УМКД

Сұраныс көлемінің өзгеруі

«Микроэкономика» пәні бойынша
пәні бойынша барлық экономикалық мамандықтар үшін
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей, 2013

МАЗМҰНЫ
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Сарамандық және зертханалық сабақтар
4. Курстық жұмыс және дипломдық жұмыс
5. Студенттің өздік жұмысы

1. ГЛОССАРИЙ

Микроэкономика – ресурстардың шектеулігі жағдайында ұтымды шешім қабылдау
туралы ғылым. Микроэкономика жекелеген экономикалық агенттердің атап
айтқанда, тұтынушылар мен фирмалардың іс -әрекетін зерттейді.
Бюджеттік шектеулік – тұтынушының қолында бар қаражаты және берілген баға
деңгейінде екі тауарды сатып алудың мүмкін болатын барлық комбинациясын
көрсетеді№
Жалпы пайдалылық – бұл тауар мен қызмет көрсетудің белгілі – бір жиынтық
бірлігін тұтынудан алынатын қанағаттану.
Изокванта – бірдей көлемін қамтамасыз ететін, өндіріс факторларының
көптеген комбинацияларын көрсететін қисық.
Қарыз пайызы – бұл белгілі уақыт аралығында оның ақшалай қаржыларын
қолданғаны нәтижесінде капитал иесімен алынатын табыс.
Нарық – бұл тауар және қызмет көрсетулерді сатып алушылар (сұраныс) мен
сатушыларды (ұсыныс) байланыстыратын құрал немесе механизм. Нарық жағдайы
сұраныс және ұсыныс шамасы қатынасымен анықталады.
Акциз – жанама салықтың түрі. Ол тауар бағасына немесе көрсетілген
қызметтер үшін белгіленген тарифке кіреді.
Акционерлік қоғам - акцияларды сату арқылы ақша қаражаттарын біріктіру
(жеке капиталды, мемлекеттік қаражаттар, жеке жинақтар) нәтижесінде пайда
болатын ірі кәсіпорын.
Акция – иесіне акционерлік қоғамның пайдасының үлесін алуға және оның
істерін басқаруға құқық беретін бағалы қағаз.
Ақша – айырбастау қасиетіне ие жалпыға бірдей құндылық, ерекше тауар.
Баға – тауардың ақшалай көрінісі.
Орташа шығындар - өнімнің бірлігіне кеткен шығын. Оны есептеу үшін жалпы
шығындарды өнім көлеміне бөлеміз.
Өндірістік функция – ол ең жоғарғы өнім көлемінің өндірісте қолданылатын әр
түрлі факторлардан тәуелділігі.
Парето-оңтайлы жағдай – бұл біреудің әл-ауқатын нашарлатпай, басқа біреудің
әл-ауқатын жақсарту мүмкін еместігін көрсететін игіліктерді өндіру және
тарату.
Ресурстардың шектеулігі – тауар және қызмет көрсетуге қажеттілік пен оларды
қанағаттандыру құралдары арасындағы теңсіздік.
Сұраныс бағасы – ең жоғарғы баға, осы баға бойынша берілген өнімді тұтынушы
сатып алуға даяр.
Сұраныс икемділігі – бағаның өзгеруіне байланысты экономикалық және
әлеуметтік факторлардың ықпалымен берілген тауарға сұраныс көлемінің
өзгеруі.
Сұраныстың қиылысқан икемділігі – басқа өнім (У өнімі) бағасының өзгерісіне
қандай да бір өнімнің (Х өнімі) тұтынушылық сұранысы қаншалықты сезімтал
екендігін өлшейді.
Сұраныс функциясы деп сұраныс көлемінің оны анықтайтын факторлардан
тәуелділігін айтамыз. Оны кестелік, графиктік, алгебралық тәсілдердің
біреуімен көрсетуге болады.
Сұраныс кестесі мүмкін болатын баға деңгейі мен осы баға бойынша
тұтынушылар сатып алатын өнім көлемі арасындағы кері байланысты көрсетеді.
Табыс бойынша сұраныс икемділігі – табыстың өзгерісіне тұтынушылық сұраныс
қаншалықты сезімтал екенін өлшейді.
Ұсыныс икемділігі – нарықтық бағаның өзгеруіне жауап ретіндегі ұсыныс
көлемінің өзгеру шамасы .
Шекті пайдалылық – бұл берілген тауарды тұтыну көлемін бір бірлікке
көбейткен кездегі жалпы пайдалылықтың өсімшесі.
Шекті пайдалылықтың кемімелі заңы – уақыттың салыстырмалы қысқа аралығында
өнімнің әрбір келесі бірлігінің шекті пайдалылығы кемиді, өйткені тұтынушы
осы нақты өнімге қанағаттанады.
Шекті өнімнің кемімелі заңы – басқа факторлар тұрақты болып, айнымалы
факторларды қолдануды арттыру нәтижесінде ең жоғарғы нүктеге жеткеннен
кейін, осы факторды қосымша қолданудың өнім көлемінің төмендеуіне әкелуі.
Шекті шығындар – қосымша бір өнім бірлігін өндіруге жұмсалған шығын.
Экономикалық модель – экономикалық құбылыстарды немесе оның белгілі бір
фрагментін қарапайым түрде көрсету .
Экономикалық рента – жерді және басқа қатаң шектеулі ресурстарды қолданғаны
үшін төлем.
Абсолюттік рента – ол барлық жерден және топырақтың құнарлығына, тұрған
жеріне байланыссыз алынады. Мұны жерге меншік монополиясы болуы салдарынан
жер қожасы иемденеді.
Биржа- ақша-сауда ісін жүргізетін мекеме. Бұл жаппай көпшілік қолды
стандартты не үлгі түріндегі тауарларды (астық, мақта, кофе, түсті металл
т.б.) көтерме нарықта сату, мұнда бағалы қағаздар да (акция, облигация,
вексель), шетелдік валюта да сатылады.
Брокер – бұл тауар өндіруші мен тұтынушы арасындағы делдалдық сауда
қызметтерін көрсетуге барлық кезде әзір маман.
Бизнес – заңға қайшы келмейтін әдістер арқылы пайда алу мақсатындағы
кәсіпкерлік қызмет.
Валюта – бір мемлекетте қабылданған ақша өлшемі бірлігі (теңге, доллар
евро, йена т.б.)
Вексель - даусыз ақшалай қарыздық құжат.
Венчурлық фирма – «тәуекел» технологияны өндіріске енгізу үшін қрылатын
«тәуекел» кәсіпорны. «Тәуекел» технологияға біршама тәуекелге баруға тура
келетін өнертапқыштар, пайдалы үлгілер т.б. жаңалықтар жатады.
Девальвация – қағаз ақша құнын өзінің тұрақты қалпына түсіру. Ол үшін
бағасы төмендеп кеткен ақшаларды айналымнан шығарып, оның орнына толық
құнды кредит билеттерін шығарады.
Демпинг – бәсеке күрес түрлерінің бірі. Тауарларды әдейі арзандатылған
бағамен шетелге сату, сөйтіп бәсекелестерді ығыстыру және сыртқы нарықты
иемденуге жәрдемдесу.
Деноминация – ақшаның құны күрт төмендеп кеткен кезде оның айналысын
реттеп, есептеуді жеңілдету мақсатымен ақшаның белгіленген көрсеткішін
кеміту арқылы оған өзгеріс жасау.
Дотация – шығындарды өтеу үшін кәсіпорындарға берілетін мемлекеттік ақшалай
жәрдем
Жалақы – қызметкерлердің белгілі бір уақыт кезеңінде алатын ақшалай немесе
заттай нысанындағы төлемдерінің жиынтығы. Түрлері: атаулы жалақы –
қызметкерлер белгілі бір кезеңде алатын төлемдерінің абсолюттік сомасы;
Нақты ж. – атаулы емес жалақының осы деңгейде алынуы мүмкін қызметтің саны,
ең төмен деңгейдегі жалақы – кәсіпорындарда жалақыны есептеу мен жоспарлау
кезінде негізгі және қосымша жалақы түрлеріне бөлінеді.
Инвестиция – пайда, не түрлі табыс табу мақсатымен өз еліндегі не шетелдегі
белгілі бір халық шаруашылығы саласына : кәсіпорындарға (өнеркәсіпке, ауыл
шаруашылығына, құрылысқа т.б.) күрделі қаржының, капиталдың ұзақ мерзімге
жұмсалуы.
Капитал - қосымша құн әкелетін материалды – заттай құндылық.
Кәсіпкерлік - тәуекелге бара отырып, пайда табу мақсатындағы адамның
инициативалық іс-әрекеті
Қаржы - ақшалай қорларды қалыптастыру, тарату, қайта тарату және пайдалану
бойынша экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығы
Қаржылық жүйе – қаржы ресурстарын аккумуляциялау әдістерінің жүйесі.
Қор биржасы – бағалы қағаздарды сату – сатып алу әрекеттері жүретін мекеме.
Құнсыздану - бағалар деңгейінің өсуі әсерінен ақшаның құнсыздану процесі.
Меншік – қоғамдық өндіріс шарттары мен нәтижелерін өндірушілермен иемдену
формасы
Монополия – максималды пайда алу мүмкіндігі бар экономиканың белгілі бір
саласында басымдық орын алатын кәсіпорын.
Нарық – тауарлардың, сауданың айналымы (айырбасы) жүретін орын.
Пайда – сатудан түскен түсімнің өнім шығаруға кеткен шығындардан артып
түсетін сомасы.
Салық - жеке және заңды тұлғалармен мемлекетке міндетті
түрде төленетін төлемдер
Субсидия - нақты бір мақсатқа жеке кәсіпорындарға мемлекеттік бюджеттен
бөлінетін қайтарымсыз ақшалай сома.
Тауар – қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру қасиетіне ие айырбасталатын
зат.
Экономикалық заңдар – адамзат қоғамы дамуның түрлі сатыларында өндіру, бөлу
айырбас және материалдық игіліктерді тұтыну салаларындағы қатынастарды
анықтап, оны басқарып отыратын заңдар.
Экономикалық категориялар – экономикалық қатынастарды зерттеу процесінде
экономикалық теория логикалық ұғымдарды қалыптастырады, бұл ұғымдар
экономикалық категориялар деп аталады.
Экономикалық саясат – мемлекеттің экономикалық шараларының жүйесі.
Экономикалық саясат елдің саяси-шаруашылық, мәдени құрылыс істерін және
халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту міндетіне бағындырыла жүргізіледі.
Экономикалық теория – қоғамның материалдық игіліктерін өндіру, тарату және
айырбастау бойынша қарым-қатынастар жиынтығын зерттейтін ғылым
Экономикалық тиімділік – атқарылған жұмыстың сандық және сапалық
көрсеткішін білдіретін ұғым. Өндіріс нәтижесінің өндіріс шығындарына
қатынасы арқылы анықталады.
2. Микроэкономика пәні бойынша дәрістердің қысқаша курсы

Тақырып 1. ҚАЗІРГІ МИКРОЭКОНОМИКА ЖӘНЕ ОНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯСЫ.
1.1. Микроэкономика пәні
1.2. Ресурстардың шектеулігі. Экономикалық талғам
1.3. Микроэкономика әдістемесі: теория және модель

Біз оны сезінеміз бе, жоқ па оған байланыссыз, экономика, оның ішінде
микроэкономика біздің күнделікті өміріміздің айырылмас факторы болды. Біз
кім болсақта – мамандар, үй шаруасындағы әйел, фермер немесе студент - егер
біз өзіміздің елімізде саналы тұтынушы болғымыз келсе, экономика негіздерін
түсінуді үйренуіміз қажет. Ал микроэкономика негізін түсінумен біз өзіміз
оңтайлы саяси және экономикалық шешімдер қабылдауды үйренеміз.

1.1. Микроэкономика пәнi зерттейдi.

Микроэкономика тұтынушылар, фирмалар мен үкiмет сияқты шағын
экономикалық бiрлiктер жасайтын таңдауды зерттейдi.
Микроэкономиканың пайда болуы үшiн алғышарттар 19 ғ. екiншi
жартысында, экономикалық ғылымда психологиялық факторға үлкен назар
аударыла бастаған кезде қалыптасты. Шектi пайдалылықтың австриялық мектебi
экономикалық ғылымның берiлген нүктесi ретiнде қоршаған ортадан тәуелсiз
жеке индивидтарды қарастыра бастады. Оның қызметiнiң негiзгi мiндетi-
ресурстардың шектеулiгi жағдайында қажеттiлiктердi қанағаттандыру. Бұл
индивидтiң тәртiбi әртүрлi болжамды жағдайларда қолайлы вариантты таңдау
мақсатында қарастырылады.
Микроэкономикада бiз жеке сала, фирма, үй шаруашылығы терминдарын
пайдаланып, назарымызды өндiрiс не нақты тауар бағасы, бiр фирмада жұмыс
iстейтiн жұмысшылар саны, жеке үй шаруашылығы мен фирманың түсiмi немесе
пайдасы, олардың шығындары сияқты шамаларға аударамыз. Микроэкономикада бiз
бейнелеп айтсақ орманды емес , ондағы ағаштарды жете зерттеймiз.
Микроэкономикалық талдау бiздiң экономикалық жүйенiң кейбiр компоненттерiн
өте жақын арақашықтықтан көру үшiн қажет.
Қазiргi микроэкономика - шешiмдердi қабылдау туралы ғылым. Ол
кәсiпкерлiк шешiмдер мен жеке таңдауды түсiну үшiн негiздi қалайды. Аты
айтып тұрғандай, микроэкономика (micros- кіші) экономикалық өзара қарым-
қатынастарды егжей-тегжейлi қарастырады. Күнделiктi менеджерлер,
тұтынушылар, жұмысшылар, инвесторлар қабылдайтын сансыз шешiмдер- экономика
қалай әрекет ететiнiн түсiну үшiн кiлт болып табылады.

1. 2. Ресурстардың шектеулiгi. Экономикалық талғам

Экономикалық ғылым алдымен экономикалық қажеттiлiктер мен оны
қанағаттандыру тәсiлдерiн зерттейдi. Қажеттiлiктердi қанағаттандыратын
заттар игiлiктер деп аталады. Олардың бiреулерi шексiз, ал басқалары
шектеулi мөлшерде болады. Соңғылары экономикалық игiлiктер деп аталып, олар
зат және қызмет көрсетулерден тұрады. Экономикалық игiлiктердi алу үшiн
қосымша құралдар - ресурстар қажет.
Адамдардың қажеттiлiктерi мен тiлегi оларды қанағаттандыру үшiн қажет
ресурстарға қарағанда шексiз екенi айқын.
Ресурстардың шектеулiгi тауар және қызмет көрсетуге қажеттiлiк пен
оларды қанағаттандыру арасындағы теңсiздiк.
Ресурстардың шектеулiгiнiң салдары болып оларды жақсы, тиiмдi пайдалануға
тырысу табылады. Осыған байланысты экономикалық ғылым алдында екi мiндет
тұрады- объективтi және субъективтi немесе позитивтi және нормативтi.
Позитивтi экономика фактiлермен және нақты тәуелдiлiктермен жұмыс жасайды.
Нормативтi экономикада қандай нақты жағдайлар экономикаға қажеттi не
қажетсiз екенiн анықтауға тура келедi. Дәлiрек айтсақ, позитивтi экономика
не болып жатқанын, ал нормативтi не болу керек екенiн оқытады.
Мысалы, позитивтi ұйғарым “Жұмыссыздық 5 пайызға қысқарды”,
“Жұмыссыздықты қысқарту керек” нормативтi ұйғарымға жатады.
Ресурстардың шектеулiгi кезiнде экономикалық мақсаттардың
көптiгi экономикалық таңдау мәселесiн туғызады, яғни, оларды қолданудың
балама вариантарынан ең жақсысын таңдау мәселесi. Әрбiр адам, фирма мен
қоғамның алдында негiзiнен не, қалай және кiм үшiн өндiру керек, яғни
шектеулi ресурстарды пайдаланудың бағыттары мен жағдайларын қалай анықтау
қажет жөнiнде мәселелер туады.
Нақты жағдайда адамдар әрқашан балама шығындармен кездеседi. Бiр
өнiмдi өндiру екiншiсiн өндiруден бас тартуды бiлдiредi. Рационалды адам
қолайлы экономикалық таңдау жасау үшiн келешектегi шығындармен қатар
қолданылмаған өндiрiстiк мүмкiндiктер шығынын (балама шығындар) да есептеуi
қажет.
Қарапайым экономикалық үлгi және өндiрiстiк мүмкiндiктер қисығы
көмегiмен экономиканың тиiмдiлiк деңгейiн, өндiрiстiң таңдалған құрылымы
қолайлығын және екi тауар өндiрiсiнiң балама шығындарын шамасын зерттеуге
болады.
Оны мысалмен түсiндiрейiк. Айталық, қоғамда тек екi тауар өндiрiледi.
Оларды шартты түрде А және В тауарлары деп белгiлеймiз.
Егер қоғам өзiнiң ресурстарын А тауары өндiрiсiне қолданса,
онда ол өнiмнiң ең жоғарғы мөлшерi 6 мың бiрлiк , егерде тек В өнiмiн
өндiрсе 5 мың бiрлiк өндiрiледi. Ал қисықтың бойындағы кез келген нүкте
екi тауарды бiр уақытта өндiру мүмкiндiгiн қарастырады. Алайда одан А
тауары өндiрiсiн арттыру В тауары өндiрiсiн кемiтетiндiгiн көруге болады.
Өндiрiстiк мүмкiндiктер қисығы iшiнде жатқан нүкте ресурстарды толық
пайдаланбағанын бiлдiредi (сурет 1.1.).

Сурет 1.1. Өндiрiстiк мүмкiндiктер қисығы.

1.3. Микроэкономика әдiстемесi : теория және модель

Теория бақыланатын нәтиже түсiндiретiн себеп-салдарлы байланыстарды
бекiтедi. Кез келген теория бақыланатын құбылысқа әсер ететiн факторлар
жөнiнде жорамал жасап нақтылықты ықшамдайды.
Экономистерге теория да, модельдер де қажет. Экономикалық модель
экономикалық айнымалылар арасындағы өзара қатынастарды бекiту үшiн қызмет
ететiн алғышарттардан тұрады. Экономикалық айнымалылар – бұл өлшенетiн
натуралды шамалар (жылдық өндiрiс көлемi сияқты) немесе ақшалай сома (баға,
шығындар). Мысал үшiн университет қалашығындағы пәтерлер нарығын алып
қарастырайық . Бұл қалашықта пәтерлердiң екi типi бар: университетке жақын
орналасқан пәтерлер және одан қашықта орналасқан пәтерлер.
Бiз университет маңайында орналасқан пәтерлердi екi үлкен шеңберде алып
қарасақ, университетке көршілес пәтерлер ішкі шеңберде орналасады, ал
қалғандары сыртқы шеңберде болады. Бiздiң назарымыз тек iшкi шеңбердегi
пәтер нарығына аударылады, ал сыртқы шеңбердi университетке жақын
орналасқан пәтерлерден қоныс таба алмаған студенттер баратын орын деп
қарастыруға болады. Бiздi iшкi шеңбердегi пәтерлер бағасы қалай анықталады
және оның тұрғыны кiм болатыны қызықтырады.
Осы үлгiдегi көрсетiлген екi тип пәтерлерiнiң бағалары арасындағы
айырмашылықты сипаттай отырып, экономист сыртқы шеңбер пәтерiнiң бағасын
экзогендi айнымалы , ал iшкi шеңбер пәтерiнiң бағасын эндогендi айнымалы
деп атайды.
Экзогендi айнымалы- мәнi экономикалық модель iшiнде анықталмайтын ,
алайда эндогендi айнымалының мәнiн анықтау кезiнде белгiлi бiр роль
атқаратын айнымалы.
Эндогендi айнымалы- мәнi экономикалық модель құрылымы iшiнде
анықталатын айнымалы.
Модельдер теориядан логика, графиктер, математика көмегiмен қорытынды
алу үшiн қолданылады.
Алдында бiз түсiндiрiп өткен барлық теориялар сөз түрiнде келтiрiлдi.
Сөз - бұл түсiнiктi дамытудың қуатты құралы, алайда алғашқы үңгiр
кескiндемешiсi жабайы жылқыларды аулауды бейнелегендей сөздердi суреттермен
толықтырса олар неғұрлым әрекеттi болады. Графиктер- бұл экономистер
салатын сурет.

1-дәрісті қайталауға арналған сұрақтар

1. Нарықты шаруашылықты талдаудың микроэкономикалық деңгейi не үшiн қажет?
2. Микроэкономикалық құбылыстар талдауының нормативті және позитивтi
бағытына қысқаша сипаттама берiңiз.
3. Микроэкономикалық зерттеулердiң әдiстемелiк принциптары қандай?
4. Экономистер теория, график және фактiлердi өздерiнiң жұмысында қалай
қолданылады?
5. Ресурстардың кей бөлiгiн толық қолданбаған кезде экономика тиiмдi бола
ала ма ?
6. Адамдар күнделiктi өмiрiнде балама шығындарды пайдалана ма?

Тақырып 2. Сұраныс және ұсыныс теориясы.

2.1. Сұраныс және ұсыныс теориясы
2.2. Нарықтық тепе-теңдіктің өзгеруі

Нарық – бұл тауар және қызмет көрсетулерді сатып алушылар (сұраныс)
мен сатушыларды (ұсыныс) байланыстыратын құрал немесе механизм. Нарық
жағдайы сұраныс және ұсыныс шамасы қатынасымен анықталады.
Сұраныс және ұсыныс – нарықтық механизмнің өзара тәуелді элементтері,
мұнда сұраныс тұтынушылардың төлем қабілетті қажеттілігімен, ал ұсыныс –
сатушылармен ұсынылған тауарлар жиынтығымен анықталады. Олардың арасындағы
қатынас тауарларға баға деңгейінің сәйкес өзгерісін анықтай отырып
қалыптасады.
Сұраныс бағасы – ең жоғарғы баға, осы баға бойынша берілген өнімді
тұтынушы сатып алуға даяр.
Барлық басқа параметрлердің тұрақтылығы кезінде бағаның төмендеуі сұраныс
көлемінің өсуіне әкелуі немесе баға жоғарылаған сайын тауар көлемінің кемуі
сұраныс заңын сипаттайды.
Сұраныс функциясы деп сұраныс көлемінің оны анықтайтын факторлардан
тәуелділігін айтамыз. Оны кестелік, графиктік, алгебралық тәсілдердің
біреуімен көрсетуге болады.
Сұраныс кестесі мүмкін болатын баға деңгейі мен осы баға бойынша
тұтынушылар сатып алатын өнім көлемі арасындағы кері байланысты көрсетеді.
Сұраныс функциясының алгебралық формуласы былайша жазылады:

Qd = a - bP

Мұндағы, Qd – сұраныс көлемі
а - ең жоғарғы сұраныс көлемі
b - сұраныс қисығының иілу коэффициенті
P - сұраныс бағасы.

Өнім бағасы мен сұраныс көлемі арасындағы кері байланысты тауар
көлемін көлденең, ал оның бағасын тік жазықтықта көрсете отырып қарапайым
екі өлшемді график түрінде бейнелеуге болады.
Бағаны тік осьте және сұраныс шамасын көлденең жазықтыққа орналастыру
– бұл экономикалық дәстүр. Математик бағаны көлденең, ал сұраныс шамасын
тік жазықтыққа орналастырушы еді, өйткені баға – тәуелсіз айнымалы, ал
сұраныс шамасы – тәуелді айнымалы.
Сұраныс шамасының өзгерісі тұрақты сұраныс қисығының бір нүктесінен екінші
нүктесіне қозғалысын білдіреді, яғни «баға- өнім мөлшері» комбинациясының
біреуінен екіншісіне өтуі.

P D P

D1 D0 D2

0 20 30 Q
0 Q

(мың
бірлік)
Сурет 2.1. Сұраныс көлемінің өзгеруі. Сурет. 2.2. Сұраныстың
өзгерісі.

Баға кез келген сатып алынатын өнімнің маңызды факторы болып табылады,
алайда сатып алуға ықпал ететін басқа факторлар да бар. Олар бағалық емес
детерминанттар деп аталады. Бұл факторлардың әсері кезінде сұраныс қисығы
орнын ауыстырады. Сондықтан оларды сұраныстың өзгерісі факторлары деп
атайды. Осы бағалық емес детерминанттар ықпалын қарастырайық.
1.Тұтынушылардың талғамы.
2.Сатып алушылар саны.
3.Табыс.
4.Өзара алмастырылатын және толықтырылатын тауарлардың бағасы.
5.Тұтынушылардың күтуі.
Нарықта өндірушілер сатуға тілек ететін тауар мөлшері ұсынылған
тауар көлемі деп аталады.
Ұсыныс бағасы – бұл сатушы берілген тауардың белгілі мөлшерін
сатуға келіскен минималды баға.
Ұсыныс заңы тауардың бағасы жоғары болған кезде өндірушілер осы
тауарды өндіру үшін ресурстарды көп жіберуі тиімді деп санайтынын
айтады.Ұсынылған тауар көлемінің оны анықтайтын факторлардан тәуелділігі
ұсыныс функциясын білдіреді. Сұраныс сияқты ұсыныс функциясын кесте, график
не алгебралық формула түрінде көрсетуге болады.
Ұсыныс кестесі мүмкін болатын бағалармен осы баға бойынша
өндірушілер нарықта ұсынатын өнім көлемі арасындағы байланысты көрсетеді.
Бұл тәуелділік тура немесе оң болып табылады.
Ұсыныс функциясын алгебралық формула түрінде былайша жазып көрсетуге
болады.
Qs = -a + bP
Мұндағы, Qs – ұсыныс көлемі
а – ең төменгі ұсыныс мөлшері
b - ұсыныс қисығының иілу коэффициенті
P - ұсыныс бағасы.

P S P
S1 S0 S 2

0 Q
0
Q

Сурет 2.3. Ұсыныс көлемінің Сурет 2.4.
Ұсыныстың өзгеруі.
өзгеруі
Тауардың бағасы өзгеруі нәтижесінде өндірушілер сатуға даяр өнімнің
мөлшерінің өзгеруі ұсыныс қисығы бойындағы өзгеріспен көрсетіледі(сур.
2.3). Ал бағалық емес факторлар өзгеруі нәтижесінде өндірушілер сатуға даяр
өнімнің мөлшері өзгерісі ұсыныс қисығының орнын ауыстырумен
көрсетіледі(сур.2.4). Бағалық емес факторлардың ықпалы келесідей:
1. Технологияның әсері.
2. Ресурстардың бағасы.
3. Салық, дотациялар әсері.
4. Бәсекелестік деңгейі.
5. Жарнама, маркетинг және тағы басқа факторлардың есебінен сату жағдайын
жақсарту сұранысты көбейтеді. Ал сұраныс ұсынысты тудыратыны айқын.
Егер нақты нарықтық баға тепе-теңдік бағадан төмен болса,
берілген бағада сұраныс шамасы ұсынылған тауар көлемінен артық болады, онда
екеуінің арасындағы айырма артық сұраныс немесе тапшылық деп аталады.

2. Нарықтық тепе-теңдіктің өзгеруі. Мемлекет баға белгілеуі , салықтардың
әсері
Егер нақты нарықтық баға тепе-теңдік бағадан жоғары болса, ұсыныс
көлемі сұраныс көлемінен артып нарықта артықшылық орнайды. Сатушылар тауар
қорының көбеюіне өздерінің жоспарларын өзгерте отырып жауап береді.
Біреулері өнім шығаруды қысқартады, басқалары сатып алушыны тұтынуын
жоғарлатуды бағаны төмендету арқылы ынталандырады.

Кесте. 2.1. Нарықтық жағдайлар .

|Баға, |Ұсыныс |Сұраныс |Тапшы-лық |Артық-шылық|Бағаға |
|Тенге |көлемі |көлемі | | |қысым |
| | | | | |бағыты |
|8 |10 |70 |60 |- |Жоғары |
|16 |30 |60 |30 |- |Жоғары |
|24 |50 |50 |0 |0 | |
|32 |70 |40 |- |30 |Төмен |
|40 |90 |30 |- |60 |Төмен |

Жоғарыда қарастырылған (2.1сұрағында ) ұсыныс және сұраныс факторлары
тепе-теңдік шамалар Р0 және Q0 қалай ықпал ететінін айта кеткен жөн.
Сұраныс және ұсыныстың өзгеруінің төрт ережесі анықталады.
1. Сұраныстың артуы тепе-теңдік баға мен тепе-теңдік тауар көлемінің өсуіне
әкеледі.
2. Сұраныстың кемуі тепе-теңдік баға мен тепе-теңдік тауар көлемінің
төмендеуіне әкеледі.
3. Ұсыныстың артуы тепе-теңдік бағаның төмендеуіне және тепе-теңдік
көлемнің жоғарлауына әкеледі.
4. Ұсыныстың қысқаруы тепе-теңдік бағаның жоғарлауына және тепе-теңдік
көлемнің төмендеуіне әкеледі (сурет 2.6).

Р,тг D1 D2 S P D
S2 S1

E2
E2
E1
E1

0 Q
Q

Сурет 2.6. Тепе-теңдік нүктенің қозғалуы.

Мемлекет баға түзудің нарықтық механизміне араласуға және әйтеуір бір
тауарға бағаның не төменгі, не жоғарғы шектерін бекітуге қабілетті. Яғни,
үкімет тепе-теңдік бағадан жоғары жататын қолдау бағасын, ал басқа
нарықтарда тепе-теңдік нүктеден төмен баға «төбесін» бекітеді.
Бағаның төменгі шегі - үкіметпен бекітілген тепе-теңдік бағадан
жоғары ең төменгі баға. Мысалдар: ең төменгі жалақы, ауыл шаруашылық
өнімдеріне қолдау бағасы.
Бағаның жоғарғы шегі –сатушыға өзінің тауар не қызмет көрсетуіне
сұрауға рұқсат етілетін үкіметпен бекітелген ең жоғарғы баға. Мысалы:
тұрғын үй рентасына бақылау жасау.

Р,тг D S P
D S
Р2

Р0 E1
Р0
E1
Р1

0 Q 0
Q

Сурет 2.7. Бағаның төменгі шегі Сурет 2.8. Бағаның жоғарғы шегі

Қайталауға арналған сұрақтар
1. Сұраныс және ұсыныс заңдарын түсіндіріңіз.
2. Өзара алмастырылатын және толықтырылатын тауарларға сипаттама беріңіз.
3. Өндіріс технологиясы өзгеруі ұсыныс қисығының қандай қозғалысына
әкелетінін график жүзінде көрсетіп түсіңдіріңіз.
4. Сұраныс және ұсыныстың келесі өзгерістері кезінде баға қалай өзгереді?
◊ ұсыныс төмендейді, сұраныс өзгермейді
◊ ұсыныс артады, ал сұраныс кемиді
◊ сұраныс та, ұсыныс та кемиді
◊ ұсыныс көбейеді, ал сұраныс өзгеріссіз қалады.

Тақырып 3. СҰРАНЫС ЖӘНЕ ҰСЫНЫС ИКЕ МДІЛІГІ

Сұраныстың бағалық икемділігі
Сұраныстың қиылысқан және табыс бойынша икемділіктері
Ұсыныс икемділігі

Сұраныс икемділігі – бағаның өзгеруіне байланысты экономикалық
және әлеуметтік факторлардың ықпалымен берілген тауарға сұраныс көлемінің
өзгеруі. Бағалық икемділік немесе икемсіздік дәрежесін икемділік
коэффициенті (Еd) арқылы анықтайды.

∆Q, % (Q2-Q1)/ Qop dQ P

Ed = --------- = ---------------- = ----- * -----
;
∆P,% (P2 –P1)/ Pop Q
dP

Мұндағы, ∆Q – пайыздық шамадағы сұраныс көлемінің өзгеруі,
∆P – бағаның өзгеруі, пайызбен.

Егер сұраныстың бағалық икемділігінің коеффициенті Еd›1 болса, онда
сұраныс икемді, яғни, бағаның 1%-ға өзгеруі сұралатын көлемнің 1%-дан
артыққа өзгеруіне әкеледі.
Еd ‹1 болса, икемсіз – бағаның 1 %-ға өзгеруі сұралатын көлемнің 1%-дан
кем шамаға өзгеруіне әкеледі.
Еd═1 болса, бірлік икемді - бағаның 1 %-ға өзгеруі сұралатын көлемнің
де 1%-ға өзгеруіне әкеледі.
Егер Еd =0, ∆Q=0 болса, өте икемсіз сұраныс – бағаның өзгерісі
сұралатын көлемнің ешқандай өзгерісіне әкелмейді. Мысалы: қант диабетімен
ауыратындардың инсулинға сұранысы .Графикте бұл тік сызық.
Егер Еd =ω, ∆P=0 болса, сұраныс өте икемді- бұл тауарға сұраныстың
баға өзгерісіне тәуелді болмайтынын білдіреді.Осы жағдайда сұраныс қисығы
көлденең сызық және икемділік коэффициенті шексіздікке ұмтылады.

Сұраныстың бағалық икемділігінің факторлары.
1. Алмастырғыштық. Берілген өнімнің неғұрлым көп жақсы алмастыр-ғыштары
болса, соғұрлым оған сұраныс икемді. Және керісінше, алмастырғыштары аз
болса , cұраныс аз икемді болады.
2. Тұтынушы табысындағы үлестік салмақ. Өнім тұтынушы бюджетінде неғұрлым
көп орынды алса, оған сұраныс соғұрлым икемді болады. Айталық, қарындаш
және жеңіл автокөліктің бағаларының 10 %-ға жоғарлауы қарындашты
тұтынудың сәл азаюына, ал автокөлікті сатып алудың біршама кемуіне
әкеледі, себебі бірінші жағдайда бағадағы өзгеріс бюджеттің аз үлесін
құрайды.
3. Сән-салтанат тауарлары және күнделікті қолданылатын заттар. Әдетте
күделікті қолданылатын заттарға (нан, электроэнергия) сұраныс икемсіз, ал
сән-салтанат таарларына икемді болады.
4. Уақыт факторы. Шешімдерді қабылдау үшін уақыт кезеңі неғұрлым ұзақ болса
,өнімге сұраныс соншалықты икемді.

Сұраныстың қиылысқан икемділігі

Сұраныстың қиылысқан икемділігі басқа өнім (Ү өнімі) бағасының
өзгерісіне қандай да бір өнімнің (Х өнімі) тұтынушылық сұранысы қаншалықты
сезімтал екендігін өлшейді.

∆Qх, % dQх P ү
Eхү = --------- = ----- × ----- ;
∆Pү,% Qх dPү

Сұраныстың қиылысқан икемділігі тауар-субститут және тауар-комплемент
ұғымдарымен байланысты.
Егер Х және Ү тауарлары өзара алмастырылатын болып табылса, онда
қиылысқан сұраныс икемділігі оң шамада (Еxy>0), яғни, Ү тауарының бағасының
түсуі Ү тауарына сұранысты арттырады, сәйкесінше Х тауарына сұраныстың
кемуіне әкеледі, өйткені Ү тауары Х-ті алмастырады (сиыр еті↔шошқа еті,
сары май↔ маргарин).
Егер тауарлар бірін-бірі толықтырса, онда Ехү<0, яғни, Ү тауарының
бағасының жоғарлауы Ү тауарына сұранысты төмендетеді, сәйкесінше Х тауарына
сұраныста кемиді (теннис ракеткалары мен теннис добы, фотоаппарат пен
пленка).
Егер Х және Ү өнімдері өзара тәуелсіз тауар (май мен фотоаппарат)
болса, онда Еxy=0 болады.

Табыс бойынша сұраныс икемділігі

Табыс бойынша сұраныс икемділігі табыстың өзгерісіне тұтынушылық
сұраныс қаншалықты сезімтал екенін өлшейді.

∆Q, % dQ І
Eі = --------- = ----- × ----- ;
∆І ,% Q dІ

Табыс бойынша икемділіктің сандық мәні сапалы және төмен санаттағы
тауарлар түсінігімен тығыз байланысты.
Егер Еі > 0 болса, табыстың өсуі сапалы не жоғарғы санаттағы
тауарларға сұранысты арттырады. Күнделікті қолданылатын тауарларға сұраныс
(0 ‹ Еі ‹1, табыс 1%-ға өзгерсе, сатып алынатын көлем бір пайыздан кем
шамаға өзгереді) әдетте сән-салтанат тауарларына (1‹ Еі ‹ω, табыс 1%-ға
өзгерсе, сатып алынатын көлем бір пайыздан артық шамаға өзгереді) қарағанда
төмен икемділік коэффициентінде болады.
Егер Еі < 0 болса, тауар төменгі санаттағы (ұсталынған тауарлар,
автобус билеттері тағы басқалар) болып саналады, яғни табыстың азаюы сол
тауарларға сұранысты жоғарлатады немесе табыстың өсуі оларға деген
сұранысты төментеді.
Нақты тауарларға сұранысты зерттеудің экономикалық әдістері
икемділіктің барлық үш түрін баға бойынша, табыс бойынша, қиылысқан сұраныс
икемділіктері қарастырады. Икемділік түсінігі тек сұраныс сияқты
экономикалық түсінікке таралмайды, оны сонымен қатар бағаның өзгеруіне
ұсыныс көлемі сезімталдығын анықтау үшін де қолдануға болады. Баға бойынша
ұсыныс икемділігін ұсынылатын өнім көлемінің пайыздық өзгерісінің бағаның
пайыздық өзгерісіне қатынасы арқылы есептеуге болады.

Қайталауға арналған сұрақтар

1. Сұраныс қисығы икемді ме әлде икемсіз бе?
Р
D
3

0
5 10 Q

2. Сары майдың бағасы төмендейді. Бұл маргариннің сұранысына қалай ықпал
етеді. График түрінде көрсетіңіз. Маргариннің икемділігі қандай болады?
3. Сұраныс икемділігіне әсер ететін негізгі факторлар қандай? Осы
факторларға сүйене отырып келесі өнімдерге сұраныстың икемді немесе
икемсіздігі туралы түсіндіріңіз: а) тұз; ә) автокөлік; б) футбол ойынына
билет; в) бензин; г) темекі.
4. Сән-салтанат тауарлары және күнделікті қолданылатын заттарының табыс
бойынша икемділік коэффициентінің айырмашылығы қандай?

Тақырып 4. ТҰТЫНУШЫ ТӘРТІБІ ТЕОРИЯСЫ

4.1. Шекті пайдалылық теориясы
4.2. Талғамсыздық қисығы және оның қасиеттері
4.3. Тұтынушы тепе-теңдігі

Нарықтық сұраныс көптеген жекелеген тұлғалармен алынатын шешім
негізінде қалыптасады. Әр түрлі қажеттіліктердің арасындағы өзіндік
құралдарын білу үшін белгілі бір салыстыру негізі болуы қажет. Осындай
негіз ретінде экономистер 19 ғ. аяғында пайдалылықты енгізді.
«Пайдалылық» термині ағылшын философы И. Бентаммен енгізілді.
Экономистер утилистаристтік доктринасын қабылдап, әртүрлі игіліктерді
салыстыру гипотезасына негізделген тұтынушылардың тәртіп теориясын жасауға
мүмкіндік алды. Ол бойынша, берілген бағаларда тұтынушы әр түрлі
игіліктерді тұтынуда ең үлкен пайда немесе тұтынудан қанағат алуға
тырысады.
Бұдан біз пайдалылықтың өзіндік, субьективті мінезде екенін көреміз.
Мысалы, шылым шегетін адам, темекінің денсаулыққа зиян келтіретінін біле
тұра, оны өте жоғары бағалайды.
Қанағат пен пайдалылықты максимумге жеткізу үшін тұтынушы тауарларды
салыстыра алуы мүмкін екендігі мәлім. Бұл мәселені шешудегі екі негізгі
бағытты көрсетеді:
1. Мөлшерлік (кардиналистік)
2. Реттік (ординалистік)
19 ғ. соңғы үштігінде Уильям Джевонс, Карл Менгер, Леон Вальрас бір
мезетте және бір-бірін танымай мөлшерлік пайдалылық теориясын ұсынды. Оның
негізінде әр түрлі игіліктердің пайдалылығын өлшеу мүмкіндік гипотезасы
жатты. Бұны Альфред Маршалл да айтты. Бұл теория үлкен сынмен кездесті. Ф.
Эджуорт, В. Парето, И. Фишер мөлшерлікке альтернативті пайдалылық теориясын
ұсынды.
Мөлшерлік бағыт әр түрлі игіліктерді пайдалылықтың болжамдық
бірліктерде-ютилдерде (ағылшын сөзінен utility - пайдалылық) - өлшеу
мүмкіндіктерін көрсетуде негізделген.
Мысалы, тұтынушы күнделікті 1 алмадан қанағаты 20 ютил десек, 2
алманы күнделікті тұтыну - 38 ютил, 1 темекі мен 2 алманы тұтыну - 50 ютил,
2 алма, 1 темекі, 1 апельсинді күнделікті тұтыну – 63 ютил т.с.с
Бір тауар немесе тауар жиынтығының пайдалылықтың мөлшерлік
бағалануының индивидуалды, субъективті мінез бар екенін айтып кету қажет.
Мөлшерлік бағыт тауардың ютилде пайдалылығын объективті өлшеу мүмкіндігін
ұйғармайды.
Бір тауар бір тұтынушы үшін үлкен рөл алады, ал екінші тұтынушыға –
ешқандай. Жоғарыда айтылған мысалда шылым шегетін адамның 1 алмаға 1 темекі
қосуы оның темекіні жақсы көретіндігін білдіреді.
Сонымен, тауар жиынтығының кез келген тұтыну пайдалылығына ютилде
тұтынушы мөлшерлік баға бере алады. Бұл мөлшерлік пайдалылық теориясында
айтылады. Оны жалпы пайдалылықтың функциясы ретінде жазуға болады.

TU=F (Qa, Qb …, Qz),

Мұндағы, TU – тауар жиынының жалпы пайдалылығы;
Qa, Qb…, Qz – уақыт бірлігінде А, В... тауарларын
тұтыну көлемдері.

TU
S

0 Q
Сурет 3.1. Жалпы пайдалылық функциясы.

Мөлшерлік бағытта TU функциясы өспелі және жоғарыға дөңесті. Негізінде
бұл функцияда максимум нүктесі (S) бола алады, одан кейін ол кемімелі
болады.
Игіліктердің кез келген мөлшерінің жалпы пайдалылығын шекті пайдалылық
көрсеткіштерін қосу жолымен табуға болады.
Шекті пайдалылық – бұл берілген тауарды тұтыну көлемін бір бірлікке
көбейткен кездегі жалпы пайдалылықтың өсімшесі.
∆TU

MU= (

∆Q

Уақыттың салыстырмалы қысқа аралығында өнімнің әрбір келесі бірлігінің
шекті пайдалығы кемиді, өйткені тұтынушы осы нақты өнімге қанағаттанады.
Бұл шекті пайдалылықтың кемімелі заңы.

Тұтынушының пайдалылығы, егер оның табысы өнімнің әр түрін алуға
жұмсалған соңғы доллар бірдей қосымша (шекті) пайдалылық әкелетіндей етіп
таратылса мейлінше артады. Алгебра тілінде пайдалықты мейлінше арттыру
келесі теңдік орындалған кезде жүзеге асады.

MUa MUb
-------- = --------
Pa Pb

Бұл кезде тұтынушының табысы толықтай жұмсалуы қажет.

Талғамсыздық қисығының иілуі алмасудың шекті нормасын білдіреді. А
игілігін В игілігімен алмастырудың шекті нормасы (MRS) деп тұтынушының
қанағаттану деңгейі өзгермейтіндей болып А игілігін бір бірлікке көбейтуге
«ауыстыратын» В игілігінің мөлшерін айтады.
MRSab= - B/ A

Сонымен, тұтынушы тәртібінің экономикалық теориясы өте қарапайым:
тұтынушылар өздері сатып ала алатын тауарлар жиынтығынан ең жақсысын
таңдайды.
Тұтынушы бар қаражатын А және В тауарларын сатып алуға жұмсайды
делік. Егер оның бюджетін немесе бар қаражатын I деп , ал А және В
тауарларының бір өлшемінің бағаларын Pа , Pв деп белгілесек, бюджеттің
шектеулі екендігін келесі теңсіздік түрінде бейнелеуге болады:
I ( Pа ( А + Pв ( В.

Бұл теңсіздік жазықтықта жартылай жазықтыққа сәйкес келіп, ол жартылай
жазықтықтың шекарасы

I = Pа ( А+ Pв ( В

түзуімен анықталады. Бұл бюджет сызығы деп аталып , А, В тауарларын сатып
алуға бюджеттің толық жұмсалатынын, яғни ақшалай табыстың тұрақты көлемінде
алуға болатын екі өнімнің әр түрлі комбинацияларын көрсетеді. Жазықтықтағы
бюджет сызығының бейнесі суретте келтірілген.Соңғы теңдеуді былай деп
жазуға болады:

I Pa
B = ( - ( ( A
Pb Pb

Бұл жердегі (Pa / Pb) – бюджет сызығының бұрыштық коэффициентін
бейнелейді.

Табыс және бағада болатын
өзгерістер.

Табыс және бағада болатын өзгерістер бюджет сызығының қозғалысына
әкеледі. Табыстың өсуі тұтынушыға бұрын қолы жетпеген жиынды сатып алуға
мүмкіндік береді. Сондықтан ол бюджет сызығын координат осімен жоғары
жылжытады. Бұл уақытта, бюджет сызығының көлбеуі өзгертпейді. Табыстың
азаюы бюджет сызығын координаттар осіне жақындатып, параллель жылжытады. А
тауарына бағаның арзандауы осы тауарға сұранысты арттырады , бұл кезде В
тауарының бағасы тұрақты деп есептейміз.

В В
В

А
А А

Сурет 3.4. Табыс пен бағаның өзгеруі.

Тұтынушылар талғамы дұрыс қалыптасуы үшін, олар бюджеттерінің
шектеулі екендігін ескертіп, ең көп пайдалылық алып келетін тауарлар
құрамын анықтаулары қажет. Бұдан ең ұтымды тауарлар құрамы бюджет сызығы
мен талғамсыздық қисықтарының жанама нүктесінде екенін білеміз.
Бұл қиылысу нүктесінде талғамсыздық қисығының иілуі коэффициенті бюджеттің
сызықтың бұрыштық коэффициентіне тең . Талғамсыздық қисығының иілуін MRS,
ал бюджет сызығының иілуі Pb / Pa білдіретіндіктен , тұтынушы тепе-теңдік
жағдайға келесі шарт орындалған кезде жетеді.
Pa
MRS = (
Pb

Қайталауға арналған сұрақтар

1. Шекті пайдалылық теориясына негізделген тұтынушылық тәртіптің
тұжырымдамасының мәні неде?
2. Баға өзгерісі кезінде тауарға сұраныс шамасының өзгеруінің негізінде не
жатыр?
3. Колледждегі футбол командасының тренері алаңдағы А және В төрешілерінен
ол әрқашан денелі және тез жүгіретінін қалайтынын айтады. Қалаудың осы
берілген қатынасы транзитивті болып табылады ма? Ол толық реттелумен
сипаттала ма?
4. Талғамсыздық қисығы өзін-өзі қия ала ма?
5. 1 долларлық купюраны 5 долларлыққа алмастырудың шекті нормасы қандай?
6. Егер тұтынушы тек екі тауар тұтынса және әрқашан өзінің барлық табысын
соған жұмсаса, онда осы екі тауар төменгі категориялы тауар бола ма?
7. Айталық, тұтынушы әрқашан бір стақан кофеге екі қасық қант салып ішеді.
Егер бір қасық бағасы p1 –ге тең, бір стақан кофе бағасы p2 –ге тең және
тұтынушы бұл тауарларға m доллар жұмсай алса, қанша кофе және қантты
тұтынушы сатып алғысы келеді?
8. Тұтынушының бюджеттік сызығы бастапқыда p1 x1 + p2 x2 = m түрінде
болады. Содан соң 1- тауардың бағасы екі еселенеді, 2-тауардың бағасы
8 есе өседі, ал табыс 4 есеге артады. Жаңа бюджеттік сызық үшін оны
бастапқы баға және табыс арқылы белгілеп теңдеу жазыңыз.

Тақырып 5. ӨНДІРІС ТЕОРИЯСЫ

1. Өндірістік функция. Изокванта
2. Кемімелі шекті өнімділік заңы
3. Өндірушінің тепе -теңдігі

Фирманың экономикалық қызметi өндiрiстiк функциямен жазылады:

Q = F ( K, L, M)

Мұндағы Q - өндiрiстiң максималды көлемi
К - капитал факторы
L - қолданылған еңбек мөлшерi
М - шикiзат, материалдар.

Өндiрiстiк функция – ол ең жоғарғы өнiм көлемiнiң өндiрiсте
қолданылатын әр түрлi факторлардан тәуелдiлiгi.
Өндiрiстік функцияны график түрiнде көрсету үшiн тең өнiмдер қисығы
немесе изоквонталар қолданылады. Тең өнiмдер қисығы (изокванталар) – бiрдей
өнiм көлемiн қамтамасыз ететiн, өндiрiс факторларының көптеген
комбинацияларын көрсететiн қисық (сурет 4.1).
Изоквантаның бұрыштық коэффициентi бiр ресурсты екiншiсiмен техникалық
алмастыру қалай жүретiнiн көрсетедi. Сондықтан бұл коэффициенттiң абсолюттi
мәнi техникалық алмасудың шектi нормасын сипаттайды.
∆K
MRTSLK = - —
∆ L
Изокванта өндiрiстiң техникалық нәтижелiгiн графикалық талдаудың
негiзгi құралы болып табылады.

10 ------- Q3
5 --------------- Q2
Q1

1 2
L
Сурет 5.1. Изокванта.

Өндiрiсте қолданылатын факторлардың бiреуiнiң көлемiн өзгертуге
болмайтын уақытты қысқа мерзiмдi кезең деп атайды. Өз кезегiнде көлемi
өзгермейтiн фактор тұрақты фактор деп, ал қолдану көлемi өнiм көлемi
өзгеруiне қарай өзгеретiн фактор өзгермелi фактор деп аталады.
Ұзақ мерзiмдi кезең – бұл барлық өндiрiс факторларының көлемiн өзгерту үшiн
жеткiлiктi уақыт, сондықтан ұзақ мерзiмде барлық факторлар өзгермелi
болады. Өндiрiске өзгермелi фактордың ықпалын көрсету үшiн жалпы, орта,
шектi өнiм түсiнiктерi енгiзiледi.
Жалпы өнім (ТР- total product) - өндірістің жалпы көлемі.
Өзгермелі фактордың орта өнімін (AP- average product) жалпы өнімді
өзгермелі фактор (еңбек, капитал) санына бөлу арқылы есептейміз.

ТР ТР
АРL= — ; АРК = —
L K

Өгермелі фактордың шекті өнімі (MP- marginal product) ол жалпы өнім
өсімінің өзгермелі фактор мөлшерінің өсіміне қатынасы.

∆ТР ∆ТР
МРL= — ; МРК = —
∆L ∆K

Басқа факторлар тұрақты болып, өзгермелі факторларды қолдануды
арттыру нәтижесінде ең жоғарғы нүктеге жеткеннен кейін, осы факторды
қосымша қолданудың өнім көлемінің төмендеуіне әкелуі шекті өнімнің
кемімелі заңын білдіреді. Бұл заңның әрекетін өмірден алынған қарапайым
мысалмен түсіндіріп көрейік, айталық фермер өзінің 8 гектар жерінен 50
центнер бидай өндіріп жүрді. Енді ол өнімділікті арттыру мақсатында жер
қабатын минералды тыңайтқыштармен өңдей бастады. Бір рет өңдегеннен кейін
жалпы өнім көлемі 60 центнер құрады, екінші ретінде 65 центнер, ал үшінші
ретте 70 центнер өнім алды. Қосымша тағы бір рет өңдеу барысында өнім
көлемі 40 центнерге дейін төмендеді. Минералды тыңайтқыштарды қайта-қайта
қолдану жердің сапасының нашарлауына әкеліп, өнімділік күрт төмендей
бастады. Шекті өнімнің кемімелі заңын келесі кесте мен сурет 4.2.
арқылы көрсетуге болады.
5.3. Өндiрушiнiң тепе-теңдiгi

Берiлген шығындар кезiнде өнiмдi максимизациялауға тең шығындар түзуi
немесе изокоста мүмкiндiк бередi. Егер w- еңбектiң бағасы, ал r-
капиталдың бағасы болса, онда өндіруші өзінің С-бюджетіне К және L
факторларының белгiлi мөлшерiн сатып алады. Еңбек және капитал үшiн
изокоста теңдеуі келесідей жазылады.

C = w×L + r×K немесе K = С / r – (w / r)×L.

Мұндағы , -w/r - изокоста көлбеуi .

C/r

w/r

0 C/w
L

Сурет 5.2. Изокостаның өзгеруі.

Өндiрушi бюджетiнiң өсуi және ресурстар бағасының төмендеуi изокостаны
оңға, ал бюджеттiң қысқаруы немесе бағаның өсуi солға жылжытады
(сур.4.3.).

K
S

0
L
Сурет 5.3. Өндірушінің тепе-теңдігі.

Изоквантамен изокостаның қиылысқан жерi өндiрушiнiң тепе-теңдiгiн
анықтайды, өйткенi ол қолда бар шектеулi құралдар кезiнде өндiрiстiң ең
жоғарғы көлемiне жетуге мүмкiндiк бередi (сур.4.4.). Т нүктесiнде изокванта
мен изо-коста бiрдей көлбеуде болатынын және изокванта көлбеуi MRTS
өлшенетiнiн ескере отырып тепе-теңдiк жағдайын мына түрде жазуға болады:

dK
w
MRTSLK = — = - —
dL r

Айталық, ресурстар бағасы сол қалыпта, өндiрушi бюджетi әрқашан өсiп
отырады делiк. Изоквантаның изокостамен қиылысқан нүктелерiн қоса отырып
бiз OS-“даму жолы” сызығын аламыз. Бұл сызық өндiрiстi кеңейту процесiнде
факторлар арасындағы қатынастың өсу қарқынын көрсетедi.
Ауқымнан үнем (қайтымдылық) өндiрiс ауқымы өзгергенде өнiм көлемi қа-лай
өзгеретінiн сипаттайды. Егер барлық факторлар мөлшерiн t есеге көбейт-сек
және өнiм көлемi сол есеге артса, онда ауқымнан тұрақты қайтымдылық болады
(Q1 = tQ0 ).
Егер t есеге көбейткенде өнiм көлемi t еседен артыққа өссе онда ауқымнан
өспелi қайтымдылық болады (Q1 АС MIN.
Онда ( 2 ) формула бойынша есептесек фирма экономйкалық пайда алады. Оны
мейлінше арттыру үшін өндіруші өндірісті әрбір қосымша өндірілген өнім
бірлігінің жалпы түсімге (R) Қосатын өсімі оның жалпы шығындарға ( ТС )
қосатын өсімнен артық немесе тен болғанша ұлғайтуы қажет : MR MC немесе
жетілген бәсеке жағдайында Р МС, өйткені MR=P.
Сондықтан фирма менеджерлері әрбір қосымша өндірілген өнім бірлігіне
шаққандағы шығындарды өнім бағасымен салыстырулары тиіс. Бұл жағдайда осы
өнім бірлігін сату (1) формулаға сәйкес, жалпы пайданы өсіреді.
Мейлінше көп пайда мынадай тендік орындалған жағдайда шығарылған өнім
көлеміне Q сәйкес келеді.
Р=МС.
Бұл шарт жетілген бәсекелес фирма үшін пайдасын ең жоғары денгейде
жеткізетін шарт болып табылады.
Пайданы мейлінше арттырудын графиктік талдауы төмендегі суретте
көрсетілген.
2-суретте фирманың шекті ( МС ) және орташа (АС)шығындарының
қисықтары мен сұраныс қисығы Р = МR көрсетілген. МС қисығы сұраныс
қисығымен В нүктесінде қиылысады. Оған сәйкес өнім көлемі – Q.
АВСД - тік төртбұрышының биіктігі өнім клемінің бір бірлігіне
шаққандағы пайда немесе төмендегі көрсеткіштердің айырмасына тең
( Р-АС ).Оның ені -өндірілген таурлар саны. Сонымен фирманың жалпы пайдасы
АВСД тіктөртбұрышының ауданына тең болады. Мейлінше көп пайда өнім шығару
көлемі Q-ға тен болғанда алынады, ал бұл өнім көлемі үшін орташа
шығындардың ен аз мөлшерінде болуы міндетті емес.

Р,АС

A В Р=MR

AC min

2- суретте, Жетілген бәсекелес фирманың пайдасын мейлінше арттыру.

Бәсекелес нарықты талдауда тұтынушы мен өндірушілер ұтымы
концепциясын қолдану.
Жетілген бәсеке нарығындағы теңдестік баға мен тауардың теңдесдік мөлшері
тұтынушылар мен өндірушілердің жалпы экономикалық арттыруын көрсетейік. Бұл
үшін тұтынушылар мен өндірушілердің ұтымын қарастырамыз. Тұтынушының ұтымы
( СS ) дегеніміз- оның тауарға төлеуге даяр бағасы мен төлеген бағасы
арасындағы айырмаға тең болатын тұтынушылардың таза пайдасы. 8-суретте
сұраныс қисығы мен нарықтық баға сызығы арасындағы аудан көрсетілген.
Р

S
CS E
Ро
PS
D

Qо Q
3-суретте Тұтынушы мен өндірушінің ұтымдары көрсетілген.

Өндірушілер де осындай пайда көреді ол өндірушінің ( РS ) берілген тауарды
сатудан алатын ұтымды деп аталады. Тауардың әр бірлігі үшін бұл- нарықтық
бағамен оның өндірісті барысындағы шекті шығындар арасындағы айырма. Жалпы
нарық үшін-бұл пайда мен өндіріс факторларына жиналатын кез келген рентаның
қосындысы. РS график түрінде былай көрсетіледі-ұсыным қисығының жоғары
жағынаң басталып, нарықтық баға сызығына дейін келіп тірелетін аудан. (8-
сурет).
Тұтынушылар мен өндірушілердің ұтымының қосындысы(CS + PS) қоғамды
сипаттайды. Қосынды жоғары болған сайын, қоғам жағдайы солғұрлым жақсы
болады.

Қайталауға арналған сұрақтар

1. Нарық құрылымын анықтайтын сипаттамалар қандай?
2. Жетілген бәсеке жағдайында фирмалар қаншалықты тиімді әрекет етеді ?
3. Жетілген бәсеке жағдайында фирмалар қай кезде өз қызметін
тоқтатады ?
4. Бәсекелес фирманың өнімінің бағасы 8-ге тең. Фирманың шығындары 15
+ Q2 тең.
а) Қандай өнім көлемін шығарғанда фирма шығынға ұшырайды?
ә) Тең дәрежеде шығарылатын өнім көлемін және ең жоғарғы табыс
мөлшерін табыңыз.

Тақырып 8. МОНОПОЛИЯ ЖӘНЕ МОНОПОЛИЯЛЫҚ БИЛІК

8.1. Монополияның негізгі белгілері
8.2. Монополия жағдайында баға және өндіріс көлемін анықтау
8.3. Монопсония ұғымы.

Нарық құрылымының ерекшеліктерін сипаттайтын ең басты көрсеткіштердің бәрі,
осы қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны боп табылады. Жетілген
бәсекелес нарығында тауарды сатушылар және сатып алушылар саны өте көп
болады, сондықтан олардың әрқайсысы жеке түрде тауардың нарықтық бағасына
әсер ете алмайды. Тауардың бағасы нарықтағы сұраныс пен ұсыныс арасындағы
байланыс арқылы анықталады. Осының салдарынан тұтынушылар мен сатушылар
жетілген бәсеке нарығында тауардың бағасын тұрақты деп және өздерінің
бақылауынан тыс деп қабылдайды. Өнім өндірушілердің басты мақсаты пайданы
ең жоғары деңгейге жеткізу, сондықтан олар әрдайым ұтымды өнім көлемін
анықтауға ынталанады.
Бәсекелесу деген сөздің өзі экономикалық пайданы бөлу және тұтынушының
таңдауының бар екендігін көрсетеді. Дәл осы себептен де өндірушілер
тұтынушының сұранысын арттыру үшін әрекеттер жасайды. Ал монополия
жағдайында тұтынушының алдында бір ғана ірі өндіруші тұрады. Тұтынушы
қаласа да, қаламаса да монополистің өнімін пайдаланып, оның тағайындаған
бағасын қабылдауға мәжбүр болады.Монополистің үлкен билікке ие болуына оның
тауардың ерекшеленуімен қатар, осы тауардың алмастырушысы аз болуы да
әсерін тигізеді..
Берілген тауарды өндіретін тек т ек бір ғана жеке фирма бар және осы
тауарды ауыстыратын басқа тауарлыр жоқ деп ұйғарсақ, онда мұндай нарық-
монополия, ал фирма- монополист деп аталады. Монополист берілген тауарды
өндіретін жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бір мезгілде
нарықтыңсұраныс қисығы болып табыладыжәне ұсынылған тауардың шамасының
бағасын анықтайды. Монополист өзінің ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың
бағасын бәсекелес бағасынан әлдеқайда жоғары деңгейде белгілейдіжәне де
бәсекелс фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Егер сатушы өз
тауарының шығару көлемін өзгерті арқылы нарықтық бағаға әсерін тигізе алса,
онда ол монополиялық билікке ие болады деп айта аламыз.
Монополиялық өндірісте ірі фирмалардың жұмыс істеуі тиімді, себебі ірі
өндірістің шығындары ұсақ өндірістердің шығындарынан гөрі төмен болатыны
практика жүзінде дәлелденген мысал ретінде табиғи монополияны айтуға
болады.
Монополияны тек қана экономикалық шектулер емес, сонымен қатар
құқықтық шектеулер де қорғайды. Құқықтық шектеулердің көп тараған түрі –
жеке меншік құқығы. Егер бір фирманың меншігінде өте сирек кездесетін
шикізат болса, онда бұл фирма монополист болады. Легальды тосқауылдарға
патенттер мен авторлық құқықтар жатады. Жаңалық ашқан адам патен алмаса,
онда ол өзіне берілетін ерекше жеңілдіктерге ие бола алмайды. Легальды
тосқауылдың негізгі мәнін былай түсінуге болады: патентің болса- құқығың
бар, ал патент жоқ болса- құқығың да жоқ. Бұл жағдайдың біздің мемлекетіміз
үшін маңызы зор, өйткені Кеңес үкіметі кезіндегі ойлап тапқан жыңылықтардың
көбінің мемлекетаралық патенті жоқ болды, сондықтан да бұл жаңалықтарды шет
елдің адамдары тегін пайдалануда.
Бәсекені әділетсіз түрде жүргізудің негізгі түрі- демпинг-
бісекелесім ығыстыру мақсатында өнімді өзіндік құнынан төмен бағамен сату.
Ірі фирмалар- олар мүмкіндігі мол монополисттер. Олардың қаржы
мүмкіндіктері де жоғары. Нарықты монополиялаудың негізгі себептеріне
байланысты монополияның төмендегідей түрлері болады:
1. Жабық монополия. Ол бәсекелестен заңды шектеулер көмегімен қорғалған.
2. Табиғи монополия. Белгілі бір көлемдегі өнімді бір фирмада өндіру.
3. Ашық монополия. Берілген тауарды өндіретін бір фирма және оның
бәскелестіктен ешқандай арнайы қорғанышы жоқ болатын жағдай.

Монополисттің өнім шығарушы ретінде бәсекелес фирма сияқты өндіріс мақсаты-
пайданы ең жоғары деңгейге жеткізу болып табылады. Монополист жалғыз
өндіруші болғандықтан, нарықтық жағдайы толығымен бақылап, өз шешімі
бойынша тауардың нарықтық бағасын белгілей алады. Монополист өндірушінің
пайдасы төмендегідей формуламен анықталады:
Бәсекелестік нарықта жеке өндіруші тауардың нарықтық бағасына әсерін
тигізе алмайды, баға шекті шығын деңгейінде белгіленеді. өндіруші тауардың
арықтағы бағасына әсерін тигізсе және баға шекті шығындардан жоғары
деңгейде белгіленетін болса, онда жеке өндірушінің монополиялық билігінің
бар екендігі анықталады. Монополиялық биліктің күшін бағалау үшін, Абба
Лернер көрсеткішін қолданады:

L= P-MC/ P

Нақты өмірде фирманың басқарушылары өз фирмаларының орташа және шекті түсім
қисықтары туралы шектеулі ақпараттар алып отыр. Соған қарамастан, олар
MR=MC болғандығы өнім шығару көлемі мен бағаға қатысты шешім қабылдаулары
тиіс.
Бәсекелес нарықпен салыстырғанда монополист- өндірушілер тауардың
бағасын жоғары деңгейде белгілейтінін және өнімді бәсекелес фирмада аз
көлемде ұсынатынын өткен талдауда байқадық.
Монополист жетілген бәсеке саясатын жүргізу нәтижесінде тұтынушы
ұтымын түгелдей иемденіп алады. Бірде бір тұтынушы ұтым ала алмайды, себебі
монополист сатып алушынң арқайсысына төлей алатын жоғары деңгейдегі бағаны
белгілейді. Сондықтан тұтынушы ұтымы түгелімен монополистке пайда ретінде
келіп түседі. Мемлекеттік басқару ұжымдары бағалық дискриминация саясатына
өте қатаң қарамайды, себебі монополисттер бұндай саясат жүргізе отырып
өнім шығару көлемін ұлғайтады.

Қайталауға арналған сұрақтар

1. Монополиялар неге бағалық дискриминация практикасын жүргізеді?
2. Қазақстан Республикасының экономикасынан монополия және монопсония
үлгілері бойынша мысалдар келтіріңіз.
3. Бағалық дискриминация бойынша өз мысалдарыңызды келтіріп, түсінік
беріңіз.
4. Бәсеке жағдайында жаңа тауарларға жоғары бағаның бекітілуін және
оның белгілі уақыт өткен соң төмендеуін немен түсіндіруге болады?
5. Қандай жағдайларда монополия пайда болады

Тақырып 9. МОНОПОЛИЯЛЫҚ БӘСЕКЕ

9.1. Монополиялық бәсекенің сипатты белгілері
9.2. Монополиялық бәсеке кезінде пайданы барынша жоғарылату шарттары
9.3. Монополиялық бәсеке шығындары

Нарықтың осы құрылымы нақты өмірде кездеседі. Монополиялық бәсеке
нарығының ерекшеліктері жетілген бәсекемен монополияға тән кейбір
қасиеттерге сәйекс келеді. Жеңіл және тамақ өнеркәсібі, жиһаз жасау, кітап
басып шығару, қызмет көрсетудің басқа да көп түрлері монополиялық бәсеке
нарығының іс-әрекеті.
Нарық құрлымының бұл моделін қарастырғанда фирмалардың ұзақ және
қысқамерзімін кезеңдерінде өнім шығару көлемін қалай анықтайтынын және
тауарлар мен қызметтердің бағасын қалай белгілейтінін талдап түсіндіреміз.
Соның нәтижесінде монополиялық бәсеке нарығындағы фирма жұмысының
тиімділігін анықтап бағалауға болады.
Монополиялық бәсеке нарығы төмендегідей негізгі ерекшеліктерімен
сипатталады:
1. Нарықта тауарды сатушылар мен сатып алушылар саны көп болады.
Тауарды өндіруде, сатуда көбінесе ұсақ фирмалар жұмыс істейді, тіпті ірі
фирмалар жоқ деп атауға да болады. Болған кнде де ұсақ фирмалардың жұмысына
кедергі келтірмейді:
а) монополиялық бәсеке саласына кіруге жаңа фирмаларға тосқауыл

оншалық қойылмайды және бұл саладан шығып екту де оңай.
Мысалы , шаштараз немесе жиһаз жасайтын шағын шеберхана
салуға өте көп қаражат қажет емес, сондықтан бұндай
кәсіпкер –
лікпен кез келген фирма айналысуы мүмкін, ал осы фирма саладан
кете қалса , онда бұл ісі жалғастырушылар әр уақытта табылады.
б) нарықтағы өнім көлемі , баға және басқада жағдайлар туралы

деректер ашық белгілі болады:
в) өндірілетін тауарлар біртектес емес , олардың
әрқайсысының
өзіндік ерекшеліктері болады. Бұл тауарлар бірін – бірі
ауыстыра
алады. Бірақ әр фирма өзінің тауарына ерекшелік
беруге
тырысады, мысалы тіс жуғыш пасталардың дәмінің, химиялық құ-
рамының өзгешеліктері және т. б. Сонымен қатар фирмалардың
сату маркалары, тауарды көрнекті орап – бууы, жарнама жасауы да
олардың тауарларына өзгешелік қасиет береді.

Қысқа мерзімдегі монополиялық бәсекелес фирманың жұмысын талдауды 1-
сурет бойынша түсіндіреміз.
Бірінші көңіл аударатын жағдай, монополиялық бәсекелес фирманың сұраныс
қисығы (D). Бұл қисық бәсекелес фирмалардың сұраныс қисығы сияқты абсолютті
икемді болмайды. Басқаша айтқанда, абцисса өсіне паралелді емес, теріс
көлбеулі болады. Бұның басты себебі монополиялық бәсекелесфирманың
тауарларының өзіндік қасиеттері болуы.

P P

Po
Po

Q1 Q2 Q Q1 Q2
Q
A Б

1-сурет Монополиялық бәсекелес фирманың қысқы мерзімдегі кезеңі:.
А. Фирманың пайдасын барынша көбейту жағдайы.
Б. Фирманың шығынын төмендету жағдайы.

Монополия кезіндегі фирманың сұраныс қисығы саладағы сұраныс қисығымен
бірдей дедік, себебі осы тауарды өндіру саласында фирма – тек бір ғана
өндіруші болады. Ал, монополиялық бәсеке кезінде фирма тауарының өзіндік
қасиетіне байланысты нарықтағы өз сегментінде ғана монополист болып
есептеледі. Сондықтан оның сұраныс қисығы теріс көлбеулі болады: баға
төмендеген сайын сату көлемі көбейеді.
Екіншіден, фирманың ұтымды өнім өндіру механизмі белгілі. Басқа
нарықтық құрылымдардағы сияқты монополиялық бәсекелес фирма пайдасын
мейлінше арттыру мақсатында шекті шығын шекті түсімге тең болғанға сәйкес
келетін өнім мөлшерін шығарады. Бұл шарт төмендегідей болып жазылады.

MC=MR.

Басқаша айтқанда, өнімнің тағы бір қосымша бірлігін өндіруге жұмсалатын
шекті шығын осы өнімді сатқанда түсетін шекті түсімнен артық болғанша
фирмаөнім өндіруін жалғастырады. Графиктен MC пен MR-дің қиылысу нүктесі Q
өнім көлеміне сәйкес келіп тұр. Фирма Po бағасын тағайындай отырып, өз
пайдасын барынша көбейтеді (1.1.а – суретте көрсетілгендей) немесе (1.1.б –
суретте көрсетілгендей шығынын азайтады).
Графиктен көріп тұрғанымыз Q2 > Q1 .
Егер дәл осы баға Po таза бәсекелес жағдайында қалыптасса, фирма онда
Q2 өнімі көлемінөндірер еді.
Қорыта айтқанда, қысқа мерзім кезеңіндегі монополистік бәсеке
фирмасының іс - әрекетін талдау жасағанда, басқа бәсекелес емес нарықтық
құрылымдармен ұқсастықтары байқалады.
Монополиялық бәсеке нарығының ұзақ мерзімді кезеңін талдағанда, бұл
нарықтық құрылымныңерекшеліктері айқын көрінеді.
Материялды түсіндіруге ыңғайлы болу үшін шығындарқисығы өзгермейді деп
жорамалдайық. D1 сұраныс қисығы AC қисығының ең төменгі деңгейінен жоғары
орналасқан. Осы жағдайда фирма экономикалық пйда алады деп жорамалдаймыз.
Егер бұл жағдай монополия жағдайында қалыптасса, монополист басқа
фирмалардың нарыққа кіруге мүмкіндік бермей, осы жағдайды ұзақ мерзімді
кезеңде ұстап тұруға тырысар еді.
Ал моноолиялық бәсеке нарығына кіруге тосқауыл қойылмайды. Сондықтан
фирмалардың алатын экономикалық пайдасы ұзақ мерзімде осы нарыққа басқа
фирмалардың кіруіне себеп болады. Жаңа келген фирмалар саладағы бұрынғы
фирмалардың өнімдеріне ұқсас және оларды алмастыратын өнімдер өндіре
бастайды.
Бұның нәтижесінде ескі фирмалардың сұраныс қисығы төмендейді, өйткені
тұтынушылардың кейбір жаңа фирмалардың тауарын ала бастайды, сондықтан ескі
фирмалардың нарықтағы үлесі азаяды. Бұл жағдай экономикалық пайда азайып,
сұраныс қисығының D3 жағдайына келіп, орташа жалпы шығынды жанап өткенге
дейін жалғасады.
Жетілген бәсеке нарығындағы фирмалар сияқты ұзақ мерзімдегі
монополиялық бәсекелес фирмалардың экономикалық пайдалары нольге тең болады
(суретте O нүктесі).
Екі фирманың бұл қасиетінің ортақтығы фирмалардың салаға жеңіл кіріп,
одан шыға алатындығының нәтижесінде болып отыр.
Ұзақ мерзімдегі тепе – теңдік нүктесінің (O нүктесі) тағы бір
ерекшелігі ол AC ең төменгі нүктесінен жоғары орналасқан. Дәл осы ерекшелік
монополиялық бәсеке нарығы мен толық бәсеке нарығының айырмашылығын анық
көрсетеді. Неге бұл екі нүкте бір – біріне дәл келмейді? Өйткені AC ең
төменгі нүктесін жанап өту үшін сұраныс қисығы горизантальды болуы керек.
Бұл шарт жетілген бәсеке нарығында орындалады да, монополиялық бәсеке
нарығында орындалмайды. (Монополиялық бәсеке нарығының сұраныс қисығы өте
икемді емес екенін еске түсіру керек). Егер сұраныс қисығы орташа шығын
қисығына жанама болып өтпей, оның ең төменгі нүктесінқиып өтетін болса,
онда сұраныс қисығының белгілі бір бөлігі шығын қисығынан жоғары
орналасады. Бұл кезде экономикалық пайда болатын аудан болады. 2. – суретте
орташа шығын қисығының ең төменгі нүктесін қиып өтетін D2 сұраныс қисығы
көрсетілген. Бұл қисықты сұраныстың D1 – ден D3 – ке дейін, яғни тұрақты
жағдайға дейін жылжығандағы арадағы тұрақсыздықты түсіндіру үшін сызып
көрсеттік.
Ұзақ мерзімдегі тепе – теңдік нүктесінің орташа шығынның ең төменгі
нүктесімен дәл түспеуі негізгі себептің шығуына алып келеді. Ұзақ
мерзімдегі монополиялық бәсеке нарығындағы тепе – теңдік баға ұзақ
мерзімдегі бәсекелестік бағадан жоғары болады.(бәсекелестік нарықтағы баға
орташа шығынға тең екенін ескерте кетейік). Басқаша айтқанда, монополиялық
бәсеке нарығы тұтынушыларды тауар үшін «артық» ақша төлеуіне мәжбүр етеді.
Екіншіден, монополиялық бәсеке кезінде өнім көлемі ұтымды өнім көлемінен аз
өндіріледі. Ал толық бәсеке жағдайында әр фирма ұтымды өнім көлемін орташа
шығындардың ең аз мәніне сәйкес өндіреді.
Егер жетілген бәсеке нарығындағы заңдылықтар монополиялық бәсекеде
бекітілсе, онда өндірілген өнімді арзан бағаға сатуға болар еді.

P D1

AC
P1

Pс

Q1
Qс Q

2 – сурет. Монополиялық бәсекелес фирманың ұзақ
мерзімдегі тепе – теңдігі.

Қайталауға арналған сұрақтар

1. Монополиялық бәсеке шығындарына түсінік беріңіз.
2. Бағалық емес бәсеке дегеніміз не?
3. Жарнаманың бәсекелесудегі орны қандай?
4. Монополиялық бәсеке нарығына төмендегілердің қайсысыларын жатқызуға
болады:

А) автомобильдер нарығын;

В) сабын, тiс пастасы нарықтарын;
С) ауыл шаруашылық өнімдері нарығын;
D) шикiзаттар нарығын;
Е) энергетикалық нарықты;
F) тұрмыстық техника өндіру;
G) кондитерлік бұйымдар өндірісі.

Тақырып 11. ОЛИГОПОЛИЯ

11.1. Олигополиялық нарық ерекшеліктері
11.2. Олигополия жағдайында баға түзу варианттары
11.3. Дуополия үлгілері.

Олигополия нарығы төмендегідей ерекшеліктерімен сипатталады:
а) бұл нарықта көлемді сату үлесі бар және бір-бірімен бәсекелес
бірнеше фирмалар болады;
ә) жоғарыда айтылған фирмаларды, көбінесе басым (лидер) фирмалар деп
атайды және олар нарықтағы тауарлардың бағасы мен сату көлемінің
өзгеруіне едәуір ықпал етеді;
б) олигополиялық фирманың өндіріс шешімдері тек қана тұтынушы іс
әрекетіне ғана байланысты емес, сонымен қатар бәсекелес
фирмалардың стратегиялық шешімдеріне де байланысты болады.
Олигополиялық фирмалар тауардың бағасы мен өнім шығару көлемі
туралы шешім қабылдағанда өзімен бәсекелес фирманың барлық мүмкіндіктерін
ескеріп, талдап отырады.
Олигополияның бір ғана моделі болмайды. Фирманың әр түрлі нақты
жағдайдағы іс-әрекетін көрсететін бірнеше моделдері бар. Олардың әрқайсысы
жеке фирмалардың өз бәсекелестерінің іс-әрекеті мен олардың таңдап алған
стратегиялық реакциясына байланысты белгілі болжамына негізделеді.

Картельдің құрылуы.
Жоғарыда айтылғандай егер фирмалар жоғары деңгейдегі бағаны ұстап
тұруға келіссе, онда олар бақталас пен бәсекелестерден гөрі жоғары пайда
алады. Картель құрған уақытта өндірушілердің белгілі бір тобы тауардың
бағасы мен өнім өндіру көлемі туралы келісімге келеді, соның нәтижесінде
пайдаларын жоғары деңгейге жеткізеді. Олигополиялық фирмалар бірігіп, бір
монополия сияқты әрекет жасайды: олар тауардың бағасын жоғарылатады, ал
өнім көлемін шектеп, бір деңгейде ұстап отырады. Сондықтан картельдің әрбір
мүшесіне белгілі бір квота тағайындалады. Картель кезінде пайданы неғұрлым
жоғары деңгейге жеткізу мақсаты қалай орындалатынын график түрінде
көрсетейік. (10.3-сурет):

[pic]
10.3 – сурет. Картель.
Әуелі барлық фирмалар жетілген бәсеке жағдайында әрекет жасайды
деп ұйғарамыз. Онда Рк, Qк – бәсеке бағасы және саладағы өнім шығару
көлемі. Фирмалардың экономикалық пайдасы нөлге тең. Е нүктесі –
бәсекелестік кезіндегі тепе-теңдік нүктесі. Енді, фирмалар картель құрып,
бірікті делік. Онда пайданы барынша көбейту есебі монополия жағдайындағыдай
болып шешіледі. Рм және Qм - монополия бағасы және жалпы өнім шығару
көлемі. Сондықтан өнім көлемі, Qк – ден МR = МС болатын Qм деңгейіне дейін
қысқарады. Енді, бұл өнім шығару көлемі фирмалар арасында өзара бөлінеді.
Мұндағы басты мәселе әр фирманың өнім көлемі квотасын белгілеп және оларды
бақылау. Пайда қуған кейбір фирмалар өз пайдасын барынша көбейту үшін
квотасын асырады. Егер салада көптеген фирмалар келісім шартын бұзса, онда
ұсыныс (Q * - Qк) көбейеді және баға Рк деңгейіне дейін төмендейді.
Сондықтан картель бағасын ұстап тұру үшін әрбір фирма өзінің квота
мөлшерінен, яғни Qm – нен өнім көлемін асырмауы керек. Іс жүзінде
картельдер монополиялық баға жайлы келісу және квотаны енгізу мәселелерінде
қиындыққа кездеседі.)

Қайталауға арналған сұрақтар

1. Олигополиялық нарықта баға қалай түзіледі?
2. Картель, синдикат , консорциум ұғымдарына түсінік беріңіз.
3. Төмендегі кәсіпорындардың қайсысы олигополиялық нарық жағдайында
әрекет етеді:
А) «Қазақмыс» корпорациясы;
В) «LG» фирмасы;
С) ЖШС «Восток»;
D) «Microsoft» компаниясы;
Е) ЖШС «Роза».
4. Олигополия теориясын зерттеген экономисттерді атаңыз.

Тақырып 11. ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫ НАРЫҒЫ

11.1. Еңбекке сұраныс және еңбек ұсынысы
Орташа жалақыны анықтау
11.2. Еңбек нарығындағы кәсіподақтың рөлі
11.3. Капитал нарығы. Қарыз пайызы
11.4. Жер нарығы және рента

Өндіріс факторлар нарығындағы сұраныс және ұсыныс тұтынушылық
тауарлар және қызмет көрсетулер нарығы ықпалымен қалыптасады. Сондықтан
ресурстарға сұраныс туынды (тәуелді) сұраныс ретінде жүреді, ал ресурстар
ұсынысы тұтынушылық игіліктерді ұсынуға байланысты. Бұдан айтарлық
ресурстарға сұраныстың өзгеруі дайын өнім сұранысы өзгерісіне тәуелді шама
болып табылады. Сонымен қатар ресурстарға сұраныс қозғалысына еңбек
өнімділігі де әсер етеді: егер ол артса, ресурстар да көп қажет етіледі.
Ресурстардың әрбір қосымша бірлігі өнімдердің өсімшесі – шекті өнімді
(ақшалай мәнде шекті табысты) береді. Бұл кезде қосымша ресурстар фирма
шығындары – шекті шығындарының өсуіне әкеледі. Соңдықтан олар ресурстарды
шекті табыс шекті шығындарға тең болғанша дейін көбейтеді. Егер шекті табыс
шекті шығыннан артық болса, ресурстарға сұраныс артады, керісінше жағдайда
кемиді.
Жалақы мөлшері алдымен жұмысшы күшіне сұраныс және ұсыныс ықпалымен
қалыптасады. Еңбекке сұранысты келесі сурет сипаттайды.
Психологиялық тұрғыда еңбекке сұранысты тәуелді сұраныс деп атайды.
Еңбек ұсынысы психологиялық тұрғыда жұмысшының тілегін білдіреді.
Еңбектің нарықтық ұсыныс қисығы әдетте оң сипатта болады. Ол жалақы
көбейген кезде жұмыстың көп көлемін орындауға тырысатын жұмысшыны
суреттейді . Сонымен қатар, қисық кері бағытта иілген түрде болады ,
жалақының анықталған деңгейнде қисықтың оң иілуі теріске ауысады. Бұл
жұмысшының демалыс және жұмыс уақыттары арасында таңдау жүргізуіне
байланысты. Еңбек ақы мөлшерінің өсуіне қарай уақыт бағасы да жоғарылайды.
Жалақының төменгі ставкасында алмасу әсері жұмысшыларды бос уақытты
жұмыспен алмастыруға итермелейді. Жоғары ставка кезінде табыс әсері алмасу
эффектісіне қарағанда күштірек бола бастайды.
Бұл жұмысшыны демалысқа көп уақыт бөлуіне және өзінің еңбегін ұсынуды
қысқартуға әкеледі.
Еңбек нарығына жетілген бәсекемен қатар жетілмеген бәсеке де тән.
Оның бір түрі - монопсония. Мұндай жағдай көбіне қала экономикасы
тұрғындардың көпшілігін жұмыспен қамтитын бір ірі фирмаға тәуелді болатын
шағын қалаларда кездеседі. Осы кезде фирма жергілікті еңбек нарығындағы
басты сатып алушы ретінде болғандықтан жалақы деңгейіне ықпал ету
мүмкіндігіне ие. Бұл жалданатын жұмысшылар санын қысқарту жолымен жүреді.
Жұмысшылар арасында бәсекенің күшеюі нәтижесінде олардың жалақысы тепе-
теңдік деңгейден төмендейді.
Еңбек нарығында маңызды рөлді кәсіподақтар атқарады.
Кәсіподақ – бұл өзінің мүшелері атынан және нұсқауы бойынша
кәсіпкерлермен келіссөз жүргізу құқығына ие жұмысшылар бірлестігі.
Кәсіподақтың мақсаты - өз мүшелері жалақысын барынша жоғарлату, олардың
еңбек жағдайын жақсарту және қосымша төлемдер мен жеңілдіктерді алу.
Бәсекелес еңбек нарығында кәсіпорындар екі жақты әрекет етеді. Олар
еңбекке сұранысты жоғарылатуға, не еңбек ұсынысын шектеуге тырысады.
Еңбекке сұранысты жоғарылату алдымен өнімге сұранысты арттыру жолымен
(жарнама№ т.б.) жүзеге асады. Еңбекке сұранысты жоғарлатуына сонымен қатар
еңбек сапасы мен тиімділігі өсуі ықпал етеді.
Кәсіподақ мүшелерінің жалақысын арттыруға еңбек ұсынысын шектеу
жолымен де жетуге болады. Еңбек ұсынысын шектеу кәсіподақпен берілген
мамандықты лицензияланатын кәсіптер тізіміне енгізу нәтижесінде жүреді.
Лицензиялау практикасы дамыған елдерде кеңінен тараған.
Капитал және капиталдық активтер нарығы – бұл өндіріс факторлар
нарығының құрамдас бөлігі. Капиталдық активтерге құрылыс,ғамарат,
өндірістік машиналар мен техника, құрал-жабдық, саймандар, шикізат –
материалдар, энергия т.б. жатады.
Өндіріс факторлар нарығында әрекет ететін сұраныс пен ұсыныс заңдары
капиталдық активтердің кез келген түрінің бағасын қалыптастырады.

Капиталдың жерден айырмашылығы ол қайта – қайта өндіріледі, ал жер
қоры тұрақты шамада болып, тез көбеюі мүмкін болмайды.
Алдымен капиталдың физикалық (машиналар, құрылыс, ғимараттар,
шикізат т.б.) және адамға тән (жалпы және арнаулы білімі, еңбек дағдысы,
өндірістік тәжірибесі т.б.) түрлерін қарастырайық
Физикалық нақты активтер және өндірістің әрбір циклі үшін заттар
(еңбеқ, шикізат) сатып алуға жұмсалатын айналмалы капиталдан тұрады.
Негізгі капитал бірнеше жыл қызмет етеді және табиғи және рухани
тозуына байланысты ауыстыруға жатады.
Айналмалы капитал өндірістің бір циклы ішінде толықтай тұтынылады
және оның кұны толықтай өндіріс шығындарына енеді.
Капиталды қалыптастыру және көбейту үшін ақша салымдары -
инвестициялар қажет. Инвестициялау – бұл капитал запасын толтыру немесе
қалыптастыру процесі. Жалпы және таз инвестицияны ажыратады. Жалпы
инвестиция – капитал запасының жалпы көбеюі. Таза инвестиция – жалпы
инвестициядан тозған негізгі капиталды ауыстыруға кеткен қаржыларды
шегерумен есептелінеді.
Инвестициялау жөнінде сұрақты шешу үшін жобаны іске асырумен
байланысты шығындарды оны жүзеге асырғаннан кейін алынатын кіріспен
салыстыру қажет. Қарыз құралдарын қолдану кезінде өтеу нормасын және қарыз
пайзын салыстыру қажет.
Қарыз пайызы – бұл белгілі уақыт аралығында оның ақшалай қаржыларын
қолданғаны нәтижесінде капитал иесімен алынатын табыс.
Қарыз беруші мен қарыз алушының арасындағы келісім сатушы мен сатып
алушының арасындағы келісім, ал қарыз капиталы сырттай қарағанда тауар
іспетті. әрине, мұндай айырмашылық жоқ емес, бар. Әдетте, тауар сатылғанда
сатушы оның иесі болудан қалады, ол құқық сатып алушыға тиеді. Ал қарыз
капитал сатылмайды, керісінше, белгілі бір уақытқа беріледі. Сондықтан
капиталдың иесі оны меншіктену құқығын сақтап қалады. Несие мерзімі біткен
кезде, капитал пайзымен қоса иесіне қайтарылып беріледі. Сөйтіп пайыз
капитал – тауарға төленетін төлем түрінде көрінеді. Пайыз мөлшері сонымен
бірге қарыз капиталының сұранысы мен ұсынысына байланысты. Егер ұсыныстан
сұраныс асып түссе, пайыз мөлшері артады, ал керісінше болған күнде пайыз
мөлшері кемиді.
Пайыздың тепе-теңдік ставкасы ақшаға сұраныс және ақша ұсынысы
қисықтарының қиылысуымен анықталды.
Пайыздық ставка шамасына қарыз беру кезіндегі тәуекел деңгейі,
мерзімділік, қарыз мөлшері, салық салу жүйесі ықпал етеді. Номминалды және
пайыздық ставканы ажыратады.

Нақты номиналды инфляция
пайыздық = пайыздық - қарқыны
мөлшерлеме мөлшерлеме

Қазіргі кезде кәсіпкерлердің көпшілігі қарызға ақша беруді барған
сайын өздерінің негізгі кәсібіне айналдырады. Мұндай кәсіпкерлерді рантье
деп аталады.
Жер көлемі қатаң шектеулі өндіріс факторы болып табылады, осыған
байланысты жер ұсынысы өте икемсіз. Жер сұранысына әсер ететін факторлар
болып жер құнарлығы мен орналасуы табылады. Сондықтан жердің шектеулігі
туралы айтқан кезде біз белгілі бір орындағы, анықталған сапасы бар бар
жерді айтамыз.
Жерге сұраныс біртекті емес. Ол екі негізгі элементтен – ауыл
шаруашылықтық сұраныс және ауыл шаруашылықтық емес сұраныстан тұрады.
Экономикалық рента жерді және басқа қатаң шектеулі ресурстарды қолданғаны
үшін төлем. Жер рентасы ауыл шаруашылығында тікелей өндірушілер шығаратын
қосымша үстеме өнімнің бір бөлігі, ол табысты жер қожасы иемденеді. Жақсы
жерлерден алынған, тауарлар арзанға түседі, сондықтан ол орта пайдадан тыс
үстеме пайда алуға мүмкіндік береді. Сөйтіп жер иесі иемденетін осы үстеме
пайда дифференциалдық рентаға айналады. Дифференциалдық рентаның екі түрі
бар: дифференциалдық рента І, бұл жер участоктерінің құнарлығы мен орналасу
айырмашылықтарына байланысты рента, және дифференциалдық рента ІІ, бұл
өндіріске ұтымды технологияны енгізу, жаңа техниканы, тыңайтқыштарды және
басқа химиялық заттарды көптеп пайдалану – интенсивтендіру жолдарымен жерді
дұрыс пайдалану нәтижесінде тапқан қосымша табыс.

Абсолютті рента – жер иелерінің жердің құнарлы не құнарсыздығына
қарамастан барлық учаскеден бірдей алатын рентасы.

R S
(мың тг) _ __ __ __ __
R1
R0 _ __ __ __ __ _ D1

R2__ __ __ __ __ _ D0

0 D2
Q Q(акр)

Сурет. Жер нарығындағы тепе-теңдік:
жер рентасының өзгеруі.

D0 сұраныс қисығының S ұсыныс қисығымен қиылысуы жер нарығындағы
тепе –теңдікті анықтайды. R 0 бір акр жердің айлық рента деңгейін
білдіреді. Жердің икемсіз ұсынысы жағдайында жердің бағасы мен
абсолютті рента сұраныстың өзгеруіне тәелді болады. Жердің бағасы
рентаны капиталдандыру жолымен анықталады.

PL = R / I

Мұндағы , PL – жердің бағасы
R – жылдық рента
I – қарыз пайызының нарықтық ставкасы.

Қайталауға арналған сұрақтар

1. Номиналды және нақты жалақы арасындағы айырмашылық неде?
1. Кәсiподақпен бақыланатын еңбек нарығында жалақы ставкасы қалай
қалыптасады?
1. Жалақыны диференциациялауды түсiндiру кезiнде қолданылатын негiзгi
факторлар қандай?
1. Инвестициялық шешiмдердi қабылдау кезiнде номиналды және нақты пайыздық
ставкалардың қайсысы көп дәрежеде есептелiнедi?
1. Инвестиция және дисконтты құнға анықтама берiңiз
1. Арендалық төлемнiң жер рентасынан айырмашылығы неде?
1. Ауыл шаруашылық өнiмдерiне сұраныстың өзгеруi жерге сұранысқа қалай әсер
етедi?

Тақырып 12 . ЖАЛПЫ ТЕПЕ-ТЕҢДІК , СЫРТҚЫ ӘСЕРЛЕР ЖӘНЕ АССИМЕТРИЯЛЫҚ
АҚПАРАТ
12.1. Жалпы тепе-теңдік талдауы
12.2. Сыртқы әсерлер
12.3. Экономикалық әл-ауқат. Ассиметриялық ақпараттар нарығы.

Тауар және ресурстардың жеке нарықтарында тепе-теңдік баға мен сату
көлемі жекелеме тепе-теңдік талдауы негізінде анықталады. Барлық жее
нарықтар өзара тығыз байланысқан. Бір нарықтағы нарықтық жағдайларының
өзгерісінің басқа нарықтарға ықпалы жалпы тепе-теңдік талдауы көмегімен
карастырылады. Бұл кезде барлық нарықтарда кері байланыс әсерін ескерумен
бір уақытта баға және сату көлемі анықталады. Экономикалық болжау және
жоспарлауда шығындар мен нәтижелер кестесі негізінде жүзеге асырылатын
жалпы тепе-теңдік талдауының практикалық мәні бар.
Жалпы тепе-теңдікті талдаудың карапайым түрі кем дегенде төрт кезеңнен
тұруы қажет.
1) алғашқы өзгеріс;
2) өзара алмастырылатын тауарлар нарығы;
3) өзара толықтырылатын тауарлар нарығы;
4) кері байланыс әсері.
Автомобильге бағаның жоғарлауымен байланысты мысалды қарастырайық.
Айталық, автомобиль бағасы 5000 доллардан 7000 долл. көтерілді. Бұл сату
көлемінің жылына 15 млн. автомобильден 10 млн. кемуіне әкеледі (сурет 6-а).
Автомобильге сұраныстың төмендеуі бензин сұранысына ықпал етеді. Ол күніне
10 млн. литрден 8 млн. түседі. Осы жағдай бензин бағасының 50 тенгеден 45
тенгеге түсуіне әкеп соқтырады (сур.6-б). Автомобильге бағаның өсуі
көптеген адамдарды жаңа автомобиль сатып алудан бас тартуға мәжбүр етіп,
назарларын
тауаралмастырғышқа немесе ескі келіктерін жөндеуге аудартады (сурет 6-
в, 6-г).
Сонымен, жалпы тепе-теңдік талдауы ұсыныстың төмендеуі және кейбір
нарықтағы бағаның жоғарлауы толықтырғыш тауарға сұраныстың төмендеуіне және
оның тауар-субститутқа өсетінін көрсетеді.
Біздің мысалда тек төрт нарықтың өзара байланысы талданған. Ал
шындығында осы сияқты өзара байланыстардың құрылымы неғұрлым күрделірек.
Алайда, келтірілген мысал тепе-теңдік баға мен көлем кері байланыс әсерін
ескерумен анықталғанын көрсетеді.

Сурет 1. Экономикадағы нарыктардын өзара байланысы: кері байланыс
әсері

Экономикалық әл-ауқат
Нарықтық қызметтің әрекет етуі экономикада тек жалпы тепе-теңдік
жағдайына жетуді ғана емес, сонымен қатар экономикалық жүиенің оңтайлы
қызметін қамтамасыз ету, қоғамдық әл-ауқатты барынша жоғарлатуға жетуге
мүмкіндік береді. Ол экономиканың Парето-оңтайлы1 жағдайымен сипатталады.
Парето-оңтайлы жағдай - бұл біреудің әл-ауқатын төмендетпей, басқа біреудің
әл-ауқатын жақсарту мүмкін еместігін көрсететін игіліктерді өндіру және
тарату.
Экономиканың Парето-оңтайлы жағдайының үш шарты бар.
Бірінші шарт- айырбастағы тиімділік. Ол жеке түлғалар арасындағы
игіліктерді еркін айырбастаудың өзара тиімділігін көрсетеді және барлық
тұтынушылар үшін кез келген тауар жұптары арасындағы алмасудың шекті
нормаларының теңдігімен сипатталады.

МRSА=МRSВ
1 - тиімділік критериін ұсынған итальян экономисі Вильфредо Парето (1848-
1923) атымен аталады.
Екінші шарт - өндірістегі тиімділік. Оған кез келген бір тауардың өндірісін
кысқартпай басқа бір тауарды өндіруді көбейту мүмкін емес жағдайда жетуге
болады және ресурстардың технологиялық алмасуының шекті нормалары
теңдігімен белгіленеді.

МRTSА = МRТSВ

Үшінші шарт - өнімдер нарығындағы тиімділік. Өнімдер нарығындағы
тиімділікке барлық тұтынушылар үшін МRТ = МRS шарты орындалған кезде жетуге
болады. Мұндағы, МRT - трансформацияның шекті нормасы, ол өндірістік
мумкіндіктер қисығымен жүре отырып балама тауардың қосымша бірлігін алу
үшін қандай да бір тауардың қанша бірлігінен бас тарту қажеттігін
көрсетеді. Оны екі тауардың шекті өндіріс шығандары қатынасымен көрсетуге
болады.

Асимметриялық ақпаратпен нарықтар

Асимметриялық ақпарат бизнестің көптеген жағдайларынан мағлұмат береді.
Сатушының тұтынушыдан гөрі сатқан өнімінің сапасын жақсырақ біледі.
Жұмысшылар өздерінің қабілеті мен іскерлігін кәсіпкерден жақсы біледі. Ол
фирманың басқарушысы өзінің мүмкіншілігін фирма қожайынынан артық біледі.
Асимметриялық ақпарат қоғамдағы институционалдық ережелерден мәлімет
береді. Бұл түсінік неліктен авто. компаниялар өздерінің жаңа моделдері
үшін ұсынатын кепіл мен қызметін, фирма мен жұмысшы не үшін ынта мен
сыйақыны көрсететін шартқа отыруы, неліктен корпорация акциясын ұстаушылары
басқарушыны бақылап отыратыны жайында түсінік береді. Енді біз сатушының
сататұғын өнімінің сапасы туралы нақты ақпаратты тұтынушыдан артық білетіні
хақындағы жағдаяттан бастайық.
Өнімге берілетін кепіл, егер тұтынушының өнім жайлы ақпараты
толыққанды болмаса икемді болады. Керісінше жағдайда бұл сатушы үшін үлкен
соққы.
Сонымен, асимметриялық ақпарат келісімге қатысушылардың бір бөлігі
басқа қызығушылық білдірген тұлғалар білмейтін маңызды мәліметке ие
болғандағы жағдай.

Сапаның белгісіздігі және «лимон» нарығы.

Ойлаңызшы, сіз 10.000 долларға жаңа автомобиль сатып алдыңыз делік те,
кейін 100 миль жүргеннен кейін кенеттен бұл машина сізге керек емес екенін
түсіндіңіз. Автомобильде мін жоқ , ол жұмыс істеп, сіздің көңіліңізге қонып
тұр. Тек сіз автомобиль сатып алмай-ақ орынына басқа зат сатып алғаныңызда
ұтатыныңызды сезіндіңіз. Сонымен сіз автомобильді сатуды ұйғардыңыз. Сіз
одан қанша табыс табуыңыз мүмкін? Бұл автомобиль жаңа маркалы , бар болғаны
100 миль ғана жүрген және сіздің машинаны басқа адамға беруге болатындығы
жөнінде құжатыңыз болса да, сіз автомобильді тек 8000 долларға ғана сата
алуыңыз мүмкін. Сіз де егер мүмкінді сатып алушының орынында болсаңыз
автомобиль үшін 8000 доллардан артық бермейсіз.
Неге тек бір фактіге байланысты автомобильді екінші қолға сатуда ол
өзінің бағасын айтарлықтай төмендетеді? Бұл сұраққа жауап беру үшін сіз
өзіңізді потенциалды сатып алушының орынына қойып көріңіз. Неліктен
автомобиль иесі өзінің шешімін өзгертті, әлде автомобольдің сапасына күмән
келтіруіңіз кәдік. Тіпті бұл автомобиль «лимон» шығар.
Қолданылған автомобильді сату барысында ол жаңасына қарағанда арзанға
өтеді. Себебі оның сапасы туралы ақпарат асимметриялық болады: яғни
автомобиль сатушы потенциалды сатып алушыға қарағанда ол жайында көп және
нақты біледі.
Әрине сатып алушы оның сапасын тексеру үшін механик жалдағанымен де,
сатып алушы оны қолдану барысындағы тәжірибе есебінен одан да көп біледі.
Сату жөніндегі фактінің өзі автомобиль «лимон» болуы мүмкін деген күмән
туғызады, әйтпесе сенімді автомобильді сатудың қажеттігі қанша?
Соның нәтижесінде потенциалды сатып алушы әр уақытта да ұстанылған
автомобильдің сапасына күмән келтіреді және ол негізсіз де емес.
Өнімнің сапасы жөніндегі асимметриялық ақпаратты Джордж А. Акерлоф
тауар жасады. 1970 жылы Джордж А. Акерлоф экономикалық ғылымда «Лимондар»
нарығы мақаласын жариялап мини-сенсация жасады. Акерлоф тауарды ұсталынған
автомобильдерді сату шеңберінен де ауқымды. Сақтандыру, несие нарығының
сапасын асимметриялық ақпаратпен сипаттайды.

Қайталауға арналған сұрақтар

1. Кері байланыс әсері дегеніміз не? Оның нарықтық экономикадағы рөлі
қандай?
2. Екі тауар айырбасы қатысушылары Парето-тиімді таратуға қалай қол
жеткізеді?
3. Экономиканың Парето-оңтайлы жағдайына түсінік беріңіз.
4. Оң және теріс сыртқы әсерлерге мысалдар келтіріңіз.
5. Асимметриялық ақпарат мәні неде?
6.Сақтандыру адамдарды тәуекел салдарынан қалай қорғайды?
7.Сақтандыру бизнесі алдында қандай ақпараттық мәселелер тұрады?
8.Неге спекулянттар тәуекелге барады?
9.Экономикадағы аукционның рөлі қандай?

3. САРАМАНДЫҚ САБАҚ ЖОСПАРЫ

4. “МИКРОЭКОНОМИКА” ПӘНІ БОЙЫНША КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫ ОРЫНДАУҒА ӘДІСТЕМЕЛІК
НҰСҚАУЛАР

Курстық жұмыс студенттердің өз бетімен ғылыми зерттеу жұмыстарын
жүргізуге негізделген. Ұсынылған тақырыптар арасынан студент курстық жұмыс
тақырыбын өзі не оқытушы-жетекші кеңесімен таңдайды. Курстық жұмыс бойынша
студенттің тақырыпты терең зерттеу шеберлігі, экономикалық талдау жасай
алуы, салыстыруы, жалпылау, өз пікірін дәлелді білдіруі, әдебиеттермен
жұмыс істей алуы бағаланады.
Студент оқытушыдан жүйелі түрде кеңес алып , істелінген жұмысы
жөнінде есеп беріп отыруы тиіс. Курстық жұмыс көлемі егер қолжазба болса
35 беттен, ал компьютерде терілсе 25 беттен (жол арасы -1,5 интервал) кем
болмауы қажет. Титулдық бет, жоспар және әдебиеттер тізімі міндетті түрде
терілуі керек. Курстық жұмыс таза, түсінікті жазылуы тиіс. Беттердің
нөмірлері оң жағында көрсетіледі.. Мұнда мәтіннің сол жағынан -3,0 см, оң
жағынан – 1,0 см, жоғары , төменнен -2,0 см. қалдыру керек. Қурстық жұмыста
сөздер қысқартылып жазылмайды, тек жалпы қабылданған сөздер ғана жазылады.
Әдебиеттер тізімі тақырыпқа сай болып, ол тек оқулықтармен ғана емес
мерзімді басылым материалдарымен толықтырылып отыруы қажет.
Қолданылған цитаталарға сілтеме жазылуы керек.
Қурстық жұмыс жоспары тақырыптың негізгі мазмұнын көрсетуге тиіс және
онда қаралған сұрақтар жүйелі, ретті болу керек. Курстық жұмыс бекітілген
жоспар бойынша орындалады. Жалпы курстық жұмыста кіріспе, үш бөлім,
қорытынды қарастырылады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 15-20 болуы
қажет. Курстық жұмыстың бөлімдері бір-бірімен ұштасып отыруы қажет.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі заңдар, қаулылардан басталады, ал автордың
аттары алфавиттік ретпен жазылуы керек.

ҮЛГІ
ЖОСПАР
бет

Кіріспе 3-4
1-бөлім. Тұтынушылық тәртіп теориясы 5-15

1.1. Тұтынушылық сұраныс ерекшеліктері
1.2 Тұтынушылық қалаулар әлемі
2-бөлім. Бюджеттік шектеулік шеңберінде пайдалылықты барынша жоғарлату

16-24

2.1 Тұтынушылық тепе-теңдік жағдайы

3-бөлім. Тұтынушы құқығын қорғау бойынша заңнамалық актілер
25-36

Қорытынды

Әдебиеттер тізімі 39-40

Үлгі
Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті

Қаржы-экономикалық факультет

“Микро және макроэкономика” кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: “Нарықтық экономикадағы тұтынушының
рационалды тәртібі ”

Орындаған: студент Ахметов А.А.
ЭК-224 тобы

Жетекші: доцент Айдарханов М.Х.

Семей қаласы 2009

Микроэкономика бойынша курстық жұмыс тақырыптары

1. Нарықтық және нарықтық емес қызмет. Микроэкономикадағы үлгілердің
рөлі.
2. Шектеулі ресурстар қағидаты, экономикалық таңдау.
3. Нарықтық механизм жүйесіндегі сұраныс және ұсыныс заңдары.
4. Нарықтық экономикадағы тұтынушының рационалды тәртібі.
5. Тауар пайдалылығын талдаудың реттік және мөлшерлік бағыттары.
6. Қазақстандағы нарықтық сұраныс сипаты мен ерекшеліктері.
7. Нарықтық тепе-теңдікті талдау және тепе-теңдіктегі өзгерістер.
8. Икемділіктің өзгеру облысы, оны микроэкономикалық талдауда қолдану.
9. Сұраныс икемділігінің практикалық мәні.
10. Жанұялық бюджет, оның қалыптасу көздері.
11. Фирма нарықтық қатынастар субъектісі ретінде және оның
ұйымдастырушылық –құқықтық формалары.
12. Қазақстанның экономикалық ресурстарына (өндіріс факторларына)
сипаттама.
13. Өндірістік функция түрлері мен қасиеттері.
14. Кәсіпорын шығындары және оның түрлері.
15. Экономикалық пайда және оның фирманың тиімді әрекетіндегі рөлі
16. Жетілген бәсеке жағдайындағы сұраныс пен ұсыныс.
17. Ресурстардың оңтайлы комбинациясы және өндірістің оңтайлы өсу жолы.
18. Таза монополия жағдайындағы фирманың тәртібі.
19. Қазақстан Республикасының антимонополиялық заңнамасы.
20. Олигополиялық тәртіп формаларының алуан түрлілігі.
21. Монополиялық бәсеке жағдайында өндіріс көлемі мен бағасын анықтау.
22. Еңбек нарығындағы ұсыныс және жалақыны анықтау.
23. Еңбек нарығындағы кәсіподақтың рөлі. Ең төменгі жалақы.
24. Капиталды инвестициялау. Активтерді пайдаланудан табыстар ағыны.
25. Қазақстандағы инвестициялау процесінің ерекшеліктері.
26. Капитал нарығындағы тепе-теңдік. Қарыз пайызы.
27. Жер өндіріс факторы ретінде
28. Сыртқы әсерлердің пайда болу себептері және рөлі.
29. Теріс сыртқы әсерлердің пайда болу себептері және қоршаған ортаны
қорғау бойынша органдардың қызметі.
30. Қоғамдық игіліктер.

5. ОЖСӨЖ және СӨЖ үшін тапсырмалар
5.1. Коллоквиумға арналған бақылау сұрақтары

1. Сұраныс және ұсыныстың өзара байланысы.
2. Бағалық емес факторлардың әсері.
3. Нарықтық тепе-теңдік.
4. Егер бағаның 18%-ға дейін азаюы, ұсыныс көлемін 18%-ға дейін
төмендетсе, онда берілген ұсыныстың икемділігі қандай болады.
5. Микроэкономика нені оқытады.
6. Позитивті экономиканың сипаты.
7. Нормативті экономиканың сипаты.
8. Толықтырылатын тауарлардың сипаты.
9. Алмастырылатын тауарлардың сипаты.
10. Х және У тауары бар. Қиылысқан бағалық икемділігі Еху= -3. Бұл нені
білдіреді.
11. Сұраныстың бағалық икемділігі.
12. Сұраныстың қиылысқан икемділігі.
13. Сұраныстың табыс бойынша икемділігі.
14.Кесте бойынша тепе-теңдiк баға мен тепе-теңдiк көлем мәнiн таңдаңыз:

|Баға (тенге) |Сұраныс көлемi |Ұсыныс көлемi |
|500 | 300 |150 |
|700 | 250 |200 |
|1000 | 220 |220 |
|1200 | 180 |250 |
|1300 | 150 |300 |

15. Тұтынушы қалауы және талғамсыздық қисықтары.
16. Транзитивтік және толымдылық аксиомасы.
17. Алмастырудың шекті мөлшері.
18. Тұтынушының бюджеттік шектеулігі.
19. Бюджет сызығының көлбеуі.
20. Тұтынушы тепе-теңдігі.
21. Тепе-теңдік шарты.
22. Тең пайдалылық қағидасы.
23. Велосипед бағасының 3%-ке төмендеуi сұраныс көлемiнiң 12%-ке
артуына әкелдi. Баға бойынша сұраныс икемдiлiгi коэффициентiн
анықтаңыз.
24. Сұраныс функциясы QD=10-2Р берілген, мұндағы Р - товар бағасы, QD
– сұраныс көлемі. Баға нешеге тең болған кезде, сұраныс көлемі ноль
болады.
25. Сұраныс Qd=20-P пен ұсыныс Qs=10+P функциялары берілген. Онда
тауардың теңдестік бағасы мен көлемі қандай болады.
26. «Табыс-тұтыну» қисығы.
27. «Баға-тұтыну» қисығының сипаты.
28. Нарықтық сұраныс қисығы жеке сұраныс қисығының көлденең жиынтығы
ретінде. Алмасу әсері және табыс әсері.
29. Жалпы пайдалылық.
30. Шекті пайдалылық.
31. Экономикалық ресурстардың сипаттамасы.
32. Өндірістік функцияның көмегімен технологияны сипаттау.
33. Изокванта карталары, және оларды құру.
34. Технологялық алмастыру нормасы.
35. Изокоста.
36. Бухгалтерлік және экономикалық шығындар.
37. Ресурстың баламалы құны. Баламалы шығындар.
38. Қысқа және ұзақ мерзімді шығындар.
39. Орташа және шектік шығындар арасындағы байланыс.
40. Шығындар теориясы.
41. Экономикалық пайда. Қалыпты бухгалтерлік пайда.
42. Орташа және шектік табыс.
43. Жетілген бәсекелестік шарты.
44. Бәсекелік нарықта фирма пайдасын барынша арттыру немесе шығындарын
барынша азайту ережесі.
45. Қысқа және ұзақ мерзімдегі монополиялық бәсеке.
46. Олигополиялық нарық.
47. Дуополия.
48. Монополияның экономикалық салдары.
49. Бағалық дискриминация. Нарықты сегменттеу.
50. Ресурсқа фирма сұранысының қисығы.

5.2. «Микроэкономика» пәні бойынша реферат тақырыптары

1. Микроэкономика пәні, әдістемесі: модельдер және теориялар.
2. Ресурстардың шектеулігі мәселесі және таңдау мәселесі.
3. Сұраныстың мәні, заңы, әсер ететін факторлары, графигі.
6. Ұсыныстың мәні, заңы, әсер ететін факторлары, графигі
7. Пайда фирма қызметінің мақсаты ретінде.
8. Капитал қозғалысы және капитал қорлары.
9. Рента жер бағасы ретінде.
8. Жалпы тепе-теңдік талдауы.
9. Еңбек жағдайы және еңбек ақы.
10. Бәсекелес емес нарықтардың даму ерекшеліктері.
11. Өндіріс факторлары нарығының ерекшеліктері.
12. Жеке меншік игілік және қоғамдық игілік.
13. Мемлекет рөлі: салықтық түзетулер және субсидиялар.
14. Шекті пайдалылық теориясы.
15. Өндіріс шығындары.

5..3. ОЖСӨЖ арналған таратпа тапсырмалар үлгілері

1-Вариант
Есептерді шығарыңыз
1. Қандай да бір тауардың сұраныс және ұсыныс функциялары келесі
теңдеумен сипатталады:
Qd = 600-25P,
Qs = 100+100P
а) Осы тауар нарығындағы тепе-теңдік парметрлерін анықтаңыз.
б) Мемлекет берілген тауар бірлігіне 2,5 ақша бірлігі мөлшерінде салық
бекітті.Осы кезде сатушы қанша, сатып алушы қаншаға ұтылатынын табыңыз.

2. Х тауарына сұраныс функциясы келесідей: Qd = 10-2P+P . Х тауарының
бағасы 1 а.б ., ал У тауарының бағасы 8 а.б.
Сұраныстың баға бойынша нүктелік және қиылысқан икемділік
коэффициенттерін анықтаңыз.

3. Тұтынушы жиынында екі тауар бар.

|Х тауар саны |1 |2 |3 |4 |5 |6 |
|Жалпы пайдалылық |10 |18 |24 |28 |31 |33 |
|У тауар саны |10 |20 |30 |40 |50 |60 |
|Жалпы пайдалылық |5 |12 |18 |22 |25 |27 |

Х тауарының бағасы 10 долл., У тауарының бағасы 50 цент. Тұтынушының
жалпы табысы 25 долл. Тепе-теңдік жағдайда рационалды тұтынушы қанша Х
және У тауарларын сатып алады?

2- вариант
Есептерді шығарыңыз.
1. Қандай да бір тауардың сұраныс және ұсыныс функциялары келесі
теңдеумен сипатталады:
Qd = 600-100P,
Qs = 150+50P
а) Осы тауар нарығындағы тепе-теңдік парметрлерін анықтаңыз.
б) Мемлекет берілген тауар бірлігіне 1,5 ақша бірлігі мөлшерінде салық
бекітті.Осы кезде сатушы қанша, сатып алушы қаншаға ұтылатынын табыңыз.
2. Х тауарына сұраныс функциясы келесідей: Qd = 10-P+0,1P . У тауарының
бағасы 8 а.б .болған кезде, 6 бірлік Х тауары сатып алынды.
Х тауарына сұраныстың баға бойынша нүктелік және қиылысқан икемділік
коэффициенттерін анықтаңыз.

3.
Асқардың айранды тұтынуының жалпы пайдалылығы кестеде көрсетілген:
|Айран |1 |2 |3 |4 |5 |
|мөлшерi | | | | | |
|(стакан) | | | | | |
|Жалпы |18 |26 |31 |34 |35 |
|пайдалылық | | | | | |
|(ТU) | | | | | |

Егер ол 3 стакан айран тұтынса, ол қанша қосымша пайдалылық (MU) алады?

3- вариант
Есептерді шығарыңыз.
1.Күріштің бағасы 80 тенге/кг болған кезде, сұраныс көлемі 50 кг , ал 50
тенге/кг кезінде сұраныс көлемі 100 кг. тең. Сұраныстың баға бойынша
доғалық икемділігін анықтаңыз:
2.Оқу құралы бағасы 450 тг. , қалың дәптер бағасы 50 тг. Егер студент үшiн
дәптердiң шектi пайдалылығы 10 U тең және студент оқу құралы мен қалың
дәптердi сатып алудан қанағатты барынша жоғарлатқысы келсе, онда оқу
құралының шектi пайдалылығы қандай:
3.Егер үй шаруашылығының табысы 800 тг, ал У тауарының ең жоғарғы тұтыну
көлемі 16 бірл., ал Х тауарынікі сәйкесінше 8 бірл. болса, онда Х және У
тауарларының бағалары қандай?

5.4. Микроэкономика» пәні бойынша тесттар
1-нұсқа
1.Көрсетілгендердің қайсысын микроэкономика пәні оқытпайды :

A) пайданы жоғарылату және бағалық дискриминация

B) жетілген және жетілмеген нарық қызметі механизмі
C) баға, сұраныс және ұсыныс
D) ақшаның пайда болуы, мәні және қызметі
E) жалпы ұлттық өнім.
2.Өндiрiстiк мүмкiндiктер қисығында бiр өнiм түрi өндiрiсiнiң өсуi
сәйкесiнше сипатталады:

A) басқа өнiм түрi өндiрiсiнiң кемуiмен

B) басқа өнiм түрi өндiрiсiнiң өсуiмен
C) басқа өнiм түрi өндiрiсiнiң тұрақты көлемiмен
D) көрсетiлген варианттардың кез келгенi болуы мүмкiн
E) басқа өнiм түрi өндiрiсiне әсер етпейдi.
3.Экономикалық жүйеде жеке үй шаруашылығы мен фирманың қызметi мына курста
оқылады:
А) микроэкономика;
В) макроэкономика;
С) менеджмент;
D) экономикалық статистика;
Е) бухгалтерлік есеп.
4.Төменде көрсетілген түсініктердің қайсысының микроэкономика пәні
анықтамасына қатысы жоқ:
А) ресурстарды тиімді пайдалану;
В) өндірістік ресурстардың шексіз болуы;
С) қажеттіліктерді барынша қанағаттандыру;
D) пайданы барынша жоғарлату;
Е) ресурстардың шектеулігі.
5.Графикте көрсетілген К интервалы білдіреді:

A) тепе-теңдікті;
B) тапшылықты;
C) артықшылықты;
D) тепе-теңдік көлемді;
E) нарықтық бағаны..
6.Қай сурет табыс өскен кезде сұраныстың өзгергенiн көрсетедi:

A) B) C)
D) E)

7.Сұраныс қисығының орнын ауыстыруына әкелетiн факторлар қалай аталады:
A) бағалық;
B) бағалық емес;
C) негiзгi;
D) тәуелдi;
E) тәуелдi емес.
8.Графиктегi К интервалы нені сипаттайды:

A) тапшылықты;
B) артықшылықты;
C) профицит;
D) тепе-теңдік бағаны;
E) нарықтық тепе-теңдiктi.
9.Сұраныс функциясы QD=10 – 2p берілген, мұндағы р- товар бағасы, QD –
сұраныс көлемі. Баға нешеге тең болған кезде , сұраныс көлемі ноль болады:
A)5;
B)1/2;
C) -5;
D) 10;
E) 2
10.Егер тауардың бағасы қымбаттаса , онда:
A) тұтынушының теңдестік жағдайы өзгереді
B) алмастырушы тауарға деген сұраныс кемиді
C) толықтырушы тауарға деген сұраныс қисығы өседі
D) әдетте тауардың сұраныс көлемі артады
E) сұраныс көлемі өзгермейді.
11.Қай ұйғарым дұрыс емес:
А) талғамсыздық қисығындағы әрбір нүкте екі тауар комбинациясын білдіреді
В) талғамсыздық қисығындағы барлық нүктелер пайдалылықтың тең деңгейін
білдіреді
С) бюджеттік сызықтағы барлық нүктелер пайдалылықтың тең деңгейін білдіреді
D) талғамсыздық қисығы иiлуi тұтынушы үшiн пайдалылық деңгейiн өзгертпей
бiр игiлiктi басқасымен алмастыру нормасын көрсетедi
Е) бюджеттiк сызық екi тауар комбинациясын алу үшiн берiлген табыс
мүмкiндiгiн көрсетедi.

12.Табыс бойынша сұраныс икемділігі 0<Еi<1 теңсіздігімен берілген. Бұл
қандай тауарларға сәйкес?
A) күнделікті қолданылатын тауар
B) сән-салтанат тауары
C) сапасыз тауар
D) икемді тауар
B) бірлік икемді тауар.

13. Күріштің бағасы 80 тенге/кг болған кезде, сұраныс көлемі 50 кг , ал 50
тенге/кг кезінде сұраныс көлемі 100 кг. тең. Сұраныстың баға бойынша
доғалық икемділігін анықтаңыз:
А ) - 13/9;
В) - 3;
С) 6 ;
D) 3/4 ;
Е) - 9/13.

14.Тауар бағасының 4%-ке төмендеуi сұраныс көлемiнiң 16%-ке артуына әкелдi.
Баға бойынша сұраныс икемдiлiгi коэффициентiн анықтаңыз:
А) –4;
В) 4;
С) 0,25;
D) –0,25;
Е) 9;

15.Оқу құралы бағасы 250 тг. , қалың дәптер бағасы 50 тг. Егер студент үшiн
дәптердiң шектi пайдалылығы 10 U тең және студент оқу құралы мен қалың
дәптердi сатып алудан қанағатты барынша жоғарлатқысы келсе, онда оқу
құралының шектi пайдалылығы қандай:
А) 45 U
В) 300 U
С) 240 U
D) 50 U
E) 60 U.
16.Сұраныс бағаның өзгеруіне икемді болса, онда бағаның төмендеуі:
А) жалпы табысты өсіреді
В) жалпы табысты кемітеді
С) жалпы табысты өзгертпейді
D) пайданы кемітеді
Е) орта табысты кемітеді.
17.Сұраныс бағаның өзгеруіне икемсіз болса, онда бағаның төмендеуі:
А) жалпы табысты өсіреді
В) жалпы табысты кемітеді
С) жалпы табысты өзгертпейді
D) пайданы кемітеді
Е) орта табысты кемітеді.

18.Сұраныстың бағалық икемділік коэффициенті 1-ге тең болғанда , бағаның
төмендеуі:
А) жалпы табысты өсіреді
В) жалпы табысты кемітеді
С) жалпы табысты өзгертпейді
D) пайданы кемітеді
Е) орта табысты кемітеді.
19.Игiлiкке сұраныс баға бойынша икемсiз, егер сұраныстың бағалық
икемдiлiгi:

A) 2 - ден үлкен болса;

B) 1 - ден артық, 2 - ден кем болса;
C) 1 - ден кем болса;
D) 0 - ден кем болса;
Е) 1 - ге тең болса.

20.Тауарлар –субституттар деген нені көрсетеді?
А) бағалары бірдей тауарлар
В) бірін –бірі толықтыратын тауарлар
С) бірін-бірі ауыстыратын тауарлар
D) бірінші қажеттілікті тауарлар
Е) шетелде өндірілген тауарлар.

2-нұсқа
1.Қай қисық негiзiнде тауарға жеке сұраныс қисығын анықтауға болады?
А) “Баға-тұтыну” қисығы
В) «Табыс-тұтыну» қисығы
С) Бюджет сызығы
D) Энгель қисығы
Е) талғамсыздық қисықтары.
2.Тұтынушылық қалау (ұнату) анықталады:
А) өндірістік мүмкіндіктер қисығымен
В) бюджеттік шектеуліктер сызығының жағдайы мен иілуімен
С) табыс әсері және алмасу әсерімен
D) талғамсыздық қисығы жағдайы мен иілуімен
Е) тауарлар бағаларымен.
3.Бюджеттік сызық нүктелерінің координаттар осімен қиылысуы сипатталады:
А) қиылысу нүктелерінде тұтынушы өзінің барлық табысын жұмсамайтынымен
В) қиылысу нүктелерінде тұтынушы өзінің барлық табысын тек бір тауарды
тұтынуға жұмсайтынымен
С) қиылысу нүктелерінде тұтынушы ешқандай табысын жұмсамайтынымен
D) олардың жағдайы тауар бағасына байланысты емес
Е) А және С жауаптары дұрыс.
4.Тауардың тұтынушыға әкелетін шекті пайдалылығы деп атаймыз:
A) әрбір қосымша пайдаланылатын тауардың әкелетін қосымша пайдалылығын
B) тауарлардың жалпы пайдалылығын
C) тауарлардың жалпы пайдалылығын олардың санына бөлгенде пайда болатын
көрсеткішті
D) тауарлардың санын жалпы пайдалылыққа бөлгенде пайда болатын көрсеткішті
E) баға және өнім көлемінің көбейтіндісін.
5.Жалпы пайдалылық мәндерінің қайсысы кемімелі шекті пайдалылық заңын
сипаттайды?
A) 200 , 300 , 400 , 500
B) 200 , 450 , 750 , 1100
C) 200 , 400 , 1600 , 9600
D) 200 , 250 , 270 , 280
E) 200 , 350 , 450 , 600.
6.Жалпы пайдалық артады, егер шекті пайдалық:
A) төмендесе
B) жоғарыласа
C) баяу қарқында артса
D) жоғарылайды немесе төмендейді, бірақ оң шама болып табылады
Е) жоғарылайды не төмендейді, бірақ теріс шама болып табылады.
7.Кофе және сигаретке Аскар күнделiктi 1000 тенге жұмсайды. Аскардың
бюджеттiк сызық теңдеуiн анықтаңыз, егер сигарет қорабы Px= 70 тенге, ал
кофе кесесi – Py=50 тенге тұрса, Х – сигарет; Y- кофе.
А)70X+50Y=1000;
В) 70X- 50Y=1000;
С) 70X- 50Y>1000;
D) 70X+ 50Y>1000;
Е) 120(X+Y)=1000;

8.Энгель қисығы қандай экономикалық айнымалылар арасындағы байланысты
көрсетеді?
А) баға мен көлем арасындағы кері байланысты
В) баға мен көлем арасындағы тура байланысты
С) табыс пен сатып алынатын көлем арасындағы тура байланысты
D) табыс пен шығындар арасындағы байланыс
Е) баға мен табыстар арасын

9.Көрсетілген ұйғарымдардың қайсысы дұрыс болып табылады:
A) талғамсыздық қисықтары ешқашан қиылыспайды
B) баға неғұрлым төмен болса, тауардың ұсыну көлемі соғұрлым жоғары
C) тепе-теңдік баға сатушыны емес сатып алушыны қанағаттандырады
D) шекті пайдалылық кеміген кезде жалпы пайдалылық өзгермейді
E) фирма шығындарын мейлінше төмендетуге және өз өнімін сатқаннан түскен
жалпы түсімін жоғарлатуға тырысады.

10.Жоғарғы табыс тауарға деген сұранысты өсірсе, онда ол:
A) кәдімгі (қалыпты) тауар
В) қымбат биологиялық қажеттілік
C) сән-салтанат заты
D) қосымша қолданылатын товар
E) тауар-алмастырғыш

11.Фирманың айқын емес шығындарының үлгiсi болып табылады:

A) фирмамен басқа фирмадан тауарларды сатып алу
B) жалдамалы жұмысшыларды қолдану
C) өз иелiгiндегi ғимаратты қолдану
D) фирма үшiн сыртқы факторларды пайдалану
E) техниканы басқа фирмадан жалға алу.

12.Графикалық түрде изокванта ұқсас:
А) изокостаға
В) талғамсыздық қисығына
С) ұсыныс қисығына
D) бюджеттiк сызыққа
Е) Лаффер қисығына.

13.Барлық өндiрiлген тауар бiрлiгiн нарықтық бағада өткiзуден алынған қаржы
сомасы, бұл:
А) шектi табыс
В) пайда
С) жалпы табыс
D)қосымша табыс
E) орта түсiм.

14.Фирманың айқын емес шығындарының үлгiсi болып табылады:

A) фирмамен басқа фирмадан тауарларды сатып алу
B) жалдамалы жұмысшыларды қолдану
C) өз иелiгiндегi жер участоктерiн қолдану
D) фирма үшiн сыртқы факторларды пайдалану
E) техниканы басқа фирмадан жалға алу.

15.Пайданы барынша жоғарлату кімнің мүддесіне сай?
А) жеке меншік фирмалардың
B) жер иелерінің
C) жұмысшылардың
D)тұтынушылардың
Е) ешқайсысының.

16.Изокванта, не изокостада орналасқан кез келген нүкте білдіреді:
A) өндірілген өнім мөлшерін
B) ақшалай мәндегі өнім көлемі
C) ресурстардың физикалық көлем комбинациясы
D) шығындар сомасын
E) табыстар сомасын.

17.Изокванта координаттар басынан неғұрлым алшақ жатса, онда:
А) сол изоквантадағы өнім көлемі соғұрлым жоғары
В) сол изоквантадағы өнім көлемі аз
С) сол изоквантадағы өнім көлемі өзгермейді
D) сол изоквантадағы өнім көлемі біршама аз
Е) көрсетілгендердің ешқайсысы емес.

18.Көрсетілген өнімдердің қайсысы өндірушілердің картельдік келісімі
шеңберінде өндірілмейді?

A) мұнай

B) банан
C) қант
D) бидай
E) кофе.

19.Қысқа мерзімде пайдасын барынша жоғарлатушы фирма өндіріс тоқтатады,
егер:
A) баға ең төменгі орташа шығындардан кем болса
B) қалыпты пайда орта салалық пайдадан кем болса
C) жалпы табыс жалпы шығындардан кем болса

D) жалпы табыс жалпы өзгермелі шығындардан артық болса

E) жалпы табыс жалпы шығындардан артық болса.

20.Жетілген бәсеке нарығында Лернер коэффициенті нешеге тең:
A) 0;
B) оң болады;
C) теріс болады;
D) 1;
E) -1.

3-нұсқа
1.Төмендегілердің қайсысы микроэкономикалық үлгі (модель) болмайды:
A) фирманың моделі
B) инфляцияның үлгісі
C) тұтынушылардың үлгісі
D) нарықтық тепе-теңдік үлгісі
E) сала үлгісі.
2.Барлық экономикалық жүйе кездесетін негізгі проблема - бұл:
А) инвестиция;
В) ресурстардың шектеулігі;
С) қажеттілік;
D) технология;
Е) С, D жауаптары.
3.Экономикалық тиімділік қалай анықталады:
А) өндіріс шығындары
өндіріс нәтижесі

В) өндіріс нәтижесі
өндіріс шығындары

С) өндіріс шығындары +өндіріс нәтижелері;
D) өндіріс нәтижелері - өндіріс шығындары;
Е) өндіріс шығындарының оның нәтижелеріне проценттік қатынасы.
4.Экономикада ресурстардың шектеулігі түсіндіріледі:
А) ресурстардың тапшылығымен ;
В) ресурстарды қолдануды шектеумен;
С) адам қажеттілігі шексіз, өндіріс мүмкіндігінің шектеулігімен;
D) өндірістік мүмкіндіктердің адам қажеттіліктерінен артуымен;
Е) ресурстарды дұрыс қолданбаумен.
5.Микроэкономиканың субъектілеріне жатады:
А) фирма, делдалдық, аудиторлар;
В) мемлекет, биржалар, аукциондар;
С) үй шаруашылығы, фирма, мемлекет;
D) өнеркәсіп;
Е) дұрыс жауап жоқ.
6.Қандай фактордың өзгеруі сұраныс қисығының орнынан жылжуын талап етпейді:
А) тұтынушылардың талап-талғамдары мен ұйғарымдары;
В) толықтыратын тауарларға баға;
С) тауар бағасы;
D) тұтынушылардың сандары мен жастары;
Е) сатып алушылардың табыстары.
7.Егер мемлекет тарапынан дотациялар берілетін болса, онда ұсыныс қисығы…
А) оң көлбеу жасайды
В) солға және жоғары жылжиды
С) кері көлбеу жасайды
D) оңға және төмен жылжиды
Е) тұрақты.

8.Сұраныс пен ұсыныс қисықтарының қиылысу нүктесі төмендегілердің қайсысын
сипаттайды:
А) тепе- теңдік көлем мен тепе-теңдік бағаны
В) тапшылықты
С) артықшылықты
D) жоғарғы деңгейдегі өнім шығаруды
Е) жоғарғы деңгейдегі бағаны.
9.Егер мемлекет тарапынан тауарға салықтар енгізілетін болса, онда ұсыныс
қисығы…
А) оң көлбеу жасайды
В) солға және жоғары жылжиды
С) кері көлбеу жасайды
D) оңға және төмен жылжиды
Е) тұрақты.

10.Нарықтық ортада тауарлар артықшылығы болу үшін:
A)тауарға деген сұраныс көлемі ұсыныс көлемінен аз болуы қажет
B)тауарды сату бағасы теңдестік бағадан төмен болуы қажет
C)тауарды сату бағасы теңдестік бағасынан жоғары болуы қажет
D)тауарға деген сұраныс көлемі ұсыныс көлемінен көп болуы қажет
E)сұраныс бағасы ұсыныс бағасына тең болуы қажет.

11.Нарықтық сұраныc ненің ықпалын сезінбейді:
А) сатып алушылардың санын;
В) жаңа технологияны өндіріске енгізудің;
С) өзара байланысты тауарларға бағаны;
D) тұтынушылардың табыстарын;
Е) сәнді.

12.Экономикалық айналым үлгісіндегі барлық еңбек ресурстарының «иелері »
болып саналады:
А) үй шаруашылықтары
В) кәсіпкерлер
С) фирмалар
D) үкіметтік агенттіктер
Е) көрсетілгендердің ешқайсысы

13.Сұраныс функциясы дегеніміз:
A) заттың бағасы мен оның көлемі арасындағы қатынас
В) заттың бағасы мен табыстың арасындағы өзара байланыс
C) заттың көлемі мен өндірістік факторлардың арасындағы қатынас
D) заттың бағасы мен тұтынушылар саны арасындағы байланыс
E) сұраныс көлемі мен ұсыныс көлемінің арасындағы өзара байланыс.

14.Велосипед бағасының 3%-ке төмендеуi сұраныс көлемiнiң 12%-ке артуына
әкелдi. Баға бойынша сұраныс икемдiлiгi коэффициентiн анықтаңыз:
А) –4;
В) 4;
С) 0,25;
D) –0,25;
Е) 9;

15.Сұраныстың қиылысқан икемділігі келесі қатынасты сипаттайды:
A) бір тауар бағасының басқа тауар бағасы өзгерісіне
B) бір тауар сұраныс көлемі өзгерісінің басқа тауар бағасы өзгерісіне
C) бір тауар бағасының басқа игілік ұсынысы өзгерісіне
D) бір тауар сұраныс көлемінің басқа тауар сұраныс көлемі өзгерісіне
E) бiр тауарды сату мөлшерiнiң сол тауар бағасы мөлшерiне.

16.Егер тауар бағасы төмендегенде, сатушының жалпы кірісі өссе:
A) сұраныс икемді
B) сұраныс икемсіз
C) сұраныс өте икемді
D) сұраныс өте икемсіз
E) тұрақты болып қалады.
17.Табыс бойынша икемділік коэффициенті қалай анықталады?
A) сұраныс көлемі өзгеруі, % / табыс өзгеруі, %
B) табыс өзгеруі, % / сұраныс көлемі өзгеруі, %
C) бағаның өзгеруі, % / сұраныс көлемі өзгеруі, %
D) сұраныс көлемі өзгеруі, % / бағаның өзгеруі, %
Е) көрсетілгендердің ешқайсысы емес.
18.Сұраныстың бағалық икемділік коэффициенті -0,7 –ге тең. Егер сатушылар
тауарға бағаны төмендетсе, онда олардың жалпы табысы:
А) артады
В) кемиді
С) өзгермейді
D) артады да , одан кейін кемиді
Е) нөлге тең.
19.Ұсыныс икемділігі ең біріншіден мынаған тәуелді болады:
А) берілген өнімді алмастыратын тауар санына
В) сатушылар өзгерген бағаға икемделе алатын уақыт мерзіміне
С) бұл тауар бірінші қажеттілік пе әлде сән-салтанат заты ма соған
байланысты
D) бұл тауар ұзақ қолдану заты ма, әлде аралық тұтыну заты ма-соған
байланысты
Е) берілген тауарды сатып алатын тұтынушы табысының бөлігіне байланысты.
20.Сіз куртка сатып алғыңыз келді және оған 10 000 теңге жұмсауға шамаңыз
бар. Куртканың тепе-теңдік бағасы 9000 теңге болып шықты. Микроэкономикалық
талдау тұрғысынан қарағанда сіз үшін 1000 теңге не болады?
А) тұтынушы ұтымы
В) табыс
С) пайда
D) сыйлық
Е) шекті пайдалылық.

«Микроэкономика» пәні бойынша 4-нұсқа

1.Нені, қалай және кім үшін өндіру мәселесі қай жүйеге тән:
А) тек әкімшілдік-әміршілдік жүйеге;
В) тек нарықтық экономикаға;
С) тек артта қалған экономикаға;
D) кез келген экономикалық жүйеге қатысты;
Е) аралас экономикаға.
2. Микроэкономика нені оқытады?
A) жалпы баға деңгейі өсуі және инфляцияны;
B) жұмыспен қамтуды , жұмыссыздықты;
C) халық шаруашылығын;
D) қант өндірісін және оның бағасын
A) экономикалық тұрақтылықты.
3.Студенттер үшін университетте оқудың альтернативті шығындарын не
білдіреді?
A) стипендия мөлшері;
B) оқуды тастап алуға болатын ең жоғарғы жалақы;
C) орта статистикалық маманға білім беруге мемлекеттің шығындары;
D) студентке ата-анасының жұмсаған шығындары;
E) көрсетілгендердің ешқайсысы емес.
4.Көрсетілген мақсаттардың қайсысы экономиканың міндеті болып табылмайды?
A) тауар және қызмет көрсетулерді қалай өндіру керек екенін анықтау
B) жеткілікті экономикалық өсуді қамтамасыз ету
C) адамдар арасында өндіріс нәтижелерін таратуды анықтау
D) ресурстарға меншікті таратуды анықтау
Е) товарларды кім үшін өндіру керек екенін анықтау.
5.Микроэкономикада “шекті” термині білдіреді:
A) өлшенетін экономикалық шамалардың аз өзгеруі
B) өлшенетін шаманың сәл өзгеруі
C) өлшенетін шаманың көп өзгеруі
D) өлшенетін шаманың қосымша өзгерісі
Е) өлшенетiн шаманың өзгермеуi.
6.Тұтынушылар алдағы уақытта аудио және видео тауарлары арзандайды деп
естиді. Демек:
А) бұл тауарларға деген сұраныс қисығы оңға жылжиды
C) аудио және видео тауарларын сату көлемі азаяды;
С) бұл тауарларға деген сұраныс азаяды
D) бұл тауарларға деген сұраныс тұрақты
E) аудио және видео тауарларын сатып алу көлемi азаяды.
7.Тауарға алынатын салық сомасы . . .
A) толықтай өндірушімен төленеді
B) сатушы рентасын көбейтеді
C) толықтай сатушымен төленеді
D) сатушы мен сатып алушы арасында таратылады
E) сатушы рентасын төмендетеді.
8.Компьютерге ұсыныс қисығының солға-жоғары орнын ауыстыруын қалай
түсіндіруге болады?
A) жаңа технологияны енгізумен;
B) ресурстарға бағаның өсуімен;
C) дотация енгізумен;
D) өндірушілер саны көбеюімен;
Е) ресурстарға бағаның кемуiмен.
9.Сұраныс факторларына жататындар:
A) берілген тауардың бағасы
В) берілген тауарды алмастыратын және толықтыратын тауарлардың бағасы
C) дотация
D) табыс көлемі
E) а, b және d жауаптары.
10.Төмендегі факторлардың қайсысы ұсыныс көлеміне әсер етпейді:
A) сатылатын заттың бағасы
B) өндіріс факторларының бағасы
C) табыс көлемі
D) салық мөлшері
E) технология дәрежесі.
11. Ұсыныс заңы қандай тәуелділікті білдіреді?
А) сатып алынатын тауар мөлшерінің бағадан тура тәуелділігі
В) сатып алынатын тауар мөлшері мен оның бағасы арасындағы кері тәуелділік
С) бағаның тауар сапасынан тура тәуелділігі
D) ұсынылатын өнім көлемі мен оның бағасы арасындағы тура тәуелділік
Е) ұсынылатын өнім көлемі мен оның бағасы арасындағы кері тәуелділік.
12.Ұсыныс қисығы теңдеуi S=a+ b Р берiлген, баға 1-ге тең болған кезiнде
ұсыныс көлемi нешеге тең:
А) Q=а;
В) Q=а+b;
С) Q=-b;
D) Q= b;
Е) Q=bР;
13.Автомобильге ұсыныс қисығының оңға-төмен орнын ауыстыруын қалай
түсіндіруге болады?
A) жаңа технологияны енгізумен;
B) ресурстарға бағаның кемуімен;
C) дотация енгізумен;
D) өндірушілер саны көбеюімен;
Е) барлығы дұрыс.
14.Ұсыныс қисығы теңдеуi S=a+ b Р берiлген, нөлдiк баға кезiнде ұсыныс
көлемi нешеге тең:
А) Q=а;
В) Q=а+b;
С) Q=-b;
D) Q= b;
Е) Q=bР;
15.Сұраныс заңын сипаттайтын суретті көрсетіңіз :

A) B) C)

A) B) C)
D) E)

16.Нарықта тауарлардың артықшылығы үкіметпен қандай шара қолданғаннан кейін
түзіледі?
A) белгіленген қолдау бағасын
B) белгіленген ең төменгі бағаны
C) салықтарды
D) пайыздың есептік ставкасын жоғарлатқаннан кейін
E) пайыздың есептік ставкасын төмендеткеннен кейін.
17.Сұраныс QD =10 - 2p , ал ұсыныс QS =4 + p функциялары–ен берілген.
Мұнда р- тауар бағасы. Тепе-теңдік бағаны анықтаңыз:
А) 2;
В) 3;
С) 2,5;
D) 1 ;
E) 6/5.
18.Сұраныс QD =10 - 2p , ал ұсыныс QS =4 + p функциялары–ен берілген.
Мұнда р- тауар бағасы. Егер мемлекет 4 ақша бірлігі деңгейінде тауарға баға
бекітсе, онда нарықта қандай жағдай орын алады:
A) артықшылық=2;
B) артықшылық=6;
C) тепе-теңдік ;
D) тапшылық=4;
E) тапшылық=1.
19.Бағаның 2 есеге төмендеуi, сұраныс көлемiнiң 2 есеге артуына
әкелдi.Икемдiлiк қандай болады:
А) |Е|=0;
В) |E||>1;
С) |E|<1;
D) |E|=1;
Е) E=-(.

20.Бағаның 2 есеге төмендеуi, сұраныс көлемiнiң 4 есеге артуына
әкелдi.Икемдiлiк қандай болады:
А) |Е|=0;
В) |E||>1;
С) |E|<1;
D) |E|=1;
Е) E=-(.

5-нұсқа

1. Талғамсыздық қисығы иілуі қай қатынаспен анықталады?
А) Q = MUx / MUy
В) MRS = dy / dx
С) Q = Px / Py
D) Y = MUx / Py
E) X = MUy / Px
2. Алмасу эффектісі немен анықталады?
А) сатып алу құрылымын қымбат игілікті алуға өзгертуге мүмкіндік беретін
номиналды табыстың өсуімен
B) тұтынушы ұнатуы өзгеруімен
C) игіліктің салыстырмалы бағасының өзгеруімен
D) сәннің өзгеруімен
E) тұтынушылар саны өзгеруімен.
3.Тұтынушылық тәртіп теориясы тұтынушы көрсетілгендердің қайсысын
максимизациялауға ұмтылады деп қарастырады:
A) жалпы және шекті пайдалылық арасындағы айырманы
B) жалпы пайдалылықты
C) орта пайдалылықты
D) шекті пайдалылықты
E) көрсетілген шамалардың әрбірін .
4.Қай қатынас арқылы игіліктің шекті пайдалылығын көрсетуге болады?
A) dTP / dQ
B) dTU / dQ
C) dTU / dP
D) dQ / dP
E) dP / dQ.
5.Шекті пайдалылықтың кему заңы дегеніміз:
A) тұтынушы табысы өскен сайын сатып алынған тауарлардың пайдалылығының
кемуі
B) шекті пайдалылықтың бағаға қатынасы барлық тауарлар үшін бірдей болуы
C) бағалы тауарлардың шекті пайдалылығының бағаға қатынасы күнделікті
қажетті тауарлардың осындай көрсеткішінен аз шама болуы
D) сатып алынатын тауарлардың саны көбейген сайын әрбір қосымша тауардың
пайдалылығының кемуі
E) ешқайсысы дұрыс емес.
6.Сұраныс қисығы D = a- bР теңдеумен берiлген. Нөлдiк баға кезiнде сұраныс
көлемi нешеге тең:
А) Q=а;
В) Q=а- b;
С) Q=-b;
D) Q= b;
Е) Q=-bР;
7.Монополистің сұраныс функциясы: P=100-Q мұнда,-Q және P өнім көлемі мен
тауардың бағасы. Егер монополия айына 30 өлшем өнім шығарса , онда оның
жалпы табысы қанша?
A) 3200
B) 130
C) 2100
D) 3000
E) 70

8.Қай сурет өндiрiс шығындары артуы нәтижесiнде ұсыныстың өзгергенiн
көрсетедi:

A) B) C)
D) E)
9.Велосипедке сұраныс қисығы келесі түрде берілген Qd = 600-2p мұнда –
айына сұраным көлем, P – баға, тг., велосипедтердің ұсыныс қисығы Qs =
300+4р. Товардың тепе-теңдік бағасы, көлемі қандай:
A) Q = 380, P = 2
B) Q = 500, P = 50
C) Q = 450, P = 75
D) Q = 600, P = 50
Е) Q = 350, P = 45.
10.Егер тауар бағасы сұраныс қисығы мен ұсыныс қисығының қиылысу нүктесінен
төмен болатын болса, онда нарықта қандай жағдай орын алады :
А) артықшылық
В) тапшылық;
С) ұсыныстың сұраныстан асып түсуі;
D) сұраныс пен ұсыныс көлемінің артуы;
Е) нарықтық тепе-теңдік.
11.Монополиялық бәсекелес үшiн сұраныс қисығы табылады:
А) жоғары икемдi
В) өте икемдi
С) өте икемсiз
D) икемсiз
Е) нөлдiк икемдi.
12.Жетілмеген бәсеке модельдеріне жатады:
А) монополия, жетілген бәсеке
В) дуополия, еркін бәсеке
С) олигополия, монополия
D) монопсония , таза бәсеке
Е) А, В жауаптары дұрыс.
13.Олигополия теориясын жасауға тырысқан бiрiншi экономист болып табылады:
A) Эдвард Чемберлин
B) Огюстен Курно
C) Джоан Робинсон
D) Джон Гэлбрейт
Е) Карл Маркс.

14.Егер белгілі - бір салада бірнеше кәсіпорын осы сала нарығының басым
бөлігіне бақылау жасайтын болса, онда орын алатын бәсеке қалай деп аталады:
А) олигополия;
В) монополиялық бәсеке;
С) жетілген бәсеке;
D) монополия;
Е) монопсония.
15.Қандай да бір өнімді бір ғана фирма сатып алатын экономикалық жағдай
қалай аталады:
А) монополия;
В) олигополия;
С) таза бәсеке;
D) монопсония;
Е) дұрыс жауап жоқ.
16.Олигополия нарығындағы баға түзу варианттарына қайсысы жатпайды?
A) сынық сұраныс моделі
B) шығындар + пайда үлгісі
C) құпия келісімге негізделген
D)бағаға жетекшілік ету
E) тұрақты шығындар+пайда.
17.Қысқа мерзімді кезеңде таза бәсекелес фирма әрқашан экономикалық пайдаға
жетеді, егер:
A) P= ATC
B) P> AVC
C) P= MC
D) P> ATC
Е) MR=MC.
18.Баға дискриминациясының бірінші дәрежесін қолданушы монополист әрбір
сатушыға бекітеді:
A) әрбір адам төлегісі келетін ең жоғарғы (максималды) бағаны
B) осы өнім сипатындағы әр түрліліктерді жабу үшін әр түрлі бағаны
C) егер өнім бірлігіне шығындар әрбір өнім бірлігі үшін тұрақты болса, бір
бағаны.
D) сатып алушының шектеулі шығындарына тең болатын бағаны
E) сатып алушының шектеулі шығындарынан кем болатын бағаны.
19.Қай кезде өнімнің қандай мөлшерін өндіру монополист- фирмамен пайданы
барынша жоғарлату шарты болып табылады:

А) P> ATC

B) MR=MC
C) P= MC
D) P> AVC
E) P>MR.
20.Монополистің жалпы шығын функциясы: TC= 100+3Q,ал сұраныс функциясы:
P=200-Q мұнда,-Q және P өнім көлемі мен тауардың бағасы. Егер монополия
айына 20 өлшем өнім шығарса , онда оның пайдасы қанша?
A) 3000
B) 3440
C) 2500
D) 1654
E) 3600

Тесттар жауабы

|1-нұсқа |2-нұсқа |3-нұсқа |4-нұсқа |5-нұсқа |
|1е |1а |1в |1д |1в |
|2а |2д |2в |2д |2с |
|3а |3в |3в |3в |3в |
|4в |4а |4с |4с |4в |
|5с |5д |5с |5д |5д |
|6а |6а |6с |6а |6а |
|7в |7а |7д |7д |7с |
|8а |8с |8а |8в |8в |
|9а |9а |9в |9е |9в |
|10а |10а |10е |10с |10в |
|11с |11с |11в |11д |11а |
|12а |12в |12а |12в |12с |
|13а |13с |13а |13е |13в |
|14а |14с |14а |14а |14а |
|15д |15а |15в |15а |15д |
|16в |16с |16а |16а |16е |
|17с |17а |17а |17а |17д |
|18с |18д |18в |18в |18а |
|19с |19с |19в |19д |19в |
|20с |20а |20а |20в |20в |
| | | | | |

6. СЫРТТАЙ БӨЛІМ СТУДЕНТТЕРІНЕ АРНАЛҒАН «МИКРОЭКОНОМИКА» ПӘНІНЕН
БАҚЫЛАУ ЖҰМЫСЫН ЖАЗУ ЖӘНЕ БЕЗЕНДІРУ БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР

Жоғарғы оқу орындарында оқылатын «Микроэкономика» пәні негізінен
базалық пәндердің бірі болып табылады.
Студенттер осы пәнді оқу барысында өздері жинақтаған білімдерін,
экономиканы терең игергендіктерін, экономикалық мәселелерді өз бетінше
шешуді «Микроэкономика» пәнінен бақылау жұмысын жазуда көрсете алады .
Бақылау жұмысының мақсаты – студенттерді теория мен практиканы
байланыстыруға, әдебиеттермен жұмысты , статистикалық мәліметтерді
қолдануды үйрету және күрделі сұрақтарды шеберлікпен шешу болып табылады
.
Студенттердің бақылау жұмысы келесі кезеңдерден тұрады : кафедрамен
құрастырылған тематика негізінде вариантын таңдау; ақпараттық
мәліметтерді жинақтау; семинарда бақылау жұмысын қорғау.
Бақылау жұмысы теориялық бөлім, ситуациялық есептер және тест
сұрақтарын қамтитын практикалық тапсырмалардан тұрады .
Бақылау жұмысы вариантын таңдау студенттің фамилиясының басқы әрпі
және сынақ кітапшасының соңғы номерінің қиылысумен кесте 1 ережесі
бойынша жүзеге асады .
Мысалы, егер фамилия «Ж» әрпімен басталса, ал сынақ кітапшасының
соңғы номері «8» болса, онда 23 вариантты орындау керек, яғни 23- теориялық
сұрақ және сәйкесінше 23- есеп, 23-тест сұрағы .
Бақылау жұмысын орындамас бұрын, оқу құралдары мен ұсынылған
әдебиеттердің теориялық бөлімін оқу қажет , ол ситуациялық есептік-
аналитикалық тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді .
Бақылау жұмысын безендірудің маңызы зор . Титулды бетте жоғарғы оқу
орны, факультет, топ аты, өзінің аты - жөнін көрсету қажет . Келесі бетте
таңдалған вариант тапсырмалары келтіріледі .
Бақылау жұмысы анық , ұғынықты жазылуы керек . Мәтінде экономикалық
әдебиеттерден келтірілген цитаталар, сонымен қатар статистикалық мәліметтер
алынған ақпарат көзіне авторы, жұмыс аты, томы, беті көрсетілген сәйкес
сілтемелермен қамтамасыз етілуі тиіс .
Графиктерді сызу кезінде сәйкес алынған масштабты ұстану қажет .
Жұмыстың әрбір тапсырмасын жаңа беттен бастау ұсынылады . Егер бақылау
жұмысында формулалар бірден көп болса, оң жағына жақшада арап цифрасымен
номерлейді .
Бақылау жұмысы көлемі - мектеп дәптері . Бақылау жұмысының соңында
қолданылған әдебиеттер тізімі келесі тізбекте беріледі .
1. Ресми мәліметер
2. Авторлардың фамилиясы бойынша алфавитпен келтірілген пайданылған басқа
ақпарат көздері
Сыртқы бөлім студентері өз жұмыстарына кафедра оқытушысының
жазбаша резензиясын алуы қажет, онда жұмыстың жалпы бағасы – «есептеледі»
, «есептелген жоқ» түрінде беріледі және оның артықшылықтары мен
кемшіліктері көрсетіледі .

Бақылау жұмысы варианттары

Кесте 1

|Фамилияның |Шифрдың соңғы номері,вариант |
|Бірінші әрпі | |
| |1 |2 |
|А |4 |9 |
|В |5 |6 |
|С |6 |4 |
|Д |7 |3 |

Берілген сатып алушының талғамсыздық қисығын тұрғызыңыз . Кемімелі шекті
пайдалылықтың заңы көмегімен алмасудың шекті нормасын есептеңіз

6. Суретте тұтынушының талғамсыздық қисығы және бюджет сызығы бейнеленген
. У тауарының бағасы 5 теңгеге тең . Тұтынушы табысын және Х тауарының
бағасын анықтаңыз . Бюджет сызығы теңдеуін жазыныз . В нуктесіндегі
алмасудың шекті нормасы неге тең?

У
10

0
25 Х

7. Индивид Х тауарынан 4 бірлік және У тауарынан 9 бірлік сатып
алады,оның табысы 100 ақша бірлігі . егер алмасудың шекті нормасы 4-ке
тең екені белгілі болса, Х және У тауарының бағаларын аңықтаңыз .
8. Индивидтің табасы 100 ақша бірлігіне , Х және У тауарының тұтыну
көлемдері сәйкесінше 10 және 30 бірлікке тең, ал Х тауарының бағасы У
тауары бағасынан екі есеге артық болғандағы, Х тауарының бағаларын
табыңыз.
9. Халықтың Х тауарына сұраныс икемділігі 0,25-ке тең ,табыс бойынша
сұраныс икемділігі 0,8-ге тең . Егер баға 8 % -ке төмендесе , ал табыс 5 %
-ке жоғарыласа, онда Х тауарына сұраныс көлемі қанша пайызға өзгереді ?
10. Төмендегі суретте ескі және жаңа түрдегі 100 тонна картоп өндірісінің
екі технологиясы екі изокванта түрінде көрсетілген . А қисығы белгілі өнім
көлемін химиялық тыңайтқыштарды қолданбай өндіру әдісін сипаттайды :

В
А
0 L
Келесідей сұрақтарға жауап беріңіз :
а) қай кисыққа қолданған технология тиімді?
б) қай изоквантада технологиялық алмасудың шекті нормасының маңызы
көбірек ?
11. Келттірілген кестедегі бос орындарды толтырыңыз .

|Еңбек шығындары |Жиынтық |Еңбектің орта |Еңбектің шекті |
| |өнім |өнімі |өнімі |
|3 |- |30 |- |
|4 |- |- |20 |
|5 |130 |- |- |
|6 |- |- |5 |
|7 |- |20 |- |

12. Фирма қолданылатын капиталды 100-ден 125 бірлікке дейін көтергенде
және қолданылып еңбекті 300-ден 375-ке дейін жоғарылатқанда, өнім шығару
150-ден 165 бірлікке дейін жоғарылайды . Өндіріс ауқымы өсуінің қандай
тиімділігі орын алады? Фирма жетекшілері өндірістік қуаттылықты кеңейтуді
қарастырады . Бұл жөнінде сіз қандай кеңес бере аласыз?
13. Келесі суретте берілгендерді пайдаланып өндіріс ауқымы тиімділігін
бағалаңыздар :

20 Q = 150

Q = 100

14. Есептік кезеңде орта өнім 20-ны құрайды, ал өндірістік үрдісте 10
бірлік еңбек қолданады . Егер еңбектің он бірінші бірлігінің шекті өнімі
50-ге тең болса, онда L = 11 кезінде еңбектің жалпы өнімі нешеге тең?

15. Орташа өзгермелі шығындар келесідей тәуелділікпен сипатталады :
AVC =2Q+6. Егер тұрақты шығындар 200-ге тең болса, онда 30 өнім бірлігін
шығарғандағы жалпы шығын мөлшері қандай болады ? 20 өнім бірлігін өндіру
кезіндегі жалпы өзгермелі шығындарды анықтаңыз .
16. Жалпы өзгермелі шығандар өзгерісі мен өнім көлемі арасындағы байланыс
төмендегі кестеде көрсетілген:

|Q |0 |1 |2 |3 |4 |5 |
|Жалпы |400 |600 |1000 |1600 |2800 |4100 |
|шығын | | | | | | |

Нарықта 1000 ақша бірлігі деңгейінде баға бекітілді . Кәсіпорын қандай
өндіріс көлемін тандайды?

19. Бәсекелес фирманың өнімнің бағасы 8-ге тең . Фирманың жалпы шығындары
ТС = 15+Q²
а) Қандай өнім көлемі кезінде фирма шығынға ұшырайды?
б) Тепе-тендік өнім көлемі және максималды пайданы табыңыз

20. Бәсекелес фирманың өнімінің бағасы 34-ке тең .Фирманың жалпы
шығындары АТС = 2+4Q
а) Қандай өнім көлемі кезінде фирма шығынға ұшырайды?
б) Тепе-тендік өнім көлемі және максималды пайданы табыңыз

21. Нарықта екі сатып алушы және монополия . 10,20 және 30 бағалары кезінде
бірінші сатып алушының сұранысы сәйкесінше 5,3,1, ал екінші сатып алушының
сұранысы - сәйкесінше 2,2,1.
Монополияның тұрақты шығындары 5-ке тең, ал шекті шығындары -3 .
Монополияның максималды пайдасын табыныз .

22. Монополия жағдайында өнім шығару көлемі өскен сайын оның бағасы
төмендейді . Пайда барынша жоғары болатын өнім көлемін анықтаңыз .

|Өнім |Баға,ақша бірлігі |Жалпы шығындар, |
|көлемі,бірлік | |а.б. |
|1 |4 000 |1 500 |
|2 |3 000 |2 500 |
|3 |2 500 |3 000 |
|4 |2 000 |5 000 |
|5 |1 500 |8 500 |

23. Егер фермер тыңайтқыштарды қолданбаса, ол ардан 25 бушель жүгері
жинайды . Тыңайтқыштың шекті өнімі МР = 1-0,01 В тең екені белгілі ,
Мұндағы В- тыңайтқышты қолдану көлемі . Егер жүгерінің бағасы 4 долл.
Бушельде болғандағы фермердің тыңайтқышқа сұраныс функциясын сызыңыз .
24. Сіз – қала әкімсіз . Қалаға жаңа спорт кешені қажет . Спорт кешенін
екі фирма салуды ұсынады : біреу екі жыл ішінде, екіншісі үш жыл ішінде .
Олардың сметасына сәйкес кешен құрылысы құны жылдар бойынша құрайды :

| |2006ж |2007ж |2008ж |
|1-фирма |2000 |5000 |0 |
|2-фирма |3000 |2000 |500 |

Жобалардың қайысы тиімдірек?Шешім қабылдауда пайыз ставкасының болжаулы
шамасын ескеру қажет пе және неге?

25. Жерге сұраныс келесі теңдеумен берілген : Q = 100-2R,
Мұнда Q- пайдаланытын жер ауданы
R- рента ставкасы (гектарға,млн.тенге)
Егер егіндік жер ауданы 90га болса рентаның тепе-тендік ставкасы қанша?
Егер банктік пайыз ставкасы 12% болса 1га дердің бағасы қанша болады?
Мемлекет рентаның максималды деңгейін гектарына 3 млн. тенге бекітеді. Бұл
шара қоғамның әл-ауқатына қалай ықпал етеді .

26. Жеке жұмысшы үшін пайдалылықты барынша жоғарылату суретін қолдана
отырып, келесі сұрақтарға жауап беріңіз?
а) А нүктесінде бюджет сызығының сағат бойынша жалақысы қандай?
в) Жалақы 300 теңге болғанда, бұл жұмысшының қандай санын ұсынады?
с) В нүктесіндегі жұмысшының ақшалай табысы қандай?
д) Жалақы қай уақытта көбейеді, жұмысшы үшін пайдалылық қалай өзгереді:
төмендейді ме әлде жоғарылайды ма?

[pic]
Н (бос уақыт, күніне сағат)

27. Американдық сатып алушылар қосымша автомобильдерге 10 000 долл.
Төлеуге дайын деп ұйғарайық . Берілген кезеңде машина өндірісінің шекті
шығыны 7000 долл. Болса, тиімділікке жетпегендігін көрсету үшін шекті
пайдалылық пен шекті шығынды график жүзінде талда .
28. Болжаулы экономикалық жүйеде Х және У тауарлары үшін өндірістік
мүмкіндіктер қисығы суретте бейнеленген . Келесі сұрақтарға жауап берініз:
а) Неге В нүктесінде трансформацияның шекті нормасы 4/3-ке өседі?
в) Берілген экономикалық жұйеде бір уақытта 80 бірлік У тауар және 40
бірлік Х тауары өндіріле ала ма?
100
80
60

0 Х

Практикалық тапсырмалар: тесттар

• 1. Өндірістік мүмкіндіктер қисығында бір өнім турі өндірісінің өсуі
сәйкесінше сипаталады:
А. басқа өнім түрі өндірісінің кемуімен
В. басқа өнім түрі өндірісінің өсуімен
С. басқа өнім түрі өндірісінің тұрақты көлемімен
Д. көрсетілген варианттардың кез келгені болуы мүмкін
Е. дұрыс жауап жоқ
• Экономикалық жүйе келесі сұрақтады шешеді?
А. не, қайда, кім үшін өндіру қажет
В. не, қалай, кім үшін өндіру қажет
С. қашан,неге,қайда,және кім үшін
Д. жұмыссыздық пен инфляция себептері қандай
Е. кім үшін, не үшін.
2. Микроэкономика макроэкономикаға қарағанда мынаны оқытады:
А. жеке тұтынушының іс-әрекетін
В. бір аумақтың экономикасын
С. қысқа уақыт аралығындағы экономикалық құбылысты
Д. әрбір экономикалық көтсеткіштің өзгеруін
Е. Экономика құрылымы бірліктерінің өзара байлынысы
• Төмендегілердің қайысы микроэкономикалық үлгі (модель)
А. фирманың моделі
В. инфляцияның үлгісі
С. тұтынушылардың үлгісі
Д. нарықтық тепе-тендік үлгісі
Е. сала үлгісі
3. Нарықта тұтынушылар санының кемуі сұраныс қисығына қалай
әсер етеді:
А. сұраныс қисығы орнын ауыстырады және төмендейді
В. сұраныс қисығы орнын ауыстырады және көбейеді
С. сұралатын көлем төмендейді
Д. сұралатын көлем жоғарлайды
Е. дұрыс жауап жоқ
• Ұсыныс функциясы төмендегі көрсеткіштердің арасындағы тәуелділікті
көрсетеді дейміз:
А. сатыладын заттың бағасы мен шығындардың
В. затың сатылатын көлемі мен оның бағасының
С. технология түрі мен шығындардың
Д. сатып алынатын зат пен бағаның
Е. сатып алынатын зат пен табыстың

• 4. Сұраныс Qd=20-Р пен ұсыныс Qs=10+P функциялары берілген . Онда
тауардың теңдестік бағасы мен көлемі қандай болады?
А. P=10, Q =12
В. Р= 5, Q =15
С. Р=7, Q =15
Д. Р=6, Q =12
Е. Р=4, Q =13
• Нарықтық ортаад тауалар тапшылығы болу үшін:
А. тауарға деген сұраныс көлемі ұсыныс көлемінен аз болуы қажет
В. тауарды сату бағасы теңдестік бағадан төмен болуы қажет
С. тауарды сату бағасы теңдестік бағадан жоғары болуы қажет
Д. тауарға деген сұраныс көлемі ұсыныс көлемінен көп болуы қажет
Е. сұраныс бағасы ұсыныс бағасына тең болуы қажет
5. Шекті пайдалылықтың кему заңы дегеңіміз:
А. тұтынушы табысы өскен сайын сатып алынған тауарлардың
пайдалылығының кемуі
В. шекті пайдалылықтың бағаға қатынасы барлық тауарлар үшін бірдей
болуы
С. бағалы тауарлардың шекті пайдалылығының бағаға қатынасы
Күнделікті қажетті рауарлардың осындай көрсеткішінен аз шама болуы
Д. сатып алынатын тауарлардың саны көбейген сайын әрбір қосымша
тауардың пайдалылығының кемуі
Е. ешқайсысы дұрыс емес.
• Талғамсыздық қисығының кез келген нүктесінде:
А. тұтынушы ең жоғары пайдалыққа ие болады
В. пайдалықтың мәні тұрақты болады
С. алмастырудың икемділік коэффициенті тұрақты
Д. өнім көлемі тұрақты болады
Е. жоғарыда айтылғандардың ешқайсысы дұрыс емес.

6. Бюджеттік сызық графиктерінің қайсысы тұтынушының тұрақты табысы
кезінде А тауарының қымбаттағанан көрсетеді:

[pic]
А. А С. С
В. В Д.Д.
• Бюджеттік сызық иілуі қай қатынаспен анықталады?

А. MUX/MUу
В. d/ dx
С. Px/Ру
Д. MUX/Pу
Е. Muу/Рх

7. А және В өнімін сатып ала тұрып,тұтынушы келесі жағдайда тепе-
тендікте болады:
А. MU a/Pa = MU b/Pb
В. MUa/pb = MU b/Pa
С. MUa - MU Pa/Pb
Д. MUa*Pa = MUb*Pb
Е. MUa + MUb =Pa/Pb.

• Тұтынушылық тәртіп теориясы тұтынушы көрсетілгендердің қайсысын
максимизациялауға ұмтылады деп қарастырады:
А. жалпы және шекті пайдалылық арасындағы айырманы
В. жалпы пайдалықты
С. орта пайдалықты
Д. шекті пайдалықты
Е. көрсетілген шамалардың әрбірін

8. Табыс-тұтыну қисығы Энгель қисығы үшін сияқты, «баға-тұтыну»
қисығы ...
А. ұсыныс қисығы үшін
В. Лоренц қисығы үшін
С. Сұраныс қисығы үшін
Д. Лаффер қисығы үшін
Е. Барлық варианттар дұрыс емес
• Алмасу эффектісі немен аңықталады?
А. сатып алу құрылымын қымбат игілікті алуға өзгертуге мүмкіндікдік
беретін номиналды табыстың өсуімен
В. тұтынушы ұнатуы өзгерумен
С. игіліктің салыстырмалы бағасының өзгеруімен
Д. сәнің өзгеруімен
Е. тұтынушылар саны өзгеруімен
9. Келесі ұйғарымдардың қайсысы тауарға икемді сұраныс сипатына
жатпайды?
А. бағалық икемділік коэфициенті бірден кем
В. егер баға сатушының жалпы кысқарады
С. сатып алушылар баға өзгерісіне салыстырмалы сезімтал болады
Д. егер баға төмендесе, сатушының жалпы кірісі артады
Е. сұраныс көлемі өзгерісіне қарағанда көп

• Х және тауары бар . Қисылысқан бағалық икемділігі Еху=-3. Бұл
білдіреді, яғни:
А. Х және У тәуелсіз тауарлар
В. Х және У тауарлар толықтыратын тауарлар
С. Х және У өзара алмастырылатын тауарлар
Д. Х және У күнделікті қолданылатын тауарлар
Е. жеткілікті ақпарат берілмеген
10. Өндірістік функцияның жалпы қасиеттері бойынша:
А. өндіріс факторының Т есе өсуі өндірілетін өнім көлемін де осы
шамаға өсіреді
В. қолданылатын өндіріс факторының көлемінің артуы өндіріс деңгейін
төмендеппейді
С. тек қана бір факторлың санын арттыру нәтижесінде өнім көлемін
өсіргенмен оның шекті тиімділігі кемиді
Д. өндіріс өсіргенмен бірін-бірі алмастырады және толықтырады алады
Е. в,с, д жауаптары дұрыс
• Изокванта қисығының бойында:
А. қолданылатын өндіріс факторларының саны тұрақты
В. өндетін өнім көлемі тұрақты болады
С. қолданылатын еңбек күштері тұрақты болады
Д. қолданылатын капитал саны тұрақты болады
Е. жогарыда айтылғандардың бәрі дұрыс
11. Егер шекті өнім өзгермелі фактордың белгілі бір мәнінде нөлге тең
болса,онда ол осы нүктедегі қандай жағдайды
А. жалпы өнім максималды шамада болады
В. орта өнім артады
С. жалпы өнім кемиді
Д. жалпы өнім артады, ал орта өнім кемиді
Е. орта өнім артады
• Екі өзгермелі фактордың технологиялық алмасуының шектінормасы қай
формуламен көрсетілген:
А. MRTS = K / L
В. MRTS = K / L
С. MRTS = - dK / dL
Д. MRTS = K+L
Е. MRTS = - K / L

12. Изокванта , не изоизокостада орналасқан кез келген нүкте білдіреді:
А. өндірілген өнім мөлшерін
В. ақшалай мәндегі өнім көлемі
С. ресурстардың физикалық көлемі
Д. шығындар сомасын
Е. тұрақты шығындар сомасын.
• Фирманың тепе-тендік жағдайын көрсетініз:
А. MP/MR = TP/MR
В. MRk/w = MPl/r
С. MR = P
Д. AR = P
Е. MPk / r = MPl / w
13. Қысқа мерзімді кезең дегеніміз:
А. негізгі өндірістік қолдардың көлемдері тұрақты болатын уақыт
аралығы
В. өндірісте қолданылатын материалдар мен шикізаттардың құны
тұрақты болатын уақыт аралығы
С. негізгі қолданылатын материалдар мен шикізаттардың құны
тұрақты болатын уақыт аралығы
Д. факторлардың бәрі де тұрақты болатын уақыт аралығы
Е. факторлардың бәрі де өзгертуге болатын уақыт
• Егер өндірістік факторлары 10% -ке өскен кезде өнім көлемі 15% -ке
артса, онда өндіріс ауқымынан масштаб қандай қайтымдылық болады?
А. өспелі
В. кемімелі
С. тұрақты
Д. оң да, теріс те
Е. ешқайсысы емес
14. Көрсетілген теңдеулердің қайсысы изокоста теңдеуі:
А. C = P(L/K)+P(L/K)
В. C =wL+rL
С. C = K+wr
Д. C =K+w/r
Е. C =L+w/r
• Өнім көлемі өскен кезде изокванта қай жаққа орнын ауыстырады?
А. жогары және оңга
В. төмен және оңга
С. жоғары және оңга
Д. төмен және оңга
Е. өзгермейді
15. Фирманың бухгалтерлік және экономикалық шығындары арасындағы
айырмашылықты көрсетіңіз:
А. бухгалтерлік шығындар ақшалай мәнде, ал экономикалық шығындар
натуралды мәнде есептеледі
В. бухгалтерлік шығындар – бұл жұмсалған ресурсдың кұны ал
экономикалық – бұл шығындардан балама вариантарының кұны
С. экономикалық шығындар бухгалтерлік шығындардан сыртқы эффект
шамасына ерекшелінеді
Д. бухгалтерлік шығындар фирманың бухгалтерлік теңгерімі
арқылы, ал экономикалық – TC =FC +VC формуласы бойынша аңықталады
Е. дұрыс жауап берілмеген
• Изокоста – бұл
А. тең шығындар қисығы
В. екі фактор шығындарының қатынасын, ол кезде өндіріс шығындары тең
болатын білдіретін қисық
С. тең көлемдер қисығы
Д. тең пайдалылық қисығы
Е. а,в жауабы дұрыс
16. Көрсетілген анықтамалардың қайсысы дұрыс емес:
А. шекті шығындар- бұл қосымша өнім бірлігін өндірумен
байланысты қосымша шығындар
В. шекті шығындар- бұл жалпы шығын өзгерісінің өнім көлемі
өзгерісіне қатынасы
С. шекті шығындар- бұл тұрақты шығындарға тәуелді шама
Д. шекті шығындар- бұл өзгермелі шығырдарға тәуелді шама
Е. жауаптар барлығы дұрыс
• Жалпы шығындардың қисығы қандай формада болады?
А. парабола түрінде
В. алдымен кемімелі сызық, бірақ белгілі бір өнім көлемінен кейін
өсе бастайды
С. үнемі өспелі қисық
Д. ординат осінен тұрақты шығындар шамасына көтерілген, өзгермелі
шығындар қисығына параллель
Е. доға тәріздес.

17. Тең жағдайлар кезінде егер фирма жұмысшыларына төленетін жалақы
өссе,онда біз көреміз:
А. AFC, AVC, ATC және МС қисықтарының өскенін
В. AVC, ATC және МС қисықтарының өскенін
С. AFC және АТС қисықтарының өскенін
Д. жщғарғы айтылғандардың төмендегенін
Е. а,в жауабы дұрыс
• Мына мәндердің қайсысы орта шығындарды білдіреді :
А. TC = FC+VC
В. MC = dTC/dQ
С. AVC = VC/Q
Д. AC = AVC +AFC
Е. AFC = FC/Q
18. Пайны барынша жоғарлату кімнің мүддесіне сай?
А. жеке меншік фирмалардың
В. жер иелерінің
С. жұмысшылардың
Д. тұтынушылардың
Е. ешқайсысының

• Монополистің жалпы шығын функциясы: TC = 100+3Q, ал сұраныс
функциясы: P = 200-Q мұнда, Q- және P өнім көлемі мен тауардың бағасы
. Егер монополия айына 20 өлшем өнінің пайдасы қанша?
А. 3000
В. 3440
С. 2500
Д. 1654
Е. 3600

19. Келесі ұйғарымдардың қайсысы жетілген бәсеке жағдайында
орындалмайды:
А. фирма оның шекті шығындарға тең болғанда тепе-тендікте
болады
В. шекті шығын қисығы орта шығын қисығын оның ең төменгі мәнәнде
қиып өтеді
С. фирма өніміне сұраныс қисығы теріс көлбеулі
Д. орта және шекті шығындар доға тәрізедес болады
Е. фирма өніміне сұраныс қисығы-көлденең сызық

• Егер таза бәсеке жағдайында жұмыс істеуші фирма қысқа мерзімде
жабылса, онда:
А. оның шығындары нөлге тең болады
В. ол бухгалтерлік пайда көреді
С. ол өзінің өзгермелі шығындарына тең шығын көреді
Д. ол кәдімгі пайда көреді
Е. дұрыс жауап жоқ
20. Келесі ұйғарымдардың қайсысы жетілген бәсеке жағдайында
орындалмайды:
А. фирма оның шекті табысы шекті шығындарға тең болғанда тепе-
теңдікте болады
В. шекті шығын қисығы орта шығын қисығын оның ең төменгі мәнінде қиып
өтеді
С. фирма өніміне сұраныс қисығы теріс көлбеулі
Д. орта және шекті шығындар доға тәріздес болады
Е. фирма өніміне сұраныс қисығы – көлденең сызық.
• Егер таза бәсеке жағдайында жұмыс істеуші фирма қысқа мерзімде
жабылса, онда:
А. оның шығындары нөлге тең болады
В. ол бухгалтерлік пайда көреді
С. ол өзінің айнымалы шығындарына тең шығын көреді
Д. ол кәдімгі пайда көреді
Е. ол экономикалық пайда көреді.

21. Баға дискриминациясы дегеніміз:
А. берілген тауарды әрбір дербес сатып алушыға әр түрлі бағамен
сату
В. жалақыны ұлтына қарап әр түрлі төлеу
С. тұтыну тауарларына жоғары баға қойып, еңбекшілерді қанау
Д. жоғары сапалы тауарлардың бағасын көтеру
Е. жоғары сапалы тауарлардың бағасын төмендету.
• Қай кезде өнімнің қандай мөлшерін өндіру монополист-фирмамен пайданы
барынша жоғарлату шарты болып табылады:
А. P>ATC
В. MR = MC
С. P = MC
Д. P>AVC
Е. P >MR
22. Бағалық соғыс қай нарық құрылымына тән:
А. жетілген бәсеке
В. олигополия
С. таза монополия
Д. монополиялық бәсеке
Е. монопсония.
• Олигополия дегеніміз нарық құрылымы және ол кезде:
А. бірдей тауарлар өндіретін өзара бәсекелес фирмалардың саны
көп болады
В. өзіндік ерекшеліктері бар тауарлар өндіретін өзара бәсекелес
фирмалардың саны көп болады
С. бәсекелес фирмалардың саны өте көп болмайды
Д. тек қана бір ірі фирма болады
Е. тек қана бір ірі сатып алушы болады.
23. Ресурсқа нарықтық сұраныс-бұл:
А. саланың барлық фирмалары жағынан сұраныс
В. жеке фирма сұранысы
С. осы ресурс қолданылатын барлық саланың барлық фирмаларының сұранысы
Д. тұтынушылардың жеке сұранысы
Е. мемлекеттің сұранысы.
• Экономикалық рента – бұл:
А. кез келген ресурс үшін қаржылық төлем
В. бәсекелес анрықтағы ресурсты қалыпты бағасы
С. шектеулі ресурс үшін төлем
Д. дайын өнім бағасы
Е. а,б жауабы дұрыс.

24. Фирманың жалпы инвестициясы 200 мың долл., амортизациясы- 200 мың
долл. Бұл білдіреді:
А. таза инвестицияның нөлге тең екенін
В. фирманың таза инвестициясы 200 мың долл.
С. фирманың таза инвестициясы 400 мың долл
Д. фирманың таза инвестициясы 1000 мың долл
Е. амортизацияның инвестициясы жалпы көлеміне тең болуы мүмкін
еместігін
• Пайыз – бұл:
А. дайын өнім бағасы
В. қарыз қардыларын пайдаланғаны үшін төлем
С. монопольді пайда
Д. материалды ресурс үшін төлем
Е. жер үшін төлем
25. Жер ұсынысы:
А. өте икемсіз
В. бірлік икемді
С. өте икемді
Д. икемді
Е. икемсіз
• Жердің бағасы қалай анықталады?
А. жер рентасы/ банктік пайыз
В. банктік пайыз/ жер рентасы
С. жер рентасы/ дивиденд
Д. дивиденд/ жер рентасы
Е. дивиденд/ банктік пайыз

26. Шекті өнімділік теориясына сәйкес бәсекелес нарықта еңбекке сұраныс
қисығы:
А. еңбек ақыға шекті шығындар қисығымен бірдей
В. еңбектің шекті қисығымен бірдей
С. ақшалай мәндегі еңбектің шекті өнімі қисығымен бірдей
Д. өндірілген өнім кұнына байлыныста емес
Е. өндірілген өнім шекті байлыныста емес

• Көрсетілгендердің қайсысы еңбекке сұранысқа ықпал етпейді?
А. дайын өнімдерге сұраныс
В. еңбектіңшекті өнімнің басқа ресурстың шекті өніміне қатынасы
С. өндіріс технологиясы
Д. инфляциялық құбылыстармен байланысты номиналды жалақыдағы
өзгерістер
Е. барлығы еңбекке сұранысқа әсер етеді

27. Экономикада Х және тауарлары өндіріледі . Төменде көрсетілген
шарттадың қайсысында өнімді өндірудің тиімді құрылымы орын алады:
А. MRTxy = MRSxy
В. MRSxy = Px * Py
С. барлық тұтынушылар үшін MRSxy тең болуы қажет
Д. MRTxy = MCx / MCy
Е. MRSxy = MCx /MCy.

• Экономика Парето-қолайды жағдайда болады, егер:
А. жаңа технология қолданылса
В. ешкім өз жағдайын басқа біреудің жағдайын нашарлатпай жақсарта
алмаса
С. шекті шығын шекті табыстарға тең болса
Д. барлығын қанағаттандыратын табыстарды таратуға қол жетсе

Әдебиеттер

1. Негізгі

1.1. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тiлеужанова М.Ә. Микроэкономика/ Оқу
құралы.-Алматы.2000,
1.2.Айдарханов М.Х., Жұмашбекова С.Қ. Микроэкономика/Оқу құралы. Семей,
2004
1.3. Нуреев Р.Б. Курс микроэкономики.- Москва: Норма-Инфра М, 1998
1.4. Есенғалиева К.С. Микроэкономика . Қысқаша дәрістер, есептер ,тестілер-
Алматы , 2007
1.5. Молдахметова А.Б. , Өтебаев М.О. Микроэкономика (оқулық)- Астана, 2007

2. Қосымша

2.1. Гальперин В.С., Гребенников И.И. Микроэкономика. Москва ,2000
2.2. Долан Эд., Линдсей Е. Рынок.Микроэкономическая модель.С-Пб, 1996
2.3. Дорнбуш, Фишер, Шмалензи. Экономика. Москва: 1994
2.4. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Микроэкономика.-Спб: Питер,2000
2.5. Емцов Р.Г..\, Лукин М.Ю. Микроэкономика.-М.: Дис,1997
2.6. Кац М, Микроэкономика – Мн.: Новое знание,2004.- 828 с.
2.7. Мухамедиев Б.М. Микроэкономика.- Алматы: Казахский Университет,2001
2.8. Макконнелл К., Брю С. Экономикс .Москва,1992, т-2
2.9. Микро-,макроэкономика.Практикум / под.ред. Огибина О.Ю: С-Пб, 1998
2.10. Микроэкономика/ Под.общ. ред. Н.И. Базылева.-Минск: БГЭУ,2000
2.11. Микроэкономика/ Под.общ. ред. Яковлевой Е.Б.- Спб:Поиск,2000
2.12. Пиндайк Р., Рубинфельд Д. Микроэкономика. Москва,1992
2.13. Тарануха Ю.В. Микроэкономика – М.: Дело и сервис, 2006. -634с.
2.14.Тарануха Ю.В. Микроэкономика (тесты, граф.упражнения, задачи)– М.:
Дело и сервис, 2006. -206 с.
2.15. Хайман Д.Н Современная микроэкономика: анализ и применение. Москва
,1992
2.16. Хейне П. Экономический образ мышления. Москва, 1992
2.17. Хэл Р. Вэриан. Микроэкономика: промежуточный уровень.- М.:
Юнити,1997

-----------------------
В

5 Л • Е

С
•К М

0 6
А

Ескерту: Аталған қисықты нарықтық
Сұраныс қисығы мен шатастыруға болмайды. Өнімнің
өндірілген әрбір қосымша бірлігі
Тұрақты Po бағамен сатылатындықтан, жалпы түсім өсімі немесе шекті
түсім MR нарықтық бағаға тең болады, яғни MR=Po.

МС

АС

[pic]

Р K

Р1 S

D Q

P
D

D1 Q

P
D
D1
Q

P D
D1

P
D1
D

P
D=D1

Р1 D
Q
K

P
D

P D

P
D

P
S1

S Q

P
S1
S

P
S
S1
Q

P
S

S1 Q

P
S=S1

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы