Файл қосу
Қасым сұлтанның баласы
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ |
|СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ |
|МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК |ПОӘК |
| | |042-18-18.1.31/03-2013 |
|«Қазақ хандығының | | |
|құрыулы және дамуы» |№1 басылым | |
|пәнінің |18.09.2013 | |
|оқу-әдістемелік кешені| | |
| | | |
«ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ
ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ»
ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІНІҢ
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛЫ
5В020300 «Тарих» мамандығы үшін
СЕМЕЙ -2013
1 ҚҰРАСТЫРЫЛДЫ
5В020300 «тарих» мамандығы үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
стандарты арнайы пәннің типтік бағдарламасының негізінде жасалған.
Құрастырушы Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік
университетінің «Қазақстан тарихы» кафедрасының аға оқытушысы
П.Санкайбаева
«__03__» __09__ 2013 ж.
2 ҚАРАЛДЫ
1. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің
« Қазақстан тарихы» кафедрасының отырысында қаралды
Хаттама №_1__ « 03_»_09_ 2013 жыл
Кафедра меңгерушісі ____________ Н.Мухаметжанова
2.2 ГЗФ оқу-әдістемелік бюросының отырысында талқыланды
Хаттама №_1__ «_05_»__09_ 2013 жыл
ОӘБ төрағасы_________ Ш.Кеңесбаева
3 БЕКІТІЛДІ
3.1 Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында мақұлданды және
баспаға ұсынылды
Хаттама №_1___ «_18_»__09__2013 жыл
ОӘК төрағасы_________ Г.Искакова
4 АЛҒАШ ЕНГІЗІЛДІ (немесе № 4 «_13_» 09._ 2012_ ж. баспа ОРНЫНА)
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық сабақтар
4. Студенттердің өздік жұмысы
І. Глоссарий:
1. Аридтік аймақ- ауа райы құрғақ аймақ.
2. Гоминид- адамның арғы ата-бабалары.
3. Матриархат- аналық рулық қауым.
4. Патриархат – аталық рулық қауым.
5. Тұрақ-ежелгі адамдар мекені.
6. миф-аңыз,ертегі.
7. Методология- зерттеу әдістерінің жиынтығы.
8. Шежіре- төтенше маңызды жазба дерек.
9. Руналық- ежелгі түркі жазуы.
10. Шаньюй- ғұндар көсемі, ханы.
11 Түркі- «төркін», «әскери ақсүйек».
12. Қаған- ең жоғарғы әскери лауазым, хан, тек.
13. Эфталиттер- ақ ғұндар.
14. Половецтер- қыпшақ тайпалары.
15. Протогород- үлкен, қала тектес қоныстар.
16. Вассал- біреуге бағынышты, тәуелді.
17. Моңғол империясы- Шыңғыс хан және мұрагерлері құрған мемлекет.
18. Тархан- ақсүйектерге берілетін әскери лауазым.
19. Ұлыс бектері- тарханнан төмендеу билік иесі.
20. Қараша бектер- қара сүйектен шыққан билеуші.
21. «Яссы» (Жасақ)- Шыңғыс ханның заңдар жинағы.
22 Тамға-ерекшелік белгісі, таңба.
23. Құл- ешқандай құқы жоқ, басыбайлы адам.
24. Тарихнама- шежіре, ауызша және жазбаша естелік.
25. Әз, Әз Жәнібек, Әз Тәуке- әділ билік жүргізген ел басыларына айтылатын
билік сөзі.
26. «Қасым ханның қасқа жолы» - Қасым хан кезіндегі мемлекеттік құқықтың
негізін реформалау үлгісі.
27. «Жеті Жарғы»- Әз Тәукенің билік және заң қағидалары.
28. «Қазақтардың алтын ғасыры»- Тәуке хан билік құрған жылдар.
29. «Жоңғар» - батыс-моңғол тайпалары, «сол қол » деген ұғымды білдіреді.
30. «Ойрат» - төрт тайпа одағы деген ұғым.
31. «Қоңтайшы»- Жоңғар билеушісі.
32. Торғауыттар- еділ бойы қалмақтары.
33. Бодандық- өз еркімен бағыну, бой ұсыну.
34. Елші-бір елдің өкілі, дипломат.
35. Төре, қожа- жоғарғы діни қабаттың өкілдері.
36. төлеңгіт- төрелерге қызмет етуші әлеуметтік топ.
37. Сұлтан- ақсүйек, Шыңғыс хан ұрпағы.
38. рулық одақ- «Ата балалары» , біріккен тарихи топ.
39. Тайпа- біріккен бірнеше рулық одақ.
40. Жырау- философиялық толғау- өлең шығаратын халық әдебиет өкілі.
41. Би- шешен, халық мойындаған ру-жүз, мемлекет қайраткері.
42. Отар- бір елді екінші бір үлкен елдің күшпен немесе саяси әдіспен
жаулап алуы.
43. Зекет, харадж- алым-салық түрлері.
44. болыс- 8-15 ауылдан тұрды (19-ғасыр)
45. Автономия- жеке билеу құқығы бар мемлекет.
46. Федерация- бір мүдделі бірнеше мемлекеттер одағы.
47. Репрессия- жазықсыз жазалау, қудалау шаралары.
48. «Жылымық жылдар»- 1953-1964 жылдар аралығындағы Н.С. Хрущевтік кезең.
49. Қайта құру – 1985ж. КСРО басшысы М.Горбагевтың саясаты.
50. Егемендік туралы декларация – 1990ж. 25- қазандағы Қазақ КСР-нің
тәуелсіздігі туралы құжат.
51. Мемлекеттік рәміздер – ту, елтаңба, әнұран.
52. Конституция – Ата заң, мемлекеттің негізгі заңы. .
53. Сенат- Парламенттің Жоғарғы палатасы
54. Үкімет – мемлекеттің атқарушы органы
55. Президент – Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша ең жоғарғы
мемлекеттік лауазымы
2. Дәрістер :
Дәріс сабағының құрылымы
Тақырып 1. Қазақ хандығының құрылу тарихы
1.Қазақ хандығының пайда болуы мен дамуы
2.Қазақ тарихының саяси тарихы
1-сұрақ: Қазақ хандығының құрылуы және нығаюы (15-17 ғғ.) Қазақ
хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде 14-15 ғғ. болған әлеуметтік-
экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды құбылыс.
Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық қуатының
артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде Әбілхайыр
хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік қайшылықтардың
үдайы 15 ғ. 2 жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып
соқтырды.
Әсіресе Әбілхайыр (1428-1468) Жошы-Шайбан- Дәулет-Шайх оғланның ұлы
хандығы өте нашар еді. Территориясы батысында Жайықтан бастап, шығысында
Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдың төменгі жағы мен Арал өңірінен,
солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты.Бір
орталықа бағынған мемлекет болмады. Көптеген ұлыстарға бөлінді. Олардың
басында Шыңғыс әулетінің әр тармақтағы ұрпақтары, көшпелі тайпалардың
билеушілері тұрды. Әбілхайыр билік еткен кезде халық өзара қырқыс пен
соғыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұрпағы Махмұт Қожаханды
талқандады. Сыр бойындағы далада Жошы әулетінің Махмұтханы мен
Ахметханын(Тоқа Темір тұқымы) жеңді. 1446 жылы Әбілхайыр Темір ұрпақтары
мен Ақ Орда хандары ұрпақтарынан Сыр бойы мен Қаратау баурайындағы -
Сығанақ, Созақ, Аққорған, Өзгент, Аркүк сияқты қалаларды басып алады. 1457
ж. Үз-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) Түркістан
өңірінде жеңіліп қалды. Масқара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқылы өз
жерлеріне кетті. Ал Әбілхайыр өз ұлысында, қатал тәртіп шараларын орнатуға
кіріседі. Бұл халық бұқарасының оған деге өшпенділігін күшейтті.
Нәтижесінде халықтың жартысы Шығыс Дешті Қыпшақтан Түркістан алқаптарына
және Қаратау бөктерлерінен Жетісудың батыс өңіріне көшіп барулары еді. Оны
Жәнібек пен Керей басқарды.
2-сұрақ: Дешті Қыпшақ пен Жетісудағы көшпелі бұқара феодалдық қанаудың
күшеюіне, соғыстарға наразылық ретінде , хандар мен феодалдардың қол
астынан көшіп кетіп, қоныс аударды. Сөйтіп, 15 ғ. 50-70 жж, яғни 1459ж.
Әбілхайыр хандығынан Жетісудың батысына Есенбұға хан иелігіне Шу мен Талас
өзендерінің жазықтығына көшіп келді. Олардың қоныс аударуының бір себебі,
оларды Шыңғыс әулетінен шыққан Керей хан мен Жәнібек ханның жаңа қалыптасып
келе жатқан қазақ халқының дербес мемлекетін құру, оның тәуелсіз саяси және
экономикалық дамуын қамтамасыз ету жолындағы қадамы мен қызметі өз ықпалын
тигізді. Жетісу рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігінің орталыпына
айналды. Олардың саны 200 мың адамға жетті. Моголстан ханы Есенбұға өзінің
солтүстік шекарасын қорғату үшін, сондай-ақ өзінің бауыры Тимурид Абу Саид
қолдап отырған Жүністің шабуынан батыс шекарасын қорғату үшін пайдаланғысы
келді. Жәнібек қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын көтерген Барақ ханның ұлы,
ал Керей оның ағасы Болат ханның баласы . Барақтан басталатын қазақтың
дербес мемлекеттігі жолындағы күресті оның туған ұлы мен немересінің
жалғастыруы табиғи құбылыс. Мырза Мұхамед хайдар Дулати Қазақ хандығының
құрылған уақытын хижраның 870 жылына (1465-1466 жж.) жатқызады.
Қазақтың алғашқы ханы болып Керей жарияланды (1458-1473 жж.). Одан
кейін қазақ ханы болып Жәнібек сайланды (1473-1480 жж.). Бұлардың тұсында
Жетісу халқы, 1462 жылы Моғолстан ханы Есенбұға өлгеннен кейін ондағы
тартыстың күшеюіне байланысты, өзара ынтымақтықты нығайтуға үлес қосты.
Әбілхайыр хандығынан көшіп келушілер Жәнібек пен Керейдің қазақ хандығын
күшейте түсті. Едәуір әскери күш жинапан және Жетісуда берік қорғанысы бар
Жәнібек пен Керей , Жошы әулетінен шыққан сұлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты
билеу жолындағы күресіне қосылды. Бұл күрес 1468 ж. Әбілхайыр өлгеннен
кейін қайтадан өршіді. Қазақ хандарының басты жаулары Әбілхайырдың
мұрагерлері- оның ұлы Шайх -хайдар мен немерелері Мұхамед Шайбани мен
Махмұд сұлтан болды.
Сыр өңірі мен Қаратау - қазақ хандарының Батыс Жетісудағы иеліктеріне
ең жақын болды. Жәнібек пен Керей хандар сауда-экономикалық байланыстардың
маңызды орталықтары және күшті бекініс болатын Сыр бойындағы қалаларға өз
құқықтарын орнатуға тырысты. Сондай-ақ Сырдың төменгі және орталық
сағаларының жерлері қазақтың көшпелі тайпалары үшін қысқы жайылым да еді.
70-жылдары Сауран, Созақ түбінде, үлкен шайқастар болды. Асыны
(Түркістанды), Сығанақты біресе қазақ хандары, біресе Мұхамед Шайбани басып
алып отырды. Осындай шайқастардың бірінде көрнекті қолбасшы Керейдің ұлы
Мұрындық болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соның нәтижесінде 15 ғ. 70-
ж-да қазақ хандығының шекарасы кеңейе берді. Оңтүстік қазақстан қалалары
үшін Шайбани әулетімен арадағы соғыстар Жәнібек ханнан кейін қазақ хандығын
билеген Бұрындық хан (1480-1511 жж.) тұсында да толастамады. Батыс
Жетісудағы иеліктеріне оңтүстіктегі өздеріне қараған қалаларға (Созақ,
Сығанақ, Сауран) сүйене отырып, алғашқы қазақ хандары Дешті Қыпшақтағы
өкімет билігіне талаптанушы барлық хандарды жеңіп, өз иеліктерін ұлғайтты.
Дешті Қыпшақта қазақ хандары билігінің орнығуы, Мұхаммед Шайбаниды Дешті
Қыпшақтағы тайпалардың кейбір бөлігін соңына ертіп Мәуереннахрға кетуге
мәжбүр етті. Мұнда ол Темір әулеті арасындағы өзара тартысты пайдалана
отырып, өкімет билігін басып алды.
Сонымен қазақ хандығының құрылуына ұйтқы болған себептер - саяси және
этникалық процестер болды. Оның басты этапы - Керей мен Жәнібектің қол
астындағылармен бірге көшпелі өзбектердің басшысы Әбілхайырдан кетіп,
Моғолстанның батысына қоныс аударуы. Мұндағы маңызды оқиға - Керей мен
Жәнібекті жақтаушылардың өзбек-қазақтар, кейін тек қазақтар деп аталуы.
Әбілхайырдың өлімінен кейін Керей мен Жәнібектің Өзбек ұлысына келіп,
үкімет билігін басып алуы. Жаңа мемлекеттік бірлестік Қазақстан атана
бастады.
Тақырып 2 . Қазақ хандығының өрлеуі
1.Қасым хан саясаты
2.Қасым хан ұстанған саясат және оның заңы
1-сұрақ: Жәнібекұлы Қасым хан (1445-1518) – қазақтың ұлы хандарының
бірі, Қазақ хандығының негізін қалаушылардың бірі – Жәнібек ханның ортаншы
баласы. Шешесі Жаған бегім Шайбани әулетінің атақты ханы Мұхаммед
Шайбанидің інісі Махмұд сұлтанның шешесінің туған сіңлісі.
Қасым әуелгі кезінде Бұрындық ханның атты әскерін басқарады. Ол осылай
жүріп, қан майдандағы ерлігімен, ел басқаруға қосар ақылымен, көрші елмен
байланыста қиыннан жол табар саясаткерлігімен, жұртты соңынан ертіп әкетер
шешендігімен ел көзіне ерте түссе де, жеке билікке ұмтылмай, ел бірлігіне
жарықшақ түсірмей, Бұрындық ханның дегеніне көніп, оған қалтқысыз бағынады.
Сол кездің куәгері, тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати: «Ол (Қасым) әкесінің
үлгісі бойынша барлық жағдайда Бұрындыққа бағынды, соған тәуелді болды» деп
жазады. Бірақ Қасымның тәуелділігі Бұрындықтың ел басқарудағы
қабілетсіздігіне араша түсе алмайды. Ақыры ол хандығын тастап, Самарқандағы
қызына кетуге мәжбүр болады. Сонда қаза табады. Осыдан кейін барып, Қасым
билікті өз қолына алады.
Қасым ханның тұсында Қазақ хандығы өзінің дәуірлеу биігіне көтеріледі.
Ол қауіпті көршісі Мұхаммед Шайбаниді талқандап, оның мемлекетінің құлауына
себепші болады. Моғолстанның ханы Сұлтан Саид ханмен достық қатынас
орнатады. Сондай ақ ол таяу көршілерімен ғана емес, сырт елдермен, мысалы,
Мәскеу мемлекетімен терезесі тең дәрежеде дипломатиялық қатынас орнатып,
орыстың сол кездегі кінәзі ІІІ Василиймен байланыста болған.
Қасым ханның ел басқарудағы кемеңгерлігіне, қол астындағы халқының
қамын ойлар даналығына тәніт болған көрші елдердің тынымсыз қақтығыстан
мезі болған ру-тайпа көсемдері әр кезеңде ақырын жылысып, мұның қарамағына
еніп жатқан. «Қасым хан бүкіл қазақ халқын біріктіру арқылы үлкен әскери
күшке ие болды. Қарауындағы халықтың бақытына орай, ол өзінің бейбітшілік
сүйгіш саясатымен халықтың махаббатына бөленді. Осы бейбітшілік
сүйгіштігімен Қасым хан халықтар араснда ерекше әйгілі болды» деп жазады
Әлихан Бөкейханов.
Керей хан мен Жәнібек хан тарихта Қазақ хандығының іргесін қалап,
шаңырағын көтеруімен ерекшеленсе, Қасым хан сол хандықты нығайтып, халқын
көбейтіп, жерін кеңейтіп, даңқын алысқа жаюымен, «Қасым ханның қасқа жолы»
деген атпен халық жадында сақталған қазақтың тұңғыш конституциялық
құжатының негізін жасауымен әйгілі болған ұлы хан.
Ол қартайып барып, Сарайшық қаласында өз ажалынан 1518 жыл (кей
деректе 1523/24 ж.) қайтыс болады. Тарихшы А.П.Чулошников Қасымханның
Сарайшықтағы мазарының ХVII ғасырдың басында құламай аман тұрғанын жазады.
Шамамен 1445 жылы дүниеге келген, 1518 жылы қайтыс болған Қасым хан
мен Қазақ хандығының негізін салған Әз Жәнібектің ұлы. Анасы Жағанбегім –
Мұхаммед Шайбани ханның кенже інісі Махмұд сұлтанның апасы.
Қасым ханның мемлекетті басқару әдістері, ішкі және сыртқы саясаты
туралы мәліметтер өте аз. Қасым хан есімі бірінші рет Мұхаммед Шайбани
жөніндегі жазбаларда аталады. Ол мәліметтерде Қасым ханды «атақты сұлтандар
мен батырлардың бірі», «Бұрындық ханның атты әскерінің басшысы» деп атайды.
Бұрындық хан Самарқанға кетуге мәжбүр болып, жат елде қаза болған соң,
Қасым хан билікті өз қолына алды.
Қасым хан билік құрған кезеңде де қазақтар мен Шайбани әулеті
арасындағы Сырдарияға жақын қалалар үшін қақтығыстар мен шайқастар болып
жатты. 1510 жылы қыста Шайбани ханның әскерлері Ұлытау баурайындағы Қасым
хан ұлысына шабуыл жасайды. Қасым хан олардың бетін қайтара алмайтынын
түсініп, шегінеді, біраз уақыттан соң күтпеген жерден шабуыл жасап, өз
қарсыласын жеңеді.
1511 жылы Қасым хан билікке қол жеткізгеннен кейін, Қазақ хандығы
Қасым хандығы деп атала бастады. Қасым хан тұсында Қазақ хандығы саяси
ықпалын күшейтіп, ірі және қуатты хандыққа айналды. Қасым хандығының аумағы
батыста Сырдарияның оңтүстік жағалауларына дейін, оңтүстік-батысында
Түркістан қалаларына дейін, оңтүстік-шығысында Жетісудың солтүстік
бөлігінің таулары мен таулы бөктерлеріне дейін созылып жатты. Кейбір
мәліметтер бойынша, Қасым хан тұсында Қазақ хандығының шекарасы солтүстік-
шығыста Ұлытау қыраттары мен Балқаш өзенінің жағалауын қаитып, ал солтүстік-
батыста Жайық өзеніне дейін жететін.
2-сұрақ: Қасым тұсында Қазақ хандығы халқының саны бір миллионнан
асатын. Сондықтан да ол халықаралық саясаттан тыс қала алмайтын. Қасым хан
заманында Қазақ хандығы еуропалық аренада әйгілілік пен саяси қуаттылыққа
қол жеткізген еді. Қазақ хандығымен алғашқы дипломатиялық байланыс орнатқан
көршілес Москва мемлекеті болды. Бұл князь Василий ІІІ билік құрған жылдары
(1505-1533) жүзеге асты. Қазақ хандығының тағы бір ерекшелігі – бұл кезеңде
қазақтар Батыс Еуропада жеке этникалық қауымдастық ретінде таныла бастады.
Австриялық дипломат Зигмунд Герберштейн Еуропа оқымыстыларының арасында
алғашқылардың бірі болып қазақтар туралы өзінің «Москвалық жазуларында»
айтып өтеді. Тарихта бұл ұлы тұлғаның ұстанған бағыты «Қасым салған қасқа
жол» атанып қалды.
Сыртқы саясатта Қасым хан Сырдария бойындағы қалалар үшін Шайбани
әулетімен күрес жүргізіп отырды. Осыған байланысты қазақ басшыларының
маңғыттар және моңғолдармен одақтық байланысы қалыптасты. Қасым хан өзінің
билік құрған кезеңінің басында Сайрам қамалын алды, Мауреннахр қамалын
басып алуға біраз әрекет жасады.
1513 жылы Қасым хан Қараталда болған кезде, Сайрам басшысы Қаттабек
қаланы оған беріп, Қасым ханды өзбектерге шабуыл жасауға үгіттейді. Қасым
хан қазақтар мен маңғыттардан үлкен қол жинап, Ташкентке жорыққа аттанады.
Өзбек ханы Сүйеніш қожаның әскерімен болған Ташкент түбіндегі шайқаста
Қасым хан жараланып, шегінеді. Бұдан кейін шамамен сол жылы Қасым хан Шу
өзенінің жағасындағы ордасында Ташкент басшысы Сүйеніш ханға қарсы
Моғолстан ханы Саидпен одақтас болады. Екі басшы бірігіп, Ташкентке жорық
жасауға келіседі.
Алайда қыстың таяп қалғандығына байланысты, келісімді жүзеге асыру
кейінге қалдырылады. 1516-1517 жылдардың қысында Шайбанид әулетінің
сұлтандары бірігіп, қазақтарға қарсы жорықты бастайды. Ортаазиялық
өзбектердің қыпшақ жеріне жасаған жорығының мерзімі Қасым хан билік еткен
кезеңге сәйкес келеді.
Мұхаммед Хайдардың жазбаларына қарағанда, Қасым хан 1518 жылы қайтыс
болған. Ал Тахир Мұхаммед өзінің «Раузат-ат Тарихирин» атты еңбегінде Қасым
ханның өлген уақыты 1523-1524 жылдар деп көрсетеді. Қадырғали Қасымұлы
Жалайырдың сөзі бойынша, Қасым хан Сарайшық қаласында қаза болған. Қасым
хан өлгеннен кейін, өзара қырқысулардың өрши түсуіне байланысты, Қазақ
хандығы біраз әлсіреді, ал моғолдар мен қазақтардың арақатынасы өзгерді.
XVI ғасырдың бірінші ширегінде қазақ атын жер жүзіне жеткізген Қасым
хан есімі қазақ халқының тарихи санасында мәңгі орын алып, жарты мың жылдан
аса сақталып келе жатты. «Қасым ханның қасқа жолы» - осының куәсі.
«Қасқа жол» - деп аталатын заң, қазақ арасында бұрыннан қалыптасқан
әдет-ғұрып ережелері негізінде Қасым хан тұсында жасалған. Оның жасалуына
себеп болған жағдайлар мыналар:
1. Қасым ханның билігі тұсында Керей, Жәнібек және Бұрындық хандар
кезіндегі қазақ қоғамы анағұрлым жоғары сатыға көтерілді;
2. Қазақ халқының этникалық территориясы толығымен біріктірілді;
3. Хандық билік этникалық территорияға толық тарап, рөлі артты;
4. Қазақ хандығының жаңа қалыптасқан жағдайына бұрынғы әдет-ғұрып заңы
сай келмейді.
Міне, осы аталған себептер «Қасқа жолды» дүниеге әкеледі. Бұл заңның
жазбаша мәтіні болмаса да қазақ есінде заң атының жарты мың жыл бойы
сақталуы «Қасқа жолдың» қазаққа өте қонымды, қоғамдық қатынастарға
үйлесімді болғанын көреміз.
Әдебиеттер:
1. Қазақ хандығының және қазақ халқының құрылуы: Қасым хан туралы //
Жолдасбайұлы с. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан.- Алматы, 1995.-
Б.151-154
2. Қазақ хандығының күшейуі және кеңеюі. Қасым ханның тұсында // Қазақтың
көне тарихы.- Алматы, 1993.- Б.240-244
3. Қазақстанның Россияға қосылуының тарихи алғы шарттары: Қасым хан
туралы // Сабырханов А. Ұлы бетбұрыс.- Алматы, 1981.- Б.11-12
4. Қасым хан // Алтын Орданың құрылуынан құлауына дейін.- Алматы, 1998.-
Б.116-119
5. Қасым хан // Қазақтар: Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық.-
Алматы, 1998.- Т.2. Тарихи тұлғалар.- Б. 66-68
6. Қасым ханның тұсындағы қазақ хандығы // Қазақ ССР тарихы.- Алматы,
1957.- Т.1. – Б.157-159
7. Кәріпбаев Б. Аты аңызға айналған хан // Қазақ тарихы.- 1996.- №1.-
б.37-42; №2.- Б.26-29
8. Кәрібаев Б. Қасым хан // Егемен Қазақстан.- 1996.- 24 желтоқ.
9.Қаратаев Т. Тарихтағы аттас тұлғалар: Қасым хан
// Қазақ тарихы.- 1998.- № 4-5.- Б.54-55
Тақырып 3: Қазақ хандығы ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда
1.Хақназар хан және оның заманы
2.Тәуекел хан және Есім хандар: оның заманы кезеңіндегі қазақ хандарының
саси тарихы
1-Сұрақ: Қасым ханның баласы Хақназар (Ақназар) хан тұсында қазақ
хандығы қайта бірігіп дами түсті. Хақназар қазақ хандығын 42 жыл биледі.
Қазақ хандығының 300 жылдық тарихында Хақназардай ұзақ жыл ел билеген хан
болған емес. Ол ел басқару, қиын-қыстау, әскери-саяси істері жағында
қажырлы да қабілетті қайраткер болды. Оның үстіне аса күрделі сыртқы
жағдайларда дипломатиялық дарыны мол майталман екендігін көрсетті.
Хақназар хан таққа отырған соң хандық үкіметтің билігін нығайтуға және
күшейтуге қажырлы қайрат жұмсады. Өзінен бұрынғы Тапир хан және Бұйдаш хан
тұсында бытыраңқы жағдайға түскен Қазақ хандығын қайта біріктірді. 1523-
1524 жылдары жарыққа шыққан қазақ-қырғыз одағын үздіксіз нығайтты, тіпті
сол заманның тарихи деректерінде Хақназар хан "қазақтар мен қырғыздардың
патшасы" деп аталды. Ол осы қазақ-қырғыз одағына сүйене отырып, Моғолстан
хандарының Жетісу мен Ыстықкөл алабын жаулап алу әрекетіне тойтарыс берді.
Хақназар хандық құрған дәуірде қазақ хандығының сыртқы жағдайында аса
ірі тарихи оқиғалар туды. Бұл кезде батыста күшейе түскен орыс мемлекеті
шығысқа қарай ірге кеңейтіп 1552 жылы Қазан хандығын, 1556 жылы Астрахань
хандығын Россияға бағындырды. Осы жағдайға байланысты, Еділ мен Жайық
арасында ұлан-байтақ өңірді мекендеген Ноғай ордасы ыдырай бастады. Ноғай
ордасын билеген маңғыт мырзаларының арасында үкімет билігіне таласқан
феодалдық қырқыс үдей түсті, бұл қырқыстар халық бұқарасын қатты күйзелтіп,
жаппай наразылық тудырды, Ноғай одағы құлдырап, ауыр дағдарысқа тап болды.
Хақназар хан тұсында Қазақ хандығының күшеюі және халық өмірінің оңалуы,
Ноғай ордасына қарасты қазақ тайпаларын қызықтырып өзіне тартты. Ноғай
одағына қарасты көшпелі тайпалардың бір бөлігі қаңлылар, қыпшақтар тағы
басқалар Қазақ хандығына келіп қосылып жатты.
Оларды Хақназар хан қарсы алып отырды. Ноғай ордасы н билеушілерінің
бірі Ысмағыл мырза ішкі феодалдық қырқыста өз ағасы Жүсіп мырзаны өлтірді.
Жүсіп мырзаның балалары Ысмағыл мырзамен соғысты. Ноғай ордасында өзара
қырқысқан екі топ пайда болды. Ысмағыл мырзаның тобы Москва княздығына
қосылуды жақтады, оған қарсы топ Қазақ хандығына қосылуға бой ұрды. Бұл
жағдайды пайдаланған қазақ ханы Хақназар Ноғай ордасының көп ұлысын
(бұлардың көбі қазақтың кіші жүзі алшын одағына енген тайпалар) өзіне қосып
алды. 1557 жылы Ноғай мырзасы Ысмағыл орыс патшасы Иван IV ке: «Менің
туыстарым қазір Жайықтың арғы жағында, бізден қалып қойып, қазақ патшасына
қосылып кетті» деп арыз айтты. Хақназар хан Ноғай ордасының ыдырауын
пайдаланып Жайық жағалауындағы көшпелі тайпаларды қазақ хандығына қосып
алумен ғана тынбады, Ысмағыл мырза бастап, батысқа қарай ауған ноғайларға
қуалай шабуыл жасап, оларды одан әрмен ығыстырып, ірге кеңейту әрекетін
жасады. Орыс патшасы Иван IV-нің ноғай арасына жіберген елшісі Семен
Мальцев 1569-жылы орыс патшасына: «Хақназар патшаның, Шығай ханзаданың,
Шалым ханзаданың қазақ ордалары, ал олармен қоса 20 ханзада ноғайға келіп,
ұрыс болды» деп хабарлаған.
Кейбір зерттеушілердің айтуына қарағанда, жоғарыдағы шабуылдар батысқа
қарай ауған ноғай тайпаларының Еділ мен Жайық өңірін тастап, Дон
сахараларына қарай кетуіне себеп болған көрінеді. Бұл жөнінде тарихшы Ахмет
Заки Уәлиди: «1969-жылы Шығай, Хақназар, Шалым сұлтандар бірлесіп,
Ысмағылдың баласы Орыс сұлтанға шабуыл жасады, осыдан соң ұзақ тұрмай ноғай
мырзалары ақырындап елдерін Жайық пен Еділдің батыс жағына, Дон
сахараларына көшіруге, башқұрт елдерін тастауға мәжбүр болды» дейді. Бұл
жеңіс Қазақ хандығының жерін кеңейтіп, күш-қуаты мен беделін арттырды,
тарихи деректемелерде қазақ ханы Хақназарды «қазақтар мен ноғайлардың ханы»
деп атаған.
XVI ғасырдың ортасында ауыр дағдарысқа ұшыраған Ноғай одағы ішкі
феодалдық қайшылықтар мен қырқыстардың және халық бұқарасының феодалдық
үстемдікпен қанауға қарсы күрестерінің нәтижесінде бордай тозып, 1569-
жылдан соң мемлекет ретінде өмір сүруден қалды. Бұрын Ноғай одағына қараған
қазақ тайпалары және олардың этникалық территориясы Қазақ хандығына
бірікті. Бұрын Ноғай одағының астанасы болып келген Сарайшық қаласы да
қазаақ хандығына өттіі. Бұл қазақ хандығының, қазақ тайпаларының және
қазақтаардың этникалық территориясыын біріктіру жолында жасаған жеңісті
қадамдарының бірі болды. Сонымен қатар ноғайлы дәуірінде жасалған немесе
жаңғыртылып жырланған қыруар жырлар, «Қырық батыр жыры» сынды алып эпос
қазақ мәдениетінің қазынасына қосылды.
Ноғай ордасының ыдырауы, оған қарасты қазақ тайпалары мен олардың
мекендеген жерлерінің қазақ хандығына қосылуы хандықтың батыс,солтүстік
және оңтүстік жағындағы жағдайда өзгеріс тудырды. Орыс мемлекеті мен қазақ
хандығы арасындағы кең өңірді алып жатқан Ноғай одағының ыдырауы, оның бір
бөлігінің қазақ хандығына қосылып, енді бір бөлігінің орыс патшасына
бағынуы, шығысқа қарай кеңейіп келе жатқан орыс мемлекетінің шекарасын
қазақ хандығына жақындата түсті. 1563-жылы Сібір хандығының билігін тартып
алған Көшім хан ендігі жерде қазақ хандығына дұшпандық позиция ұстады. Оның
үстіне моңғол билеушілері мен қазақ хандары арасында да қақтығыстар болып
отырды.
Осындай күрделі жағдайлармен есептескен Хақназар хан Қазаақ хандығының
сыртқы саясатын өзгертті. Өзінен бұрынғы қазақ хандары үнемі жауласып
келген Мауараннахрдағы Шайбани әулетімен одақтастық байланыс орнатуға
ұмтылды. Орта Азияның ең ірі қалаларының бірі Ташкентті басып алуға
бағытталған әскери қимылдарын тоқтатты. Сөйтіп, шайбани әулетінен шыққан
Бұхара ханы Абдолла ІІ-мен қазақ ханы Хақназар «қастаспай дос болып, өзара
көмектесу» жөнінде «анттастық шарт» жасасты. Хақназар ханның бұл
дипломатиялық шарасы оңды болды.
XVI ғасырдың 60-жылдарының соңы мен 70-жылдарының басында соғыс қимылдары
тоқтап, бейбітшілік орнады, қазақтардың Орта Азия халқымен сауда-саттық
қарым-қатынасы, экономикалық байланысы одан әрі өрістеді. Мұның өзі қазақ
хандығының ішкі жағдайын жақсартуға, халқының шаруашылық өмірінің оңалуына
тиімді болды. Сонымен қатар қазақ хандығын да нығайта түсті.
Бұхара ханы Абдолла ІІ (1557-1598) тұсында Ташкент маңын Норозахмет
(Барақ) ханның баласы Баба сұлтан биледі. Ол Бұхараға бағынбай өз алдына
тұрды. Үнемі Абдолла ханмен соғысты. Сөйтіп, Баба сұлтан Бұхара хандығынан
бөлініп шығуға әрекет етті. Қазақ ханы Хақназар өзбек хандарының өзара
қырқысына араласып, біресе Абдолла ханды, біресе Баба сұлтанды қолдап
екеуін де әлсіретуге, осы арқылы өздеріне үлкен пайда түсіруге тырысып
бақты. 1579-жылы Абдолла хан екінші шеру тартып Баба сұлтанға қарсы жорық
жасады. Қазақ ханы Хақназар оның Баба сұлтанға қарсы күресін қолдады. Қазақ
хандығы осының бодауына Абдолла ханнан Түркістан аймағындағы бірнеше қаланы
қайтарып алды. Бұдан кейін Ташкент билеушісі Баба сұлтан қазақ хандығына
Түркістан, Сауран қалаларын бергенде, қазақ сұлтандары бір мезгіл Баба
сұлтанды қолдады.
1579-жылдың екінші жартысында қазақ сұлтандары әскерлерімен Ташкентке
келді. Олар қайтадан Абдолла жаққа шықпақ болып, Ташкент билеушісі Баба
сұлтанға қарсы астыртын әрекет істеді. Бірақ бұл астыртын әрекетті сезген
Баба сұлтан қазақ сұлтаны Жалымды, оның екі ұлын, Хақназар ханның екі ұлын
өлтірді. Іле-шала оның астыртын жіберген адамы 1580-жылы Хақназар ханды
өлтірді.
2 сұрақ: XVI ғасырдың 90-жылдарынан XVII ғасырдың басына дейінгі Қазақ
хандығының тарихы Шығайдың Абдаллахқа өтіп кетуі, Тәуекелдің одан қалуы,
қазақ сұлтандары қатысқан 1588-жылғы Ташкент көтерілісі, 1594-1595
жылдардағы Тәуекел Түркістанды, Ташкентті, Ферғананы, Самарқандты басып
алған кездегі соғыс оқиғалары сияқты деректермен белгілі. Бұл аймақтардың
Қазақ хандығы құрамына қосылуының тарихи маңызы зор болды, бір тарихи
кезеңнің екіншісімен алмасуын көрсетті. Бұл оқиғалар тек қазақ хандығына
ғана емес, шайбанилік мемлекеттерге де елеулі ықпал жасады, өйткені Орта
Азиядағы әулеттер ауысуының солармен тікелей байланысы болды.
1582 жылы Шығай хан өлгеннен кейін Тәуекел хан болды. Абдаллахқа
вассалдық тәуелділік оның кезінде де сақталып қалды. Бірақ 1582 жылдың бас
кезінде-ақ «Әндіжан мен Ферғанаға жорықтан қайтып келе жатқанда Тәуекел
өзіне ханның теріс ниетінен күдіктеніп, оны тастап, өзінің Дешті Қыпшағына
кетіп қалды» делінген дерек те бар.
Тәуекелді осындай қадам жасауға итермелеген себептер деректемелерде
түсіндірілгенімен бірсыпыра пікір айтуға болады.
... Тәуекел Сыр өңірінің қалалары үшін күресті бастап, 1586 жылы
Ташкентті алуға әрекет жасайды. Абдаллах ханның әскерлері оңтүстікте
шоғырланғанын біліп, Тәуекел Мауараннахрдың солтүстік аймақтарына
шабуылдайды. Оның шабуылы Түркістан, Ташкент, тіпті Самарқанд сияқты
қалаларды талқандады, Тәуекел шайқасқа түспей, асығыс шегініп кетті.
Сөйтіп, Тәуекелдің Ташкентті алуға жасаған алғашқы әрекеті сәтсіз аяқталды.
Ташкент өңірінде болған 1588 жылғы көтеріліс сол кезіндегі қазақ халқы
тарихындағы маңызды оқиғалар қатарына жатады. Ол жөнінде Хафиз Тыныштың
«Шараф-наме – ий шахи» және Мукимидің «Зафар - наме» деген еңбектерінде
қызықты мәліметтер мен жағдаяттар келтірілген. Ташкент көтерілісіне
зерттеушілер осы кезге дейін назар аудармай келді, ал ол Орта Азия –
Қазақстан аймағындағы тарихтың дамуына едәуір дәрежеде ықпал еткен еді. Сол
кезде қазақ сұлтандары Сауран билеушісі Ишанкелді аутаршы мен Наурыз би
құсшының өздеріне қакүнемдік жасауға дайындалып жатқанын біліп, өзбек
әскеріне қарсы аттанды. Алайда бұл күресте Ишанкелді би жеңіп, қазақ
сұлтандары мен бүлікші әмірлері жеңіліс тапты. Үш айға жуық уақытқа
созылып, әскери бүлік сипатында болған көтеріліс осылай аяқталды.
Көтеріліске бүлікші әмірлермен және қазақ сұлтандарымен қатар көшпелі
тайпалар да қатысты. 1588 жылғы оқиғалар содан кейінгі 1598-1599 жылдардағы
оқиғалардың, атап айтқанда, Шайбани әулетін Аштархани әулетінің алмастыруы
сияқты елеулі оқиғаның алғы шарты болды. Сонау 1585 жылы-ақ Абдаллахқа
дербес қарсы шыққан Тәуекел бұл көтеріліске қатысқан жоқ. Ол жеңген
жағдайда өзіне айтарлықтай пайда келтіретін болса да, басқа қазақ
сұлтандары жүргізген бұл күреске қосылмады. Тәуекел 1582 жылдың аяғында
Абдаллахтан кеткеннен кейін оның жоғарғы билік үшін ұзақ уақыт табан тіресе
күресуіне тура келді. 1596 жылы оның хан атағы болғанымен, алайда ол осы
заңды негізге алмаған еді. Тәуекелдің сол жылғы Ташкентті шабуын суреттей
келіп, Ескендір Мұңшының өзі де «өзіне хан атағын алған қазақ Тәуекел
сұлтан сансыз көп әскермен Ташкентке жақындап келді» деп хабарлайды. Бұдан
Тәуекелдің хан жағдайын 1586 және 1594 жылдар арасында жүргізілген ұзақ та
табанды күрес нәтижесінде жеңіп алғаны, оның содан кейін Мәскеумен
қатынастар жасау кезінде нағыз хан ретінде әрекет еткені анық болады.
1594 жылы Тәуекел өзін бодандығына қабылдауды өтініп, Федор патшаға
Құл-Мұхамедті елші етіп жіберді.
Қазақ елшілері орыс патшасына Қазақ хандығының жайы туралы бірқатар
қызықты мәліметтер жеткізді. Мәселен, Құл-Мұхамед былай деп хабарлаған: «Ал
қазір Бұхара патшасымен уақытша татумыз, ал ноғайлармен бауырлардай
татумыз, Тинехматтың балаларымен де, ұрыс тұқымымен де ала-бөтен емеспіз».
Бұл елшілік туралы істе Тәуекел хан «қазақ және қалмақ патшасы» деп те
аталған, бұдан оған Орталық және Солтүстік Қазақсстанды мекендеген
қазақтарға жақын көшіп-қонып жүрген кейбір жоңғар рулары бағынған деген
қорытынды жасауға болады.
Сонымен қазақ елшілігінің алдында Ораз-Мұхаммедті қайтаруға қол жеткізу
және Абдаллахқа қарсы күресте Мәскеудің көмегіне уәдесін алу міндеттері
қойылды.
1595 жылғы наурыз айында елшіге патшаның жауап грамотасы тапсырылды,
онда Тәуекелге қазақ хандығын «өзінің патшалық қол астына» алатынын
хабарлаған және «патша мен ханзадаларға оқ ататын қару» жіберуге уәде етеді
де, одан әрі мынадай тілек айтады: Тәуекел «біздің патшалық қол астымызда
болғандықтан және біздің патшалық әміріміз бойынша Бұхара патшасымен және
бізге опасыздық жасаған сібір патшасы Көшіммен соғысып, біздің ұлы
мәртебелі патшамызға жол салатын боласыздар».
Тәуекелдің елшілері Мәскеуге Иран шахы Абдаллахқа қарсы бірлесіп
күресуі туралы келісімге қол жеткізу үшін Иран елшісін өздерімен бірге
Тәуекелге жіберуін сұрады. Елшілердің өтініші орындалды.
Құл-Мұхаммед елшілігіне жауап ретінде 1595 жылдың наурыз айында
Мәскеуден Тәуекел ханға тілмаш Вельямин Степанов жіберілді.
Сонымен, қалыптасқан жағдайда қамқорлық туралы мәселе жөнінде
келісімге келу мүмкін болмай шыққанымен, дипломатиялық қатынастар, сондай-
ақ сауда байланыстары XVI ғасырдың кейінгі жылдарында да жалғаса берді.
Қазақ-орыс дипломатиялық қатынастарының дамуы керуен саудасының одан әрі
кеңеюіне жағдай жасады. Қазақтар рынокқа өз тауарларын: малын, мал
өнімдерін және т.б. апарып отырды. Ресейден Орта Азия мен Сібірге апаратын
жол Қазақ хандығының аумағы арқылы өтті. Тобыл қаласынан Орта Азияға
апаратын сауда жолы Ертіс өзені арқылы Есіл өзенінің бас жағына қарай, ал
ол жақтан Ұлытауды айналып өтіп, Сарысу арқылы Түркістанға дейін, сонан соң
Сырдария өзені арқылы Бұхараға өтетін еді. 1598 жылы Тәуекел Шайбани
ұрпақтарының мемлекетіне жаңа шапқыншылық жасайды. Абдаллах хан Тәуекелді
өзіне лайықты қарсылас деп санамай, оған қарсы шекаралас өңірлер
сұлтандарының, әмірлерінің әскерлері мен өз әскерінің бір бөлігін жіберген.
Ташкент пен Самарқанд арасындағы бір жерде шайқас болған. Абдаллах әскері
ауыр жеңіліске ұшырайды. Абдаллах өлгеннен кейін хандық саяси дағдарыс
кезеңіне енді.
Сөйтіп Тәуекел аз уақыт ішінде Түркістанды, Ташкентті, Ферғананы
алды. 1598 жылы наурызда Абдолла хан қайтыс болып, Абдылһұмин хан болды.
Иран шахы аббас оған жаулық ойлады. Осыны пайдаланған Тәуекел
ханшапқыншылық соғыс қозғап, жүз мыңнан астам қазақ әскерімен Мауараннахрға
басып кіріп, Ахси, Әндижан, Ташкент, Самарқанд қалаларын басып алды.
Тәуекел хан өзінің туысы Есім сұлтанды 20 мыңдай әскермен Самарқанда
қалдырып, өзі 70-80 мың әскерімен Бұхараны алуға аттанды. Қазақ әскерлері
Бұхараны 20 күн қоршады. Қала бекінісі түбіндегі бір шайқаста Тәуекел хан
ауыр жараланып, Ташкентке қайтып келіп қаза болды.
Шығайұлы Есім хан (1628-1645) – Қазақ хандығының ханы, Шығай ханның
баласы, атақты Тәуекел ханның туған інісі. Есім хан туралы халық жадында
сақталған аңыз -әңгімелер, дастан-жырлар көп. Оны халқы «Еңсегей бойлы ер
Есім» деп ардақтайды.
Есім хан билік басына ағасы Тәуекел өлгеннен кейін келді. Бұл кезде
Қазақ хандығының шығысындағы жағдай Тәуекел тұсындағыдан әлдеқайда
күрделене түскен еді. Мұнда ойрат тайпаларының бірігіу процесі жүріп жатты.
Сондықтан ол көршілерінде болып жатқан жағдайды жіті қадағалап, олардың
тайпалары арасындағы алауыздықты өз пайдасына шешуге ұмтылып бақты.
Ойраттардың бір жағынан Ембі, Жайық, Еділ бойындағы ноғайлармен
шарпысуығ екінші жағынан орыс қамалдарының гарнизондарымен қақтығысуы Есім
хан саясатының ықпалды болуына елеулі жағдай жасады. Ақырында үш жақты
соғыстың өздеріне қырғын таптыратынын сезген ойрат әміршілері Есім ханның
үстемдігін мойындап, тату көршілікте тұру мақсатында ұсыныс жасап,
елшілерін жіберуге мәжбүр болады.
Хандығының шығысындағы жағдайды осылайша өз пайдасына шешкен Есім хан
оңтүстігін де ойдан шығармайды.
Хандығының шекарасын кеңейте түсу саясатын мұнда да батыл жүргізіп
бағады. Оған жағдай да көмектесе түседі. Себебі, бұл кезде қайтыс болған
Бәки Мұхаммед ханның орнына оның інісі Уәли Мұхаммед пен Герат-Хорасанның
билеушісі Дінмұхаммед баласы Иманқұлы таласып жатқан еді. Осы қақтығысты өз
пайдасына асыруда Есім хан үлкен ептілік танытады. Ол әуелі Уәли Мұхаммедке
көмектесемін деп уәде беріп, кейін Иманқұлы жағына аунап түседі. Соның
нәтижесінде онымен бірігіп, Уәли Мұхаммедті өлтірісіп, Иманқұлымен одақ
жасасады да, сол жылы Иманқұлыға қарсы шығып, Самарқантқа әскер жөнелтеді.
Бұл кезде Иманқұлының Есіммен соғысарлық шамасы жоқ еді. Сондықтан
онымен шартқа отырып, Ташкент пен оның төңірегінің түгелдей қазақтардың
иелігі екенін ресми түрде мойындайды.
Бұдан кейін Есім хан Моғолстан ханы Әбдірахымның қызы Падшахқа
үйленіп, ағасы Күшік сұлтанның қызын Әбдірахымға беріп, қарсы құда болу
арқылы оны өзінің жақтасы етіп, соның көмегімен өзіне опасыздық жасаған
Тұрсын ханды талқандап, дара билікке қол жеткізеді.
Есім ханның билігі тұсында (1598-1645) халық жадында «Есім салған ескі
жол» деген атпен қалған әдет-ғұрып нормаларын қалыптастырған конституциялық
құжат болғаны белгілі. Мұны «Есімнің заңы» деп ұққан жөн. Бірақ оның көктен
алынбағанын, өз заманының орайы мен талабына қарай Есім хан мен оның
кеңесшілері өңдеп, толықтырған баяғы «Қасым салған қасқа жолдың» бір
нұсқасы екенін де естен шығармаған абзал. Түтпет келгенде, «Есім салған
ескі жол» деген сөздің мәні де Есім ханның тұсында жасалған даналық
заңдарға байланысты айтылған. Қоныс-тұраққа, мал-мүлікке, адамдар
арасындағы қарым-қатынасқа қатысты туындайтын дау-шардың шешімдері осы
кезде сараланды.
Мұның өзі кейін Тәукенің әйгілі «Жеті жарғысына» негіз болып, қазақ
халқының мәдени-рухани және салт-дәстүр қалыптарының төлтумалығын шыңдай
түсуге ықпал етті. Жалпы көшпелілер мемлекетінің хандары сияқты, Есім хан
да тақ үсті мен ат үстінде бірдей танылған біртуар тұлға. Оны халқының
«Еңсегей бойлы Ер Есім» атанған атақты ханның қайтыс болған жылы – 1645 жыл
деген шындыққа келетін сияқты.
Есім хан дүние салған соң қазақ хандығының тағына Жәңгір хан (1645-
1652) отырды. Халық оны ел үшін жасаған ерлігіне орай «Салқам Жәңгір» деп
атанған. Хан ордасын Түркістан қаласында ұстау Жәңгір хан тұсында басталды.
Есім хан қазақ тарихында «Еңсегей бойлы ер Есім» деген атпен әйгілі
болды, оған бұл атақ 1598-жылы ағасы Тәуекел ханмен бірге Мауреннахрға
жасаған жорықта ерекше көзге түскені үшін берілген екен. Есім хан - Шығай
ханның баласы, ол бұрын қазақ хандығының Түркістан қаласындағы хан
ордасында тұрған. Хан тағына отырған соң Бұхарамен бітім-шартын жасасып,
Орта Азия қалаларымен бейбіт, экономикалық байланыс орнатуға ұмтылды. Қазақ
хандығын бір орталыққа бағынған мемлекет етіп құруды көздеді. «Есім ханның
ескі жолы» деп аталған заңды құрастырды. Есім ханның қазақтарды бір
орталыққа бағындыру саясатына қарсы болған сұлтандар қазақ хандығын
бөлшектеуге тырысты.
Ташкент қаласы қазақ хандығына қараған соң оны Жәнібек ханның
немересі, Жалым сұлтанның баласы Тұрсын Мұхаммед сұлтан басқарған еді.Ол
көп ұзамай тәуелсіз хан болуға әрекет жасады. Тіпті өз атынан ақша
соқтырып, «бажы және хараж» алым-салықтарын жинады. Сонымен, қазақ хандығын
екіге бөліп, Түркістан қаласын орталық еткен Есім хан, Ташкент қаласын
орталық еткен тұрсын хан билеген еді. Бұлардың арасында соғыс қақтығыстары
болды. Бұл екі жақ ұйғыр, қырғыз, қарақалпақ билеушілерінен өздеріне
одақтас-жақтастар іздеуге кірісті. Есім хан тобы Яркент хандығына қарсы
болып Тұрпанды билеген Әбдірахим ханмен одақтасты. Ал Тұрсын Мұхаммед хан
жағы Яркент билеушісі Шажайдің Ахметтің жақтасы болды. Бұлармен одақтасып
отырған Әбдірахим мен Ахметтер де бір-бірімен жауласып отырған билеушілер
болатын. Есім хан өзіне мықты сүйеніш ету үшін Яркент ханы Әбдірахиммен
құдандалық байланыс орнатты.
Есім хан Әбдірахимнің қызы Патша ханымға үйленді де, ағасы Күшік
сұлтанның қызын Әбдірахимге берді. Есім хан мен Тұрсын хан арасында күрес
шиеленісе берді, 1627-жылы Есім хан Тұрсын ханды өлтіріп, қазақ хандығын өз
қол астына біріктірді. Есім ханның феодалдық бытыраңқылықты жеңіп, қазақ
хандығын біріктіру жолындағы күрестері қазақтың «Еңсегей бойлы ер Есім»
атты тарихи жырына өзек болған. Есім хан Ташкент қаласына білдіртпей түнде
кіріп, хан сарайының күзетшілерін байлап тастап, тұрсын ханды қаперсіз
ұйықтап жатқанда қапылыста өлтіреді, сонда Есім ханның қасындағы Төлеген
(Марқасқа) жырау оны мынадай жырмен оятады:
«Ей, Қатаған хан Тұрсын!
Кім арамды ант ұрсын.
Жазықсыз елді жылатып,
Жер тәңірісің, жатырсың,
Хан емессің қасқырсың,
Қара албасты басқырсың!
Алтын тақта жатсаң да
Қазаң жетті қапылсың!
Еңсегей бойлы ер Есім,
Есігіңе келіп тұр,
Шашқалы тұр қаныңды,
Кешікпей содан қатарсың!»
Есім хан шошып оянған Тұрсын ханның басын алады.
«Бахыр әл асырардың» авторы Махмұд ибн Уәлидің айтуына қарағанда, Есім хан
1628-жылы қайтыс болған. Ал «Қазақ совет энциклопедиясының» мәліметіне
қарағанда 1645-жылы қайтыс болған делінеді
Әдебиеттер:
1. Байболұлы Қ. Тәуекел хан: Дастан // Байболұлы Қ. Төле би: Дастандар.-
Алматы, 1991.- Б. 21-35
2. Қазақ хандығының қайта дәуірлеуі. Тәуекел хан тұсында // Қазақтың көне
тарихы.- Алматы, 1999.- Б. 255-256
3. Мағауин М. Тәуекел хан заманында: [інісі Ораз-Мұхамед хан туралы] //
Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі.- Алматы, 1995.- Б. 150-177
4. Тәуекел хан // Қазақтар: Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық.-
Алматы, 1998.- Т.2. Тарихи тұлғалар.- Б. 72
5. Әбусейітова М. XVI-XVII ғасырдағы қарым-қатынастар және Тәуекел ханның
тұсындағы кезеңдер // Егемен Қазақстан.- 1998.- 25 қараша
6. Мағауин М. Қиғылық жылдар: (Хақназар хан туралы) // Мағауин М. Қазақ
тарихының әліппесі.- Алматы, 1995.- Б. 27-30
7. Хақназар хан // Қазақтар: Көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық.-
Алматы, 1998.- Т.2. Тарихи тұлғалар.- Б.71-72
8.Әбусейітова М. Хақназар және XVI ғасырдың екінші жартысында мемлекеттің
нығаюы // Егемен Қазақстан.- 1998.- 11 қараша.
Тақырып 4: Тәуке ханның тұсындағы Қазақ хандығы
1.Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығының саяси жағдайы
2.Тәуке хан және оның «Жеті Жарғысы»
1-сұрақ: Жәңгірұлы Тәуке хан (1626-1718) – Қазақ хандығының ханы,
Салқам Жәңгір ханның баласы. Шешесі – қалмақтың хошоуыт тайпасының
билеушісі Күнделен-тайшының қызы. Мұрагерлік жолмен Қазақ хандығының
билік тізгінін қолға алған кезде (1680ж.) Тәуке ел ағасы жасына келіп
ақыл тоқтатқан, мемлекет ісіне араласып, мол тәжірибе жинақтаған білікті
жан болатын. Сондықтан да ол таққа отырып, әке ісін алға жалғап, оның
саясатын жүргізгенімен, оны жүзеге асыруға келгенде бұрынғы сүрлеумен
кетпей, өзіндік жаңа жолмен жүрді. Тәукені өзге қазақ хандарынан
ерекшелеп, оның шын мәнінде көреген басшы, ақылды реформатор екенін
танытанын қасиеті де осы өзіндік жолмен жүруінде. Бұл ретте ол ұлы
бабасы Қасым ханға қарай бейімделеді.
Тәуке ханның елі үшін сіңірген ерен еңбегі екі қырымен айрықша
назар аударады. Бірі – елдің іргесін аман сақтауда сыртқы саясатты
білгірлікпен жүргізіп, анталаған көп дұшпанға бел аудырмағаны. Екіншісі
– елдің ішкі жағдайын реттеудегі саяси-құқықтық тәртіпті орнатуы. Ол
төңірегіне топтан торай шалдырмайтын, сыртқа сыңар сабақ жіп
алдырмайтын, бір ауыз сөзімен жұртты жатқызып - өргізетін, беделімен
елдің бірлік-берекесін кіргізетін ақыл иелерін жинап, халқын солар
арқылы басқарды, ақыл-ой, парасат үстемдігін орнатты. Тарих дерегі сол
кезде Тәукенің қасында Ұлы жүз Әлібекұлы Төле, Орта жүз Келдібекұлы
Қазыбек, Кіші жүз Байбекұлы Әйтеке, қырғыз Қарашораұлы Көкім,
қарақалпақ Сасық би, қатаған Жайма секілді халықтың ішінен уақыттың
өзі екшеп шығарған, даналық сөзімен, әділетті ісімен, қара қылды қақ
жарған тура билігімен аттары бұл күнде аңызға айналған атақты
билердің болғанын айтады. Осындай алыптардың замана тынысын
тамыршыдай тап басып танып, халықтың басын қосып, елдің бірлік –
берекесін кетірер ішкі дау – жанжалды, барымта – сырымтаны тиып, елді
ынтымақта ұстау мақсатында ой тоғыстырып, бір бағытта игілікті іс-
қимыл жасау арқасында Қазақ хандығының жағдайы күрт жақсарып,
сыртқа айбарын асырды. Жұрт ерді ел қолдаса - береке, ханды ел
қолдаса мереке екенін көрді. Сол себепті де Тәуке хан ел билеген кез
- халық есінде «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» тыныш берекелі
заман болып қалды.
Бірақ, бұл, әрине ол кезде ешқандай шапқыншылық болған жоқ,
бірыңғай бейбіт күн туып, қазақ халқы сыртқы жаудан қаймықпай алаңсыз
ғұмыр кешті дегенді білдірмесе керек. Керісінше, Тәукенің кезінде
қалмақтармен қақтығыс жиілей түспесе, кеміген жоқ. Сонау 1681 жылғы
қалмақтың қоңтайшысы Галдан Бошоктудың қалың қолмен Шу өзенінің бойына
жетіп, Сайрам қаласын қоршағаннан басталған шабуылдар легі кейін оның
немересі Цеван Рабтан билік басына келді.
Әз-Тәуке хан немесе Мұхамед Батырхан деп те аталады, Салқам Жәңгір
атанған Жәңгір ханның ұлы. Тәуке хан тұсында Қазақ хандығы саяси жағынан
нығайған және бір орталыққа бағынған үлкен мемлекет болды. Оны Тәуке ханның
үш жүзге және Қырғыз бен Қарақалпаққа билігі жүргенінен де көреміз. Оны
Тәке хан тұсында Сыр бойында Қазақтың 32 қаласы болғанынан да көріге
болады. Қысқы Ордасын Тәуке Хан Түркістан қаласына орналастырды. Жазғы
Ордасы қазіргі Астана қаласына таяу жерде, қазіргі Астанадан 10 шақырым
жерде болған. Халық зердесінде қалған аңыздар бойынша да Тәуке хан билік
жүргізген заман ең бір өркендеген алтын ғасыр ретінде қалды. Тәуке ханның
билік құру кезеңі 1780-1718 жылдар. Яғни, қазақ даласында отыз жылға жуық
хандық билік құрған.
2-сұрақ: Тәуке ханның басты еңбегі – Қазақ хандығының ішкі саяси
ахуалын оңалту жолындағы еңбегі. Ол өзіне дейінгі «Есім ханның ескі жолы»,
«Хақназардың хақ жолы», «Қасым ханның қасқа жолы» деп аталған әдет ғұрып
нормаларына сүйене отырып, «Тәукенің Жеті Жарғысы» аталған заңдар жинағын
қабылдаған. Ал хандықты билеуде негізінен әр жүздің билеріне арқа сүйежі,
яғни бұрынғыдай Төрелер мен Қожалардың шекіз билігінің орнына қазақтың
өзінен шыққан данагөй ақсақалдарға арқа сүйеді. Соның ішінде «Әз-Тәукенің
бес биі» атанған бес данышпанның атақ-даңқы бізге жетті: Ұлы жүзде – Үйсін
Төле би, Орта Жүзде – Қаз дауысты Қазыбек, Кіші жүзде Алшын Әйтеке би және
Қарақалпақта – Сасық би мен Қырғыздағы Қоқым билер ел басқару ісіне
араласып, халықтың сөзін жеткізіп отырды. Тарих дерегі де сол кезде
Тәукенің қасында Ұлы жүз Әлібекұлы Төле, Орта жүз Келдібекұлы Қазыбек, Кіші
жүз Байбекұлы Әйтеке, қырғыз Қарашораұлы Көкім, қарақалпақ Сасық би,
қатаған Жайма секілді халықтың ішінен уақыттың өзі екшеп шығарған, даналық
сөзімен, әділетті ісімен, қара қылды қақ жарған тура билігімен аттары бұл
күнде аңызға айналған атақты билердің болғанын айтады.
Сонымен қатар ол сыртқы жағдайды да тұрақты ұстай білді. 1678 жылы ол
Бұхар хандығынан елшілерді қабылдаса, 1686-1693 жылдар аралығында Тәуке
Ресейге бес рет елшілік аттандырып, көршілік, достық қарым қатынасты сақтау
туралы бітімдер жасасқан. Соның ішінде оның 1994 жылғы Қазан айында
жаздырған хаты бізге дейін сақталған. Бұл кезде Қазақ хандығының
көршілерімен терезесі тең мемлеет болғанын көре аламыз.
Тәуке ханның заманында оның саясатына сәкес тыныштық пен бейбітшілік
орнады, дегенмен жаугершілік заманда, ел басына күн туған сәттерде ол
өзінің қолбасшылық дарыны мен батырлығын да таныта білді. 1689 және 1702
жылдардағы ойрат-жоңғарларға жасалған жорықтар, сондан кейін 1711, 1712,
1714 жылдардағы жоңғарлардың қазақ даласына үш рет баса көктей басып
кірулерін тоқтату арқылы ол кісі көшпенділер даласында Батырхан атағына ие
болған.
Соның ішінде Тәуке хан халық жадында күні бүгінге дейін асқан
кеңмеңгер, дана ақыл иесі ретінде де сипатталады. Соған орай ол кісінің
есіміне Әз (данышпан) сөзін жалғап, Әз-Тәуке деп атайды. Халықтан «Әз»
атағын иемденген Қазақта тек екі хан болған - Әз-Жәнібек және Әз-Тәуке
хандар. Соның ішіенде Әз-Жәнібек Алтын Орданың ханы болса, Әз-Тәуке Қазақ
Ордасының ханы.
Тәуке ханның елі үшін сіңірген ерен еңбегі екі қырымен айрықша назар
аударады. Бірі – елдің іргесін аман сақтауда сыртқы саясатты білгірлікпен
жүргізіп, анталаған көп дұшпанға бел аудырмағаны. Екіншісі – елдің ішкі
жағдайын реттеудегі саяси-құқықтық тәртіпті орнатуы. Ол төңірегіне топтан
торай шалдырмайтын, сыртқа сыңар сабақ жіп алдырмайтын, бір ауыз сөзімен
жұртты жатқызып - өргізетін, беделімен елдің бірлік-берекесін кіргізетін
ақыл иелерін жинап, халқын солар арқылы басқарды, ақыл-ой, парасат
үстемдігін орнатты. Осындай алыптардың замана тынысын тамыршыдай тап басып
танып, халықтың басын қосып, елдің бірлік – берекесін кетірер ішкі дау –
жанжалды, барымта – сырымтаны тиып, елді ынтымақта ұстау мақсатында ой
тоғыстырып, бір бағытта игілікті іс-қимыл жасау арқасында Қазақ хандығының
жағдайы күрт жақсарып, сыртқа айбарын асырды. Жұрт ерді ел қолдаса -
береке, ханды ел қолдаса мереке екенін көрді. Сол себепті де Тәуке хан ел
билеген кез - халық есінде « қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» тыныш
берекелі заман болып қалды.
Тәуке ханның тұсында тұрақты мемлекеттік органдар: хан кеңесі, билер
кеңесі жұмыс істеп, жыл сайын үш жүздің шонжарларының съезін өткізу
қалыптасты. Тарихқа «Жеті жарғы» деген атпен енген Тәуке ханның заңдарын
зерттеушілер қазақтардың бұған дейінгі қолданылып келген әдеттегі құқық
нормаларының бір жүйеге келтіріліп, толықтырылған нұсқасы деп қабылдайды.
XVІІІ ғасырда Есіл өзеннің жібек шалғынды көкорай жағасындағы
Күйгенжарда (Астана қаласынан 10 шақырым жерде) атақты Салқам Жәңгірдің
баласы Әз Тәуке ханның ордасы қоныстанған. Себебі, жоңғарлардың тегеуірінді
бір шабуылы Түркістанды уақытша амалсыз қалдыруға мәжбүрледі. Сарыарқаның
айтулы сайыпқырандары мен сайраған әділетті билері қанжығалы қарт Бөгенбай,
қаракерей Қабанбай, Шақшақұлы Жәнібек, бәсентиін Малайсары, қыпшақ
Қошқарбай, қаз дауысты Қазыбек би, Бұқар жыраулармен ел тағдыры мен жер
тағдырын ойлап кездесуге мейлінше қолайлы жер еді.
Қан кешуде болашағын болжағыш көреген, кемел ойлы Әз Тәуке хан дала
даналары үйсін Төле би, алшын Әйтеке би, қаз дауысты Қазыбек билермен
ақылдасып, қазақ елінің құқықтық-конституциялық құжаты “Жеті жарғыны”
дүниеге әкелді. Кейін қазақтың Сәмеке ханы Қоқан мен Бұқараның үздік шебер
құрылысшыларын жинап әкесі Тәуке хан зираты қасында Есілдің шұрайлы жерінде
қала соққан дейтін аңыз бар. (Ақмола округінің ең соңғы аға сұлтаны
Қоңырқұлжа Құдаймендіұлы Сәмекенің немересі, Тәуке ханның тікелей ұрпағы).
Туған елінің ой-тілегінен шыққан Тәуке ұрпақтарының бірі Абылай еді. Ол осы
ата жолынмен қырық сегіз жыл Сарыарқа төрінде отырып қуатты мемлекет
құрды. Тәуке хан билік басында өте ұзақ, әбден қартайып, жасы ұлғайған шал
болғанша отырып, 1718 жылы өз ажалынан қайтыс болған.
Тақырып 5:Қазақ халқының шығу тарихы
1.Қазақ халқының қалыптасуы
2.Саяси-әкімшілік құрылымы
3.Әлеуметтік құрылым
1-сұрақ: Қазақ жерінде халық болып құрылу процесі алғашқы қауымдық
құрылыс ыдырап, одан кейін қола дәуірі (б.д.д.2-1 мыңжылдықтар) мен темір
дәуірі (б.д.д. 7-4ғғ.) кезеңдерінен басталады. Олар негізінен Қазақстанның
жерін мекендеген (байырғы) тайпалардан құралған.
Этнос - (халық, тайпа, жұрт, ұлт) жалпыға ортақ, сыртқы кескін-кейпІ
ғана емес, едәуір тұрақтанған ерекше мәдениеті (тілін қоса) мінез-құлқы
бар, сол сияқты өзінің бірыңғай екенін және басқа этникалық топтардан
бөлектігін түсінетін сана-сезімі бар, оның бұл қасиеті өз атымен (этноним)
бекітілген адамдардың тарихи қалыптасқан тұрақты бір тұтастығы. Сондай-ақ
территориясы да бірыңғай болуы тиіс.
Орта Азия мен Қазақстанның ерте дәуірдегі кезеңдерін зерттеп жүрген
ғалымдардың пікірлеріне қарағанда, біздің жерімізде қола дәуірі (Андрон,
Бегазы-Дәндібай мәдениеттері) мен темір дәуірінде өмір сүрген тайпалардың
(сақ, сармат) иран тілдес болғандығы айтылады. Бұл кездегі тайпалар
антропологиялық жағынан монголоидтық белгілері бар европеидтық нәсілдерге
жатты. Қазақ халқының бастауына сақтар, үйсіндер, қаңлылар да кіреді.
Қазақ халқының шығу тегі туралы аспектілерге лингвистикалық және
антропологиялық мәселелер жатады. Орта Азия мен Қазақстан өңірінде осы екі
процестің екеуі де қатар дамып отырған. Қазақстанның ертедегі тарихын екі
аумақты кезеңге: үндіевропалық және түріктік кезеңге бөлуге болады. Атап
айтқанда, лингвистика жағынан қарғанда - ежелгі европалық- үндіирандық-
прототүркілік-түркілік- қазақ. Түркі тілі Алтай тіл семьясына (монгол-
манчжұр-танғыс) жатады. Алтай қауымдастығы мезолит дәуірінде Орта Азия мен
Байкал бойында пайда болды. Түркі тіліне ғұн, оғыз, қыпшақ, үйсін, хазар.
Тұнғыс-маньчжұр тобына - нанай, эвенкі, манчжұр.Қазақ тілі түркі тілдерінің
қыпшақ тобының батыс тармағына жатады. Оған қарақалпақ, қарашай-балқар,
башқұрт, қырым татары, қырғыз тілдері кіреді.Ал антропологиялық тұрғыдан
қарағанда - европалық-европа-монголдық- монголдық-европалық. Бірінші
кезеңде лингвистикалық тіл жағынан Қазақстан тұрғындары үндіевропалық
топтың ежелгі иран тобына кіреді. Бұл кез б.з.д. 3-1 мыңжылдықтарды
қамтиды.
2-сұрақ : Зерттеушілер екі жүз жылға жуық уақыт бойы «қазақ»
терминінің шығуын түсіндіруге және оның семантикасын ашуға әрекет жасап
келеді. Айтылған көзқарастар ауқымы өте кең, мейлінше иланымды ғылыми
болжамдардан қиыннан қиыстырылып шығарылған этимологияларға дейін бар.
Алайда, қазақ сөзін түсіндіретін түпкілікті пікірді, тегінде, әзірше ешкім
айта алған жоқ. Қазақстанның өз тәуелсіздігін алуына байланысты соңғы
уақытта жалпы қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне және атап айтқанда
қазақ терминіне ден қою едәуір арта түсті. Ғылыми басылымдар мен газет-
журналдардың беттерінде қазақ терминіне қатысы бар жарияланымдар пайда
болды. Бірен-сарандарында ғана болмаса, оларда баяндалған пікірлер өткен
кездерде айтылған көзқарастарға негізделген.
Қазақ атауының шығу тегі туралы мәселені шешкен кезде зерттеушілердің
едәуір бөлігі тайпа атауына терминологиялық сәйкестікті іздестіру жолына
түсті. Алдын ала атап өткен жөн, бұл әдістемелік тәсіл, зерттеушілік
практиканың көрсетіп отырғанындай, салғастырылатын ұғымдардың жақындық
дәрежесі туралы неғұрлым айқын тұжырымдар жасау үшін әлі де көп
жеткіліксіз. Қазақ сөзіне үндес терминдерді ғалымдардың Қазақстан аумағынан
едәуір алыс жерлерден тапқаны аз кездеспейді. Бұл орайда олардыңэтникалық
байланыстарының терендігін көрсете алатын тарихи-мәдени сипаттағы жүйелі
сәйкестіктерді анықтау қажетінен айналып өтілді. Тарихнамада қабылданған
ұқсастыру жөнінде мынадай негізгі болжамдар бар. Н. М. Карамзин мен
А.Вамберидің ізімен зерттеушілер көбінесе Византия императоры Константин
Багрянородныйдың (X ғасырдыңорта шені) Кавказдың солтүстік-батысында жатқан
«Казахия елі» деп айтқан мәліметтерін келтіреді. Айтылуының үндестігі
негізінде авторлар «Казахия» терминінде қазақ этнонимі көрініс тапқан деп
санайды. Сөйтіп осы негізде қазақ халқы X ғасырдан бастап белгілі болған
деген тұжырым жасалады. «Казахия» деп оқудың дұрыстығына қатысты біз түзету
жасауға тиіспіз, ол мынадай: түпнұсқада (грекше) екінші сөзде «дзета» (з)
емес, қайта «сигма» (с) берілген. Демек елдің атауы Касахия деп оқылуға
тиіс. Константин Багрянородныйдың хабарын түсіндіре келіп, В.Минорский
Касахия деп касогтар айтылып отырғанын әбден айқын көрсеткен. Казахия және
қазақ халқы атауын ұқсастыру тарихшылардың қосымша материалдар, атап
айтқанда, мұсылмандар дүниесінің жазбаша деректемелерінен алынған
материалдар тарту мүмкіндігін кеңейтті.
3-сұрақ: Қазақ этнонимының туу тарихы ұзақ уақыт бойы зерттеушілердің
қызу айтыстарына айналды. Түсіндіретін түпкілікті пікір алайда қалыптасқан
жоқ. Қазақ сөзіне үндес терминдер Қазақстаннан шалғай аймақтардан да
кездеседі.
Сақ болжамы. Кейде бұл термин ертедегі екі тайпалық (каспий және сақ)
одақтардың атынан шыққан деп жорамалдайды. Ал кейбір тарихшылар «хас»
(нағыз) және «сақ» деген сөзден құралған деп болжам жасайды.
Моңғол болжамы. Фин алтайшысы Г. И. Рамстедт және А. А. Семёнов қазақ
терминін «Қасиетті жылнамада» (13 ғ.) моңғолша: хасаг-терген арба ұғымы бар
сөз тіркесінен шығарады. Ал Қазақстанды қоныстаған түркі тайпалар осы
қоссөзді пайдаланғанына ешбір тарихи мағлұмат табылмаған.
Қарлық болжамы. И. Маркварт шығыс мәтіндерден үш қарлық тайпасын
хасактар (хаски) деп оқыған. Бірақ, В. Минорский басқа мұсылман
деректерімен салыстырып, қарлықтардың тайпалық атауының мәтін аралық
оқылуына елеулі түзету жасады. Бұл ретте, хасактардың орнына баскил деген
конъюнктура енгізілді. Араб саяхатшы Әбу Дулаф «Рисалас» («Жазба»)
шығармасындағы харлұқ сөзін хазлақ деп оқып Н. Н. Пантусов та қателікке
ұшырады.
Қыпшақ әлеуметтік болжамы. Кейбір деректерде бұл термин әлеуметтік
мәнінде қолданылған «қазақлық» «қашақ» деген атаудан шықты дейді. «Қазақ»
термині 1245 жылы Мамлюк мемлекетіндегі қыпшақтардың ортасында жазылған
ерте қыпшақ жазба ескерткіштерінде (түрік-араб) сөздігінде кездеседі. Мұнда
«қазақ» деген сөз басы бос кезбе деген мағына береді. Бұл семантикалық ұғым
бойынша «қазақ» терминіне әлеуметтік мағына беріледі, яғни еншісі бөлек,
үлкен ұлдардың ата шаңырақтан бөлініп уақытша ру, тайпалардан кетіп,
күнкөріс үшін әскери жорықтарға қатысуын санаған.
Тақырып 6: ХҮІІ-ХҮІІІғғ. Қазақ хандығы
1.ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ. Қазақ хандығының тарихи маңызы
2.Абылай хан және оның заманы
1-сұрақ: Қазақ хандығының құрылуы және нығаюы (15-17 ғғ.) Қазақ
хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде 14-15 ғғ. болған әлеуметтік-
экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды құбылыс.
16-17 ғғ. қазақ хандығы нығайып, оның шекарасы едәуір ұлғая түсті. Өз
тұсында "жерді біріктіру" процесін жедел жүзеге асырып, көзге түскен
хандардың бірі Жәнібектің ұлы Қасым.. Қасым ханның (1511-1523 жж.) тұсында
қазақ хандығының саяси және экономикалық жағдайы нығая түсті. Ол билік
құрған жылдары қазақ халқының қазіргі мекен тұрағы қалыптасты.Бірсыпыра
қалалар қосылды, солтүстікте Қасым ханның қол астындағы қазақтардың жайлауы
Ұлытаудан асты. Оңтүстік-шығыста оған Жетісудың көп бөлігі (Шу, Талас,
Қаратал, Іле өлкелері) қарады. Қасым ханның тұсында Орта Азия, Еділ бойы,
Сібірмен сауда және елшілік байланыс жасалды. Орыс мемлекетімен байланыс
болды. Ұлы князь 3 Василий (1505-1533) билік құрған кездегі Мәскеу
мемлекеті еді. Батыс Еуропа да қазақ хандығын осы кезде танып білді. "Қасым
ханның қасқа жолы" деген әдет-ғұрып ережелері негізінде қазақ заңдары
жасалынды.
Қасым өлгеннен кейін бірден байқалды. Өзара қырқыс, таққа талас
басталды. Моғол және өзбек хандарының қазақ билеушілеріне қарсы одағы
қалыптасты. Өзара тартыс кезінде Қасым ханның ұлы және мұрагері Мамаш қаза
тапты. Қасым ханның немере інісі Таһир (1523-1532) хан болды. Оның айырықша
елшілік әне әскери қабілеті болмады. Маңғыт және Монғол хандарымен әскери
қақтығыстар басталды. Бұл соғыстар қазақтар үшін сәтті болмады. Қазақ
хандығы оңтүстіктегі және солтүстік-батыстағы жерінің бір бөлігінен
айрылып, оның ықпалы тек Жетісуда сақталып қалды. ТаҺир ханның інісі
Бұйдаштың (1533-1534) тұсында да феодалдық қырқысулар мен соғыстар
тоқталған жоқ.
17 ғ. 2 ж. Қазақ хандығының жағдайы нашарлады. Өзара қырқысты
пайдаланған жоңғарлар Жетісудың бір бөлігін басып алып осы аймақта көшіп
жүрген қазақтар мен қырғыздарды бағындырды. Бұқара әскерлері Ташкентті
алып, қазақтарды ығыстыра бастапан кезде, қазақ хандарының бірі Жәңгір
Бұқар әміршісін жоңғарларға қарсы күресу үшін әскери одақ жасауға көндірді.
Жәңгір жоңғарларға қарсы жорықта 1652 ж. қаза тапты. 17 ғ. 90-ж-да
жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылы бәсеңдеді. Бұл кезде қазақ хандығының
нығаюы, қырғыздар мен қазақтар арасындағы одақ және оған қарақалпақтардың
қосылуы күшті жүрді. 1680 ж. Жәңгірдің баласы Тәуке (1680-1718) хан болды.
Оның тұсында "Жеті жарғы" деген заңдар жинапы құрастырылды. Жеті жарғы
көшпелілердің ел билеу заңы болып табылады.
Феодалдық салт көптеген салық түрін енгізді. Малшыдан зекет, егіншіден
ұшыр жиналды. Ең жоғары басқарушы хандар болды. Олар тек Шыңғыс тұқымынан
шықты. Феодалдық шартты жер иеленушілік, жерге меншіктің тұрақты түрлері,
әсіресе Қазақстанның оңтүстік аудандарында, Сыр бойындағы қалалар аймағында
қалыптасты. Олардың сойырғал, иқта, милк, вакуф сияқты түрлері болды.
Ханнан тархандық құқық алып, сыйлық жерді иеленушілер онда тұратын
егіншілерден, қолөнершілерден өз пайдасына салық жинады. Қазақ қоғамын
әлеуметтік-таптық топтарға бөлу негізіне әл-ауқаттылық жағдайынан гөрі,
әлеуметтік шығу тегі негізге алынды. Жоғары аристократтық топ ақсүйектерге
Шыңғыс әулеттері хандар, сұлтандар, оғландар төрелер, қожалар жатты. Ал
басқа халық әл-ауқатына қарамастан қара сүйеккке жатқызылды.
2-сұрақ: Уәлиұлы Абылайхан (1711-1781) - қазақ халқының әйгілі
ханы. Шыңғыс ханның тікелей ұрпағы, төре. Шежіре деректері бойынша
Шыңғыс хан - Жошы хан – оның төртінші ұлы - Тоқайтемір - Қожа -
Бадақұлан - Өріс хан - Құйыршық хан - Барақ хан - Әз Жәнібек - Жәдік -
Шығай хан - Ер Есім хан - Жәңгір хан - Уәли Сұлтан - Қанішер Абылай
сұлтан - Көркем Уәли - Абылай (Әбілмәнсүр) хан болып таратылады.
Абылай хан, әкесі Көркем Уәли Түркістанға сұлтан болып тұрған
кезде дүниеге келген. Бұл кезең қазақ халқы үшін жойылып кету қаупі
төніп тұрған, өлім мен өмірдің арасында күн кешкендей алмағайып заман
болатын. Батысында отаршылдық дәмін татып, тәсілін меңгеріп үлгерген Ресей
империясы кеуделеп келе жатты. Шығысында өзін аспан әміршісіне
балайтын Қытай империясы айдаһардай ысқырып тұрған кез. Оңтүстігіндегі
елдерді ислам фанатизмі тұтастындырып, тәңірлік наным сенімді өмір
салты еткен қазақ даласына олар да ит көрген ешкідей ажырайып
қарайтын. Әсіресе, көшпелі өмір салты ұқсас, мекен тұрағы жапсарлас
Жоңғар хандығы деп аталатын ойраттардың саяси бірлестігі (1635 -
1758) аш бүйірден шаншудай қадалады. Осынау тарихи жағдайды сол
кездің дуалы ауыз ақыны бір ауыз өлеңмен былай бедерлейді:
«Былай барсаң Қоқан бар,
Қоқаңдаған әкең бар.
Былай барсаң Қалмақ бар,
Күшіңді еппен алмақ бар.
Былай барсаң Қытай бар,
Жапырағыңды бұтай бар.
Былай барсаң орыс бар,
Балаңды берсең қоныс бар.
Бір шумақ өлең аясына сол кездің әскери саяси ахуалы ғана сыйып
тұрған жоқ, сонымен бірге қазақ даласына сұғын қадаған елдердің
дипломатиялық талғам тәсілі мен басқыншылық тактикалары да айқын
аңғарылады.
Абылай хан көзін ашар-ашпастан тағдырдың осындай зұлмат
тауқыметімен беттесті. Жастайынан жетім қалған Абылай Төле би сияқты
ақылгөй абыздың, Әбілмәмбет сияқты ханның, Бөгенбай сияқты
батырдың тәрбиесін көріп ел жұрттың саяси әлеуметтік өміріне қоса
жорық жортуылдардың да қыр сырына көз қанықтырып, көңіл зерделетіп,
бой үйретіп өседі.
Абылай ханның бүкіл өмірі бір ғана мақсатқа бағынды. Ол ең далада
еркін өскен қазақ халқын аман сақтап қалу үшін барлық ақыл-ойы мен
қажыр қайратын сарқа жұмсады. Осынау ұлы мұрат жолында Абылай хан
пендешіліктің бәрін тәрік етіп, шын мәнінде исі қазақтың біртуар
көсемі бола білді. Ол он бес жасынан бастап қан майданды көзімен
көріп, кейін небір қырғын шайқастарда жеке басының ерлік
тапқырлықтарымен жеңіс туын желбіретті. Талай рет жекпе жекке тіленіп
түсіп, Қалдан Шеріннің сүйікті жиені Шарышты бірме бір шайқаста өз
қолымен өлтірді.
«Ықпалы жүрген ер еді,
Алтыннан қылыш будырған.
Абылайлап ат қойып,
Жауды көрсе құтырған», деп жырлады оның ерлігіне сүйсінген жырау. Бұл
орайда, Абылай хан өзінен бұрынғы Мүде, Бумын, Күлтегін, Шыңғысхан,
Ақсақ Темір, Едіге, Тоқтамыс, Әз Жәнібек, Керей, Бабыр, Есімхан, Қасымхан
сияқты, өмірдің барлық сәтінде жеке басымен үлгі өнеге бола білген
көшпелілер көсемінің соңғы тұяғы еді. Ел қамы, халық тағдырына
қатысты істе Абылай хан ештеңеден тартынған жоқ. Ол елі мен жеріне
қауіп төндірген Ресей мен Қытайға тосқауыл болу үшін күші жетпей,
сөзі өтпей қиналған сәттерде ең сүйікті бел балаларын кепілдікке
берді. Рухы осындай мықты Абылай хан ардақты батырлары қан
майданда қаза тапқанда көзінің жасын сығып тастайтын кездері
болған.
Абылай хан ауырып жатқанда Бұхар жырау былай деп көңілін
сұрапты деген сөз бар:
«Қалыңсыз қыз алдырған, ханым ай,
Қайырусыз жылқы салдырған, ханым ай.
Үш жүздің боздағын жолыңа шалсам,
Қалар ма екен бір шыбындай жаның ай!» депті.
Халыққа қадірі артқан ханға айтылар сөз осындай ақ болар еді.
Абылай хан қазақ халқының тарих сынынан аман өтуі үшін ең
алдымен елдік тұтастық пен дербестіктің қажет екенін терең түсінді.
Ол бүкіл қажыр-қайраты мен ақыл-айласын тек қана осы мүддеге
бағындыра білді. Бұл мүддені жүзеге асыру жолында ол ерлік ісімен
де, шешендік тапқырлығымен де, көреген ақылымен де, шебер
ұйымдастырушылығымен де төңірегін таң қалдырып, өз замандастарының
бәрінен де бір бас жоғары тұрды. Абылай хан қазақтың айыр көмей,
жез таңдай ақын жырауларын, абыз билерін ғана аузына қаратып қойған
жоқ. Ол Қытай мен қалмақ тілдерінде еркін сөйлеп, олардың да
ықпалды адамдарын ұтқыр сөздерімен тосылтып отырды. Абылай хан
қазақтың дәстүрлі мәдениетіне де жүйрік болды. Ол өз жанынан
тамаша күйлер шығарып, Шоқан айтқандай, сол заманның эпикалық
қарымдағы ерлік істерін күй тілінде бейнелей білді.
Абылай хан қазақ халқының саяси әлеуметтік өміріне қырық
жылдан астам уақыт ықпал етіп, билігін жүргізді. Бұл ретте,
Әбілмәмбет өлген соң ғана Абылай ресми хан болды деп келетін
кәуесет Ресейдің аққаптал саясатынан туындаған жалған сөз. Себебі,
Абылай сияқты ірі тұлғаны мойындамау арқылы оның беделіне шіркеу
келтіреміз деген дипломатия ол кезде осыны қажет етті. Ол жөнінде
И.И.Неплюев: « Қырғыз халқында бас ханның болуы пайдалы болмайтыны
былай тұрсын, зиянды да болуы мүмкін» деп жазды. Ал, ақиқатында
Абылайдың ақ киізді басып, хандық биліктің тізгінін қолына алғаны
Әбілмәмбет өлетін 1771 жылдың көп бұрын. Бұл жөнінде Толыбайұлы Арыстан
ақынның мынандай өлеңі бар:
Қылады мекережде байлар сауда,
Топ бұзар батыр жігіт қалың жауда.
Сұрасаң Абылайдың тұрған жері,
Хан болған қырық сегіз жыл Көкшетауда».
«Халық айтса қалып айтпайды», Әбілмәмбет ханның 1744 жылы
Түркістанға көшуі хандық биліктің Абылайдың қолына әлде қашан
көшкендігінің белгісі. Абылай ханның ордасы Көкшетауда болғанмен, оның
ықпалының үш жүзге де жүріп тұрғаны тарихи ақиқат. Бұл ретте, ең
беделді айғақ Абылай ханның саяси, әскери, әлеуметтік көреген де
тегеурінді қимылдары болса керек. Жоңғарлардан азат болған шығыстағы
байтақ алапқа Алтай асырып қазақ ауылдарын қоныстандыруы, елдің батыс
шекарасының сыртындағы Пугачев дүбірін қолдап, үш мың жан кешті
сарбаздарының орыс бекіністеріне шабуыл жасауы, оңтүстікте қырғыздарға
қарсы жорық ашып, Іленің сол жағасы мен Шу бойындағы шұрайлы
қоныстарды қазақтардың өзіне қайтарып беруі, жай қайтарып қоймай, осы
жолы әйгілі Жайыл қырғынында ел рухын аспандатып, жеңіс туын
желбіретуі, сөйтіп қазақ пен қырғыз арасына Нарынқолдан Қордайға дейін
шекара тартып беруі, бұл шекараның күні бүгінге дейін сақталып отыруы,
міне, осынау, ел тағдырының шешуші сәттері Абылай ханның бүкіл халықтық
ұлы хан болғанына бұлтартпас айғақ. Мұның сыртында Ресей патшалығымен
және Қытай боғдыханымен жүргізген икемді саясаты өз алдына....
Абылай хан туралы әйгілі тарихшы А.И.Левшин былай деп жазды: «Ол
ақыл парасаты жағынан болсын, қол астындағы халқының күші мен санының
басымдылығы жағынан болсын сол кездегі қазақ даласын билеген
замандастарының бәрінен де басым түсті.
Қалқаманұлы Бұқар жырау (1668-1781) – қазақтың ұлы жырауы, XVIII
ғасырдағы жоңғар басқыншыларына қарсы қазақтың азаттық соғысын бастаушысы
әрі ұйымдастырушысы атақты Абылайханның ақылшысы. Шыққан тегі Арғын
тайпасының қаржас руынан. Заманындағы сыншылар оны «көмекей әулие» деген.
Сөйлегенде көмекейі бүлкілдеп, аузынан тек өлең сөз төгіледі екен. Абылай
хан бір жаққа жорыққа аттанарда одан айдың, күннің сәтін сұрайтын, көрген
түсін жорытатын болған. Ел аузындағы аңыз әңгімелерге қарағанда, Бұқар
жырау әз Тәуке ханның тұсында да ордадағы беделді билердің бірі ретінде, ел
басқару ісіне араласқан секілді. Оны Үмбетей жыраудың: «Көріктей басқан
күпілдеп, көмекейің бүлкілдеп, сөйлер сөзден таймадың. Тәукенің болып
жаршысы, халқыңның болып заршысы, белді бекем байладың» деген сөздері де
айғақтағандай. XVIII ғасырда болған жоңғар шапқыншылығы қазақ халқының
мүлдем жойылып кету қаупін тудырғаны белгілі. Осы кезде «Ақтабан
шұбырындыға» ұшыраған елдің басын қосып, ата жауға қарсы азаттық күресіне
жұмылдыру бар ғұмырын халқының бірлік бүтіндігіне арнаған ұлы жыраудың
басты мақсатына айналады. Оның сөздері осы кезде еліне есті кеңес, еріне
әмір болып естіледі. Хан да, қара да тарих көшінің бағдарын, шиеленген
қиынның шешімін Бұқардан күтеді. Халқының әулие данасы, дуагөй бітімшісі,
көреген болжаушысы санатына көтерілген Бұқар жыраудың осы тұстағы даңқын
орта ғасырдағы оғыз жұртының әулиесі Қорқытпен, XIV ғасырдағы ноғайлы
елінің данасы Сыпыра жыраумен салыстыруға болардай. Бұқар жырау
толғауларында өзі бастан кешіріп отырған алмағайып заманның келбеті бар
болмысымен көрініп, өмір құбылысы мен дүние заңдылықтары, әлеуметтік жағдай
мен адам тіршілігі кең тыныспен жырланады. Ондағы басты сарын елдің бірлігі
мен ынтымағын күшейту мәселесі.Ол жан-жақтан андыздаған жаулардан қорғануы
үшін басты шарт бірлік екенін терең түсінеді, ата жауға қарсы бірігіп, тізе
қоса күрескен ерлерді өзгелерге үлгі етеді. «Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы
Бөгенбай, Қаз дауысты Қазыбек, Шақшақұлы Жәнібек, ормандай көп орта жүз,
солардан шыққан төрт тірек» деп майдан даласында көрсеткен ерлігімен бірге
елдің ұйытқысы болып, бірліктің тірегі болып жүрген ерлерді мадақтайды.
Сондықтан да Бұқар жырау жырларын басқыншы жаумен ұзақ арпалысып, ерлік пен
ездіктің, парасаттылық пен азғындықтың парқы таразыға түскен сындарлы шақта
Абылай хандай басшының төңірегіне топтасып, ұлы жеңістерге жетіп, ерліктің
үлгісін, бірліктің құдыретін танытқан қазақ өмірінің шындығын айшықтай
өрнектеген поэзия, ұлы мұра деп білеміз. Халық жадында сақталған бір
әңгімеде Бұқар жырау ауырып жатқанда Абылай ханның алыстан күні-түні аттан
түспей жүріп келіп, көңілін сұрағаны айтылады. Бұл таққа ие болған ұлы
ханның таққа ие болған ұлы жырауына деген ықылас ниеті, ерекше құрметінің
белгісі болса керек. Заманында осылай ханы қадірлеп, халқы ардақ тұтқан
жыраудың мұрасы халқымен мәңгі бірге жасай бермек.
Тақырып 7. ХҮІІІ-ХІХ ғғ. Қазақ хандығы
1.Кіші жүздің Ресей империясының құрамына еніу
2.Патшалы Ресейдің отаршыл саясаты
1-сұрақ: Қазақ елінің ауыр сыртқы жағдайын Кіші жүз ханы Әбілхайыр
(1693-1748ж.) Ресей империясының қолдауы арқылы шешпекші болды.Әбілхайыр
ханнын мақсаттары:
1. Қалмақтар мен башқұрттардың Қазақ жерін шабуылдауын тоқтату.
2. Петербург билеушілеріне арқа сүйеп, аға хандыққа таласта қарсыластарын
жеңу.
3. Жайықтың төменгі ағысы, Есіл, Ертіс, Ор өзендері бойындағы
қазақтардың мал жайылымдары үшін бейбіт өмірді сақтау.
4. Қазақ жері арқылы өтетін керуен жолдарының
қауіпсіздігін қалпына келтіру.
Ханның ен басты мақсаты - жонғарларға қарсы күресте Ресеймен байланыс
орнату. Әбілхайыр осыған дейін, 1726 жылы Ресей империясының құрамына
кіруге өтініш білдіріп, елшілерін жіберген болатын. Бірақ елшілікке
күмәнданған патша үкіметі хан ұсынысын жауапсыз калдырған болатын.
1730 жыл - Кіші жүз билері Әбілхайырға Жонғарияға қарсы күресу үшін
Ресеймен әскери одақ құруды тапсырды. Алайда, хан 1730 жылғы
қыркүйекте Петербургкке аттандырылған елшілеріне әскери одақ күру
емес, Ресейдің құрамына кіру туралы құжат тапсырды.
1731 жылғы 19 ақпан - елшілер Сейітқұл Құндағұлұлы, Құтлымбет
Қоштайұлының Кіші жүзді империя құрамына қабылдау туралы ұсынысын
императрица Анна Иоанновна кабылдады.
Кіші жүз ақсүйектері мен Әбілхайырдан ант кабылдау үшін Ресейден
сыртқы істер коллегиясының тілмәші, дипломат А.И.Тевкелев бастаған елшілік
жіберілді. 1731 жылы қазанда орыс елшілері Ырғыз өзені бойындағы Әбілхайыр
ордасына келгенде, қазақ ақсүйектері арасында шауыздық бар екені анықталды.
Барақ сұлтан, Бөгенбай батыр топтары Кіші жүзді Ресейге қосу жөніндегі
шараларды аяқсыз салдыруға тырысқанмен, бұл карсылық сәтсіз аяқталды.
1731 жылғы 10 қазан - Кіші жүздің 27 старшинасы Ресейдін қол
астына кіруге ант берді. Кіші жүздің Хиуа хандығымен
аудандары Ресей империясына косылмады. Қазақ тарихындағы осы маңызды
процесті тарихшылар әртүрлі бағалайды: - М.Макшеев, И.Завалишин
т .б. Әбілхайырдың іс - әрекеттерін тұтасынан ақтайды.
- А.И.Левшин бұл бодандықты Әбілхайырдың жеке бас
мүддесін ойлағаннан туыңдаған іс - әрекет деп түйіндейді.
Кіші жүз Ресей кұрамына кіргеннен кейін де жағдай күрделі күйінде
қалды: жоңғарлардың басқыншылық әрекеттері тоқтамады. Орыс үкіметі Қазақ
өлкесі жөнінде отаршылдық саясат ұстанып, 1714 - 1720 жылдары Ертіс
өзенінің жоғары ағысында бекіністер тұрғызған болатын: Жәміш, Омбы,
Колбасинск, Железинск, Семей, Коряков(Кереку), Өскемен.
Патша үкіметінін мақсаты - қазақ - жоңғар соғысын пайдаланып,
бекіністер салу арқылы Қазақ өлкесін біртіндеп жаулап алу. Патша үкіметі
Жайық бойына бекіністер тұрғызып, егін шаруашылығына қолайлы өңірлерді
басып алып, орыс помещиктеріне, казак - орыс қоныстанушыларына
таратып беру саясатын ашық жүргізе бастады.
Жаңадан қосылған қазақ жерлеріндегі шептерін нығайту мақсатында Ресей
үкіметі 1734 жылы мамырда Сенаттың хатшысы И.К.Кириллов баскарған
экспедиция жабдықтады:
Ор өзені бойында бекініс тұрғызу.
• Орта Азия хандықтарымен керуен саудасын кеңейту.
• Қазақ өлкесіндегі табиғат байлықтарын игеру.
• Сырдария бойында қала тұрғызып, Өзен флотилиясын құру.
Саяси жағдайдың шиленісіп кетуіне байланысты экспедиция мақсаттары
түгел іске аспады. 1735 жылы Ор өзені бойында Ор бекінісінің негізі
қаланды. Орынбор шекаралық комиссиясының келесі төрағасы И.И.Неплюев (1742)
Орск қалашығын 1743 жылы жаңа жерге көшірді. Бұл қоныс Орынбор деп аталды.
2-сұрақ: 1735-1737 жылдары болған башқұрттардың көтерілістері кезінде
Әбілхайырдың башқұрт билеушілерімен бірігіп кетуінен сескенген
патша үкіметі екінші рет ант алуды кездеді. 1738 жылғы тамыз
- Орынбор комиссиясының басшысы, тарихшы В.Н.Татищев
Орынборда қазақ сұлтандарының сьезін өткізді. Кіші жүзден 25, Орта жүзден
27 старшина барлығы (60-қа жуык ) Ресейге берілгендігін қуаттап екінші рет
ант берді. Әбілмәмбет пен Абылай сүлтанның ант беруі саяси жағдайдан туған
айла болды, яғни Ресеймен жақындасып, Орта жүзге жасалатын жоңғар шабуылын
әлсірету. • 1733 - 1734 жылдар - Оңтүстік
Қазакстанның ықпалды билері мен сұлтандары Ресей кұрамына
кіруге тілек білдірді. • 1734 жылғы 10 маусым - императрица Анна
Иоаннова Ұлы жүзді Ресей құрамына қабылдауға келісімі
жөнінде жарлық шығарды. Бірақ бүл жоспардың кейінге ығыстырылуы себептері:
- Ұлы жүздің Ресейден алыстығы.
- Ресейлік бағыт ұстаған Жолбарыс ханның 1740 жылы қайтыс болуы.
в) XVIII ғасырдын алғашқы жартысындағы саяси жағдай.
18 ғасырдың 30-40 жылдары казақ халкының саяси дамуындағы күрделі кезен. •
1740 жыл - Иран әміршісі Нәдіршахтың Хиуаны талқандап, Сырдария
өңіріне жақындауы казақтардың жағдайын ауырлата түсті.
• 1741 - 1742 жылдар - қонтайшы Галдан Цэрен Орта жүз бен Кіші жүзге
екінші "актабан шүбырьшды" жорықтарын жасады.
в 1742 жыл - Абылай сұлтан жоңғар тұткынына түсіп, 1743 жылы қиыншылыкпен
босады.
1741-1742 жылдары Орта жүз казақтары Ор бекінісіне дейін ығыстырылып,
калмақтардың билігін мойындауы және қоңтайшы белгілеп берген жерлерде ғана
көшіп - конуы талап етілді.
1742 жылы 20 мамырда Ресей Сенаты казактарды және шекаралык.
бекіністерді корғау жөнінде жарлык шығарды. 1742 жылы 2 қыркүйекте Орынбор
комиссиясының бастығы И.Неплюев Галдан Цэренге хат
жолдап, Ресейдің қарамағындағы казақтарға қысымжасамауды тапап етті.
Жоңғар билеушілері бұл талапқа құлак аспады. Ресей үкіметі казақтарды
қорғау деген желеумен зеңбірек пен әскери бөлімдерді Ертіс, Алтай
өңіріндегі бекіністерге орналастырды. Олар экономикалық
мүдделерін бірінші орынға қойып, кенге бай Алтай өңірін отарлауды тезірек
аяқтауға тырысты.
Кіші жүз ханы Әбілхайырдың беделі өсіп, Орта жүздің Арғын, Керей, Уак,
Қыпшақ рулары оны аға хан ретінде мойындады. Орта жүз ханы Әбілмәмбет (1734-
177ІЖ.) Түркістанға, Әбілхайырдың жауы Барақ сүлтан оңтүстік - шығыс
аймаққа ығыстырылды. Осылай, Кіші жүз ханы ауыр жағдайға карамастан, қазак
жерін өз қолына біріктіруге тырысты.
Ресей үкіметі Әбілхайырдың дара билігінің күшеюіне қарсы болды. Патша
үкіметінің Нәдіршахтан Хиуа хандығының солтүстігінен жер беліп беруді
сүрағанын білген Әбілхайыр Ресей күрамынан қайтадан шығуды ойластырды. Кіші
жүз старшындары, хан балалары оның бүл эрекетін коштамады. 1747 жылы Хиуа
тағына (Нәдіршахтың казасынан кейін) Батыр сұлтанның баласы Қайыптың отыруы
казак. ханының бұл еңірдегі ықпалын әлсіретті. 1748 жылы Ор бекінісі
маңында Әбілхайыр мен Ресей дипломаттары кездесіп, екі арадағы салқындықты
жойғандай болды. • 1748 жыл - Үлқияқ және Торғай өзендері арасындағы
қақтығыста, Әбілхайыр Барак сұлтанның қолынан қаза тапты. Қазыбек бидің
бастамасымен өткізілген билер соты Барақты ақтағанымен, халық одан теріс
айналып кетті. Саяси қарсыластары оны у беріп өлтірді.
Тақырып 8. ХҮІІІғ.-ХІХғғ ұлт-азаттық көтерілістер
1.Сырым Датұлы бастаған көтеріліс
2.Бөкей Ордасындағы ұлт-азаттық көтеріліс
3.Қазақтың соңғы ханы-Кенесары Қасымұлы
1-сұрақ: Датұлы Сырым (1712-1802) – Ресей патшасының отарлау
саясатына қарсы күрескен Кіші жүз қазақтары көтерілісінің көрнекті басшысы,
атақты батыр, әйгілі шешен. Шыққан тегі - Кіші жүздің Байұлы тайпасының
Байбақты руынан. Өзінің асқан ақылдылығы арқасында өз ортасында тым ерте
танылып, әділдішімен аты шыққан «Бала би» атанды. Жасы ұлғайған кезінде
отарлаушылардың озбыр саясатына қарсы шығып, жерінен айырылып, жайылымсыз
қалған, патша әкімшілігінің езіп-жаншуынан, тонауынан әбден титықтап біткен
халқының наразылығына үн қосып, қарулы күреске шығады. Ол өзінің Орынбордың
генерал- губернаторы Игельстромға жазған бір хатында: «Сіздердің түрлі
әдістермен алдап, қолға түсірген ноғай, башқұрттар сияқты бізге де бұғалық
салып, езбекші екендігіңіз белгілі» деп жазады. Бұдан Сырым батырдың қолына
қару алып, көтеріліске шығып, басын бәйгіге тігудегі мақсатының айқындығы,
халқының мойнына түскелі тұрған сол бұғауды үзуге ұмтылғаны анық
аңғарылады. 1783 жылы Сырым бейқам жатқан қазақ ауылдарын шауып, кезекті
тонауға келген казак-орыс атаманы Чагановтың отрядымен шайқасып, оны
ойсырата жеңеді. Атаманның өзін тұтқындап, Хиуаға құлдыққа сатып жібереді.
Бұл патша әкімшілігіне үлкен соққы еді. Соған орай Орал қаласындағы патша
әскері түгел аттанып, осы жылдың күзінде Cырымды қолға түсіреді. Бірақ оны
Нұралы хан қыруар мал беріп, бірер айдан кейін босатып алады. Түрмеден
босағаннан кейін Сырым Табын руының старшыны Тіленші Бөкенбайұлының
қолдауымен Oрал казак-орыс әскерімен күресін әрі жалғастырады. Бірақ Нұралы
хан бұл жолы Сырымды қолдамайды, қайта оған қарсы шығып, шекаралық
әкімшіліктен көтерілісшілерді басу үшін арнайы әскер жіберуін талап етеді.
Сөйтіп ол былайғы жерде Сырымға қарсы күресте шекара әкімшілігімен бір
болады. Міне, осы кезден, яғни 1784 жылдан бастап патшаның отарлау
саясатына қарсы күресте ханының да, қарашасының да ортақ ниеттестігіне ие
болып келген көтерілісшілер арасына жік түсіп, Сырым бастаған халық
қозғалысының күресі енді Әбілқайыр әулетінен шыққан хан мен сұлтандарға
қарсы бағытталады. Кіші жүздің көптеген рулары Нұралы ханға бағынбай
көтерілісшілер жағына шығады. 1785 жылдың күзінде болған старшындар
жиналысы Нұралыны хан деп танудан бас тартады. Келесі жылдың көктемі
қарсаңында көтерілісшілердің қысымына шыдамаған Нұралы шекаралық шептегі
қамалға қашуға мәжбүр болады. Оның ақыры сол жылы Екатерина ІІ-нің Нұралыны
хандықтан түсіру жөніндегі жарлыққа қол қоюына әкеп соғады. Хан тағына
Нұралы кетіп, Ералы отырғанымен де жағдай түзелмейді. Халықтың наразылығы
одан сайын күшейе түседі. Сырым бастаған көтерілісшілер енді ашық соғыс
қимылдарына көшіп, патша қамалдарына шабуыл жасай бастайды. Бірақ олар
пәлендей нәтижеге жете алмайды. Елек қамалына жасаған шабуылдың
сәтсіздігінен кейін Сырым соғыс тәсілін өзгертіп, партизандық әрекеттер
жасауға көшеді. Шекаралық бекіністерге, сұлтандар мен оларды қолдаушылардың
ауылына тұтқиылдан шабуылдап, адамдарын тұтқынға алады. 1797 жылы
көтерілісшілердің үлкен бір тобы Ералыдан кейін хан тағына отырған Есімнің
ауылына тұтқиылдан шабуыл жасап, ханды өлтіреді. Есім ханның өлтірілуі
Сырымға тілектес билер мен старшындардың одан ірге ашуына себепші болады.
Есімнің орнына Айшуақ хан сайлағаннан кейін, ол Eсімнің кегін алмақ болып,
арнайы отряд жасақтап, Сырымға қарсы аттанады. Соңынан індете қуып, маза
бермеген патша экспедициясынан ығысып, Сырым Хиуа хандығының жеріне өтіп
кетеді. Ел арасына атағы кеңінен тараған батырдан қауіптенген Хиуа ханы
оның көзін жоюдың амалын жасайды. Ақыры оның есебін тауып улап өлтіреді.
Бұл жөнінде халық ауызында түрлі әңгімелер айтылады.
2-сұрақ: Тайманұлы Исатай (1791-1838) – 1836-38 жылдары Батыс
Қазақстанда болған халық көтерілісінің саяси көсемі, қайсар
қолбасшысы, халық батыры. Кіші жүз Байұлының Беріш руынан. Жоңғар
шапқыншылығы кезінде атағы шыққан Ағатай батырдың ұрпағы.
Ел ісіне ерте араласқан Исатайдың кемелденуіне қайын ағасы
Жабай Бегалиннің көп көмегі тиеді. Ол кісі орысша оқыған,
әжептеуір сауаты бар адам болған, старшын қызметін атқарған. Ол
өлгеннен кейін оның орнына Бөкей хан Жабайдың тәрбиесін көрген
Исатайды старшын етіп тағайындап, оны Орынбор шекара комиссиясы
бекітеді.
Күн санап ел арасында беделі асып бара жатқанын көре алмаған
хан төңірегіндегілер оның беделін түсіру үшін түрлі жала жауып,
ханға шағыстырып бағады. Соның салдарынан бас аяғы 4-5 жылдың ішінде
бірінде старшын Өтеміс Құлманиязовты тонады деген, екіншісінде кісі
өлтірді деген жаламен түрмеге қамалады. Оның алғашқысынан ақша беріп
құтылса, екіншісінен Орынборға конвоймен айдалап бара жатқан
жерінде, есебін тауып, қашып кетеді.
Бұл кезде Қазақ хандығының ішкі ісіне тікелей араласа бастаған
Ресей отаршылары қазақтардың құнарлы жерлерін тартып алып, өздерін
сыртқа қуады. Орал казак-орыстары Жайық бойын иемденіп алады. Мұндай
қысымшылықты Исатай старшыны болып жүрген беріш руы да көреді.
Осы кезде Жәңгір ханның Жайық бойындағы руларды екіге бөліп,
бірін қайын атасына, екіншісін жұртқа зорлық-зомбылығымен аты шыққан
саудагер Қарауылқожаға басқартып қоюы жоқшылықтан ашынған
шаруалардың ашу ызасын тудырды. Исатай ханнан Қарауылқожаның озбыр
билігіне тиым салуын талап етеді. Оған жауап ретінде хан бес жүздей
әскермен Қарауылқожаны аттандырып, оған Исатайды 200 жігітпен оған
қарсы шығады. Бетпе бет келгенде Исатайдың батыр жігіттеріне шамасы
келмейтінін біліп, Қарауылқожа кейін қайтады.
Осыдан кейін Каспий жағалауындағы халық Қарауылқожа мен Балқы
биге бағынудан қашып, Исатай мен Махабеттің төңірегіне тұс тұстан келіп
жинала бастайды. Мұның аяғы тарихтан белгілі 1836-37 жылдардағы
Бөкей ордасындағы шаруалардың феодалдық қанау мен патша өкіметінің
отарлау саясатына қарсы көтерілісіне ұласады. Көтеріліске Исатай мен
Махамбет басшылық жасайды. Көтеріліс бүкіл халықты қамтиды. 1837
жылдың қазан айында Исатай 2000 жауынгермен келіп, хан ордасын
қоршап алады. Бірақ көтерілісшілерге қосылғанымен, ханнан қол үзгісі
келмеген билердің ықпалымен Исатай орданы бірден басып алмай, хан
мен орыс полковнигі Геккемен пайдасыз келіссөз жүргізіп уақытты
өткізіп алады. Осы уақытта ханға көмекке жіберілген казак орыс
отрядтары ордаға жетіп үлгіреді.
Қараша айында Тастөбе деген жерде шешуші шайқас болады. Қанша
ерлікпен шайқасқанымен, көтерілісшілер орыстың отты қаруына төтеп
бере алмай, жеңіліске ұшырайды. Жазалаушылар көтерілісті аяусыз
басады. Тұтқындарға 500-ден 2000- ға дейін дүре соғып, Сібірге айдайды.
Аман қалған жігіттермен Исатай Жайықтан өтіп кетеді. Хиуаға хан
болам деп жүрген Қайыпқали сұлтанмен уақытша келісім жасап, Исатай
1838 жылы Баймұхаммед сұлтанның ордасына шабуыл жасайды. Осы
шайқаста Исатай жау қоршауында шабуыл жасайды. Осы шайқаста Исатай
жау қоршауында қалып, қаза табады.
Өтемісұлы Махамбет (1804-1846) – қазақтың әйгілі ақыны, күйші
композиторы, отаршылдыққа қарсы Исатай Тайманов бастаған көтерілісті
(1836-1837) ұйымдастырушылардың бірі, осы көтерілістің жалынды жыршысы.
Туып өскен жері Ішкі Бөкей ордасының Бекетай деп аталатын өңірі. Бұл
қазіргі Орал облысының Жәнібек ауданына қарайтын жер. Шежіре
дерегі бойынша он екі ата Байұлының бір бұтағы Беріш ішінде Нәдір
деген кісіден Мәлі (кейбір деректе Құлмәлі, Құлманияз деп айтылады) туады.
Мәлінің қазақ әйелінен Өтеміс пен Шыбынтай, қалмақ әйелінен Қобылай
туған. Өтемістен он ұл, Шыбынтайдан төрт ұл, Қобылайдан үш ұл туып, Мәлі
ұлдың өзінен он жеті немере сүйген адам. Бұл әулет Тайсойған
құмындағы іргелі ауылдардың бірі.
Махамбет өзінің барша болмыс қасиеттерімен көшпелілер
арасындағы көсем тұлғалардың бірі. Ол өзі туып өскен өңірдің Қамбар
батыр, Ер Тарғын, Сыпыра жырау, Асанқайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Жиембет,
Доспамбет сияқты біртуар тұлғаларының өлмес мұраларын көкірегіне тоқып
өсті. Өзі өмір сүрген заманның ағымына жүйрік, қыр сырын жетік
меңгерген, көзі ашық, көкірегі ояу, білімдар адам болған. Орыс, татар,
араб тілдерін тәуір меңгерген. Мұны ол жазған хаттардан айқын аңғаруға
болады.
Махамбет Ресей отаршылдығының барша ауырлық тауқыметін көзімен
көріп, оның барша зорлық-зомбылығын басынан өткеріп, ғұмыр кешкен
адам. Сондықтан да 1836 жылы әбден шыдамы таусылған халық теңіздей
толқып көтерілгенде, осынау тегеурінді дүмпудің дем берушісі Махамбет
болды. Ол Исатай батырмен бірге арыстандай ақырып, азаттық туын
қолдаса көтеріп шықты. Азаттық үшін күрес Махамбеттің бүкіл
өмірінің мазмұнына айналды. Ұлттың азаттығы мен халықтың әлеуметтік
теңдігін Махамбет жеріне жеткізе жырлаған әйгілі ақын. Ол поэзияда
қандай дара болса, күй өнерінде де сондай дара.
Махамбет көшпелілер өркениетінің осынау жарық дүниемен шарқырап
тұрып қоштасқан соңғы үні. Жалына қол тигізбейтін көшпелілердің
қыл сағағын тағдыр тұзағы қылқындырған сәтте асау рухы Махамбет
болып тұяқ серпігендей. Қазақты ұлт ретінде даралап, тарих сахнасына
шығарған көшпелілер мәдениетінің буырқанып келіп, жартасты соққан
ақжал толқыны Махамбет тәрізді. Шыны да сол. Егер, қазақ халқының
рухани үрдісін кең аяда тарихи құбылыс ретінде елестетер болсақ,
онда Қорқыттан Асанқайғыға дейін, Асанқайғыдан Махамбетке дейін,
Махамбеттен Абайға дейін, Абайдан бүгінге дейін деп төрт кезеңге
бөлуге болар еді. Махамбет заманы көшпелілер рухының айының батып,
күнінің тұтылған кезі. Сондықтан да, көшпелілер мәдениетіндегі эпикалық
синкреттілік Махамбет болмысымен түйінделеді. Бұдан былай өнер
қоғамдық құбылыстарды реттеушілік міндетінен айрылып, эстетикалық
алданыш болуға көшкен. Махамбеттің әрі батыр, әрі көсем, әрі шешен,
әрі жырау, әрі күйші болуында осындай тарихи әлеуметтік сұраным
болған.
3-сұрақ: Қасымұлы Кенесары хан (1802-1847) – Қазақ хандығының соңғы
ханы, ұлт азаттық көтерілісінің әйгілі басшысы. Ол өзінің тегі жағынан
төре тұқымынан. Бабасы қазақтың атақты ханы Абылай. Арғы аталары Шыңғыс
ханның Жошы деген үлкен баласынан тарайды. Абылайдың әйелі қалмақтың
Хочу мерген ноянның қызы Топыштан Қасым сұлтан туады. Кенесары осы
Қасым сұлтанның баласы.
1822 жылы Ресей өкіметі Кіші жүз бен Орта жүздегі хандық
билікті жойып, аға сұлтан мен сұлтан әкімдер билігін енгізеді.
Сөйтіп, Ресей өкіметі қазақ елінің ішкі тірлігіне тікелей араласып,
өз үстемдіктерін жүргізе бастайды. Осыған қарсы шыққан Кенесары хандық
басқару жүйесін қалпына келтіруге күш салады. Ол өз ойын Ресейдің
жергілікті әкімшілігіне, сонымен қатар патшаның тікелей өзіне де
жеткізеді. Бірақ патша өкіметі Кенесарының талаптарын орындаудан бас
тартады. Сондықтан да ол өз мақсатын күшпен жүзеге асыруға кіріседі.
Кенесары көтерілісін жер жерден қолдаушылар көбейеді. Өйткені
патша әкімшілігі қазақтардың жерін тартып алып, әскери бекіністер
сала бастайды. Көшпелі ел ата қонысынан айырылып, мал жаятын жаңа жер
іздеуге мәжбүр болды.Оның үстінен патша үкіметінің алым салығының
ауыртпалығы да оларды діңкелетіп біткен еді. Осының бәрі қазақ
қауымының наразылығын күшейтіп, оларды Кенесары бастаған
көтерілісті жан жақты қолдауға итермеледі. Көпшіліктің қолдауымен
Кенесары 1841 жылы Қазақ хандығының ханы болып сайланды.
Патша өкіметі кесіп алған жерлерді заңды иесіне қайтару
жолындағы күресте Кенесары әскери күштерді ұйымдастыру барысында Орта
Азия хандықтарының тәжірибесіне сүйенеді. Ол өз әскерін жүзге, мыңға
бөліп жүзбасылар мен мыңбасыларды тағайындады. Әскер тәртібін
бұзғандар қатал жазаланды.
Кенесарының сыртқы саясатының басты мақсаты Тәуелсіз Қазақ
хандығын құру болатын. Ол осы мақсатын жүзеге асыру үшін Орта Азия
хандықтарынан өзіне сүйеу іздейді, олардың ішкі ісіне араласып,
билеушілерін өз жағына тартуға күш салады. Хиуа ханы мен Бұқар
әміріне өз елшілерін жіберіп, байланыс орнатады. Орта Азия
мемлекеттерімен сауда көлемін ұлғайтып, олардан өздеріне қажетті
қару жарақ, оқ дәрі алып тұрады.
Нұрмұхаммедұлы Жанқожа (1771-1860) – қазақтың азаттығы жолында
арыстандай алысқан атақты батырларының бірі. Шыққан тегі – Кіші жүздің Әлім
тайпасының шекті аталып кеткен Жаманақ руынан. Атасы - Киікбай Әбілқайыр
ханның батыры, әрі биі болған. Ал әжесі - Тәжі қалмақпен де, орыспен де
шайқасып өткен, өлгенде де «табаным тіреп жатсын» деп аяғын Орынборға
қаратып көмуді өсиет еткен атақты тама Есет батырдың жалғыз қызы екен.
Жанқожа - осы Киікбай мен Тәжіден туған Нұрмұхаммедтің баласы. Ел
ауызындағы деректерге қарағанда, Жанқожаның батырлық даңқы тым ерте шыққан.
Сыр бойының Қылышбай ханы хиуалықтармен соғысқанда, қазақ батырлары Хиуаның
Тықы деген батырын жекпе-жекте жеңе алмай іркіліп қалған бір тұста, 17
жасар Жанқожа өзі сұранып шығып, оны найзамен түйреп түсіреді. Осыдан
бастап оның «батыр» атағы жалпақ елге жайылып кетеді. Жанқожа зорлық-
зомбылықты білмеген, қара қылды қақ жарған әділ кісі болған. Біреудің
біреуге жасаған қиянатын кеше алмаған. Біреудің азғыруына еріп, жазықсыз
Бұхарбай батырдың ауылын шабам деп, тілін алмай кеткен інісі Жауқашарға «
барғаныңнан оралма» деп бата беруі, артынан қаза тапқанда оның сүйегін
ауылына әкелдірмей қоюы соның дәлеліндей. Оның бүкіл мағыналы өмірін Хиуа
мен Қоқан бақыншыларына, орыс отаршыларына қарсы күреске арнауы да сол
зорлық – зомбылыққа, қиянатқа төзе алмайтын қасиетіне негізделген елін,
жерін сүйген алып жүректілігі де себеп болса керек. Ел аузында Жанқожа
батырдың Созақ қамалын алмаққа келген қазақтың соңғы ханы – Кенесары
қолымен бірігіп жасаған шабуылдары жөнінде біраз әңгіме сақталған. Батыр
осы жолы әуелі өзінің жігіттерімен Созақ қамалына көмекке келе жатқан Қоқан
әскерінің алдынан шығып, оларды талқандап, кері қуып жібереді. Содан кейін
Созаққа қайта оралып, Кенесары қолымен тізе қосып, қамалды алысады.
Қамалдың қақпасын бұзып, алдымен ішке кірген осы Жанқожа батырдың
сарбаздары болыпты. Елін, жерін азат ету жолына бар өмірін арнап, сырт
жаумен арыстандай айқасқан есіл ер қартайған шағында, ауыл сыртындағы
төбенің басында намаз оқып, құдайға құлшылық етіп тұрған жерінде өз
қандастарының қолынан қапылыста қаза табады.
Әдебиеттер:
1.Қасымбаев Ж. Кенесары хан. Алматы, 1993
2.Жайнақов Е.Ұлы дала мемлекеттері Алматы 2006
3.Қазіргі Қазақстан тарихы Алматы-2010
Тақырып 9.ХІХ ғ. бірінші жарт. Қазақ елінің әлеуметтік-экономикалық және
саяси жағдайы
1.Шаруашылықтағы өзгерістер
2.Хандық биліктің жою
3.Қазақ өлкесінің Ресей империясы құрамында
1 сұрақ: ХІХ ғ. 1-ші жартысы – жергілікті өнеркәсіп пен
кәсіпшіліктің жаңа саласы пайда болды. Түсті метелдар, тас көмір өндіретін
кен орындары Шығыс пен Орталық Қазақстанда ашылды. 57 су, жел диірмені, 34
ұста дүкені, 11 кен және май, былғару зауыттары салынды. 70 мыңнан астам
сомның тауары өндірілді.
Ол орындарды қазақ-орыс еңбекшілері жалданып жұмыс істеді. Олар
«жатақтар » деп аталды , яғни жалдамалы еңбекпен күн көргендер. Ертіс,
Жайық өзендері мен Каспий теңізі, Зайсан көлі маңайындағы қазақтар балық
аулаумен күн көрді. Қазақстанның батыс және солтүстік-шығыс аудандарында
тұз өндіру және оны сату дамыды.
ХІХ ғ. бірінші жартысында Қазақ елінің Орта Азия хандықтарымен, Сібір
және Цинь империясымен сауда қатынасы дамыды. Ірі сауда ортылақтары:
Петропавл (Қызылжар), Ақмола, Орал, Семей, Бұқтырма, Орынбор, Омбы болды.
1855 жылы Семейде 2 қалалық жәрмеңке ашылды. Орта Азиямен сауда байланысын
дамытуда Петропавл қаласы ерекше болды. Сауда байланысының ұлғаюы Қазақ
өлкесіндегі шаруашылық жүйесінің біртіндеп Ресейдің экономикалық дамуына
бейімделуіне жол ашты.
2 сұрақ: ХІХ ғ. басында Кіші жүзде-Бөкей (1815 ж) екінші рет хан
болып, 1817ж қайтыс болды., Уәли (Абылайдың баласы) (1819 ж.) Орта жүздің
ханы қайтыс болды. Осы тұстағы жағдайды пайдаланып қалғысы келген Ресей
патшасы қазақ даласының саяси билігіне өзгерістер енгізуге бар жанымен
қимылдады. Нәтижесінде 1822 және 1824 жж. Уставтар қабылданды. 1822 жылы
«Сібір қырғыздарының жарғысы» қабылданды. Авторы: Сібір генерал-губернаторы
М.М.Сперанский, оған қатысқан декабрист Г.С.Батеньков еді. Мақсаты:
солтүстік-шығыс өңірде әкімшілік, сот, саяси басқаруды өзгерту. Байлар
билігін әлсіретіп, Орта жүздегі хандық билікті жою еді. Осылайша Орта
жүздің әкімшілік құрылымы өзгерді. 3 буынды билік пайда болды.
[pic]
Жарғы бойынша сот ісі 3-ке бөлінді:
• Қылмыстық
• Талап ету
• Шағым айту
Хандық билік жойылып, әкімшілік-саяси реформалар жүрді. Отаршыл саясат
күшейді.
Ендігі хан билігін жою Кіші жүзге қарай ауысты. 1797 жылы қарт Айшуақ
ханнан кейін Жантөре хан сайланды. Осындай хандық таққа ұмтылғандардың
бірі-Арынғазы Әбілғазыұлы. Ел ішінде сыйлы еді. Сондықтан Орынбор генерал-
губернаторы П.К.Эссен одан қорқып, 1821 ж. Петербургке шақыртып, жолда
Калугаға айдалды, 1833 жылы қайтыс болды. 1824 жылы «Орынбор қырғыздарының
жарғысы» қабылданды. Оларда 3 буынды болды. Жарғы бойынша Кіші жүздің
әкімшілік құрылымы мынадай болды.
[pic]
Реформаның салдары.
• Орталық басқару нығайтылды
• Табиғат байлықтарын кеңінен игеруге мүмкнідік туды
• 1824 жылы соңғы хан Шерғазы Орынборға қызметке шақырылды, Кіші жүзде
хандық билік жойылды
• 1845 жылға дейін Бөкей Ордасындағы хандық билік сақталды.
3. ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ұлы жүз ру-тайпалыр Ресей қол астына
кірді. ХІХ ғ. 50 ж. соңы-60 ж. басы Ресей мен Англия арасында Орта
Азия үшін алауыздық пайда болды. 1860 жылы Алатау округінің билеушісі
Г.А.Колпаковский әскері Ұзынағаш шайқасында қоқандықтарды жеңіп Жетісу
Қоқан озбырлығынан құтылды. Осылайша Патша үкіметі жеткен табыстар
мынадай болды.
* Қоқан билігіне қарсы қазақ-қырғыздардың қарсылығын күшейтті.
*Ресей құрамына 4 мың шаңырақ қоңырат, 5 мың шаңырақ бестаңбалы рулары
кірді.
*1864 жылы патша әскері Мерке, Әулие-ата, Түркістан бекіністерін алды.
*1865 жылы Ташкентті 3 күндік шайқастан кейін алды
*1866 жылы Бұхар хандығын орыс әскерлері жаулап, хандық иеліктері
Түркістан генерал-губернаторлығының құрамына кірді.
*1868 жылы Қоқан хандығына тәуелді қазақ жерлері Ресей құрамына еніп,
Түрксітан генерал-губернаторлығына бағындырылды.
1873 жылы Хиуа хандығының жеңілістері қазақтардың оларға тәуелділігін
жойды.
Қазақ елінің Ресейге қосылу процесі ХҮІІІ ғасырдың 30 жылдарынан бастап
1,5 ғасырға созылды. Бірақ бұл процестің басты маңызы сол- шаруашылық
пен саяси қоғамдық қатынаста феодалдық-патриархалдық билік жойылып,
ұлттық сананың оянуына әсер еткен жайттар пайда болды.
3 сұрақ: 1812 жылғы соғысқа қазақтардың қатысу себептері:
-әлеуметтік жағдайдың төмендеуі;
-Орта және кіші жүздің қазақтары Ресейге өтіп, башқұрттар деп өзгертілді;
- қазақ елінің шикізат көзі орыс үшін көп пайда әкелді;
1812 жылғы соғысқа қазақтар қатысудағы мақсаты: жерді қайтару еді.
Осылайша қатысушы қазақтар мынадай атақтарды иеленді.
|Атақ алған |Алған атақ |Қандай ерлігі үшін? |
|қазақ есімі | | |
|Майлыбайұлы, Зындағұлұлы|Көгілдір |Бородино шайқасының Ертіс шебінің |
| |ленталы |полкіндегі ерлігі үшін |
| |медаль | |
|Мұрат Құлшоранұлы, Еріш |Хорунжий |Болото, Левия ұрыстарында |
|Азаматұлы |атағы | |
|Сағит Хамитұлы |3-дәрежелі |Вязьма ұрысындағы ерлігі үшін |
| |«Қасиетті | |
| |Анна» ордені | |
|Нарынбай Жанжігітұлы, |«Георгий» |Лейпциг, Глогау, Веймар, Франкфрут|
|ақын-Әмен Байбатырұлы |орденімен, |шайқасындағы ерліктері үшін |
| |император | |
| |әскері | |
|Шоқынған қазақ -Яков |жасауыл |Польша т.б. әскер бөлімдерінде |
|Беляков | |партизан корпусында болған |
Француздар қазақ мергендерін «Азиялық амурлар» деп атаған
Тақырып 10. ХІХ ғ. екінші жартысындағы Қазақ жері
1.1867-1868 жж реформа
2.ХІХ ғғ соңындағы Қазақ жеріндегі отаршылдық реформалар
1 сұрақ:. Хандық билікті іс жүзінде жойған 1822-1824 жж. Жарғылар
жаңа капиталистік қатынастар өрістей бастаған кезде өлкенің шаруашылық
даму талабына сай болмады. ХІХ ғ. 60 ж. қазақтарды басқару жүйесін
өзгерту үшін И.И.Бутков басқарған комиссия құрылды. Ондағы мақсат қазақ
даласын 2 обласқа бөлу еді. Батыс-орталығы-Торғай, Шығыс-орталығы-
Сергиополь немес Қарқаралы. Ұсыныс қабылданды. 1865 ж. «Дала комиссиясы»
құрылды. Басқарған –ішкі істер мнистрліліг кеңесінің мүшесі Гирс болды.
ІІ Александр патша бұйрығымен қазақ жерін зерттеу сұрақтары дайындалды.
Бұл мәселені зерттеуге Ш.Уалихановта қатысып, өз пікірлерін білдіріп,
ұсыныстарын ұсынды:
*халықтың өзін-өзі басқаруы негізінде қайта құру
*әлеуметтік-экономикалық жаңалықтар енгізу
Алайда ол ұсынытар енгізілмеді. Осылайша жаңа ережелер бекітілді. Олар:
1867 жылғы 11 шілде «Сырдария мен Жетісу облыстарын басқару туралы
уақытша Ереже», 1868 жылғы 21 қазанда «Орынбор және Батыс Сібір генерал-
губернаторлығындағы Дала облыстарын басқару туралы уақытша Ереже»
бекітілді. Осылайша қазақ даласын басқарудың жаңа әкімшілік басқару
құрылымы пайда болды.
[pic]
ІІ. ОБЛЫСТАР
(басқарушы-әскери-губернатор-атаман) (Кесте -13)
[pic]
ІІІ.УЕЗДЕР (6 )
(Басқарушысы-уезд бастықтары)
ІҮ. БОЛЫСТАР
(1-2 мың кейде 3 мың шаңырақ)
(басқарушысы-болыс сұлтаны)
Ү.АУЫЛДАР
(100-200 шаңырақ)
(басқарушысы- ауыл старшыны)
Осылайша 5 сатылы басқару жүйесі құрылды. Реформаның түйінді жері-әскери
және азаматтық биліктің генерал-губернатор қолында шоғырлануы еді. 1867-
1868 жж. реформалар бойынша сот ісінде басқарудың жаңа құрылымы құрылды.
Оған жатады: Әскери - сот комиссиялары
1.Уездік соттар
2.Билер мен қазылар соты
Реформаның нәтижесі мен салдары:
*Өлкенің табиғи байлықтарын игеруге қолайлы жағдайлар туды
*капиталистік құбылыстар ене бастады
*жатақтар пайда болды
*отарлық басқару мен билік күшейді.
*Қазақ жері Ресей үкіметінің меншігі болды.
*орыс шаруаларын жаппай қоныстандыру басталды
*реформа екі жылға белгіленседе ол 20 жылға созылған «тәжірибе» болды.
1867-1868 жж. реформалар отаршылдық езгіні тереңдетті. Шаңырақ
салығы 1 сомнан 3 сомға дейін көтерілді. Земство салығы 3 сом 50
тиынға жетті. Осындай шаралармен басқа да саяси қоғамдық жағдайларға
байланысты қазақ даласында азаттық көтерілістер орын алды. 1869 жылы
Жамансай көлі маңында 20 мың көтерілісші қатысқан 7 күнге созылған фон
Штемпель тобына қарсылық байқалды. Сол жылы 3 мың шаруа феодалдарға қарсы
41 рет шабуылдады. Әрине қарулы патша әскерлері мен жергілікті
ақсүйектердің қарсылығынан көтерілісшілер талқандалды. Себеп қарудың
аздығы, ауызбірліктің немесе бірдей қимылдың болмауы, түпкі мақсатты
шаруалардың жете түсінбеуі.
1870 жылы Маңғыстауда шаруалар көтеріліс болды. Жетекшілері: Досан
Тәжіұлы мен Иса Тіленбайұлы. Түрткі болған оқиға – жаулаушылардың
адайлықтардың мекендеріне жақындауы. Әрине бұл көтірілсте жеңіліспен
аяқталды. Себеп нашар ұйымшылдықтың болуы. Осындай оқиғалардан кейін қазақ
даласына орыстардың қоныстандыру саясаты басталды.
2-сұрақ:.ХІХ ғасырдың соңында қазақ өлкесіндегі саяси-экономикалық
ахуал мынадай болды.
|Тау-кен өндірісі |Кен орындары-Шығыста, Орталық Қазақстанда ашылды. |
| |Ірі өнеркәсіп орындары : Спасск мыс қорыту зауыты, |
| |Успен кеніші, Екібастұз, Риддер кәпісшілігі |
| |құрылды.1822 ж. Шымкентте сантонин зауыты, химия |
| |өнеркәсібінің бастамасы болды. Еңбек ететін әйелдер|
| |саны-12 пайызыды құрады. Балалар еңбегі |
| |пайдаланылды. |
|Темір жол |1893-1895 жж. Сібір темір жолы, Рязань-Орал, |
| |1899-1905 жж. Орынбор-Ташкент темір жолы салынды. |
| |30 мың жұмысшы болды. Өлкенің шикізатын кеңінен |
| |пайдалану кең етек алды. Ұлт-азаттық күрестер |
| |кезінде Ресейден қарулы күштерді тез жеткізу үшін |
| |темір жол қызмет етті. |
|Ауыл шаруашылығы |Балық аулау кәсіпшілігі-Каспий, Арал теңіздерінде, |
| |Балқаш көлінде пайда болды. Тұз өндіру, 1875, 1900 |
| |жылдары Верныйда темекі кәсіпорындары ашылды. |
| |Семей облысында 13 былғары, 9 сабын, 1 шарап, 1 май,|
| |2 сыра ашытатын, 23 кірпіш зауыты пайда болды. |
| |Көкпекті, Семейде, Павлодарда тон зауыты жұмыс |
| |істеді. Жәрмеңкелер ашылды. Ресей мемлекеттік банк |
| |бөлімшілері пайда болды. |
|Сауданың дамуы |Сібірлік 57 сауда бөлімшесінің 7-уі қазақ өлкесінде |
| |жұмыс істеді. Кредиттік мекеме-Ақмола облысы. |
| |Қарқара уезінда жәрмеңке пайда болып, онда әнші |
| |Әміре Қашаубаев жиі барған. Қытаймен сауда |
| |жүргізетін іті орталық-Құлжа қаласы , Монголиямен |
| |сауда жасайтын орталық Семей болды. |
Тақырып 11. ХХ ғасыр басындағы өлкенің әлеуметтік, экономикалық және саяси
жағдайы
1.Қазақ АКСР-і және С.Меңдешев.
2.Т.Рысқұлов және Түркістан Автономиялы Кеңестік Республикасы
3.20-30 жылдардағы қазақ интелегенциясы: С.Садуақасов, С.Қожанов;
Т.Жүргенов және т.б. саяси- тарихи рөлі туралы
1 сұрақ: .Елдің шығысында бірінші Кеңестік ұлттық республика
Түркістан кеңесінің 5 съезінде қабылданған Түркістан АССР болып табылды.
1918 ж.30 сәуірде қазіргі Қазақстанның оңтүстік облыстары Түркістан
республикасының құрамына енді.
1918 ж. аяғы мен 1920 ж. басында Қазақ Кеңес Автономиясын құруға
интенсивті дайындық жүріп жатты. 1919 жылы 10 шілдеде Қырғыз (қазақ)
өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет құрылды. Бсашысы-
С.Пестковский болып тағайындалды. Мүшелеріне қазақ зиялылары:
а.Байтұрсынов, С.Меңдешев, С.Сейфуллин, В.А.радус-Зенкович, Б.Қаратаев, Ә.
Әйтиев, Х.Ғаббасовтар енді. Казревком міндеттері:
*контрреволюция мен интервенцияға қарсы күресу,
*өлкеде мемлекеттік шаруашылық, мәдени құрылыс үшін жағдай жасау,
*өлке Кеңестерінің құрылтай сьезін әзірлеу,
*1920 жылы Алашорданы тарату,
*мәдени құрылыстағы іс-шаралар: - «Ұшқын» газетін шығару, - 300 мектеп
ашу, -мұғалімдер даярлау, т.б. мәселелер қаралды.
1920 ж.қараша айының басында Ақтөбеде Түркістан және Сібір қазақ
аудандарының депутаттары қатысқан өлкелік кеңестік конференциясы өткізілді.
1920 ж. тамыз айының басында ұлттық істер халық комиссариаты жанында
Қазревком, Сібір ревком және Турцик өкілдерінің жиналысы өтті, мұнда Ақмола
және Семей облыстарын Қазақстанға беру мәселесі түбегейлі шешілді. Қырғыз
(қазақ) Кеңес Автономиялық Социалистік Республикасын құру жайлы деректің
үлгісі 17-тамызда қаралып, РСФСР ХКК қолдады, ал 1920 ж. 26 тамызда бұл
деректер бекітіліп, заң күшіне енеді.
1920 жылы 20 тамызда Қырғыз (қазақ) Автономиялы Кеңестік
Социалистік Республикасын құру туралы декрет қабылданды. Астанасы-Орынбор
қаласы болып бекітілді. Халық саны -5 млн. жуықтады.
1920 ж. 22 қыркүйекте бүкіл ресейлік орталық атқару комитетімен жаңа
деректері бойынша КАССР-інің құрамына Орынбор губерниясы қосылды. 1920 ж.
4-12 қазанда Орынборда Кеңсетердің құрылтайы өтті. Жоғарғы өкімет
органдары сайланды. Орталық Атқару комитетінің төрағасы болып С.Меңдешев,
Халық комиссарлары Кеңесінің төрағасы болып В.А.радус-Зенкович бекітілді.
С.С.Мендешев басшылық еткен орталық атқару комитетінің және В.Радус-
Зенькович басқарған халық комиссарлар кеңесін сайлаған Қазақстан кеңесінің
құрылтай съезін өткізіп Қырғыз (қазақ) АКСР-нің құрылуының тарихи маңызы
айтылды.
1.Қазақ халқының ғасырлық арманы орындалуының көрнісі,
2.отаршылдыққа қарсы күресі нәтижесі
3.Ұлттық қайта өрлеу жолындағы алғашқы қадам деген тарихи баға берілді.
Түркістан құрамына енген Жетісу және Сырдария облыстарын Қазақстанға
қосу азамат соғысы кезінде туындаған. Бұл облыстарының қазақтары солтүстік
ауданмен бір республикаға бірігу пікірін үнемі ұсынып отырған. 1921 жылы
елде ЖЭС (жаңа экономикалық саясат ) басталды. 1924 ж. ТАССР жойылып Өзбек
және Түркімен республикаларына бөлінді.Оңтүстік облыстар Қазақстанға
қосылды.Қазақстанның астанасы болып Қызылорда жарияланды.
2 сұрақ: Көшпелі қазақ мал шаруашылықтарын күштеп
отырықшылдандыру және ұжымдастыру Қазақстан экономикасын құлдыратып төмен
түсіріп жіберді. Республика экономикасының құлдырап төмендеуі 1932-1933
жылдардағы қуаңшылықпен тұтаса келді. Ел қолдан жасалынған аштықта көптеп
қырылды. Қазақтар жартысынан айрылды. 1 млн.750 мың адамнан, яғни қазақ
ұлтының 49 пайызы осы аштықта көз жұмған болатын. Республикада тұратын
басқа халықтар да сан жағынан азайды.
Қазақстанға Ф.И.Голощекиннің өлкелік партия комитетінің бірінші
хатшысы болып келуі қазақ халқына адам айтқысыз бақытсыздық әкелді.
Голощекин әміршіл - әкімшіл басқару жүйесіне арқа сүйеп, сұрқия саясат
қолданып, қазақ зиялыларын бір-біріне айдап салды, «халық жауы» деп жала
жауып, мыңдаған қазақ азаматтарының қанын төкті. Голощекиннің тікелей
басшылығымен 1929 жылы – 31, 1930 жылы – 82, 1931 жылы – 80 жалған
«контрреволюциялық ұйымдар» ашылып, бұл ұйымдардың мүшесі болды деген
жаламен он мыңға тарта қазақтың бетке шығар азаматтары қамауға алынды.
Сөйтіп, тарихшы ғалымдардың соңғы жылдардағы зерттеулері
көрсеткендей, қазақ халқы аса ауыр шығынға ұшырады. Ашаршалықтан және
онымен байланысты туған эпидемиялардың салдарынан, сондай-ақ өлім-жітімнің
көп көп болуы, халықтың басқа республикаларға, Қытайға, Иранға, Монголияға
т.б. елдерге ауа көшуі нәтижесінде Қазақстан бірнеше миллиондаған
адамдарынан айрылды.
3-сұрақ: 20-шы жылдардың екінші жартысынан бастап И. В. Сталиннің
басқаруымен қалыптасқан тоталитарлық жүйе Қазақстанның мәдениетінің дамуына
үлкен кеселін тигізді. Оның үстемдік етуі нәтижесінде Қазакстандағы
мәдениет салалары Коммунистік партияның саясатына сәйкес жұмыс істеуге тиіс
болды. Әсіресе бұл халыққа білім беру саласында ерекше көрініс тапты. Атап
айтқанда, бұл кезде шығарылған оқулықтар, партия, комсомол және пионер
ұйымдары, жас ұрпақтың санасы мен мінез-құлқына сталинизмнің догмаларын
тықпалады. Мектептің қызметі де бұрмаланды.
Бұл кезде халыққа білім беру ісінде, соның ішінде оқу орындарында
партиялық әмір күшейді. Оқу-тәрбие процестерін идеологияландырудың үстіне
жалпы көрсеткішті қудалау, оқу процестерін формальды жүргізу өрістеді.
Тоталитарлық жүйенің күшеюі халыққа жоғары білім беру саласында да өз
әсерін тигізді. Қазақстанның жоғары оқу орындары мен техникумдары халық
шаруашылығының кадр жөніндегі қажетін қанағаттандыра алмады. Студенттер мен
профессор-оқытушылар құрамында жергілікті халықтың өкілдерінің саны баяу
өсті. 1936 ж. Қазақтың мемлекеттік университетіндегі 42 оқытушының 8 ғана
қазақ болды.
Партиялық-мемлекеттік құрылымның идеологияландырылған саясаты
профессионалдық оқу орындарындағы істің жағдайына бәрінен де көп зиян
келтірді. Ғалымдарды, жоғары оқу орындары қызметкерлерін қудалау мен
жазалау шаралары 20-шы жылдарда басталып, Сталин өлгенге дейін жүргізілді.
Осының нәтижесінде 30-шы жылдардың орта кезінде А. Байтұрсынов, С.
Асфендияров, X. Досмүхамедов, Т. Жүргенов, О. Жандосов және басқа аса
көрнекті қоғам қайраткерлер, ғалым, педагогтердің өмірі қиылып кетті.
Жоғары оқу орындарының өмірі партиялық және таптык принциптер негізінде
құрылды. Сондықтан университет пен институттардың және техникумдардың шет
елдердің өздері сияқты оқу орындарымен байланысы жоқтың қасында болды.
Көптеген оқу бағдарламаларының, көмекші құралдар мен оқулықтардың мазмұны
еркін творчестволық ойлауды қалыптастырмады. Олардың мәні мен мазмұны
ғылымның, техника мен технологияның жаңа жетістіктерін зерттеп білуге
бағытталмады. Кадрлар және студенттер құрамын толықтыруда пара алушылыққа,
жершілдікке және әлеуметтік әділетсіздіктің басқа түрлеріне жол берілді.
Тоталитарлық жүйенің үстемдік ету жылдарында Қазақстанның көркем
мәдениеті әлденше рет өрлеу мен құлдырау кезеңін басынан кешірді. Егер
Қазан революциясыньщ жеңісі тұсында қазақ халқының әдебиеті мен сазгерлік
мәдениетінің жеткілікті бай даму тарихы болса, бейнелеу, театр және кино
өнері жаңадан кұрылу шағында немесе мүлде жоқ еді.
Өнер қайраткерлерінің шығармашылық туындылары қазақ қоғамының таптык
және идеялық-саяси жіктеуін айқын бейнеледі. Оның таптық принциптері жалпы-
адамзаттық қазыналардан бағалы саналды.
Қазақстанныің Орталық Азия елдерімен, Қытаймен байланысы үзақ Уақытқа
тыйылды. Сондай-ақ, 1925 ж. Өлкелік партия үйы-мьіңьщ басшылығына Ф. И.
Голощекин келгеннен кейін ескі кадр мамандарға, творчество адамдарына
ілтипатпен Қарау, олармен іскерлік қарым-қатынас жасау салты бүзыла
бастады. 1926 жылы БК/б/П Қазақстан өлкелік комитетінің III пленумында Ә.
Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, С. Мендешев, Ж. Аймауытов, С.
Қожанов және басқалар орынсыз сынға алынды. Кешікпей бұл сын ин-
теллигенцияға қарсы ашықтан-ашық қудалауға және ай-ыптауға ұласты.
1920-шы жылдардың соңынан бастап "жоғарыдан" берілген бұйрық бойынша
одақтың көптеген республикаларын-да оларды мекендейтін халықтарды тарихи
зердесінен ай-ыру үшін кең көлемдегі қатігездік шаралары жүзеге асы-
рылғанын айту керек. Түрік тілдес шығыс халықтары мен Еділ бойын
мекендейтін басқа да халықтардың (башқүрт, татар) сан ғасырлар бойы араб
графикасының негізінде қалыптасқан алфавиті пайдаланып келгені белгілі.
1928 жылы араб әрпі латын әрпімен, ал 1940 жылы кириллицамен (орыс әрпімен)
күштеп алмастырылды. Мүның кесірі-нен бір үрпақтың өмірі барысында қазақ,
өзбек, түрікмен, башқүрт, татар, қырғыздардың басым көпшілігі араб жазу-
ымен жарық көрген ата-баба мүрасын, рухани байлығын игеріп, пайдалануға
қабілетсіз болып шықты. Ал мүның өзі көптеген халықтардың тарихи зердесін
көмескілеп, олар-дың белгілі тобының мәңгүрт болуына әкеп соқты. Оның бер
жағында, елдегі қазақтар Қытай Халық Республикасы, Ауғанстан, Иран сияқты
елдердегі сауаттарын араб жазуы-мен ашып, кітаптарды осы графикамен шығарып
келген шетелдік бауырлас қазақтармен хат жазысып, хабарласу мүмкіндігінен
айырылды.
1920-1930 жылдарда араб әрпімен шыққан басылымды пайдаланғандар
"пантүркист", "панисламист", тіпті, "халық жауы" деп жарияланып, қудалауға
ұшырайтын болды. Кітапхана қорларынан әкімшілдік-төрешілдік жүйенің
теориясы мен практикасына мазмұнымен қайшы басылымдар, ең алдымен олардың
ішіндегі араб әрпімен басылғандары аластатылды.
Сонымен бірге дінге қарсы күрес сорақылықпен жүргізілді. Медреселер мен
мешіттер жаппай жабылды. Шіркеулер мен мешіттер ғимараттарының мемлекет
қарамағына зорлықпен алынуы, оларды қора-жайға, қоймаға, қосалқы жайға
айналдырылуы, дінге сенушілердің ар-ожданын аяққа басу, азаматтык сан
ғасырлық мәдени және рухани өмірінің құрамдас бөлігі болып келген дінді
барша жұртқа құбыжық етіп көрсету халықтың орынды наразылығын туғызды.
Жаппай бас көтерулер орын алды. Солардың қатарында қазақ зиялыларының
барлығы бар еді.
Тақырып 12: ХХ ғасырдың 50-80 жылдарындағы Қазақстанды өркендетудегі тарихи
тұлғалар
1.Қазақстан басшылығындағы тарихи басшының бірі-Шаяхметов Ж.
2.Қоғамның рухани өміріндегі жетістіктерді қалаушы қайраткерлер туралы
1-сұрақ: Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталғаннан кейін Қазақстан
еңбекшілері бейбіт құрылысқа қайта оралды. Соғыс Қазақстан экономикасына да
үлкен зардаптарын тигізді. Өнеркәсіп өнімдерінің, әсіресе бұқара халық көп
қолданатын тауарлар өндіру түрлері қатты қысқарды. Еңбек ресурстарының
проблемасы едәуір шиеленісті. Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық
базасы әбден төмендеді. Сондықтан Кеңес өкіметі, оның жергілікті басшы
органдары халық шаруашылығын қалпына келтіруге айрықша көңіл бөлді, оның
қарқынын шапшаңдатуда тиісті шаралар жүзеге асырыла бастады.
Елдің шаруашылық құрылысы мен мәдени саласына мемлекеттік бюджет пен
күрделі қаржы қайта бөлінді. Әскери шығындар барынша қысқартылды.
Республикада соғыс қажеттерін өтеуге жұмыс істеген жүздеген кәсіпорындар
азаматтық өнімдер шығару үшін қайта құрылды.
жылы КСРО Қарулы Күштерінің едәуір бөлігін запасқа шығару есебінен
Қазақстанға 104 мың солдат пен офицер, ал 1947 жылдың 1-ші қаңтарына қарай
188,2 мың адам келді. Өнеркәсіпте 8 сағаттық жұмыс күні қалпына
келтірілді. Соғыс кезіндегі мерзімнен тыс жаппай жұмыс істеу және демалыс
күндерінде қызмет ету тоқталды. Жұмысшылар мен қызметкерлерге ақы төленетін
демалыстары берілді.
1946. жылы 18 наурызда қабылданған төртінші бесжылдыққа арналған жоспар
бойынша соғыстан бүлінген аудандарды қалпына келтіру, өнеркәсіп пен ауыл
шаруашылығының соғыстан бұрынғы дәрежесіне жетіп, одан едәуір асып түсу
міндеті белгіленді. Сонымен бірге онда Қазақстан экономикасын өрге
бастыруға үлкен мән берілді. 1947 жылы Республикада ауыр индустрияны жедел
дамыту, сондай -ақ, женіл және тоқыма өнеркәсібін одан әрі өркендету
көзделді. Тұрғын үй құрылысын және қалалар мен жұмысшылардың тұрақты
аудандарында мәдени-тұрмыстық орындар жүйесін кеңейтуге ерекше көңіл
бөлінді.
Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын өркендету негізінде республика
еңбекшілерінің материалдық және мәдени тұрмыс дәрежесін одан әрі көтеру
көзделді. Қазақстанға бөлінген күрделі қаржы көлемі одақ бойынша үшінші
орынға шықты. Мұнда күрделі қаржы кәсіпорындарды қалпына келтіруден гөрі
бұрынғыларын кеңейтіп, жаңа кәсіпорындар салуға бағытталды. Төртінші
бесжылдықта бүкіл елде өнеркәсіп өнімі 1940 жылмен салыстырғанда 40 пайызға
өсетін болып белгіленсе, Республикада ол 2,2 есеге арту көзделді.
Қазақстан халқы соғыстан кейінгі төртінші бесжылдық жоспардың
көрсеткіштерін орындауға құлшына кірісті. Бұл кезде, әсіресе ауыр
өнеркәсіптің қара металлургия және түсті металлургия саласы ойдағыдай
дамыды.
Теміртаудағы қазақ металлургиялық қайта өңдеу зауытында екі мартен пеші,
Ақтобе ферросплав зауытының үшінші кезегі іске қосылды.
1950 жылы металлургиялық процесстердің тұйық циклімен жұмыс істейтін
Қарағанды металлургия зауытының құрылысына арналған дайындық жұмыстары
басталды. Өскеменде қорғасын-мырыш комби-натының құрылысы одан ары
жалғасты, 1947 жылы ол алғаш рет мырыш берді. Балқаш мыс қорыту зауытының
қуатын арттыру женіндегі жұмыстар одан ары жүргізілді. Жезқазғанда аса ірі
мыс балқыту комбинатының обьектілерінің кешенін салу жалғастырылды. Текелі
қорғасын-мырыш комбинатының екінші кезегін іске қосуға әзірлік бас-талды.
Шымкент, Риддер қорғасын зауыттары мен жұмыс істеп тұрған басқа да
кәсіпорындар қайта қүрылып кеңейтілді.
Төртінші бесжылдық тапсырмаларын орындау барысында өнеркәсіп
салаларында жаңа техника түрлері енгізіліп отырды. Қарағанды көмір
бассейінде жұмыс істейтін алты жаңа шахта іске қосылды. Саран учаскесі
пайдалануға берілді.
Көмір ашық әдіспен қазылатын Екібастұз кен орны пайдалана бастады.
Бесжылдық аяғына таман көмірді шабу мен қопару және оны темір вогондарына
тиеу толық механикаландырылды. Бірқатар мұнай кәсіпшіліктерінің, соның
ішінде Қаратон, Мұнайлы және басқа кәсіпшіліктердің іске қосылуы мұнай
өндіруді 1950 жылы соғысқа дейінгі кезеңмен салыстырғанда 52 пайызға
көбейтуге мүмкіндік берді.
1950 жылы электр қуатын өндіру 1945 жылға қарағанда 2,3 есе өсті.
Бесжылдық тапсырмасы бір жарым есе артық орындалды. Өскемен жылу электр
орталығының бірінші кезегі, Алматы құлама су-электр станцияларының 6, 7, 8
ГЭС-тері, Тишин ГЭС-і, Құлсары ЦЭС-і және басқалар іске қосылды. Қарағанды
ГРЭС-інде жаңа қуаттар орнатылды, жұмыс істеп тұрған көптеген электр
станцияларының куаты арттырылды. Республикадағы аса ірі Өскемен ГЭС-ін,
Жезқазған жылу-электр орталығын салу одан әрі жүргізілді.
Машина жасау өнеркәсібінде Ақмолада (Астана) бұрыннан жұмыс істеп тұрған
"Қазақсельмаш" зауытын, Қарағандыда автомобиль жөндеу зауытын салу
аяқталды. Химия өнеркәсібінде "Қаратау" кен-химия комбинатының, Жамбыл
суперфосфат зауытының бірінші кезектері пайда-лануға берілді. Қостанай
жасанды талшық зауыты алғашқы өнімдерін шығарды. Қарағанды синтетикалық
каучук (сағыз) зауытында екі цех қатарға қосылды. Ақтөбе химия зауыты
кеңейтілді.
Темір жолмен жүк тасу 1945 жылғымен салыстырғанда 1950 жылы екі есе өсті.
Бұл кезде темір жолда Матай станциясы депосының аға машинисі М.
Қаптағаевтың бастамасымен ауыр салмақты шапшаң составтар жүргізу үшін
бесжүздікші машинистер қозғалысы өрістеді. Оның ізбасарлары локомотивтің
тәуліктік орташа жүрісін 500 шақырымдық межеге жеткізді.
Тас жолдарының желісі үлғайды, автомобиль келігінің жүк тасу айналымы
1940 жылға қарағанда 1950 жылы 1,9 есе өсті. Қазақсташіың 21 қаласында
автобустар жүре бастады. Әуе және өзен көлігі дамыды. Ұшақпен және өзен
кемелерімен жүк пен жолаушылар тасу едәуір атты. Бесжылдықтың тек соңғы
жылында 119 мың адам су жолдарымен қатынады.
50-жылдардың басында республикадағы кәсіпорын 65 ке- жетті. Маманданған
жұмысшылар қатарының саны өсті.
- 1940 жылы – 634 мың жұмысшы, 912 мың шаруа;
- 1945 жылы – 1.044 мың, өнеркәсіпте 304 мың жұмысшы;
- 1950 жыл -1.403 мың жұмысшы,
- 1960 жылы 2,2 млн жұмысшы, 611 мың шаруа болды.
2 сұрақ : 1953 жылы 5 наурызда Коммунистік партия мен Кеңес Одағының
басында 30 жылдан астам отырған И. В. Сталин қайтыс болды. 1953-1964 ж.ж.
аралығындағы кезең Н.С.Хрущевтің атымен байланысты. Айтылып өткен кезең
қазіргі тарих ғылымында «Хрущевтік жылымық» деп аталынды. Ол ең алдымен
саяси режимнің әлсірегенін білдіреді. КСРО-ның Жоғарғы Кеңесі кешірім жасау
жайлы Жарлық қабылдады.
Ауылды одан әрі қанаудың мүмкін еместігін түсінген Хрущев мемелекеттік
салықты азайту аграрлы секторды инвистицияны ұлғайту тәрізді идеяларды
партиялық шешімге енгізе бастады. Сталин өлгеннен кейін елде демократиялық
қайта құру процесі қарқынды жүре бастады. Демократиялық өзгерістердің
ықпалымен Кеңес өкіметі шамадан тыс орталықтандыруды босаңсытуға және
одақтас республикалардың шаруашылық, саяси-мәдени құрылыс саласындағы
құқықтарын кеңейтуге бағытталған кейбір шараларды жүзеге асыруға мәжбүр
болды. Бұл кезде Қазақстанның бюджет құқықтары кеңейтіліп, оның көлемі
едәуір өсті. Атап айтқанда, 1951-1955 жж. өнеркәсіпке жұмсалған қаржының
жалпы көлемі 1941-1950 жж. салыстырғанда 2,3 есе артты.
Ал 1956 жылдан бастап табыстың кейбір түрлері бойынша республикалық
бюджеттерге қаржы бұрынғыдан да көбірек бөліне бастады. Қазақстан
бюджетінің шығыс көлемі - 1953-1960 жылдарда 7 еседен аса ұлғайды: 434, 9
млн. сомнан 3 млрд. 53 млн. сомға дейін жетті.
1954-1956 жылдарда одақтық министрліктерден республика қарамағына 144 ірі
кәсіпорны, ал 1959 ж. түсті металлургияның барлық 29 кәсіпорындары берілді.
Мұның нәтижесінде одақтық-республикалық өнеркәсіптегі өндіріс көлемі 2
еседен артық ұлғайды.
1954 ж. партияның ОК ақпан – наурыздағы Пленумы Еуразия далаларына
зерттеулер жүргізіліп, жыртуға ұйғарылған «Елдегі астық өндіруді одан әрі
ұлғайту мен тың және тыңайған жерлерді игеру жайлы» шешім қабылданды.
Тың және тыңайған жерлерді игерудің алғашқы жылдары қолайлы болды. 1956
жылы елде 125 млн. тонна рекордтық астық жиналды, оның елу пайызы тыңайған
жерлерден алынды.
Бірақ экологиялық тепе - теңдіктің бұзылуымен жел эрозиясы 50-жылдары
аяғында нақты проблемаға айналды. 1960-жылы Солтүстік Қазақстанда тыңайған
жерлерді тиімсіз игеру нәтижесінде щаруашылық айналымнан 90 млн.га топырақ
шығарылды.
Тың және ьыңайған жерлерді игеру тек Қзаақстанда ғана емес басқа да
республикаларды да қамтыды. Бірақ бұл процессте халық еркімен емес, жоғарғы
жақтың бұйрығымен жүрді.
Тың игеруге басқа республикалардан адамдар көшіріліп әкелініп, оларға
көптеген жеңілдіктер жасалды:
• Дүние-мүлкімен тегін көшірілді,
• әр отбасы басшысына 500-1000 сом , әр отбасы мүшелеріне 150-200 сомнан
қаржылай көмек берілді.
• 10 жылға 10 мың сом несие берілді, оның 35 пайызын мемлекет төледі,
• Мал сатып алуға 1500-2000 сом несие берілді,
• Азық-түлік көмегі ретінде 1,5 ц. астық немесе ұн берді,
• 2 жылдан 5 жылға дейін ауылшаруашылық салығынан босатылды,
• Мемлекеттік қаржы көзі 20 млрд. Жетті
1954 жылы тамыздағы ақпарат бойынша жыртылған жер көлемі:
- КСРО-да 13,4 млн-ға жетті;
- Қазақстанда – 6,5 млн-ға жетті;
- 1954-1955 жж. 4,5 мың маман, 1959 жылы 15 мың маман келді;
- тәртіп бұзушылық, мемлекет мүлкін талан-таражға салу орын алды;
- табиғатқа көп зиян келтірілді т.б.
-1954-1962 жж. жасанды миграциялық шаралардан халық саны күрт өсті. Жиыны
2 млн адам келді.
1954-1962 жж. бұл поцес кезінде күшті ұжымдастыру жүріп, материалдық-
техникалық база жеткіліксіздігі байқалды. Басты себеп-әкімшіл-әміршіл
басқару жүйесінің ауыл шарашылығын жүргізудің сауатсыздығының салдарынан
көп зардаптар әкелінді. Оған жауап мыналар еді.
Тың жерлерді игеру саясатының салдары:
|Тың игеру процесінің |Тың игеру процесінің |
|жағымды жақтары |жағымсыз жақтары |
|Қазақстан-КСРО-ның негізгі астықты |*Экологиялық жағдайларға ұшырады; |
|аймағы болды; |* Мал шаруашылығы төмендеді; |
|Экономиканың басқа салалары дамыды;|*Тың игеру экстенсивті әдіспен |
|Қазақстан – көп ұлтты мемлекетке |жүрді; |
|айналды |*Жер-су аттары орысшаланды |
|Еңбекшілердің ерен еңбегінің үлгісі|*Республиканың ұлттық ерекшеліктері|
|жасалды; |ескерусіз қалды; |
|Жаңа жолдар мен елді мекендер |*Тілдік және демографиялық ахуал |
|көбейді; |өзгеріске ұшырады; |
| |*Тың игеру процесі 20 жылға жуық |
| |жүрді |
60-шы жылдардың басында өнеркәсіп пен құрылысты экономикалық
аудандардың халық шаруашылығы кеңестері арқылы басқару жүйесінің
кемшіліктері бірден-бірге айқындала түсті. Өнеркәсіпті басқаруда халық
шаруашылығы кеңестерінде толып жатқан жаңа бөлімдердің құрылуы өнеркәсіп
салаларының бөлшектенуіне әкелді. Өндірісті басқарудың, жоспарлау мен
экономикалық ынталандырудың түрлері мен әдістері елдің өндіргіш күштерінің
жаңа, неғұрлым жоғары дәрежесіне сай келмеді, олардың дамуын тежеді.
Ауыл шаруашылығы өндірісін ойдағыдай дамытудың орасан зор
мүмкіндіктері жете пайдаланылмады. Республикада қоғамдық және жеке
мүдделерді ұштастыру, колхоз, совхоз еңбеккерлерінің егіншілік пен мал
шаруашылығы өнімдерін арттыруға деген материалдық ынталылығы принципінің
бұзылуына жол берілді. Жоспарлауда, ауыл шаруашылық дақылдарын
орналастыруда елеулі кемшіліктер орын алды. Таза жер көлемінің азайтылуы
тың жердегі егіншілікті жүргізу жүйесіне зиянын тигізді, егіс алқаптарының
қалыптасқан құрылымы бұзылды. Осының салдарынан Қазақстанда астық өндіру
төмендеп кетті.
Хрущев Қазақстанды сынақ алаңы ретінде пайдаланып, көптеген тың
тәжірибелерді, оның ішінде келешегі жоққа тән тәжірибелерді республикада
сынақтан өткізіп байқап көрді.
Гидропоникалық әдіспен өсімдік өсіру, жүгеріні жаппай егу, т. б. осы
сияқты тәжірибелер Қазақстан шарушылықтарында байқаудан өтті. Оның айтуымен
республиканың оңтүстіктегі аудандары көршілес республикаларға берілді,
өлкелер құрылды. Көптеген қалалардың аттары өзгертілді. Сөйтіп, Ақмола -
Целиноград атанды. Оңтүстік Қазақстан облысы - Шымкент облысы, ал Батыс
Қазақстан облысы - Орал облысы болып өзгертілді.
КОКП Орталық Комитетінің 1965 ж. қыркүйек айында өткен Пленумының
шешімдері бойынша өнеркәсіп салаларында жоспарларды жетілдіру, сондай-ақ,
жаңа техниканы енгізу, материалдық ынталандыру бағдарламасын іске асыруға
айырықша көңіл бөлінді.
Жаңа техниканы енгізу үшін әрбір кәсіпорында жоспар жасалды. Ірі
кәсіпорындары мен құрылыстарда техникалық прогреске жәрдемдесу жөніндегі
арнаулы комиссиялар құрылды. Олар өндірістік процестерді механикаландыру
мен автоматтандыру жоспарларының іске асуына ықпалын тигізді. Соныңң
нәтижесінде көптегеп кәсіпорындар, оның ішінде Қарағандының 2-ГРЭС-і мен
Бұхтарма ГЭС-і техникалық-экономикалық көрсеткіштері жоғары станцияларға
айналды. Екібастұз көмір разрезі өнімділігі жоғары механизмдермен
жарақталған көмір өндіретін өркендеген кәсіпорын қатарына қосылды.
"Тоқырау" кезеңі дейтін 1971-1985 жылдар аралығында Қазақстан
экономикасы бұрынғысынша техникалық прогреске қабілетсіз, қарабайыр әдіспен
алға басты. Бұл жылдары өнеркәсіпті өркендетуге 40,8 млрд. сом немесе халық
шаруашылығына бөлінген барлық каржының 32 пайызы ғана жұмсалды. Негізгі
өндірістік қорлар 3,1 есе артып, оның ішінде химия және мұнай-химиясында
6,5 есе, машина жасауда 4 есе, отын өнеркәсібінде 3,8 есе өсті. 15 жыл
ішінде өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі екі есе, ал машина жасау, химия
өнеркәсібі сияқты салаларда үш еседен астам артты. Энергетикада электр
қуатын өндіру одан ары шоғырланып орталықтандырылды. 1975 жылы
республиканьщ барлық кәсіпорындары дерлік бір орталықтан энергиямен
жабдықталды. Шевченко қаласында шапшаң нейтронға негізделген дүние
жүзіндегі аса ірі атом реакторы жұмыс істеді.
Минерал тыңайтқыштар шығару тоғызыншы бесжылдық та 1,8 есе, сары
фосфор өндіру 2,5 есе көбейді. Машина жасау және металл өңцеу саласындағы
өсудің жылдық орташа қарқыны 12 пайызға жетті. Бұл көрсеткіштер оныншы және
он бірінші бесжылдықтарда да кеміген жоқ. 1980 жылы 250-ге жуық кәсіпорын,
ірі өндірістер мен цехтар қатарға қосылды, өндірістің жаңа салалары пайда
болды. Дегенмен, осы жылдарда КСРО бірыңғай халық шаруашылығы жүйесіне
әбден кірігіп кеткен Қазақстан экономикасы қалыпты да қарқынды дами алған
жоқ.
Өндірістің теңестірілмеуі, нұсқау арқылы басқарылуы жағдайында
жылдық, тоқсандық және айлық тапсырмаларды өзгертіп отыру үйреншікті іске
айналды.
1981-1985 жылдары Қазақстанда әр түрлі министрліктер мен
ведомстволардың жоспарлары 300-ден астам рет өзгертілген. Күрделі құрылыста
"сақалды" объектілер берік орын алды, жоспарлы құрылыстардың орнына
жоспардан тыс көптеген құрылыстар салынды, бітпеген объектілерді
пайдалануға беру, қосып жазу, құрылыс материалдарын талан-таражға салу
көбейді. 70-жылдарда құрылыста бригадалық-мердігерлікті дамыту қозғалысы
басталды.
Бұл кезде Қазақстанда экономиканы дамытуда интенсивті жолға көшу және
ғылыми-техникалық прогресті өрістетуге бағыт алынды.
Қызықты идеялар мен ұсыныстар аз болған жоқ, жаңашылдар мен
өнертапқыштардың саны көбейді, тек 1981-1985 жж. жаңашыл ұсыныстар берген
авторлардың саны 818,8 мың адамға жетті. Алайда, олар өндіріске ғылыми-
техникалық прогрестің жетістіктерін енгізу практикасында аз ықпал жасады.
Көптеген кәсіпорындарда өндірістің бүкіл процесі емес, тек жеке
учаскелері ғана автоматтандырылды, немесе комплексті механикалан-дырылды.
80-ші жылдардың орта кезінде өнеркәсіптегі жұмысшылардың үштен бірі,
құрылыста жартысынан астамы ауыр қол еңбегін атқарды, олардың творчестволык
белсенділігі төмен болды. Кәсіпорындарда социалистік жа-рысты ұйымдастыру
формальды сипат алды. Ресми мәлімет бойынша бұл жылдары жарысқа
жұмысшылардың 90 пайызы қатысқанымен, мұның өндірістің өсу қарқынына, еңбек
өнімділігіне, өнімнің сапасын жақсартуға, өндірісті жетілдіруге ықпалы
болған жоқ. Өндірісте немқұрайлылық, салақтык, ынта-жігерсіздік тағы басқа
да келеңсіз керіністер үйреншікті әдетке айналды.
Тақырып 13: ХХ ғасырдың 90ж. Қазақстан Республикасын құрудың барысы
1.ҚР Егемендігі мен Тәуелсіздігі туралы Декларациялар
2.ҚР Конституциясы
1-сұрақ: 1985 жылғы сәуір айында Кеңестер Одағы Коммунистік партиясы
Орталық Комитетінің пленумы болды. Онда Орталық партия Комитетінің Бас
хатшысы М. С. Горбачев баяндама жасап, қоғамды демократиялық бағытта қайта
құру жөнінде шешім қабылданды. Бірақ бұл шешім тек сөз жүзінде қалды. Іс
жүзінде ол кеңес қоғамын ыдыратуды тездетті. Оны Қазақстанның партия, кеңес
органдары қызметінен байқауға болады.
Тоқырау жылдарында Одақтың барлық аумағында, оның ішінде Қазақстанда
да басқару ісінде жағымпаздық, парақорлық, рушылдық, жершілдік сияқты
көптеген келеңсіз құбылыстар орын алғаны белгілі.
Бұл жылдары ұлт саясатында, әлеуметтік-экономикалық және кадр
мәселелерінде көптеген ауытқушылыққа жол берілді. Жалпы барлық кеңес
қоғамында бұл кезде қоғамдық ойдың мәні өзгеріп, сөз бен істің арасында
алшақтық, қайшылық кең өріс алды. Кадр мәселелерін шешу партия
комитеттерінің тек бірінші басшыларының айтуымен, солардың таңдауы-мен
жүретін болды. Оларды іріктеуде тек туыстық, жерлестік, бастыққа
берілгендік жағдайлар маңызды рөл атқарды. Бұл Коммунистік партияның,
соның ішінде Қазақстан Компартиясының да барлық деңгейінде керініс тапты.
Көптеген басшы партия қызметкерлері мен партия комитеттері ескіше қызмет
етті.
Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті құрамында сапалық
өзгерістер аз болды. Осыдан келіп, аса маңызды мәселелерді шешуде
принципсіздік, тұрақсыздық, қоғамдағы жағымсыз жағдайларды жасыруға,
аздаған жақсы істерді ерекше мадақтап, жоғары көтермелеп тек жақсы жағынан
көрсетуге тырысты. Сол кездегі Республика Министрлер Кеңесінің төрағасы Н.
Ә. Назарбаев 1986 жылғы ақпан айында өткен Қазақстан Компартиясы XVI
съезінде жасаған баяндамасында және съезде шығып сөйлеген басқа да
делегаттар осындай келеңсіз жағдайларды өткір сынға алды. Олар көптеген
күрделі және маңызды мәселелерді партия комитеттерінің дер кезінде
шешпейтінін, олардың қызметі ауқымынан тыс қалатынын, күрделі мәселелерді
шешуге ескіше қараудың кеңінен орын алып отырғанын ешқандай бүкпесіз айтып
берді.
Мұндай көсемнің Қазақстанда тұратын орыс халқы өкілдерінен де
мүмкін екендігі айтылды. Міне, осындай күрделі жағдайда Г. В. Колбин партия
Орталық Комитетінің бюро мәжілісін шақыртып, оған С. М. Мұқашев, Н. Ә.
Назарбаев, 3. К. Камалиденов, О. С. Мирошхин, М. С. Меңдібаев А. П.
Рыбников, Л. Е. Даулетова, В. Н. Лобов, т. б. катысты. Бірақ олар алаңға
шыққан жастардың жүрегіне жол таба алмады.
Алаңда болып жатқан жағдай, республика басшыларының, соның ішінде Г. В.
Колбиннің ойында қазақ жастарының арасында елдегі социалистік құрылысқа
қарсы астыртын әрекет, ұлтшыл ұйым бар деген пайымдау мен арам пиғылды
туғызды. Бірақ ондай ұйымның бар-жоқтығы кейін қанша тексерсе де
анықталмады. Алаңда жиналған халық пен милиция және әскерлер арасында
қақтығысулар жүрді. Ереуілге қатысушылар таспен, таяқпен қаруланып
жазалаушыларға қарсылық көрсетті. Олар жастарға мұздай су шашып, алаңнан
қуу үшін алаңға әкелінген бірнеше өрт сөндіргіш машиналарды өртеп жіберді.
Қақтығысудың барысында Е. Сыпатаев және С. Савицкий деген азаматтар қаза
тапты. Осыған байланысты үкімет органдары алаңға шығушыларға қарсы күш
қолдана бастады. Алматыға басқа жерлерден арнайы әскери бөлімдер әкелінді.
Осылайша тәуелсіздіктің тұғырын қалауға себепкер болға қазақ жастарының
бейбіт шеруінің нәтижесінде тәуелсіз ел болдық.
1989 жылы наурыз айында Г. В. Колбин Халықтық бақылау комитетінің
төрағасы болып тағайындалып Мәскеуге кетті. Оның орнына сол жылғы шілдеде
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болып Н. Ә.
Назарбаев сайланды.
Мәселені әрі қарай тексеру үшін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі жанынан арнайы
қүрылған, Мұхтар Шаханов бастаған комиссия егжей-тегжейлі тексерді. Оның
барысында, Қазіргі кезеңнің талабымен қарағанда, алғаш рет демократия және
жариялылық жағдайындағы халықтың еркіндік үшін көтерген талабы мен ескі
партиялық ойлау арасындағы қақтығыстың болғандығы ашып көрсетілді.
Бір ерекше айтып кететін жәйт, қайта қүру жағдайында бұқаралық хабарлама
органдары елдегі, соның ішінде Қазақстанда болып жатқан жағдайларды,
өзгерістерді ешқандай бүкпесіз ашық жариялап отырды.
Кеңестер Одағының құлауының саяси себептері туралы айтқанда, ондағы саяси-
идеологиялық бірлік пен біртұтастық сол 80-ші жылдардың соңы мен 90-шы
жылдардың басында-ақ көзден ғайып болғанын ерекше атап көрсеткен жөн. Бұл
кезде бұрынғы Кеңес Одағы елдерінде бұрын болмаған ұлт толқулары күшейді.
Ең қауіптісі - олар таза ұлттық сипат ала бастады. Сумгаиттегі, Таулы
Карабахтағы, Вильнюстегі, Ферғанадағы оқиғалар ұлттық мәселелерді шешудің
ешқандай бағыт-бағдары жоқтығын анық-тады. Кеңестік кезеңде қабылданған
мәлімдемелер, тұжырымнамалар, бағдарламалар ұлтаралық қатынастар мен оны
шешудің жолдарын нақты көрсетіп бере алмады. Ел басында отырған басшылар
ұлт мәселесінің байыбын терең түсінбеді, оның теориялық базасы жасалмады.
Ақыр соңында ұлтаралық қайшылықтар тартысқа, ал тартыс қантөгіске әкеліп
тіреді. Бұған мысал ретінде Қазақстанда болған 1986 жылғы Желтоқсан
оқиғасын айтуға болады.
Сондықтан бірқатар ұлт республикалары Одақтан бөлініп шығу, өздерінің
егеменді мемлекет болуы жөніндегі талаптарын қойды. Міне, осының
нәтижесінде 1988 жылдың қараша - 1989 жылдың мамыр айлары аралығында Балтық
жағалауындағы Эстония, Литва, Латвия республикалары өздерінің егемендігі
туралы алғашқы құжаттарын кабыл-дады.
Сөйтіп, олар КСРО құрамынан шығып, жеке тәуелсіз мемлекетке айналды.
Осыдан кейін, көп кешікпей-ақ, яғни 1989-1990 жылдары егемендік туралы
Декларацияны КСРО-ның басқа республикалары да қабылдады. Сөйтіп, 74 жыл
бойы өмір сүрген республикалар Одағы (бұрынғы КСРО -1936-1990 жж) ыдырады.
Орнына Тәуелсіз Мемлекеттер Дстастығы (ТМД) құрылды (Алматы, 21 желтоқсан,
1991 жылы)
Қазақстан Республикасында егемендік алғаннан кейінгі бірінші
кезектегі міндеттер егеменді мемлекет құру, азаматтық қоғамды қалыптастыру
болды. Осы бағыттағы сапалы секіріс 1990 ж. 25-ші қазанында Қазақ ССР-нің
мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны қабылдау болды және 1978 жылғы
Қазақ ССР-нің Конституциясына сәйкес түзетулер арқылы президент институтын
енгізді. Президент лауазымын енгізу нақты тәуелсіздік жолындағы,
егемендікті қорғау және мемлекетті саяси және экономикалық дағдарыстан
шығару жолындағы республика басшылығының дер уақытындағы қадамы болды.
[pic]
1991 ж. 16 желтоқсаны республиканың саяси – конституциялық дамуының
жаңа сатысы басталды және ұлттың жеке даралығына құқылығы, құқық пен жеке
бас еркіндігі, саяси тұрақтылық, өкіметті бөлу, ұлтаралық келісім және
т.б. сияқты негізгі демократиялық принциптерді білдірді. ҚР-ның
конституциясы 1995 ж. 30-ші тамызда Бүкілхалықтық референдумда қабылданды.
1993 ж. Қазақстан Республикасы Конституциясының қабылдануы
Қазақстанның демократиялық мемлекеттігінің қалыптасуының белгілі бір сатысы
болды. 1994 ж. 7-ші наурызда Қазақстан Республикасындағы сайлау жөніндегі
жаңа Кодекске сәйкес ХІІ-ші шақырылымының Жоғарғы Кеңеске сайлауы өтті.
Қазақстан егемендік алғаннан кейін зайырлы, демократиялық, құқықтық
және әлемге ашық мемлекет құруға кірісті. Мұны іске асыруда еліміздің
тарихи және отарлауда болған мұрасы, оның саяси мәдениетінің өзіндік
ерекшелігі, мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынасы жан-жақты ескерілді.
Елімізде саяси партиялардың және партиялық жүйелердің орнығуына,
күшті заң шығарушы органның, тәуелсіз баспасөз және автономиялық жергілікті
басқарудың дамуына көп көңіл бөлінді. Қоғамды демократияландыру барысында
жаңа саяси институттар - парламент, 1993-ші және 1995 жылдардағы
Конституциялар қабылдан-пы, тәуелсіз сот билігі қалыптасты.
1992 ж. 4-маусымда Қазақстан Республикасын мемлекеттік туы,
елтаңбасы, әнұраны бекітілді.
[pic]
Мемлекеттік символдардың тарихтың, мәдениетті бейнесі болып табылады, олар
еліміздің қайталанбас өзіндігін паш етеді және оның азаматтарының сана
сезімін білдіру еді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік туының авторы
Шакен Ниязбеков , мемлекеттік елтаңба, авторлары Жандарбек Мәлібеков және
Шота-Аман Уәлиханов. Қазіргі мемлекеттік әнұранның сөзін жазған авторлар:
Жұмекен Нәжімеденов Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев. Қазіргі ән ұранның
тәуелсіз Қазақстан тарихына еніп шырқалуының басталған уақыты -2006 жылдың
11 қаңтары еді. Содан қазір бір ғана мемлекеттік тілде орындалуда. Бұл
біздің Қазақ деген ұлы елдің тәуелсіздігінің тұғырының бекігендігінің бір
нәтижесі.
2-сұрақ: «Конституция» деген сөздің латын тілінен аудармасы «құрылғы»,
«жарғы», «заң» деген мағыналарды береді.. Бірінші конституция 1787 жылы
қабылданып, осы күнге дейін қолданып келе жатқан АҚШ-тың Конституциясы
болып табылады. Ал тәуелсіз Қазақстан Республикасында 1993 және 1995
жылдары қабылданды. Конституцияның басқа құқықтық нормативтік кесімдерден
ерекшеліктері мынадай:
-қоғамдық қатынастардың негізін қалайды;
-құқықтың негізгі бастауы болып табылады;
-ең жоғарғы заңдық күші бар;
-оның ерекше тәртіппен қабылдануы;
Ұлттың басқа ешбір бөлігіне бірде бір адамға өзгеше артықшылық немесе
құқықтан үзінді болмайды, адамдардың барлығына қажет бөлігінде тегін,
азаматтардың барлығына халыққа ортақ білім беру қамтамасыз етіледі және
ұйымдастырылады делінген.
Соңғы Қазақ КСР-нің Конституциясы 1978 жылы қабылданды. Дегенмен
Конституциядағының көпшілігі жай формальдық мәні бар дүниелер болды. Ол
айтылған кемшіліктердің өзі Конституция қабылданғаннан кейін-ақ бірден
байқалды. Бұл Конституция кеңестік Қазақстанның соңғы Конституциясы еді.
Онда азаматтардың барлық демократиялық құқықтары мен бостандықтары түгел
қарастырылған. Басқа ел Конституцияларынан кем соқпайтын Заң болды. Жаңа
Конституция дамыған социализм тұжырымдамасын заң жүзінде бекітті. Ондағы
бір қағида- сол заманның Коммунистік партиясы барлық халықтардың,
ұлттардың, жеке адамдардың тағдырын бір өзі ғана шешті.
Елдегі Желтоқсан оқиғасы ХХ ғасырдың 90- жылдарында КСРО
құрамындағы елдердің өміріне айшықты саяси өзгеріс әкелді. Солардың бірі
қазақ тарихына алтын әріптермен жазылған саяси –заңды өзгеріс 1993 жылы 28-
қаңтарда қабылданған Тәуелсіз Қазақстанның бірінші Конституциясы еді.
Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін нығайтуда, халыққа қызмет ететін,
азаматтардың кең көлемді құқықтары мен бостандықтарын т.б. жариялаудағы
халықтың еркін білдіретін мемлекеттік жаңа органдар құруға бұл
Конституцияның зор маңызы болды. 1993 жылғы Конституция халық деген ұғымға
таптық сипаттама беруден тұңғыш рет бас тартты.
1994 жылы Жоғарғы Кеңес пен маслихаттардың сайлауы өтті. Халық кәсіби
жаңа Парламенттен әлеуметтік бағытта жұмыс істейтін қоғамның экономикалық
құқықтық базасын жасауға көшті. Бірақ бұрынғы сарқыншақтардың сақталып,
өткен сайлау системасында бұрмаланудың болуы, заң баптарындағы ойланбай
жазылған мазмұндар мемлекет пен халық мүддесіне сай келмегендіктен жаңадан
заңға талқылау, талдау жасап қайта қабылдауға заңдық күші бар өте маңызды
жарлықтар шығарылды. Сондықтан қоғамдық өмірдің өзі Конституцияны қайта
қарау туралы мәселені көтерді. Конституцияны талқыға салу баспасөзде
жарияланды.
Бір топ заңгерлердің қатысуымен Конституцияның жаңа жобасы жасалып,
бүкіл халықтың талқылауына ұсынылды. 30 тамызда 1995 жылы өткен
референдумда Ата Заң қабылданды. Қабылданған Заң 9 бөлім, 98 баптан
тұрады. (Кесте -1)
|1 бөлім |2 бөлім |3 бөлім |
|Жалпы ереже |Адам және азамат |Президент |
|4 бөлім |5 бөлім |6 бөлім |
|Парламент |Үкімет |Конституциялық кеңес|
|7 бөлім |8 бөлім |9 бөлім |
|Сот және соттар |Жергілікті өкілді |Қортынды |
|төрелігі |және өзін-өзі | |
| |басқару | |
Қазақстан Республикасының Конституциясы - демократиялық,
өркениетті даму жолына түскен мемлекет пен қоғамның неізгі, басты
нормативтік актісі.
Конституцияны Қазақстанның халқы қабылдады. Онда халықтың еркі
білдірілген. Тәуелсіз елдің 2-ші Конституциясында мемлекетті басқарудың
нысаны түбірімен өзгертіліп, өкімет билігінің жаңа жүйесі заңдастырылған.
Парламенттің қызметі мен өкілеттілігі де ықшамдалған. Жаңа Конституция
бойынша 5-9 желтоқсанда 1995 жылы екі палаталы Парламентке сайлау өтті,
осыдан кейін елімізде қоғам өмірін демократияландыруда ілгері басқандық
айқын көрінді. Макроэкономикалық тұрақтандыру және құрылымдық-
институциялық өзгерістер саласында қол жеткен оңды нәтижелер байқалды.
Алдымен экномиканы нарықтандыру, саяси тұрақтылықпен халық тұрмысы
мәселелері бірінен кейін бірі тәуелсіз елдің заңдылығына айналып, шынайы
көрнімтерді беруге көшірілді.
Конституциялық заңды біліп қана қою жеткіліксіз, оған қоса заңдардың
шығу мақсаттарында қандай себептерден құралатындығына да назар аударған
дұрыс. Сондай анықтама Қазақстан Республикасының Конституциясының (1995жыл)
алғашқы сөзінде қарастылыған Айта кетсек: «Біз, ортақ тарихи тағдыр
біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра
отырып, өзімізді еркіндік, теңдік және татулық мұраттарына берілген
бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзілік қоғамдастықта
лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы
жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды
негізге ала отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз» деген сөздермен
басталады.
Конституцияның маңызды ерекшелігі- ол, бір жағынан мемлекеттің, екінші
жағынан қоғамның негізгі заңы болып табылады. Мұның өзі мемлекеттік
биліктің қайнар көзі ретіндегі және қоғамның әлеуметтік базасы (ұстаушысы)
ретіндегі халықтың мәртебесімен байланысты. Конституция мемлекетті барлық
өзгеше белгілерімен (территориясы, рәміздері, халқы, салығы мен қаржысы,
тәртіп органдары т.б.) қоса құрады. Және мемлекеттің егемендігін баянды
етеді.
1995 жылғы Конституция бойынша Қазақстан біртұтас мемлекет болып
табылады. 90 жылдардың екінші жартысында көптеген істер тындырылып,
мемлекеттің Ата Заңы ел мүддесі үшін заңдық қызметті көрсетіп, заманның
талабына сай өзгертулер мен толықтырылуларды қажет етті. Соның нәтижесінде
1998 жылы Ата Заңға алғашқы өзгертулер мен толықтыруар енгізіліп, егеменді
елдің дамуының сара жолына арналған талай-талай заңдар жобасы өмірге келді.
ХХ ғасырдың соңы Қазақстан Республикасының саяси-экономикалық және мәдени-
құқықтық жағдайына қамқорлығын жасап, 2007 жылы қайта өзгерістер мен
толықтырулар енгізуді талап етті.
Сонымен 1991 жылдың желтоқсан айында КСРО ыдырап, құрамындағы одақтас
республикалар егемендігімен тәуелсіздігін алған дербес мемлекеттер
құрды. Қазақ КСР жойылды. Оның аумағында 1991 жылдың 10-желтоқсаны
Қазақстан Республикасы деп аталатын жаңа мемлекет пайда болды. Құрылған
күннен бастап құқықтық актілер қабылданып, жаңа мемлекеттің негізі қаланды.
Оларға жататындар:
1.Қазақ ССР-нің мемлекеттік тәуелсіздігі туралы декларациясы.
2.Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Заңы.
3.1993 жылғы және 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциялары. Аталған конституциялық кесімдер Қазақстанның
тәуелсіздігін, дербестігін жариялап, демократиялық, құқықтық мемлекет
құрудың негіздерін қалады.
Республикалық референдумында қабылданған Конституция, оның жоғары
заңдық күші бар және еліміздегі барлық іс-қимыл мен қалыптасушы жүйелердің
нормативті базасы болып табылады. Республиканың барлық аумағына
қолданылады. Бейнелей айтсақ, бұл Конституция - мемлекетке қоғамның
құқықтық сенімі және халықтың берген төлқұжаты деуге болады. Қазақстан
Республикасының Конституциясы республикалық құрылыстың негізін, мемлекеттік
билік жүйесін және Қазақстан мемлекеті мен азаматының қатынасын белгілейді.
Адам және оның өмірі мен құқықтары, бостандықтарын Конституция мемлекеттің
ең қымбат қазынасы деп танып, мемлекеттің сол үшін қызмет етуі тиістігін
атап көрсетеді.
Тақырып 14. Тәуелсіздік және Қазақстан мемлкеттілігінің қалыптасуы
1.Желтоқсан оқиғасының батыр-қаһармандары
2.Егеменді елдің басшысы-Н.Ә.Назарбаев
1-сұрақ: Тоқырау жылдарында Одақтың барлық аумағында, оның ішінде
Қазақстанда да басқару ісінде жағымпаздық, парақорлық, рушылдық, жершілдік
сияқты көптеген келеңсіз құбылыстар орын алғаны белгілі.
Бұл жылдары ұлт саясатында, әлеуметтік-экономикалық және кадр
мәселелерінде көптеген ауытқушылыққа жол берілді. Жалпы барлық кеңес
қоғамында бұл кезде қоғамдық ойдың мәні өзгеріп, сөз бен істің арасында
алшақтық, қайшылық кең өріс алды. Кадр мәселелерін шешу партия
комитеттерінің тек бірінші басшыларының айтуымен, солардың таңдауы-мен
жүретін болды. Оларды іріктеуде тек туыстық, жерлестік, бастыққа
берілгендік жағдайлар маңызды рөл атқарды. Бұл Коммунистік партияның,
соның ішінде Қазақстан Компартиясының да барлық деңгейінде керініс тапты.
Көптеген басшы партия қызметкерлері мен партия комитеттері ескіше қызмет
етті.
Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті құрамында сапалық
өзгерістер аз болды. Осыдан келіп, аса маңызды мәселелерді шешуде
принципсіздік, тұрақсыздық, қоғамдағы жағымсыз жағдайларды жасыруға,
аздаған жақсы істерді ерекше мадақтап, жоғары көтермелеп тек жақсы жағынан
көрсетуге тырысты. Сол кездегі Республика Министрлер Кеңесінің төрағасы Н.
Ә. Назарбаев 1986 жылғы ақпан айында өткен Қазақстан Компартиясы XVI
съезінде жасаған баяндамасында және съезде шығып сөйлеген басқа да
делегаттар осындай келеңсіз жағдайларды өткір сынға алды. Олар көптеген
күрделі және маңызды мәселелерді партия комитеттерінің дер кезінде
шешпейтінін, олардың қызметі ауқымынан тыс қалатынын, күрделі мәселелерді
шешуге ескіше қараудың кеңінен орын алып отырғанын ешқандай бүкпесіз айтып
берді.
Қазақстанның жоғарғы органдарына орталықтан басшы кадрлар жіберу
кеңінен орын алды. Оларды қызметке жібергенде жергілікті жердің пікірі,
республиканың тарихи жағдайы, оның салт-дәстүрі есепке алынбады. Мұндай
жағдай 1986 жылғы 16 желтоқсан күні Қазақстан Компартиясы Орталық
Комитетінің бірінші хатшысы Д. А. Қонаевты орнынан алған кезде айырықша
көзге түсті. Пленум мәжілісі небары 18 минутқа созылды. Осы уақыт
ішінде 22 жыл Қазақстан Компартиясын басқарған
Д. А. Қонаев қызметінен алынып, оның орнына Мәскеу жіберген Г. В. Колбин
сайланды. Мұның өзі қайта құру мен демократиядан үлкен үміт күтіп отырған
республика халқының, соның ішінде қазақ жастарының наразылығын туғызды.
Пленум өткеннен кейін екінші күні Орталық партия Комитеті үйі алдындағы
алаңға өздерінің Пленум шешімімен келіспейтіндігін білдіру үшін жұмысшы
және студент жастар, оқушылар жиналды. Олардың қолдарында ұстаған
ұрандарының арасында «Әр халықтың өз ұлттық көсемі болу керек» деген ұран
болды.
Мұндай көсемнің Қазақстанда тұратын орыс халқы өкілдерінен де мүмкін
екендігі айтылды. Міне, осындай күрделі жағдайда Г. В. Колбин партия
Орталық Комитетінің бюро мәжілісін шақыртып, оған С. М. Мұқашев, Н. Ә.
Назарбаев, 3. К. Камалиденов, О. С. Мирошхин, М. С. Меңдібаев А. П.
Рыбников, Л. Е. Даулетова, В. Н. Лобов, т. б. катысты. Бірақ олар алаңға
шыққан жастардың жүрегіне жол таба алмады.
Алаңда болып жатқан жағдай, республика басшыларының, соның ішінде Г. В.
Колбиннің ойында қазақ жастарының арасында елдегі социалистік құрылысқа
қарсы астыртын әрекет, ұлтшыл ұйым бар деген пайымдау мен арам пиғылды
туғызды. Бірақ ондай ұйымның бар-жоқтығы кейін қанша тексерсе де
анықталмады. Алаңда жиналған халық пен милиция және әскерлер арасында
қақтығысулар жүрді. Ереуілге қатысушылар таспен, таяқпен қаруланып
жазалаушыларға қарсылық көрсетті. Олар жастарға мұздай су шашып, алаңнан
қуу үшін алаңға әкелінген бірнеше өрт сөндіргіш машиналарды өртеп жіберді.
Қақтығысудың барысында Е. Сыпатаев және С. Савицкий деген азаматтар қаза
тапты. Осыған байланысты үкімет органдары алаңға шығушыларға қарсы күш
қолдана бастады. Алматыға басқа жерлерден арнайы әскери бөлімдер әкелінді.
Осылайша тәуелсіздіктің тұғырын қалауға себепкер болға қазақ жастарының
бейбіт шеруінің нәтижесінде тәуелсіз ел болдық.
1987 жылғы шілдеде КОКП Орталық Комитеті "Қазақ республикалық партия
үйымдарының еңбекшілерге интернационалдық және патриоттық тәрбие беру
жұмысы туралы" арнайы қаулы қабылдады. Онда 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы
Қазақстандағы ұлтшылдықтың көрінісі деп ба-ғаланды. Бірақ кейіннен бүл
шешім қате деп табылды. Өйткені қазақ халқы ешуақытта ұлтшыл болып корінген
емес еді. Қазақ халқы ежелден-ақ басқа ұлттың баласын бауырына басқан, жат
елді өз бауырындай сыйлаған ұлы халық еді. Ұлы халықтың баласы болуды құдай
бізге жазғанды әрқашан мақтан тұту керек.
Қазақ жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы шеруінің түрі ұлттық
болғанымен ұлтшылдық емес еді. Ол басқа халықтарға, соның ішінде орыс
халқына қарсы бағытталмаған болатын. Шеру саяси сипаттағы бейбіт
демонстрация еді, мемлекеттік құрылысты құлатуға шақырған жоқ-ты. Бірақ
республиканың және орталықтың партиялық-бюрократиялық қрылымы тарапынан ол
экстремистік пиғылдағы ұлтшыл жастар тобының бүлігі деп бағаланды. Жүйе
оны "Қазақ ұлтшылдығы" деп айыптауға дейін барды.
2-сұрақ: Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы (1940) – тәуелсіз
Қазақстанның тұнғыш Президенті. Туып-өскен жері-Алматы облысының Қарасай
ауданына қарасты Шамалған ауылы. Днепродзержинск техникалық училищесін
(1960), Қарағанды металлургия комбинатына қарасты жоғары техникалық оқу
орынын (1967), Кеңес Одағы коммунистік партиясы Орталық комитетіне қарасты
Жоғары партия мектебін (1976) бітірген. Экономика ғылымның докторы,
академик.
Еңбек жолын 1960 жылы Теміртау қаласындағы Қарағанды металлургия
комбинатында қатардағы жұмысшы болып бастап, домна пешінің аға
газдаушылығына дейінгі жолдан өтті. 1969 жылдан бастап комсомол және партия
жұмысына ауысты. Жоғары мемлекеттік және партиялық қызметтерді 1979 жылы
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы болып сайланған кезден
атқара бастады. Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Министрлер
Кеңесінің төрағасы (1984-1989), әрі Кеңес Одағы Коммунистік партиясы
Орталық Комитеті Саяси бюросының мүшесі (1990-1991), Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасы Жоғарғы Кеңесінің төрағасы (1990 жылдың ақпан-
сәуір айлары) болып қызмет атқарды. Қазақ Кеңестік Социалистік
Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1990 жылдың 24 сәуірінде Н.Ә.Назарбаевты
Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының ең алғашқы Президенті етіп
сайлады.
Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Президенті ретіндегі
қызметінің заңға сәйкес екенін 1991 жылы 1 желтоқсанда өткен ең алғашқы
бүкілхалықтық сайлау одан әрі орнықтыра түсті. Қазақ Кеңестік Социалистік
Республикасы атауының Қазақстан Республикасы болып өзгеруіне байланысты
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің қаулысына сәйкес Н.Ә.Назарбаев
1991 жылы 10 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Президенті лауазымымен
қызметке кірісті. Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан Республикасы Қарулы
Күштерінің Жоғарғы Басқолбасшысы, Қазақстан халықтары Ассамблеясының
Төрағасы, Қазақтардың Дүние жүзі Қауымдастығының Төрағасы. Қазақстанның,
Ресейдің, Өзбекстанның және басқа да бірқатар шет елдің жоғары ордендері
мен медальдарымен марапатталған.
Нұрсұлтан Әбішұлы әлемнің аса ірі мемлекет басшылары мойындаған
қазақ мемлекетінің ең алғашқы басшысы, дүние жүзіне әйгілі саясаткерлердің
бірі. Ол ел басқару ісінде халықтың ғасырлар бойы жинақталған бай
тәжірибесі мен әлемдік тәжірибені тал бойына тоғыстырған алымды да алғыр
басшы. Ел өмірінің алуан салалы тіршілік-тынысын терең білу, маңдай тіреген
проблемалардың ең елеулісін тап басып тани алу, ел ішіндік және әлемдік
ахуалдармен санаса отырып ұрымтал әрекеттерге бару, сол жолда таңдалған
бағытын табандылықпен жүзеге асыру- Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың мемлекет
басшысы ретіндегі басты қасиеті. Н.Назарбаевтың бастамасымен тәуелсіз қазақ
елінде дүниежүзілік-тарихи маңызы бар істер атқарылды. 1991 жылдың күзінде
40 жылдан астам уақыт бойы адамзат баласына от бүркіп, апат қауіпін
төндіріп келген Семей ядролық сынақ полигоны жабылды. 459 ядролық жарылыс
өткен бұл полигон енді мәңгіге тыншыды.
Туған елінің тыныштығын, адамзаттың қауіпсіздігін ту еткен
Н.Назарбаев Америка Құрама Штаттарының, Ресейдің, Францияның билеушілерімен
ұзақ та күрделі келіссөздер жүргізіп, ядролық қаруды Қазақстаннан аластауға
1994 жылы келісті. Бұл біз үшін өтеуі қымбат келісім еді. Өйткені ядролық
державалар (АҚШ, Англия, Россия, Қытай, Франция) Қазақстанның
тәуелсіздігіне, егемендігіне және бүгінгі шекараларының өзгермейтініне
құрметін білдірді, Қазақстанның тәуелсіздігіне территориялық біртұтастығына
қарсы күш қолданбауға міндеттенді, Қазақстанға экономикалық қысым көрсетуге
бармайтынын мәлімдеді. 1995 жылы соңғы ядролық қару қазақ елінен әкетілді.
Осылайша адамзат тарихында тұңғыш рет жойқын қарудан ерікті түрде бас
тартқан мемлекет пайда болды. Президент Н.Назарбаевтың көптеген бері қолға
алып, практикаға енгізіп келе жатқан іргелі идеясы-Еуразиялық одақ құру.
Бұл, әрине, бұрынғы Кеңестер Одағын тірілту емес. Еуразиялық одақ қос
құрлықты мекендеген мемлекеттер мен халықтар арасындағы интеграцияны жаңа
сапалы биіктікке көтеру. Алғашқы нәтижеге де қол жетті.
2000 жылдың күзінен бері бес мемлекеттің басын қосқан еуразиялық
экономикалық одақ өміп сүріп келеді. ЮНЕСКО күнтізбесіне Абайдың 150
жылдық, М.Әуезов пен Қ.Сәтбаевтың 100 жылдық, Түркістанның 1500 жылдық
мерейтойларының енуі, Париж бен Лондонда, Берлин мен Токиода қазақ
арыстарының аттары құрметпен аталып, ән-күйлеріміз бұрынғыдай
жалтаңкөзденбей, барынша еркін, қуанышты көңілде шалқуы мәдениетімізді,
өнерімізді, ғылымымызды ғана түлетіп отырған жоқ, санамызды,
дүниетанымымызды, мінезімізді де жаңаша қалыптастыруда.
Қазақстанның тәуелсіздігі жылдарында қыруар іс атқарылды. Бірақ
олардың ішінде екеуін атап өту керек. Біріншісі – 1997 жылы Президент
Н.Назарбаев ұсынған «Қазақстан – 2030» даму стратегиясы, екіншісі
–елорданың Алматыдан Астанаға көшірілуі. Үш ғасырға жуық уақыт бойы
отаршылдықтың тауқыметін тартып, этнос ретінде шалажансар халге түскен
қазақ халқын ел етіп, ТМД елдерінің аясындағы ең көп тілді, көп конфессиялы
Қазақстанның еңсесін көтеріп, тәуелсіздік жолымен алып жүру міндеті
Нұрсұлтан Әбішұлының маңдайына жазылды. Бұл жолда да тәуелсіздікті тәу
ететін, шынайы демократияға ұмтылған, ұлтаралық түсіністік пен достықты
өмір салты еткен, болашағына сеніммен қадам басқан қазақстандықтардың
символына айнала білді.
Тақырып 15. Қазақ мемлекетінің стратегиясы
1.Президент және жаңа Астана
2.Мемлекеттік саясат
3.Сыртқы саясат басымдықтары
1-сұрақ. Астана — бұл кең даладағы жай қала ғана емес, саяси ерік-жігер
көрінісінің нышаны . Бұл саяси батыл қадам. Астана шаңырағы әлі де болса
биіктей түспек. Жаңа астананың келешегі бүтіндей XXI ғасырдың еншісінде
жатыр. Ал оның ертеңгі еңсесін көтеретін бүгінгі жас жеткіншектеріміз.
Сарыарқаның сары белінде Қанжығалы қарт Бөгенбай елінде ұлан-байтақ қазақ
жерінің қасиетті орталығында мемлекетіміздің жаңа астанасының бой көтеруі,
жаңа бір мәдени-ғылыми һәм саяси-экономикалық алып ортаның, Отанымыздың
күретамырына қан жүгіртетін, жан бітіретін сәулетті, қуатты орданың дүниеге
келуі, әлбетте, барша жақсылықтардың игіліктердің шоғырлануы.Тарихқа
үңілсек, 1830 жылдың маусым айында Есіл өзені бойындағы Қараөткел тұсында
Астана қаласының алғашқы іргетасы қаланды. 1832 жылы Ақмола ішкі округі
ресми түрде жарияланып, оның округтік аға сұлтаны болып Қоңырқұлжа
Құдаймендіұлы тағайындалды. Ал 1838 жылы Ресей империясының отаршылдық
саясатына қарсылық білдірген жергілікті халықтың көтеріліс деңгейін іле-
шала Кенесары Қасымұлы Ақмола бекінісін алу үшін патша әскерлеріне қарсы
алғаш шабуыл жасады.Сөздікке жүгініп, парсы түбірінен қазақша түсінігін
іздейтін болсақ, астана — табалдырық, босаға, кіре беріс, сарайдың қақпасы,
салтанатты орда есігі деген ұғымдарды білдірнді. Парсыша үндестігі астан
(асетан) деп келеді. Келе-келе қазақта жұрт бас қосар орын, халық жиналып
ақылдасар жер, ел ағалары байлам-бәтуа айтар орталық мәніне ие болғанға
ұқсайды
Елімізді шыңғыс әулеті билеген заманда орталық деген мағына бірте-
бірте моңғол мен түрік халықтарының әскери-әкімшілік аймағы ұғымын
білдіретін орда сөзімен алмаса бастады. Оның соңғы жұрнағы — Бөкей
хандығының астанасы болған, бүгінгі таңда атауы сақталған Орда қаласы.Парсы
тілінде мекен, жер, ел дегенді білдіретін стан сөзі де бүгінгі Қазақстан
аумағына сол тұста деген. Түркі тектес халықтардың киелі астанасы Түркістан
аталуы, бір қиырымыздың Моғолстан екені бұған дәлел. Сол кездегі ғылыми-
тарихи әдебиетте түркі халықтары мекендеген өлкеге орай стан түбірінің
кеңінен қолданылуы нәтижесінде кейіннен қазақ тілінде астана сөзі
қалыптасқан деген болжам қисынсыз көрінбес. Аудармалары сәл алшақтау
болғанымен, стан мен астана (астан) түбірлерінің мағына ортақтығы бүгінгі
парсы елінің өз мысалынан аңғарылып тұр. Иранда әкімшілік бөліністер остан
аталып, аймақтарының дені Систан, Белужстан, Лорестан, Хұзестан болып
келеді.Сарай. Орда. Астана! Билік орталығын білдіретін осынау ежелгі
атауларды қазақ халқы мәңгіге еншілеп, мағыналас ұғымда қолдануының өзі
тарихтың тамаша сыйы емес пе! Сарайдың ордаға орын беруі ұлы оқиғаларға
байланысты үрдіс. Ал орданың кешегі жиырмасыншы жылдары астана мағынасына
айналуы тым тез—бір жылда, тіпті бір күнде болған оқиға деген болжамға
батылдық жасағалы отырмыз. 1925 жылдың сәуірінде Қазақстанның орталығын
Орынбордан Ақмешітке көшіру туралы шешім қабылданды. Орынбор алты жыл бойы
әуелі Қазревкомның, кейіннен Қазақ АССР-інің үкімет органдары орналасқан
қала болғанымен, ел астанасы деп ресми атала қойған жоқ. Сол кездің
құжаттарынан, баспасөзі мен әдебиетінен астана деген атуды кездестіре
қоймаймыз. Ал Ақмешітті Қазақ елінің шын орталығы ету жөнінде ұйғарым
алынғанда, кеңестік республика астанасының атауында мешіт сөзінің тұруы сол
кездің идеологиясымен үйлесе қоймағаны анық. Орталық ұғымындағы орда
сөзінің кәдеге асқаны сонда. Революция символы қызыл сөзімен кірігіп,
Қызылорда атаулы қала пайда болды. Алайда, бір қиындығы ендігі жерде
«Қазақстанның ордасы Қызылорда» деген қосарлы тіркес тұрақты қолданылуы
тиіс еді. Орталық ұғымына синоним боларлықтай тың сөз қажет еді. Зиялы
азаматтар осылайша халық жадында , жыр-толғауларда айтылатын ежелгі астана
сөзіне таңдау жасағаны аңғарылады. Жаңа ұғымның жұртқа әлі тосын екені
Бейімбет Майлиннің 1925 жылдың 8 маусымында жазған «Астана» өлеңінен де
аңғарылып тұр.
Кәрі-жасы, бәрінің де
Айтатыны — астана!
Ел көгерген астанасы
Осы ма, әлде басқа ма?
Мен астанаң, мен ордаңмын!
Мұнда түгел тілегің...
Ел ордасы—астанасы,
Шаш нұрыңды әлемге!
Білім туын қолыңа ұстап,
Тұтқа болшы бар елге!..
1929 жылы астана Алматыға қоныс аударғанда Ілияс Жансүгіров «Жаңа
астана» атты очерк жазып: «Алматыға Қазақстан орталығы көшіп келді.
Алматы—астана болды. Қазақстан ортасы—ордасына орнықты. Қазақстан
еңбекшілерінің ұйтқысы—орталық, өкімет мекемелері басты ұйымдар жаңа
қонысына ірге тепті» деп қуанды. Қазақстан орталығы, Қазақстан ортасы,
ордасы деген түсініктерді Ілияс та астана сөзімен жарыстыра қолданады. Бір
кездегі сарай, орда, астана сөздерінің елдің қоғамдық саяси өміріне, тарихи
кезеңдеріне байланысты мәні, атқарар жүгі алмасып отырған тәжірибеге
сүйенсек, астана енді қала атауына түпкілікті ауысып, ол ұғымның қызметін
басқа балама атқаруы тиіс. Мыңжылдық қолданбасы бар, бір кездерде осы
мағынаны білдірген орда атауының елорда түрінде қайта оралуы бүгінгі
Астанамызға шартты құбылыс.
Елорданы Алматыдан Астанаға көшіру тәуелсіз мемлекеттің алғашқы
стратегиялық шешімдердің қатарында тұр.Бұл мәселені Президент Н. Назарбаев
тұңғыш рет 1992 жылы көтерген болатын. Жоғарғы кеңестің елорданы көшіру
туралы шешімі елдің аса маңызды оқиғалары хронологиясында 1994 жылғы 6
шілде болып белгіленді.1998 жылғы 6 мамырға дейін Ақмола деп аталған
Астана, Президенттің Жарлығымен 1997 жылғы 10 желтоқсанда Қазақстан
Республикасының елордасы деп жарияланды. 1998 жылғы 10 шілдеде Қазақстанның
жаңа елордасы—Астананың халықаралық тұсауы кесілді. 1999 жылы Астанаға
ЮНЕСКО-ның «Бейбітшілік қаласы» деген наградасы берілді. Бұл атақ қысқа
мерзім ішінде әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени дамуда неғұрлым
әсерлі әрі қуатты өсуге, тұрақты этникааралық қатынасты орнықтыруға қол
жеткізе алған ғаламшардың жас қалаларына беріледі. Бразилияда өткізілген
бұл конкурста, Астана барлық өлшемдер бойынша әлемнің әр түрлі елдерінің он
екі қаласын басып озды. Астана өте серпінді дамуда. Елорда көшірілген
кезден бастап қала экономикасына салынған инвестиция көлемі 3,5 млрд.
доллардан асты. 2007 жылға дейін Астананың құрылысына 238,6 миллиард теңге
көлемінде қаражат жұмсау жоспарлануда.Астананың ойдағыдай дамып келе
жатқанының белдгілерін оның халқының жедел өсуінен байқауға болады.
Елорданы көшіру жарияланған жылы мұнда не барі 225 мың адам тұратын. 2004
жылы елорда тұрғындарының саны екі есе өсіп, жарты миллионнан асып
кетті.1998 жылы Астана еркін экономикалық аймақтың WEPSA халықаралық
қауымдастығына кірді. Әлемнің 15 қаласы Қазақстан елордасының бауырлас
қалалары болып табылады, олардың арасында Мәскеу, Берлин, Будапешт,
Варшава, Минск, Киев, Анкара, Рига, Бангкок және басқалары бар. Бүгінде
Астана тәуелсіз Қазақстанның елордасы ретінде әлемнің саяси картасында
берік орнықты. Қазақстан егемендік алғалы бері бірінші рет астанасының
орнын ауыстыруда тұрғылықты халықтың мүддесін ескере отырып, дербес шешім
қабылдады. Осы іспеттес оқиғалар өмірдің өзі халық пен үкіметінен маңызды
шешім қабылдауын талап еткен жағдайларда іске асып жатады. Ресей,
Нидерландия Германия, Пәкстан, Түркия, Бразилия және тағы басқа елдердің
астана ауыстырудағы тәжірибелерін мысал ретінде келтіруге болады.Ұлы
Ататүріктің жаңа демократиялық Түркия астанасын елдің орталығы Анкара
қаласына ауыстыруы тегін шешім емес. Осман империясының құлаған әкімшілік
орталығы Ыстамбұл сол бір тарихи кезеңде жаңа талапқа сай келмей, бұрынғы
режимнің қайта орнау қаупін туғызды. Болашақ астана ретінде Анкара қаласы
түрік мемлекетінің негізін қалап, ғасырлар бойы ұлт бірлігін сақтап келеді
және әкімшілік орталық ретінде түрік туын асқақтатуда. Сол кездегі дана
Ататүрік шешімінің ұлт мүддесіне сай келенін тарихтың өзі дәлелдеді. Өткен
ғасырда Ресейдің динамикалық түрде дамуын Петр I-дің империя астанасын Нева
жағалауына орналастыру туралы шешімінсіз көзге елестету қиынға соғар еді.
Сол уақыттағы қала салуға кедергі келтіретін табиғи жағдайлардың қиындығына
қарамастан, ел астанасы салынып бітті. Ұлы реформатор «Еуропаға терезе аша»
отырып, елдің ұзақ уақытқа гүлденуі мен өркендеуінің бағыт-бағдарын
анықтады. Петербург мемлекет астанасының тарихи миссиясын орындап, қазіргі
кезде тек Ресейдің ғана емес, Еуропаның, тіпті бүкіл әлемнің экономикалық
мәдени және ғылыми орталығы болыап табылады. Әрине, астананы ауыстыру
жөніндегі әлемдік тәжірибелерді айта берсек, көптеген мысалдар келтіруге
болады. Түркі-монғол дүниесі саяси орталыққа ат беруде ерекше ұстамдыылқ
танытқан. Саяси үстемдік құмарлықты білдіретін немесе мемлекет пен
билікшіні мадақтайтын дәріптемелік сипаттамалар атымен ұшыраспайды. Көбіне-
көп оның мемлекеттің саяси орталығы екендігін білдірумен ғана шектелген.
Қарақорым — әскери қосын қонатын орын. Ұрға — әскер басының ордасы тұратын
тұрақ. Сарай — билік мекемесі орналасқан жәй. Олар бұл қағиданы өздері
үстемдік еткен кеңістіаае де кеңінен дарыта білген. Мәселен, Пекинді
монғолдар Ханбалгат (патша қала) деп атаса, қытайлар Бэйцзин —солтүстік
астана, ал Нанкинді Нанцзин — оңтүстік астана деп атаған. Жапондар да ескі
астанасын Киото — батыс астана, жаңа астанасын Токио — шығыс астана деп
атаған. Бұл батыс елдеріне тән дәстүр. Славян дүниесі Византия астанасы
Константинопольді Царь-град — патша қала атаған. Кингстон — король тұратын
қала атауы соған куә. Сондықтан жаңа саяси орталығымызды жәй ғана Астана
атауымыздың тарихи дәстүрлерімен қай тұрғыдан келсек те, терең
қабысады.Өткен ғасырларда астананың орнын ауыстыру тек қана сол кездегі
жауапкершілік себептерге байланысты болса, ал XX ғасырдың ортасынан бастап
геосаясатқа, экологияға, демографияға қатысты басқа бағыт алды.Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың мемлекеттің астанасын Ақмолаға
көшіру туралы Жарлығын шет ел басшылары түсіністікпен қабылдап, геосаяси
мәнге ие деп бағалауда.Еуразия құрлығының дәл «жүрегінде» орналасқан
Астананың XXI ғасырда халықаралық саясаттағы маңызды орталыққа айналу
мүмкіншілігі бар. Жаңа астананың Алматы қаласына қарағанда көркеюі үшін
өндірістік объектілер, әлеуметтік инфрақұрылымдар, әуежайлар, әлемдік
деңгейдегі офистер және қонақүйлер салу жағынан көптеген перспективалық
артықшылықары бар.Еліміздің астанасын көшіру халықаралық байланысты
тереңдетуге үлкен септігін тигізбек. Мемлекет астанасының орналасу орны
болашақта жолаушылар және жүк тасымалдаудың, сонымен қоса
телекоммуникацияның, үлкен халықаралық транзитті жолдар торабының түйісетін
орталығы болмақ. Атап айтқанда, кіндік қала Еуропа елдерін Азия Тынық мұхит
аймағының жылдам дамумен келе жатқан аудандарымен тез және сенімді түрде
байланыстырады.Бас қаланың Астана деген атауына келетін болсақ, оның
біршене негіздері бойынша артықшылығы бар. Атап айтқанда, оның бір ғана
түсіндірмесі бар және де бұл сөз нақты айшықталған мәнге ие. Астана атауы
ешқандай да келеңсіз саяси немесе тарихи ұғындыруларға салынбаған. Жаңа
атау құлаққа жағымды естіледі және графикалық тұрғыда мемлекеттік тілде де,
сондай-ақ негізгі халықаралық тілдерде де сәтті көрінеді, оның үстіне
естілу әуезі іс жүзінде ешқандай өзгеріске ұшырамайды.Қазақстанның
территориялық бөлінбейтін біртұтастығы Ата Заңда бекітілген. Қазіргі
егеменді еліміздің шекарасы республиканың қауіпсіздік кепілі болып
табылатынын бүкіл әлемдік қауымдастық таныған. Қазақстан астанасының көшуі
республикадағы этникалық ахуалды нығайтуға және біздің елдің халықаралық
ынтымақтастықтың белсенді мүшесі болуға бағытталған. Заң Қазақстан
Республикасы астанасының құқықтық мәртебесін, жұмыс істеуінің ұйымдық-
саясатын және экономикалық негіздерін айқындайды.
• Басқару құрылымы
Ақмола арнайы экономикалық аймағының басқару органы Әкімшілік кеңесі болып
табылады, оны Астана қаласының әкімі басқарады. Астана арнайы экономикалық
аймағының басқару құрылымына Астана АЭА Әкімшілік кеңесінің аппараты,
Астана АЭА Әкімшілік кеңесінің дербес атқарушы органдары, сондай-ақ
министрліктер мен мемлекеттік комитеттердің аумақтық органдары кіреді.
аңа Астананың жарқын келбеті қалыптаса бастады. Бұрын Астананы
тыңгерлердің астанасы ретінде біліп келсек, енді тәуелсіз Қазақстанның бас
қаласына айналды. Бұл—үлкен мәртебе.Бүгінде халқы 500 мың адамға жеткен
Астана Орталық Азия өңіріндегі күрт дамып келе жатқан қала.Президент
әкімшілігі, парлемент, министрліктредің орталық ақпараттары қоныстанған
тамаша сарай-резиденциялар пайда болды. Келісті қонақ үйлер мен жаңа тұрғын
үй кварталдары салынуда. Шетелдің дипломатиялық өкілдіктері үшін
резиденциялар тұрғызылуда. Грузия, Қырғызстан, Түрікменстан, Украина және
Куба өздерінің елшіліктерін ашты. Елордада Ресей елшілігінің бөлімшесі, ҚХР
мен АҚШ-тың өкілдіктері бар.«Астана мен Вашингтон біздің мемлекеттеріміздің
жүрегі — биліктің атқарушы, заң шығарушы және сот тармақтары шоғырланған
жер болып табылады» деді Вашингтон мэрі Энтони А. Вильямс 2002 жылғы 2
маусымда Астана тұсаукесерінің кезекті жылдығына орай жіберген құттықтау
сөзінде3.Үкіметтің басқару құрылымдары, министрліктер мен ведомстволар,
қоғамдық ұйымдар алаңсыз жұмыс істеп жатыр. Ерекше айтатын бір жәйт:
бұлардың бәрінде де мемлекеттік тілді қолдану аясы кеңейіп, мамандар, тіпті
көшедегі қарапайым адамдар өз ана тілімізде қазақшасөйлей бастады. Мұны да
жаңа Астанадағы жақсы жетістіктердің бірі.Жаңа, тәуелсіз Қазақстанды
бейнелейтін жаңа елордамен қазақстандықтардың барлық ұрпақтарының арманы
мен үміті астасып жатыр.Астана, бір жағынан, жаңа Қазақстанның мақтанышына,
екінші жағынан —ұлттық идеяны орнықтырудың және елді біріктірудің нышанына
айналды. Ол елдің орталығында, тарихи кезеңдерде Еуропа мен Азияның
транзиттік күретамырын байланыстырған, дамыған индустриялық өңірде
орналасқан.
Әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан
Республикасы Астанасының мәртебесі туралы. Астана, 1998 жылғы мамырдың 20-
сы .Егеменді Қазақстан 1998 ж. 20-мамыр.
2. Егеменді Қазақстан 1998 ж. 10-маусым
3.Қазақстан:табысқа жету тарихы әлемдік қоғамдастық көзімен. Алматы 2005,
43 б.
3.Практикалық жұмыс тапсырмалары (семинар тапсырмалары)
Тақырып 1. Қазақ хандығының құрылу тарихы
1. Қазақ хандығының пайда болуы мен дамуы
2.Қазақ тарихының саяси тарихы
Міндеті: Қазақ хандығының пайда болуы мен дамуының саяси тарихы туралы
деректермен танысу. Талдаулар жасап, хабарларды толықтыру
Әдебиеттер:
1.Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996….
2. Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994.
Тақырып 2 . Қазақ хандығының өрлеуі
1.Қасым хан саясаты
2.Қасым хан ұстанған саясат және оның заңы
Міндеті: Қасым ханның хандық саясаты мен оның заманы туралы, заңдылығы
туралы жан-жақтылы талдаулар жасау.
Әдебиеттер:
1.Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996….
2. Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994
Тақырып 3: Қазақ хандығы ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда
1.Хақназар хан және оның заманы
2.Тәуекел хан және Есім хандар: оның заманы кезеңіндегі қазақ хандарының
саси тарихы
Міндеті: Хақназар хандығы мен Тәуекел және Есім хандардығ қазақ хандығының
негізін құру және олардың саясаты туралы толық мағлұматтарды студенттердің
жеке талдап, толық тарихи бағалай білулерін қалыптастыру.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Есім, Тәуекел және де басқа хандықтар туралы олардың саясаты жөнінде
баяндап, Қазақтардың әлеуметтік жағдайы, себеп-салдары, билеушілері,
территориясын кеңейтудегі ролі жөнінде тарихи деректер көмегімен
сипатамалар беру.
2.Қазақ мемлекетінің негізін қалаушы қазақ халқының ХҮ-ХҮІІ ғасырлардағы
әлеуметтік саяси өмірі жайлы, олардың саяси тарихы туралы баяндау қажет.
Әдебиеттер:
1.К.Рысбайұлы Қазақстан Республикасының тарихы А. 2001
2.Қазіргі Қазақстан тарихы Алматы 2010
Тақырып 4: Тәуке ханның тұсындағы Қазақ хандығы
1.Қазақ-жоңғар хандығының саясаты
2.Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығының саяси жағдайы
3.Тәуке хан және оның «Жеті Жарғысы»
Мақсаты: Тәуке ханның шығу тегі мен жүргізген саясаты туралы. Тәукенің
заманындағы қазақтардың әлеуметтік жағдайы туралы толық тарихи деректер
бойынша жан-жақты мағлұматтар беру
Әдебиеттер.
1.Қазіргі Қазақстан тарихы Алматы-2010
2.Мыңжан Н. Қазақтың қилы тарихы Алматы, 1994
3.Елтұтқа. Ел тарихының әйгілі тұлғалары: Оқу құралы (М.Жолдасбеков,
Қ.Салғараұыл, А.Сейдімбек) Астана, 2001
Тақырып 5:Қазақ халқының шығу тарихы
1.Қазақ халқының қалыптасуы
2.Саяси-әкімшілік құрылымы
3.Әлеуметтік құрылым
Мақсаты: Қазақ халқының қалыптасуы мен саяси-экономикалық әкімшілік
құрылымы және әлеуметтік құрылымы туралы талдаулар жасап, тарихи
сипаттамалар беру.
Әдебиеттер.
1.Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996….
2.Қазіргі Қазақстан тарихы Алматы-2010
Тақырып 6: ХҮІІ-ХҮІІІғғ. Қазақ хандығы
1.ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ. Қазақ хандығының тарихи маңызы
2.Абылай хан және оның заманы
Мақсаты: Абылай ханның шығу тегі мен жүргізген саясаты туралы.
Абылайханның екі жақты саясаты және Абылай хан заманындағы қазақтардың
әлеуметтік жағдайы туралы толық тарихи деректер бойынша жан-жақты
мағлұматтар беру.
Әдебиеттер:
1. Абылайхан. Тарихи жырлар. 1 том.- А., 1993.
2. Ч. Валиханов. Абылай. Собр. соч., т 4. - А, 1985.
3. Султанбеков М. Абылай и его батыры. Семипалатинск, 1992.
4. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк).- А., 1994.
5. Қазақ ССР тарихы, 5 томдық, 3 том. — А, 1982.
Тақырып 7. ХҮІІІ-ХІХ ғғ. Қазақ хандығы
1.Кіші жүздің Ресей империясының құрамына еніу
2.Патшалы Ресейдің отаршыл саясаты
Мақсаты:
Кіші жүздің Ресейге қосылуының тарихи алғы шарттары мен қосылуының
себептері және Ресейдің Қазақ жеріндегі отаршыл саясаты туралы жан-жақтылы
талдаулар жасау.
Әдебиеттер.
1.ХҮІ-ХҮІІІғғ. Орыс-қазақ қатынастары.А., 1961.
2.ХҮІІІ-ХІХғғ. Орыс-қазақ қатынастары.А., 1964
3.Қазіргі Қазақстан тарихы Алматы-2010
Тақырып 8. ХҮІІІғ.-ХІХғғ ұлт-азаттық көтерілістер
1.Сырым Датұлы бастаған көтеріліс
2.Бөкей Ордасындағы ұлт-азаттық көтеріліс
3.Қазақтың соңғы ханы-Кенесары Қасымұлы
Мақсаты: Қазақтардың Е. Пугачев және Сырым Датұлы бастаган 1773-1775
жж. шаруалар согысына қатысу қарқыны, елдің жағдайы және себеп-салдарын
анықтау. Және қазақтардың қатысудағы негізгі әлеуметтік саяси жағдайлардан
туғандығын тариха деректер бойынша талдаулар жасау. ХҮІІІ ғасырдың 80-90
жылдарындағы Исатай Тайманов және Махамбет Өтемісов бастаган қазақ
шаруаларының көтерілісінің қозғаушы күші мен себеп-салдары, басталуы мен
барысы туралы. Қазақстандагы Кенесары Қасымов бастаган ұлт-азаттық
қозгалысы және оның тарихи маңыздылығын ашу. Кенесары ханның өзгерістер мен
жорық барысы және ол қозғалыстың тарихи себептері мен маңызын ашу. Тарих
баға беру.
Әдебиеттер:
1. Казахско-русские отношения в ХVIII-ХІХ вв. Сборник доку-ментов и
материалов.- А., 1964.
2. Бекмаханов Н.Е. Легенда о Невидимке. —А., 1968.
3. Вяткин М.П. Срым батыр.- А, 1947.
1. Бекмаханов Е.Б. Казахстан в 20-40гг. XIX в.- А, 1992.
2. Досмүхаметұлы X. Аламан. -А, 1991.
3. Рязанов АФ. Восстание Исатая Тайманова.- "Кзыл-Орда", 1927.
4. Шахматов В.Ф. Внутренняя Орда и восстание И. Тайманова.-А, 1946.
5. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк).- А, 1992.
Тақырып 9.ХІХ ғ. бірінші жарт. Қазақ елінің әлеуметтік-экономикалық және
саяси жағдайы
1.Шаруашылықтағы өзгерістер
2.Хандық биліктің жойылуы
3.Қазақ өлкесінің Ресей империясы құрамында
Мақсаты: Қазақстанда ХІХ ғасырдың 1-ші жартысындағы капиталистік
қатынастардың дамуы және олардың қазақ экономикасына тигізген себептері
туралы баяндау.
Әдебиеттер:
1. Бес ғасыр жырлайды 1-2 томдар. —А, 1989.
2. Жүбанов А. Замана бұлбұлдары- А, 1974.
3. Жүбанов А. Ғасырлар пернесі.- А., 1977.
4. Шоқан Уалиханов. Таңдамалы шығармалары- А, 1985.
5. Қазақ ССР тарихы (бес томдық) 3-том.- А, 1979.
6. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк).- А.,1994.
Тақырып 10. ХІХ ғ. екінші жартысындағы Қазақ жері
1.1867-1868 жж реформалар
2.ХІХ ғғ соңындағы Қазақ жеріндегі отаршылдық реформалар
Мақсаты: Қазақстанда ХІХ ғасырдың соңындағы қоғамдық-саяси өмір
туралы және саяси партиялардың жұмысы мен саясаты бағдарламалары жөнінде
қазақ халқының әлеуметтік жағдайы жөнінде толық мәліметтер мен
әкімшілік реформаларының қалыптасуы туралы толық баяндау
Әдебиеттер:
1. Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш.
М., 1994.
2. Алашорда. Сборник документов.- А., 1992.
3. "Алаш" сиезінің ақиқаты // «Жас алаш, 17 сәуір 1992 жыл.
4. История Казахстана: белые пятна.- А., 1991.
5. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк).- А., 1994.
6. Муқаметканов Қ. Алаш сиезінің ақиқаты // Жас алаш, 17 сөуір 1992.
Тақырып 11. ХХ ғасыр басындағы өлкенің әлеуметтік, экономикалық және саяси
жағдайы
1.Қазақ АКСР-і және С.Меңдешев.
2.Т.Рысқұлов және Түркістан Автономиялы Кеңестік Республикасы
3.20-30 жылдардағы қазақ интелегенциясы: С.Садуақасов, С.Қожанов;
Т.Жүргенов және т.б. саяси- тарихи рөлі туралы
Мақсаты. Қазақстанның өз алдына автономия болуының тарихи себептері мен
тарихи маңызы туралы және саяси жетістіктері, саясаттағы қарама-
қайшылықтар туралы тарихи деректер негізінде толық мәліметтер жасау.
Әдебиеттер:
1. X. Әбжанов. Мәдени қүрылыс ақтандақтары // Қазақ тарихы, 1993, ғЗ.
2. История Казахстана: белые пятна.- А., 1991.
3. Қазақ ССР тарихы (бес томдық) 4 т.- А., 1977.
4. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк).- А., 1994.
Тақырып 12: ХХ ғасырдың 50-80 жылдарындағы Қазақстанды өркендетудегі тарихи
тұлғалар
1.Қазақстан басшылығындағы тарихи басшының бірі-Шаяхметов Ж.
2.Қоғамның рухани өміріндегі жетістіктерді қалаушы қайраткерлер туралы
Мақсаты: ХX ғ. 50-90 жж. Қазақстанның саяси өмірі мен мәдениеті және қазақ
ағартушылары С.Сейфуллин., Б.Майлин., І.Жансүгіров т.б. қазақ зиялыларының
ел билеу және автономия мәселелеріндегі тарихи орны туралы жан-жақты
баяндау.
Әдебиеттер:
1. "Айқап". А, 1995.
2. Бөкейханов Ә. Шығармалар. —А., 1995.
3. "Қазақ" газеті.- А., 1998.
4. А. Күзембайүлы, Е. Әбіл. История Республики Казахстан. —А., 1998.
5. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (Очерк).- А., 1994.
6. Қазақ ССР тарихы (бес томдық) 4 т.- А., 1979.13-14
Тақырып 13: ХХ ғасырдың 90ж. Қазақстан Республикасын құрудың барысы
1.ҚР Мемлекеттік Заңы
2.ҚР Конституциясы
Мақсаты: 90 жылдардағы Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі өзгерістер
мен шетелден отандастардың шетелдік азаматтардың өз Отанына оралуы туралы
тарихи талдаулар жасау арқылы мәліметтер беру. 1997 жылы 1 наурызда
қабылданған ел басының алғашқы қазастандықтарға жалдаған жолдауы және оның
негізгі мазмұны мен басым мақсаттары туралы толық мәліметтер бере отырып,
елдің дамуының болашқ бағдарламасы ретінде бүгінгі дамудың негізі
болатындығына жан-жақты талдау жасау.
Міндеті: 90 жылдардың басынан басталған тәуелсіздік тарихының негізін
қалаушы тарихи тұлғалар мен қоғам қайраткерлері туралы баяндау. 1997 жылы 1
наурызда қабылданған ел басының алғашқы қазастандықтарға жалдаған жолдауы
және оның негізгі мазмұны мен басым мақсаттары туралы толық мәліметтер бере
отырып, елдің дамуының болашқ бағдарламасы ретінде бүгінгі дамудың негізі
болатындығына жан-жақты талдау жасау.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1.Қазақстан егеменді тәуелсіз ел
2.ҚР-ның Ата заңы туралы
3.Ел басы Н.Ә.Назарбаевтың 2005-2009 жылдардағы жолдаулары туралы
баяндамалар дайындау.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.- А., 1995.
2. Ж.А. Жансугурова. Полномочия Парламента Республики Ка-захстан в
условиях президентской формы правления // Саясат, 2 (9) февраль 1996.
3. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. —А, 1996.
4. Борбасов С.М., Сыдыков Е.Б. Тәуелсіздік танымы. -А, 1998.
5. Борбасов С.М. Қазақстандағы ұлттық процестер жөне ұлт саясаты.- Семей,
1995.
6. Коновалов АП. Национальные процессы в Республике Казахстан.
Семипалатинск, 1999.
7. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына
жолдауы. А., 1997.
8. Н.Ә. Назарбаев. Жадымда жатталсын, татулық дәйім сақталсын //Егемен
Қазақстан, 1998, 16 қаңтар.
9. 2030 стратегиясын жүзеге асыру жастардың еншісінде // "Егемен
Қазақстан", 1998, 6 қаңтар .
Тақырып 14. Тәуелсіздік және Қазақстан мемлкеттілігінің қалыптасуы
1.Желтоқсан оқиғасының батыр-қаһармандары
2.Егеменді елдің басшысы-Н.Ә.Назарбаев
Мақсаты: 90 жылдардың басынан басталған тәуелсіздік тарихының негізін
қалаушы тарихи тұлғалар мен қоғам қайраткерлері туралы баяндау. 1997 жылы 1
наурызда қабылданған ел басының алғашқы қазастандықтарға жалдаған жолдауы
және оның негізгі мазмұны мен басым мақсаттары туралы толық мәліметтер бере
отырып, елдің дамуының болашқ бағдарламасы ретінде бүгінгі дамудың негізі
болатындығына жан-жақты талдау жасау
Әдебиеттер.
1. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. —А, 1996.
2. Борбасов С.М., Сыдыков Е.Б. Тәуелсіздік танымы. -А, 1998.
3. Борбасов С.М. Қазақстандағы ұлттық процестер жөне ұлт саясаты.- Семей,
1995.
4.Коновалов АП. Национальные процессы в Республике Казахстан.
Семипалатинск, 1999.
5.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына
жолдауы. А., 1997.
6.Н.Ә. Назарбаев. Жадымда жатталсын, татулық дәйім сақталсын //Егемен
Қазақстан, 1998, 16 қаңтар.
7.2030 стратегиясын жүзеге асыру жастардың еншісінде // "Егемен Қазақстан",
1998, 6 қаңтар
Тақырып 15. Қазақ мемлеетінің стратегиясы
1.Президент және жаңа Астана
2.Мемлекеттік стратегия
3.Сыртқы саясат басымдықтары
Мақсаты: Қазіргі Қазақстан дамуындағы Ел басының және халықаралық саясаттың
ықпалы мен тарихи-саяси маңыздылығы туралы жан-жақтылы талдаулар жасап,
тарихи баға беру. Азаматтық көзқарасты қалыптастыру
Әдебиеттер:
1.Н.Назарбаев. ХХІ ғасыр табалдырығында А, 2002
2.Н.Назарбаев. Әділеттің ақ жолы А, 1999
3.Қазіргі Қазақстан тарихы Алматы-2010
4.СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ:
|№ |Тақырыптардың атауы | Оқу формасы |Сағат |
|рет. | | |саны |
|1. |Қазақ хандығының құрылу тарихы |Тарихи |2 |
| |1. Қазақ хандығының пайда болуы мен |деректермен жұмыс | |
| |дамуы | | |
| |2.Қазақ тарихының саяси тарихы | | |
|2. |Қазақ хандығының өрлеуі |Иллюстрация |2 |
| |1.Қасым хан саясаты |лық суреттерді талдау| |
| |2.Қасым хан ұстанған саясат және оның | | |
| |заңы | | |
|3. |Қазақ хандығы ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда |Тарихи деректермен |2 |
| |1.Хақназар хан және оның заманы |жұмыс | |
| |2.Тәуекел хан және Есім хандар: оның | | |
| |заманы кезеңіндегі қазақ хандарының саси| | |
| |тарихы | | |
|4. |Тәуке ханның тұсындағы Қазақ хандығы |Рефераттар жазу, |2 |
| |1.Қазақ-жоңғар хандығының саясаты |қорғау | |
| |2.Тәуке хан тұсындағы қазақ хандығының | | |
| |саяси жағдайы | | |
| |3.Тәуке хан және оның «Жеті Жарғысы» | | |
|5. |Қазақ халқының шығу тарихы |хабарлама даярлау |2 |
| |1.Қазақ халқының қалыптасуы |толықтыру, | |
| |2.Саяси-әкімшілік құрылымы |сараптамалар жасау | |
| |3.Әлеуметтік құрылым | | |
|6. |ХҮІІ-ХҮІІІғғ. Қазақ хандығы |Абылай хан туралы |2 |
| |1.ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ. Қазақ хандығының тарихи|ауызша журнал қорғау | |
| |маңызы | | |
| |2.Абылай хан және оның заманы | | |
|7. |ХҮІІІ-ХІХ ғғ. Қазақ хандығы |Саяси хабарлама |2 |
| |1.Кіші жүздің Ресей империясының |дайындау | |
| |құрамына еніу | | |
| |2.Патшалы Ресейдің отаршыл саясаты | | |
|8. |ХҮІІІғ.-ХІХғғ ұлт-азаттық көтерілістер |қазақ батырлары |2 |
| |1.Сырым Датұлы бастаған көтеріліс |туралы хабарлама | |
| |2.Бөкей Ордасындағы ұлт-азаттық |дайындау | |
| |көтеріліс | | |
| |3.Қазақтың соңғы ханы-Кенесары Қасымұлы | | |
|9. |Қазақ елінің әлеуметтік-экономикалық |тарихи саяси |2 |
| |және саяси жағдайы |хабарлама дайындау | |
| |1.Шаруашылықтағы өзгерістер | | |
| |2.Хандық биліктің жойылуы | | |
| |3.Қазақ өлкесінің Ресей империясы | | |
| |құрамында | | |
|10. |ХІХ ғ. екінші жартысындағы Қазақ жері |саяси тарихи |2 |
| |1.1867-1868 жж реформалар |деректермен жұмыс | |
| |2.ХІХ ғғ соңындағы Қазақ жеріндегі | | |
| |отаршылдық реформалар | | |
|11 |ХХ ғасыр басындағы өлкенің әлеуметтік, |Қазақ мемлекетін |2 |
| |экономикалық және саяси жағдайы |құрудағы қайраткерлер| |
| |1.Қазақ АКСР-і және С.Меңдешев. |туралы деректер | |
| |2.Т.Рысқұлов және Түркістан Автономиялы |жинақтау | |
| |Кеңестік Республикасы | | |
| |3.20-30 жылдардағы қазақ интелегенциясы:| | |
| |С.Садуақасов, С.Қожанов; Т.Жүргенов және| | |
| |т.б. саяси- тарихи рөлі туралы | | |
|12 |ХХ ғасырдың 50-80 жылдарындағы |Қазақ жері және орыс |2 |
| |Қазақстанды өркендетудегі тарихи |саясаты | |
| |тұлғалар |(тарихи зерттеулер) | |
| |1.Қазақстан және оның басшылығындағы | | |
| |тарихи басшының бірі-Шаяхметов Ж. | | |
| |2.Қоғамның рухани өміріндегі | | |
| |жетістіктерді қалаушы қайраткерлер | | |
| |туралы | | |
|13 |ХХ ғасырдың 90ж. Қазақстан Республикасын|Тарихи |2 |
| |құрудың барысы |заңдылықтармен жұмыс | |
| |1.ҚР Мемлекеттік Заңы | | |
| |2.ҚР Конституциясы | | |
|14 |Тәуелсіздік және Қазақстан |Тәуелсіз Қазақстан |2 |
| |мемлекеттілігінің қалыптасуы |ды құрудағы | |
| |1.Желтоқсан оқиғасының |қайраткерлер туралы | |
| |батыр-қаһармандары |саяси қоғам | |
| |2.Егеменді елдің басшысы-Н.Ә.Назарбаев |қайраткерлерінің | |
| | |саяси портретін жасау| |
|15 |Қазақ мемлекетінің стратегиясы |Ел басының ғылыми |2 |
| |1.Президент және жаңа Астана |еңбектерін | |
| |2.Мемлекеттік стратегия |конспектілеу және Ел | |
| |3.Сыртқы саясат басымдықтары |басының жолдауларына | |
| | |талдаулар жасау, | |
| | |танысу | |
| |БАРЛЫҒЫ: | |30 |
| | | |сағат |
«Қазақ хандығының пайда болуы мен құрылуы »
пәні бойынша тест сұрақтары
|Тест сұрақтары |жауаптары |
|1. «Сібір қазақтарының» әкімшілік орталығы қай қалада |А |
|орналасқан? | |
|A) Омбыда | |
|B) Петропавлда | |
|C) Ақмолада | |
|D) Орынборда | |
|E) Бийскіде | |
|2. 1867-1868 жылдардағы реформа бойынша Павлодар уезі |А |
|құрылды, ол қай облыс құрамына кірді? | |
|A) Семей | |
|B) Ақмола | |
|C) Омбы | |
|D) Томск | |
|E) Дала | |
|3. ХІХ ғасырда Қазақстандағы отаршылдыққа қарсы қай |А |
|көтеріліс басқаларға қарағанда әлдеқайда ұйымдастырылған, | |
|ұзақ және қуатты болды? | |
|A) К. Қасымовтың көтерілісі | |
|B) Есет батырдың көтерілісі | |
|C) Ж. Нұрмұхамедовтың көтерілісі | |
|D) Маңғыстау көтерілісі | |
|E) И. Тайманов және М. Өтемісұлы көтерілісі | |
|4. Түркістандағы Уақытша үкіметтің комиссары: |А |
|A) М. Шоқай | |
|B) М. Дулатов | |
|C) Ә. Бөкейханов | |
|D) Х. Досмұхамедов | |
|E) М. Тынышпаев | |
|5.XVIII ғасырдың бірінші жартысында қазақтардың жоңғарларға |А |
|қарсы ұлт-азаттық күресінде бүкілқазақ жасағын кім басқарды?| |
|A) Абылай хан | |
|B) Хақназар | |
|C) Есім | |
|D) Қасым хан | |
|E) Жәңгір | |
|6. Қоқан Автономиясының Уақытша өкіметінің премьер-министрі |А |
|кім болды? | |
|A) М.Тынышпаев | |
|B) М.Дулатов | |
|C) А.Айтиев | |
|D) А.Дутов | |
|E) С.Пестковский | |
|7.1718 жылы Аягөз өзеніндегі шайқаста қазақтардың жеңілу |А |
|себебі: | |
|A) Әбілқайырхан мен Қайып әрекеттерінің өзара келіспеушілігі| |
|B) жоңғарлардың кенеттен шапқыншылық жасауы | |
|C) бұқарлықтардың бір мезетте шабуыл жасауы | |
|D) Ресейдің қазақтарға көмектесуден бас тартуы | |
|E) қазақтардың нашар қарулануы | |
|8. Абылай хан қай жылдары билік етті? |А |
|A) 1771-1781 жж. | |
|B) 1718-1748 жж. | |
|C) 1734-1781 жж. | |
|D) 1770-1780 жж. | |
|E) 1748-1786 жж. | |
|9.Жоңғарлармен соғыс кезінде есімі шыққан батыр: |А |
|A) Бөгенбай | |
|B) Исатай | |
|C) Кенесары | |
|D) Сырым Датов | |
|E) Амангелді | |
|10. Қандай қазақтың ақын-жырауы Абылай ханның ақылшысы |А |
|болды? | |
|A) Бұқар жырау | |
|B) Ақтамберді жырау | |
|C) Үмбетей жырау | |
|D) Есет жырау | |
|E) Доспамбет жырау | |
|11 Императрица Анна Иоанновна Әбілхайыр ханға қашан Кіші |А |
|жүзді Ресейдің қарамағына алу жөніндегі грамотаға қол қойды?| |
|A) 19 ақпан 1731 ж. | |
|B) 19 ақпан 1789 ж. | |
|C) 19 ақпан 1784 ж. | |
|D) 19 ақпан 1751 ж. | |
|E) 19 ақпан 1780 ж. | |
|12. Қазақстан Ресей үшін XVIII ғ. І жарт. қаңдай маңызға ие |А |
|болды? | |
|A) Азияға шығатын қақпаның кілті ретінде | |
|B) Қазақстанның табиғи байлықтары | |
|C) Қазақстандағы арзан жұмыс күштері | |
|D) Жоңғарларды қазақтардың күші арқылы жою | |
|E) Қазақстанмен тең дәрежедегі әскери одақ құру | |
|13. Қарақұм құрылтайында қазақ жүздерінің бас сардары болып |А |
|кім сайланды? | |
|A) Бөгенбай-батыр | |
|B) Әбілқайыр | |
|C) Қайып | |
|D) Тәуке-хан | |
|E) Қоқсы-батыр | |
|14. Шоқан Шынғысұлы Уәлихановтың өмір сүрген жылдары? |А |
|A) 1835-1865 жж. | |
|B) 1830-1860 жж. | |
|C) 1820-1850 жж. | |
|D) 1840-1870 жж. | |
|E) 1850-1870 жж | |
|15. «Сібір қырғыздарының жарғысының» авторы кім? |А |
|A) М.М. Сперанский | |
|B) М. Гагарин | |
|C) Н. Перовский | |
|D) Г. Гасфорт | |
|E) В. Татищев | |
|16. Қай көрнекті қоғам қайраткері Ресейдің ХІХ ғасырдың |А |
|60-шы жылдарындағы отаршылдық реформалар жобасын сынады? | |
|A) Ш. Уәлиханов | |
|B) Ы. Алтынсарин | |
|C) С. Бабажанов | |
|D) М. Қаратаев | |
|E) А. Құнанбаев | |
|17. Қашан ІІ-ші Александр «Сырдария және Жетісу облыстарын |А |
|басқарудың уақытша ережесі туралы» жобасын бекіту туралы | |
|жарғыға қол қойды? | |
|A) 1867 жылдың 11 шілдесінде | |
|B) 1866 жылдың 24 наурызында | |
|C) 1869 жылдың 13 сәуірінде | |
|D) 1868 жылдың 21 қазанында | |
|E) 1865 жылдың 12 қыркүйегінде | |
|18. «Орал, Торғай және Семей облыстарын басқару туралы |А |
|уақытша ереже» жобасын бекіту туралы жарғыға патша ІІ-ші | |
|Александр қашан қол қойылды? | |
|A) 1868 жылдың 21 қазанында | |
|B) 1866 жылдың 24 наурызында | |
|C) 1869 жылдың 13 сәуірінде | |
|D) 1867 жылдың 11 шілдесінде | |
|E) 1865 жылдың 12 қыркүйегінде | |
|19. Қашан «Далалық облыстарды басқару туралы ереже» |А |
|қабылданды? | |
|A) 1891 жылдың 25 наурызы | |
|B) 1894 жылдың 2 қыркүйегі | |
|C) 1899 жылдың 13 сәуірі | |
|D) 1870 жылдың 21 қазаны | |
|E) 1892 жылдың 12 қыркүйегі | |
|20. 1867-1868 жылдары құрылған генерал-губернаторлықтарды |А |
|атаңыз: | |
|A) Түркістан, Орынбор, Батыс-Сібір | |
|B) Сырдария, Семей, Орынбор | |
|C) Орал, Сібір, Жетісу | |
|D) Жетісу, Ортазиялық, Орынбор | |
|E) Орынбор, Сырдария, Жетісу | |
|21. Абай Құнанбаевтың өмір сүрген жылдары: |А |
|A) 1845-1904 жж. | |
|B) 1835-1865 жж. | |
|C) 1841-1889 жж. | |
|D) 1711-1781 жж. | |
|E) 1869-1837 жж. | |
|22. Кейін Францияға қоныс аударған, Қоқан автономиясының |А |
|сыртқы істер министрі кім еді? | |
|A) М.Шоқай | |
|B) С.Сейфуллин | |
|C) А.Байтұрсынов | |
|D) М.Тынышпаев | |
|E) Х.Досмұхамедов | |
|23. «Алаш Орда» үкіметінің басшысы кім? |А |
|A) Ә.Бөкейханов | |
|B) М.Тынышбаев | |
|C) М.Шоқай | |
|D) С.Меңдешев | |
|E) С.Сейфуллин | |
|24. «Айкап» қоғамдық-саяси журналының алғашқы редакторы: |А |
|A) М. Сералин | |
|B) Ә. Бөкейханов | |
|C) А. Байтұрсынов | |
|D) С. Торайғыров | |
|E) М. Тынышпаев | |
|25. 1916 ж. көтерілістің басталуына сылтау болған не? |А |
|A) 1916 ж. 25 маусымында жарық көрген «Тыл жұмыстарына | |
|бұратаналарды реквизициялау туралы» патшаның жарлығы | |
|B) 1916 ж. 17 сәуіріндегі «Алым-салықты көбейту туралы» | |
|жарлық | |
|C) І Дүниежүзілік соғыс барысында Ресейдің бірнеше ірі | |
|жеңілістері | |
|D) ӘӨК ұйымдастырылуы | |
|E) ақ чехтердің бас көтеруі | |
|26. 1916 ж. көтерілістің Жетісудағы белгілі жетекшілерінің |А |
|бірі: | |
|A) Б. Әшекеев | |
|B) Ә. Бөкейханов | |
|C) А. Байтұрсынов | |
|D) А. Иманов | |
|E) М. Дулатов | |
|27. 1916 ж. көтерілістің Торғай облысындағы белгілі |А |
|жетекшісі: | |
|A) А. Иманов | |
|B) Ә. Бөкейханов | |
|C) А. Байтұрсынов | |
|D) Б.Әшекеев | |
|E) М. Дулатов | |
|28. XVIII ғасырдың басында қазақ қоғамында бұрыннан |А |
|қалыптасқан құқық дәстүрлері мен нормаларын ретке келтіріп, | |
|жаңартуда қай ханның үлкен рөлі болды? | |
|A) Тәуке | |
|B) Жәңгір | |
|C) Қасым | |
|D) Абылай хан | |
|E) Әбілқайыр | |
|29. Қай жылдары Әбілқайыр ханның Қазақ хандығындағы саяси |А |
|беделі өсіп, шарықтай түсті? | |
|A) 1723-1729 жж. | |
|B) 1720-1722 жж. | |
|C) 1716-1719 жж. | |
|D) 1723-1725 жж. | |
|E) 1730-1731 жж. | |
|30. XVII ғ. соңы мен XVIII ғ. бас кезінде орыс-қазақ |А |
|дипломатиялық қатынастарының басты тақырыбы: | |
|A) сауда дамуына анағұрлым тиімді жағдайлар жасау | |
|B) әскери қақтығыстарды реттеу | |
|C) тұтқындармен өзара алмасу | |
|D) қазақ тұтқындарын босату | |
|E) аманат мәселесі | |
|31. Бірінші бүкілқазақтық съездінде қандай басты мәселе |А |
|қарастырылды? | |
|A) ұлттық автономия құру мәселесі | |
|B) жерлерді казактарға тарату мәселесі | |
|C) ҚАКСР-дың Конститутциясын қабылдау | |
|D) индустриалдану шараларын іске асыру | |
|E) ЖЭС-қа көшу | |
|32. Қазақ хандығының саяси тәуелсіздігінен айырылуына не |А |
|бастау болған? | |
|A) 1822-1824 жж. отаршыл реформалар | |
|B) 18 ғ. 1-ші ширегінде қазақ жерінде Ресейдің әскери | |
|бекіністердің бой көтеруі | |
|C) 18 ғ. 2-ші жартысында Абылай ханның Ресей мен Қытайдың | |
|бодандығын қабылдауы | |
|D) 1867-1868 жж. әкімшілік реформалар | |
|E) 18 ғ. ортасындағы саяси оқиғалар | |
|33. «Ақтабан шұбырынды» жылдары: |А |
|A) 1723-1727 жж. | |
|B) 1723-1724 жж. | |
|C) 1723-1726 жж. | |
|D) 1720-1723 жж. | |
|E) 1722-1725 жж. | |
|34. Тарихта «Шаңды жорық» атауына ие болған уақиғалар |А |
|желісі: | |
|A) Қалмақтардың Еділ мен Жайық аралығынан Жоңғария | |
|территориясына көшуі | |
|B) жоңғар қонтайшысы Қалдан Сереннің қазақтарға қарсы жорығы| |
|C) Абылай ханның Жоңғарияға жорықтары | |
|D) Абылай ханның Орта Азияға жорықтары | |
|E) Қазақтардың Тарбағатайға қоныс аударуы | |
|35. Жалпыресейлік халық санағы бойынша 1897 ж. қазақтар өлке|А |
|тұрғындарының 80 % құрады, ал 2-ші Мемлекеттік Думада не | |
|бары 4 қазақ депутаты болды. Неліктен? | |
|A) ұлттық белгі бойынша сайлаушы құқықтардың шектелуі | |
|B) қазақ сайлаушыларының енжарлығы | |
|C) орыс тілін нашар білуі | |
|D) тиісті деңгейде ақпараттанбауы | |
|E) білімді адамдардың жетіспеуі | |
|36. Кіші жүз қазақтарын Ресей бодандығына қабылдау мәселесін|А |
|талқылау үшін Әбілқайыр ханға қай орыс елшісі жіберілді? | |
|A) А.И.Тевкелев | |
|B) И.К. Кирилов | |
|C) Игельстром | |
|D) А.Левшин | |
|E) И.Бухгольц | |
|37. Бөкей хандығының құрылу жылы: |А |
|A) 1801 ж. | |
|B) 1803 ж. | |
|C) 1802 ж. | |
|D) 1800 ж. | |
|E) 1805 ж. | |
|38. «Орынбор қызғыздарының жарғысын» кім әзірледі? |А |
|A) К. Эссен | |
|B) имп. Анна Иоановна | |
|C) М. Сперанский | |
|D) А.Кауфман | |
|E) И. Бухгольц | |
|39. 1822 жылы «Сібір қырғыздары туралы Жарлықты» енгізудің |А |
|негізгі нәтижесі? | |
|A) хандық биліктің жойылуы | |
|B) Қазақстанның саяси жағдайына ешқандай өзгерістер | |
|енгізбеді | |
|C) қазақ мемлекеттілігінің дамуына үлкен ықпал тигізді | |
|D) хан билігін одан әрі нығайтты | |
|E) қазақ жерлерінің әкімшілік-территориялық бөлінісіне | |
|кейбір өзгерістер енгізді | |
|40. ХІХ ғ. екінші ширегінде батыстан шығысқа қарай |А |
|Қазақстанның бүкіл территориясы... | |
|A) әскери шептердің үзіліссіз тізбегімен қамтылды | |
|B) жоғары дамыған қала мәдениеті бар территорияға айналды | |
|C) әскери бекіністердің толық қирауы болып көрінді | |
|D) дәулетті және әулетті билер мен сұлтандардың | |
|жайылымдарынан құралды | |
|E) шөлді далаға айналды | |
|41. Патшаның тарапынан хандық билікті жоюдан кейін... |А |
|A) Ресей басқару жүйесіне ұқсас жаңа аймақтық құрылым жүйесі| |
|енгізілді. | |
|B) қазақтардың дәстүрлі тұрмысы сақталды | |
|C) ешқандай зардаптарға әкелмеген бірқатар өзгерістер | |
|енгізілді | |
|D) Қытайдағы сияқты жаңа әкімшілік-территориялық бөлініс | |
|жүйесі енгізілді | |
|E) мектептердің құрылысы басталды | |
|42. Кенесары Қасымұлы қай ханның ұрпағы болды? |А |
|A) Абылай ханның | |
|B) Әбілқайыр ханның | |
|C) Бөкей ханның | |
|D) Тәуке ханның | |
|E) Барақ ханның | |
|43. Отаршылдық жоғары әкімшілік шенеуніктері алдында |А |
|Кенесары Қасымұлы төре қойған әкімшілік талабы қойды? | |
|A) хандықты билікті қалпына келтіру | |
|B) басқарудың жаңа органдарын енгізу | |
|C) қазақ жерлерін отарлауды нығайту | |
|D) салық пен баж салығын қысқарту | |
|E) оны барлық қазақ жерлерінің ханы етіп бекіту | |
|44. 1856-1857 ж.ж. Сырдариядағы қазақтардың көтерілісін кім |А |
|басқарды? | |
|A) Ж. Нұрмұхамедұлы | |
|B) С. Датұлы | |
|C) Е. Көтібарұлы | |
|D) М. Өтемісұлы | |
|E) К. Қасымұлы | |
|45. ХІХ ғасырдың екінші ширегінде Бөкей ордасының ханы: |А |
|A) Жәңгір хан | |
|B) Абылай хан | |
|C) Жәнібек хан | |
|D) Қасым хан | |
|E) Әбілқайыр хан | |
|41.1833 ж. Бөкей хандығында бұқаралық наразылықтың |А |
|туындауына басты себеп не болды? | |
|A) Жәңгірдің өз қайын атасын Қарауылқожа Бабажановты рулық | |
|бөлімдерді басқару қызметіне тағайындау | |
|B) Патша әкімшілігі тарапынан қазақтарға қысым көрсету | |
|C) Бөкей хандығындағы құқықбұзушылықтар және тәртіпсіздік | |
|D) Жоғары салықтардың болуы | |
|E) Жәңгір ханның патша әкімшілігіне қарсылық көрсетуге | |
|шақыруы | |
|42. «Қазақ даласының Митридаты» деп кімді атады? |А |
|A) Кенесары Қасымұлы | |
|B) Саржан Қасымұлы | |
|C) Махамбет Өтемісов | |
|D) Қарауылқожа Бабажанов | |
|E) Исатай Тайманов | |
|43. Кенесары Қасымұлының жетекшілігімен ұлт-азаттық |А |
|қозғалыстың хронологиялық шектерін атаңыз: | |
|A) 1837-1847 жж. | |
|B) 1800-1808 жж. | |
|C) 1812-1820 жж. | |
|D) 1847-1849 жж. | |
|E) 1846-1850 жж. | |
|44. Ә. БӨКЕЙХАНОВТЫҢ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚЫЗМЕТІНЕ ЖАТАДЫ: |А |
|A) Түркістан автономиясының басшысы | |
|B) «Айқап» қоғамдық-саяси журналының редакторы | |
|C) Мемлекеттік Думаның депутаты | |
|D) 1916 жылғы көтерілістің Жетісудағы орталығының жетекшісі | |
|E) Алаш автономиясының төрағасы | |
|45. 1867-1868 жж РЕФОРМАЛАР НӘТИЖЕЛЕРІ: |Е |
|A) округтік бұйрықтарды құру | |
|B) Орта және Кіші жүздерде Ресейдің әкімшілік басқаруын | |
|енгізу | |
|C) Қазақ хандығындағы хандардың орталық биліктің күшеюі | |
|D) Ресейдің қол астына Кіші және Орта жүздердің енуі | |
|E) Қазақстанның Ресейдің құрамына толықтай енуін заңды | |
|тұрғыдан бекіту | |
|46. 1920-25жж. ҚазАССР-нің Орталық атқару комитетінің |А |
|басшысы кім болды? | |
|A) С.Меңдешев | |
|B) А.Айтиев | |
|C) Ә.Жангелдин | |
|D) С.Розыбакиев | |
|E) А. Байтұрсынов | |
|47. Голощекинның бастауымен С. Сәдуақасов, С. Қожанов |А |
|секілді Қазақстанның ірі қоғамдық және саяси қайраткерлері | |
|қандай жаламен айыпталды? | |
|A) ұлтшыл-уклонизм | |
|B) шовинизм | |
|C) сепаратизм | |
|D) пантюркизм | |
|E) ұсақ буржуаздық ұтшылдық | |
|48. Қазақтың қай ірі қоғамдық және саяси қайраткері Ф. |А |
|Голощекинның саяси-идеялық қарсыласы болды? | |
|A) С. Сәдуақасов | |
|B) С. Меңдешев | |
|C) Е. Ерназаров | |
|D) Н. Нұрмақова | |
|E) О. Исаев | |
|49 Қай мемлекет Қазақстан Республикасының мемлекеттік |А |
|тәуелсіздігін бірінші болып мойындады? | |
|A) Түркия | |
|B) Ресей | |
|C) Франция | |
|D) Қытай | |
|E) АҚШ | |
|50. Қазақстан Республикасының мемлекеттік Елтаңбаның |А |
|авторлары: | |
|A) Ш.Уәлиханов, Ж.Мәлібеков | |
|B) Ш.Уәлиханов. Ш.Ниязбеков | |
|C) Қ.Әлімбаев, Ш.Ниязбеков | |
|D) Қ.Әлімбаев, Ж.Мәлибеков | |
|E) Ш.Ниязбеков, Х.Наурызбаев | |
-----------------------
3.Ақмола
4.Семей
1.Орынбор
2.Торғай
ІІ. ОБЛЫСТАР
3.Түркістан
(орт-Ташкент)
2.Батыс-Сібір
(орт-Омбы)
1.Орынбор
(орт-Орынбор)
І.Генерал-губернаторлық-3
(басқарушы-генерал-губернатор)
5.Жетісу
6.Сырдария
Кіші жүздегі
әкімшілік құрылым
1.Бөліктер
Батыс, орта, шығыс
Басқарушы-сұлтан
2.Дистанция (54)
1831 жылға дейін
Басқарушы-ру шонжарлары
3.Ауыл
Басқарушы-ауыл старшындары
1.ОКРУГ
(15-20 болыс кірді.
аға сұлтан басқарды)
3.АУЫЛ
(50-70 шаңырақ кірді. ауыл старшыны басқарды.)
2.БОЛЫС
(10-12 ауыл кірді.
болыс сұлтаны басқарды.)
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz