Файл қосу
Экономикалық болжаудың модельдері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ | |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК |042-14-1-14/3-2013 |
|ПОӘК |№ 1 баспасы | |
|«Әлеуметтік-экономикалық |3.09.2013ж | |
|жоспарлау» пәні бойынша | | |
|оқу-әдістемелік | | |
|материалдар | | |
«ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖОСПАРЛАУ»
ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
мамандығы 5В051000 «Мемлекеттік және жергілікті басқару»
студенттеріне арналған
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей 2013
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Дәрістер
3. Практикалық сабақтар
4. Студенттердің өздік жұмысы
ГЛОССАРИЙ
Адаптация – жүйе мен оның бөлімдерінің сыртқы ортаның өзгеріп отыратын
жағдайларына бейімделуі. Адаптация белсенді (жүйенің ортаға әсер етуі) және
пассивті (ортаның өзгеруіне жауап беру) болуы мүмкін.
Талдау – бүтінді бөлшектерге бөлу және болжаудың, оптималдандырудың,
негіздеудің, жоспарлаудың және обьектіні дамыту бойынша басқарушы
шешімдерді жүзеге асыру үшін жедел басқарудың сапасын арттыру мақсатында
олардың арасында өзара қарым- қатынас орнату.
Апробация – тәжірибеде, нақтылы жағдайларда теориялық жағынан
құрастырылған әдістерді, есептерді, сызбаларды, түрлі процесстердің
моделдерін тексеру.
Қауіпсіздік – құпия ақпараттың таралып кетуін, құпияның бұзылуын,
диверсияны жүзеге асырудың алдын алуға, экожүйе мен адам денсаулығын
сақтауға кепілдік беретін жүйе қалыптастырған жағдайлар.
Бизнес-жоспар – мекеменің жақын жылдарға және оны дамыта отырып
стратегиясын анықтауға арналған құжаты.
Виоленттер – «күштік» сиратегиясымен ерекшеленетін, сипатталатын
компания түрі.Олар бағаның орташа деңгейіне қанағаттанатын, сапаға «орташа»
талап қоятын тұтынушылардың кең ауқымына арналған өнімді жаппай және ірі
көлемдерде шығарумен айналысады.
Мекеменің сыртқы ортасы – макроортаның аймақ инфрақұрылымының, мекеме
микроортасының оның тұрақтылығына, нәтижелілігіне және
бәсекегеқабілеттілігіне тікелей немесе жанама ықпал ететін бөлімдері.
Ішкі факторлар – іс- әрекеті жоғары деңгейде мекеменің өзіне тәуелді
болып келетін факторлар.Оларға мыналар жатады: мекеменің дамуының мақсаты
мен стратегиясы, менеджмент жүйесінің жағдайы, жұмыс сапасы, жағдайы
(тапсырыстар портфелі, өндіріс пен басқару құрылымы т.б.).
Товардың қайта өндірілу циклі – әр товар моделінің шығарылу уақыты мен
бағдарламасы шеңберіндегі шығарылып жатқан, жобаланған және болашақта
шығарылуы тиіс товарлардың өзара алмасу динамикасы.
Сапаны жалпылама басқару (ТQМ) – басшылық пен барлық деңгейлердегі
қызметкерлердің қатысуымен, техникалық мүмкіндіктерді тиімді пайдалана
отырып қызметтің барлық салаларын зерттеулер мен құрастырулардан сатқаннан
кейінгі қызмет көрсетуге дейінгі басқару әдістері мен жүйесін жан- жақты
мақсатты және жақсы үйлестірілген түрде қолдануды қарастыратын концепция.
Қосымша процесс – еңбек затын оны жұмыс істейтін құрал- жабдықтармен,
кесетін және өлшейтін саймандармен, отын- энергетика қорларымен т.б.
тікелей қамтамасыз ету арқылыөзгерту бойынша негізгі процесстің дұрыс
жүруіне ықпал ететін процесс.
Диверсификация – инвестициядағы тәуекел мен белгісіздік деңгейін азайту
мақсатында өндірілетін өнім номенклатурасын немесе қызмет саласын кеңейту.
Дисконттау – болашақ шығындарды есептік немесе ағымдағы кезеңге дисконт
ставкасын есепке ала отырып байланыстыру әдісі.
Өміршеңдік– техникалық қызмет көрсету мен жөндеудің белгіленген
жүйесінде шектік жағдайға жеткенге дейін товардың жұмыс қабілеттілік
жағдайын сақтау қабілеті. Ұзақ мерзімділік көрсеткіштеріне мысалы қызмет
етудің нормативтік мерзімі (сақталу мерзімі), бірінші күрделі жөндеуге
дейінгі товардың қызмет мерзімі т.б. жатады.
Басымдылық жағдай – шаруашылық жүргізуші субьектінің немесе бірнеше
шаруашылық жүргізуші субьектілердің товар нарқындағы ерекше жағдайларға ие
болуы, ауыстырушыларының немесе бірін бірі алмастыратын товарлардың
болмауы,тиісті товар нарқында товар айналымының жалпы жағдайларына шешуші
ықпал ету мүмкіндіктері бар немесе өзге шаруашылық жүргізуші субьектілерге
нарыққа енуге қиындықтар жасауы
Заң – табиғатта, қоғамда, адам санасында көрінетін, жүйе бөлімдері
арасындағы обьективті және тұрақты байланыстарды көрсетеді.
Онтогенез заңы: әрбір мекеме өз дамуында төмендегідей өмір айналымынан
өтеді: қалыптасу, гүлдену, өшу.
Сннергни заңы: ұйымдасқан тұтастың қасиеттерінің қосындысы осы тұтастың
құрамына кіретін әр бөлшектің қасиеттерінің арифметикалық қосындысына тең
келмейді.
Индексті әдіс – қазіргі нақтылы жағдаймен салыстырғандағы кез келген
бір жағдайдың болашақта өзгеруін сипаттайтын, индекстердің көмегімен
қазіргі жағдайдағы көрсеткіштерді болашақтағы кезеңмен салыстыруға
негізделген талдау мен болжау әдістері.
Инновациялық қызмет – стратегиялық маркетинг, НИОКР, өндірістің ұйымдық-
технологиялық дайындығы, жаңалықтарды өндіру мен рәсімдеу, оларды енгізу
(инновацияға айналдыру) және өзге салаларға тарату (инновация диффузиясы)
бойынша жұмыстар.
Инновациялық жоба – уақыт пен кеңістікте ұйымдық- инновациялық
процесстерді немесе қандай да болмасын бір мәселені шешу бойынша ғылыми
негізделген іс- әрекеттер мен мақсаттар жүйесін анықтайтын құжаттар
жиынтығы.
Инновация – экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, ғылыми- техникалық
немесе тағы басқа нәтижелер алу мен басқару обьектісін өзгерту мақсатында
жаңалықтар енгізудің соңғы нәтижесі.
Құжат сапасы – осы құжат параметрлерінің оны рәсімдеуге қойылатын
талаптарға, мазмұнына, оны өз мақсатында пайдалану мүмкіндігіне, бастапқы
ақпаратпен салыстыруға, қазіргі заманғы әдістер мен көзқарастарды қолдануға
басқарушы шешімдердің негізделуіне қойылатын талаптарға сәйкестік деңгейі.
Өндірісті кіріктіру – өндірісті ұйымдастырудың өндірістің түрлі
салаларын технологиялық тізбек бойынша өндірісаралық байланыстарды
жеңілдету мақсатында бір ірі мекемеге біріктіруге негізделген түрі.
Коммутанттар – жергілікті нарықтың қажеттіктерін қанағаттандыруға
бағытталған компания түрлері (біріктіруші стратегия). Олар нақтылы
тұтынушының қажеттіктерінің бойынша шағын көлемді қажеттіктерді
қанағаттандыруға бейімделеді.
Бәсекелестік күрес – бәсекелес мекемелердің нарықтағы өздерінің
бәсекелестік артықшылықтарын жүзеге асыру мақсатындағы іс- әрекет әдістері.
Бәсекедегі басымдық – басқару обьектісінің артықшылықтары немесе
субьектінің бәсекелесіне қарағанда қызметтің кез келген бір саласы
бойыншажоғары құзыреттілігі.
Бәсекеге қабілеттілік – обьектінің осы нарықта жұмыс істейтін өзге
обьектілермен салыстырғандағы нақтылы қажеттіктерді қанағаттандырудың
жоғары деңгейімен сипатталатын қасиеті.
Өндірістің бәсекеге қабілеттілігі – өндірістің күрделі ашық ұйымдық-
экономикалық жүйе ретінде бәсекеге қабілетті өнім шығару, бәсекелестік
жағдайында одан әрі даму мен қызмет ету үшін қажетті коммерциялық
жетістіктерге жету қабілеті.
Технологияның бәсекеге қабілеттілігі – осы технологияның өзге де ұқсас
технологиялармен бәсекелесу қабілеті, ұқсастықты болдырмау, осы технология
бойынша жүйеге кіру сапасын төмендетпестен құрастырушы- технологиялық
құжаттарға сәйкес сапалы және үнемді өнім дайындау мүмкіндіктері.
Өндірісті бір орынға жинақтау – бір немесе бірнеше ұқсас өнім түрлерін
немесе қызметті өндіруді шағын аймақ шеңберіндегі ірі мекемеге орналастыру.
Концепция – проблеманы шешуге, мекеме стратегиясын қалыптастыруға, жеке
іс- әрекет ережелерін қалыптастыруға ықпал ететін, көрсеткіштер, факторлар,
жағдайлар жүйесін анықтауға мүмкіндік беретін немесе осы құбылыс пен
жүйенің өзара байланысының негізін ашып көрсететін негіз қалаушы
принциптер, идеялар, ережелер кешені.
Цехаралық өндірістік процесс – мекеме бөлімшелері арасында жүретін
процесс.
Модель – басқару обьектісінің шартты түрі.Моделдер логикалық, физикалық
немесе экономо- математикалық болуы мүмкін.
Модернизация – жетілдіру, обьектіні жақсарту, оны нарықтың немесе
нормалардың жаңа талаптарына сәйкестікке келтіру.
Мониторинг – обьектіні үздіксіз, кешенді бақылау, параметрлерін өлшеу
мен олардың қызметіне талдау жасау.
Қызмет көрсетуші процесс – еңбектің осы нақтылы затымен байланысы жоқ,
мекеменің «кірісі» мен «шығысында» көлік қызметін көрсету арқылы негізгі
және қосалқы процесстердің дұрыс жүруін қамтамасыз ететін процесс.
Оптимизация – обьектінің оның ең жақсы жағдайына қол жеткізілетін
параметрлерінің маңызын анықтау мақсатында нәтижеге ықпал ететін көптеген
факторларды қарастыратын процесс. Мұнда обьектінің жүйе ретінде шығуының
оптималды параметрлері қамтамасыз етіледі.
Ұйымдық құрылым – мекеменің (фирманың) қызмет етуі мен дамуының
стратегиялық, тактикалық және жедел басқарылуын жүзеге асыратын, өзара
байланысты басқару органдарының жиынтығы.
Өндірістің ұйымдық- техникалық деңгейі (ОТУП) – менеджменттің мақсатты
жүйешесінің ғылыми- техникалық процесс және мекеме деңгейіндегі
инновациялық саясаттың нәтижелерімен сипатталатын бөлігі.
Ұйым – 1) жүйенің субстанциясы, оның құрылымы мен мазмұны, мекеменің
заңды тұлға ретіндегі негізі мен түрі; 2) жүйенің кірісін оның шығысына
айналдыру процессі, жүйенің мақсатына жетуі бойынша басқару қызметі.
Әлеуметтік- экономикалық жоспарлау – екі элементтің бірлігі: 1) жүйенің
құрылымы мен мазмұнының, оның заңды тұлға ретіндегі түрінің 2) бәсекеге
қабілетті товар шығару мақсатында жүйенің кірісін оның шығысына айналдыру
бойынша қызметіне сәйкес қызмет ету процессі.
Өндірістік процессті ұйымдастыру – 1) кеңістікте– мекеме
территориясында оның «кірісін» «шығысқа» айналдыруды ұйымдастыру бойынша
негізгі, қосалқы және қызмет көрсетуші процесстерді үйлестіру әдісі. 2)
уақыт ішінде – «кірісті» «шығысқа» айналдыруды ұйымдастыру бойынша негізгі,
қосалқы және қызмет көрсетуші процесстерді үйлестіру әдісі
Көрсеткіш – обьектінің жағдайын білуге мүмкіндік беретін өлшем, бірлік.
Пайдалы эффект – обьектінің жемісі, бәсекеге қажеттілікті
қанағаттандыратын обьект сапасының нақтылы жағдайдағы дербес
көрсеткіштерінің жүйеде қолданылатын кіріктірме көрсеткіші.
Өнім – қызметтің немесе процесстердің нәтижесі.
Еңбек өнімділігі – еңбек қорларын пайдалану нәтижелілігінің көрсеткіші.
Өндірістік процесс – белгіленген мерзімде белгіленген товар сапасы,
саны, түрін дайындауға бағытталған еңбек және табиғи процесстердің кешені.
Өнім өндіру – өнім жасау процессі, құрастырушының идеясын нақтылы
обьект етіп шығару.
Процедура – қойылған мақсатқа жету үшін орындауды қажет ететін
операцияның бір бөлігі ретіндегі нақтылы іс- әрекеттер.
Маңызына қарай іріктеу – факторларды олардың нәтижелілігі,
актуалдылығы, кеңдігі, тәуекел деңгейі бойынша маңыздылығын, салмақтылығын,
деңгейін анықтау.
Мамандану – еңбекті жекелеме түрлері, формалары бойынша бөлу; қызметті
шартты түрде тар, арнайы маманданған бағыттарға, шығарылатын өнімнің немесе
жекелеме технологиялық операцияның қызметіне жинақтау.
Құрылым – жүйенің басты мақсатын неғұрлым жақсы орындау үшін жүйенің
негізгі бөлімдерін үйлестіру әдісі.
Проблеманы құрылымға бөлу – проблеманы иерархиялық деңгейі бойынша
бөлімдерге бөліп орналастыру, олардың арасында өзара байланыс орнату және
мақсаттар ағашын құрастыру.
Тактика – стратегиялық мақсаттар мен міндеттерді қысқа мерзім ішінде
орындау үшін пайдаланылатын әдістер мен құралдар жиынтығы.
Технология – жүйенің товарға енуінің бастапқы материалдық қорларының,
ақпараттардың, өзге де бөлшектерінің, шығыстың өзге де бөлшектерінің қайта
құрылуының әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы.
Өндіріс түрі – өнім өндірудің мерзімділігі, кеңдігі, номенклатурасымен
негізделетін өндірісті ұйымдастыру элементтері мен факторларын үйлестіру
ерекшеліктері және ұйымдық- техникалық, экономикалық сипаттамалардың
жиынтығы.
2 ДӘРІСТЕР
Дәріс 1. Нарық жағдайындағы әлеуметтік- экономикалық жоспарлаудың ролі.
Жоспарлауды ұйымдастыруға мемлекеттік көзқарас
1. ӘЭС- тың нарық жағдайындағы ролі.Әлеуметтік- экономикалық дамуды
мемлекеттік жоспарлаудың қажеттігі.
2. Жалпымемлекеттік жоспарлаудың негізгі түрлері: директивті, индикативті
және стратегиялық.
1. ӘЭС- тың нарық жағдайындағы ролі. Әлеуметтік- экономикалық дамуды
мемлекеттік жоспарлаудың қажеттілігі.
«Мұны істеуге болмайды дей отырып ештеңеге қол жеткізуге болмайды»
«Жоспарлау – бұл дегеніміз кездейсоқ нәтиже алудың неғұрлым тиімді әдісі
туралы ойластыру деген сөз » Бирс
«Жоспар - түк емес, жоспарлау – бәрі» Дуайт Эйзенхауэр
«Алдыңа қара, әйтпесе артта қаласың » Бенджамин Франклин
ӘЭЖ ғылым ретінде.ӘЭЖ ғылымының пәні нарықтық экономиканың дамуын
анықтайтын обьективті заңдарды тәжірибелік қызметте пайдалану
мүмкіндіктерін қарастыру (болжамдар, жобалар, бағдарламалар, жоспарлар құру
бойынша), ӘЭЖ- дың түрлі проблемаларын шешудің әдіснамасы мен әдістемесін
құрастыру мен жетілдіру, ӘЭД жоспарларын жүзеге асыруды ұйымдастыруды
зерттеу болып табылады.
ӘЭЖ обьектісі – ұлттық экономиканың құрылымдық элементтері мен шаруашылық
жүргізуші субьектілерінің қызметі, жақын және ұзақ мерзімдік болашақтағы
жағдайына байланысты елдің бүкіл ұлттық экономикасының қызметі.
ӘЭЖ негізі обьективті экономикалық заңдар жүйесін саналы түрде пайдалану
негізінде, экономикалық теорияның негізгі ережелері мен қорытындыларын
пайдалану негізінде, жинақталған тәжірибе негізінде жоспарлы құжаттар
жүйесін орындау арқылы экономиканың дамуын ғылыми негізделген басқаруды
қамтамасыз етуде жатыр.
ӘЭЖ теориясының пәні - әлеуметтік- нарықтық шаруашылық (Людвих Эрхард).
Басқарусыз экономикалық және әлеуметтік прогрессті қамтамасыз ету мүмкін
емес.
2. Жалпымемлекеттік жоспарлаудың негізгі түрлері: директивті, индикативті
және стратегиялық
Басқару субьектілері : әлеуметтік институттар, адамдар топтары, жеке
тұлғалар. Макродеңгейдегі және жергілікті деңгейдегі басқару субьектілері.
Басқару обьектілері: барлық әлеуметтік институттар, адамдар топтары, жеке
тұлғалар.Басқарудың екі жақтылық сипаты : басқарудың ұйымдық- техникалық
және әлеуметтік- экономикалық жақтары.
Басқарудың негізгі қызметтері:
Басқарушы шешімдерді дайындау мен қабылдау
Олардың орындалуын ұйымдастыру
Мүдделендіру мен ынталандыру
Шешімдердің орындалуын есепке алу мен талдау
Шешімдердің орындалуын реттеу
Мемлекеттің әлеуметтік- экономикалық процесстерге араласу түрлері: МЭР
(оның түрлері: құқық нормалары (әкімшілік- құқықтық реттеу); бюджеттік-
салықтық тетіктері; несиелік- қаржылық құралдары; ӘС)
ҚР бағдарламалық құжаттарының иерархиясы:
2010 ж. дейінгі ҚР ӘС және ҚР 2015 ж. дейінгі индустриялды- инновациялық
даму стратегиясы
ҚР атқарушы билік органдарының бағдарламалық құжаттарының
иерархиясы:
Қазақстан– 2030 стратегиясы – бұл елдің ұзақ мерзімге арналған бағытын
анықтайтын құжат. Мемлекеттің барлық бағдарламалық құжаттарына негіз
болады.
Мемлекеттің алдағы кезеңдегі әлеуметтік- экономикалық саясатының маңызды
бағыттарын қамтитын және оларды жүзеге асыру шараларын қарастыратын Үкімет
қызметінің бағдарламасы.
1. Индикативті жоспар: ӘЭС мақсатты жақтары және мемлекеттік экономиканы
реттегіштердің тізімі.
2. Бағдарлама: нақтылы әлеуметтік- экономикалық міндеттерді шешуге
бағытталған билік органдарының жүйелі және кешенді шаралары. Әрбір
бағдарлама – бұл түрлі билік органдарының қызметін үйлестіру үшін
мерзіммен , қорлармен және міндеттермен шектелген құжат.
Бағдарламаның негізгі түрлері :
1. Мемлекеттік бағдарламалар – жалпымемлекеттік стратегиялық
проблемаларды шешу үшін ҚР территориясының бүкіл аумағында немесе
үлкен бөлігінде жүзеге асырылады.
2. Салалық немесе секторлақ бағдарламалар орта мерзімдік индикативтік
бағдарламалар құрамында тиісті орталық атқарушы органдардың
кәсіпорындармен бірлесе отырып құрастырылады.Бұл бағдарламаларды
бекіту ҚР құқықтық регламентіне сәйкес жүзеге асырылады.
3. Аймақтық бағдарламалар
Бағдарламаларды қаржыландыру көздері: республикалық және жергілікті
бюджеттер, мемлекеттік алымдар, тікелей инвестициялар, халқаралық қаржы
органдарының гранттары немесе донор елдердің гранттары.Салалық және
аймвақтық бағдарламалар бойынша банкаралық несиелер, кәсіпорындардың өз
қаражаттары.
Өзін- өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. ӘЭС- тың басқару процесстеріндегі ролі.
2. Жоспарлау жүйесі.Жалпымемлекеттік жоспарлау түрлері.
3. ҚР бағдарламалық құжаттарының иерархиясы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.
М:ПРИОР,1999. – С. 5-18
2. Стратегическое планирование. Под ре. Уткина Э.А. _ М.: Экмос,1999. – С.
6-35
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. под ред. Морозовой М:
:ЮНИТИ-ДАНА, 1999г. – С. 8-28
Дәріс 2. Әлеуметтік- экономикалық болжау- жоспарлаудың бастапқы кезеңі
ретінде.
1. Әлеуметтік-экономикалық болжаудың негізі, пәні, обьектісі және алдын ала
болжаудың негізгі түрлері.
2. Әлеуметтік-экономикалық болжау әдістері оқу және ғылыми пән ретінде.
3. Болжам типтері.
1. Әлеуметтік- экономикалық болжау негізі, оның пәні , алдын ала болжаудың
негізгі түрлері.
Болжам дегеніміз белгілі бір обьектінің болашақтағы мүмкін болатын жай-
күйі, даму жолдары туралы ғылыми негізделген пікірді айтады. Әлеуметтік-
экономикалық болжау - бұл экономикалық және әлеуметтік болжамдарды
әлеуметтік және экономикалық құбылыстарды танудың ғылыми әдістеріне
негізделген және экономикалық болжамның әдістері, тәсілдері, құралдарының
барлық жиынтығын пайдалануға негізделген экономикалық және әлеуметтік
болжам құрастыру процессі.
Болжаудың екі жағы болады: болжап айту (дескриптивті, суреттеуші),
яғни мәселенің болашақтағы перспективасын, жай-күйін суреттеп, бейнелеп
беру; болашақты болжап көрсету (болашақты жазып көрсету), яғни мәселенің
болашағы туралы барлық ақпаратты тиімді пайдалана отырып, оны шешу жолдарын
көрсету, анықтау. Сонымен, болжамның екі жағы көрсетіледі: теориялық-
танымдық және басқарушылық.
Экономикалық болжаудың обьектісі – қоғамдық ұдайы өндіріс үрдісі, ал
зерттеу заты - экономикалық объектілердің даму заңдылықтары, болашақ жай-
күйі және экономикалық болжамдар жасау, әзірлеу әдістері.
Экономикалық болжамның негізінде экономиканың болашақ жағдайы елеулі
мөлшерде оның бұрынғысы мен қазіргі жағдайы арқылы анықталады деген болжам
жатыр. Болашақ дегеніміз көп жағдайда түсінбеушілік болып табылады. Бұл
мынадай жағдайларға байланысты:
- даму мүмкіндігінің бір ғана емес бірнеше нұсқаларының болуы;
- экономикалық заңдардың болашақтағы әрекеті тек экономиканың бұрынғы және
қазіргі жағдайына ғана тәуелді емес, сондай-ақ қабылдануы немесе жүзеге
асырылуы мүмкін басқарушы шешімдерге де байланысты болады;
- экономикалық заңдарды тану деңгейінің толық болмауы, ақпараттың
жетіспеушілігі немесе толық сенімді болмауы.
Нақтылықтың бірлігі және болашақтың бұлдырлығы - экономикалық
болжамның шешуші алғышарты болып табылады. Егер де болашақ толық айқын
болған болса, онда болжам жасаудың қажеттігі де болмас еді. Болашақ айқын
болғанда экономикалық болжам жасау мүмкіндігі де толығымен болмас еді.
Әлеуметтік - экономикалық болжам әдістері оқу және ғылыми пән ретінде.
Болжам әдістері деп обьект дамуының шартты болашақ жағдайы туралы анық
және шыншыл ой түйіндеу процесі, қарастырылатын құбылыс шеңберінде олардың
өлшемін жасау, болжам обьектісінің ішкі байланыстары мен сыртқы
мәліметтерін қайта құрастыру негізінде қарастыруға мүмкіндік беретін ойлау
әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы деп түсіну қажет.
Қазіргі таңда болжаудың 150 түрлі әдіс- тәсілдері бар, олардың 15-20-
сы тәжірибеде қолданылады.
Экономикалық болжам жасау барысында зерттеугі қарапайым жалпы ғылыми
әдістер де сондай- ақ әлеуметтік- экономикалық болжамға ғана тән өзіндік
ерекшеліктері бар әдістер де қолданылады.
Жалпы әдістердің ішінен төмендегілерді бөліп көрсетуге болады :
- тарихи әдіс әрбір құбылысты оның тарихи түрімен өзара байланыста
қарастырудан тұрады.;
- кешенді әдіс құбылыстарды олардың өзара байланысы арқылы қарастырудан
тұрады, бұл үшін тек осы ғылым ғана емес, осы құбылысты зерттеген өзге де
ғылым салаларының әдістері пайдаланылады.
- жүйелілік әдіс күрделі экономикалық жүйелердегі мүмкін болатын
процесстердің жүруінің сапалық заңдылықтарын және сандық зерттеулердің
жүйелік әдістерін қарастырады.
- құрылымдық әдіс зерттелетін құбылыстың себептерін анықтауға мүмкіндік
береді, оның құрылымын түсіндіруге мүмкіндік береді;
- жүйелік-құрылымдық әдіс бір жағынан жүйені дамып келе жатқан бүтін
ретінде қарастырса, екінші жағынан- жүйені құратын құрылымдық элементтерге
бөліп, оларды өзара қарым- қатынаста қарастырады.
Ерекшелігі бар әдістер экономикалық жоспарлауда толығымен экономикалық
болжаммен байланысты болады.Экономикалық болжам құралдары ішінде экономо-
математикалық, экономо- математикалық моделдеу, статистикалық,
экстраполяциялық әдістер маңызды роль атқарады.
2. Болжамдардың типтері
Болжамдардың типтері көптеген бағамдар мен белгілерге тәуелділікте
құрастырылады.Олардың ішінен төмендегілерді бөліп көрсетуге болады:
1) болжам масштабы;
2) алдын алу мерзімі немесе болжамның мерзімдік шегі;
3) обьект сипаты;
4) қызметтік белгісі;
5) болжам обьектілерінің детерминделу деңгейі;
6) болжам обьектілерінің уақыт ішіндегі даму сипаты;
7) болжам обьектілерінің ақпараттық қамтамасыз етілу деңгейі
Болжамды масштабы бойынша бөледі:
-макроэкономикалық болжам;
-құрылымдық болжам (салааралық немесе аймақаралық);
-халық шаруашылығы кешенінің даму болжамы (энергетикалық, инвестициялық,
аграрлы- өндірістік т.б.).
-салалық және аймақтық болжамдар;
-жекелеме кәсіпорындардың, АҚ, сондай- ақ жекелеме өндірістер мен
өнімдердің даму болжамы.
Алдын алу уақыты мен мерзімдік кеңістігі бойынша болжамдар
төмендегідей бөлінеді:
-жедел (1 айға дейін);
-қысқа мерзімдік (1 айдан 1 жылға дейін);
-орта мерзімдік (1 жылдан 5 жылға дейін);
-ұзақ мерзімдік (5 жылдан 15- 20 жылға дейін);
-алыс мерзімдерге (20 жылдан жоғары).
Болжамның мерзімдік кеңістігін болжанатын обьектінің өзгерістері оның
алғашқы мөлшерімен өлшемдес болып келетін уақыт қиындысы деп қарастыруға
болады, сондай- ақ болжамға оны құрастыру кезіндегі немесе сол кезде
қолданылған шешімдердің ықпал еткен кезеңі деп қарастыруға болады.
Ұлттық кешенді экономикалық болжамдарға қатысты төмендегідей жүйелеу
қабылданған: қысқа мерзімдік болжамдар 2- 3 жыл, орта мерзімдік 5-7 жыл,
ұзақ мерзімдік 15- 20 жыл.Көрсетілген болжам түрлерінің әрқайсысы тұрақты
айналымдарға сүйенеді, демек экономиканың дамуындағы тұрақты айналымдар мен
процесстерге, олардың ұзақтығы тиісті уақыт кеңістігіне бекітіледі.
Құрастырылатын болжамдар белгілі бір алдын ала жасалған дайындық
жұмыстарына сүйенеді: қысқа мерзімдігі- қолда бар өнімдер мен қаржы
қорларына, орта мерзімдігі- жинақталған инвестициялық мүмкіндіктерге, ұзақ
мерзімдіктер- ҒТП- тің белгілі бір бағыттарына және жаңа технологияларына.
Зерттелетін обьектілердің сипаты бойынша болжамның төмендегі түрлері
болады:
-өндірістік қатынастардың дамуы;
-ҒТП дамуы мен оның салдары;
-халық шаруашылығының өсуі;
-негізгі қорлар мен күрделі қаражатты қайта қалпына келтіру;
-табиғи қорларды үнемді пайдалану;
-халық пен еңбек қорларын қайта қалпына келтіру;
-сыртқа экономикалық байланыстар.
Қызметтік белгілері бойынша болжамдар екі түрге бөлінеді:
-іздеушілік болжам зерттелетін обьектінің өткендегісі мен қазіргісін шартты
түрде болашақтағыға жалғастыруға және осы тенденцияны өзгертуге қабілетті
жағдайларды болдырмауға негізделеді.;
-нормативті болжам түпкілікті мақсат ретінде қарастырылатын болжам
обьектісінің мүмкін болатын жағдайларға жету мерзімі мен жолдарын
анықтаудан тұрады.
Детерминделу деңгейі бойынша төмендегідей болжам обьектілерін бөліп
көрсетуге болады:
-детерминделген (анықталған немесе болжанатын), оларды суреттеу
детерминделген түрде болжам міндеттері үшін маңызды болып табылмайтын
ақпараттарды жоғалту түрінде беріледі;
-стохастикалық (мүмкін болатын), оларды талдау мен болжау кезінде кездейсоқ
құрамдарды есептеу болжамның дәлдігі мен шынайылығы талаптарын
қанағаттандыру үшін қажет болады;
-аралас, оларды суреттеу жартылай детерминделген, жартылай стохастикалық
түрде мүмкін болады.
Уақыт ішінде даму сипаты бойынша болжам обьектілері төмендегідей
бөлінеді:
- дискретті (үзілісті) объектілер, олардың тұрақты құрамдары (тренд)
уақыттың белгіленген мерзімі ішінде секірістермен өзгеріп отырады;
- кезеңдік емес обьектілер, уақыттың үздіксіз қызметі түрінде тұрақты
құрамдардың сипаттамалары болады;
- айналымдық объектілер, уақыттың кезеңді қызметі түрінде тұрақты құрамдас
бөліктері болады
Ақпаратпен қамтамасыз етілу деңгейі бойынша болжам обьектілерін
төмендегідей бөлуге болады:
- сандық ақпаратпен толық қамтамасыз етілген обьектілер, олар үшін
статистикалық әдістер немесе экстраполяция әдістерін жүзеге асыру үшін
жеткілікті көлемде көрсетуші сандық ақпарат болады;
- сандық ақпаратпен жартылай қамтамасыз етілген обьектілер;
- сапалы көрсетуші ақпаратпен қамтамасыз етілген обьектілер;
- көрсетуші ақпараты толықтай болмайтын обьектілер (әдетте бұл жобаланған
немесе құрылысы жаңа басталған обьектілер болып табылады).
Өзін- өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Әлеуметтік- экономикалық болжаудың негізі, пәні, обьектісі және
болжаудың негізгі түрлері.
2. Әлеуметтік- экономикалық болжам әдістері оқу және ғылыми пән ретінде.
3. Болжам типтері.
Ұсынылатын әдебиеттер:
Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,1999.
– С. 18-36
Стратегическое планирование. Под ре. Уткина Э.А. _ М.: Экмос,1999. – С. 407-
414
Прогнозирование и планирование в условиях рынка. под ред. Морозовой М:
:ЮНИТИ-ДАНА, 1999г. – С. 40-75
Дәріс 3. Әлеуметтік- экономикалық болжам жүйесі мен принциптері
1. Әлеуметтік- экономикалық болжам жүйесі.Болжамның негізгі топтары.
2. Болжамның негізгі принциптері
3. Болжамның негізгі қызметтері.
1. Әлеуметтік- экономикалық болжам жүйесі. Болжамның негізгі топтары.
Әлеуметтік- экономикалық болжам деп болжам әдіснамасының,
ұйымдастырылуының, құрылымының белгілі бір деңгейдегі бірлігін айтады, бұл
олардың келісіліп істелуін, сабақтастығын, үздіксіздігін қамтамасыз етеді.
Ұлттық болжам кешенді сипатта болады, кеңейтілген қайталап өндірудің барлық
деңгейлері мен жақтарын қамтиды. Кез келген дербес ұлттық болжамдар
экономикалық дамудың түрлі жақтарын сипаттай отырып шартты түрде
дербестелуімен сипатталады және өзіндік ерекшелігі бар мазмұны болады.
Алайда олар бір бірімен тығыз байланысқан және тұтас жүйені құрайды, олар
төмендегідей болжам түрлерінде берілуі мүмкін.
Технико- экономикалық болжам халық шаруашылығының, оның салаларының,
өндірістің орналасуын, өнім өндірудің технико- экономикалық көрсеткіштер
динамикасын, оның жаңа түрлерінің игерілуін, өндірісті қаржыландыруды,
экономикадағы құрылымдық өзгерістерді т.б. даму болашағын зерттейді.
Ғылыми- техникалық болжамдар ғылыми- техникалық прогресс
жетістіктерін, іргелі және қолданбалы зерттеулердің дамуын, техника мен
технологияның жаңа түрлерін, ҒТП- тің салдарын анықтай отырып қарастырады.
Әлеуметтік- экономикалық болжам халықтың өмір сүру деңгейінің өсімін,
кірістерді, тұрғындардың азық- түлік пен өндірістік емес товарларды
тұтынуын, әлеуметтік инфрақұрылым саласының дамуын, демографияны, халықтың
еңбекпен қамтылуын т.б. мәселелерді зерттейді.
Жаратылыстану- табиғи болжамдар табиғи қорлар мен оларды шаруашылық
айналымға тарту мәселелерін, өсімдіктер мен жануарлар әлемінің жағдайын,
қоршаған ортаның жағдайын қарауымен сипатталады
Сыртқы экономикалық болжамдар шет елдермен қарым- қатынастардың
болашағын, ұлттық экономиканың әлемдік шаруашылыққа кірігуі мәселелерін,
экспорт пен импортты жетілдіру мәселелерін т.б. мәселелерді қарастырады.
Қазіргі таңда біздің елімізде ұлттық болжамдар жүйесін құрастыру
мәселесі әлі аяқталған жоқ және болашақта осы бағытта көп жұмыс істеу мен
ізденістерді қажет етеді.
2. Болжамның негізгі принциптері.
Әлеуметтік- экономикалық болжам бірнеше принциптерге негізделеді.Біз
солардың ішіндегі ең маңыздыларын қарастырамыз.
Болжамның жүйелілігі принципі мұнда халық шаруашылығы бір жағынан
біртұтас обьект ретінде қарастырылса, екінші жағынан- болжамның шартты
түрде дербес обьектілері немесе бағыттары жиынтығы ретінде қарастырылады.
Жүйелілік көзқарас болжамдардың белгілі бір реттілік пен бағыныштылығымен
сипатталатын әдістер мен моделдер жүйесі негізінде құрылуын қарастырады,
бұл халық шаруашылығының әрбір обьектісі бойынша экономикалық дамудың
келісілген және бір біріне қарама қайшы келмейтін болжамдарын құрастыруға
мүмкіндік береді. Алайда көшпелі кезең экономикасы жағдайында әлеуметтік-
экономикалық болжамның толыққанды біртұтас жүйесін құрастыру өте қиын да
күрделі мәселе.Осыған байланысты блоктық моделдерді жетілдіру, шешімнің
есептеуіш әдістерін пайдалану, ақпараттық мәліметтер банкін құрастыру
қажет. Саясат пен
экономиканың бірлігі принципі экономиканың даму мәселелерін қарастыруда,
болжамдар мен бағдарламалар құру кезінде барлық шаруашылық субьектілерінің
экономикалық мүдделерінің жиынтығы есепке алынуы керектігін көрсетеді,
сонымен қатар болжамның кейбір бағыттары бойынша ең алдымен
жалпымемлекеттік мәселелер есепке алынуы тиіс (қаржы жүйесінің тұрақтылығы,
елдің біртұтастығын қамтамасыз ету мен сақтау, елдің қорғаныс қабілетін
нығайту мен дамыту т.б.).
Ғылыми негізделу принципі барлық деңгейлердегі экономикалық
болжамдарда қоғам дамуының экономикалық және өзге де заңдарының талаптарын
жан жақты есепке алу қажеттігін, ғылыми құралдарды пайдалануды, болжам
құрастырудың отандық және шет елдік тәжірибелерінің жетістіктерін
пайдалануды қарастырады.
Болжамның сәйкестілік принципі обьективті заңдылықтар тек анықтау
процессі арқылы ғана сипатталмайды, сонымен қатар халық шаруашылығының
дамуындағы өзара байланыстар мен тұрақты бағыттарды бағалау және нақтылы
экономикалық процесстердің теориялық бірлігін оның толық және дәлме дәл
қайталануын қамтамасыз ету арқылы құрастыру болып табылады.
Болжамның нұсқалылық принципі халық шаруашылығы мен оның жекелеме
бөліктерінің түрлі даму бағыттары бойынша даму мүмкіндігін түрлі өзара
байланыстар мен құрылымдық қарым- қатынастар негізінде байланыстыра
қарастырады. Халық шаруашылығының дамуының түрлі нұсқаларының пайда
болуының көздері қызметін қайта өндіру жағдайындағы мүмкін болатын сапалық
алға жылжушылық, оны шешудің экстенсивті жолдарынан интенсивті жолдарына
көшу, шаруашылық жүргізудің жаңа жағдайларын қалыптастыру мәселелері
атқарады.
Мақсаттылық принципі болжамның белсенді сипатын қарастырады, себебі
болжамның мазмұны тек болашақты білумен ғана шектелмейді, сондай- ақ
мемлекеттік билік пен басқару органдарының белсенді әрекеттері арқылы
экономикада қол жеткізілуі тиіс мақсаттарды да қамтиды.
3. Болжаудың негізгі функциялары.
Солардың ішінде келесі функцияларды атап көрсетуге болады.
1. Экономикалық, әлеуметтік, ғылыми-техникалық үрдістер мен
тенденциялардың ғылыми талдауы. Ол үш саты бойынша жүзеге асады:
ретроспекция, диагноз, проспекция.
Ретроспекция деп болжау объектісінің даму тарихы оның жүйеленген
сипаттамасын алу үшін зерттелетін болжаудың кезеңі ретінде түсінуіміз
керек. Бұл сатыда болжауға қажет ақпараттарды, ақпарат көздерін жинау,
сақтау және өңдеу, ақпарат көздерінің құрамын, және де өлшеу әдістерін
оптималдау және ретроспективті ақпарат ұсыну, болжау объектісінің құрылымын
және сипаттама құрамын ақырғы ретті құру жүзеге асады.
Диагноз – болжау объектісінің даму тенденциясын анықтау және болжау
модельдерін және әдістерін таңдау мақсатымен оның жүйеленген сипаттамасы
зерттеледі. Бұл сатыда талдау болжаудың моделін әзірлеумен қатар болжаудың
адекватты әдісін таңдаумен аяқталады.
Проспекция сатысында диагноз ақпараты бойынша келешекте болжау объектісінің
дамуы болжаланады, болжаудың дұрыстығын, дәлдігін немесе негізін
(верификация) бағалайды, сонымен қатар болжау принциптерінің негізінде
(синтез) нақты болжауларды біріктіру арқылы болжаудың мақсатын жүзеге
асырады (реализация). Проспекция сатысында болжау объектісі жөнінде
жетіспейтін ақпарат анықталады, бұрын алынғандарды нақтылайды , қайта
түскен ақпарат бойынша болжау объектісінің моделіне түзетулер енгізеді.
2.Белгілі бір периодта нақты жағдайларда халық шаруашылығының дамуының
әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың объективті байланыстарын зерттеу.
Болжаудың үздіксіз сипатында оның объектісінің талдауы сол сияқты үздіксіз
болады, болжау құрылуының барлық сатысында қатар жүреді, сөйтіп нақты
объект пен оның болжау моделінің арасында кері байланыс жүзеге асады.
шаруашылық процестерін және экономиканың даму тенденциясын ғылыми талдау
нәтижесінде қабылданған шешімдердің болашақ дамуға қаншалықты сәйкес
келетіні анықталады, экономикадағы сәйкессіздіктер табылады, мемлекет
жеткен деңгей әлемдік тәжірибемен салыстырылады.
3.Болжау объектісін бағалау детерминирленгендік (анықтық, белгілі) және
белгісіздік аспектілерінің бір-бірімен байланысуына негізделеді.
4.Экономикалық және әлеуметтік даму объективті варианттарды анықтау.
Теориялық зерттеулер , қоғам, жаратылыс (табиғи) және техникалық ғылымдар
жетістіктер негізінде зерттелетін процестің және оның перспективаға даму
тенденциясының объективті варианттары анықталады.
5.Белгілі бір шешімдерді негізделіп таңдау үшін ғылыми материалдарды
жинау.
Болжау функцияларын жүзеге асыру екі тәсілдеме негізінде атқарылады: іздеу
және нормативтік.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.ЭБ жүйесін түсіну. Болжау деңгейлері. Болжау түрлері.
2.Болжаудың негізгі функциялары.
3.Болжаудың негізгі функциялары.
Ұсынылатын әдебиет:
1.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.18-36.
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с.
414-429
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.75-105
Дәріс4. Әлеуметтік-экономикалық болжаудың әдістері мен модельдері.
1. Әлеуметтік-экономикалық болжаудың спецификалық әдістері және олардың
классификациясы
2. Болжаудың интуитивті әдістері
3. Болжаудың формализденген әдістері
4. Экономикалық болжаудың модельдері
1. Әлеуметтік-экономикалық болжаудың спецификалық әдістері және олардың
классификациясы (жіктелуі).
Экономикалық болжаудың спецификалық әдістері келесідей жіктеледі:
Формализациялау дәрежесіне қарай, формальді жүйе түрінде қандай да бір
мазмұнды білім аймағын үйрену, бұл формальді логика ролі жоғарлатумен және
ғылыми зерттеулердің математикалқ әдістерін қолдануымен байланысты,
экономикалық болжаудың әдістерін интуитивті және формализденеген деп
ажыратуға болады.
Интуитивті болжау әдістерін болжау объектісінің қомақты күрделі
болғандықтан көптеген факторларды ескеруге болмайтын жағдайда қолданады.Осы
кезде сарапшы бағалауын қолданады. Бұл кезде индивидуальді және коллективті
сарапшы бағалауы деп ажыратады, олар ортақ іс принципін біріктіреді.
Индивидуальді сарапшы бағалау құрамына мыналар кіреді: «интервью»
әдісі, аналитикалық әдіс, сценарий жазу әдісі, «мақсаттар бәйтерегін »құру
. Нұсқалған әдістерді шектеу кезінде жіктеудің үшінші белгісі қолданады
болжау ақпаратын алу әдіс-тәсілі. Коллективті сарапшы бағалау әдісіне
«комиссия»әдісі, «коллективті идеяларды генерациялау» (ми шабуылы),
«Дельфи» , матрицалық әдістері кіреді.
Формализденген әдістер тобына екі топша лар кіреді: экстраполяция және
модельдеу. Бірінші топшаға ең кішкентай шаршылар, экспоненциалды тегістеу,
орташа сырғулар әдістері кіреді. Екінші топшаға математикалық модельдеу,
регрессионды және корреляционды талдау әдістері жатады.
Сонымен қатар, экономикалық болжау кезінде нормативті және баланстық
әдістер кең қолданады. Экономикалық болжаудың әдістер классификациясында
ерекше орынды комбинерленеген әдістер алады, олар әртүрлі әдістерді
қолданады. Мысалы, коллективті сарапшылар бағалауы және моделдеу әдістері
немесе статистикалық әдістер мен сарапшылар сұрастыруы.
2. Болжаудың интуитивті әдістері
Индивидуалды сарапшылар бағалау әдісі.
«Интервью» әдісі сарапшының маманмен тікелей байланыс жасау арқылы
«сұрақ-жауап» сұлбасы бойынша жүзеге асады, болжаушы арнайы алдын-ала
дайындалған бағдарлама бойынша экспертке болжаланатын объект тің даму
перспективасына қатысты сұрақтар қояды.
Аналитикалық әдіс қандай да бір болжаланатын жағдайға логикалық
талдауды жүзеге асырады және онытаналитикалық жазба түрінде береді. Ол
сарапшының болжаланытын объектінің тенденциясы, жағдайын және даму жолдарын
бағалауды талдау бойынша өз бетімен жасайтын жұмысын шамалайды.
Сценарий жазу әдісі әртүрлі жағдай кезінде уақыт барысында үрдіс және
құбылыстың дамуының логикасын анықтауға негізделген. Сценарийдің негізгі
жұмысы – болжаланатын объект дамуының генералды мақсатын анықтау,
«мақсаттар бәйтерегінің» жоғары деңгейлерін бағалау үшін критерийлерді
анықтау және формулирлеу. Сценарий - бұл сурет, онда міндеттерді шешудің
бөлшектеп кезектеп көрсететін, мүмкін болатын кедергілерді анықтау, үлкен
кемшіліктерді табу, болжаланатын объект бойынша бұл басталғандарды тоқтату
мүмкіндіктері жөнінде немесе жүргізіліп жатқан жұмыстарды аяқтау жөнінде
сұрақтарды шешу үшін жасалады.
«Мақсаттар бәйтерегі» әдісі бірнеше құрылымдық немесе иерархиялық
деңгейлерді көрсетуге болатын жүйелерді, объектілерді, процестерді талдау
кезінде қолданады. «Мақсаттар бәйтерегі» төмендейтін деңгейлерде әрі қарай
кішірейе беретін компоненттерді кезектеп белгілеу жолымен құрылады.Суретте
әр деңгейде әр бұтақ келесі төменгі деңгейдегі екі бұтаққа бөлінеді.
Бұтақтану нүтесі төбесі деп аталады. Әрбір төбеден ең аз дегенде екі бұтақ
шығуы керек, және де бұтақ саны жоғарыдағымен шектелмеген, яғни жоғары
деңгейде олар үш, бес, және одан да көп болуы мүмкін.
«Мақсаттар бәйтерегін» құрған кезде үш шартты көрсету қажет:
1) Бір төбеден шыққан бұтақтар тұйық көптікті құрау керек;
2) Бір төбеден шыққан бұтақтар өзара шығарып тастайтындай болу керек,
яғни бір төбеден шыққан әртүрлі бұтақтан шыққан объектілердің
бірсыпырасы сәйкес болмау керек;
3) Нормативтік болжау кезінде пайдалынатын «мақсаттар бәйтерегі»
мақсаттар мен мақсатастылар біртұтас деп санау керек.
Коллективті сарапшыларн бағалау әдістері.
«Комиссия» әдісі алдын-ала жеке мамандармен формуленген болжау
объектісінің даму перспективті бағыты бойынша сарапшылар ойларын
келісушілігін анықтаудан тұрады.
«Дельфи» әдісі сарапшылар бағалауларын жүйелі жинауын ұйымдастырудан
тұрады, олардың математикалық өңдеу және өңдеудің әр циклінен кейін
нәтижелерге негізделіп өздерінің бағалауын кезекті түзетулерден тұрады.
«Идеяларды коллективті генерациялау» әдісі болжау объектісін мүмкін
болатын даму варианттарын анықтау үшін арналған және барлық сарапшыларды
белсенді шығармашылық процеске жұмылдыру жолымен қысқа мерзімде өнімді
нәтиже алу үшін жасалады. Әдістің мәні «ми шабуылы» кезінде сарапшылардың
шығармашылық потенциалын мобилизациялау және идеяларды генерациялау, және
сол идеяларды кейін деструирлеу және контридеяларды жасау.
4.3 Болжаудың формализденген әдістері
Бұл әдістер математикалық теорияларға негізделеді, ол болжаудың
шынайлығын арттыруды қамтамасыз етеді, оларды орындау мерзімін қысқартады,
ақпаратты өңдеу және нәтижелерді бағалау қызметін қамтамасыз етеді.
Экстраполяция әдісі базистік период үшін белгілі болжаланатын
периодқа экономикалық процес дамуының тенденциясын қосуы болып табылады,
ол болашақта даму процесінің пайда болған шарттарын сақтауға негізделеді.
Бұл әдісті қолданған кезде объектінің болжау мерзімінен 2-3 есе
асатын мерзімге даму тенденциясының тұрақтылығы жөнінде ақпаратқа ие болу
керек. Экономикалық көрсеткіштер дің өзгеру ұзақ тенденциясын тренд деп
атайды.
Модельдеу әдісі.
Модельдеу болжаудың эффектілі құрал деп есептеледі.
«Модель» деген сөз латын «modulus» деген сөзден шықты.
Ғылымда «модель» деген термин зерттеу объектісінің қандай да бір шартты
бейнесін, ал болжауда экономикалық немесе әлеуметтік процесстерді
білдіреді.
Моделдеу процесінің мазмұны келесі этаптардан тұрады:
1) объектіні алдын ала зерттеуге негізделген моделді конструирлеу:
2) объектінің негізгі сипаттамаларын анықтау;
3) моделді эксперименталды және теориялық талдау;
4) объектінің фактілі мәліметтерін модельдеу нәтижелерімен салыстыру;
5) моделді түзеті немесе нақтылау.
Нормативтік әдіс болжау көрсеткіштерін есептеу негізінде қолданады.
Норма мен нормативтер заң беруші немесе ведомство негізінде алдын ала
әзірленеді. Норма – максимлды рұқсат етілген өлшем. Норматив - өндіріс
процесінің элементтерінің қатынасы.
Норма мен нормативтерді ресурстық , экономикалық және әлеуметтік деп
ажыратады. Қажет болған жағдайда олар жеке бағыт, объект, аймақ бойынша
нақтыланады және дифференцияланады.
4.Экономикалық болжаудың модельдері
4.1 Болжаудың экономика-математикалық, факторлық, құрылымдық модельдер.
Экономика-математикалық модель бұл формаизденген қатынастар жүйесі,
экономикалық жүйені құрайтын эелементтердің негізгі өзара байланысын
сипаттайды. Экономика-математикалық модельдер жүйесі эконометрикалық
типтегі экономикалық және әлеуметтік сипаттағы анағұрлым күрделі
процестерді сипаттау үшін арналған.
Факторлық модель сол немесе басқа көрсеткіштердің деңгейін және
динамикасының оған әсер ететін экономикалық көрсеткіштер (аргумент және
фактор)деңгейі мен динамиасына тәуелділігін сипаттайды. Факторлық
модельдерде әртүрлі мөлшердегі айнымалы өлшемдер және соған сәйкес
параметрлер кіруі мүмкін. Факторлық модельдердің қарапайым түрлері
бірфакторлы болып табылады, ол оның факторы уақытша параметр. Көпфакторлы
модельдер болжаланатын көрсеткіштің деңгей мен динамикасына бірнеше
факторлар әсер етеді.
Экономикалық болжау тәжірибесінде өнім шығарудың жеке факторлардың
ролін бағалау үшін математикалық формула қолданылады.Ол өндірістік функция
деген атқа ие болды. Ол микродеңгейде факторлар саны мен алынған өнім
көлемі арасында техникалық қатынасты көрсетеді.
Құрылымдық модельдер бір тұтасты құрайтын немесе агрегат тың жеке
элементтерінң байланысын қатынасын сипаттайды.Бұл модельдер құрылымдық-
баланстық типті модельдер. Мұндай модельдер матрицалық формаға ие және сала
аралық және аймақ аралық байланыстарды талдау және болжау үшін қолданылады.
Құрылымдық-баланстық моделдің жиі қолданылатын формасы өндірістің және
өнімді үлестеудің сала аралық балансы болып табылады.
Динамикалық сала аралық баланс моделі.
Сала аралық баланс экономика-математикалық модел болып табылады,
кестенің жол мен колонкаларды қиылыстыру арқылы пайда болады, яғни өнімді
үлестеу және нәтиже бойынша оны өндіруге кеткен шығындар балансы.
Динамикалық моделдің сала аралық балансы халық шаруашылығының өндірістік
байланысын бір қатар жылға сипаттайды, динамикада өндіру процесін
көрсетеді. Сала аралық баланс ғылымда және тәжірибеде «шығын-өндіріс» әдісі
деп аталады, ол В.В.Леонтьевпен әзірленген. Экономика-математикалық
моделдер болжауда әлеуметтік-экономикалық-болжауды макроэкономикалық
деңгейде құрастыру кезінде қолданылады. Мұндай моделдерге келесілер жатады:
-экономикалық өсудің бірфакторлы және көпфакторлы моделдері;
-қоғам өнімін үлестеу моделдер(ВВП,ВНП,НД);
-құрылымдық модельдер;
-сала аралық моделдер;
-негізгі қорды өндіру моделі;
-инвестиционды ағындар қозғалысының моделі;
өмір сүру деңгейі мен пайдалану құрылым моделдері;
-еңбекақы мен табысты үлестеу моделі.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.Болжау әдістерін сипаттау және олардың нарықтық экономика жағдайындағы
мәні.
2. Экономикалық болжау моделдері
3. Динамикалық сала аралық баланс моделі
4. Болжаудың макроэкономикалық моделдері.
Болжаудың экономика-математикалық моделдері
Ұсынылатын әдебиет:
1.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.18-36.
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с.
414-429
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.75-105
4. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с. 126-132.
Дәріс 5. Әлеуметтік –экономикалық жоспарлаудың методологиялық аспектілері
1.Жоспарлаудың методологиясының мәні. Жоспарлау принциптері.
2.Жоспарлау алдындағы зерттеулер әдістер
3. жоспарлау әдістері
1.Жоспарлаудың методологиясының мәні. Жоспарлау принциптері.
Методология – ішкі ұйымдастырылуын және таным процесін реттейтін
сипаттайтын құрылым, логикалық ұйымдастырылуын , әдістер мен құралдар
туралы білім.
Жоспарлау методология- жоспарларды әзірлеу және негіздеу тәсілдемесін,
принциптерін, көрсеткіштерін, методикаларын және әдістерінің жүйесі.
Жоспарлау принципі – жоспарлы құжаттарды әзірлеудің негізгі жағдайлары,
негіздеуі және ұйымдастыру ережелері .
Жоспарлаудың негізгі методологиялық принциптері
1. Ғылымилық
2. Пропорционалдық және балансталғандық
3. Қоғамдық _______ эффектілігін арттыру. Әлеуметтік бағыттылық принципі.
4. Приоритеттік принципі
5. Қысқа мерзімді және перспективалық мақсаттар мен міндеттер ді
келістіру
6. Саясат приоритеті кезінде экономика және саясат бірлігі принципі
7. орталықтандыру және дербестік бірлігінің принципі
8. Басқару шешімдерінің ғылыми негізделуі және эффектілік принципі
9. жоғары рангілерден қызығушылығының басты болған кезде жалпы және
локалді қызығушылықтарды біріктіру принципі
2. Жоспарлау алдындағы зерттеулер әдістер
Жоспарды негіздеу үшін келесі әдістердің біріктірілуі қолданылады:
1. Жоспарлау алдындағы зерттеулер әдістер
2. жоспарлау әдістерінің өзі
3. математикалық әдістер
Жоспарлау әдісі – жоспар құжаттарын әзірлеуді қамтамасыз ету және
негіздеуі атқарылатын тәсілдер мен жолдардың біріктірілуі.
Жоспарлау алдындағы зерттеулер әдістер жоспарлау шешімдерін негіздеу
процесінің методологиялық және логикалық бағыттылығын анықтайды.
Оның негізінде диалектикалық таным әдісі жатыр.
Жалпы әдістер:
Жүйелік талдау (С.А)– бұл күрделі мәселелерді шешудің эффекті жолдарын
іздеуге тәртіпке келтірілген және мақсатты бағытталған тәсілдеме.
Экономикалық талдау (Э.А) зерттеу объектісінің қаржылық қызметінің
нәтижесін жоспарлы жұмыста қолдануға арналған. Салалардың, сала аралық
кешендердің өндірістік-шаруашылық қызметін жөніндегі мәліметтерді өңдеу
әдістерінің бірлігі болып табылады..
Жоспарлау алдындағы зерттеулердің нақты әдістері:
1.Экономикалық топтау әдісі
2.Тікелей санау әдісі
3.қатынастар әдісі
4.Құрылымдандыру әдісі
5.Әлеуметтік оқу әдісі
6.Сарапшылар әдістері.
3. жоспарлау әдістері
Болжау, жоспар, бағдарлама әзірлеу әдістері:
Сараптық (бағалау) немесе эвристикалық:
А) массалық бағалау
Б) сарапшылар жұмыстар жүйелерін ұйымдастыру
В) олардың қызметінің ерекше жүйесі негізінде сарапшылар жұмыстар жүйелерін
ұйымдастыру
Әлеуметтік-экономикалық талдау әдістері:
Салыстыру, таңдау, топтау, тізбектік подстановкалар,баланстық айырмаларды
есептеу, индекстер,______ регресиялары,корреляции, басты компонент әдісі;
Тікелей инженерлі-экономикалық есептеулер әдісі:
өкіметтің экономикалық эффектілігін есептеу, инвестициялар, бағалы қағаздар
табыстылық, проценттер өсу және т.б., нормативтік әдістер.
Баланстық әдістер;
ЭММ; жүйелі талдау мен синтез әдісі.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
1.Жоспарлаудың методологиясының мәні. Жоспарлау принциптері.
2.Жоспарлау алдындағы зерттеулер әдістер
3. жоспарлау әдістері
4.Нормативтік жоспарлау әдісі
5.Жоспарлаудың баланстықәдісі
6.Бағдарлама-мақсаттық жоспарлау әдісі
Экономика-математикалқ жоспарлау әдісі
Ұсынылатын әдебиет:
1.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.18-36.
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с.
414-429
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.75-105
Дәріс 6.Мемлекеттің экономикалық потенциалы – экономикалық және әлеуметтік
болжаудың негізі
1.Мемлекеттің экономикалық потенциалы, оның сипаттамасы және құрамы
2. Мемлекеттің экономикалық потенциалын пайдалану эффектілігі
3.Экономикалық потенциалдың жағдайын және деңгейін сипаттайтын
көрсеткіштер
1.Мемлекеттің экономикалық потенциалы, оның сипаттамасы және құрамы
Мемлекеттің экономикалық потенциалы – мемлекеттің, оның салаларының,
кәсіпорындарының, шаруашылықтарының өндірістік-экономикалық қызметті жүзеге
асыру , өнім, тауар шығару , қызмет көрсету, халықтың сұранысын , қоғамдық
қажеттіліктерін қанағаттандыру, өндірістің дамуын және тұтынуын қамтамасыз
етуді жүзеге асыруды мемлекет экономиксының біріктірілген қабілеті.
Мемлекеттің экономикалық потенциалы өзара байланысты потенциалдар кешені
түрінде берілуі мүмкін: ғылыми-техникалық, өнеркәсіптік-өндірістік,
аграрлық-өндірістік, инвестиционды және әлеуметтік даму және т.б.
2. Мемлекеттің экономикалық потенциалын пайдалану эффектілігі
Экономикалық потенциалды эффектілігі мәселесі экономикалық теорияның
негізгі мәселелерінің бірі.Бұл мәселенеің мәні - ресурстардың сиректік және
шектік шартында халықтың шектеусіз қажеттіліктерін қанағаттандыруын
қамтамасыз ететін жолары мен тәсілдерін анықтау.Қоғамдық
өндірісэффектілігің мәселесі екі аспекті бар: мақсаттық және ресурстық.
Мақсаттық эффектілік қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесін және
даму деңгейінің көзқарасынан қоғамдық өндірістің сапалы сипаттамасы болып
табылады.
Ресурстық эффектілік қоғамдық өндірістің , өндірістің факторларының
комбинациясы, қолдағы ресурстарды қолдануды рационалды ұйымдастыруды
көрсетеді.
3.Экономикалық потенциалдың жағдайын және деңгейін сипаттайтын
көрсеткіштер
Ұлттық экономикалық потенциалдарды бағалау үшін әлемдік экономикалық
салысытру тәжірибесінде келесі көрсеткіштер қолданылады:ВВП көрсеткіші,
табиғи ресурстар көлемі, еңбек ресурстарының саны мен сапасы; базалық және
инфроструктуралық салалар дамуының деңгейі, ғылыми-техникалық потенциалдың
жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер.
ВВП
Мысал Ресейде 90жылдары ВВП 52 %-ке қысқарды.Әлемдік ВВП-да Ресей долясы 5
%-тен 1990жылы 1.2 %-ке 1999жылы азайды. Ресейде ВВП абсолютті мөлшерінің
азаю халықтың жан санына ВВП-ң өндірісінің төмендеуімен жүрді. 1999жылы бұл
көрсеткіш 3500 долларды құрады, бұл өндірісі дамыған әлемдік елдерге
қарағанда 5-7 есе аз.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
1.Мемлекеттің экономикалық потенциалы, оның сипаттамасы және құрамы
2. Мемлекеттің экономикалық потенциалын пайдалану эффектілігі
3.Экономикалық потенциалдың жағдайын және деңгейін сипаттайтын
көрсеткіштер
4.Табиғи ресурстар
5. Еңбек ресурстары
6.Ғылыми-техникалық потенциал
Ұсынылатын әдебиет
1.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.18-36.
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с.
414-429
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.75-105
4. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с. 121-123.
Дәріс 7.Демографиялық дамудың болжау және жоспарлау
1.Елдің демографиялық дамуын оқудың мазмұны мен мәні
2.Демографиялық болжауды әзірлеу, оның сатылары және уақыттық көкжиегі
3.Демографиялық дамудың факторлары мен көрсеткіштері
1.Елдің демографиялық дамуын оқудың мазмұны мен мәні
Демография – осы процестіің қоғамды-тарихи келісілуі кезінде халықтың
ұдайы өндіріс тің заңдылығы жөніндегі ғылым.
Демографиялық болжау - фактылық құрылым және бар немесе ұсынылатын туу және
әртүрлі жастағы өлім , сонымен қатар миграция тенденциясы негізінде әлемнің
, аймақтың, елдің немесе оның бөлігінің халықтың күтілетін саны мен жыныс
жастық құрылымының есебі.
Демографиялық болжау кезінде өмір сүрудің орташа ұзақтығы, үйлену және
ажырасудың қатынасы, үйленудің орташа жасы, еңбекке қабілетті және
қабілетті емес жаста болудың халықтың бөлініп орналасуы, еңбек істеуді
бастаудың және зейнетке шығу уақыты белгіленеді және т.б.
Елдің әлеуметтік экономикалық дамудың базалық шартының құрамына
демографиялық жағдай ерекше орын алады.
Халықтың санының өсуі территорияны игеру деңгейіне әсер етеді.
Әлеуметтік экономикалық дамуға халықтың сапасы да әсер етеді.
2.Демографиялық болжауды әзірлеу, оның сатылары және уақыттық көкжиегі
Демографиялық болжауды әзірлеу бірнеше сатыларда жүреді:
Бірінші саты – аналитикалық.Оның мазмұны- болжау периодының басына елдегі,
аймақтағы демографиялық жағдайды талдау, аяқталған периодта қоғам дамуының
демографиялық нәтижелерін бағалау, болжау мнді көрсеткіштерімен салыстыру,
елдегі демографиялық дамуы кезінде диспропорциялар мен жағымсыз
тенденцияларды анықтау.
Екінші саты – мақсатты. Демографиялық болжаудың мақсаттар құрамы
анықталады. Екі мақсат тобы бар:
1 топ- аяқталған периодтағы елдің демографиялық дамуында пайда болған
мәселелер шешіледі.
2топ –болжаланатын периодта демографиялық алдын ала өзгерілер шарттарын
анықталған мақсаттар.
Үшінші саты – есептік.Оның мазмұны болжау көрсеткіштер жүйесіне
негізделеді.
Демографиялық болжау -әртүрлі уақыт периодына әзірленеді:
-қысқа мерзімді- 1-ден 10 жылға дейінгі период
-орташа мерзімді – 10-нан 20 жылға дейін
-ұзақ мерзімді – 25-тен 50 жылға дейін.
- аса ұзақ мерзімді – 50 жылдан артық.
Тиімді 20жылға дейінгі период.
3.Демографиялық дамудың факторлары мен көрсеткіштері
Факторлар құрамы 2 топқа жіктеледі:
1 топ объективті факторлар құрады;
2 топты көп болса да, аз болмада әсерін басқаруға болатын факторлар құрады.
Әр фактордың әсері жекелей есептеледі, содан кейін барлық факторлардың
қосынды әсері анықталады.
Болжау көрсеткіштер құрамында ең маңыздылары мыналар: болжау периодының
жылдары бойынша елдің халық аны, санның өсу темпі, халық құрылымы,
динамикасы, еңбек потенциалы, халықтың экономикалық потенциалы, халықтың
тұтынушылық потенциалы,халықтың өмірлі қоры.
Халықтың болжау саны тууға, қайтыс болуға, халық құрылымына, жас отбасыға
мемлекеттің жәрдемге байланысты.
Қайтыс болу динамикасы медициалық қызмет ету, аз қамтамасыз етілген халыққа
әлеуметтік қорғау, еңбек ету интенсивтілігіне және жағдайына, экологияға
байланысты.
Көшу интенсивтілігіне жұмысқа тұру мүмкіндігі, көшуге психологиялық
дайындығы, адаптациялануына байланысты.
Халықтың еңбек потенциалы-экономикалық мүмкіндігін көрсететін көрсеткіш.Ол
үшін еңбек ету ұзақтығын білу керек.
Ұрпақ ұзақтығы 30 жыл,әке мен бала жасының айырмасы.
Еңбек ету теориялық ұзақтығы орташа 44 жас еркекке, 39 әйелге.
Халықтың тұтынушылық потенциалы сатуға арналған және арналмаған тауар
көлемін көрсетеді, болжау периодында.
Экономикалық және тұтынушылық потенциалдар айырмасы халық өмірінің
экономикалық эффектілігін көрсетеді. Оның мазмұны – өмірлік еңбек ету
кезінде жасалатын үстеме өнім. Халықтың өмірлік қорының көрсеткіші болжау
периодында әлеуметткі-экономикалық жағдайда әртүрлі жас топтарына және
барлық халыққа өмір сүруге мүмкінболатын жылдар санын анықтайды.Ол әртүрлі
жас топтар халқының өмір сүрудің орташа ұзақтығын әр контингент санына
көбейтіндісі арқылы есептейміз.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
1.Елдің демографиялық дамуын оқудың мазмұны мен мәні
2.Демографиялық болжауды әзірлеу, оның сатылары және уақыттық көкжиегі
3.Демографиялық дамудың факторлары мен көрсеткіштері
Ұсынылатын әдебиет
1.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.18-36.
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с.
414-429
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.75-105
4. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с. 121-123.
Дәріс 8. Ұлттық қауіпсіздік болжауы
1 Ұлттық қауіпсіздік түсінігі
2.Елдің экономикалық қауіпсіздігіне қауіп
3 Ұлттық қауіпсіздік қамтамасыз ету және болжау
1 Ұлттық қауіпсіздік түсінігі
Халықтың әлеуметткі-экономикалық дамуының басты шарты- ұлттық қауіпсіздік.
РФ үшін ұлттық қауіпсіздік деп РФ егемендік ұстаушы және биліктің жалғыз
көзі ретінде көп ұлтты халықтың қауіпсіздігі.
Ұлттық қауіпсіздік қамтамасыз ету Ресей қызығушылығын қорғау деген сөз.
Ресейдің ұлттық қызығушылығы деп- экономикалық, ішкі саясаттық, әлеуметтік,
халықаралық, ақпараттық, әскери, шекаралық, экологиялық сфераларда жеке
тұлғаның , қоғамның, мемлелекеттің балансталған қызығушылығының жиынтығы.
Қызығушылықтың 3тобы бар: жеке тұлғаның , қоғамның, мемлелекеттің.
Жеке тұлғаның қызығушылығы конституциялық құқық пен еркіндікті
реализациялау,жеке қауіпсіздік беру, физикалық, рухтық, интелектуалдық
дамуын, өмір сапасын, деңгейін жоғарлату.
Қоғамның қызығушылығы демократияны беріктеу, құқықтық, әлеуметтік мемлекет
құру, қоғам келісіміне жету, ел дамуы мәселелерін шешуде азамат белсендігін
жоғарлату.
Мемлелекеттің қызығушылығы мемлекет территориясын,еркіндігін,
конституциялық құрылысын қорғау, саясат, экономика, әлеуметтік тұрақтылық,
заңды сақтау.
2.Елдің экономикалық қауіпсіздігіне қауіп
Біздің елдің ұлттық қауіпсіздігіне қауіп 90 жылдардан басталды, негізгі
қауіптер:
- экономика және әлеуметтік сфераның көбісі өндіріс шаруашылық қызметінің
масштабы азаюы,
-құрылымдық диспропорция көбею
-ішкі және сыртқы қарыздың өсуі
-ғылылми-техникалық және технологиялық қысқару
-Қоғамның әлеуметтік дифференциясы тереңдеуі
-өндіріс тәуелсіздік деңгейі азайды
-Аймақтың әлеуметткі-экономикалық дамудың біркелкі еместігі дамуы
-халық депопуляциясы
-экономика криминализациясы
3 Ұлттық қауіпсіздік қамтамасыз ету және болжау
Қауіпсіздігіне қауіп пайда болу себептері, факторлары аныталады, олардың
мониторингісі жасалады және әсері болжаланады.
Мемлекеттік мониторинг –ел ұлттық қауіпсіздігін сипаттайтын көрсеткіштер
динамикасын бақылайтын ақпараттық-аналитикалық тұрақты істейтін жүйе.
Мониторинг және болжау негізінде мемлекет ұлттық қауіпсіздігін беріктеу
үшін факторларға әсер ету механизмін жасайды.
Ол әлеуметт ік экономикалық процестердің көрсеткіш-индикаторларының шек
мәнін белгілейтін критерий мен параметрлерді қосады.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
1 Ұлттық қауіпсіздік түсінігі
2.Елдің экономикалық қауіпсіздігіне қауіп
3 Ұлттық қауіпсіздік қамтамасыз ету және болжау
4Мемлекеттік мониторинг
Ұсынылатын әдебиет
1. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с. 121-123.
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с.
414-429
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.75-105
Дәріс 9 Экономикалық өсуді болжау
1 Экономикалық өсу, өлшемі, факторы
2 Әдістері мен модельдері
3 Экономикалық өсу, көрсеткіштерін болжау бағасы
1 Экономикалық өсу, өлшемі, факторы
Экономикалық өсу деп халық шаруашылығының функциялауының нәтижесінің сапалы
және санды өзгерісідеп түсінуге болады.Ол физикалық өрнекте (физикалық өсу)
де, және де құндық өрнекте де өлшенеді (құндық өсу).
Біріншісі сенімді өйткені инфляция әсерін алып тастауға болады, бірақ ол
универсалыд емес, әр түрлі өнім өндірісі үшін есептеу қиын.
Екіншісі жиі қолданылады, бірақ оны инфляциялық өзгерістерден тазалау қиын.
Макроэкономикалық деңгейде экономикалық өсу динамикасының басты көрсеткіші
мыналар:
-жалпы ішкі өнім көлемінің өсуі (ВВП) немесе ұлттық табыс (НД)
-ВВП және НД өсу темпі халық жан санына санағанда
-тұтастай өнеркәсіптік өндіріс өсу темпі, халық жанына негізгі салалар
бойынша.
Экономикалық статистикада экономикалық өсу динамикасын зерттегенде өсу
темпі мен өсу кезінде (прирост)темпі қолданылады.
өсу темпі=(ВВП t /ВВП t -1)100%
өсу кезінде (прирост) темпі=(ВВП t -ВВП t -1)/( ВВП t -1)100%
Экономикалық өсу факторлары.
Экономика ғылымында өндірістің 3 фактор теориясы жайылды, бастаған оны
Ж.Б.Сай.Өнім құнын жасау үшін еңбек, жер және капитал пайдалынады.
Қазір өндірістік факторларға:
- еңбек
-жер
- капитал
-кәсіпкерлік қабілет
-ғылыими техникалық прогресс
2 Әдістері мен модельдері
Болжау үшін факторлық модельдер қолданылады, онда өсу кезіндегі (прирост)
өнім немесе оның абсолютті шығарылуыбір немесе бірнеше факторларға
байланысты .Ең тиімді макродеңгейде Кобба-Дуглос өндіріс функциясы
түріндегі екі факторлы модель(капитал және еңбек).
Ал толығырақ өрнектейтін экономиклық өсудің көпфакторлық моделі .Онда 23
фактор ескерілді: еңбекті пайдаланудың өсу кезіндегі (приросты),
өнімділіктің өсуі, НТП, капитал шығыны, жұмысшыларлың білімі және
квалификациясы және т.б
Американ Э.Денисон есептеуінше 1929-1982жж периодында ВНП приростына нақты
үлес қосқан факторлардың мынаны құрады:
- еңбекті пайдаланудың өсу кезіндегі (приросты)-32 % ВВП
- еңбек өнімділіктің өсуі-68 % ВВП;
соның қатарында НТП-28 %, капитал шығыны-19% ВВП, жұмысшыларлың білімі және
квалификациясы-14%ВВП, Өндіріс масштабында экономиясы-9%, ресурсты
пайдалануды жақсарту - 8% ВВП, заңдық институциондық және басқа факторлар
-9% ВВП.
Экономистер Р.Солоу(Нобель премиясы), , біздің отандастар ФедоренкоНП,
Фельдман ГА, Анчишкин АИ, ЧерниковДА.
3 Экономикалық өсу, көрсеткіштерін болжау бағасы
90 жылдары біздің елде және шетелде әлеуметткі-экономикалық даму болжауы
әзірлеуге тырысты, бірақ ол тез ескіріп отырды кризиске байланысыты.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
1 Экономикалық өсу, өлшемі, факторы
2 Әдістері мен модельдері
3 Экономикалық өсу, көрсеткіштерін болжау бағасы
Ұсынылатын әдебиет
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с.
414-429
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.75-105
Дәріс 10. Ғылыми-техникалық прогрессті болжау
1 ҒТП мәні, периоды, концепциясы
2 ҒТП болжаудың міндеті, әдісі
3 ҒТПприоритеттік бағыты, даму болжау бағасы
1 ҒТП мәні, периоды, концепциясы
ҒТП –шаруашылық өмірде жаңа білім мен жетістіктерді ашып және қолданып
үздіксіз және күрделі процес.
ҒТП өз дамуында 3 сатыдан өтті:
1саты –XVIIIғ аяғы мен –XIXғ басы бірінші өндірістік революция. Ғылыми
негізде машиналық өндіріске көшу
2саты - XIXғ аяғы мен–XXғ басы екінші өндірістік революция. Машина
негізінде өндіру, өндірістің энергетикалық негізі өзгерді, техника
негізінде ғылымның дамуы, автоматизацияға көшу, жаңа сала құру.
3саты – үшінші өндірістік революция XXғ ортасы., ҒТР–ға дейін даму.
ҒТПүш формада жүзеге асты:Эволюция, революция, комбинирленген.
2 ҒТП болжаудың міндеті, әдісі
ҒТП инновациялық цикл негізінде өтеді.Ол бірнеше сатылардан
тұрады:фундоментальді және ізденіс зерттеуі, қолданбалы зерттеулер, технико-
экономикалық әзірлемелер, тәжірибелі өндіріс, өндірісті дайындау, сериялық
өндіріс, жаңа еңгізулердің пайдалануы және ескіруі.
Фундоментальді және ізденіс зерттеуі табиғаттың, қоғамның, адам ойының әлі
зерттелмеген заңдылықтарын ашудан, жаратылыс ғы2ымы және қоғам
процестерінің даму объективті құбылыстар мен тзаңдылықтарды анықтау,
зерттеу, жүйелеуден тұрады.
Қолданбалы зерттеулер нақты облыста фундоментальді және ізденіс зерттеуі
нәтижелерін пайдалану жолдарын, техникалық мүмкіндігін, әлеуметткі-
экономикалық эффектілігін зерттейді.
Технико-экономикалық әзірлемелер ең перспективалы конструкторлық,
технологиялық, жобалық, және экономикалық әзірлемелерді таңдауды
қарастырады.
Тәжірибелі өндіріс бұйымның бірінші үлгілерін немесе олардың түйіндерін
әзірлеуден тұрады.
Өндірісті дайындау кәсіпорынның реконструкциялау және құрылысыының ең
маңызды объектілірін таңдау және негіздеуден, еңбек және материалдық
ресурстарды үлестеу, инвестициямен қамтамсыз ету, кәсіпорынның
реконструкциялауын және жаңа кәсіпорынның құрылысын тез құру жолдарын
анықтау.
Сериялық өндіріс жаңа техника, технология, материалдар енгізу, өндіріс
эффектілігін жоғарлату, шығарылатын өнім сапасын жоғарлатудан тұрады.
Эксплутация сатысында жаңа техника өндірістік немесе жеке қолдануға
түседі.Өнім моральдік және физикалық ескііруден кейін сериялық өндіруден
және эксплутациядан алынады, сөйтіп жаңа енгізудің өмірлік циклі аяқталады.
Фундоментальді және қолданбалы зерттеулерді болжау жүйелік анализ және
синтез ді, сарапшы бағалау әдісін, сценарий жазу, «мақсаттар бәйтерегін»
салу жолымен жүзеге асырылады.
Технико-экономикалық әзірлемелер сатысында болжау кезінде салааралық
баланс, «шығын-шығыс» және т.б әдістері қолданылады.
Тәжірибелі өндіріс, өндірісті дайындау, сериялық өндіріс, жаңа еңгізулердің
пайдалануы және ескіруі сатысында болжау кезінде сарапшы бағалау әдісін,
факторлық анализ, имитациондық әдіс қолданылады.
3 ҒТП приоритеттік бағыты, даму болжау бағасы
РФ Үкіметімен келесі ғылым мен техника дамуының приоритеттік
бағытыбекітілді:
- Фундоментальді зерттеулер
- Ақпараттық технология және электроника
- өндіріс технологиясы
- жаңа материалдар және химия өнімдері
- тірі жүйе технологиялары
- транспорт
- жаңармай және энергетика
- экология және табиғатты қолдану.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
1 ҒТП мәні, периоды, концепциясы
2 ҒТП болжаудың міндеті, әдісі
3 ҒТПприоритеттік бағыты, даму болжау бағасы
Ұсынылатын әдебиет
1.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.18-36.
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с.
414-429
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.75-105
4. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с. 121-123.
Дәріс 11. Қоғам өндірісінің құрылымының дамуын болжау, жоспарлау
1 Қоғам өндірісінің құрылымы, құрамы, факторы,элеметтері
2 Қоғам өндірісінің құрылымы болжау
3 өндіріс құрылымының сатылары ,көрсеткіштері, әдістері
1 Қоғам өндірісінің құрылымы, құрамы, факторы,элеметтері
Ел экономикасы көптеген макроэкономикалық элементтерден тұратын және бір
бірімен тығыз байланыты күрделі жүйе. Сол элементтердің өзара қатынасы
экономикалық құрылым болып табылады. Сонымен қатар барлық халық шаруашылық
пропорциялар өрнегі, немесе өнідірістік сфера қамтыған бөліктің.
Қоғам өндірісінің құрылымы келесі топтар пропорциялары түрінде көрсетілуі
мүмкін:
-ұдайы өндіріс пропорциясы
-сала аралық пропорциялар
-сала ішілік пропорциялар
-территориялық пропорциялар
-сыртқы экономика пропорциясы
-материалд-заттық пропорциясы
-құндық пропорциялар.
2 Қоғам өндірісінің құрылымы болжау
Құрылымдық саясат.
Құрылымдық саясат – қоғам өндірісінің немесе оның жеке звеноларын дамуының
приоритетті бағыттарын негіздеу, таңдау, реализациялау, және олардың
қатынасы.
Өз кезегінде болжау нәтижелерін шығару кезінде келесілерді қамтамасыз ету
керек:
-соңғы өнім құрылымы мен динамикада қоғам қажеттіліктерісәйкес болуы.
-қоғам өндірісінің эффектілігін жоғарлатуды қамтамасыз ету, құрылымды,
техникалық деңгейді және өнім номенклатурасын өзгерту арқылы.
-ғылыми-техникалық саясатты реализациялау.
-салалық комплекстерді және құрылымын дамутуда прогрессивті пропорциялары
сақтау
-еңбекті, специялизацияны және кооперлеуді жақсы бөлу.
3 өндіріс құрылымының сатылары ,көрсеткіштері, әдістері
1 саты – болжау периодының басында құрылған құрылымға, оның әрбір түріне,
әр пропорцияға анализ жасау, құрылым деформациясын анықтау,пайда болу
себептерін анықтау.
2сатыда құрылымдық өзгеру бағытын, құрылым деформациясын болдырмауды
анықтайды.
3сатыда әр пропорцияға әсер ететін факторлар жиынтығы анықталады, әр
қайсысының әсер ету дәрежесі, пропорция сипаттамасына факторлардың қосынды
әсері есептеледі.
4 саты құрылымдық болжау көрсеткіштеріне түзетулер жасалады.
Болжау кезінде келісілген көрсеткіштер жүйесі қолданылады: жеке,
комплексті және құрама.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
1 Қоғам өндірісінің құрылымы, құрамы, факторы,элеметтері
2 Қоғам өндірісінің құрылымы болжау
3 өндіріс құрылымының сатылары ,көрсеткіштері, әдістері
Ұсынылатын әдебиет
1.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.131-147.
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с. 96-
116
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.75-105
4. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с. 152-
Дәріс 12 Әлеуметтік даму және өмір деңгейі болжау және жоспарлау
1Көрсеткіштер және болжау жүйесі әлеуметтік даму және өмір деңгейі болжау
және жоспарлаудың
2Әдістер мен модельдер әлеуметтік даму және өмір деңгейін болжау және
жоспарлаудың
3 Жағдайы және болжау бағасы әлеуметтік даму және өмір деңгейі болжау және
жоспарлаудың
1Көрсеткіштер және болжау жүйесі әлеуметтік даму және өмір деңгейі болжау
және жоспарлаудың
Халық тұрмысын сипаттайтын әлеуметткі-экономикалық маңызды категориясы -
өмір сүру деңгейі.
Әлеуметтік даму және өмір сүру деңгейін болжаудың жалпы кезектілігі:
І Өмір сүру деңгейін жоғарлатуды құру гипотезасы
ІІ Жеткен өмір сүру деңгейін анализдеу
Негізгі көрсеткіштер:
-әлеуметтік-демографиялық көрсеткіштер
-еңбек жағдайы
-халық табысының жалпы құндық көрсеткіштер
-денсаулық жағдайы
-тағамдық өнім мен тауар халықтың қолдану көрсеткіштер
-үй жағдайы
-білім көрсеткіштер
-мәдениет көрсеткіштер
-қоршаған орта жағдайы
-халықтың жинағаны.
ІІІ Болжау әзірлеу
2Әдістер мен модельдер әлеуметтік даму және өмір деңгейін болжау және
жоспарлаудың
Әдістер: сарапшылар бағалау әдісі, экономикалық анализ әдісі, нормативтиі
әдіс, баланстық әдіс, экстополяция әдісі, экономик-математикалық моделдеу
әдісі, корреляционды-регрессионды анализ әдісі, экспоненциалды тегістеу
әдісі және т.б.
Негізгі моделдер:
-минималды-рационалды қолдану құрылымы
-тұтыну үшін ресурстардың макроструктура және көлем динамикасы
-жеке және индивидуалды қолдану көлем динамикасы
-үй құрылысының өсу динамикасы
-халықтың табысы және шығысы дифференциалдық балансы.
3 Жағдайы және болжау бағасы әлеуметтік даму және өмір деңгейі болжау және
жоспарлаудың
Өмір сүру деңгейінің көрсеткіші –халық табысы.Оның негізгі құраушы
бөліктері еңбекақы, жекеменшік және кәсіпкерлік табысы,әлеуметтік төлемдер.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
1Көрсеткіштер және болжау жүйесі әлеуметтік даму және өмір деңгейі болжау
және жоспарлаудың
2Әдістер мен модельдер әлеуметтік даму және өмір деңгейін болжау және
жоспарлаудың
3 Жағдайы және болжау бағасы әлеуметтік даму және өмір деңгейі болжау және
жоспарлаудың
Ұсынылатын әдебиет
1.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.147-169.
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с. 76-
134
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.75-105
4. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с.152-156
Дәріс 13 Аймақтың әлеуметті және экономикалық дамуын болжау және жоспарлау
1 Аймақтық шаруашылық және а ймақтық экономика
2 Аймақтың әлеуметті және экономикалық дамуының болжау методологиясы
3 Аймақтық дамуының моделдері
1 Аймақтық шаруашылық және а ймақтық экономика
Аймақтық шаруашылық республика, аймақ, облыс, автономды округ
территориясында орналасқан кәсіпорын, ұйым, орын ведомстволық бағынышқажәне
сала құрамына тәуелсізқұрылытын барлық шаруашылық, эконоикалық, өндірістік
жәнеәлеуметтік комплекс болып табылады.
Аймақтық деңгейде реттеу объектілері болып: мемлекеттік меншікті
прифитизациялау процесі; кәсіпорынды және халыққа салық салу; жергілікті
бюджет құру; халықты әлеуметтік қорғау.
Соңғы жылдары мемлекеттік аймақтық саясат құру жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Аймақтық саясаттың негізгі мақсаттары:
1 ҚР экономикалық, әлеуметтік, құқықтық және ұйымдастыру негіздерін
қамтамасыз ету
2 бірдей минималды әлеуметтік стандарттар және халықтың тең әлеуметтік
қорғауды қамтамасыз ету
3аймақтардың әлеуметткі-экономикалық даму шарттарын теңестіру
4қоршаған ортаның ластануын тоқтату, ластанудан кейінгі болған нәтижлерді
ликвидациялау, аймақтың комплексті экологиялық қорғау
5стратегиялық маңызы бар айақтарды приоритеттік дамуы
6аймақтыңтабиғи-климаттық ерекшеліктерін максималды қолдану
7 жергілікті басқарудың құрылуы және кепілдігін қамтамасыз ету
2. Аймақтың әлеуметті және экономикалық дамуының болжау методологиясы
Соңғы жылдары аймақ деңгейінде қысқа мерзімді және орта мерзімді әлеуметткі-
экономикалық дамудың болжау құру жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Сондай болжаудың методологиялық предпосылкалары болып келесі жағдайлар
табылады:
1 аймақ қоғамдық өндіріс жалпы жүйесінің тұтас жүйе асты болып табылады,
ол белгілі бір халық шаруашылық функцияны атқарады.
2 аймақтың экономикалық қызмет көрсеткіштерінің төмендеуі барлық жалпы
қоғамдық өндіріс жүйе функциясына немесе қоғамдық әлеуметтік-экономикалық
жүйесіне жағымсыз әсер етеді
3 аймақтық дамудың инерционды тенденциялары құруылуына байланысты аймақтың
экономикалық жүйе қызметінің қажет нәтижелер деңгейі берілген уақыт
моментіне қамтамасыз етілмейді
4 аймақтың экономикалық жүйе қызметінің режимін түрлендіру территориялық
басқару жүйесінің шегінде және берілген ресустар кезінде берілген уақыт
моментіне қамтамасыз етілмейді
Осы жағдайларға сүйене аймақтың экономикалық даму болжауын негізгі сатылары
мен әзірлеу схемалары, оның мазмұны анықталады. Болжауды әзірлеу процесі үш
блоктан тұрады: аналитикалық, концептуалды және болжамды.
Аналитикалық блок шегінде берілген территорияның ішкі байланысын зерттеу,
маңызды құрылымдық байланыстарын, аймақтық жүйе және өндірістің
экономикалық ядросын анықтау керек.Бұл негізгі функцияны атқаратын
звеноларды анықтауға мүмкіндік береді.
Концепцуалды блок шегіндегі зерттеулердің негізгі мазмұны аймақ алдында
тұрған әлеуметтік және экономикалық мақсаттарды ескере отырып аймақтың
экономикалық жүйесінің дамуының концепцияларын әзірлеу болып табылады. Оның
екі этапы бар:
1 мақсаттар құру және сәйкес шешімдерді шешуге бағыталған белгілі
міндеттерді нақтылау.
2 әлеуметткі-экономикалық мақсаттар мен міндеттер приориттерін анықтау
және аймақтың даму стратегияын әзірлеу.
Болжау блогінің шегіндегі негізгі міндеттер перспективадағы аймақтың
экономикалық жүйе дамуының сандық параметрлері мен көрсеткіштерін анықтау
болып табылады.Болжаудың үш типі қолданылады: тұтас аймақтың экономикалық
жүйе дамуыныңжалпы экономикалық болжау; аймақтық шаруашылық тың жеке
салалар мен өндірістің даму болжауы;аймақтың жеке административтік-
территориялық бірліктер дамуының болжауы.
3 Аймақтық дамуының моделдері
Аймақтың әлеуметткі-экономикалық дамуын болжау кезінде бір қатар модельдер
қолданылады, соның үш типін қарастырамыз:
1 экономикалық база моделі (МЭБ)
2 «шығын-шығару» моделі (МЗВ)
3экономикалық моделдер (ЭМ).
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
1 Аймақтық шаруашылық және а ймақтық экономика
2 Аймақтың әлеуметті және экономикалық дамуының болжау методологиясы
3 Аймақтық дамуының моделдері
Ұсынылатын әдебиет
Ихданов Ж.О и др. Планово-финансовые механизмы ГРЭ.-Алматы: Экономика,1998.
–с12
Дәріс14. әлеуметті және экономикалық дамуын стратегиялық жоспарлау
1ЖоспардыңСП белгілері
2СУ процесінің модельдері мен фазалары
3СП процедура,сатылары
1ЖоспардыңСП белгілері
СП негізгі белгілері:
1СП мақсаттар – ұйымның қызметін нәтижелерін ұзақ мерзімге қамтамасыз
еткен.
2 жоспарлау идеясын ұстаушылар-басқару жоғары деңгейлері
3СП мәселелері-сенімділіктің және нақты құрылымның жоқтығы
4Жоспарлау горизонты – ұзақмерзмді жоспарлау
5жоспарлау интенсивтілігі- глобальді жоспарлау
6 Қамтылған облыс –альтернативалардың кең спектрі
7 Жоспарлау принципі – айнала жағдайды өлшеу
8 Жоспарлау мазмұны – жаңа мүмкіндіктер іздеу
Жоспар құрамы:
1 Мақсаттар: новаторлық, мәселе, өзін жетілдіру, жай жұмысшылар міндеттерін
шешу мақсаттары
2 Бағдарламалар – келешек жағдайларды және іс кезектілігін жоспарлау
3Нормативтер
4басқару аппаратын және бағынушылар қызмет жалпы шегін анықтайтын ережелер
5Процедуралар –қатаң бекітілген істің кезектілігі
6 Әдістер – процедура құрамындағы қызмет немесе операция
7 Сметалар – қаржыны пайдалану бойынша жоспарлар
2СУ процесінің модельдері мен фазалары
СУ процесінің негізгі фазалары:
1СП
2 Стр. ұйымдастыру
3Стр. Бақылау және реттеу
Көрсеткіштер – қоғамда әлеум-эк жағдайлар және процестердің сандық-сапалық
сипаттамасы.
Көрсеткіштер жүйелері:
-тұтас жоспарлау көрсеткіштерінің жүйесі
-СЭР болжауларын мемлекет билігінің органдарымен әзірлеу үшін жоспарлау
көрсеткіштерінің жүйесі
-аймақ дамуының жоспарлау көрсеткіштерінің жүйесі
-жеке салалар дамуының жоспарлау көрсеткіштерінің жүйесі
-п/п дамуының жоспарлау көрсеткіштерінің жүйесі
3СП процедура, сатылары
СП процедура:
1СП объектісінің перспективаларын анализдеу қадамы
2 СП объектісінің позициясын анализі
3 статегияны таңдау
4 диверсификация жолдарын анализі
1.1 қысқа мерзімді міндеттер подстановкасы
1.2 Стр міндеттерін подстановкасы
Анализдің негізгі әдістер:
1 жүйелі
2 мақсатты
3 жағдайлық
4 SWOT-анализ әдісі
SWOT-анализ ұйым және оның ортасын оперативті-диогностикалық анализі
S – күш W - әлсіздік O - мүмкіндіктер T - қауіп
СП этаптары
1 ұйымның ішкі және сыртқы ортасын зерттеу
2фирма негізгі ориентирлерді анықтау
3Стр.анализі
4Жеке стратегиясын құру және бір вариантын таңдау
5 Соңғы СП дайындау
6 ортамерзімді жоспарлау
7 Жылдық оперативтік жоспарлау
1Ұйымның ішкі және сыртқы ортасын зерттеу
Ұйымның ішкі ортасының сипаттамасы
- Пр-ва
- Қаржылық қамтамасыз ету
- Басқару
- Кадр.потенциал
- Ұйым структурасы
Ұйымның сыртқы ортасының сипаттамасы:
- Эк жағдайлар
- Техникалық
- Саяси
- әлеуметтік
2.Фирманың негізгі ориентирін анықтау: идеалдар мен мақсаттар анықталады.
Фирманың идеалына кіріспе жатады.
Миссия кіріспеден қарағанда нақты ориентир.
Миссия мазмұны - өнім немесе қызмет көрсетудің сипаттамасы.
Мақсаттар типтері: экономикалық және экономикалық емес.
Уақыт бойынша: қысқа мерзімді, орташа мерзімді, ұзақ мерзімді, өте ұзақ
мерзімді.
Ең маңызды мақсаттар:
1 нарықтағы жағдайы
2 инновация
3 өнімділік
4 ресурстар
5 басқару аспектілері
7персонал
8 әлеуметтік жауапкершілік
3.Стр. анализ
Стр.анализдің негізгі түрлері:
-айырма анализі
-шығын динамикасының анализі және тәжірибе қисығы
-нарық динамикасының анализі және ЖЦТ модельдері
-«Өнім-Нарық» моделі (1975ж, Джон Стейнер)
-Стратегия анализінің портфельді моделі
-«Мак-Кинси 7С» моделі
-Портер бойынша бәсекелес анализі
4. Варианттардың ішінде біреуін таңдау және өзінің стратегиясын құру
Келесі қадамдарды қосқанда стратегия құру процесі:
1 жалпы немесе портфельді стратегия құру
2 бәсекелестік стратегиясын құру
3 функционалды стратегия құру
5.Соңғы СП дайындау: фирма саясатты таңдайды, ол стратегияны фирма
қызметінің негізгі бағыттарын ашық және толық деклорация етеді. Содан кейін
қызметтің ережелері мен процедуралары әзірленеді.
Соңғы СПда мыналар болады:
-кіріспе
-миссия
-жалпы мақсаттар
Орташа мерзімді жоспарлау (саясаты фирманың)
Жылдық оперативті жоспарлау
ҚР СП 2010 жылға дейін ҚР үкіметімен бекітілген.
Жоспар мазмұны:
Кіріспе
І 2010 жылға дейін Қазақстан дамуының моделі
ІІ Әлеуметтік саясат
ІІІ Өндірістік-техологиялық саясат
IV Агроиндустриялды саясат
V Транспорттық инфраструктура
VІ Қоршаған ортаны және табиғи ресурстарды қорғау
VІІ Қаржы-кредиттік саясат
VІІІ САлық-бюджеттік саясат
ІХ Инвестициондық саясат
Х Мем.активтермен басқару
ХІ Саяси жүйелер реформасы
ХІІ Административті реформа
ХІІІ Мем,функцияларды децентрализациялау
ХІV Күтілетін нәтижелер
Қосымша
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
1ЖоспардыңСП белгілері
2СУ процесінің модельдері мен фазалары
3СП процедура,сатылары
4СПРК 2010 ж дейін
5. ҚР 2015 жылға дейін индустриялды-инновациялық саясат
Ұсынылатын әдебиет
1. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с.152-156
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с. 76-
134
Дәріс 15. Инвестия қызметінің және капитал құрылысының деңгейін болжау,
жоспарлау
1Жаңа заманда мемлекеттің инвестициялық саясаты
2Елдің құрылысы комплексінің потенциалы, сақтау жолдары және дамыту
1Жаңа заманда мемлекеттің инвестициялық саясаты
Инвестициялық саясат – шаруашылық шешімдердің жиынтығы, олар
инвестицияның көзін, мөлшерін, құрылымын, негізгі бағыттарын анықтайды,
экономикалық дамудың маңызды учаскелерінде оларды концентрациялау және
оларды эффективті пайдалану өлшемдері. Инвестициялық саясаттың объектісі
халық шаруашылық салаларының барлық кешеніболып табылады, олар қайта
өндіріс процесін және ғылыми-техникалық дамуды қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік инвестициялық саясат – ғылыми негізделген мақсаттар
жетістігіне бағынатын және белгілі бір период уақытқа есептелген .
Мақсаттарды формализациялау стратегиялық установкаларға арқылы, ал оларды
реализациялау тактикалық тәсілдермен жүзеге асады.
билік құрылымының жүргізу формасы, Инвестициялық саясаттың негізі мүмкін
болатын принциптерді көрсетейік:
1 Федеральді инвестициялық саясат және аймақтық инвестициялық
бағдарламалар координацияларын жоғарлату
2 Кәсіпорындарды мемлекеттік қолдау
3 Ірі ресурстарды кірістіру үшін ынталандыру механизмін құру
4 Орталықтанған инвестиция орналастыру және өндірістік мақсаттағвы
инвестициялық жобаларды мемлекеттік қаржыландыру
5 инвестициялық саясат мемлекттік приолритетін анықтау
6 инвестициялық процестерді кезекті децентрализация
7 инвестициялық жобаларды бірігіп мелекеттік –коммерциялық қаржыландыру
практикасын кеңейту
8 орталықтандырылған инвестициялық құралдардың бөлігін қолдану
9 Заң беруші және нормативтік базаларды жетілдіру.
2Елдің құрылысы комплексінің потенциалы, сақтау жолдары және дамыту
Құрылыс комплексінің потенцалы ретінде сапалы және берілген уақытқа
тұтынушылар сұранысын оларға қажет құрылыс өнімдерін қанағаттандыру
мүмкіндігін анықтайтын көрсеткіштер жиынтығы деп түсініледі.Сол
көрсеткіштердің ішінде келесілерді көрсетейік:
1кадрлық
2 құрылыс монтаждық ұйымдардың материалды-техникалық қамтылуы
көрсеткіштері
3 қаржылық, экономикалық, және ғыдлыми-техникалық өзіндік дамудың
көрсеткіштері
4ұйымдастыру-басқару көрсеткіштері
5құрылыс аймағында жобалық сфера даму деңгейінің көрсеткіштері
6Ақпарат жүйелерінің көрсеткіштері
Құрылыс комплексінің құлдырауын тоқтата алатын және қажетті деңгейге
дейін мобилді дайындығын көтере алатын әдістер комплексін қабылдау керек.
Соның ішінде мына әдістер:
1 барлық инвестициондық ккомплекс дамуының тұтас концепциясын дайындау
2Шектеулі орталықтанған капиталдық кірістерді қолданып ең нәтижелі
бағыттарды негіздеу
3 нарық механизмін , инфраструктуралық құрамдарын, және де институциондық
қаржылық құрылым интенцификациясы.
4 инвестиция сферасында бұрын қабылданған , бірақ жұмыс істемейтін заңдар
мен бұйрықтарды қарастыру, инвестициялық қызметті стимульдеу
5 РФ субъектілерінің шаруашылық және қаржылық жеке олу жаңа
мүмкіндіктерін, және де инвестициялық қызметтің белсендендіру бағытында бос
экономикалық зоналар артықшылықтарын қолдану
6 құрылыс өндірісінде НТП темптерін жеделдету, перспективалы зерттеулер
мен әзірлемелер көлемін арттыру, құрылыс машиналар паркін жаңарту және
қайта қаруландыру , лизингтік операцияларды кең қолдану, сонымен қатар
шетел елдермен .
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
1Жаңа заманда мемлекеттің инвестициялық саясаты
2Елдің құрылысы комплексінің потенциалы, сақтау жолдары және дамыту
Ұсынылатын әдебиет
1. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с.148-152
2.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.111-131.
3 Практикалық сабақ
Практикалық сабақ 1. Нарықтық жағдайда әлеуметтік–экономикалық
жоспарлаудың(СЭП) ролі. Жоспарлауды ұйымдастыруға мемлекеттік тәсілдеме.
Практикалық сабақтың мазмұны:
1.Нарықтық жағдайда әлеуметтік –экономикалық жоспарлаудың(СЭП) ролі
2. әлеуметтік–экономикалық дамуды мемлекттік жоспарлаудың қажеттілігі
3.Жалпы мемлекеттік жоспарлаудың негізгі формалары: директивті, индикативті
және стратегиялық
Сабақ мақсаты: Студенттер «Әлеуметтік –экономикалық жоспарлау» курсының
негізгі түсініктерін ұғу керек, сонымен қатар болжау және жоспарлауды
ұйымдастырудың негізгі тәсілдемелерін түсіну керек.
Бақылау сұрақтары:
Басқару процесінде СЭП ролі
Жоспарлау жүйесі. Жалпы мемлекеттік жоспарлаудың формалары
ҚР-да бағдарламалық құжаттарының иерариясы
Методикалық нұсқау:
-Практикалық сабаққа дайындық кезінде сабақтың жоспарын қарап, дәріс
конспектілерін оқып, ұсынылатын әдебиеттерді оқу керек;
-Ұсынылатын әдебиеттерді қарастыру кезінде студент мазмұндалғанның негізгі
ойын конспектілеу керек, бастысын анықтау керек.
Ұсынылатын әдебиет
1.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.5-18
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с. 6-
35
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.8-28
Практикалық сабақ 2. Әлеуметтік –экономикалық жоспарлау жоспарлаудың
бастапқы сатысы ретінде
Практикалық сабақтың мазмұны:
1. Экономикалық болжау жүйесі. Болжаудың негізгі топтары
2. ЭП негізгі принциптері
3. ЭП негізгі функциялары. Экономикалық болжаудың мәні, оның заты,
объекті және алдын ала көрудің (предвидиние)негізгі формалары
4. Болжаудың жалпы және спецификалық әдістері
5. Болжаудың типологиясы
Сабақ мақсаты: Студенттер экономикалық болжаудың жүйесін және принциптерін
, ЭП нарықтық жағдайда ерекшелігін білу керек.
Бақылау сұрақтары:
1.ЭП жүйесі
2.ЭП жүйесінде болжау топтары, олардың сипаттамасы
3. ЭП принциптері
4.ЭП функциясы
5.Ретроспекция, диагноз, проспекция
6.ЭП-ға ізденіс және нормативті тәсілдеме
7. ЭП мәні,
8.ЭП аспектілері
9.Болжау - алдын ала болжап айту – гипотеза
ЭП жалпы ғылыми және спецификалық әдістер
ЭП типологиясының критериялары мен белгілері
Жеке болжау түрлерінің сипаттамасы
Методикалық нұсқау:
-Практикалық сабаққа дайындық кезінде сабақтың жоспарын қарап, дәріс
конспектілерін оқып, ұсынылатын әдебиеттерді оқу керек;
-Ұсынылатын әдебиеттерді қарастыру кезінде студент мазмұндалғанның негізгі
ойын конспектілеу керек, бастысын анықтау керек.
-Болжау топтарының сұлбасын өзі құрастырған пайдалы
Ұсынылатын әдебиет
1.Егоров Ю.Н., Варакута С.А.Планирование на предприятий. –Инфра-М, 2001.-
с.37-49
2. Экономика предприятия. Под.ред.Ф.К.Беа, Э. Дихтла и др.- М.:Инфра -
М,1999.-с.549-561
3. Стратегическое планирование. Под.ред.Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.-с.407-
429
Практикалық сабақ 3. Әлеуметтік-экономикалық болжаудың жүйесі мен
принциптері
Практикалық сабақтың мазмұны:
1.Экономикалық болжаудың әдістер мәні және олардың классификациясы
2.Болжау әдісінің сипаттамасы
3.АҚШ мысалында ЭП тәжірибесі
Сабақ мақсаты:Шетел тәжірибесін ескеріп болжаудың негізгі әдістерін оқу
Бақылау сұрақтары:
1.ЭП негізгі процедуралары
2. Болжау экстрополяциясының артықшылығы мен кемшілігі
3. ЭП әдісінің классификациясы
4.Фактографикалық әдістер классификациясы
5.Сарапшы бағалауы әдісі
6.Болжау экстрополяция әдістері
7.АҚШ-тағы ЭП
8.СНС Экономиканың макростатистикалық модель ретінде
Методикалық нұсқау:
-Практикалық сабаққа дайындық кезінде сабақтың жоспарын қарап, дәріс
конспектілерін оқып, ұсынылатын әдебиеттерді оқу керек
-Болжау методикасын практикалық мысалда үйрену
-Ұсынылатын әдебиеттерді қарастыру кезінде студент мазмұндалғанның негізгі
ойын конспектілеу керек, бастысын анықтау керек
Ұсынылатын әдебиет
1.Егоров Ю.Н., Варакута С.А.Планирование на предприятий. –Инфра-М, 2001.-
с.37-49
2. Экономика предприятия. Под.ред.Ф.К.Беа, Э. Дихтла и др.- М.:Инфра -
М,1999.-с.549-561
3. Стратегическое планирование. Под.ред.Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.-с.407-
429
Практикалық сабақ 4. Әлеуметтік-экономикалық болжаудың спецификалық
әдістері және олардың классификациясы (жіктелуі
Практикалық сабақтың мазмұны
1 Әлеуметтік-экономикалық болжаудың спецификалық әдістері және олардың
классификациясы
2 Болжаудың интуитивті әдістері
3 Болжаудың формализденген әдістері
4Экономикалық болжаудың модельдері
Сабақ мақсаты:Студенттер СЭП әдістері мен модельдерін, олардың мәнін және
қажеттілігін түсіну керек, оларды практикада қолдана білу керек.
Бақылау сұрақтары:
1. Болжау процесі дегеніміз не?
2. Болжау процесі қалай реттеліп тұрады (выстраивается)
3. Болжау әдістерін сипаттамасы және олардың нарықтық экономика
жағдайында мәні
4. Экономикалық болжау модельдері
5. Динамикалық сала аралық баланс моделі
6. Болжауда макроэкономикалық моделдер
7. Болжауда экономика-математикалық модельдер
Методикалық нұсқау:
-Практикалық сабаққа дайындық кезінде сабақтың жоспарын қарап, дәріс
конспектілерін оқып, ұсынылатын әдебиеттерді оқу керек
-Ұсынылатын әдебиеттерді қарастыру кезінде студент мазмұндалғанның негізгі
ойын конспектілеу керек, бастысын анықтау керек
Ұсынылатын әдебиет:
1.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.18-36.
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с.
407-434
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.40-75
4. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с. 126-132.
Практикалық сабақ 5. Әлеуметтік –экономикалық жоспарлаудың метоологиялық
аспектілері
Практикалық сабақтың мазмұны
1. Менеджментте жоспарлау жері
2. Техниканы қарастыру (обзор). Жоспарлаудың әдістері мен түрлері
3. Фирманың болжау және жоспарлау жүйесі
4. Жоспарлауда нормативтер ролі
Сабақ мақсаты:Студенттер болжау және жоспар жасау методикасын, жоспарлаудың
нормативтік базасын білу керек.
Бақылау сұрақтары:
1.Жоспарлық органдардың құрамы мен құрылымы
2.СЭП көзқарасы бойынша басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы қандай
талаптарға жауап беру керек
3.СЭП қандай сұлба бойынша жүзеге асырылады
4. Жоспардың келісуіә қалай жүзеге асады
5.реактивті, инактивті преактивті жоспарлау дың артықшылығы мен кемшілігі
6. Жоспар қалай әзірленеді және бекітіледі
7. Жоспарды түзету
8.Жоспар жобасына аналитикалық жазба
9. Жоспардың сапасын талдау мен бағалау
10. Жоспарды орындау қалай бағаланады
11.Жоспарлау методологиясы.Жоспарлау принципі
12.Жоспар алды зерттеулер әдісі
13. Жоспарлау әдісі
14. Жоспарлаудың нормативті әдісі
15. Жоспарлаудың баланстықәдісі
16. Жоспарлаудың бағдарлама –мақсатты әдіс
17. Жоспарлаудың экономика-атематикалық әдіс
Методикалық нұсқау:
-Практикалық сабаққа дайындық кезінде сабақтың жоспарын қарап, дәріс
конспектілерін оқып, ұсынылатын әдебиеттерді оқу керек
-Ұсынылатын әдебиеттерді қарастыру кезінде студент мазмұндалғанның негізгі
ойын конспектілеу керек, бастысын анықтау керек
Ұсынылатын әдебиет:
1.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.36-60.
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с. 35-
76
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.40-105
Практикалық сабақ 6. .Мемлекеттің экономикалық потенциалы – экономикалық
және әлеуметтік болжаудың негізі
Практикалық сабақтың мазмұны:
1.Мемлекеттің экономикалық потенциалы, оның сипаттамасы және құрамы
2. Мемлекеттің экономикалық потенциалын пайдалану эффектілігі
3.Экономикалық потенциалдың жағдайын және деңгейін сипаттайтын
көрсеткіштер
Сабақ мақсаты:Студенттерэкономикалық потенциал деген не білу керек,
факторларын, оны қолдану эффектілігін.
Бақылау сұрақтары:
1.Мемлекеттің экономикалық потенциалы, оның сипаттамасы және құрамы
2. Мемлекеттің экономикалық потенциалын пайдалану эффектілігі
3.Экономикалық потенциалдың жағдайын және деңгейін сипаттайтын
көрсеткіштер
4.табиғи ресурсы
5 еңбек ресурсы
6ғылыми-техникалық потенциал
Методикалық нұсқау:
-Практикалық сабаққа дайындық кезінде сабақтың жоспарын қарап, дәріс
конспектілерін оқып, ұсынылатын әдебиеттерді оқу керек
-Ұсынылатын әдебиеттерді қарастыру кезінде студент мазмұндалғанның негізгі
ойын конспектілеу керек, бастысын анықтау керек
Ұсынылатын әдебиет
1.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.18-36.
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с.
414-429
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.75-105
4. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы
Практикалық сабақ 7. Демографиялық дамудың болжау және жоспарлау
Практикалық сабақтың мазмұны:
1.Елдің демографиялық дамуын оқудың мазмұны мен мәні
2.Демографиялық болжауды әзірлеу, оның сатылары және уақыттық көкжиегі
3.Демографиялық дамудың факторлары мен көрсеткіштері
Сабақ мақсаты:Студенттер демографиялық дамудың жоспарлау жағдайларын білу
Бақылау сұрақтары:
1.Елдің демографиялық дамуын оқудың мазмұны мен мәні
2.Демографиялық болжауды әзірлеу, оның сатылары және уақыттық көкжиегі
3 оның сатылары және уақыттық көкжиегі
Методикалық нұсқау:
-Практикалық сабаққа дайындық кезінде сабақтың жоспарын қарап, дәріс
конспектілерін оқып, ұсынылатын әдебиеттерді оқу керек
-Ұсынылатын әдебиеттерді қарастыру кезінде студент мазмұндалғанның негізгі
ойын конспектілеу керек, бастысын анықтау керек
Ұсынылатын әдебиет
1.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.131-147.
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с. 96-
116
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.75-105
4. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с. 152-155.
Практикалық сабақ 8.Ұлттық қауіпсіздік болжауы
Практикалық сабақтың мазмұны:
1 Ұлттық қауіпсіздік түсінігі
2.Елдің экономикалық қауіпсіздігіне қауіп
3 Ұлттық қауіпсіздік қамтамасыз ету және болжау
Сабақ мақсаты:Студенттер ұлттық қауіпсіздік және елдің экономикалық
қауіпсіздік түсінігін
Бақылау сұрақтары:
Методикалық нұсқау:
-Практикалық сабаққа дайындық кезінде сабақтың жоспарын қарап, дәріс
конспектілерін оқып, ұсынылатын әдебиеттерді оқу керек
-Ұсынылатын әдебиеттерді қарастыру кезінде студент мазмұндалғанның негізгі
ойын конспектілеу керек, бастысын анықтау керек
Ұсынылатын әдебиет
1.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.131-147.
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с. 96-
116
3. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с. 152-155.
Практикалық сабақ 9 Экономикалық өсуді болжау
Практикалық сабақтың мазмұны:
1 Экономикалық өсу, өлшемі, факторы
2 Әдістері мен модельдері
3 Экономикалық өсу, көрсеткіштерін болжау бағасы
Сабақ мақсаты:Студенттер экономикалық өсудің негізгі жағдайын
Бақылау сұрақтары:
1 Экономикалық өсу, өлшемі, факторы
2 Әдістері мен модельдері
3Экономикалық өсуді қалау өлшеу керек
4Экономикалық өсу, көрсеткіштерін болжау бағасы
Методикалық нұсқау:
-Практикалық сабаққа дайындық кезінде сабақтың жоспарын қарап, дәріс
конспектілерін оқып, ұсынылатын әдебиеттерді оқу керек
-Ұсынылатын әдебиеттерді қарастыру кезінде студент мазмұндалғанның негізгі
ойын конспектілеу керек, бастысын анықтау керек
Ұсынылатын әдебиет
1. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с.
202-225
2. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с. 114-124.
Практикалық сабақ 10 Ғылыми-техникалық прогрессті болжау
Практикалық сабақтың мазмұны:
1 ҒТП мәні, периоды, концепциясы
2 ҒТП болжаудың міндеті, әдісі
3 ҒТПприоритеттік бағыты, даму болжау бағасы
Сабақ мақсаты:Студенттер ҒТП болжау жағдайын, инновациялық болжау
Бақылау сұрақтары:
1 ҒТП мәні, периоды, концепциясы
2 ҒТП болжаудың міндеті, әдісі
3 ҒТПприоритеттік бағыты, даму болжау бағасы
Методикалық нұсқау:
-Практикалық сабаққа дайындық кезінде сабақтың жоспарын қарап, дәріс
конспектілерін оқып, ұсынылатын әдебиеттерді оқу керек
-Ұсынылатын әдебиеттерді қарастыру кезінде студент мазмұндалғанның негізгі
ойын конспектілеу керек, бастысын анықтау керек
Ұсынылатын әдебиет
1.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.131-147.
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с. 96-
116
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.75-105
4. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с. 152-155.
Практикалық сабақ 11 Қоғам өндірісінің құрылымының дамуын болжау, жоспарлау
Практикалық сабақтың мазмұны
1 Қоғам өндірісінің құрылымы, құрамы, факторы,элеметтері
2 Қоғам өндірісінің құрылымы болжау
3 құрылымдық саясат
4 өндіріс құрылымының сатылары ,көрсеткіштері, әдістері
Сабақ мақсаты:Студенттер қоғам өндірісінің құрылымының дамуын болжау,
жоспарлау
Бақылау сұрақтары
1 Қоғам өндірісінің құрылымы, құрамы, факторы,элеметтері
2 Қоғам өндірісінің құрылымы болжау
3 өндіріс құрылымының сатылары ,көрсеткіштері, әдістері
Методикалық нұсқау:
-Практикалық сабаққа дайындық кезінде сабақтың жоспарын қарап, дәріс
конспектілерін оқып, ұсынылатын әдебиеттерді оқу керек
-Ұсынылатын әдебиеттерді қарастыру кезінде студент мазмұндалғанның негізгі
ойын конспектілеу керек, бастысын анықтау керек
Ұсынылатын әдебиет
1.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.131-147.
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с. 96-
116
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.75-105
4. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с. 152-
Практикалық сабақ 12 Әлеуметтік даму және өмір деңгейі болжау және
жоспарлау
Практикалық сабақтың мазмұны
1Көрсеткіштер және болжау жүйесі әлеуметтік даму және өмір деңгейі болжау
және жоспарлаудың
2Әдістер мен модельдер әлеуметтік даму және өмір деңгейін болжау және
жоспарлаудың
3 Жағдайы және болжау бағасы әлеуметтік даму және өмір деңгейі болжау және
жоспарлаудың
Сабақ мақсаты:әлеуметтік сферада жоспарлық критерийлерді білу
Бақылау сұрақтары
1Көрсеткіштер және болжау жүйесі әлеуметтік даму және өмір деңгейі болжау
және жоспарлаудың
2Әдістер мен модельдер әлеуметтік даму және өмір деңгейін болжау және
жоспарлаудың
3 Жағдайы және болжау бағасы әлеуметтік даму және өмір деңгейі болжау және
жоспарлаудың
Методикалық нұсқау:
-Практикалық сабаққа дайындық кезінде сабақтың жоспарын қарап, дәріс
конспектілерін оқып, ұсынылатын әдебиеттерді оқу керек
-Ұсынылатын әдебиеттерді қарастыру кезінде студент мазмұндалғанның негізгі
ойын конспектілеу керек, бастысын анықтау керек
Ұсынылатын әдебиет
1.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.147-169.
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с. 76-
134
3. Прогнозирование и планирование в условиях рынка.Под.ред
Морозовой,М.:ЮНИТИ-ДАНА, 1999, -с.75-105
4. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с.152-156
Практикалық сабақ 13 Аймақтың әлеуметті және экономикалық дамуын болжау
және жоспарлау
Практикалық сабақтың мазмұны
1 Аймақтық шаруашылық және а ймақтық экономика
2 Аймақтың әлеуметті және экономикалық дамуының болжау методологиясы
3 Аймақтық дамуының моделдері
Сабақ мақсаты Аймақтық жоспарлауды ұйымдастыруды үйрену
Бақылау сұрақтары
1 Аймақтық шаруашылық және а ймақтық экономика
2 Аймақтың әлеуметті және экономикалық дамуының болжау методологиясы
3 Аймақтық дамуының моделдері
Методикалық нұсқау:
-Практикалық сабаққа дайындық кезінде сабақтың жоспарын қарап, дәріс
конспектілерін оқып, ұсынылатын әдебиеттерді оқу керек
-Ұсынылатын әдебиеттерді қарастыру кезінде студент мазмұндалғанның негізгі
ойын конспектілеу керек, бастысын анықтау керек
Ұсынылатын әдебиет
Ихданов Ж.О и др. Планово-финансовые механизмы ГРЭ.-Алматы: Экономика,1998.
–с12
Практикалық сабақ 14 әлеуметті және экономикалық дамуын стратегиялық
жоспарлау
Практикалық сабақтың мазмұны
1ЖоспардыңСП белгілері
2СУ процесінің модельдері мен фазалары
3СП процедура,сатылары
4СПРК 2010 ж дейін
5индустрия-инновоционды стратегия ҚР дамуының 2015ж дейін
Сабақ мақсаты Стратегиялық жоспарлаудың ұйымдастыру
Бақылау сұрақтары
1ЖоспардыңСП белгілері
2СУ процесінің модельдері мен фазалары
3СП процедура,сатылары
4СПРК 2010 ж дейін
Методикалық нұсқау:
-Практикалық сабаққа дайындық кезінде сабақтың жоспарын қарап, дәріс
конспектілерін оқып, ұсынылатын әдебиеттерді оқу керек
-Ұсынылатын әдебиеттерді қарастыру кезінде студент мазмұндалғанның негізгі
ойын конспектілеу керек, бастысын анықтау
Ұсынылатын әдебиет
1. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с.152-156
2. Статегическое планирование. Под. ред .Уткина Э.А. М.:Экмос, 1999.- с. 76-
134
Практикалық сабақ 15 Инвестия қызметінің және капитал құрылысының деңгейін
болжау, жоспарлау
Практикалық сабақтың мазмұны
1Жаңа заманда мемлекеттің инвестициялық саясаты
2Елдің құрылысы комплексінің потенциалы, сақтау жолдары және дамыту
Сабақ мақсаты инвестиция жоспарынұйымдастыруды
Бақылау сұрақтары
1Жаңа заманда мемлекеттің инвестициялық саясаты
2Елдің құрылысы комплексінің потенциалы, сақтау жолдары және дамыту
Методикалық нұсқау:
-Практикалық сабаққа дайындық кезінде сабақтың жоспарын қарап, дәріс
конспектілерін оқып, ұсынылатын әдебиеттерді оқу керек
-Ұсынылатын әдебиеттерді қарастыру кезінде студент мазмұндалғанның негізгі
ойын конспектілеу керек, бастысын анықтау
Ұсынылатын әдебиет
1. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015годы. –
Правительственный бюллетень, № 3, 2003.- с.148-152
2.Черныш Е.А. Прогнозирование и планирование в условиях рынка. М:ПРИОР,
1999. – с.111-131.
4 Студенттің өзіндік жұмысы
СОӨЖ және СӨЖ мазмұны
Кесте 1
|р/с |СОӨЖ |СӨЖ |
| |Аудиториялық |Аудиториядан тыс | |
|1 |2 |3 |4 |
|1 |Әлеуметтік нарықтық |Әлемдік экономиканың |ҚР индустриялды- |
| |шаруашылық мемлекеттік |даму тенденцияларын |инновациялық |
| |реттеу обьектісі ретінде.|талдау. |саясатының |
| | | |басымдықтары |
|2 | Болжау әдісінің өздік |Қаржылық жоспарлауды |ҚР қаржы нарқының |
| |сызбасын құрастыру. |жетілдірудің негізгі |дамуы.ҚР фискалдық |
| | |бағыттары. |саясаты. |
|3 |Менеджменттегі |ҚР тарифтік саясаты және|Қазақстан |
| |сараптамалық бағалар. |бәсекелестіктен сақтау. |экономикасы |
| | | |құрылымын |
| | | |диверсификациялау |
| | | |проблемалары. |
|4 |Болжаудағы |ҚР білім және ғылым |ҚР стандарттау мен |
| |макроэкономикалық |жүйесінің дамуының басым|сертификаттау |
| |моделдер. |бағыттары. |саласындағы саясаты.|
|5 |ҚР өндірістік- |Күрделі ғылым мен жоғары|ҚР |
| |технологиялық саясатының |технологияларды қажет |телекоммуникациялар |
| |негізгі бағыттары. |ететін өндірісті құру |мен көліктің дамуы. |
| |Жедел индустриялық |саласындағы басымдықтар.| |
| |дамудың Қазақстандық | | |
| |моделі. | | |
|6 |Экономикалық |Еңбек нарқының |Тұрғындарды еңбекпен|
| |мүмкіндіктерді |көрсеткіштері. |қамтуды арттыру |
| |пайдаланудың | |жолдары. |
| |нәтижелілігінің | | |
| |проблемалары. | | |
|7 |ҚР халықты орналастыру |Тұрғындар санын қалпына |Демографиялық |
| |стратегиясы. ҚР гендерлік|келтіру түрлері: |процесстерді реттеу |
| |саясат. |экстенсивті, интенсивті.|мен жоспарлау |
| | |Сығымдалған. |қажеттігі. |
|8 |Елдің азық- түлік |ҚР агроөнеркәсіп |ҚР ауыл |
| |қауіпсіздігі. |кешенінің болашағы мен |шаруашылығының |
| | |тенденциялары. |дамуының негізгі |
| | | |бағыттары. |
|9 |Экономикалық өсімнің |ҚР тұрақты дамуға көшу |ҚР экологиялық |
| |қоршаған ортаға теріс |концепциясы. |саясаты. |
| |ықпалы. | | |
|10 |Қазіргі ҒТП және |ҚР табиғатты пайдалануды|ООС бойынша іс- |
| |табиғатты пайдалану |реттеу. |шаралардың |
| |проблемалары. | |экономикалық |
| | | |нәтижелілігі. |
|11 |Индикативті жоспарлау- |ҚР электроэнергиялық |ҚР ақпараттық |
| |экономиканың стратегиялық|саясаты. |саясаты. |
| |даму құралы ретінде. | | |
| |Индикативті жоспарлаудың | | |
| |негізгі мақсаттары. | | |
|12 |Денсаулық сақтау жүйесін |ҚР денсаулық сақтаудың |ҚР дене тәрбиесі мен|
| |реформалаудың |дамуының негізгі |спорттың дамуын |
| |стратегиялық мақсаттары |көрсеткіштерін анықтау. |жоспарлау. |
| |мен міндеттері. | | |
|13 |Мемлекеттік органдардың |ҚР сауда саясаты. |ТКК әлеуметтік |
| |әлеуметтік- экономикалық | |саланың кешенді |
| |дамуды қамтамасыз ету | |саласы ретінде. |
| |бойынша қызметі. | | |
|14 |ӘС- тың жалпымемлекеттік |Жоспарлардың негізгі |Экономикалық |
| |деңгейдегі тараулары. |макроэкономикалық |реттегіштер. |
| | |көрсеткіштері. | |
|15 |Инвестициялық жобалардың |ҚР инвестициялық |ҚР дамуының |
| |нәтижелілігін бағалауға |саясаты. |мемлекеттік |
| |әдістемелік көзқарас. | |институттары. |
СӨЖ, СӨЖО дайындауда методикалық нұсқау:
-сабақ жоспарын қарау, дәріс конспектілерін оқып, ұсынылатын әдебиеттерді
оқу керек
- Ұсынылатын әдебиеттерді қарастыру кезінде студент мазмұндалғанның
негізгі ойын конспектілеу керек, бастысын анықтау
-Аудитория СӨЖО диспут, дебат, қөзқарас бағалау, міндетті шешу түрінде; ал
аудиториядан тыс реферат, доклад, сұрау түрінде болады
- СӨЖ жазбаша немесе ауызша болады
- жазбаша тапсырма А4 форматы, параметрлері 2:2:2:2, 3 бетке дейін
Реферат тізімі
1. Болжаудың әдістері: фирмада қолдану ерекшелігі
2. Болжауды ақпаратпен қамтамасыз ету және СЭП
3. Болжаудың ерекшелігі және СЭП
4. АҚШ әлеуметтік-экономикалық жоспарлау
5. ҚР эколого-экономикалық дамуды жоспарлау
6. СЭП –ға жүйелі тәсілдеме
7. СЭП негізгі нормалары , нормативтері
8. СЭРді мемлекеттік жоспарлау қажеті
9. Жоспарлаудың бағдарлама-мақсатты әдісі
10. ҚР индикатты жоспарлау
11. Халықтың өмір сүру деңгейін жоспарлау
12. Мемлекттің демографиялық саясатын жоспарлау
13. РК білім беру жүйесін дамуды жоспарлау
14. РК денсаулық сақтау жүйесін дамуды жоспарлау
15. РК агроөндірісті кешенін жүйесін дамуды жоспарлау
16. РК транспорт саясатының негізгі бағыты
17. РК өндірістік-технологиялық саясатының негізгі бағыты
18. РК агроиндустриялды саясатының негізгі бағыты
19. РК экология саясатының негізгі бағыты
20. СЭП шетел тәжірибесі
21. Инновация қызметін жоспарлау
22. СЭПта экономика-математикалық әдістерді қолдану
24. Жоспарлаудың баланстық әдісі
25. Аймақтын экономикалқ өсу варианттары
Шәкәрім атындағы СМУда әзірленген «Әлеуметтік-экономикалық жоспарлау»
пәніне қатысты оқу-әдістемелік пособиялар, методикалық нұсқау, кітаптар
тізімі:
1. Адилов Ж.М., Ахметова Р.Б., Калабаева Т.Б. Управление качеством
окружающей среды при застройке городов. – Алматы: РНК. 1994г.
2. Алибаева М.М., Орынбекова Г.А. Экономика предприятия: сборник задач,
тестов, упражнений. Учебное пособие. г.Семипалатинск, 2006г.
3. Адильбеков М.Т., Курманбаев С.К. Основы предпринимательство. Учебное
пособие. г.Алматы, 2004г.
4. Курманбаев С.К., Адилов Ж.М., Тойкин С.Х., Нурекенов Н.Г., Жайлаубаева
Ш.Д., Алибаева М.М. Аграрная экономика. Курс лекций. г.Семипалатинск, 2008г
«Әлеуметтік-экономикалық жоспарлау» пәніне методикалық нұсқау:
1 «Әлеуметтік-экономикалық жоспарлау» пәнінің курс бойынша жеке тақырыптар
жөнінде міндет шешімдер үшін методикалық нұсқау.
2«Әлеуметтік-экономикалық жоспарлау» пәнінің бақылау жұмыстары үшін
методикалық нұсқау.
3 Жеке тақырыптар жөнінде практикалық сабақ өткізу үшін методикалық нұсқау.
4«Әлеуметтік-экономикалық жоспарлау» пәні бойынша білімді тексеруге
арналған тесттер.
5«Әлеуметтік-экономикалық жоспарлау» пәні бойынша өтпелі және қорытынды
білімді тексеруге арналған сұрақтар.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz