Файл қосу
Әскери психология міндеттері
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Семей мемлекеттік педагогикалық институты
Жаратылыс ғылымдар факультеті
Ден мәдениеті және спорт ілімдері мен әдістемелері кафедрасы
Пәннің оқу - әдістемелік кешені
«Әскери психология және педагогика негіздері»
050104 «Бастапқы әскери дайындық» мамандығы бойынша
ІІІ – курс студенттеріне арналған.
Семей 2010 жыл
Құрастырушы: Дене мәдениеті және спорт ілімдері мен әдістемелері
кафедрасының оқытушысы: Советханұлы Д.
Кафедра отырысында бекітілген: хатама № «___» ___________жыл
Дене мәдениеті және спорт ілімдері мен әдістемелері кафедрасының
меңгерушісі п.ғ.к.,доцент
Тусеев Б.М.
Жаратылыс ғылымдар факультетінің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында
талқыланып бекітілді.
Хаттама № «___» __________________жыл
Жаратылыс ғылымдар факультетінің
ОӘК төрайымы:
Абдишева З.В.
Жаратылыстану ғылымдар факультетінің Ғылыми кеңесінде бекітілген
Хаттама № «___» __________________жыл
Жаратылыс ғылымдар
факультетінің деканы, б.ғ.к.
Сапарова Г.С.
Мазмұны:
1. Пәнге арналған
глоссарий..............................................................
.........4-5
2. Дәріс және тәжірибелік сабақтарды өтқізуге арналған жоспар........6-59
3. СОӨЖ арналған әдістемелік
нұсқаулар..............................................60-72
4. СӨЖ арналған әдістемелік
нұсқаулар.................................................73-76
5. Бақылау алу
сұрақтары..............................................................
............77-79
Пәнге арналған глосарий
1. Әскери психология – бұл әскери тұлға мен әскери ұжымда жаттығу,
қызметтік және әсіресе әскери қызмет жағдайында психиканы
қалыптастыру, психиканың қызмет ету заңдылығы мен механизмін оқытатын
психологиялық ғылымның саласы.
2. Әскери психологияның негізгі әдістері - әрқайсысы әртүрлі арнаулы
формада көрінетін қадағалау мен эксперимент әдістері.
3. Ғылым методологиясы– бұл ең алдымен зерттелетін құбылыстарға әдіс
таңдау, зерттеуді ұйымдастыру, алынған фактілерді талқылау, теорияны
құруға апарар стратегияны анықтайтын оның дүниеге көзқарасы.
4. Елестету – адам ешқашан тікелей түйсінбеген және дәл қазіргі сәтте
түйсінбейтін заттар бейнесін жасау.
5. Бейімделу – сезім мүшелеріне немесе оның болмау салдарынан
тітіркендіргіштің ұзақ уақыт әсер етуінен сезімталдылықтың өзгеруі.
6. Мінездің эмоционалдық ерекшеліктері – байсалдылық, қызбалық, құмарлық,
әуеқойлық, әсерленгіштік, ұстамдылық.
7. Мінездің интелектуалдық ерекшеліктері – терең ойлау, зеректік,
тапқырлық және т.б.
8. Қабілет – бұл нақты қызметті жоғары өнімділікпен орындауға қажетті
қасиеттердің жылдам дамуына мүмкіндік туғызуға негізделген адамның
нақты, тұрақты психологиялық қасиеттері.
9. Еске түсіру – бұл сақталған материалды іс жүзінде қолдану үшін санада
белсенділендіру.
10. Қозғалтқыш ес – бұл қозғалысқа құрылған ес.
11. Әскери ұжым – бұл оның бірлігіне бағытталған тәрбиелеу жұмысын жүзеге
асыра отырып, оның шынайы, тірі әлеуметтік ағза екенін ескеру.
12. Дағды психикалық білім ретінде – бұл істі дұрыс, жылдам, үнемді,
жоғары нәтижемен орындауға деген қабілеттілік.
13. Әскери педагогика –бұл сарбаздарды тәрбиелеу мен үйрету туралы ғылым.
14. Әскери педагогиканың ерекшелігі – әскердегі және флоттағы
педагогикалық әсер ету нысаны нақты өзіндік көзқарасы қалыптасқан
ересек адамдар.
15. Әскери-педагогикалық процестің ең бір негізгі заңдылығы –
командирлердің, саяси жұмыс жүргізетіндердің, қоғамдық ұйымдардың
оқыту – тәрбиелеу әрекеттерінің қарамағындағылардың қызмет сипат мен
мақсатына, олардың күш-қуат мүмкіндігіне, әскери ұжымның жаттығуына,
тәртіпке салынуына сәйкес болуы.
Дәрістер бойынша қысқаша конспект.
№1 Тақырып: Әскери психология пәні.
Сабақ мақсаты: Әскери психология пәні туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Әскери психология.
2. Ұжым психологиясы.
Дәріс.
Әскери психология – бұл әскери тұлға мен әскери ұжымда жаттығу,
қызметтік және әсіресе әскери қызмет жағдайында психиканы қалыптастыру,
психиканың қызмет ету заңдылығы мен механизмін оқытатын психологиялық
ғылымның саласы. Әскери психология әскери әрекет жағдайындағы адамның
тәртібін, басшылар мен бағыныштылардың өзара қатынасындағы психикалық
тараптарды психикалық үгіт–насихат пен контр насихатты, әскери ұжымды,
әскери техниканы, әскери іс–әрекетті басқарудың психологиялық мәселелерін
зерттейді. Жалпы білім беретін және кәсіби білім беретін мекемелердегі
бастапқы әскери дайындық негіздері оқу үрдісінде БӘД оқытушысы
(ұйымдастырушы) жастардың Қарулы Күштер қатарында қызмет ету дайындығын
жан–жақты жүзеге асырады, оның ішінде адамгершілік психикасының дайындығы
басым болады. «Психикалық дайындық» түсінігі нені білдіреді? Ол үшін ең
алдымен ішкі қобалжу түрінде көрінетін (ой, сезім, сезіну) тікелей бақылау
және психикамен аталмайтын құбылыстардың мәнін ашу, сонымен қатар адамзат
тарихындағы олар туралы білімнің қалыптасуының мәнін ашу керек.
Психика адамның, жеке тұлғаның оның іс–әрекетінде сырттай көрініс
табатын рухани әлемін құрайды, адамның айтатын ойындағысында оның қимылы
мен ишарасында немесе іштей ой әрекеті, уайым, емеурін және т.б. ретінде
көрінеді.
Әскери қызметшілер психикасының сыртқы және ішкі түрін оқытуға осы
әскери психологиялық дайындық бағытталған. Қарамағындағылардың ішкі
әлемінің түп–тамырына дейін сыртқы көріністер бойынша және жанама белгілері
бойынша жете білу керек, олардың даму бағытын көру, әскери тұлғаның
қалыптасу үрдісін жобалау, олармен жұмыс жүргізудің неғұрлым тиімді жолдары
мен әдістерін таба білу керек.
Психика адамның іс–әрекеті мен тәртібіндегі маңызды реттегіш болып
табылады.
Психикалық процестерге қарағанда психикалық қасиеттер жоғары және
неғұрлым тұрақты және аталмыш адамға тән болып табылады. Оған мыналар
жатады:
– бағыттылық;
– темперамент;
– мінез;
– адамның қабілеті.
Олар психикалық процестер, психикалық күй және психикалық білім
негізінде қалыптасады да өз кезегінде оларға маңызды ықпал етеді.
Психикалық қасиет психиканың сапалық деңгейін, оның ішкі және сыртқы
байқалуын анықтайды.
Психикалық білімге білімі, дағдысы, ептілігі, пікірі, пайымдаулары,
әдеттері жатады. Олар тұлғаның психикалық процестері, психикалық күйі мен
қасиеті негізінде қалыптасады.
БӘД сабақтарында қалыптасатын оқушылардың психикалық білім деңгейі
олардың әскердегі қызметке адамгершілік-психологиялық және арнайы әскери
дайындық деңгейін сипаттайды. Психикалық процестер, психикалық күйі,
психикалық қасиеті мен білімі өзара шартты және диалектикалық бірлікте
көрінеді. Олардың арасындағы шекара тым шартты және жылжымалы, ауысулар
аздап қана байқалады.
Тұлға туралы әскери психология білімі, оның даму заңдылығы жалпы білім
беретін мектептің БӘД оқытушы – ұйымдастырушы үшін оқушылармен жүргізілетін
жұмыстағы олардың танымдық белсенділігін, әскери-патриоттық тәрбие, дене
күш-қуатының дамуына жекелей жол табуды жүзеге асыруға қызмет етеді.
Әскери психология ғылым ретінде әскери ұжымның психологиясын, оның
даму заңдылығын және көрініс табуын да оқытады . Бұл заңдылықтар көбінесе
мектептің оқу ұжымына тән. Ұжым психологиясы – бұл сол жалпы бүтіндей
алғанда ұжымның және оның әрбір мүшесінің тәртібі мен әрекетіне әсер
ететін жалпы күйзеліс, реакциялар, пікірлер, көңіл күй, өзара қарым-
қатынас. Ол жекелеген адамдар психикасының көрінуіндегі қарапайым
арифметикалық қосынды емес. Сонымен қатар ұжым психологиясын жеке тұлға
психологиясымен қарама - қарсы қойып салыстыруға болмайды.Ұжым
психологиясы - ұжым мүшелерінің жеке психологиясының тасымалдану салдары,
оның интеграциясы болып табылады. Ол төменде аталған құрамдардан жасалады:
– мотивациялы құрамнан – ұжымдық қажеттіліктен, мүдделерден,
мұқтаждықтан, мақсаттан, арман-мұраттан, салт-дәстүрден;
– интеллектуалдық құрамнан – ұжымдық сезім, көңіл күйден;
– ері-жігер құрамынан – табандылықтан, батылдықтан, тәртіптіліктен
және т.б.;
– әлеуметтік құрамнан – ұжым мүшелері арасындағы өзара қарым-
қатынас сипатынан (өзара бір-біріне деген жақындық, бағалай білу,
симпатия және антипатия және т.б.).
Ұжымдағы бірлік заңдылығын ашу, оның психологиялық атмосферасын, өзара
достық қарым-қатынасын басқару оқушылардың бойында ұжымдық рухты, тәртіпті,
одан әрі қызметте және күнделікті өмірде маңызды қасиеттерді тәрбиелеуге
септігін тигізеді.
Әскери психологияны зерттеу пәні оның барлық жағынан байқалуындағы
әскери қызмет болып табылады. Әскери қызмет – Қазақстан Республикасы
Конституциясымен қаралған, құнды мұраттар мен өнегеден туындайтын
әскерилердің қауіпті жағдайда, жоғары күш-қуат және психологиялық
жүктемелердің әскери уақыттағы сияқты бейбіт кезеңде басқаруға берілген
міндеттердің орындалуына бағытталған қару мен әсери техниканы саналы түрде
қолдану.
Әскерилердің жеке тұлғасы, әскери ұжым, әскери қызмет барлығы бірлікте
оқытылады, не әскер, экипаж, олардың қызметтік, оқу-жаттығу және әскери
міндеттерді орындау жөніндегі әрекеті тығыз байланысты.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Әскери психология дегеніміз не?
2. Ұжым психологиясы қандай құрамдардан жасалады?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№2 Тақырып: Әскери психология міндеттері
Сабақ мақсаты: Әскери психология міндеттерін түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Әскери психология міндеттері.
Дәріс.
Әскери психология төмендегі міндеттерді шешеді:
– әскерилер мен әскери ұжым қызметінің психологиялық аспектілерін
анықтайды. Осы мақсатпен бейбіт уақытқа тән қызмет, оқу, демалыс,
қоғамдық қызмет, өзара қарым-қатынас, ұжымдық іс-әрекет, сонымен
қатар әскерлер мен әскери ұжымның ұрыстағы әрекеті оқытылады;
– соғысқа, ұрыстағы психологиялық мобилизацияға жеке құрамның жан-
жақты дайындығының шешімін табу мүддесінде жеке әскери тұлғаның
психологиялық ерекшеліктері анықталады;
– әскери ұжымның психологиясын оны бірлікте ұстау жолдарын іздеу
мен оның әскери белсенділігін басқару мақсатында оқытады; әскери
қызмет жағдайының әскерлердің психикасына, әскери ұжым
психологиясына ықпалы;
– сарбаздардарды оқыту мен тәрбиелеудің психологиялық негізін
жасайды. Осы мақсатта жеке құраммен оқыту – тәрбиелеу жұмыстарын
ұйымдастыру мен жүргізуде психологиялық заңдылықтарды пайдалану,
есеп жүргізу жолдары мен құралдары ашыла түседі.;
– заманауи ұрыс жағдайындағы әрекеттерге жеке құрамның
психологиялық дайындық заңдылығын зерттейді. Осы мақсатта
ұрыстағы психиканың байқалу қызметінің заңдылығы оқытылады және
әскери техника мен қару-жарақты қолдану мен оған күтім жасауда
адам психикасының тұрақтану зерттеледі; қауіпті және басқа да
жағдайларда туындайтын психикалық күйі; үрей мен байбаламмен
күресу жайттары және басқа да теріс психикалық күйлердің алдын
алу мен оны жеңіп шығудың құралдары анықталады; әртүрлі әскери
мамандықтағы сарбаздардың психологиялық шынығу жолдары мен жағдай
ерекшелігі;
– әскерлердің әскери дайындық құрылымындағы психологиялық аспект
анықталады және оның тұлғалық, әлеуметтік – психологиялық сипаты
беріледі;
– жеке құрамның аса сақтық пен еңбекке деген қабілеттілікті ұзақ
уақыт сақтаудың психологиялық, психофизиологиялық қиындығы
ашылады;
– аяқ астынан болатын әскери жағдай барысындағы психологиялық
қиыншылықтарға талдау жүргізеді және қажеті жоқ психологиялық
құбылыстарды болғызбау жолдары анықталады (сасқалақтау, жинақы
емес);
– ұйымдастырудың психологиялық мәселелерін және мобилизациялық,
әскери дайындықты қолдау жөніндегі әскери кезекшілік ету мен іс-
шараларды өткізу мәселелерін шешеді;
– әскери техника мен қаруды пайдаланудың психологиялық
мүмкіндігіне сипаттама береді. Ол үшін психикалық процестер
сапасы, күй-жайы, қасиеті мен шығуы оқытылады және оларды
пайдалану процесін оңтайландыру мақсатында әскери техника мен
қаруды дайындау барысында соған сәйкес техникалық шешімдер
болады.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Әскери психология міндеттері қандай?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№3 Тақырып: Әскери психология әдістері
Сабақ мақсаты: Әскери психология әдістері туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Әскери психология әдістері.
Дәріс.
Әскери психологияның негізгі әдістері - әрқайсысы әртүрлі арнаулы
формада көрінетін қадағалау мен эксперимент әдістері.
Қадағалау әдісі – бұл адамның психикалық ерекшеліктері туралы
фактілерінің жүйелі, мақсатты түрде жинақталуы.
Бұл әдіске әртүрлі жағдайда сарбаздардың іс-әрекетіне сырттай
объективті қадағалау жүргізу жатады, сонымен іс-әрекеттің өзін емес, оларды
қозғаушы күшті, яғни зерттеп білетін адамның психикасын, оның ойын, не
түрткі болғанын, ақыл-есін білу маңызды. Іс-әректетін дұрыс түсіну адамның
психикалық әлеміне үңілуге септігін тигізеді. Адамдардың психикалық
ерекшеліктерін зерттеп білу процесінде олардың өздері, өз ойлары туралы
айтқандарын, күйзелістері, іс-әрекеттері туралы айтқандарын пайдаланады.
Психологияда бұл деректерді өз-өзіне есеп беру деп атайды. Аталмыш жағдайда
өз-өзіне есеп беру материалы адамның айқындалған ерекшеліктеріне түсінік
емес, оған біз қадағалау жүргізген уақыттағы күйіне куә болу сияқты.
Өз-өзіне есеп беру – адамның жеке бас ерекшелігін зерттеп білудің
маңызды құралы. Олардың тәртібіне қарап, адамдар туралы нақты әрі жан-жақты
пайымдауға болмайды (осы ерекшеліктердің басты көрсеткіші сол болғанымен),
бұл деректерді кез-келген іс-әрекетте болып, соны анықтайтын іс-әрекетінің
себебі, мүддесі, күйзелісі туралы мәліметтермен толықтыру қажет.
Оқушылармен жұмыс жүргізу барысында осындай тосын жайттар болмас үшін
оқушы олар туралы болымсыз мәліметтермен шектеле алмайды. Оқушы өз алдына
мақсат қоюы керек: оқушы өзінің міндетін қалай орындайды, оның
жауапкершілік сезімі дамыған ба, өзіне берілген тапсырманы қалай
орындайтынын анықтап алу керек.
Алға қойған мақсатқа сәйкес қадағалау жоспары қалыптасады, онда оқушы
сабақта сыныпта кезекші болғанда, мектептен тыс жерлерде жолдастарының
қылығына қалай қарайды, оларды қаншалықты сынайды, өзінің қателіктеріне
қалай қарайды, қиыншылықтарды жеңуге қалай әрекет жасайтынын оқыту
қарастырылады.
Қадағалау – бұл алынатын мәліметтерді үнемі талдау, оларды салыстыру,
бағалау, тексеру тек осындай қадағалау нақты болып табылады.
Эксперименталды әдіс.
Оның мақсатты қызметін әдеттегі жағдайда байқала бермейтін психикалық
процестер мен жеке бас қасиеттерін қадағалау үшін қол жетімді етуде.
Психологиялық эксперименттің екі түрі бар:
1) Зертханалық, жасанды эксперимент. Мұнда эксперимент жасаушы сыналатын
адамды зерттеуге жағдай жасайды. Мысалы, радиотелеграфшының БМП
жүргізушінің жылдамдық реакциясын анықтау. Эксперимент процесінде
тренажерлар мен әртүрлі құралдар пайдаланылуы мүмкін, олармен жұмыс
жасау ынтаны, есті және басқа да психикалық процестер мен күйді
бағалауға мүмкіндік туғызады. Бұл әдіс жеке тұлғаның темпераменті,
қабілеті туралы бірқатар қорытынды жасауға мүмкіндік туғызады.
2) Табиғи шынайы эксперимент, мұнда зерттелушінің әдеттегі қызметінің
мәні сақталады, тек психиканың сол немесе басқа көріністерін анықтап,
белгілеп қоюға мүмкіндік туғызатын жағдай ғана өзгереді.
Сөйтіп, мысалы БӘД жөніндегі сабақтарда олардың әдеттегі барысын
өзгерте отырып, жаңа элементтер енгізе отырып, сол немесе басқа оқушының
реакциясын қадағалауға болады және оның білімін, есі, ойлау қабілеті,
бастамашылдығы, табандылығы туралы қорытынды жасауға болады.
Адамның жеке бас ерекшеліктерін оқып – білу әдісі оның қызмет
нәтижелерін талдау жолымен мысалы, әскери жағдайда сарбаз төсегін
жинағанда, тумбочкасын таза ұстауында, орын жиыстыруда командир оның
ұқыптылық, жауапкершілік сезімі туралы қатесіз айтуына болады. Оқ ату,
нәтижесі, қаруды ұстау мен оны техникалық күту сапасы ойлы тәрбиешіге
оқушының шеберлігін қабілетін сарбаз мүддесін бағалау үшін материал болады.
Әңгімелесу әдісі бақылаушымен тікелей байланысқа түсу жағдайында оның
ішкі әлемін, жеке бас ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік туғызады.
Адамның ойы, сезімі әңгімелесуі кездейсақ емес, мақсатты сипатта
болса, өзара сенім болған жағдайда ғана білуге болады, егер оның нәтижесі
басқа әдістердің көмегімен алынған деректермен салыстырса жүйелі түрде
жүргізіледі.
Сауалнама әдісі – бұл алдын ала ұйғарылған сұрақтар бойынша жеке тұлға
маңайындағыларға сауал жүргізу. Сауалнама әдісінің нәтижесі статистикалық
жағынан өңделіп, жеке тұлғаларға қатысты қорытынды жасауға ммүкіндік
туғызады. Сауалнамаға бес – жеті сұрақ қою керек. Бастысы олар түсінікті
болуы керек. Сауалнаманы ұжымдық, әңгімелесу процесінде викторина түрінде
ауызша жүргізуге де болады.
Тест әдісі – бақыланушыға міндет қойып, оны шешуі – әскери кәсіби
іріктеу барысында қолданылады.
Социометрия әдісі ұжымдағы өзара қарым–қатынасты білу үшін
қолданылады.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Әскери психологияның қандай әдістері бар?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№4 Тақырып: Әскери психологияның методологиялық негіздері.
Сабақ мақсаты: Әскери психологияның методологиялық негіздері туралы
түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Ғылым методологиясы.
2. Әскери психиканың методологиялық негізі философиялық, экономикалық,
әлеуметтік саяси білімнің бірлігі.
Дәріс.
Ғылым методологиясы– бұл ең алдымен зерттелетін құбылыстарға әдіс
таңдау, зерттеуді ұйымдастыру, алынған фактілерді талқылау, теорияны құруға
апарар стратегияны анықтайтын оның дүниеге көзқарасы.
Әскери психиканың методологиялық негізін философиялық экономикалық
әлеуметтік саяси білімнің бірлігі құрайды. әскери психология үшін маңызды
методологиялық мәннің философиялық басты мәселесінің материалистік шешімі
бар.
Бұл материя бірінші, ал сана психика адамның кейінгі яғни материядан
шығады.
Философияның басты мәселесінің екінші жағы біздің санамыздың қоршаған
әлемге қатысы туралы мәселе.
Диалектілік материализмді материалдық әлемді танушылыққа ғылыми
негізделеді: адамзат санасы объективті шындықты дұрыс танып, қайта өзгерте
алады, яғни адамның өзін де, оның санасын, психикасын да танып білуге
болады. Заттардың жалпы байланысы мен шарттылығы туралы материалистік
диалектика жағдайы мен материалдық әлем құбылыстары психологтарды адам
психикасы мен ұжым психологиясын жасанды түрде бөлшектеуден оларды жеке
құрылымдық элементтерге зерттеп білу барысында және оларды оқшау
метафизикалық қарастырудан сақтандырады. Психикалық құбылыстарды зерттеп
білуге мақсатты жол қамтамасыз етілуі керек.
Жеке тұлға мен ұжымның психологиясын зерттеп білудің ғылыми негізінде
қозғалыстың жалпылығы және табиғат пен қоғамдағы даму туралы материалистік
диалектика ережесі жатыр. Басқа құбылыстар сияқты психика үнемі дамып
отырады.
Даму филогенез (яғни адам мен адамзаттың тарихи дамуы) және онтогенез
(жеке адамның немесе бір нақты ұжымның дамуы). Бұл жағдайда оқытушыны
адамды ондағы оңды қасиеттерді қалыптастыру және кері қасиеттерді жеңіп
шығу тәрбиелеу мен қайта тәрбиелеудегі педагогикалық оптимизммен, сеніммен
қаруландырады.
Әскери психология сондықтан өзгерістердің сапалыққа ауысу заңына
сүйене отырып, ғылыми тұрғыдан сарбаздың, жас сарбаздың жеке басыынң дамуы
оның жекелеген психикалық процестерін жетілдіру арқылы жүзеге асады және
жеке тұлғаның бүтіндей сапалық қасиеттері. Бұл жоғарғы және төменгі сынып
оқушыларының, әскерге шақырылатын сарбаздың жаңа ғана әскерге шақырылған
сарбаздың, запасқа шыққан сарбаздың білімін, дағдысын, іскерлігін,
шеберлігін, саяси адамгершілік ерік күшін және басқа қасиеттерін салыстыру
барысында көрінеді.
Қайшылықпен күрес және бірлік заңы оқытушыларға оқушының, сарбаздың
жеке басының даму себебі мен даму көзін дұрыс түсінуге септігін тигізеді.
Ол күрес пен қайшылықтарды шешу арқылы жүзеге асырылады: оқудағы
қиыншылықтар, әскери қызмет қиындығы.
Жастардың психикасын зерттеп біле отырып, оқушылар жоққа шығару заңы
әрекетін де ескереді. Жеке тұлғаның дамуы бұл күрделі, көп қырлы процесс
екені белгілі, соның барысында адамның жаңа қасиеттері қалыптасады да,
бұрын болған оңды қасиеттері жетілдіріліп, керісі ығыстырылады. Әскери
психология сонымен қатар тарихи материализмге, ең алдымен адамды барлық
қоғамдық қатынастардың бірлігі ретіндегі ұғымға иек артады.
Әлеуметтік орта, бұл қоғам, ұжым, ең алдымен жеке тұлғаны, оның рухани
ішкі әлемін қалыптастырады. Яғни, оқытушы сарбаздың, оқушының өмір сүріп,
дамитын жағдайын, оның басқа адамдармен байланысатын әлеуметтік жағдайын
ескеру қажет. Диалектілік және тарихи материализм жағдайына арқа сүйей
отырып, әскери психология өзінің методологиялық қағидасын қалыптастырады,
оның негізгілері мыналар:
- детерминизм принципі (психологиялық құбылыстардың шарттылық себебі);
- психиканың даму принципі (және жеке тұлғаның);
- сана мен қызметтің бірлік принципі;
- психикалық біртұтастық пен жеке тұлғалық принципі;
- сыртқы әсерлер мен ішкі жағдайдың бірлік принципі.
Әскери психологиядағы бұл принциптердің бірлігі жеке тұлғаны, ұжымды
және қызметті оқып-үйренудегі әлеуметтік-тұлғалық қызметтік жолда көрініс
табады.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Әскери психологияның методологиялық негіздерін не құрайды?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№5 Тақырып: Әскери психологияның әскери-теориялық негіздері.
Сабақ мақсаты: Әскери психологияның әскери-теориялық негіздері туралы
түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Әскери психологияның әскери-теориялық негіздері.
Дәріс.
Әскери психологияның әскери – теориялық негізін қазіргі соғыстың
сипаты мен ерекшелігі туралы, ұрыс даласында жеңіске жетудегі адамның
шешуші рөлі туралы әскери доктрина мен әскери ғылым ережесі құрайды және
ұрыстағы сәттілік адамгершілік – жауынгерлік қасиеттер мен сарбаздардың
әскери дайындық деңгейіне, қуатты техника мен қаруды пайдалану
тиімділігіне, соғыстың барысы мен шығуына байланысты. Соғыстағы адамның
шешуші рөлін мойындауды Қарулы Күштердің моральды-жауынгерлік потенциалын
нығайтудың көптеген мәселелерін шешудегі әскери психологияның мәні
анықтайды.
Жаңа техника өзінің қуатты күшімен моральдық жағынан басып тастау –
психологиялық факторының бұрын болмаған мәнін туғызады. Ол сарбаздың
әрекетіндегі ерекшелікке, оның психикасына маңызды түрде әсер етеді. Осының
барлығы әскери-психологиялық ғылымның маңыздылығын көтере түседі.
Болашақ сарбаздардың заманауи ұрыс жағдайындағы белсенді әрекеттерге
болашақ сарбаздардың психологиялық дайындығы мектепте БӘД оқыту процесінде
басталуы керек. Осыған байланысты әскери психология әскери шеберлік, күш-
қуат жағынан шынықтыру, сарбаздарда заманауи соғыс туралы, әскери техника
туралы дұрыс көзқарас қалыптастыру, төзімділік, табандылық, эмоционалдық
беріктік, өзін-өзі құрбан етуге дайындық сияқты моральдық-жауынгерлік
қасиетерді қалыптастырудың жолдары мен құралдарын жасайды.
Бұл жастарды әскери қызметке дайындауды жүзеге асыратын мектептегі БӘД
оқытушысы үшін бекітілген позиция болуы керек.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Әскери психологияның әскери-теориялық негіздерін не құрайды?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№6 Тақырып: Әскери психологияның табиғи-ғылымдық негіздері.
Сабақ мақсаты: Әскери психологияның табиғи-ғылымдық негіздері туралы
түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Әскери психологияның табиғи-ғылымдық негіздері.
2. Адамның жүйке жүйесінің құрылымы.
Дәріс.
Әскери психологияның табиғи-ғылымдық негіздері жоғарғы жүйке қызметі
туралы ілім болып табылады. Әскери психология адам психикасы, жеке тұлға
мен ұжым объекті болып табылатын жетістіктер мен басқа да білімнің аралас
салаларына арқа сүйейді. Адам психикасы ми қызметі болып табылады. Ми –
адамның барлық ағзасының байланысын және бүкіл организмнің сыртқа ортамен
байланысын қамтамасыз ететін жүйке жүйесінің бір бөлігі. Мұндай байланыс
қоздырғыш (тітіркендіргіштер әсерінен қозу жағдайына келу қабілеті),
өткізгіштік (қозуды өткізу қабілеті) және жүйкенің ұшы болатын ағзалар
қызметін ынталандыру мүмкіндігі қасиеттеріне тән негіздегі жүйке жүйесімен
жүзеге асырылады.
Адамның жүйке жүйесінің құрылымы қандай?
Жүйке жүйесінің элементі жасуша болып табылады. Адамның жүйке жүйесі
құрылысы мен жалпы қызметі бірдей көптеген миллиард (18 –ге дейін) жүйке
жасушаларынан тұрады.
Әрбір жүйке жасушасының денесі, тармақталып бітетін ұзын өсіндісі және
адам денесіне шырмалып тұратын бір немесе бірнеше қысқа өсінділері бар. Ең
үлкен жасушалар өсіндісінің жалпы ұзындығы кейде 1,5м. жетеді.
Жүйке жасушаларының жұмысы қысқа өсінділерден дене арқылы ұзын
өсінділерге баратын жол бағытында қозуды (120м/с дейінгі
жылдамдықпен)тасымалдауда. Осы тұрғыдан жүйке жасушасы жартылай өткізгішті
құралды еске түсіреді. Организмінің барлық бөлігі жұмысының сәйкестілігі
мен реттелуін төменгі жүйке қызметі, ал ағзаның қоршаған ортамен
байланысын, оның сыртқы жағдайлармен біркелкілігін – жоғарғы жүйке қызметі
қамтамасыз етеді. Жоғарғы жүйке қызметінің заңдылығы туралы ілім
психологияның табиғи-ғылыми негізін құрайды.
Осыған сәйкес организмінің қоршаған ортамен реакциясын және тұтастығын
қамтамасыз ететін негізгі жүйке процесі - рефлекс болып табылады. Оның өзі
орталық жүйке жүйесінің қатысуымен сыртқы немесе ішкі ортаның
тітіркендіргіш әсеріне организмнің немесе мүшенің жауап беру реакциясы.
Рефлекстер шартты және шартсыз болып бөлінеді.
Шартсыз рефлекстер адамның өмір сүру мен қызмет етудегі нақты
жағдайларына байланысты. Олар тұқымқуалау арқылы беріледі. Олардың жиынтығы
туа біткен бейімделу реакцияларының бағдарламаланған нақты жүйесін құрайды.
Шартсыз рефлекстер тыныс алу мен жүрек қағысы ырғағын, дененің
терморегуляциясын, көз қарашығының тарылуы мен кеңеюін, тамырлардағы қан
жүруін және т.б.қамтамасыз етеді. Олардың сыртқы байқалуы бойынша сарбаздың
көңіл- күйі, жайы туралы айтуға болады (қорқыныш, қатты уайымдау, ашулану
немесе көңілсіздік және т.б.).
Шартсыз рефлекстер оны қоршаған әлеуметтік және табиғи ортаның төтенше
қиын, жылжымалы, құбылмалы жағдайындағы мақсатты реакциясы мен тәртібін
қамтамасыз етпейді. Сондықтан адамның өмір сүру процесінде шартты
рефлекстері (қандай да бір нақты шартқа тәуелді болатын) қалыптасады. Олар
оның барлық машығы мен дағдылары негізінде болады, мысалы: күн тәртібін
нақты орындау, киім үлгісін дұрыс кию ережесін қатаң сақтау, әскери сәлем
беру, ізет ету, тәртіпті сақтау және т.б..
Рефлекторлы-шартты байланыстар мидың қабында шартсыз рефлекстер
негізінде, қозу және тежелу процестері негізінде заңды түрде пайда болады.
Қозу олардың бұзылуына, баяулауы-тежелу шартты рефлекстер негізіне жататын
уақытша жүйке байланыстарының пайда болуына әкеледі.
Шартты рефлекстер бірінші және екінші дабыл жүйесі деңгейінде ми
қабында пайда болады. Тікелей тітіркендіргіштерді дұрыс сезінуді қамтамасыз
ететін шартты рефлекстер жүйесі бірінші дабыл жүйесі деп аталады. Оның
жұмысы негізінде барлық тікелей сезіну, қабылдау және сәйкес реакциялар
пайда болады. Бірінші дабыл жүйесі жануарларда да бар. Екінші дабыл жүйесі
тек адамдарда ғана бар. Ол оның әлеуметтік ортада жан-жағын бағдарлауға
ортаның мән-мазмұнын байнелеуге және саналы түрде әрекет жасауға мүмкіндік
туғызады.
Соның әсерінен пайда болып, қызмет ететін екінші дабыл жүйесі болатын
тітіркендіргіш сөз түрінде жүзеге асатын түсінік болып табылады.
Сөз – бұл тікелей тітіркендіргішке қатынасы жөніндегі дабыл. Адам
екінші дабыл жүйесінің көмегімен дыбысқа емес, сөздің мағынасына көңіл
қояды.
Әскери психология үшін маңыздысы динамикалық стереотип туралы ілім.
Адамның өмір сүру жағдайы бүкіл өз қозғалмалылығы, өзгермелілігінде
тұрақты.
Сарбаздың және әскер қатарына шақырылған жасөспірімнің барлық танымдық
процестерінің өнімділігінің алғы шарты - зейін болып табылады. Бұл
нәтижесінде кейінірек көрінетін адам санасының нақты нысанға айрықша
бағыттылығы.
Еріксіз зейін алдын ала қойылған мақсатқа жігер күшсіз туындайды. Ол
нысанның жаңашылдығымен, өзгешелігімен, кенеттігімен, оның қабылдаушы үшін
маңыздылығымен болады.
Ерікті зейін еріктілік негізінде туындайды, ал одан кейін оқушының,
сарбаздың іске ену шамасы бойынша еріксіз қызмет етеді.
Зейін қасиеті:
- зейіннің шоғырлануы – бұл негізгі қызметтен тыс нәрселерден
көңілін басқаға аударып, бастыға назар аудару қабілеті;
- зейін көлемі бір уақытта қабылданатын біртекті нысандар санымен
өлшенеді. Мысалы, ұшқыш ұшақты басқару үшін бір уақытта әуе
жайын, құралдардың көрсеткішін, басқару тетіктерін назарда
ұстауы керек, жермен және экипаждың басқа да мүшелерімен
байланыс жасап отыруы керек;
- зейіннің таратылуы – бұл санада бір уақытта бірнеше әртекті
нысандарды ұстап тұру немесе бір уақыттағы көптеген әрекеттен
тұратын күрделі қызметті орындау қабілеті;
- зейіннің ауыстырылып, қосылуы – бұл бір қызметтен басқасына
әдейі ауысу;
- зейіннің табандылығы – бұл бір нысанның түйсігіне бөгелу
қабілеті;
- зейіннің назар аударылуы – ол нысанға немесе қызметке деген
мүдденің, жеткілікті ерік-жігердің жоқтығына, жауапсыз
қатынастарға шартталады;
- зейінің ауытқуы – бұл зейіннің басқа нысанға еріксіз ауысуы.
