:
A. қаржылық жүйе звенолары;
B. қаржылық жүйе бөлімдері;
C. қаржылық жүйенің ішкі звенолары;
D. қаржылық механизм звенолары;
E. қаржы принциптері.
3. Қаржылық саясат және қаржылық механизм.
1. Жалпы мақсатты бағытты белгісі бойынша бірлескен біртекті өзара
байланысқан элементтер жиынтығы – бұл:
A. қаржылық механизмнің ішкі жүйесі;
B. қаржылық механизм блогы;
C. қаржылық механизм элементі;
D. қаржылық механизм әдісі;
E. қаржылық механизм формасы.

2. Қаржылық механизмінің ішкі жүйесіне не жатпайды:
A. қаржылық жоспарлау;
B. қаржылық рычагтар мен ынталандырулар;
C. қаржылық көрсеткіштер;
D. қаржылық жүйенің құқықтық режимі;
E. ұйымдастырушылық құрылым.

3. Ақшалай кірістерді және қорларды қалыптастыру және пайдаланумен
байланысты қаржылық қатынастардың айқындалу формалары және әдістері- бұл:
A. қаржылық минимум;
B. қаржылық механизм;
C. қаржылық рычагтар;
D. қаржылық саясат;
E. бюджеттік процесс.

4. Қаржылық саясат қалай бөлінеді?
A. қаржылық стратегия және қаржылық тактика;
B. салықтық саясат және бюджеттік саясат;
C. қаржылық жоспарлау және қаржылық басқару;
D. қаржылық стратегия және қаржылық жоспарлау;
E. мемлекеттік және жергілікті саясат.

5. Қаржылық саясат – бұл:
A. абстрактылық түрде көрсетілген және экономикалық өмірдің белгілі жағын
сипаттайтын біртекті экономикалық қатынастар;
B. қаржыларды басқару, жоспарлау және ұйымдастыру формалары, әдістері және
түрлерінің жүйесі;
C. өзінің функцияларын және міндеттерін іске асыру үшін мемлекетпен
жүргізілетін мақсатты бағытталған шаралар жиынтығы;
D. қаржылық механизмнің ішкі жүйесі және экономикалық және әлеуметтік
жоспарлаудың маңызды құрамдас бөлігі;
E жоспарлық тапсырмаларды орындау үшін қаржылық ресурстарды қолдану.

6. Қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамудың ірі масштабты мақсаттарын
шешуді қарастыратын және ұзақ мерзімді перспективаға есептелген курс:
A. қаржылық стратегия;
B. қаржылық саясат;
C. қаржылық реттеу;
D. қаржылық механизм;
E. қаржылық бақылау.
4. Қаржыларды басқаруды ұйымдастыру.

1. Қаржыларды басқару принциптеріне жатпайды:

A. басқарудағы демократизм;
B. басқарудың ғылымдылығы;
C. басқарудағы жауапкершілік;
D. басқарудағы жоспарлылық;
E. қаржылық сұрақтарға саяси көзқарас;

2. Жоспарлық тапсырмаларды орындау үшін қаржылық ресурстарды маневрлау:
A. қаржылық жоспарлау;
B. қаржыларды ұйымдастыру;
C. қаржылық реттеу;
D. қаржылық бақылау;
E. қаржылық механизм.

3. Қаржылық басқарудың қандай элементі әртүрлі кері ауытқуларды жоюға
бағытталған және қаржы ресурстары есебінен қызметтің барлық түрлеріндегі
пропорцияны қамтамасыз етуге негізделген?
A. қаржылық ақпарат;
B. қаржылық жоспарлау;
C. қаржыларды ұйымдастыру;
D. қаржылық реттеу;
E. қаржылық бақылау.

4. Қаржылық және аралас экономикалық және әлеуметтік жүйелерге оларды
жетілдіру және дамыту мақсатында әсер ету процесі:
A. қаржыларды басқару;
B. қаржылық реттеу;
C. қаржылық бақылау;
D. қаржылық механизм;
E қаржылық жоспарлау.

5. Кәсіпорынның барлық қаржыларын тиімді пайдалану мақсатында кәсіпорынның
ақшалай ағымдарының қозғалыс механизмін басқару жүйесі:
A. қаржыларды басқару;
B. қаржылық бақылау;
C. қаржылық менеджмент;
D. қаржылық реттеу;
E. қаржылық жүйе.

5. Қаржылық жоспарлау және қаржылық болжау.
1. Қаржылық жоспарлау әдістері:
A. бюджеттік, сақтандыру;
B. экстрополяция, нормативтік, баланстық, бағдарлама-мақсаттық, экономика-
математикалық;
C. экстрополяция, бюджеттік, бағдарлама-мақсаттық, сақтандыру, қайырымдылық
жарналары;
D. кадастырлық, төлем көзінен, декларация бойынша, патент бойынша;
E. жоғарыдағылардың барлығы дұрыс емес.

2. Жоспарлауды және қаржыларды басқаруды ұйымдастыру түрлері, формалары
және әдістерінің жүйесі-бұл:
A. қаржылық саясат;
B. қаржылық тактика;
C. қаржылық стратегия;
D. қаржылық бақылау;
E. қаржылық механизм.

3. Қаржылық жоспарлаудың негізінде халықшаруашылығын жоспарлаудың келесідей
маңызды принциптері жатады:
A. орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қатынастардың сәйкестігі,
бірлік, үздіксіздік;
B. бірлік, үздіксіздік, жоспарлылық;
C. орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қатынастардың сәйкестігі,
бірлік, жоспарлылық;
D. аймақтық және ұлттық мүдделердің оптималды сәйкестігі, бірлік және
үздіксіздік;
E. жоспарлылық, жауапкершілік, нақтылық.

4. Қаржылық көрсеткіштерді олардың динамикасын тағайындау негізінде
қаржылық жоспарлау әдісі:
A. баланстық;
B. нормативтік;
C. бағдарлама-мақсаттық;
D. экономика-математикалық;
E. экстрополяция.

5. Қаржылық жоспарлар келесідей бөлінеді:
A. жалпымемлекеттік және салалық;
B. жылдық және территориялық;
C. өндірістік және өндірістік емес сфера кәсіпорындарының жоспарлары;
D. кәсіпорындар, бірлестіктер жоспарлары;
E. алғашқы және жиынтық.

6. Қаржылық жоспарлау мақсаттарына жатпайды:
A. қаржылық ресурстардың қалыптасу қайнар көздерін анықтау;
B. қаржылық ресурстарды пайдалануды бақылауды ұйымдастыру;
C. оптималды пропорцияны белгілеу, қаржыларды орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған қорлар арасында тарату;
D. қажетті резервтерді құру;
E. қаржылық ресурстарды пайдаланудың нақты бағыттарын анықтау.

6. Қаржылық қатынастарды құқықтық қамтамасыз ету.

1.Қаржыларды белгілі-бір төлеушілер мен алушыларға қатысты қолданатын
құқықтық нормаларды нақтылайтын актілер:
A. заңдылық;
B. жеке;
C. ішкі заңдық;
D. жоспарлық-қаржылық;
E. нормативтік.

2. Біртекті қаржылық қатынастар тобын реттеуші актілер:
A. заңдылық;
B. жеке;
C. ішкі заңдылық;
D. жоспарлы-қаржылық;
E. нормативтік.

3. Акттердің қандай түріне бюджеттің барлық түрлері, кәсіпорын және
ұйымдардың қаржылық жоспары, бюджеттің шығындар сметасы жатады?
A. заң шығарушы;
B. ішкі заңдық акттер;
C. жоспарлы қаржылық акттер;
D. жеке акттер;
E. нормативтік акттер.

4. Заңдық негіздері бойынша қаржы-құқықтық актілер бөлінеді:
A. нормативтік және жеке;
B. заң шығарушы;
C. ішкі заңдық;
D. жоспарлы – қаржылық;
E. барлық жоғарыда аталып өткендер.

5. Қаржы-құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
A. міндеттейтін, тыйым салатын, өкілетті;
B. жеке, жалпымемлекеттік;
C. міндеттейтін, тыйым салатын, реттеуші;
D. мәжбүрлі, ерікті;
E. нормативті, жеке, міндеттейтін, ішкі заңдық.
7. Қаржылық бақылау.

1. Сәйкес ақшалай қаржылар қорлары бойынша жалпы қоғамдық өнімнің құндық
таратылуының негізделуін және олардың белгілі мақсаттарға шығындалуын
тексеруге бағытталған спецификалық қызмет;

A. қаржылық құқық;
B. қаржылық бақылау;
C. қаржылық реттеу;
D. қаржылық жоспарлау;
E. қаржылық механизм.

2. Қаржы жылы және есептік кезең аяқталған соң жүргізілетін бақылау, бұл:
A. ағымдағы;
B. алдын ала;
C. кезекті;
D. толық;
E. тандап.

3. Қаржылық бақылау әдістеріне жатпайды:
A.тексеру;
B. зерттеу;
C. жоспарлау;
D. талдау;
E. ревизия.
4. Резервтерді анықтау және қаржылық ресурстардың барлық түрлерін тиімді
пайдалану жолдарын белгілеу мақсатымен кәсіпорынның қаржылық қызметін
кешенді түрде зерттеу, бұл
A. тексеру;
B. зерттеу;
C. жоспарлау;
D. талдау;
E. ревизия.

5. Құжаттарды тексеру ғана емес сонымен қатар ақшалар, материалдық
құндылықтардың бар болуын білдіретін ревизия түрі:
A. құжаттық;
B. іс жүзіндегі;
C. толық;
D. тақырыптық;
E. таңдап.

6. Белгілі уақыт мерзімінде кәсіпорынның барлық қызметі тексерілетін
ревизия түрі:
A. толық;
B. іс жүзіндегі;
C. тандап;
D. тақырыптық;
E. құжаттық.

7. Ведомстволық бағынушылыққа және меншік формасына тәуелсіз бақылаудың кез-
келген объектісіне қатысты қолданылатын қаржылық бақылау түрі:
A. аудиторлық;
B. жалпымемлекеттік;
C. ведомстволық;
D. қоғамдық;
E. ішкі шаруашылық

8. Ақшалай айналысты іске асыру процессінде жүргізілетін, бақылау:
A. аудиторлық;
B. кезекті;
C. ағымдағы;
D. алдын ала;
E. ішкі шаруашылық.

9. Нақты кәсіпорындарда, ұйымдарда, мекемелерде іске асырылатын қаржылық
бақылау:
A. ішкі шаруашылық;
B. аудиторлық;
C. ведомстволық;
D. жалпы мемлекеттік;
E. қоғамдық.

10. Субъектісінен тәуелді қаржылық бақылау түріне жатпайды:
A. жалпы мемлекеттік;
B. ведомстволық;
C. ішкі шаруашылық;
D. ағымдағы;
E. тәуелсіз.

11. Аудиторлық қызметтің нәтижесі қандай құжатпен өңделеді:
A. тексеру актісі;
B. қорытынды;
C. жиынтық ведомость;
D. ақпараттық анықтама;
E. қаржылық нәтижелер туралы есеп.

12. Кәсіпорын және ұйымдардың мемлекеттік қаржылық қорларын қалыптастыру,
тарату, пайдаланудың белгіленген тәртіптері мен ережелерін сақтау:
A. қаржылық бақылау;
B. қаржылық құқықтық қатынастар;
C. қаржылық тәртіп;
D. қаржылық жоспарлау;
E. қаржылық құқық.

13. Қаржылық бақылауды ұйымдастыру формаларына жатпайды:
A. ескертушілік сипат;
B. бірлік;
C. жариялылық;
D. жан-жақтылық;
E. шешілетін сұрақтарға саяси тұрғыда қарау.

ОСӨЖ жүргізу формасы: ауызша сұрау, тесттерді орындау

Студенттің өздік жұмысы көлеміндегі сабақтар жоспары

1. Қаржылардың пайда болуы. Қаржылар ұғымы.
2. Қаржылар функциялары.
3. Қаржылық ресурстар және олардың қалыптасу қайнар көздерi.
4. Құндық экономикалық категориялардың өзара әсерi және өзара байланысы.
5. Қазақстан Республикасының қаржылық жүйесiнiң құрылымы.
6. Қазақстан Республикасының қаржылық жүйесiн жетiлдiру бағыттары.
7. Әлеуметтiк-экономикалық процесстердегi қаржылық саясат мазмұны.
8. Қаржылық механизм мазмұны және құрылымы.
9. Қазақстан Республикасы қаржылық саясатының ерекшелiктерi.
10. Қазақстан Республикасында қаржыларды басқаруды ұйымдастыру.
11. Кәсiпорындар қаржыларын басқару.
12. Мемлекеттiң және кәсiпорынның қызметiнiң қаржылық көрсеткiштерi.
13. Қаржылық жоспарлауды жетiлдiру бағыттары
14. Мемлекеттiң қаржылық қызметi.
15. Қаржылық-құқықтық реттеу.
16. Қаржылық заңдылықтар жүйесiндегi қаржылық-құқықтық акттер.
17. Аудиторлық бақылауды жүзеге асыру ерекшеліктері.
18. Қаржылық бақылау әдiстерi мен жіктелуі.
19. Қазақстан Республикасында қаржылық бақылауды ұйымдастыру

Қосымша әдебиеттер

1. Насенов А. Финансовые ресурсы в системе обеспечения
воспроизводственных процессов // Банки Казахстана, 2003 г., № 11, с.11-
15
2. Е. Дербисов Финансы Казахстана, Алматы, “Ихтисат”, 1996, с.42-67
3. Влияние финансовой системы на экономику//Финансовый бизнес, 2001 г.,
№9, с. 56
4. Основные тенденции развития современной финансовой системы//Вестник
Моск.унив. Сер.6. Экономика, 1999, №6, с.10
5. Финансовая политика//Менеджмент в России и за рубежом, 1999, № 2, с.
128
6. Управление финансами //Аудит и налогообложение, 2000 г.,№6, с. 2
7. Финансовое планирование в рыночных условиях // Финансовый бизнес,
2003 г., №9-10, с. 67
8. Мельников В.Д. Закономерности и противоречия содержание сущности
финансов экономической науки. Сб. Науч. трудов. КАЗЭУ- Алматы, 2001 г
, с. 23
9. Никольский Д.В. Государственный финансовый контроль в РФ и реформы
//Финансы, 2003 г., №2, с. 72-75

Сутулов Ф. Совершенствовать методику контроля // Каз. правда, 2003 г.,
10 сентября

Тақырып 2. Шаруашылық жүргiзушi субъектiлердің қаржылары.

Кәсiпорын және ұйым қаржыларының табиғаты, олардың ұдайы өндiрiс
процесiндегi ролi. Кәсiпорын және ұйым қаржыларының функциялары. Кәсiпорын,
мекеме және ұйым қаржыларының ерекшелiктерi. Кәсiпорын ұйым, мекемелердiң
жiктелуi. Негiзгi ұйыдастырушылық құрылымдардың кәсiпорын қаржыларының
ерекшелiктерi. Шаруашылық серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар, мемлекеттiк
кәсiпорындар қаржылары.
Коммерциялық негiзде қызмет ететiн кәсiпорындардың қаржыларын
ұйымдастырудың негiзгi принциптерi. Коммерциялық есеп мазмұны.
Кәсiпорындардағы қаржылық қорлар түрлерi. Негiзгi өндiрiстiк қорлар.
Айналмалы өндiрiстiк қорлар және айналыс қорлары. өндiрiстiк қорлардың және
олардың өсiмiнiң қайнар көздерi. Кәсiпорын шығындары және олардың жiктелуi.
Кәсiпорын пайдасын қалыптастыру. Кәсiпорындардағы қаржылық менеджмент.
Қаржылық менеджментте қолданылатын негiзгi коэффициенттер және
көрсеткiштер.
Коммерциялық емес қызмет, оның түрлерi және әдiстерi. Коммерциялық емес
ұйымдар және мекемелер қызметтерiнiң материалдық негiзi. Коммерциялық емес
қызметтердегi қаржылық ауытқулар топтары. Коммерциялық емес қызметтi
қаржыландыру спецификасы. Коммерциялық емес ұйымдар және мекемелердiң
шығындары.
Әдістемелік нұсқаулар – ұсынылған әдебиеттерді қолдана отырып, берілген
сұрақтарды дербес қарастырып талдай білу.

Тапсырма: семинарлық сабақ сұрақтарын талқылау, негізгі терминдер бойынша
экономикалық диктант.

Практикалық сабақтар жоспары

Тақырып 2. Шаруашылық жүргiзушi субъектiледіңр

қаржылары.
Сұрақтар:
1.Шаруашылық жүргізуші субьектілер қаржысы: жұмыс істеу, ұйымдастыру және
басқару негіздері.
2.Коммерциялық негізде жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші субьектілердің
қаржысы.
3.Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің қаржысы.

Оқытушы жетекшілігімен студенттің өздік жұмысы көлеміндегі сабақтар
жоспары.

1. Шаруашылық жүргiзушi субъектiлер қаржыларының

қызмет ету негiздерi.
1. Шаруашылық серіктестік формалары:
A. тұтынушылық кооператив, коммерциялық емес ұйымдар, еншілес кәсіпорындар;
B. жеке меншік кәсіпорындар, аралас кәсіпорындар, кооперативтер;
C. толық серіктестік, коммандиттік серіктестік, жаупкершілігі шектеулі
серіктестік, қосымша жауапкершілікті серіктестік, акционерлік қоғам;
D. коммандиттік серіктестік, аралас серіктестік, біріккен кәсіпорындар,
қоғамдық бірлестіктер, коммерциялық емес ұйымдар;
E. жабық типтегі акционерлік қоғамдар, еншілес кәсіпорындар, қосымша
жауапкершілікті серіктестік.

2. Өнімдерді, жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өндіру және сату бойынша
шығындардың орның толтыруды көрсететін шаруашылық есеп принципі:
A. өзін-өзі өтеу;
B. өзін-өзі қаржыландыру;
C. жоспарлылық;
D. бақылау;
E. тәуелсіздік.

3. Коммерциялық емес ұйымдарды қаржыландыру қайнар көздері:
A. күрделі салымдар, резервтік қор;
B. өзін-өзі қаржыландыру, сметалық қаржыландыру;
C. жинақтау қоры және тұтыну қоры;
D. меншікті қаржылар, мемлекеттік бюджет қаржылары, банк несиелері;
E. кәсіпорынның өндірістік қорлары.

4. Өзінің мүлкі есебінен басқа мемлекеттік кәсіпорындармен құрылған заңды
тұлға:
A. еншілес кәсіпорын;
B. акционерлік қоғам;
C. жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
D. біріккен кәсіпорындар;
E. өндірістік кооператив.

5. Коммерциялық есептің анықтаушы белгісі болып келесілер табылады:
A. жоспарлылық, қаржылық резервтердің бар болуы;
B. өзін-өзі өтеу және өзін-өзі қаржыландыру;
C. қаржылық тәуелсіздік және қаржылық қызығушылық;
D. өзін-өзі өтеу, қаржылық тәуелсіздік;
E. өзін-өзі қаржыландыру және жоспарлылық;

6. Коммерциялық емес кәсіпорынның шаруашылық жүргізу әдістеріне келесілер
жатады:
A. коммерциялық есеп, баланстық әдіс, нормативтік әдіс;
B. сметалық қаржыландыру, шаруашылық есеп әдісі, өзін-өзі өтеу әдісі;
C. кассылық және есептеу әдісі;
D. декларация бойынша, кадастрлық, төлем көзінен;
E. коммерциялық есеп, сметалық қаржыландыру, кассалық әдіс.

7. Кәсіпорын және ұйымдар қаржыларының негізгі белгілеріне жатпайды:
A. қаржылық қатынастардың көпқырлылығы, олардың мақсатты бағыттарының
формалары және әдістерінің көптүрлілігі;
B. негізгі қорлардың міндетті түрде болуы;
C. жоғарғы белсенділік, кәсіпорынның шаруашылық қызметінің барлық жақтарына
әсер ету мүмкіндігі;
D. барлық қаржылық жүйенің бастапқы негізін көрсетеді;
E. қаржылық қорлардың міндетті түрде болуы.
8. Кәсіпорынның қаржылық қорларына жатпайды:
A. жарғылық қор;
B. резервтік қор;
C. валюталық қор;
D. айналмалы қор;
E. еңбек ақы қоры.

9. Республикалық қазынаға кірмейді:
A. мемлекеттің алтын валюталық запастары;
B. мемлекеттің меншік құқығы бар мүлік;
C. республикалық меншікке жататын ерекшеленбеген мүлік;
D. республикалық бюджет қаржылары;
E. коммуналдық меншікке жататын ерекшеленбеген мүлік.

10. Айналмалы қорларға жатады:
A. негізгі қорлар және айналмалы қорлар;
B. айналмалы өндірістік қорлар және айналым қорлары;
C. резервтік және жарғылық;
D. айналмалы өндірістік қорлар және өндірістік запастар;
E. ремонттық және валюталық қорлар.

11. 1996-1998 жылдары Қазақстанда қабылданған жекешелендіру және қайта
құрылымдау бағдарламасында мемлекеттік кәсіпорын мүлігін сатудың қандай
түрлері қарастырылған:
A. аукцион, тендер;
B. көтерме және бөлшек саудалар;
C. саудада сату және тікелей адрестік сату;
D. аукцион және бөлшек сауда;
E. коммерциялық және еркін сауда.

12. Әлеуметтік қажеттіліктерді қаржыландыру үшін қаржыларды қалыптастыру
әдістері:
A. өзін-өзі өтеу және өзін-өзі қаржыландыру;
B. сметалық қаржыландыру және шаруашылық есеп әдісі;
C. міндетті және ерікті;
D. сақтандыру, бюджеттік;
E. сақтандыру, бюджеттік, қайырымдылық жарналар.

13. Қазыналық кәсіпорындар не үшін құрылады:
A. топографо-геодезиялық және картографиялық жұмыстар өндірісі үшін;
B. денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау, білім беру және т.б.
саласындағы өндірістік –шаруашылық қызметті іске асыру үшін;
C. төтенше және авариялық жағдайлардағы әртүрлі арнайы жұмыстарды орындау
үшін;
D. байланыс және телекоммуникация сферасындағы қызметтер үшін;
E. жоғарыда аталғандардың барлығы.

14. Кәсіпорын қаржыларын ұйымдастырудың негізгі принциптері:
A. жоспарлылық, қаржыландырудың мақсатты сипаты, қаржыландырудың қайтымсыз
сипаты;
B. нақтылық, толықтық, үнемі режимін сақтау;
C. коммерциялық есеп, барлық меншік формаларының тендігі, жоспарлылық,
қаржылық нәтижелердің бар болуы;
D. тұрақтылық, нақтылық, уақыттылық, толықтық, жоспарлылық;
E. жариялылық, үнем режимін сақтау, қаржыландырудың қайтымсыздық сипаты.

15. Тегін берілетін қызмет және игілік кезінде коммерциялық емес
қызметтің шаруашылық қызметін жүргізу әдісі:
A. шаруашылық есеп;
B. өзін-өзі өтеу;
C. коммерциялық есеп;
D. номативтік;
E. сметалық қаржыландыру.

16. Рентабельді жұмысқа шаруашылық қызметтен табыстың шығындарға
сәйкестігін білдіретін коммерциялық кәсіпорындар қаржыларын ұйымдастыру
принципі:
A. меншіктің барлық формаларының теңдігі;
B. қаржылық резервтердің бар болуы;
C. коммерциялық есеп;
D. жоспарлылық;
E. өзін-өзі өтеу;

17. Қаржылық қызметінің сипатына тәуелді кәсіпорын, ұйым классификациясы:
A. өндірістік және өндірістік емес;
B. коммерциялық және коммерциялық емес;
C. мемлекеттік және жеке меншік;
D. мемлекеттік және қазыналық;
E. біріккен және тәуелсіз.

18. Әртүрлі кәсіпорындарда бірдей емес айналмалы қаржылардың қаржылық
нормалары және нормативтері:
A. бірыңғай;
B. дифференциалды;
C. бекітілген;
D. есептік;
E. шекті.
ОСӨЖ жүргізу формасы: ауызша сұрау, тесттерді орындау

Студенттің өздік жұмысы көлеміндегі сабақтар жоспары
1. Кәсiпорын, ұйым және мекеме қаржыларының мазмұны.
2. Кәсiпорын, ұйым, мекемелер жiктелуi.
3.Негiзгi ұйымдастырушылық-құқықтық меншiк формаларының қаржыларының
ерекшелiктерi.
4..Кәсiпорын меншiктерiнiң қаржылық аспектiлерi
Коммерциялық кәсiпорындар қаржыларының мазмұны.
5. Кәсiпорынның қаржылық қорлары.
6. Кәсiпорынның өндiрiстiк қорлары.
7. Кәсiпорындағы қаржылық менеджмент
8. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелер қаржыларын ұйымдастыру.
9. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелер қызметтерiн қаржыландыру қайнар
көздерi.
10. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелер шығындары

Негізгі әдебиеттер

1.П.И. Вахрин, А.С. Нешитой Финансы – М.: Учебник, 2000 г, с.13-22, с.82-
100
2.Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы: Алматы, 2001 г., с.116-127

Қосымша әдебиеттер

1.Шуляк П.Н. Финансы предприятия. Учебник-М.: Изд. Дом “Дашков и К”,
2000г., с.78
2.Финансы предприятий Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С.,1999 г., с. 110

Тақырып 3. Мемлекеттiң қаржылары.

Мемлекеттiң экономикалық өмiрге қатысуы. Экономикалық ресурстарды
қайта тарату қажеттiлiгi. “Жанама әсерлер” әсерi және оларды реттеу
шаралары. “Қоғамдық товар” ұғымы. Мемлекеттiк қаржылар функциялары.
Мемлекеттiк қаржылар үзбелерi және олардың сипаттамасы. Мемлекеттiк меншiк
формалары.

Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық табиғаты. Бюджеттiк қатынастардың
спецификасы. “Мемлекеттiк бюджет” ұғымы. Ұдайы өндiрiстегi мемлекеттiк
бюджет ролi. ҚР-ның мемлекеттiк бюджетiнiң кiрiстерi және шығыстары құрамы
және құрылымы. Бюджеттi құруда қолданылатын принциптер. Бюджеттiк жiктелу
және оның ерекшелiктерi. “Бюджет балансы” ұғымы. Бюджет тапшылығын
туғызатын факторлар. Бюджеттiк процестi ұйымдастыру.

Экономикалық категория ретiндегi “мемлекеттiк кiрiстер” ұғымы.
Алғашқы, аралық және соңғы кiрiстердi қалыптастыру. Мемлекеттiк кiрiстер
диалектикасы. әртүрлi қайнар көздерден қалыптасатын мемлекеттiк кiрiстердiң
құрамдас бөлiктерi. әртүрлi белгiлерi бойынша мемлекеттiк кiрiстердi
жiктеу.

Салықтар мәнi. Салық салу принциптерi және ерекшелiктерi. Салықтар
функциялары. Салықтық жүйе және оның элементтерi. Салықтар жiктелуi.
Салықтарды алу әдiстерi және салықтық есеп әдiстерi. ҚР-ның cалықтық
жүйесi. Салық механизмi, салықтардың негiзгi элементтерi. Жанама салықтар.
Жалпы салықтар бойынша әкiмшiлiк ережелер.

“Мемлекеттiк шығындар” ұғымының мәнi. Мемлекеттiк шығындардың
әлеуметтiк-экономикалық ролi. Принциптерi. Мемлекеттiк шығындардың
критерилерi және жiктелу түрлерi. Мемлекеттiк шығындарды қаржыландыру
әдiстерi және формалары. Экономикаға. әлеуметтiк-экономикалық шараларға
шығындар. Бiлiм беруге, денсаулық сақтауға шығындар. әлеуметтiк шараларды
қаржыландыруға шығындар. Қорғанысты қаржыландыру шығындары.

Мемлекеттiк кредит мәнi. Функциялары. Мемлекеттiк кредит формасы.
Мемлекеттiк кредит жiктелуi. Мемлекеттiк кредиттiк қатынастарда
қолданылытын әдiстер. Халықаралық мемлекеттiк кредит. Мемлекеттiк қарыз
ұғымы. Iшкi мемлекеттiк қарыз мәселелерi. Мемлекеттiк қарызды басқару және
оның негiзгi әдiстерi.

Тапсырма: семинарлық сабақ сұрақтарын талқылау, негізгі терминдер бойынша
экономикалық диктант.

Практикалық сабақтар жоспары
Тақырып 3. Мемлекеттiң қаржылары.
Сұрақтар:

1.Мемлекет қаржысының жалпы сипаттамасы.

2.Мемлекеттің кірістері мен шығыстары.
3.Салықтар және салық жүйесін ұйымдастыру.
4.Мемлекеттік бюджет және бюджет жүйесі.
5.Жергілікті қаржыны ұйымдастыру.
6.Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар.
7.Мемлекеттік кредит және мемлекеттік борыш.

Оқытушы жетекшілігімен студенттің өздік жұмысы көлеміндегі сабақтар
жоспары.
1. Мемлекеттiк қаржылардың жалпы сипаттамасы.
1. Мемлекеттік қаржылар функциялары:
A. тарату, ұдайы өндірістік;
B. тарату, бақылау, реттеу;
C. тарату, бақылау;
D. ақшалай қаржылар қорларын қалыптастыру, ақшалай қаржылар қорларын
пайдалану бақылау;
E. фискалдық реттеу, бақылау.

2. Мемлекеттік қаржылар құрамына жатпайды:
A. мемлекеттік бюджет;
B. мемлекеттік несие;
C. бюджеттен тыс қорлар;
D. сақтандыру;
E. мемлекеттік кәсіпорындар мен бірлестіктер қаржылары.

3. Үлестік негізде белгілі шараларды бюджет, бюджеттен тыс және арнайы
қорлар есебінен қайтымсыз қаржыландыру үшін берілетін ақшалай немесе
натуралды формадағы көмек:
A. дотация;
B. субвенция;
C. субсидия;
D. квота;
E. лицензия.

4. Мемлекеттік қызмет етуінің материалдық базасын құру үшін мемлекет
қаржыларына түсетін қаржылар жиынтығын қалыптастыратын экономикалық
қатынастар жиынтығы:
A. мемлекеттік бюджет;
B. мемлекеттік кірістер;
C. қаржылық ресурстар;
D. қаржылық қорлар;
E. мемлекеттік шығындар.

5. Мемлекеттік ақшалай қаржыларды тарату кезінде қолданылатын әдістер:
A. қаржыландыру және жоспарлау;
B. міндетті және ерікті төлемдер;
C. баланстық және нормативтік;
Д.қаржыландыру және несиелендіру;
2. Мемлекеттiк бюджет.
1.. Мемлекеттік бюджет келесідей принциптерге негізделген:
A. жоспарлылық, мерзімділік, тәуелсіздік;
B. жүйелілік, бірлік, үздіксіздік;
C. орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қатынастардың сәйкестігі,
бірлік, нақтылық;
D. біртұтастық, толықтық, нақтылық, жариялылық, дербестік;
E. реттеушілік, жан-жақтылық, әмбебаптылық.

2. Бюджет профициті деген не?
A. бюджеттің кіріс және шығыс бөлігінің теңдігі;
B. кірістердің шығыстардан асып кетуі;
C. шығыстардың кірістерден асып кетуі;
D. қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
E. несиелендіру минус өтеу.

3. Үкіметпен мақұлданған республикалық бюджет туралы заң жобасы ҚР-ның
Парламентіне қандай мерзімде қарастырылуға ұсынылады:
A. 15 қырқүйектен кешіктірілмей;
B. 1 қырқүйектен кешіктірілмей;
C. 15 желтоқсаннан кешіктірілмей;
D. 15 қазаннан кешіктірілмей;
E. 1 желтоқсаннан кешіктірілмей.

4. Мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын құру жолымен
қоғамдық өндіріс құнын тарату және қайта тарату процесінде мемлекеттің және
қоғамдық өндірістің басқа да қатысушылары арасында туындайтын ақшалай
қатынастар:
A. бюджеттік қор;
B. қаржылық ресурстар;
C. кәсіпорын қаржылары;
D. резервтік қор;
E. мемлекеттік бюджет.

5. Бюджет дефицитін жабудың қандай әдістері қолданылады?
A. мемлекеттік займдар, салық салуды жоғарылату, ақша эмиссиясы;
B.салық салуды жоғарылату, транаферттер;
C. конверсия, унификация, мемлекеттік займдар;
D. субсидиялар, субвенциялар, дотациялар;
E. ақша эмиссиясы, банктік кредиттер;

6. Республикалық бюджеттің орындалуына бақылауды іске асырады:
A. Бюджеттік департамент;
B. Салықтық полиция;
C. Салықтық комитет;
D. Есептік комитет;
E. Президент.

7. Мемлекеттік қызмет етуінің материалдық базасын құру үшін мемлекет
қаржыларына түсетін қаржылар жиынтығын қалыптастыратын экономикалық
қатынастар жиынтығы:
A. мемлекеттік бюджет;
B. мемлекеттік кірістер;
C. қаржылық ресурстар;
D. қаржылық қорлар;
E. мемлекеттік шығындар.

8. Бюджеттік жүйе –бұл:
A. мемлекеттің қаржылық органдарының негізіне салынған біртекті белгілері
бойынша бюджет кірістері мен шығыстарының жүйелі топтастырылуы;
B. мемлекеттің ақшалай қаржыларының орталықтандырылған қорларын
қалыптастыру және пайдалану формалары мен әдістерінің жиынтығы;
C. экономикалық қатынастар мен заңдық нормаларға негізделген жеке дербес
бюджеттер жиынтығы;
D. бюджетті құру, қарастыру, бекіту, орындалу және бюджеттің орындалуы
туралы есептің атқарылуына бақылау бойынша өкімет және басқару органдарының
қызметі;
E. ақшалай қаржылардың сәйкес қорларын қалыптастыруға және пайдалануға
негізделген қатынастар, сонымен қатар осы қатынастарды ұйымдастыратын
органдар жиынтығы.

3. Жергiлiктi қаржыларды ұйымдастыру.

1.. Мемлекеттік бюджет келесідей принциптерге негізделген:
A. жоспарлылық, мерзімділік, тәуелсіздік;
B. жүйелілік, бірлік, үздіксіздік;
C. орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қатынастардың сәйкестігі,
бірлік, нақтылық;
D. біртұтастық, толықтық, нақтылық, жариялылық, дербестік;
E. реттеушілік, жан-жақтылық, әмбебаптылық.

4. Мемлекеттiк кiрiстер

1. Қаржылардың мемлекетке түсуін қамтамассыз ететін салықтар функциясы:
A. реттеу;
B. фискалдық;
C. бақылау;
D. ынталандыру;
E. қайта тарату.

2. Мемлекетке түсетін және пайдалану кезінде жойылатын салықтар:
A. тура;
B. арнайы;
C. жеке;
D. жалпы;
E. нақты.

3. Салықтың негізгі ауыртпалығын өзіне алатын салықтың соңғы
тасымалдаушысына салық ауыртпалығын аудару процесі:
A. салықты аудару;
B. салықтан жалтару;
C. салықтық реттеу;
D. салықтарды төлеу;
E. салықтарды алу.

4. Салық төлеуші табыс мөлшерін жеңілдіктерді, шегерістерді көрсететін және
салық сомасын есептейтін салық алу әдісі:
A. декларация бойынша;
B. кадастрлық;
C. патент бойынша;
D. кассалық;
E. табыс алу көзінен.

5. Бір обектіден субъектімен төленетін салық сомасы;
A. салықтық оклад;
B. салық ставкасы;
C. салық салу бірлігі;
D. салықтың қайнар көзі;
E. салық объектісі.

6. Салықты алу әдісіне жатпайды;
A. декларация бойынша;
B. кадастрлық;
C. патент бойынша;
D. кассалық;
E. төлем көзінен.

7. Салықтық қызмет мақсаттарына жатпайды:
A. экономиканың дамуына салық салудың әсерін және тиімділігін жүйелі оқу;
B. салық салу сұрақтары бойынша салық төлеушілер арасында түсіндіру
жұмыстарына;
C. салықтар және басқа да міндетті төлемдердің мемлекеттік бюджетке
уақыттылы және толық түсуі бойынша республикалық заңдардың орындалуын
қамтамассыз ету;
D. салық салу сұрақтары бойынша салық төлеушілер арасында ақпараттық жұмыс;
E. республикалық бюджетті ұйымдастыру және оның орындалуын бақылау.

8. Ынталандырушы фискалдық саясат құрастырады:
A. мемлекеттік шығындарды төмендету, салықтарды төмендету;
B. мемлекеттік шығындарды төмендету, салықтарды жоғарлату;
C. мемлекеттік шығындарды жоғарлату, салықтарды жоғарлату;
D. мемлекеттік шығындарды жоғарлату, салықтарды төмендету;
E. салықтарды жоғарлату, мемлекеттік шығындар өзгеріссіз.

9. Мобилизациялау әдісі бойынша кірістердің классификациясы:
A. салықтық және салықтық емес;
B. өндірістік және өндірістік емес;
C. коммерциялық және коммерциялық емес;
D. жеке меншік және мемлекеттік;
E. орталықтандырылған және орталықтандырылмаған.

10. Салық объектісі мөлшерінен тәуелсіз бірыңғай процент түрінде
бекітілетін ставкалар:
A. пргрессивті;
B. пропорционалды;
C. регрессивті;
D. қатаң;
E. проценттік.

11. Салық салудан толығымен босатылатын салық объектісінің ең төменгі
бөлігі:
A. есептелген табыс сомасынан шегерімдер;
B. салық ставкасын төмендету;
C. салық төлеуді шегіндіру;
D. салық салынбайтын минимум;
E. салық салынатын табыс құрамына енгізілмейтін сома.

12. Салық салынатын товарлардың кедендік құнына процентпен есептелетін
кедендік баждар-бұл:
A. адвалерлерлік;
B. спецификалық;
C. аралас;
D. сезондық;
E. арнайы.

13. Экономикалық белгілері бойынша салықтар келесідей жіктеледі:
A. тура және жанама;
B. нақты және жеке;
C. жалпы және арнайы;
D. табысқа және тұтынуға;
E. бекітілген және реттеуші.

5. Мемлекеттiк шығындар.

1. Экономикалық жіктелуіне сәйкес шығындар топтастырылады:
A. категория, сынып, ішкі сынып, ерекшелік;
B. сынып, ішкі сынып, ерекшелік;
C. функция, ішкі функция, ерекшелік;
D. ағымдағы шығындар және күрделі шығындар;
E. категория, объект, субъект.

2. Мемлекеттік бюджет шығындары келесі статьялар бойынша жіктеледі:
A. сынып, ішкі сынып, ерекшелік;
B. функционалдық және экономикалық;
C. ағымдағы шығындар, күрделі шығындар;
D. функция, ішкі функция, функционалдық топ;
E. категория, бөлім, ерекшелік.

3. Мемлекеттік шығындар құрамына кірмейді:
A. мемлекеттік бюджет шығындары;
B. мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың шығындары;
C.мемлекеттік кәсіпорындар шығындары;
D. тұрғындар шығындары;
E. өндірістік сфераның мемлекеттік мекемелерінің шығындары.

4. Ынталандырушы фискалдық саясат құрастырады:
A. мемлекеттік шығындарды төмендету, салықтарды төмендету;
B. мемлекеттік шығындарды төмендету, салықтарды жоғарлату;
C. мемлекеттік шығындарды жоғарлату, салықтарды жоғарлату;
D. мемлекеттік шығындарды жоғарлату, салықтарды төмендету;
E. салықтарды жоғарлату, мемлекеттік шығындар өзгеріссіз.

5. Заттық сипаты бойынша мемлекеттік шығындар келесідей бөлінеді:
A. республикалық және жергілікті бюджет шығындары;
B. экономикаға, ғылымға, қорғанысқа шығындар;
C. өнеркәсіпке, саудаға, ауыл шаруашылығына, транспортқа шығындар;
D. экономикаға шығындар, мемлекеттік резервтерді құруға шығындар;
E. материалдық өндіріспен байланысты шығындар, өндірістік емес сфераға
қатысты шығындар

6. Мемлекеттiк кредит және мемлекеттiк қарыз.

1. Үлестік негізде белгілі шараларды бюджет, бюджеттен тыс және арнайы
қорлар есебінен қайтымсыз қаржыландыру үшін берілетін ақшалай немесе
натуралды формадағы көмек:
A. дотация;
B. субвенция;
C. субсидия;
D. квота;
E. лицензия.

2. Мемлекет борышқор ретінде болатын кредиттік қатынастар:
A. мемлекеттік кредит;
B. мемлекеттік қарыз;
C. мемлекеттік займ;
D. қазыналық міндеттеме;
E. халықаралық кредит.

3. Қарызға қызмет көрсету коэффициенті қалай анықталады:
A. қарыздық төлемдер/ елдің валюталық түсімдері;
B. қарыздық төлемдер х елдің валюталық түсімдері;
C. елдің валюталық түсімдері / қарыздық төлемдер;
D. қарыздық төлемдер / кредиттің процентік ставкалары;
E. қарыздық төлемдер + елдің валюталық түсімдері.

4. Мерзімі бойынша займның алғашқы жағдайының өзгерісін тұжырымдайтын
мемлекеттік қарызды басқару әдісі:
A. консолидация;
B. унификация;
C. конверсия;
D. қайта қаржыландыру;
E. займды өтеуді шегіндіру.

5. Табыстылығы бойынша займдар:
A. нарықтық және нарықтық емес;
B. қатаң және жүзуші табысы бойынша міндеттемелер;
C. біруақытта және бөлшектеп өтелетін;
D. проценттік, ұтыстық, нөлдік купонмен;
E. ішкі, сыртқы.

6. Қарыздық міндеттемелерге тән белгі:
A. тіркелген проценттік төлем;
B. мезгілінен бұрын өтеу құқығы;
C. өтеудің белгілі мерзімі;
D. қызметке қатысу құқығы;
E. купондық ставканы тағайындау.

7. Кредит алатын ел:
A. реципиент-ел;
B. донор мемлекет;
C. эмитент;
D. қарызданушы ел;
E. резидент.
ОСӨЖ жүргізу формасы: ауызша сұрау, тесттерді орындау

Студенттің өздік жұмысы көлеміндегі сабақтар жоспары

1. Қоғамның экономикалық өмiрiне мемлекеттiң қатысу қажеттiлiгi.
2. Мемлекеттiк қаржылар ұғымы және құрамы.
3. Қоғамдық және әлеуметтiк товарлар, олардың өндiрiсi мен қамтамасыз
етiлуi.
4. Мемлекеттiк бюджеттiң әлеуметтiк-экономикалық мазмұны мен ролi.
5. Мемлекеттiк бюджеттiң негiзгi функциялары және бюджеттiк атынастар
спецификасы.
6. Бюджеттi құру принциптерi.
7. Бюджеттiк жiктелу және оның ерекшелiктерi.
8. ҚР-ның бюджеттiк құрылымы және бюджеттiк жүйесi.
9. Жергiлiктi қаржылардың экономикалық мәнi.
10. Жергiлiктi бюджеттер кiрiстерi және шығыстары.
11. Арнайы экономикалық аймақтар қаржыларын ұйымдастыру ерекшелiктерi
12. ҚР-ның салықтық жүйесi.
13. Тура салықтар.
14. Жанама салықтар.
15. Салық алуды ұйымдастыру.
16. Мемлекеттiк шығындардың экономикалық мазмұны.
17. Мемлекеттiк шығындар құрамы және жiктелуi.
18. Экономиканы және әлеуметтiк-мәдени шараларды қаржыландыруға шығындар.
19. Басқаруды және қорғанысты қаржыландыру ретi.
20. Мемлекеттiк кредиттiң экономикалық мәнi.
21. Мемлекеттiк кредиттiң формалары және әдiстерi.
22. Халықаралық мемлекеттiк кредит.
23. Сыртқы мемлекеттiк қарыз

Негізгі әдебиеттер
1.Қ.Қ Ілиясов, С. Құлпыбаев Қаржы Алматы, 2005ж., 3-136 б.
2.Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы: Алматы, 2001 г.
3.Балабанов А.И., Балабанов М.Т. Финансы СПб: Изд. “Питер”, 2000
4.Финансы, денежное обращение и кредит: Учебник. Под ред. В.К. Сенчагова,
А.И. Архипова, М.: “Проект”, 2000г.,

Тақырып 4. Үй шаруашылықтарының қаржысы.

1.Халықтың (үй шаруашылықтарының) қаржысы – қаржы жүйесі элементтерінің
бірі.
2.Үй шаруашылықтары қатысқан ресурстардың толық айналымы.
3.Үй шаруашылықтары қаржысының функциялары.
4.Үй шаруашылықтарынң қаржы ресурстары.
5.Үй шаруашылықтарынң бюджеті., олардың кірістері мен шығыстары.
6.Халықтың тұрмыс деңгейін мемлекеттік реттеу.
7.Мемлекеттік әлеуметтік трансферттер.
8.Азаматтардың кәсіпкерлік қызметі.

Тақырып 5. Сақтандыру.

Сақтандырудың экономикалық табиғаты және оның қызметiнiң сфералары.
Сақтандырудың мақсаты және олардың категориялары. Сақтандыру қорларын
қалыптастыру әдiстерi. әлеуметтiк сақтандыру. әлеуметтiк қауiпсiздендiру
қоры. Жеке және мүлiктiк сақтандыру ерекшелiктерi. ҚР-дағы сақтандыру iсi.

Тапсырма: семинарлық сабақ сұрақтарын талқылау, негізгі терминдер бойынша
экономикалық диктант.

Практикалық сабақтар жоспары

Тақырып 5. Сақтандырудың экономикалық мәнi.
Сұрақтар:
1.Сақтандырудың экономикалық және әлеуметтік мәні.
2.Әлеуметтік сақтандырудың қаржылық аспектілері.
3.Жалпы сақтандыру және өмірді сақтандыру.
4.Сақтық нарығы және дамытудың проблемелары.

Оқытушы жетекшілігімен студенттің өздік жұмысы көлеміндегі сабақтар
жоспары.
Тақырып 5. Сақтандырудың экономикалық мәнi.
1. Сақтандырудың жылдық мерзіміне сақтандыру сомасының бірлігінен
сақтандыру төлемі:
A. сақтандыру жарнасы;
B. сақтандыру төлемі;
C. сақтандыру жағдайы;
D. сақтандыру тарифі;
E. сақтандыру зияны.

2. Сақтандыру формалары:
A. міндетті және ерікті;
B. мүліктік және жеке;
C. әлеметтік және медициналық;
D. жауапкершілікті сақтандыру және жеке сақтандыру;
E. толық және бөлшектеп сақтандыру.

3. Сақтандыру резервтерін және қорларын қалыптастырудың негізгі әдістері:
A. бюджеттік және кредитттік;
B. бюджеттік және сақтандыру;
C. бюджеттік, кредиттік, сақтандыру;
D. кредиттік және сақтандыру;
E. сақтандыру.

4. Сақтандыру салалары:
A. міндетті және ерікті;
B. мүліктік және жеке;
C. әлеуметтік және медициналық;
D. жауапкершілікті сақтандыру және жеке сақтандыру;
E. толық және бөлшектеп.

5. Сақтандыру келісім – шартына және заңына сәйкес сақтандыруды жабу үшін
төлем қарастырылатын жағдай – бұл:
A. сақтандырушылық орнын толтыру;
B. сақтандыру төлемі;
C. сақтандыру жағдайы;
D. сақтандыру тарифі;
E. сақтандырушылық зиян.

6. Зиянды жабу үшін жүргізілетін төлемдер:
A. сақтандыру жарнасы;
B. сақтандыру төлемі;
C. сақтандырушылық орнын толтыру;
D. сақтандыру тарифі;
E. сақтандыру зияны.
ОСӨЖ жүргізу формасы: ауызша сұрау, тесттерді орындау

Студенттің өздік жұмысы көлеміндегі сабақтар жоспары
1. Экономикалық категория ретiндегi cақтандырудың мәнi және мағынасы.
2. Сақтандыру жiктелуi және түрлерi.
3. ҚР-да сақтандыру нарығын қалыптастыру.
4.Жеке және мүлiктiк сақтандыру ерекшелiктерi.

Қосымша әдебиеттер

1.Шахов В.В. Введение в страхование. Изд-2-ое. Учебное пособие – М.:
Финансы и статистика, 2000 г., с. 65

Тақырып 6. Нарықтық экономикадағы қаржының көкейкесті проблемалары.

Қаржы-экономикалық реттеудiң шетелдiк концепциялары. Экономиканы
мемлекеттiк қаржылық реттеу мәнi және жiктелуi. Макроэкономикалық тепе-
теңдiк және қаржылар. Шығындар мультипликаторы және салықтық мультипликатор
қызметi. Фискалдық саясат варианттары. Салықтардың нарықтық тепе-теңдiкке
әсерi

Қаржылық нарықтың ерекшелiктерi және оның басқа нарықтардан
айырмашылығы. Қаржылық нарықтың қызмет ету алғышарттары. Бағалы қағаздар
түрлерi. Бағалы қағаздар эмиссиясының мақсаттары. Қаржылық нарықтың
қатысушылары. Қаржылық нарық жiктелуi. Қор биржасының функциялары және оның
қаржылық қызметi.

Сыртқы экономикалық қатынастар сипаты және оның даму бағыттары.
Қазақстандағы экспорттық-импорттық операциялар. Сыртқы экономикалық
қызметтердi реттеу әдiстерi. Валюталық курс әсерiнiң механизмi. Кеден бажы
және оның бағыттары. Кәсiпорын және ұйымдар валюталық ресурстарын
қалыптастыру. Елдiң төлем балансы. Төлем балансының құрылымы және жағдайы.

Инфляция табиғаты және оның қаржылармен байланысы. Инфляцияның
типтерi, олардың сипаты. Инфляцияның айқындалу формалары және инфляция
механизмi. 1991-1993 ж., 1994-1995 ж., 1996-1997 ж. периодтарындағы
Қазақстандағы инфляция себептерi. Инфляцияға қарсы саясат шаралары.
Әдістемелік нұсқаулар – ұсынылған әдебиеттерді қолдана отырып, берілген
сұрақтарды дербес қарастырып талдай білу.

Тапсырма: семинарлық сабақ сұрақтарын талқылау, негізгі терминдер бойынша
экономикалық диктант.

Практикалық сабақтар жоспары
Тақырып 6. Нарықтық экономикадағы қаржының көкейкесті проблемалары
Сұрақтар:
1.Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу.
2.Қаржы нарығы.
3.Сыртқы экономикалық байланыстар жүйесіндегі қаржы
4.Қаржы және инфляция.

Оқытушы жетекшілігімен студенттің өздік жұмысы көлеміндегі сабақтар
жоспары.
1. Экономиканы мемлекеттiк қаржыландыру және реттеу.
1. Мемлекеттік қаржылық реттеу типтері:
A. экономикалық, ішкі шаруашылық;
B. құндық, несиелік, валюталық;
C. әкімшілік, ішкі шаруашылық;
D. әкімшілік, экономикалық;
E. салықтық, бюджеттік, валюталық.

2. Валюталық қаржылық реттеудегі негізгі әдістерге жатпайды:
A. валюталық курс;
B. коммерциялық есеп;
C. ақшалай капиталға проценттік ставка;
D. халықаралық төлем қаржыларының курсы;
E. валюталық тәуекелдерден сақтандыру әдістері.

3. Белгілі-бір уақыт интервалына берілген елдің әлемнің басқа елдерімен
шаруашылық операцияларын жалпылама сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі:
A. кіріс және шығыс балансы;
B. төлем балансы;
C. жиынтық қаржылық баланс;
D. мемлекеттің қаржылық жоспары;
E. мемлекеттік бюджет.

4. Халықаралық кредитті ұсыну үшін мемлекеттік кредиттік ресурстар құрамы:
A. жинақтау қорларына қатысты мемлекеттік бюджет қаржылары;
B. коллективтік ссудалық қорлар;
C. коммерциялық кредиттерді беру кезінде мемлекеттік кәсіпорындар және
ұйымдар қаражаттары;
D. ұлттық және халықаралық банктердің меншікті және тартылған қаражаттар;
E. барлық жоғарыда аталып өткендер.

5. Қаржылық қатынастар субъектілеріне қатысты қаржы-құқықтық реттеу қандай
сипатта болады:
A. мәжбүрлі;
B. қорғаушы;
C. хабарлаушылық;
D. А және В;
E. А және С.

2. Қаржылық нарық.

1. Бағалы қағаздарға жатпайды:
A. акция;
B. облигация;
C. аккредитив;
D. қысқа мерзімі ноталар;
E. депозиттік сертификаттар.

3. Өз атынан және өз есебінен бағалы қағаздарды сатып алу-сатымен
айналысатын тұлға:
A. брокер;
B. дилер;
C. маклер;
D. эмитент;
E. инвестор.

7. Қаржылық делдал сипатына тәуелді қаржылық нарық моделі:
A. банктік, банктік емес, аралас;
B. банктік емес, сақтандыру, бюджеттік;
C. аралас, банктік емес, қорлық, сақтандыру;
D. бюджеттік және инвестициялық;
E. банктік емес, инвестициялық, сақтандыру.

11. Акционерлік қоғамды басқарудың жоғарғы органы:
A. акционерлердің жалпы жиылысы;
B. акционерлік қоғам кеңесі;
C. қадағалау кеңесі;
D. басқарма;
E. директорлар кеңесі.
14. Бағалы қағаздарды саудаға босату ережесі – бұл:
A. эмиссия;
B. делистинг;
C. демпинг;
D. листинг;
E. хайринг.

19. Қор биржасының функциясына жатпайды:
A. бағалы қағаздардың сенімділігін айқындау үшін нарыққа дейінгі
экспертиза;
B. бағалы қағаздармен операциялар концентрациясы;
C. бағалы қағаздармен келісімдер туралы ақпарат;
D. пайда алу мақсатын көздеу;
E. тиімді салаларға капиталдарды орналастыру жолымен нарық конъюнктурасын
реттеу.
23. Қор биржасы келесідей формада құрылады:
A. ашық акционерлік қоғам;
B. жабық акционерлік қоғам;
C. командиттік серіктестік;
D. холдинг;
E. ассоцияциялар.

25. Алғашқы иеленушілерге бағалы қағаздарды сататын эмитенттермен
инвестициялық институттар қандай құжат шығарады?
A. бағалы қағаздар эмиссиясының жоспары;
B. құжаттар пакеті;
C. бағалы қағаздар эмиссиясының проспектісі;
D. қаржылық қызмет нәтижелері туралы есеп;
E . бағалы қағаздар эмиссиясының жобасы.

26. Акционерлік қоғамдардың қызмет етуінің маңызды сұрақтарын шешу кезінде
иеленушіге вето құқығын беретін бағалы қағаз:
A. ерекшеленген акциялар;
B. қарапайым акциялар;
C. “алтын акциялар”;
D. облигациялар;
E. қазыналық міндеттемелер.

28. Жалған капиталға салым салу – басқа елдің заңды және жеке тұлғалармен
шығарылатын бағалы қағаздар келесілерді білдіреді:
A. тура инвестициялар;
B. күрделі салымдар;
C. дамытуға ресми көмек;
D. портфельдік инвестициялар;
E. шетел инвестициялары.

3. Сыртқы экономикалық қатынастар жүйесiндегi қаржылар.
1. Мемлекеттік қаржылық реттеу типтері:
A. экономикалық, ішкі шаруашылық;
B. құндық, несиелік, валюталық;
C. әкімшілік, ішкі шаруашылық;
D. әкімшілік, экономикалық;
E. салықтық, бюджеттік, валюталық.

2. Қаржылоық реттеудегі негізгі әдістерге жатпайды:
A. валюталық курс;
B. коммерциялық есеп;
C. ақшалай капиталға проценттік ставка;
D. халықаралық төлем қаржыларының курсы;
E. валюталық тәуекелдерден сақтандыру әдістері.

3.Белгілі-бір уақыт интервалына берілген елдің әлемнің басқа елдерімен
шаруашылық операцияларын жалпылама сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі:
A. кіріс және шығыс балансы;
B. төлем балансы;
C. жиынтық қаржылық баланс;
D. мемлекеттің қаржылық жоспары;
E. мемлекеттік бюджет.

4. Халықаралық кредитті ұсыну үшін мемлекеттік кредиттік ресурстар құрамы:
A. жинақтау қорларына қатысты мемлекеттік бюджет қаржылары;
B. коллективтік ссудалық қорлар;
C. коммерциялық кредиттерді беру кезінде мемлекеттік кәсіпорындар және
ұйымдар қаражаттары;
D. ұлттық және халықаралық банктердің меншікті және тартылған қаражаттар;
Е.барлық жоғарыда аталып өткендер

6. Капиталдың қозғалысымен байланысты операцияларға жатпайды:
A. инвестициялар;
B. 180 күнне жоғары мерзімге экспорттық-импорттық келісімдерді
несиелендіру бойынша есеп айырысулар;
C. 180 күннен жоғары мерзімге несие беру және алу;
D. товарлар және қызметтер үшін есеп айырысулар;
E. жылжымайтын мүлікке мүліктік және басқа құқықтарды төлеу.

7. Валюталық – қаржылық реттеудің негізгі әдістері:
A. валюталық курс, ақшалай капиталға проценттік ставка;
B. субвенция, субсидия, дотация;
C. халықаралық төлем қаржыларының және бағалы қағаздар курсы;
D. В және С;
E. А және С.

8. Қай бөлім төлем балансына жатпайды:
A. ағымдық шот;
B. қаржыландыру;
C. капиталмен операциялар шоты;
D. резервтік активтер;
E. таза қателіктер мен пропускілер.

9. Валюталық операциялар келесідей бөлінеді:
A. орталықтандырылған операциялар және орталықтандырылмаған операциялар;
B. ағымдағы операциялар және капитал қозғалысымен байланысты операциялар;
C. ағымдағы операциялар және күрделі операциялар;
D. капитал қозғалысымен байланысты операциялар және банктік операциялар;
Е.банктік операциялар және бағалы қағаздармен операциялар.

4. Қаржы және инфляция.
1. Жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) және амортизациялық бөлулер арасындағы
айырмашылық:
A. нақты ЖҰӨ;
B. таза ұлттық өнім;
C. инфляцияға түзетілген ЖҰӨ;
D. инфляцияға түзетілген таза ұлттық өнім;
E. ұлттық табыс.

2. Инфляцияға қарсы фискалдық саясат келесідей жолмен жүргізіледі:
A. салықтарды төмендетумен, мемлекеттік шығындарды жоғарлатумен;
B. салықтарды жоғарлатумен, мемлекеттік шығындарды қысқартумен;
C. мемлекеттік шығындарды қысқартумен, салықтарды төмендетумен;
D. мемлекеттік шығындарды жоғарлатумен, салықтарды жоғарлатумен;
E. салықтарды төмендетумен, айналыстағы ақша массасын қысқартумен.

3. Практика инфляцияның қандай типтері бөлінеді?
A. күтілетін және күтілмейтін;
B. сұраныс және шығындар;
C. теңестірілген және теңестірілмеген;
D. қалыпты және жасырын;
E. ұшқыр және қарқынды.

4. Ақшаның құнсыздануы келесідей факторлардан туындайды:
A. айналысқа артық ақшаның шығарылуы, қолайсыз төлем блансы, үкіметке
сенімнің жойылуы;
B. қолайсыз төлем балансы, айналысқа ақшаның жеткіліксіз мөлшерде
шығарылуы;
C. айналысқа ақшаның жеткіліксіз мөлшерде шығарылуы;
D. айналысқа артық ақшаның шығарылуы, үкіметке сенімнің жойылуы, өндірістің
құлдырауы;
E. өндірістің құлдырауы, қолайсыз төлем балансы, айналысқа ақшаның
жеткіліксіз мөлшерде шығарылуы;

5. Инфляцияның қандай түрінде әртүрлі товарлардың құны біркелкі дәрежеде
және бір-біріне қатысты өзгеріссіз өседі:
A. балансталған;
B. балансталмаған;
C. күтілетін;
D. күтілмейтін;
Е. сатылы.

6. Бағаның өсу қарқыны бойынша инфляция түрлері:
A. қалыпты, ұшқыр, теңестірілген;
B. күтілетін, күтілмейтін;
C. жасырын, теңестірілген, теңестірілмеген;
D. қалыпты, ұшқыр, қарқынды;
E. импортталған, экспортталған.
ОСӨЖ жүргізу формасы: ауызша сұрау, тесттерді орындау

Студенттің өздік жұмысы көлеміндегі сабақтар жоспары
1.Экономиканы мемлекеттiк қаржылық реттеу экономиканы мемлекеттiк реттеу
құрамдас бөлiгi ретiнде: мәнi және мағынасы.
2.Мемлекеттiк қаржылық реттеу жiктелуi.
3.Макроэкономикалық тепе-теңдiк және қаржылар. Салықтардың нарықтық тепе-
теңдiкке әсерi.
4.Қаржылық нарық: мағынасы, мәнi және қызмет ету алғышарттары.
5.Бағалы қағаздар нарығы, қаржылық нарықтың құрамдас бөлiгi ретiнде.
6.ҚР-да бағалы қағаздар нарығының дамуы.
7.Сыртқы экономикалық қызмет сипаты.
8.Сыртқы экономикалық қызметтi реттеу формалары және әдiстерi.
9.ҚР-дағы сыртқы сауда: экспорт және импорт.
10.Елдiң төлем балансы.
11.Инфляция: ұғымы, пайда болу себептерi, айқындалу формалары және типтерi.
12.Қазақстан Республикасындағы инфляциялық процесс ерекшелiктерi.
13.Инфляцияға қарсы саясат шаралары.

.Негізгі әдебиеттер
1.Қ.Қ Ілиясов, С. Құлпыбаев Қаржы Алматы, 2005ж., 3-136 б.
2.Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы: Алматы, 2001 г.
3.Балабанов А.И., Балабанов М.Т. Финансы СПб: Изд. “Питер”, 2000
4.Финансы, денежное обращение и кредит: Учебник. Под ред. В.К. Сенчагова,
А.И. Архипова, М.: “Проект”, 2000г.,

1.Увакбаева Г. Государственное финансовое регулирование экономики
(теоретические аспекты) //Финансы Казахстана, 2003 г., №3, с. 40-43

1.Л.П. Белых Основы финансового рынка, М., Финансы, изд. ЮНИТИ, 1999 г., с.
15-38

Курстық жұмыстар тақырыптары

1. Қаржылардың мәні және обьективтік қажеттілігі
1. Қаржы функциялары олардың мәнін ашуы ретінде.
2. Тауарлық-ақшалай қатынастар және қаржылар.
3. Қаржылардың бақылаушы функциясы және қаржылық бақылау.
4. Қаржылардың бөлу және ұдайы өндіру концепциясы.
5. Ақшалай қаржылардың қоры.
6. Қаржылық ресурстар,олардың динамикасын және құұрылымын талдау.
7. ҚР-ның қаржылық тұрақтануының жолдары.
8. Қаржылардың басқа да экономикалық категориялармен өзара байланысы.
9. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында қаржылық қатынастардың дамуы.
10. Өндірістің тиімділігін арттырудағы қаржылардың ролі.
11. Ұдайы өндірістегі қаржылардың ролі.
12. Әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асырудағы қаржылардың ролі
13. Макроэкономикалық реттеудегі қаржылардың ролі.
14. Қазақстан экономикасын дамытудағы қаржылардың ролі.
15. Қаржылық жүйе, оның құрылымы және звенолардың өзара байланысы
16. Мемлекеттің қаржылық саясаты.
17. Экономикалық механизм жүйесіндегі қаржылық механизм.
18. Нарыққа көшу жағдайындағы қаржылық жоспарлаудың ерекшеліктері.
19. Қаржылық жоспарлар мен болжаулардың жүйесі.
20. Қазіргі заман жағдайында қарджыларды басқару.
21. Қаржылық қызмет пен қаржылық есептерді басқарудың автоматттандырылған
жүйесі.
22. Нарықтық қатынастарды қалыптастыру жағдайындағы кәсіпорындар мен
ұйымдардың қаржыларының мәні.
23. Коммерциялық бастамаларда қызмет ететін кәсіпорындар қаржысы.
24. Қаржылық бақылау: түрлері, формалары, әдістері.
25. Аудит шаруашылық органдардың қаржылық жағдайын зерттеу және бағалау
формасы ретінде.
26. Өндірістік емес сферадағы мекемелер мен ұйымдардың қаржылары.
27. 70, 80, 90-шы жылдар периодындағы кәсіпорынның бюджетке төлем жүйесі.
28. Пайда мен кіріс қаржылық бөлу обьектілері ретінде.
29. Өндірістік қорлардың айналысын қамтамасыз етудегі қаржылардың ролі.
30. Біріккен кәсіпорын қаржыларын ұйымдастыру.
31. Кіріске салық салу.
32. Акционерлік қоғамдардың қаржысы.
33. Айналыс қаржыларын қаржыландырудың қайнар көздері және оларды
пайдалану тиімділігін арттыру жолдары.
34. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының қаржыларын ұйымдастыру ерекшеліктері.
35. Мемлекеттік кірістердің экономикалық мазмұны.
36. Қазақстан Республикасының салықтық реформасы.
37. Экономиканы салықтық реттеу.
38. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні, ролі.
39. Жалпы қоғамдық өнімді бөлуде бюджеттің ролі
40. Экономика дағдарысы жағдайындағы мемлекеттік бюджеттің ерекшеліктері
41. Қазақстанның бюджет жүйесінің дамуы, тарихи аспектісі.
42. Кірістер мен шығыстарды бюджеттік жүйенің жеке звенолары арасында
бөлу.
43. Мемлекеттік бюджетке кірістерді мобилизацилаудың формалары мен
әдістері және оларды жетілдіру мақсаты.
44. Егемендік жағжайындағы Республика бюджеті.
45. Ресурстарға төлемдер және олардың мемлекеттік кіріс жүйесіндегі орны.
46. Жергілікті бюджеттер, олардың шаруашылық және мәдени құрылыстағы орны.
47. Тұрғындар кірісін мобилизациялау әдістері және олардың даму
перспективасы.
48. Бюджеттік емес қорлар және олардың нарыққа көшу жағдайындағы ролі.
49. Мемлекеттік шығыстардың экономикалық мазмұны.
50. Экономиканы дамытуға кеткен шығындар.
51. Қаржылық резервтердің қалыптасу формалары мен әдістері.
52. Әлеуметтік сақтандырудың мәні мен мағынасы.
53. Қазақстанда зейнетақылық реформаны қаржылық қамтамасыз ету
проблемалары.
54. Ғылыми – техникалық прогресс және қаржылар.
55. Әлеуметтік-мәдени мақсаттарға кеткен шығындар.
56. Әлеуметтік сақтандыруға және әлеуметтік қамсыздандыруға кеткен
шығындар: қаржыландырудың қайнар көздері, формалары мен әдістері.
57. Қайырымдылық қорлар жүйесін дамытудағы қаржылардың ролі.
58. Қорғанысқа кеткен шығындар, қорғаныс өндірістерін конверсиялау
мәселелері.
59. Басқаруға кеткен шығындар, оларды қысқарту жолдары.
60. Сақтандырудың экономикалық ролі.
61. Жауапкершілікті сақтандыру, даму перспективалары.
62. Мемлекеттің балансы, Қазақстанда оның жағдайын жақсарту жолдары.
63. Нарыққа көшу жағдайында жеке сақтандыру жүйесін жетілдіру.
64. Қаржылық нарықтың қалыптасуы, жағдайы, мүмкіншіліктері, проблемалары.
65. Құнды қағаздар нарығындағы мемлекеттің қызметі.
66. Қазақстанда медициналық сақтандырудың қалыптасу проблемалары.
67. Мемлекеттік несие және мемлекеттік қарыз.
68. Қаржылар және инфляция.
69. Сыртқы экономикалық қатынастардың валюталық-қаржылық механизмі.
70. Сыртқы экономикалық қызметтің дамуындағы кедендік баж салығы және
тарифтер.
71. Валюталық қорлардың қалыптасуы және қолданылуы.
72. Қаржылық нарықты ұйымдастыру.
73. Еркін экономикалық аймақтардың қаржыларын ұйымдастыру.

Пән бойынша емтихан сұрақтары

1. Қаржы ұғымы.
2. Қаржының қажеттігі, оның табиғаты
3. Қаржының фунциялары
4. Ұдайы өндірістегі қаржының рөлі
5. Басқа құндық экономикалық категориялармен қаржының өзара іс-әрекеті
6. Қаржы жүйесі, оның буындары және олардың өзара байланысы
7. Қаржы ресурстары мен ақша қорлары
8. Қаржы саясатының мазмұны, оның мақсаттары, міндеттері, қағидаттары
9. Қаржы механизмінің мазмұны мен құрылымы
10. ҚР-да қаржыны басқару
11. Қаржылық жоспарлаудың объектісі, мақсаты, міндеттері және қағидаттары
12. Қаржы жоспарларының негізгі түрлері, олардың сипаттамасы
13. Қаржылық көрсеткіштер
14. Қаржылық бақылау
15. Қазақстан Республикасындағы қаржылық бақылау органдары
16. Қаржылық қатынастарды құқықтық қамтамасыз ету
17. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының табиғаты, функциялары
18. Шаруашылық жүргізуші субъектілерді сыныптаудың белгілері
19. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының негізгі белгілері
20. Негізгі үйымдық-құқықтық нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілер
қаржысының ерекшеліктері
21. Негізгі өндірістік капиталдар, олардың толық айналымы
22. Өндірістік капиталдарды қалыптастырудың және олардың өсімдерін
қаржыландырудың көздері
23. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық қорлары
24. Кәсіпорынның шығындары
25. Шаруашылық жүргізуші субъектінің табыстарын қалыптастыру және бөлу
26. Өндірістік емес сфера мекемелері мен ұйымдары қаржысының ерекшеліктері
27. Өндірістік емес сфера мекемелері мен ұйымдарының кірістерінің көздері
және негізгі шығыстары
28. Мемлекет қаржысының мәні
29. Қоғамдық тауарлар, игіліктер және қызметтер
30. Жанама пайдаларды реттеу
31. Мемлекет кірістерінің мәні және сыныптамасы
32. Мемлекет шығыстарының мәні, олардың құрамы
33. Мемлекет шығыстарын ұйымдастырудың қағидаттары
34. Мемлекет шығыстарын қаржыландырудың нысандары мен әдістері
35. Экономикаға жұмсалатын шығыстардың сипаттамасы және құрамы
36. Әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалатын шығыстардың сыныптамасы
37. Әлеуметтік мақсаттарға жұмсалатын шығыстарды қаржыландыру
38. Инновациялық дамуды қаржыландыру
39. Қорғаныс пен басқаруды қаржыландыру
40. Салықтардың экономикалық мәні, қағидаттары және функциялары
41. Салықты алудың амалдары және салықтық есептердің әдістері
42. ҚР-дың салық жүйесі және оның элементтері
43. Тура салықтар, олардың сыныптамасы
44. Корпорациялық табыс салығы
45. Жеке табыс салығы
46. Әлеуметтік салық
47. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері
48. Меншік салықтарының (жер,мүлік,көлік құралдарының) қысқаша сипаттамасы
және маңызы
49. Жанама салықтар және олардың сипаттамасы
50. Қосылған құн салығы
51. Акциздер, олардың фискалдық және реттеуші рөлі
52. Алымдардың, төлемақылардың арналымы және рөлі
53. Салықтарды аударып салу үдерісінің ерекшелеліктері
54. Салық салудан жалтарыну
55. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні
56. Мемлекеттік бюджет мемлекеттің негізгі қаржы жоспары , экономиканы
басқару механизмі ретінде
57. ҚР мемлекеттік бюджеттінің кірістерінің құрамы мен құрылымы
58. ҚР мемлекеттік бюджеттінің шығыстарының құрамы мен құрылымы
59. Бюджет тапшылығын және оны жабудың амалдары
60. Бюджет профициті және оны пайдалану
61. Бюджет тапшылығымен байланысты бюджет саясатының тұжырымдары
62. Бюджет жүйесіндегі бекітіп берілген және реттеуші табыстар
63. ҚР жергілікті бюджеттерінің табыс бөлігінің құрамы
64. ҚР жергілікті бюджеттерінің шығыс бөлігінің құрамы мен құрлымының
ерекшеліктері
65. Бюджет жүйесіндегі субвенциялар және алынымдар
66. Бюджет жүйесі оның құрамы мен буындарының сипаттамасы
67. Бюджеттік үдерістің кезеңдері ( республикалық, жергілікті деңгей)
68. Арнаулы экономикалық аймақтардың қаржысы
69. Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар
70. Қазақстандағы зейнетақымен қамтамасыз етудің ерекшеліктері
71. Жинақтаушы зейнетақы қорларын қалыптастыру және пайдалану
72. ҚР Ұлттық қоры: қордың қалыптасуы және миссиясы
73. Инвестициялық қор, оларды пайдаланудың бағыттары
74. Инновациялық қор, Индустриалдық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге
асырудағы оның рөлі
75. Халықаралық мемлекеттік кредиттің қажеттегі, оның нысандары
76. Мемлекеттік кредиттің сыныптамасы
77. Мемлекеттік кредиттің функциялары мен нысандары
78. Ішкі және сыртқы мемекеттік борыштың проблемалары
79. Ұдайыөндірістік үдерістегі үй шаруашылықтарының рөлі
80. Үй шаруашылықтары қаржысының мәні, олардың функциялары
81. Үй шаруашылықтарының қаржы ресурстары: құрамы мен құрлымы
82. Үй шаруашылықтарының бюджеті, оның кірістері мен шығыстары
83. Азаматтардың кәсіпкерлік қызметі
84. Халықтың тұрмыс деңгейін реттеу
85. Халықтың тұрмыс деңгейінің қаржылық және әлеуметтік индикаторлары
86. Мемлекеттік әлеуметтік трансферттер кедейлікті төмендетудің фаторы
ретінде
87. Сақтандыру: ұғымы және сыныптамасы
88. Респупликаның сақтық рыногы, оның даму бағыттары
89. Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеудің ұғымы, қажеттігі және
сыныптамасы
90. Макроэкономикалық тепе-теңдік және қаржы
91. Фискалдық саясаттың нұсқалары
92. Қаржы рыногының ұғымы және ҚР-дағы оның ерекшеліктері
93. Бағалы қағаздардың негізгі түрлері олардың қысқаша сипаттамасы
94. Қаржы рыногының инфрақұрлымы,оның құрамы
95. Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің әдістері
96. Кеден баждары, олардың арналымы, түрлері
97. Қазақстан экономикасына шетелдік капиталды тартудың проблемалары
98. Мемлекеттің валюталық ресурстарын қалыптастыру және пайдалану
100. Елдің төлем балансы, оның құрамы
101.фляцияның табиғаты, оның қаржымен өзара байланысы
102.фляцияның тұрпаттары, түрлері және олардың қаржылық аспектілері
103.Инфляцияға қарсы саясаттың шаралары
104. Шығындар инфляциясын жою
105.Сұраным инфяциясын жою жөніндегі қаржылық-экономикалық іс шаралар

-----------------------
Қазақстан Республикасының қаржылық жүйесі

Жалпымемлекеттік қаржылар

Шаруашылық жүргізуші субьектілер қаржылары

Халықтың қаржысы

Мемлекеттік бюджет

Бюджеттен тыс қорлар

Мемлекеттік несие

Матер. өндіріс сферасының қаржысы.

Матер. емес өндіріс сферасының қаржысы.

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі

Мемлекеттік бюджет

Ұлттық қор