Қабылданушы зат адам санасында елестеу ретінде қаперінде қалады.
Елестету – бұл дәл қазіргі сәтте сезім мүшелеріне әсер етпейтін зат
бейнесі. Ол бұрын қабылданып, снада сақталып қалған бейнелер негізінде
туындайды. Елестету олардың пайда болуы соларға қатысты сезім мүшелеріне
байланысты әртүрлі болады: көру, есту, дәм сезу, иіс сезу, сезіну, қозғалыс
және т.б..
Елестету әртүрлі адамдарда олардың пайда болу айқындылығымен,
жылдамдылығымен тұңғиықтылығы және мазмұндылығымен ерекшеленеді. Мамандық
талап ететін елестету неғұрлым нақты әрі толық болса, сарбаз өз міндетін
соғұрлым сәтті орындайды. Елестету естің, көз алдына келтірудің, қиялдың
және ойлаудың элементі, оперативті материалы болып табылады.
Сондықтан әсіресе әскери іске байланысты оқушыларда елестетудің дамуы
олардың жақсы оқуы мен әскери қызметке дайындығын қамтамасыз етіп қана
қоймайды, сонымен бірге аталған танымдық процестердің дамуына да ықпал
етеді.
Ес адамның не істегенін, уайымдағанын, түйсінгенін есте сақтап одан
кейін көз алдына келтіру.
Естің бастапқы процесі есте сақтау. Бұл не түйсінгеніміз, не
істегеніміз, күйзелісімізді санада қалдыру процесі. Есте сақтау егер арнайы
мақсатсыз және ерік –жігерсіз жүзеге асатын болса, онда ол еріксіз болады,
егер адам бірдеңені есте сақтау үшін нақыт бір мақсат қойса, онда ол ерікті
болады. Ерікті түрде есте сақтау қалай болатынына байланысты механикалық
және мағыналы болуы мүмкін. Механикалық есте сақтау барысында материал
санада оның мағынасын түсінбестен қарапайым қайталау жолымен қалады. Санада
қалған материалды сақтау одан әрі оны ойлап, меңгеру жолымен жүзеге асады.
Еске түсіру – бұл сақталған материалды іс жүзінде қолдану үшін санада
белсенділендіру, Еске түсірудің пассивті түрі – бұл тану, білу. Адамның
есін қозғалтқыш, сөздік-логикалық, эмоционалдық және бейнеліге бөледі.
Олардың дамуы әр адамда әр қилы.
Қозғалтқыш ес – бұл қозғалысқа құрылған ес. Сөздік-логикалық ес нақты
мәні бар нәрселерді тұжырымды етіп айтуды меңгеруді қамтамасыз етеді.
Эмоционалды ес біздің санамызда бастан өткен сезімдерді және соларға
байланысты түрлі оқиғаларды, адамдарды сақтайды. Бұл естің өте мықты түрі.
Бастан өткерген нәрсе есте ұзақ сақталады. Бейнелі ес адамның бет-жүзін,
жергілікті орынды, затты, оқиғаны, ұбылысты есте сақтауға мүмкіндік
туғызады. Естің бұл түрі материалды бөлшек-бөлшегімен санада сақтауымен
құнды. Ес – бұл адамның жеке іс-тәжірибесі мен білімінің арсеналы іспетті.
Осы мағынасында ол өткенге қарату секілді.
Елестету болашаққа қаратылған, алға қарауға мүмкіндік туғызатын
шығармашылық танымдық процесс.
Елестету – адам ешқашан тікелей түйсінбеген және дәл қазіргі сәтте
түйсінбейтін заттар бейнесін жасау. Ол адамдағы бар түсінікті жиынтықтап,
қайтадан бейнелеуге негізделген. Елестетуге ынталандыру адамның
қажеттілігі, оның қалауы, көзқарасы, нақтылыққа деген шығармашылық
қатынасы болып табылады.
Сипаттама бойынша емес, өз еркі бойынша бейне жасау процесі
шығармашылық елестету негізінде жүзеге асады. Шығармашылық елестету
өнімінің бір бөлігі шындығында жоқ заттар бейнесі. Осы шығармашылық
елестетудің арқасында жаңа машиналар, өнер туындылары құрылады, әскери және
қызметтік міндеттердің соны шешімі табылып жатады.
Заттар, қоршаған әлем құбылыстары арасындағы байланыс пен қатынасты
санада бейнелейтін жоғарғы танымдық процессті ойлау деп атайды. Оның мәні -
адам санасында жүзеге асатын нақтылықтың талдануы мен түзілісінде. Талдау
мен түзілу құралы көрініс ұғымы мен олардың сөйлесу эквиваленті – сөз.
Ойлау процесі – бұл міндеттерді шешу процесі. Мәселені шешу үнемі не
істейтінін түсіндіруден басталады – яғни әрекеттің мақсатынан.
1. Міндеттерді орындаудың жетістігі ойлау операциялары қаншалықты дұрыс
жүзеге асырылады, ойлаудың әртүрлі формасы мен әдістері қаншалықты
қолданылады соған байланысты. Ойлау операцияларында танымдылық затына
жетудің әртүрлі формалары көрінеді: талдау, синтез, салыстыру,
абстракция, нақтылық:
- талдау операциясы бүтінді бөлшектеп ойлаумен тұжырымдалады;
- синтез талдауға қарама – қарсы операция болып табылады. Бұл
айрықша байланыстарды талдау негізінде ашылған бүтіннің
бөлшектен ойша қалпына келуі. Мысалы, аэрофотосуреттердің
көптеген деректері зерттелетін нысандардың жалпы суретін көз
алдына елестетуге мүмкіндік туғызады;
- салыстыру операциясы заттарды, құбылыстарды олардың қасиетін
олардың арасында айырмашылық немесе ұқсастық бар ма соны табу
мақсатымен тұжырымдалады;
- абстаркцияның арқасында заттың қандай да бір жағын немесе
қасиетін, құбылысты басқа қасиеттеріне қатысы жоқ зерттеулерсіз
зерттеп білу мақсатында ойша бөліп алу;
- жалпылау операциясы көптеген заттар немесе құбылыстарды қандай
да бір ортақ белгілеріне қарай біріктіруге әкеледі. Сонымен
мұғалім оқушының көптеген әрекеттеріне қарап, оның мінезі туралы
қорытынды жасайды.;
- нақтылық – бұл жалпыға сәйкес ойша жалпыдан жекелікке өту.
Мысалы, танктің жүргізуші-механигі жанар-жағар май, электро,
тежегішті жүйесі туралы жалпы түсініп қана қоймай, олардың
әрқайсысының құрылысын бөлшек түрінде де білееді.
2. Ойлау міндетінің шешім процесі пікір немес ойша тұжырымдау түрінде
жүзеге асады:
- пікір ойлаудың басты формасы. Ол фактіні теріске шығару немесе
бекітумен тұжырымдалады. Байқалған зат туралы қадағалаушының
баяндамасы - пікір болып табылады;
- ой тұжырымы – бұл бір немесе бірнеше пайымдацудан жаңа пікір
шығару.
- Ой тұжырымының екі түрі бар:
- индукция – бұл бірлі-жарым фактілерден жалпы тұжырымға алғы шарт
ретіндегі пайымдау тәсілі;
- кері тәртіпте дедукция барысында ой тұжырымдау процесі жүреді.
Бұл жерде жалпы жағдайдан меншіктікке, нақты жағдайға қорытынды
жасалады.
- Ойлау процесін қызметтік сипатына қарай заттық-әрекеттік,
көрнекі-бейнелі, дерексіз деп бөледі:
- заттық-әрекеттік ойлау – бұл тәжірибелік қызметке тікелей
енгізілген ойлау. Мысалы, қарсыласына оқ жаудырған атқыштың
әрекеті анағұрлым дұрыс жол сілтеп және қозғалыстың
сәйкестілігін айтып тұрған оның ойынан ажырағысыз;
- көрнекі-бейнелі ойлау адам бұрын түйсінгендерін елестету бейнесі
негізінде өтеді. Мысалы, егер алдыдағы әрекетті ойша елестете
білсе, «дайындалса» сарбаз барлауғажақсы дайындалады;
- дерексіз ойлау бейнесі жоғалған дерексіз ұғымдар негізінде
жасалады. Ойлаудың бұл түрі басым болады, мысалы, еліміздің
экономикалық өміріндегі күрделі процестерді, саяси оқиғаларды,
ұрыстағы жағдайды және т.б. Оқып-үйрену барысында.
4. Ойлау адамдар арасындағы өзара қатынас, пікір алысу, сөйлеумен
ажырамас байланыста. Адамның қатынас құралы - тіл. Адамның қатынас процесі
қатынас құралы - тілдің көмегімен бірнеше түрде жүзеге асады:
- ауызша сөйлеу – бұл сөздерді айту арқылы қатынас және есту. Ол
екі әңгімелесушінің арасында диалогтық сипатта болуы мүмкін.
Диалогтық сөйлесу ойды жеткізуде үлкен мүмкіндіктерге ие. Ауызша
сөйлесу біреу ғана сөйлеп, қалғандары тыңдап отырған жағдайда
монологтық сипатта болады;
- монологтық сөйлеу тыңдаушылар диалогтағы сияқты айтылып жатқан
ойға тікелей жауап қайтармайтындығынан диалогтық сөйлеуден
қиынырақ;
- жазбаша сөйлеу: хат, хабарландыру, баяндау, баянат.
Бұл жерде ой графикалық түрде тіркеледі де содан кейін мағынасын ашу
жолымен шығару. Жазбаша сөйлеуде қосымша ымдау, ишарат, дене қимылы сияқты
мәнерлеу құралдары болмағандықтан мазмұнын беру қиынырақ.
Сөйлеуді активті (айтушының, жазатын адамның сөзі) және пассивті
(тыңдаушының, оқитын адамның сөзі) деп бөледі.
Әскери психология үшін маңыздысы динамикалық стереотип туралы ілім,
адамның өмір сүру жағдайы, бүкіл өз қозғалмалылығы, өзгеруінде тұрақты.
Сондықтан тітіркендіргіш жүйесі де тұрақты. Бұл әсіресе, әскңери қызметке
оның күн тәртібін күнделікті орындаумен, оқыту шығармашылығына тән.
Көптеген іс шаралар (әскерде бұл ұйқыдан тұру, дене шынықтыру, төсекті
жинау, туалет, таңертеңгі тексеру, тамақтану және т.б) ал мектепте
сабақтар, кезекшілік күнде қайталанады.
Сыртқы тітіркендіргіштердің әсер ету жүйесіне сәйкес адамда
динамикалық стереотип деп аталатын шартты рефлекстер жүйесі қалыптасады. Ол
мықты білімді көрсетеді және өзгерістерге аз ұрынады. Бірақ адам
тітіркендіргіштердің жаңа жүйесіндегі өмірдің жаңа жағдайына тап болғанда
ескі стереотип бұзылады да жаңасы қалыптасады. Оған әдетте адамның қатты
уайымы қосылады, бұл оның жұмыс жасау қабілеті мен тәртібіне нақты әсер
етеді. Бұл жағдай сарбаздарға басшылық, оларды оқыту мен тәрбиелеу
жөніндегі ұсынымдарын жасау барысында ескеріледі.
Кері афферентация идеясы бар оның мәні рефлекстің ағзаның жауап беру
реакциясымен аяқталмайтыны. Жүйке жолдары бойынша миға осы реакциялар
туралы ақпарат келіп түседі, соның арқасында оны жүзеге асыруға сәйкес
түзетулер енгізіледі.
Маңызды идея әрекеттің акцепторы туралы, ол адамның өмір сүру
процесінде қалыптасатын ми қабындағы физиологиялық жүйке аппараты. Оның
тағайындамасы нақты жағдайда қажетті әрекеталдын ала бағдарламалау. Осы
механизм бойынша оқушыда, болашақ сарбазда оның алдында тұрған әскери
міндеттегі маңызды көзқарас пен іскерлікті дайындау.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Әскери психологияның табиғи-ғылымдық негіздері қандай ілім болып
табылады?
2. Адамның жүйке жүйесінің құрылымы қандай?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№7 Тақырып: Сарбаздың психикалық танымдық процестерінің ерекшелігі.
Сабақ мақсаты: Сарбаздың психикалық танымдық процестерінің ерекшелігі
туралы түснідіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Сарбаздың психикалық танымдық процестерінің ерекшелігі.
2. Әскери қызмет жағдайындағы адамның сезімдері.
3. Жауынгердің ерік –жігері мен жігерлі қасиеттері.
Дәріс.
Жеке тұлға бұл қоғамдық табиғаты бар күрделі жүйе. Қоғам адамды адам
ретінде жаратады. Қоғамдық мән жеке тұлғаның мазмұны ашылатын бастыны
құрайды, сондықтан да оны толық әрі терең зерттеп білуде ең алдымен оның
әлеуметтік табиғатын ескеру қажет.
Соның өзінде жеке тұлғаны биологиялық аспект тұрғысынан қарау керек,
не адам тікелей табиғат туындысы.
Қарамағындағы жеке тұлғаның, оқушының олардың жеке бас ерекшелігін
зерттеп білуді психикалық процестер, ең алдымен танымдық сипатынан бастаған
дұрыс, не олар оқушының сарбаздың сәтті оқуы мен қызметтік міндетіндегі
маңызды алғы шартты құрайды.
Бастапқы психикалық танымдық процесс сезіну болып табылады. Оның мәні
жеке қасиеттер мен адамға тікелей әсер ететін зат және құбылыстар сапасының
бейнеленуі мен қорытындыланады. Бұл әсерлер рецептордың арнаулы сезім
жасушаларын тітіркендіреді (кө, құлақ, мұрын және т.б.), бұл жүйке
жасушаларында қозудың туындауына әкеледі. Ол мидың өзіне сәйкес бөлігіне
беріледі. Сезінудің көру, есту, дәм сезу, иіс сезу және басқа түрлері бар.
Бейімделу. Сезім мүшелеріне немесе оның болмау салдарынан
тітіркендіргіштің ұзақ уақыт әсер етуінен сезімталдылықтың өзгеруі
бейімделу деп аталады. Мысалы, адам түнде көшеге шыққанда бастабында
ештеңені көрмейді де төрт бес минуттан кейін қараңғыға ақырындап үйреніп,
маңайындағы заттарды ажырата бастайды.
Контраст құбылысы сезу процесінде бір ғана тітіркендіргіш сол уақыттың
өзінде бастан өтетін басқа да сезінуге байланысты әртүрлі сезіледі. Жүйелі
үлгілер. Тіпті тітіркендіргіш әсері тоқтағаннан кейін де сезу мүшелеріндегі
қозу бірден жоғалып кетпейді. Тітіркендіргіш әрекеті тоқтаған кезде
сезінудің жалғасуы жүйелі үлгі деп аталады.
Келесі танымдық процесс қабылдау деп аталады, ол сезіну барысындағы
олардың жеке қасиеттері мен сапасы ғана емес, біртұтас заттар мен
құбылыстардың бейнеленуі. Қабылдау қасиеті оның мәні адамның ол бейнелейтін
мағынасы, ойы барлығында тенденция бар.
Қабылдаудың біртұтас сипаты адам санасындағы заттар бейнесі көптеген
сапа мен қасиеттер жиынтығында көрінеді. Тіпті таныс заттың өзі адамға
барлық қасиеттермен әсер етпесе де қабылдаудың біртұтас сипаты арқасында
ол санада толық көлемде бейнеленеді.
Қабылдау бұл белсенді процесс. Назарда болатын нәрсе қабылдау
объектісі деп аталады, сонымен бейнеленетін қалғандары фонды құрайды.
Қабылдау көбіне адамның бұрынғы тәжірибесіне байланысты, дәл қазіргі сәтте
емес, бұрында орын алған сана, көңіл күй, сезім, күйзеліс сонымен қатар
қабылданатын заттардан адам нені күтетініне немесе нені қалайтынына
байланысты.
Қабылдаудың бұрынғы тәжірибе мен адамның психикалық өмірінің жалпы
мазмұнына тәуелділігі фпперцепция деп аталады. Нақты міндеттерге сәйкес
жүзеге асырылатын әдейі қабылдау үнемі ерік жігерге байланысты. Әдейі
қабылдаудың дамыған түрі қадағалау бұл нақты объектінің ұзақ, жүйелі түрде,
дұрыс ымыралы қабылдануы.
Әскери қызмет жағдайындағы адамның сезімдері
Адамның өзінің танып жатқанына, ісіне, заттарына, құбылыстарға, басқа
адамдарға және өз өзіне деген қарым қатынасы сезім деп аталады. Сезім
адамды айналасына бағыттайды. Осыдан түсінетініміз, жастарға әскери
сабақтарда, қызметте, соғыста болашақ әскер қатарына шақырылатындарда
әртүрлі сәйкес сезімдерді қалыптастыруды қажет етеді.
Сезімнің қандай ерекшеліктері бар? Біріншіден, адам сезімі психикалық,
танымдық үрдістен мазмұнымен ерекшеленеді. Танымдық үрдістерде адам
айналаны бейнелейді. Сезім мазмұнына адамның қабылдап үйренгендері жатады.
Екіншіден, адам сезімі сапа жағынан әр салалы. Түйсік жайлы сөз қозғағанда
тек он екі түрін ғана айтуға болады. Ал сезімнің ондаған түрі мен реңктері
бар. Үшіншіден, адам сезімі полярлы болып келеді. Адамның, әр сезімінің өз
антиподы, өзінің қарама қарсылығы бар. Мысалы, қуаныш пен қайғы, махаббат
пен жек көрушілік. Адам бір сезімнен екіншісіне тез ауысып кетуі мүмкін.
Сезім полярлығының механизмі өте күрделі. Төртіншіден, адам сезімі
өзгермелі болып келеді. Бүгін әлдене жағымды сезім туғызатын болса,
біраздан кейін ол жағымсыз сезім туғызуы да мүмкін. Бесіншіден, адам сезімі
физиологиялық үрдіспен байланысты: жүрек қызметі мен тыныс алу жүйесінің,
ішек қызметі және т.б. Адам ағзасында барлығы белгілі бір рефлекстер
негізінде қызмет етеді. Сезім сол рефлекстерге әсер ете алады, сондықтан
адам ағзасының тәуірленуіне немесе нашарлауына себепші болады. Алтыншы,
адам сезімі оның іскерлік қызметіне байланысты. Адам сезімдерінің себепкері
адамның қызметі; сезім адамның қызметіне әсер етеді. Кез келген іс
әрекетті, кез келген қызметті шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады:
даярлық, адам әрекетке дайындалатын кезең, әрекеттің орындалуы, адам
әрекеттенген кезең, ақырғы әрекет аяқталған кезең.
Әрекетке сәйкес кез–келген нәрсені бастан өткерудің өз реті бар, бір
эмоционалды күйден екіншісіне өтуі. Адам сезімінің сыртқы бейнесі былайша
бейнеленеді: тыныс алуы, жүрек қағысы өзгереді, қан айналымы, ұялу, қысылу,
адамның беті қызаруына алып келеді; ашулану бозаруды туғызады.
Сезім ишарада, сөйлеуде, фонтомимикада байқалады. Оқытушы оқушыларының
күй жайын бет әлпетінен, жүзінің түсінен, дауысынан, жүріс тұрысынан байқай
білуі қажет.
Адам сезімі мазмұны мен формасы жағынан әртүрлі болады. Өту формасы
жағынан адамның жай күйі эмоционалды күйі немесе көңіл күйі; эмоционалды
қатынас немесе жекеше сезім (құштарлық);
Эмоционалды әрекет ету немесе аффектер. Көңіл күй әжептәуір
ұзақтығымен, қауіпсіздігімен, белгісіздігімен ерекшеленеді. Яғни, адамдар
әдетте белгілерін қиындықпен мойындайтын, әлсіз интенсивтілігімен
сипатталатын адамның тұрақыт эмоционалды күй (мысалы, қамығу). Көңіл күй
диффузиялы сипатқа ие, демек адамды түгелдей баурап алады, оның психикалық
процестеріне, жұмысқа деген ынтасына және іс әрекеттеріне әсер етеді.
Көңіл күй белгілі бір факторлардың және жағдайлардың нәтижесінде пайда
болады. Оған әсер ететін жағдайлар мыналар:
- адамның әртүрлі органикалық түрі мен ағзасының жағдайы;
- қоршаған ортаның ерекшеліктері
- Ауа райы, жинақтылық, тазалық, бөлменің түсі мен жарықтағы
дабыстық тітіркендіргіштер және т.б.
- адамдардың бір–бірімен қарым–қатынасының ерекшеліктері.
Сыпайылық адамның көңіл күйіне әсер етеді.
- Оқудағы, жұмыстағы жетістіктер мен сәтсіздіктер.
Адам сезімдері мазмұны жағынан басым және пәс болып бөлінеді. Пәс
сезімдер адам ағзасында жүріп жатқан физиологиялық процестермен және
олардың қажеттіліктерінің қанағаттанушылығы немесе қанағаттанбауымен
байланысты. Олар аштық, тоңу, ауырсыну, шаршау және т.б. сезімдер.
Ұлы сезімдер адамда қоғамдық қажеттіліктердің қанағаттануы немесе
қанағаттанбауынан көзқарасының қызмет сипатына сәйкес келуінен немесе
сәйкес келмеуінен туындайды.
Адамда қандай ұлы сезімдер болады?
Иманды–саяси сезімдер. Бұл сезімдер адамда өзінің немесе басқа
адамдардың әрекетінің біздің имандылық талаптарымызға сәйкес келуі немесе
келмеуін мойындаудан туады. Имандылық саяси сезімдерге отан сүйгіштік,
ұжымшылдық, жауын жек көру және т.б сезімдер жатады. Екіншіден, адамның
тәжірибелік, парасаттылық қызметінде пайда болатын сол қызмет пен
нәтижесіне қызығушылық түрінде бейнеленетін парасаттылық сезім.
Парасаттылық сезімдеріне айқындылық, таңырқау, түсінбеушілік,
сенімділік, күмән сезімдері жатады. Парасаттылық сезімдері көбіне адамның
танымдық қызметімен, оқуымен байланысты.
Эстетикалық сезімдер. Эстетикалық сезімдер әдетте бейнеленген
объектердің, көріністердің «әсемдік немесе нашарлығын» мойындаудан туады.
Аффектер–өте белсенді интенсивтілігімен сипатталатын адамның эмоционалды
әрекеттері. Ол ісіне жауап бере алмаушылығымен белгілі (ашу ызаның,
қуаныштың жарқ етуі). Олар диффузиялы сипатқа ие. Бір адамның аффектілі
жағдайы айналасындағылардың және қызметіне қарай бағаланады. Тұрақты әсер
етуші өте күшті және терең сезімдер құмарлық деп аталады; ал осындай
сезімнің иесін құмарпаз адам деп атайды.
Адам сезімін сипаттарда, оның өзін–өзі және сезімін қаншалықты
бейнелейтінін ескеру қажет.
Жауынгердің ерік –жігері мен жігерлі қасиеттері
Танымдық қасиеттер адамға өзінің айналасында дұрыс бағыт–бағдар
табуына мүмкіндік туғызады. Бірақ адам өмірі–ақиқатты танумен ғана
шектелмейді. Адам өмірі – ол, ең алдымен еңбек пен қызмет.
Танымдық процестермен адам сезімі және тәжірибелік әрекеті арасында
оларды байланыстыратын түйін бар. Ол байланыстырушы түйін – ерік –жігер.
Адам өмірінде ерік–жігердің маңызы зор.
Адамның қызметінің жетістігі бүкіл өмірі көп жағдайда ерік–жігерінің
сапасы мен оның даму дәрежесіне байлапнысты. Ақылды болу өте маңызды.,
бәрін түсінген де жаман емес, бірақ сол түсінгеніңді дұрыс әрекетке
бағыттау үшін мықты ерік–жігерге ие болу да өте маңызды.
Әскери қызмет–бұл адам қызметінің ең күрделі түрі. Ол адамға белгілі
қиындықтар туғызады. Ол қиындықтарды жеңбей, жақсы қызметтің құрылуы мүмкін
емес, ал оларды жеңу үшін мықты ерік–жігер қажет.
Адамның ері–жігері қызметінде және көздеген мақсатқа жету жолында
қиындықтарды жеңуде байқалады. Адамның өмірінде, қызметте, оқуда жеңетін
қиындықтарының екі түрі болады: Сыртқы адамға тәуелді емес, объективті
қиындықтар, дене бітімі, сондай–ақ қызметтік, қоғамдық сипаттағы; ішкі,
адамға тәуелді мысалы, өз күшіне сенбеушілік, күмәндану және мотивтер
күресі.
Адамның ерік–жігері жігерлі әрекетінен байқалады. Ол келесі
кезеңдерден тұрад: дайындық (мақсатты көздеу, соған жету жолдары, жету
әдістері, қабылданған шешімдер) және орындаушылық (қабылданған шешімді
орындау).
Ерік –жігер актісінің негізгі кезеңдері қандай?
Мотивтер күресі. Адам белгілі бір әрекетті жасамас бұрын, оның
санасында мотивтер туындайды (әрекет етуге негіз). Олар бірнеше және
әртүрлі болуы мүмкін.
Мотивтер күресінің нәтижесінде біреуі жеңіп, басты және жетекші
болғаннан кейін, адам соған байланысты әрекеттің мақсатын мойындайды.
Мақсат – ол, әдетте қол жеткізудің нәтижесінде туындайтын нәрсе.
Ерік –жігер әрекетінің келесі кезеңі – мақсатқа жету әдістерімен
жоспарлау әрекеттері. Шешім қабылдаумен ерік–жігер әрекетінің дайындық
кезеңі тәмамдалады. Шешім қабылдай салысымен оны орындауға кез–келген адам
кірісе алмайды.
Ерік–жігер қалыптастыруда тәжірибелі оқытушылар арнайы назар
аударатындары!
- күмәндануға жол бермей, көздегенін орындау қабілетінің
қалыптасуы;
- шешімді орындау, көздеген мақсатқа жету және оған жету жолындағы
қиындықтарды жеңу;
- ерік–жігер актісінің ақырғы кезеңінде құрылатын мақсатқа жету
процесінің анализі және баға.
Олардың қызметінде борыш, жауапкершілік, ұжымшылдық сезімдері негізгі
басты себеп болу үшін мақсатқа маңызды.
Ерік–жігер өзін өзі тәрбиелеу барысында дамиды. Адамның ерік–жігері
көптеген көрсеткіштермен бағаланып, сипатталады.
Бағыттану. Ерік–жігерді бағалаудағы міндеттің сәтті орындалуына
көмектесетін басты нәрсе. Ерік –жігер күші. Белгілі күйде белгілі бір
мкақсатты көздеген, ұзақ уақыт бойы жігерін ұстап, қиындықтарды жеңіп,
мақсатқа жеткен адамның ерік–жігері.
Мақсаттылық. Жауынгердің мотивтерінің шешілуімен қызмет мақсаттарының
қаталдығынан көрінеді. Бұл қасиет жауынгерлерге өзінің құлықтықпен дене
күшін жиып, оларды алда тұрған мақсатқа жетуге бағыттауды қамтамасыз етеді.
Өзін өзі ұстау– өз өзіне, ойына, сезіміне ие бола алмау, өз әрекетін
жағдай қиындықтарына қарамастан негізгі мақсатқа бағындыру.
Қайсарлық. Уақтылы және негізделген шешім қабылдаумен міндеттің
орындалуын қамтамасыз ететін жедел әрекет байқалады.
Өз бетімен әрекеттену – жауынгердің өз пікіріне байланысты әрекет
етіп, бөгде әскерлерге бағынбауымен бекітіледі.
Табандылық. Әскери қызметкердің үлкен қиындықтарға жолықса да,
көздеген мақсатқа жетудегі қажырлылығынан байқалады.
Талапкерлік. Ерік–жігерлі қасиет сиқты, формасы мен мазмұнының
ерекшелігінің шығармашылық әрекетінен көрінеді.
Орындаушылық. Қасиет қабылдаған шешімнің немесе берілген бұйрықтың
белсенді, сапалы және жүйелі орындалуынан көрінеді.
Осы қасиеттердің барлығы бірігіп, жауынгердің тәртіпке бағынушылығының
дамуыынң алғы шарттары, яғни оның әскери заңдарды, әскери ант, әскери
жарғы, бұйрықтар және командирлер мен бастықтардың бұйрықтарын орындаудағы
ерік – жігер қабілеті.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Адамда қандай ұлы сезімдер болады?
2. Ерік –жігер актісінің негізгі кезеңдері қандай?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№8 Тақырып: Жауынгердің жеке басының бағыты.
Сабақ мақсаты: Жауынгердің жеке басының бағыты туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Адам өмірі.
Дәріс.
Адам өмірі – бұл қызмет, еңбек. Қызмет әртүрлі болуы мүмкін және
әртүрлі жағдайда іске асады. Бірақ барлық жерде ол адамның саналы түрде
мақсат қойып, оған қол жеткізуге күш салатынымен сипатталады. Ол мақсаттар
сол адам үшін маңызды болуы және маңызы болмауы да мүмкін. Олардың жеке
немесе қоғамдық маңызы болуы мүмкін.
Адамның алдында тұрған мақсаттар жүйесі, өзінің іс– әрекетімен
ұмтылатын мақсаттары оның беталысын бейнелейді. Адамның беталаысын біліп,
оның жеке әрекеттерін және бүтіндей өмір жолын болжауға болады.
Мектепте БӘД сабағын оқытуда болашақ жауынгердің алдағы уақытта
борышын өтеуде жігерлі мінез–құлық қалыптастыратындай бағытта тәрбиелеу
маңызды.
Тәрбиеленушінің бағытын түсіну үшін, оның алдына қойған мақсаттар
жүйесін ұғыну керек. Адам алдына мақсатты бекерден–бекер қоймайды. Мақсатты
таңдау және көздеу – заңды себептен үрдіс және бұл заңдылықты ескеру
керек. Адам алдына мақсат қоярда оған белгілі ішкі күштер әсер етеді. Ол
ішкі күштер қажеттілік болып табылады. Қажеттілік –белсенділікке шақыратын,
адамның бір нәрсені қажетсінуі. Адамның қажеттіліктері тамақ, баспана, киім
және т.б. қажетсінуден көрінеді.
Егер бұл қажеттіліктерді қанағаттандырмаса, адам өмір сүре алмайды.
Осы қажеттіліктерді жартылай қанағаттандырса немесе уақытында
қанағаттандырып отырмаса, ол адамның көңіл күйіне және жұмысқа деген
ынтасына әсер етеді.
Сондықтан, мысал үшін командир өзінің қол астындағыларының қарны тоқ
болуын, уақытында дем алуын, әскери киімнің уақытында ауыстырылуын
қадағалау керек. Сонымен қатар, жауынгерлерді соғыс уақытында барлық
қажеттіліктерді қанағаттандыратын жағдайдың болмайтындығына да үйрету
керек. Осыларға психологиялық тұрғыдан дайындалған жауынгер шаршау, ұйқының
бұзылуы, тоңу, уақытында тамақтанбау сияқты қиындықтарды анағұрлым
табандылықпен жеңе алады.
Адамның саналы қызметкер, оқушы–жауынгер ретіндегі әрекеті оның рухани
қажеттіліктерінің қанағаттандырылуына байланысты. Рухани қажеттіліктер – ол
адамның қоршаған әлемді тану, қоғамдық маңызы бар еңбекті, адамдармен
тілдесу, олардың мәдени қажеттіліктерді қолдау, мойындау және
мейірімділікті қажетсінуі. Егер олар жүйелі қанағаттандырылмаса, адам тек
сырттай тәнімен ғана өмір сүріп, ішкі адамдық болмысын жоғаклтады.
Әдетте адам әрекетінде әртүрлі рухани және материалдық
қажеттіліктердің нақты біреуінің үйлесуі өте қиын. Туындаған қажеттілік
мотивті бейнелейді. Мотивтер әртүрлі формада көрінуі мүмкін.
Адамның өз қажеттіліктерін сезінбей, бірақ олар туғызған импульстарға
сәйкес әрекет етуі құштарлықты білдіреді. Құштарлықтың себебінен әрекет
етуі көп жағдайда өкіндіретін жағдайға әкеліп соғады. Ол адамның өз
қажеттілігінің негізін сезінбей, оны дәлсіздік формасында
қанағаттандыратынымен түсіндіріледі. Мысалы, бір жас жігіттің өз
жолдастарының құрметіне ие болу рухани қажеттілігі туды делік. Бірақ ол өз
қажеттілігін сезінбесе, онда оны теріс жолмен қанағаттандыруы да мүмкін:
жолдастары оны өз бетімен әрекет ету деп ойлайды деген оймен ол үлкен
кісілерге сөз қатады. Сондықтан, мотивацияның мұндай түрін мақсатты түрде
шектеу керек.
Адамның өз қажеттілігін сезініп, бірақ олар орындаушылық әрекет
туғызбаса, ол –тілек. Бұл жеткіліксіз мотив. Ол адамның қол жеткізуі
күмәнді, мақсаттарға бағытталған.
Қалау сияқты форманы да ерекшелейді. Тілекке қарағанда, қалау –
әрекетке итермелейтін белсенді мотив. Құштарлық, тілек және қалау –бұлар
материалды қажеттіліктермен байланысты, жай мотивтер.
Адамның рухани қажеттіліктеріне көбінесе одан гөрі күрделі мотивтер
сәйкес.
Оның танымдық қасиеттері қызығушылығынан байқалады. Қызығушылық–бұл
адамның оңтайлы эмоционалды әрекетімен байланысты белгілі бір заттарға,
әрекетіне бағытталған артықшылығы. Жауынгердің белгіленген
қызығушылықтарының болуы оның қызметінің, қабілеттерінің өсуінің, жақсы
оқуының оңтайлы алғышарты. Әскер қатарына шақырыларда бозбалалардың борышын
өтеуге, әскери техникаға деген қызығушылығын арттыру керек.
Бейімділік белгілі бір әрекетке итермелейтін күшті мотив болып
табылады. Ерекше бейімділігі бар адам әрқашан үлкен жетістіктерге қол
жеткізеді. Болашақ жауынгерлердің әскери техникаға, қаруға бейімділігін
дамыту–олардың оқудағы және борышын өтеуінің маңызды алғышарты.
Арман адамның жеке талпыныстарының негізгі бағытын бейнелейді және
оның басты қажеттіліктеріне әрқашан сәйкес келеді. Арман –әрекет етуге
итермелеушіліктің ең күштісі. Әдетте, батыл әрекетке баратындар биік
арманға ұмтылатын жауынгерлер.
Дүниетаным адамның қоршаған ортаға деген көзқарастар жүйесін құрайды.
Бұл көзқарастар адамның жеке қажеттіліктеріне сәйкес келеді және қоғамның
мүдделерімен сәйкес келмесе, онда олар осал, әрекетке әсер етуші күш бола
алмайды, керісінше, адамның жеке қажеттіліктері мен қоғамның мүдделерін,
сенімге деген көзқарасты шектеп, олардың жүйесін жеке дүниетанымға,
әрекетке итермелейтін ең күшті және тұрақты мотивке айналдырады.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Жауынгердің жеке басының бағыты дегеніміз не?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№9 Тақырып: Жауынгердің темпераменті
Сабақ мақсаты: Жауынгердің темпераменттері туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Сангвиникалық темперамент
2. Холерикалық темперамент
3. Флегматикалық темперамент
4. Меланхоликтік темперамент
Дәріс.
Темперамент деп адамның психикалық үрдісі мен әрекетінің динамикасын
айқындайтын қасиет. Сырттай адамның күш, жылдамдық, қимылының ырғағы мен
шапшаңдығынан, оның сөйлеуінен, жүрісінен, ым–ишарасынан, қылықтарынан т.б.
көрінеді. Осы белгілерден адамның белгілі бір психикалық қасиеттерін,
психикалық үрдістерінің ерекшелігін байқауға болады. Психикалық үрдіс
динамикасының ерекшелігі адамның жүйке жүйесінен, оның жұмысының
дербестігіне байланысты.
Адамның жүйке жұмысы басты екі жүйке үрдісінің қатынасымен
сипатталады: қозу және тежелу. Бұл үрдістер күшті, не әлсіз, байсалды не
қызба, тез не баяу болуы мүмкін.
Әртүрлі адамдардың психикалық үрдістерінің жүйке жұмыстарының
түрлерінен тәуелділігі олардың, әрекетімен темпераментін ескертеді.
Темперамент –бұл белгілі бір адамның өмір жағдайы мен ісінің
ерекшеліктеріне байланысты психикалық қасиет.
Сангвиникалық темперамент. Сангвиникте жүйкелік –психикалық үрдістер
жетерліктей күшті, олар бірін–бірі жылдам алмастыра алады. Сырттай
қозғалмалы сонымен қатар ым–ишарасы айқын білінетін ұстамды адам.
Холерикалық темперамент. Темпераменттің бұл типінің иелері бірін –
бірі тез алмастыратын бүкіл жүйке – психикалық үрдістерінің зор
интенсивтілігімен ерекшеленеді. Холерик қызба болып келеді. Онда қызбалық
үрдістері байқалады, сондықтан оларға өзін–өзі ұстау қиынға соғады.
Флегматикалық темперамент. Флегматик өзінің жүйке – пситхикалық
үрдістерінің күштілігімен ерекшеленеді, бірақ аз қозғалады. Бұл әрекетінің
баяулығынан білінеді. Әдетте олар салмақты және бұл күйден шыға қоймайды.
Меланхоликтік темперамент. Меланхоликтің жүйке –психикалық үрдістері
аса білінбейді, тежеулі реакциялар байқалады. Меланхолик ішіне терең
бойлайды, тұйық, көп қозғалмайды, іс–әрекеттері сенімсіз. Көбінесе,
күмәншіл, қарым – қатынасқа көп түспейді. Шешім қабылдауда көп толғанады,
қабылдағаннан кейін оның дұрыстығына күмәнданады.
Сонымен, темперамент жеке тұлғаның маңызды қасиетін құрайды, бірақ ол
айқындауыш қасиет болып табылмайды. Темперамент –жеке тұлғаның маңызды
қасиеті – мінездің динамикалық алғышарты.
Ұжымның психологиялық жағдайы құрылымында және оны ұйымшылдыққа
тәрбиелеу ісінде дәстүрлер маңызды орын алады. Әрбір сарбаз әскери ұжымға
кіре отырып, оның игі дәстүрін жалғастырушы мұрагері болады. Дәстүрлер
мазмұнына, көріну саласына қарай әртүрлі болады, бірақ олардың мобильдеуші
және тәрбиелеуші ықпалы ылғи да зор. Әскери ұжымда дұрыс әлеуметтік-
психологиялық жағдайды қалыптастыру үшін армия мен флоттың әскери
дәстүрлерін және аталмыш бөлімшенің ішкі дәстүрлерін дұрыс үйлестіре білу
қажет. Дәстүрлерді тәрбие процесінде белсенді қолдана білу жеке құрамның
саналы өсуіне, оның әскери шеберлігіне, әскери тәртіптің нығаюына, ұжымның
ұйымшылдығына, теріс құбылыстардың алдын алуға ықпал етеді.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас олардың бірлігінің көрсеткіші болып
табылады, сондықтан да онда жеке адамдар арасындағы байланыстардың
объективті, әлеуметтік жағынан негізделген сипаты бар. Күнделікті қарым-
қатынаста бір жағынан адамдардың бір-біріне ықпал етуі, екіншіден осы
негізде сол немесе басқа да қасиеттерді қабылдау, қалыптастыру жүзеге
асырылады. Бұл тәрбие әсерін саналы түрде меңгеру сияқты еліктеу түрінде де
болады. Екіншіден, өзара қарым-қатынас жеке тұлғаның ұжыммен және оның
мүшелерімен байланысының күрделі жүйесін құрайды. Яғни қарым-қатынас
барысында көп адамның бір кісіге ықпалы мол екені көрінеді. Үшіншіден,
қарым-қатынас сипаты адамдардың, бүкіл ұжымның пікірінен, көңіл күйінен
тікелей сыр беріп тұрады. Сондықтан да қарамағындағылардың, оқушылардың
өзара қарым-қатынас саласы кез-келген басшының мейлі ол бөлімше командирі
болсын немесе мектептегі БӘД мұғалімі болсын қырағы назарында болатын
нәрсе.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Темперамент дегеніміз не?
2. Ұжымның психологиясы?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№10 Тақырып: Сарбаздың мінезі.
Сабақ мақсаты: Сарбаздың мінезі туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Мінез.
2. Саналы мінез.
3. Адамдармен қарым-қатынас.
4. Өз-өзіне деген көзқарас.
Дәріс.
Мінез жеке тұлғаның мазмұнды жағы болып табылады. Онда адамның кейпі,
оның барлық қылықтары мен әрекетіне таңбасын түсіретін табанды
ерекшеліктері көрінеді. Адамның мінезін білу – бұл ол туралы оның тәртібін
анықтайтын ең маңызды нәрселерді білу деген сөз. Сондықтан да қол
астындағыларды табысты үйрету, тәрбиелеу және оларға басшылық жасау үшін
командир өз адамдарының ағымдағы істерін, өмірбаяндық деректерін ғана емес,
ең алдымен олардың мінезін де білуі керек.
Кез-келген адамның мінез-құлқын зерттеп – білу оны ұзақ уақыт бойына
мақсатты және жүйелі қадағалауды талап етеді. Мінез-құлық ядросы оның
барлық психикалық процестеріне таңба қалдыратын адамның қоршаған дүниеге
қатынасын құрайды.
Қоршаған дүниеге қатынасы оның әрекетінен, мінез-қылықтарынан
көрінетін және адамның дүниетанымдық көзқарасымен, қажеттілігімен
анықталатын, жеке тұлғаның бағыттылығымен көрінеді.
Адамдардың қоршаған дүниеге қатынасы жөнінде саналы және санасыз
мінез туралы айтуға болады.
Саналы мінез қандай да бір тұрақты көзқарасы бар және соған сәйкес
әрекет ететін адамға тән. Керісінше санасыз (идеясыз) мінезді адамның
тұрақты көзқарасы мен пайымдаулары мүлде болмайды немесе олар сезімге,
жағдайға немесе бөтен ықпалға бағынып әрекет етеді.
Саналы мінездің маңайындағыларға қатынасынан байқалатын маңызды
белгісі алдына мақсат қоя білу. Ол адамда болатын оның дүниеге деген
көзқарасына шартталған, алыс-жақын мақсат жүйелерінен байқалады.
Адамның еңбек қызметіне деген қатынасы оның еңбекке деген
көзқарасымен, оған қатысуымен көрінеді.
Саналы мінезі бар адамға еңбекті жинақы түрде жасайтын, оған қоғамдық
мән мен моральдық құндылық ретінде қарайтын алдына қойған мақсатқа жету
тән. Іскерлігі, жігері бар, бірақ жинақылық мінезі жоқ адамдарға еңбекті
жинақы түрде жасайтын, оған қоғамдық мән мен моральдық құндылық ретінде
қарайтын алдына қойған мақсатқа жету тән. Олар сырттай әбігер, мазасыз,
өздерінде алға қойылған мақсатқа жетудің жоқтығымен немесе өзінің әрекетін
ойына бағындыра алмайтындығымен ерекшеленеді.
Іскерлігі, жігері жоқ адамдар енжар келеді.
Жігерсіздік адамның ішкі терең қарсылығынан туындауы мүмкін. Әскери
қызмет процесінде адалдық, бастамашылдық, жауапкершілік, табандылық,
еңбексүйгіштік, ұқыптылық, байыптылық сияқты мінездің мақсатты, іскерлікті,
жігерлі жақтары дамиды.
Адамның еңбекке деген іскерлік қатынасы көрінетін мінездің жалпы
сипаты–белсенділік. Оның мәні – адамдағы мақсаттың оғана жетудегі жұмсалған
күш-жігердің тұрақтылығында.
Жастарды белсенділікке тәрбиелеу өз жұмысының мәні мен маңызын сезіну
дағдыларына және оның мақсатына үнемі көңіл бөлуге төселдіреді.
Адамдарға деген қатынас - олардың достарымен, ұжымдағы бірлескен
қызметтегі қарым-қатынас барысында байқалады. Осы қағида бойынша адамдарды
ашық-жарқын және тұйық мінезді деп бөледі. Өмірде ашық, жеңіл мінезді
адамдар кездеседі. Олар негізінде қандай ортақтық бар екенін сезінбестен
тез тіл табысады. Мұндай адамдарды әдетте, жеңілтек адам деп айтады. Олар
түрлі күтпеген жағдайларға бейім, сондықтан да оларға үнемі бақылау қажет.
Адамның тіл табысқыштығы адамдар мүддесіне, солармен бірдей ойлауға
негізделген таңдаулы болуы мүмкін. Мұндай көпшілдік дұрыс, ол адамды
принципшіл, бір ізді адам ретінде сипаттайды. Тұйық мінез адамдарға деген
теріс немесе немқұрайлық қатынастарының салдары болуы мүмкін немесе іштей
терең шоғырлану, не оларға деген сенімсіздік, сақтық.
Оқушыларда содан кейін сарбаздардың бойында жолдастарына деген дұрыс
қарым-қатынастың қалыптасуы барысында кішіпейілділік, әділдік, мейірім,
қамқорлық, адалдық, шыншылдық, ұжымшылдық және т.б. қасиеттер дамиды.
Ағымсыз жағдайларда қатыгездік, немқұрайлық, өзімшілдік, дөрекілік,
сараңдық және т.б. теріс қасиеттер дамиды.
Өз-өзіне деген көзқарас.
Әрбір адам нақты түрде өз-өзіне көңіл бөледі. Бұл қатынасқа ұжымдағы,
қоғамдағы жағдайды және олардың алдындағы жауапкершілікті сезіну. Өзінің
мүмкіндігін, маңыздылығы мен қажеттілігін асыра бағалау өзімшіл мінезі
басым адамдарға тән. Өзімшіл адам өз басының жеке мүддесін ұжым мүддесінен
жоғары қояды, сондықтан да мұндай адам сенімсіз. Оған сенім артуға
болмайды. Осындай мінезді адамдар әскери қызмет кезінде қасындағы
адамдардармен қарым-қатынас барысында үлкен қиыншылықтарды бастан кешеді.
Әрбір мінез өзінше дербес, бірақ соған қарамастан мінез бойынша
бірқатар жалпы баға беруге болады: мазмұны бойынша, күші бойынша, сол және
басқа белгілердің болуы не болмауы бойынша.
Болашақ сарбаздың мінезін мазмұны бойынша бағалау адамның өзіне, басқа
адамдарға, еңбекке, маңайындағыларға қарым-қатынас ерекшеліктерін көрсете
отырып, жүзеге асырылады. Бұл оқушының мінезі туралы нақты, әрі дұрыс
білмей тұрып, оны әскери қызметке дайындау жөніндегі тәрбиелік міндеттерді
шешуге болмайтын негізгі бағалау.
Күші бойынша мінезді бағалау. Мықты деп іс-әрекеті, қылықтары білімі
мен пайымдауларна сәйкес келетін мінезді адамдарды айтады.
Өзіне тән ерекшеліктері бойынша мінезді бағалау. Мінез ерекшелігіне,
әдетте адамның қандай да бір нақты оқиғада оның әрекет ету мүмкіндігі
туралы айтуға болатын психологиялық ерекшеліктері жатады. Ең алдымен бұл
мінездің жігерлі ерекшелігі. Олар: дербестік, сабырлық, қайсарлық,
мықтылық, табандылық.
Мінездің эмоционалдық ерекшеліктері – байсалдылық, қызбалық, құмарлық,
әуеқойлық, әсерленгіштік, ұстамдылық.
Мінездің интелектуалдық ерекшеліктері – терең ойлау, зеректік,
тапқырлық және т.б.
Мінездің аталған ерекшеліктері жеке тұлғаның қандай да бір бөлек
жақтарын көрсетеді. Сонымен бірге жеке тұлғаның бүтінге жинақталған кейбір
ортақ ерекшеліктері туралы да айтқан дұрыс. Сарбаздың адамгершілік бейнесі
ашылатын мінездің мұндай ортақ ерекшеліктері мыналар:
- мақсаттылық, сенімділік, принципшілдік;
- патриотизм, отаншылдық;
- ел алдындағы өзінің әскери міндеті мен жауапкершілігін сезіну;
- ұжымшылдық;
- тәртіптілік;
- сақтық.
Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Саналы мінез дегеніміз не?
2. Мінездің эмоционалдық ерекшеліктері?
3. Сарбаздың адамгершілік бейнесі ашылатын мінездің ортақ ерекшеліктері?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№11 Тақырып: Сарбаздың қабілеті.
Сабақ мақсаты: Сарбаздың қабілеті туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Қабілет.
2. Қабілеттің табиғаты.
Дәріс.
Қабілет – бұл нақты қызметті жоғары өнімділікпен орындауға қажетті
қасиеттердің жылдам дамуына мүмкіндік туғызуға негізделген адамның нақты,
тұрақты психологиялық қасиеттері. Сәтті әрекет етуге әр адамның жеке
мүмкіндігі бар. Адамның жекелеген органы қасиетінің даму мүмкіндігі туралы
оның іскерлігіне қатынасынсыз айтқанда, бұл жерде сөз жеке басының қабілеті
жайында. Сонымен, адамның қатты дамыған көру, есту, сезу, түйсіну
қабілеттері болады. Қандай да бір нақты іс үшін жекелеген органның
«мүшенің) даму қасиеттерінің аса жоғары сатыда болуының қажеттілігі
жөнінде айтқанда, арнайы қабілеттерді айтамыз. Мысалы, қырағы көз снайперге
қажет, өте жақсы есту – гидроакустикке, аса сақтықты сезіну – минерге
қажет. Сонда да іс-әрекеттің сәттілігі үшін психиканың жағымды
ерекшеліктері де маңызды, снайперге де, минерға да, гидроакустикке де
бірдей қажет нәрсе ойлау реакциясының жылдамдығы, тапқырлық, ұтқырлық және
т.б. ортақ қабілеттер.
Нақты бір адамға тән ортақ, арнаулы және жеке бас қабілеттерінің
жиынтығы оның қандай да бір қызметке жарамдылығының басым екенін көрсететін
оның дарындылығын құрайды. Қабілеттің даму сатысы әртүрлі. Қызметтің қандай
да бір саласында үлкен жетістіктерге қол жеткізуге мүмкіндік туғызған өте
жоғары дарындылық - талант деп аталады.
Қабілеттің табиғаты қандай?
Адам дүниеге келгенде ата-анасынан бірқатар болашаққа деген талап
алады. Талап биологиялық жағынан негізделген анатомды-физиологиялық
қабілеттер, жүйке жүйесі мен ағзаның құрылысы.
Осы талап негізінде қабілет қалыптасады. Талаптың өзі бір мағыналы
емес, яғни олардан әртүрлі қабілет дамуы мүмкін. Барлығы адамның тап болған
жағдайына, өмірінің әртүрлі кезеңіндегі жасаған іс-әрекетне байланысты. Іс-
әрекеттің сәттілігіне алғы шарт бола отырып, қабілеттер өз кезегінде соның
ықпалымен дамиды. Қандай да бір іске қызығушылығы бар адам соған сәйкес
қызығушылық сияқты қабілеттерді де дамытады, қызығушылық әдетте қолынан
оңай іс келетін адамдарда байқалады.
Қабілет сонымен қатар ерік-жігерге де байланысты. Ерік-жігердің болуы
адамның тыңғылықты еңбек ететініне, жан-жақты жетілуіне алғы шарт болады,
сөйтіп, өзінің қабілетін дамытады. Адамдардағы қабілеттің дамуының басты
жолы оларды қызығушылығы мен бейімі бар белсенді шығармашылық іске қосу.
Жеке тұлғаның қасиетін, ең алыдмен оның қабілетін анықтауға кәсіби-
психологиялық іріктеу бағытталған. Оның мәні болашақ мамандығына сәйкес
және кәсіби жарамдылығын оңтайлы анықтайтын сондай қабілеттері мен жеке
психологиялық қасиеттері бар адамдарды іріктеуде.
Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Қабілеттің табиғаты қандай?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№12 Тақырып: Ұжым – ұжымдық және жеке мүдделердің үйлесімі. Әскери ұжым
және оның ерекшеліктері.
Сабақ мақсаты: Ұжым – ұжымдық және жеке мүдделердің үйлесімі, әскери ұжым
және оның ерекшеліктері туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Ұжым – ұжымдық және жеке мүдделердің үйлесімі.
2. Әскери ұжым және оның ерекшеліктері.
Дәріс.
Жеке адам ұжымда ғана өзінің талабын жан-жақты дамытуға мүмкіндік
алады, осыдан барып, тек қана ұжымда жеке басының еріктілігі болады. Ұжым
әрбір адамның күшін еселейді және еңбек процесіндегі қоғамдық байланыс
жарыс туындатады және жекелеген адамдардың жеке өнімділігін ұлғайтатын
өзіндік өмірлік қуаттың туындауына әкеледі. Өз кезегінде ұжымның әрбір
мүшесі өзінің жолдастарына, бүтіндей алғанда ұжымға ықпал етеді. Бұл өзара
ықпал ұжымдық психологиядан көрінеді.
Әскери ұжым және оның ерекшеліктері
Әскери ұжым жеке құрам өмір сүретін, сарбаздардың рухани келбеті мен
шеберлігі қалыптасатын қоғамдық-идеялы, психологиялық орта. Ол басқа ұжым
түрлерінен алдына қойған мақсатымен, Отанды қорғау міндеттерімен
ерекшеленеді. Бөлім ұжымы егер оның барлық мүшесі өз міндеттері мен бағытын
терең сезінсе ғана шын мәнінде әскери болады. Әскери қызметтің мақсаты мен
міндетін түсіну болашақ сарбаздар бойында мектепте, ең алдымен бастапқы
әскери дайындық сабақтарында қаланады.
Әскери ұжымның ерекшелігі алдыда тұрған міндеттерді орындау жауға
қарсы қару, әскери техниканы қолдану мен әскери күш көрсетуді пайдаланумен
қол жеткізуінде.
Осыған орай, шынайы әскери ұжым деп, оның барлық мүшелерінің бойында
ержүректілік, табандылық, төзімділік қасиеттерін қалыптастырып қана қоймай,
сонымен қатар техника мен қаруды шебер қолдана білудің терең дағдысын
қалыптастырған ұжымды айтамыз.
Әскери ұжым оның мүшелері арасындағы өзара қарым-қатынастағы тәртіп
ережелері мен спецификалық нормалар негізінде ұйымдастырылады және дамиды.
Бұл нормалар мен ережелер ағымдағы қызмет талабынан ғана шығып қоймайды,
сонымен қатар әскери қызмет қажеттілігінен де туындайды. Олар жалпы әскери
жарғыда берілген.
Әскери ұжымжа оның барлық мүшелерінде бөлімшеге, оның туына, қарулас
жолдастарына, достас армиялардың әскердің басқа түріндегі сарбаздарына,
жауға деген нақты қарым-қатынас қалыптасады. Бұл қатынас әскери этика
нормасын құрайды, сарбаздар оларды меңгермейінше ұжымның әскери келбеті
болмайды. Егер бөлімшедегі сарбаздардың әскери антқа және дәстүрлерге
адалдығы, міндеттілігі, жауға деген өшпенділігі қалыптаспаса, онда ұжым
әскери тапсырмаларды орындауға дайын болмайды.
Қарулы Күштер жағдайында жеке тұлғаның ұжымға бағыну принципі әртүрлі
бейімделеді: Бөлімшенің барлық мүшелері мемлекет өкілі ретінде командирге
сөзсіз бағынуы керек.
Әскери психологияда әскери ұжым дегеніміз Қазақстан Республикасы
Конституциясына және әскери жарғыға сәйкес әскери қызметкерлерді тәртіппен,
әскери дайындықпен және әскери қабілетпен, мықты бірлікпен сипатталатын,
жеке командирдің басшылығымен қару мен әскери техниканы пайдалануда
орындалатын бірлескен қызмет пен әскери іс-әрекет тұрғысынан ортақ, саналы
моральдық позиция негізіндегі бірлестік.
Өзін – өзі тексеруге арналған:
1. Әскери ұжымның ерекшеліктері қандай?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№13 Тақырып: Әскери ұжымның ішкі ерекшелігі. Әскери ұжымның бірлік жолы.
Сабақ мақсаты: Әскери ұжымның ішкі ерекшелігі, әскери ұжымның бірлік жолы
туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Әскери ұжымның ішкі ерекшелігі.
2. Әскери ұжымның бірлік жолы.
Дәріс.
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде ұжымдардың көптеген
түрлері бар. Әскери ұжымның осындай саралану белгілерінің бірі әскери
қызметкерлерді офицер, прапорщик, сержант, сарбаздар деп қызметтік
категорияларына (санатына) қарай бөлу.
Әскери ұжымдарды ұжым ішіндегі қарым-қатынас түрі бойынша айырады:
біреулерінде іскерлік қатынас, өзара байланыс ұжымдық іс негізінде құрылады
(әскери мамандар тобы қызмет көрсететін ұжымдық әскери техника мен қару бар
жерлер), ал басқаларында қарым-қатынас ұжым мүшелері жеке іспен
айналысатындықтан демалыс кезінде. Сонымен қатар саналы, өнегелі жағынан
жетілу деңгейі, ұжымдық әскери шеберліктің, тәртіптің, қол жеткен
нәтижелердің бірлігі т.б.сияқты сапалы сипаттамалар ескеріледі.
Штаттық-ұйымдастыру құрылымына (бөлімше) сәйкес құрылған ұжымдар
әдетте негізгі әскери ұжымдар деп аталады. Сонымен қатар партиялық, жастар,
спорттық, өнер ұжымдары, үйірмелер, секциялар және басқа да мүдде бойынша
бірлестіктер бар.
Жеке тұлғамен ең жақын ұжым байланыс деп аталады. Мұндай ұжымды
экипаж, топ, жұптық топ, жұптық барлау және т.б. құрайды.
Әскери ұжымның бірлік жолы
Әскери ұжым – бұл оның бірлігіне бағытталған тәрбиелеу жұмысын жүзеге
асыра отырып, оның шынайы, тірі әлеуметтік ағза екенін ескеру.
Психологиялық заңдылықтар ескеріліп, ұжымды бірлікке тарту жұмысы төмендегі
бағыттарда жүргізіледі:
1. Басшының тәрбиелік ықпалы мазмұнға сәйкес, идеологиялық бастауы
бар, қызметтік хабардарлықпен, жарғы талабына сай болуы керек.
2. Басшы қарамағындағыларға үнемі көңіл бөіп отыруы керек, бұл
әрқайсысын жеке алып, соған сәйкес адамдарды дұрыс орналастыруды талап
етеді.
3. Ұжымды бірлікке шақыру жөніндегі жұмыстың құрамына теріс бағыттағы
топтардың туындауының, жалған басшылықтың, көңіл күйдің нашарлауы, қате
пікірлерді бағаларды бекітудің алдын алу жөніндегі шаралар жатады.
4. Басшы ұжымда орын алатын әлеуметтік психологиялық құбылыстарды
ескеруі қажет, олардың дұрыс дамуы оның өмір сүруге қабілеттілігін, нығаюын
алдын ала анықтайды.
5. Дұрыс, бірлікке шақыратын өнегелі жағдай (орта) құру мақсатымен
қоғамдық санаға, ұжым психологиясына дұрыс ықпал ету.
Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Ұжымды бірлікке тарту жұмысы бағыттары қандай?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№14 Тақырып: Әскери ұжымның әлеуметтік-психологиялық климатының құрамдас
бөлігі.
Сабақ мақсаты: Әскери ұжымның әлеуметтік-психологиялық климатының құрамдас
бөлігі туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Әскери ұжымның әлеуметтік-психологиялық климатының құрамдас бөлігі.
Дәріс.
Ұжымның идеологиялық мақсаттары қоғамдық пікірдің қалыптасуына нақты
әсер етеді, ондағы көңіл күй мен өзара қарым-қатынастың жиынтығы ұжымның
әлеуметтік-психологиялық жағдайын құрайды. Оның әрекет етуге бейімділігі
соларға байланысты. Әскери ұжымдардағы дұрыс пікір, көңіл күй өзара қарым-
қатынастың бастауын мектепте жүргізілген тәрбие жұмысының деңгейінде іздеу
керек.
БӘД мұғалімінің ұжым психологиясының құрылымдық бөліктерінің табиғаты
туралы нақты ақпаратты білуі тиіс.
Қоғамдық пікір ұжым мүшелері бөлісетін тиімді бағалау стереотиптер
жүйесі бола тұрып, нормативті ықпалы мен маңызды қозғаушы күші бар. Адамның
пікірінде қайта-қайта айтылып күшейген сенімділік, жариялылық,
эмоционалдық, үздіксіздік, талап қойғыштық сияқты қоғамдық пікір ұжымның
әрбір мүшесіне жетеді, оның тәртібінің реттеушісіне айналады.
Көңіл күй адамдардың тәртібіне, оқиғаға, құбылыстарға, фактілерге
ұжымның топтық эмоционалды-бағалау реакциялары болып табылады.Ұжымның жалпы
жағымды көңіл күйі сарбаздарда немесе оқушыларда жұмыс қуатын оятады,
олардың белсенділігін арттырады, сонымен қатар олардың көңіл күйіне әсер
етеді. Сондықтан да командир немесе БӘД мұғалімі өзінің жеке басын үлгі
тұта отырып, қарамағындағылардың, оқушылардың биік эмоционалдық рухын
жоғары ұстауға қолдау көрсетеді, көңіл күйлерінің нашарлауына жол бермеуге
тырысады.
Ұжымдағы психологиялық жағдай мен оның ұйымшылдық ісіндегі құрылымында
дәстүрлердің маңызы зор. Әрбір сарбаз әскери ұжымға мүше бола отырып, оның
дәстүрлерін жалғастырушы мұрагері болады. Өзінің мазмұнына, көріну саласына
қарай әртүрлі болады, бірақ олардың мобилдеуші және тәрбиелік ықпалы ылғи
да зор. Әскери ұжымда дұрыс әлеуметтік-психологиялық жағдай туғызу үшін
армия мен флоттың әскери дәстүрлері мен аталмыш бөлімшенің ішкі дәстүрлерін
үйлестіре білген жөн. Тәрбие процесінде дәстүрлерді белсенді түрде
пайдалану жеке құрамның идеялық жағынан өсуіне, оның шеберлігінің
шыңдалуына, әскери тәртіптің нығаюына, ұжымның ұйымшылдығына, теріс
құбылыстардың туындауының алдын алуға ықпал етеді.
Адамдар арасындағы өзара қарым-қатынас олардың бірлігінің көрсеткіші
болып табылады, біріншіден, өйткені оларда жеке тұлғалар арасындағы
объективті, әлеуметтік шартты байланыстардың сипаты белгіленген. Күнделікті
өзара қарым-қатынаста бір жағынан адамдардың бір-біріне ықпалы жүзеге
асырылады, екінші жағынан осы негізде сол және басқа қасиеттерді қабылдау
және қалыптастыру. Бұл тәрбие ықпалын саналы түрде меңгеру түріндегі
сияқты еліктеу түрінде де болады. Екіншіден, өзара қарым-қатынас жеке
тұлғаның ұжыммен және оның мүшелерімен байланыстың күрделі жүйесін құрайды.
Яғни, өзара қарым-қатынас барысында көп адамның ықпалы бір адамға басым
болады. Үшіншіден, өзара қарым-қатынас сипаты адамдар мен бүкіл ұжымның
көңіл күйіне, пікіріне тікелей әсер етеді. Сондықтан да
қарамағындағылардың, оқушылардың өзара қарым-қатынас саласы кез-келген
басшы ол мейлі бөлімше командирі болсын, не мектептегі БӘД пәні оқытушысы
болсын тыңғылықты назарында болады.
Әдетте, өзара қарым-қатынас құрылымында бірнеше саланы бөліп қарайды:
қызметтік және қоғамдық – саяси, жеке тұлғалар арасындағы психологиялық
қарым-қатынас. Қызметтік және қоғамдық – саяси қарым-қатынас – қызметтік
міндеттерін орындау барысындағы жеке құрамның өзара қарым-қатынас негізі.
Бұл қарым-қатынастар кез-келген әскери ұжымның ұйымдастыру құрылымында,
ресми құжаттарында, жалпы әскери жарғысында, ереже-нұсқауларында
бекітілген. Олар алдын ала белгілі сарбазды ерікті түрде жұмылдырылуына: іс-
әрекеттегі өзіндік бақылау, өзіне-өзі бұйыру, өз-өзіне талап қою ережелері
мен тәртіп нормаларынан шығады.
Жеке тұлғалар арасындағы психологиялық қарым-қатынас (достық пен жек
көру, ұнату мен ұнатпау және т. б.) негізінен стихиялы түрде қалыптасады,
олар ұйымшылдықпен толтырылмайды, қызметтікке қарағанда көзге онша көріне
бермейді. Осы жағдайлар олардың мәнін бағалай білмеу себебіне әкеледі. Шын
мәнінде жеке тұлғалық психологиялық қарым-қатынас ұжым өмірінде елеулі рөл
атқарады және мұқият көңіл бөлуді, зерттеп білуді талап етеді. Тәжірибеде
қарым-қатынастың басқа да топтамалары кездеседі: нормативті – ерікті,
танымдық, эмоционалдық.
Нормативті – ерікті қарым-қатынастар заңдар мен жарғылардың талаптары
негізінде құрылады.
Танымдық – қызметтік міндетке қатысты процестерге байланысты.
Техниканы ұнататындар, кітап оқығанды жақсы көретіндер, бөлімнің әскери
жолын, оның дәстүрлерін оқығанды ұнататындар үйірмелері сөйтіп құрылады.
Бұл жерде адамдарды танымға, саяси, қызметтік, тұрмыстық ақпараттармен
өзара алмасуға деген ұмтылыс біріктіреді.
Эмоционалдық қатынастар нақты сезімдер негізінде туындайды:
оптимистік, танымдық, қанағаттану немесе керісінше сары уайымға
салынушылық, өкпе-наз, жабырқаулық.
Алғашқылары өзара қарым-қатынастың қабылданған нормалары құруға ықпал
етеді, кейінгілері олардың бұзылуына әкеп соғады. Командирдің, БӘД пәні
оқытушысының міндеті – осы нормаларды жеке құрамның, оқушылардың өзара
қарым-қатынасына оң эмоция шеңберінде енгізу. Бөлімшелерде әдетте, әскери
жолдастық, достық рухында енген әскерилер арасындағы өзара жарғылық қарым-
қатынас болады.
Болашақ сарбаздарды мұндай қарым-қатынасқа әскерге дейін, оның ішінде
мектептегі бастапқы әскери дайындық сабақтарын оқыту үрдісінде дайындайды.
Жарғылық өзара қарым-қатынасты қалыптастырудың жағдайлары көп. Олардың
негізгілеріне мыналар жатады:
- жұртшылыққа сүйенетін, командир мен басшылардың келісілген
күшімен шебер ұйымдастырылған, сарбаздардың адамгершілік идеялық
тәрбиесіне бағытталған белсенді жұмыс;
- сарбаздарды жарғылық өзара қарым-қатынас принциптерін дұрыс
түсінуге, нақты жағдайда оларды іске асыруға бағытталған
түсініктеме жұмыстары;
- жарғы талаптарына сәйкес қатаң тәртіпте жеке құрамның өмірі мен
қызметін практикалық жолмен ұйымдастыру;
- сарбаздарға деген жеке және сараланған ыңғай таныту, әскери
қызметшілердің әрбір тобының ерекшелігін есепке алу.
Басшы бүкіл ұжымға, жекелеген топтарына және әскери қызметшілер
тобына, жастар активіне, нақты бір сарбазға ықпал етеді. Өзара байланыс
ықпалының сипаты ұжымға сәйкес қатынас жүйесін қалыптастырады. Әскери
ұжымдағы өзара қарым-қатынастың мұндай түрі бедел сияқты екенін айрықша
атап кету керек, яғни бір адамның психологиялық (немесе бір топ
адамдардың) басқа адамдарға ықпалы, мысалы, офицердің солдатқа, мұғалімнің
оқушыға, ұжымның жеке тұлғаға және т.б. Беделдің әлеуметтік-психологиялық
құбылыс сияқты бірнеше құрамы бар: әскери жарғының беделділігі, лауазымның
және әскери атақтың, әскери қызметшінің жеке беделі. Әсіресе әскери
қызметшінің жеке басының беделі маңызды.
Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Әскери ұжымның әлеуметтік-психологиялық климатының құрамдас бөлігі
дегеніміз не?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№15 Тақырып: Сарбаздардың бірлескен қызметі. Әскери ұжымдағы теріс
психологиялық құбылыстарды жеңіп шығу. Жеке тұлғалар арасындағы
қайшылықтардың алдын алу және жеңіп шығу.
Сабақ мақсаты: Сарбаздардың бірлескен қызметі, әскери ұжымдағы теріс
психологиялық құбылыстарды жеңіп шығу, жеке тұлғалар арасындағы
қайшылықтардың алдын алу және жеңіп шығу туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Сарбаздардың бірлескен қызметі.
2. Әскери ұжымдағы теріс психологиялық құбылыстарды жеңіп шығу.
3. Жеке тұлғалар арасындағы қайшылықтардың алдын алу және жеңіп шығу.
Дәріс.
Әлеуметтік – психологиялық құбылыстар қатарында оларды басқару ұжымның
бірлігін туғызатын, адамдарды бөліп орналастыру, олардың алмасуы, ақпарат
қозғалысы, бірлескен қызмет, мамандарға басшылық ету сияқтыларды атауға
болады. Мамандарды бөліп орналастыру ең алдымен принциптік негізде жүзеге
асырылады. Адамдарды топқа іріктеу барысында кейбір әлеуметтік-
психологиялық факторларды ескеру қажет: жас ерекшеліктерінің сәйкес келуі,
білімдік деңгейі, өмірлік тәжірибесі және басқалары.
Сарбазға тәрбиелік әсері бар тағы бір маңызды құрал – ұжымның рухани
жағдайының қайнар көзі ақпарат қозғалысы болып табылады. Қатынас нұсқасына,
әдетте оны белсенді түрде жүргізетін және оны белсенді түрде қабылдайтын
адамдардың ақпарат көзі жатады. Міндеттердің күрделілігіне байланысты
қатынас нұсқасы да әртүрлі конфигурацияда болады: тізбек, жұлдыз, жүйе. Осы
нұсқаның жұмысын басқаруға мыналар жатады: активтің оқуы, оның нұсқау
жүргізуі, оның жұмысының реттелуін қамтамасыз ету, тәжірибе алмасу және
т.б.
Бөлімшенің жеке құрамының ауысуы (демалыс, іссапар, қызмет бабымен
алға жылжу, жұмыстан шығу және т.б) да ұжымның бірлігіне, психологиялық
жағдайына әсер етеді.
Ұжымдағы адамдардың қозғалысының, ауысуының мүлдем болмауы оқшаулану
мен тоқырау белгілеріне, өте жиі ауысу тұрақтылықтың бұзылуына,
психологиялық сенімсіздікке, тұтасу күшінің төмендеуіне және өзара
ықпалдың азаюына әкеледі. Адамдардың сандық және сапалық сәйкестікпен
қозғалысы мен ауысуын оңтайландыру, тәрбиелеу мақсатындағы аса қажетті ұжым
өмірінің динамизмін сақтап қалады. Ұжымның бірлігі мен мықты психологиялық
жағдайын қолдауды қамтамасыз ететін күшті фактор тәжірибелік бірлескен
қызмет, әскери міндет, сарбаздардың әскери оқулары, олар дәлелді, мақсатты,
ұйымдасқан, нәтижелі болған кезде.
Әскери ұжымдағы теріс психологиялық құбылыстарды жеңіп шығу
Теріс психологиялық құбылыстарға адамдардың белсенділігін тежейтін,
көңілін алаңдатып, арандататын негізсіз ақпараттардың жабық немесе ашық
түрдегі қозғалысы, әртүрлі апатты немесе қасақана айтылған сыбыс, желбуаз
бос сөздер, өсек-аяң және т.б жатады. Мұндай қатынас нұсқасын тыю қажет.
Офицер немесе БӘД пәнінің оқытушысы мұндай нұсқадағы теріс ықпалды байқап,
оған оперативті, ресми ақпаратты қарсы қояды, бөлімшенің жеке құрамына,
ұжымға, сыныпқа саяси оқу жүргізеді.
Теріс психикалық құбылыстардың басқа бір тобы үрей және оның топталып
көрінуі байбалам. Физиология тұрғысынан үрей – бұл тым күшті сыртқы
тітіркендіргіштерден болатын ми қабының тежелу күйі. Қорқудың мазасыздану,
қобалжу, үрейлену, жабырқаңқылық, қорқу, шошыну, аффектілі үрей сияқты
түрлері бар. Осының бәрі сарбаздың психикалық табандылығын бұзады, оның
тәртібі мен әскери қабілетіне теріс әсерін тигізеді.Үрей, байбалам – бұл
алдамшы немесе асырып айтып жіберген қауіп жағдайында адамның немесе
жұртшылықтың бойын билеген абыржу, сасқалақтау.
Ұрыста қорқыныш пен үрейді жеңіп шығуға не көмектеседі?
Ең жақсы құрал – бұл сарбаздардың мықты, адамгершілік – саяи сезімі,
ерік-жігері, соғыстың әділеттілігін айқын ұғыну, жеңіске деген сенім,
жоғары әскери шеберлік, психологиялық дайындық.
Ұжымдағы теріс психологиялық құбылыстар туралы айтқанда топқа
бөлінушілік пен жалған достықтың алдын алу туралы жұмыстың маңыздылығын
ерекше атап кету қажет.
Жеке тұлғалар арасындағы қайшылықтардың алдын алу және жеңіп шығу.
Ұжым достық ынтымақтастық қатынасы мен адамдардың өзара көмегіне
негізделеді. Сонымен бірге жекелеген топтарда да дау-жанжал,
келіспеушілктер болуы мүмкін. Әскери ұжымның ерекшелігінің бірі әртүрлі
өндірістік, спорттық ұжымдардан келетін адамдардан құрылатындығы. Бұл
адамдардың барлығы идеологиялық жағынан бірдей дәрежеде шынықпаған, жалпы
және кәсіби дайындықтары бірдей емес, ұжымдық даму деңгейі де әртүрлі мұның
бәрі олардың әскери ұжымдағы бейімделуіне әсер етеді.
Ұжымдағы өзара түсініспеушілік келіспеушілік жағдайларына әкеліп
соғады. Ұжымдағы келіспеушіліктер мынадай себептерден туындауы мүмкін:
- жеткіліксіз дайындық, басшылардың тәжірибесінің аздығы, адамдарды
немесе олардың нақты қызметін басқара алмау, ұжымның өсу деңгейіне басшылық
ету стилінің сәйкес келмеуі:
- олардың арасында әлеуметтік жағынан өспеген адамдардың болуы: бас
бұзарлардың, ашкөздердің, өзімшілдердің, мансапқорлардың, талан-таражға
салушылар, ішкіштер және т.б.;
- жекелеген мүшелерінің саналы тәртібінің болмауы;
- жұмыс стилінде қалыптасқан салғырттық, бұл кейде қызметтік
міндетте немесе басқа шығармашылықта жаңашылдыққа қарсы келеді;
- аурумен шектесіп жатқан (қазымырлық, қызғаншақтық, өсек-аяңға,
дау-жанжалға бейімділік) ұжымның жекелеген мүшелерінің мінез-
құлық сипаты;
- жекелеген адамдардың қарым-қатынасынан көрінетін арамдығынан,
мейірімсіздігінен, мансапқорлығынан, дөрекілігінен, сыпайылықтың
жоқтығынан байқалатын адамгершілік тәрбиенің жетіспеуі.
- Жекелеген адамдардың өзара бір-бірін түсінбеуі немесе түсінгісі
келмеуі (өз атына айтылған сынды беделін әдейі түсіру деп
қабылдайтын, теріс ниетдеп ұғу және т.б.);
- қоғамдық және топтық мүдделер арасындағы қарама-қайшылық
(ведомстволық, рушылдық және т.б.);
- жекелеген тұлғалар сияқты топ және ұжымның үмітінің ақталмауы.
Дау – жанжалдың мынадай түрлерін айтуға болады: тұлға ішілік дау
қандай да бір ішкі қайшылықтардан шығады, мысалы, жеке тілегі
мен объективті мүмкіндіктерден, күмән себебімен күресу, теріс
ұғым және т.б.
Сыртқы проблемалық жағдай да субъектіге не тапсырылды және ол сонымен
неге қол жеткізу керектігі арасында ішкі қайшылық туындауы мүмкін.
Кереғар жағдайларды жеңіп шығу үшін педагогикалық және әкімшілік
шаралар бар. Педагогикалық шаралар ұжымды, оның адамгершілік-психологиялық
дамуын сақтап қалуды қамтамасыз етеді. Педагогикалық тұрғыдан ықпал етудің
басты құралы - тәрбиелеу мен қайта тәрбиелеудің негізгі әдістерінің бірі
ретінде сенім әдісі болып табылады. Әкімшілік шараларға мәжбүр ету (мысалы,
басқа ұжымға ауыстыру) және тәртіптік жаза жатады. Кез-келген даудың
негізінде әдетте, кейбір адамдардың тәртібі басқалар күткендей болмай
жататынын ескеру қажет. Бұл әрбір адамның мүмкіндігі мен қалауы, көзқарасы
әртүрлі екендігімен түсіндіріледі.
Әскери ұжымға неғұрлым тән нәрсе ұйымдағы әскери қызметшілердің әскери
оқулардағы, қызметтегі және тұрмыстағы кемшіліктерінен көрінетін жағдайлар.
Өзін – өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Ұрыста қорқыныш пен үрейді жеңіп шығуға не көмектеседі?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
Тәжірибелік сабақ.
№1 Тақырып: Әскери психология пәні.
Тәжірибе мақсаты: Әскери психология пәні туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Әскери психология.
2. Ұжым психологиясы.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№2 Тақырып: Әскери психология міндеттері
Тәжірибе мақсаты: Әскери психология міндеттерін түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Әскери психология міндеттері.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№3 Тақырып: Әскери психология әдістері
Тәжірибе мақсаты: Әскери психология әдістері туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Әскери психология әдістері.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№4 Тақырып: Әскери психологияның методологиялық негіздері.
Тәжірибе мақсаты: Әскери психологияның методологиялық негіздері туралы
түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Ғылым методологиясы.
2. Әскери психиканың методологиялық негізі философиялық, экономикалық,
әлеуметтік саяси білімнің бірлігі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№5 Тақырып: Әскери психологияның әскери-теориялық негіздері.
Тәжірибе мақсаты: Әскери психологияның әскери-теориялық негіздері туралы
түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Әскери психологияның әскери-теориялық негіздері.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№6 Тақырып: Әскери психологияның табиғи-ғылымдық негіздері.
Тәжірибе мақсаты: Әскери психологияның табиғи-ғылымдық негіздері туралы
түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Әскери психологияның табиғи-ғылымдық негіздері.
2. Адамның жүйке жүйесінің құрылымы.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№7 Тақырып: Сарбаздың психикалық танымдық процестерінің ерекшелігі.
Тәжірибе мақсаты: Сарбаздың психикалық танымдық процестерінің ерекшелігі
туралы түснідіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Сарбаздың психикалық танымдық процестерінің ерекшелігі.
2. Әскери қызмет жағдайындағы адамның сезімдері.
3. Жауынгердің ерік –жігері мен жігерлі қасиеттері.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№8 Тақырып: Жауынгердің жеке басының бағыты.
Тәжірибе мақсаты: Жауынгердің жеке басының бағыты туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Адам өмірі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№9 Тақырып: Жауынгердің темпераменті
Тәжірибе мақсаты: Жауынгердің темпераменттері туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Сангвиникалық темперамент
2. Холерикалық темперамент
3. Флегматикалық темперамент
4. Меланхоликтік темперамент
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№10 Тақырып: Сарбаздың мінезі.
Тәжірибе мақсаты: Сарбаздың мінезі туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Мінез.
2. Саналы мінез.
3. Адамдармен қарым-қатынас.
4. Өз-өзіне деген көзқарас.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№11 Тақырып: Сарбаздың қабілеті.
Тәжірибе мақсаты: Сарбаздың қабілеті туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Қабілет.
2. Қабілеттің табиғаты.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№12 Тақырып: Ұжым – ұжымдық және жеке мүдделердің үйлесімі. Әскери ұжым
және оның ерекшеліктері.
Тәжірибе мақсаты: Ұжым – ұжымдық және жеке мүдделердің үйлесімі, әскери
ұжым және оның ерекшеліктері туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Ұжым – ұжымдық және жеке мүдделердің үйлесімі.
2. Әскери ұжым және оның ерекшеліктері.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№13 Тақырып: Әскери ұжымның ішкі ерекшелігі. Әскери ұжымның бірлік жолы.
Тәжірибе мақсаты: Әскери ұжымның ішкі ерекшелігі, әскери ұжымның бірлік
жолы туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Әскери ұжымның ішкі ерекшелігі.
2. Әскери ұжымның бірлік жолы.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№14 Тақырып: Әскери ұжымның әлеуметтік-психологиялық климатының құрамдас
бөлігі.
Тәжірибе мақсаты: Әскери ұжымның әлеуметтік-психологиялық климатының
құрамдас бөлігі туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Әскери ұжымның әлеуметтік-психологиялық климатының құрамдас бөлігі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№15 Тақырып: Сарбаздардың бірлескен қызметі. Әскери ұжымдағы теріс
психологиялық құбылыстарды жеңіп шығу. Жеке тұлғалар арасындағы
қайшылықтардың алдын алу және жеңіп шығу.
Тәжірибе мақсаты: Сарбаздардың бірлескен қызметі, әскери ұжымдағы теріс
психологиялық құбылыстарды жеңіп шығу, жеке тұлғалар арасындағы
қайшылықтардың алдын алу және жеңіп шығу туралы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Сарбаздардың бірлескен қызметі.
2. Әскери ұжымдағы теріс психологиялық құбылыстарды жеңіп шығу.
3. Жеке тұлғалар арасындағы қайшылықтардың алдын алу және жеңіп шығу.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
СОӨЖ тапсырмаларын орындау және өткізу кестесі.
|№ |Тақырып |Пәннің |Ұсынылатын |Ұпай |Жұмысты |Бақылау |
| | |мақсаты мен |әдебиеттер. | |тапсыру |формасы |
| | |мазмұны |Негізгі / қосымша| |мерзімі | |
|1 |Әскери психология |Әскери |{1, 2, 4, 9, 10, |1 |1 апта |Реферат |
| |пәні. |психология |11} / | | | |
| | |пәні туралы |{1, 2, 4, 5} | | | |
| | |түсіндіру | | | | |
|2 |Әскери психология |Әскери |{1, 2, 4, 9, 10, |1 |2 апта |Баяндама |
| |міндеттері |психология |11} / | | | |
| | |міндеттерін |{1, 2, 4, 5} | | | |
| | |түсіндіру | | | | |
|3 |Әскери психология |Әскери |{1, 2, 4, 9, 10, |1 |3 апта |Конспект |
| |әдістері |психология |11} / | | | |
| | |әдістері |{1, 2, 4, 5} | | | |
| | |туралы | | | | |
| | |түсіндіру | | | | |
|4 |Әскери |Әскери |{1, 2, 4, 9, 10, |1 |4 апта |Реферат |
| |психологияның |психологияны|11} / | | | |
| |методологиялық |ң |{1, 2, 4, 5} | | | |
| |негіздері |методологиял| | | | |
| | |ық негіздері| | | | |
| | |туралы | | | | |
| | |түсіндіру | | | | |
|5 |Әскери |Әскери |{1, 2, 4, 9, 10, |1 |5 апта |Баяндама |
| |психологияның |психологияны|11} / | | | |
| |әскери-теориялық |ң |{1, 2, 4, 5} | | | |
| |негіздері |әскери-теори| | | | |
| | |ялық | | | | |
| | |негіздері | | | | |
| | |туралы | | | | |
| | |түсіндіру | | | | |
|6 |Әскери |Әскери |{1, 2, 4, 9, 10, |1 |6 апта |Конспект |
| |психологияның |психологияны|11} / | | | |
| |табиғи-ғылымдық |ң |{1, 2, 4, 5} | | | |
| |негіздері |табиғи-ғылым| | | | |
| | |дық | | | | |
| | |негіздері | | | | |
| | |туралы | | | | |
| | |түсіндіру | | | | |
|7 |Сарбаздың |Сарбаздың |{1, 2, 4, 9, 10, |1 |7 апта |Реферат |
| |психикалық танымдық|психикалық |11} / | | | |
| |процестерінің |танымдық |{1, 2, 4, 5} | | | |
| |ерекшелігі |процестеріні| | | | |
| | |ң ерекшелігі| | | | |
| | |туралы | | | | |
| | |түснідіру | | | | |
|8 |Жауынгердің жеке |Жауынгердің |{1, 2, 4, 9, 10, |1 |8апта |Конспект |
| |басының бағыты |жеке басының|11} / | | | |
| | |бағыты |{1, 2, 4, 5} | | | |
| | |туралы | | | | |
| | |түсіндіру | | | | |
|9 |Жауынгердің |Жауынгердің |{1, 2, 4, 9, 10, |1 |9 апта |Реферат |
| |темпераменті |темпераментт|11} / | | | |
| | |ері туралы |{1, 2, 4, 5} | | | |
| | |түсіндіру | | | | |
|10 |Сарбаздың мінезі. |Сарбаздың |{1, 2, 4, 9, 10, |1 |10 апта |Баяндама |
| | |мінезі |11} / | | | |
| | |туралы |{1, 2, 4, 5} | | | |
| | |түсіндіру | | | | |
|11 |Сарбаздың қабілеті.|Сарбаздың |{1, 2, 4, 9, 10, |1 |11апта |Конспект |
| | |қабілеті |11} / | | | |
| | |туралы |{1, 2, 4, 5} | | | |
| | |түсіндіру | | | | |
|12 |Ұжым – ұжымдық және|Ұжым – |{1, 2, 4, 9, 10, |1 |12 апта |Реферат |
| |жеке мүдделердің |ұжымдық және|11} / | | | |
| |үйлесімі. Әскери |жеке |{1, 2, 4, 5} | | | |
| |ұжым және оның |мүдделердің | | | | |
| |ерекшеліктері |үйлесімі, | | | | |
| | |әскери ұжым | | | | |
| | |және оның | | | | |
| | |ерекшеліктер| | | | |
| | |і туралы | | | | |
| | |түсіндіру | | | | |
|13 |Әскери ұжымның ішкі|Әскери |{1, 2, 4, 9, 10, |1 |13 апта |Баяндама |
| |ерекшелігі. Әскери |ұжымның ішкі|11} / | | | |
| |ұжымның бірлік |ерекшелігі, |{1, 2, 4, 5} | | | |
| |жолы. |әскери | | | | |
| | |ұжымның | | | | |
| | |бірлік жолы | | | | |
| | |туралы | | | | |
| | |түсіндіру. | | | | |
|14 |Әскери ұжымның |Әскери |{1, 2, 4, 9, 10, |1 |14 апта |Конспект |
| |әлеуметтік-психолог|ұжымның |11} / | | | |
| |иялық климатының |әлеуметтік-п|{1, 2, 4, 5} | | | |
| |құрамдас бөлігі. |сихологиялық| | | | |
| | |климатының | | | | |
| | |құрамдас | | | | |
| | |бөлігі | | | | |
| | |туралы | | | | |
| | |түсіндіру | | | | |
|15 |Сарбаздардың |Сарбаздардың|{1, 2, 4, 9, 10, |1 |15 апта |Реферат |
| |бірлескен қызметі. |бірлескен |11} / | | | |
| |Әскери ұжымдағы |қызметі, |{1, 2, 4, 5} | | | |
| |теріс психологиялық|әскери | | | | |
| |құбылыстарды жеңіп |ұжымдағы | | | | |
| |шығу. Жеке тұлғалар|теріс | | | | |
| |арасындағы |психологиялы| | | | |
| |қайшылықтардың |қ | | | | |
| |алдын алу және |құбылыстарды| | | | |
| |жеңіп шығу. |жеңіп шығу, | | | | |
| | |жеке | | | | |
| | |тұлғалар | | | | |
| | |арасындағы | | | | |
| | |қайшылықтард| | | | |
| | |ың алдын алу| | | | |
| | |және жеңіп | | | | |
| | |шығу туралы | | | | |
| | |түсіндіру | | | | |
СОӨЖ тапсырмасын орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар
№1. Әскери психология пәні
Сабақтың мақсаты: Әскери психология пәні туралы түсіндіру
Сұрақтар:
1. Әскери психология.
2. Ұжым психологиясы.
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Портных Ю.И. Спортивные игры и
методики преподование. Москва., 1986 оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№ 2. Әскери психология міндеттері
Сабақтың мақсаты: Әскери психология міндеттерін түсіндіру.
Сұрақтар: Әскери психология міндеттері.
Есеп беру түрі: Баяндама.
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Жалпы психология. Елеусізова А.Б.
Алматы/1995ж оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№ 3 Әскери психология әдістері
Сабақтың мақсаты: Әскери психология әдістері туралы түсіндіру.
Сұрақтар: Әскери психология әдістері
Есеп беру түрі: Конспект
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Психология. Жарықбаев Қ.
Алматы/1993ж оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№ 4 Әскери психологияның методологиялық негіздері
Сабақтың мақсаты: Әскери психологияның методологиялық негіздері туралы
түсіндіру.
Сұрақтар:
1. Ғылым методологиясы.
2. Әскери психиканың методологиялық негізі философиялық, экономикалық,
әлеуметтік саяси білімнің бірлігі.
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Жантануға кіріспе. Озғанбаев О.
Алматы/2000ж оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№ 5 Әскери психологияның әскери-теориялық негіздері
Сабақтың мақсаты: Әскери психологияның әскери-теориялық негіздері туралы
түсіндіру.
Сұрақтар: Әскери психологияның әскери-теориялық негіздері
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Портных Ю.И. Спортивные игры и
методики преподование. Москва., 1986 оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№ 6 Әскери психологияның табиғи-ғылымдық негіздері.
Сабақтың мақсаты: Әскери психологияның табиғи-ғылымдық негіздері туралы
түсіндіру.
Сұрақтар:
1. Әскери психологияның табиғи-ғылымдық негіздері.
2. Адамның жүйке жүйесінің құрылымы.
Есеп беру түрі: Конспект
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Жалпы психология. Елеусізова А.Б.
Алматы/1995ж оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№ 7 Сарбаздың психикалық танымдық процестерінің ерекшелігі
Сабақтың мақсаты: Сарбаздың психикалық танымдық процестерінің ерекшелігі
туралы түснідіру.
Сұрақтар:
1. Сарбаздың психикалық танымдық процестерінің ерекшелігі.
2. Әскери қызмет жағдайындағы адамның сезімдері.
3. Жауынгердің ерік –жігері мен жігерлі қасиеттері
Есеп беру түрі: Реферат.
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Психология. Жарықбаев Қ.
Алматы/1993ж оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№ 8 Жауынгердің жеке басының бағыты
Сабақтың мақсаты: Жауынгердің жеке басының бағыты туралы түсіндіру.
Сұрақтар:
1. Адам өмірі.
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Жантануға кіріспе. Озғанбаев О.
Алматы/2000ж оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№ 9 Жауынгердің темпераменті
Сабақтың мақсаты: Жауынгердің темпераменттері туралы түсіндіру
Сұрақтар:
1. Сангвиникалық темперамент
2. Холерикалық темперамент
3. Флегматикалық темперамент
4. Меланхоликтік темперамент
Есеп беру түрі: Конспект
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Портных Ю.И. Спортивные игры и
методики преподование. Москва., 1986 оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№ 10 Сарбаздың мінезі.
Сабақтың мақсаты: Сарбаздың мінезі туралы түсіндіру
Сұрақтар:
1. Мінез.
2. Саналы мінез.
3. Адамдармен қарым-қатынас.
4. Өз-өзіне деген көзқарас
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Психология. Жарықбаев Қ.
Алматы/1993ж оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№ 11 Сарбаздың қабілеті.
Сабақтың мақсаты: Сарбаздың қабілеті туралы түсіндіру
Сұрақтар:
1. Қабілет.
2. Қабілеттің табиғаты.
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Психология. Жарықбаев Қ.
Алматы/1993ж оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№ 12. Ұжым – ұжымдық және жеке мүдделердің үйлесімі. Әскери ұжым және оның
ерекшеліктері.
Сабақтың мақсаты: Ұжым – ұжымдық және жеке мүдделердің үйлесімі, әскери
ұжым және оның ерекшеліктері туралы түсіндіру
Сұрақтар:
1. Ұжым – ұжымдық және жеке мүдделердің үйлесімі.
2. Әскери ұжым және оның ерекшеліктері.
Есеп беру түрі: Конспект
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Жантануға кіріспе. Озғанбаев О.
Алматы/2000ж оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№ 13 Әскери ұжымның ішкі ерекшелігі. Әскери ұжымның бірлік жолы.
Сабақтың мақсаты: Әскери ұжымның ішкі ерекшелігі, әскери ұжымның бірлік
жолы туралы түсіндіру.
Сұрақтар:
1. Әскери ұжымның ішкі ерекшелігі.
2. Әскери ұжымның бірлік жолы.
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Портных Ю.И. Спортивные игры и
методики преподование. Москва., 1986 оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№ 14 Әскери ұжымның әлеуметтік-психологиялық климатының құрамдас бөлігі.
Сабақтың мақсаты: Әскери ұжымның әлеуметтік-психологиялық климатының
құрамдас бөлігі туралы түсіндіру.
Сұрақтар:
1. Әскери ұжымның әлеуметтік-психологиялық климатының құрамдас бөлігі.
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Жалпы психология. Елеусізова А.Б.
Алматы/1995ж оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№ 15 Сарбаздардың бірлескен қызметі. Әскери ұжымдағы теріс психологиялық
құбылыстарды жеңіп шығу. Жеке тұлғалар арасындағы қайшылықтардың алдын алу
және жеңіп шығу.
Сабақтың мақсаты: Сарбаздардың бірлескен қызметі, әскери ұжымдағы теріс
психологиялық құбылыстарды жеңіп шығу, жеке тұлғалар арасындағы
қайшылықтардың алдын алу және жеңіп шығу туралы түсіндіру
Сұрақтар:
1. Сарбаздардың бірлескен қызметі.
2. Әскери ұжымдағы теріс психологиялық құбылыстарды жеңіп шығу.
3. Жеке тұлғалар арасындағы қайшылықтардың алдын алу және жеңіп шығу.
Есеп беру түрі: Конспект
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Психология. Жарықбаев Қ.
Алматы/1993ж оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
СӨЖ тапсырмаларын және тапсыру кестесі.
|№ |Тақырып |Пәннің |Ұсынылатын |Ұпай |Жұмысты |Бақылау |
| | |мазмұны мен |әдебиеттер | |тапсыру |формасы |
| | |мақсаты |Негізгі / | |мерзімі | |
| | | |қосымша | | | |
|1 |Әскери психология |Жазбаша есеп|{1, 2, 4} / |7,5 |5 апта |Жазбаша |
| |пәні. |даярлау |{1, 2, 4, 5} | | |есеп |
|2 |Әскери психология |Ауызша |{1, 2, 4} / |7,5 |7 апта |Ауызша |
| |әдістері |жауапқа |{1, 2, 4, 5} | | |жауап |
| | |дайындалу | | | | |
|3 |Әскери психологияның|Ауызша |{1, 2, 3, 5} |7,5 |9 апта |Ауызша |
| |табиғи-ғылымдық |жауапқа |/ | | |жауап |
| |негіздері |дайындалу |{1, 2} | | | |
|4 |Жауынгердің |Жазбаша |{1, 2, 3, 5, |7,5 |14 апта |Конспект |
| |темпераменті |жұмысты |8} / | | | |
| | |дайындау |{1, 2} | | | |
|5 |Сарбаздардың |Ауызша |{1, 2, 3, 5} |7,5 | |Баяндама |
| |бірлескен қызметі. |жауапқа |/ | | | |
| |Әскери ұжымдағы |дайындалу |{1, 2} | | | |
| |теріс психологиялық | | | | | |
| |құбылыстарды жеңіп | | | | | |
| |шығу. Жеке тұлғалар | | | | | |
| |арасындағы | | | | | |
| |қайшылықтардың алдын| | | | | |
| |алу және жеңіп шығу.| | | | | |
СӨЖ тапсырмасын орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар.
№ 1. Әскери психология пәні
Сабақтың мақсаты: Әскери психология пәні туралы түсіндіру
Сұрақтар:
1. Әскери психология.
2. Ұжым психологиясы.
Есеп беру түрі: Жазбаша есеп.
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Портных Ю.И. Спортивные игры и
методики преподование. Москва., 1986 оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№2 Әскери психология әдістері
Сабақтың мақсаты: Әскери психология әдістері туралы түсіндіру.
Сұрақтар:
1. Әскери психология әдістері.
Есеп беру түрі: Ауызша жауап.
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Жалпы психология. Елеусізова А.Б.
Алматы/1995ж оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№ 3 Әскери психологияның табиғи-ғылымдық негіздері.
Сабақтың мақсаты: Әскери психологияның табиғи-ғылымдық негіздері туралы
түсіндіру.
Сұрақтар:
1. Әскери психологияның табиғи-ғылымдық негіздері.
2. Адамның жүйке жүйесінің құрылымы.
Есеп беру түрі: Ауызша жауап.
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Психология. Жарықбаев Қ.
Алматы/1993ж оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№ 4 Жауынгердің темпераменті
Сабақтың мақсаты: Жауынгердің темпераменттері туралы түсіндіру
Сұрақтар:
1. Сангвиникалық темперамент
2. Холерикалық темперамент
3. Флегматикалық темперамент
4. Меланхоликтік темперамент
Есеп беру түрі: Конспект
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Жантануға кіріспе. Озғанбаев О.
Алматы/2000ж оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
4. Жантануға кіріспе. Озғанбаев О. Алматы/2000ж.
№ 5 Сарбаздардың бірлескен қызметі. Әскери ұжымдағы теріс психологиялық
құбылыстарды жеңіп шығу. Жеке тұлғалар арасындағы қайшылықтардың алдын алу
және жеңіп шығу.
Сабақтың мақсаты: Сарбаздардың бірлескен қызметі, әскери ұжымдағы теріс
психологиялық құбылыстарды жеңіп шығу, жеке тұлғалар арасындағы
қайшылықтардың алдын алу және жеңіп шығу туралы түсіндіру.
Сұрақтар:
1. Сарбаздардың бірлескен қызметі.
2. Әскери ұжымдағы теріс психологиялық құбылыстарды жеңіп шығу.
3. Жеке тұлғалар арасындағы қайшылықтардың алдын алу және жеңіп шығу.
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар: Жалпы бұл тақырып
бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау үшін Железняк Ю.Д., Портнов Ю.М.,
Спортивные игры. Москва., 2001 оқулығын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
1. Портных Ю.И. Спортивные игры и методики преподование. Москва., 1986
2. Жалпы психология. Елеусізова А.Б. Алматы/1995ж.
3. Психология. Жарықбаев Қ. Алматы/1993ж.
Бақылау алу құралдары.
1. Әскери психология пәні.
2. Әскери ұжымдағы жағымсыз психологиялық көріністердің алдын алу.
3. Оқыту процесінің ерекшеліктері.
4. Әскери психологияның тапсырмалары.
5. Тұлға аралық келіспеушіліктердің алдын алу.
6. Оқытудың қызметі.
7. Әскери психологияның әдістері (эксперименталдық)
8. Сарбаздың, әскери ұжымның тәртібі.
9. Үйрету процесінің өзгеше ерекшеліктері.
10. Әскери психологияның әдістері (адамның жеке ерекшеліктерін тану).
11. Сарбаздың тәртібін жарғылық, тәртіп арқылы реттеп отыру.
12. Үйрету процесі дамуының негізгі тенденциясы.
13. Әскери психологияның әдістері (әңгімелесу).
14. Әскери қызметке жалпы мінездеме.
15. Үйрету прициптері (үйрету).
16. Әскери психологияның әдістері.
17. Әр түрлі әскер түрлерінің, ұрыстық оқудың және ұрыстық қызметтің
психологиялық ерекшеліктері (Ұрыстық дайындық).
18. Үйрету принциптері (соғыста қажетті жағдайларға үйрету).
19. Әскери психологияның әдістері (тестілеу).
20. Әр түрлі әскер түрлерінің, ұрыстық оқудың және ұрыстық қызметінің
психологиялық ерекшеліктері (атыс дайындық).
21. Үйрету прициптері (белсенділікке, жеке әрекет етуге үйрету).
22. Әскери психологияның әдістемелік негіздері.
23. Әр түрлі әскер түрлерінің, ұрыстық оқудың және ұрыстық қызметінің
психологиялық ерекшеліктері (саптық дайындық).
24. Үйрету принципі (көрнекілікке).
25. Әскери психологияның әскери-ілімдік негіздері.
26. Әр түрлі әскер түрлерінің, ұрыстық оқудың және ұрыстық қызметінің
психологиялық ерекшеліктері (тактикалық дайындық).
27. Үйрету принциптері (жүйелілікке).
28. Әскери психологияның жаратылыс-ғылымдық негіздері.
29. Әр түрлі әскер түрлерінің, ұрыстық оқудың және ұрыстық қызметінің
психологиялық ерекшеліктері (әскери құралды сақтау).
30. Үйрету тәсілдері.
31. Психологиялық танымдық процестердің ерекшеліктері (сезім).
32. Әскери шеберлік құрылымы (білім).
33. Үйренушілердің жаттығуларды сәтті орындауының негізгі талаптары.
34. Психологиялық танымдық процестердің ерекшеліктері (қабылдау).
35. Әскери шеберлік құрылымы (ептілік).
36. Практикалық жұмыстарды жүргізудің дидактикалық талаптары.
37. Психологиялық танымдық процестердің ерекшеліктері (көңіл).
38. Әскери шеберлік құрылымы (әдет).
39. Сарбаздарды үйрету формалары.
40. Психологиялық танымдық процестердің ерекшеліктері (елестету).
41. Сарбаздың психологиялық дайындығы (жалпы психологиялық дайындық).
42. Үйрету бағдарламалау.
43. Психологиялық танымдық процестердің ерекшеліктері (есте сақтау).
44. Срабаздың психологиялық дайындығы (арнайы психологиялық дайындық).
45. Үйретудің техникалық құралдары.
46. Психологиялық танымдық процестердің ерекшеліктері (елестету).
47. Сарбаздың психологиялық дайындығы (мақсатты психологиялық дайындық).
48. Жеке құрамдық үйретудің әдістемелік жүйелері.
49. Психологиялық танымдық процестердің ерекшеліктері (елестету).
50. Әскери педагогиканың пайда болуы мен дамуы.
51. Сарбазды тәрбиелеудің тапсырмалары мен мазмұны.
52. Әскери қызмет жағдайындағы адам сезімі.
53. Әскери педагогикалық пәні құрылымы.
54. Субъекті, объекті, тәрбиелеу мақсаты.
55. Сарбаздың еркі мен ерік сапалары.
56. Әскери педагогиканың әдістемелік негіздері (гносеологиялық).
57. Сарбазды тәрбиелеу функциялары.
58. Сарбаздың психологиялық жағдайы.
59. Әскери педагогикалық әдістемелік негіздері (әлемді-танымдық).
60. Сарбазды тәрбиелеу прициптері (бағыттылық, мақсаттылық).
61. Сарбаз тұлғасының психикалық қасиеттері (бағыттылық).
62. Әскери педагогиканың әдістемелік негіздері (ғылымдық).
63. Сарбазды тәрбиелеу прициптері (еңбекке тәрбиелеу).
64. Сарбаз тұлғасының психикалық қасиеттері (темперамент).
65. Әскери педагогиканың әдістемелік негіздері (логика-гносеологиялық).
66. Сарбазды тәрбиелеу принциптері (ұжымда және ұжым арқылы тәрбиелеу).
67. Сарбаз тұлғасының психикалық қасиеттері (мінез).
68. Әскери педагогиканың әдістемелік негіздері (әдістемелік).
69. Тәрбиелеу әдістері.
70. Сарбаз тұлғасының психикалық қасиеттері (қабілет).
71. Әскери педагогиканың негізгі тапсырмалары.
72. Тәрбиелеу формалары.
73. Ұжым, ұжымдық және жеке қызығушылықтардың сәйкестігі.
74. Әскери-педагогикалық процеске жалпы мінездеме.
75. Сарбаздарды тәрбиелеудің кешендік түрі.
76. Әскери ұжым және оның ерекшеліктері.
77. Әскери педагогикалық процестің ерекшеліктері.
78. Педагогикалық тәжірибе-педагогикалық мәдениеттің қажетті компоненті.
79. Әскери ұжымның ішкі қасиеттері.
80. Әскери-педагогикалық процесс кезіндегі басшылар мен қол астындағы
әскерлердің қарым қатынасы.
81. Педагогикалық тәрбие.
82. Әскери ұжымның ұйымшылдығы.
83. Әскери педагогикалық процестің заңдылықтары мен қарамақайшылықтары.
84. Педагогикалық тәрбиенің негізгі құралы.
85. Әлеуметтік-психологиялық климаттық компоненттері.
86. Әскери педагогикалық процесті басқару.
87. Өзін-өзі жетілдіру процессінің құрамы мен әдістері.
88. Сарбаздардың бірікке іс-әрекеті.
89. Сарбаздарды оқыту процесінің функциясы мен құрылымы.
90. Сарбаздарды өзін-өзі тәрбиелеуге және оқытуға үйретудегі офицер
жұмысының негізгі бағыты.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz