Файл қосу
Неміс романтикалық әдебиетінің үшінші кезеңі
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3-деңгейлі СМЖ | | |
|құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК 042--29.1.12/03-2013 |
|ПОӘК | | |
|«Шетел әдебиетінің тарихы» |______2013 жылғы| |
|пәнінің жұмыс бағдарламасы | | |
| |№ 1басылым | |
5 В 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті
мамандығына арналған
«Шетел әдебиетінің тарихы»
ПӘНІНІҢ ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
СЕМЕЙ 2013
|ПОӘК 042-29.1.12.03-2013 |№1 басылым 05.09.2013 |114 беттің 2-ші беті |
Кіріспе
1 ӘЗІРЛЕГЕН
Иманжапар М.Т. – қазақ әдебиеті кафедрасының доцент м.а., ф.ғ.к.
_____________ «___» ___________20___ жыл.
2 КЕЛІСІЛДІ
2.1 Қазақ әдебиеті кафедрасының отырысында қаралып, талқыланды.
Хаттама №___ «___» ___________20___ жыл.
Кафедра меңгерушісі _______________ Ақтанова А.С.
2.2 Филология факультетінің оқу- әдістемелік бюросында талқыланып,
бекітілді.
Хаттама №___ «___» ___________20___ жыл.
Төрайым _________________Мұқанова Қ.Қ.
3 БЕКІТІЛДІ
Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінде бекітілді.
Хаттама №___ «___» ___________20 ___жыл.
ОӘК төрағасы _________________Искакова Г.К.
4 «____» __________ 20___ж. шыққан ПОӘК-нің
№ 1 БАСЫЛЫМЫ
|ПОӘК 042-29.12.03-2013 |№1 басылым 05.09.2013 |114 беттің 3-ші беті |
1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Тәжірибелік сабақтар
4 Студенттің оқытушының басшылығымен орындайтын жұмысы
5 Студенттің өздік жұмысы
6. Тест сұрақтар
|ПОӘК 042-29.1.12.03-2013 |№1 басылым 05.09.2013 |114 беттің 4-ші беті |
ГЛОССАРИИ
1. Әдеби мұра – көркем әдебиеттің, сөз өнерінің өткен дәуірден қазіргі
заманға жеткен туындылары.
2. Ғылыми фантастика – фантастикалық әдебиеттің жетекші саласы.
3. Детективті әдебиет – шытырман оқиғалы, қылмысты ашудың егжей-тегжейін
өзек ететін әдеби шығармалар.
4. Драма – сахнаға арналған, уақиғаны, оған қатысушы кейіпкерлердің іс-
әрекет, көңіл-күйін көрсету арқылы баяндайтын әдеби шығармалар.
5. Жанр – әдеби шығармалардың жеке түрлері, көркем әдебиеттің салалары.
6. Жаңашылдық және дәстүр – әдеби процеске тән жалғастықты, жазу
шығармашылығында халықтық үлгілер мен өзіндік соны сипат-қасиеттердің
бірлігін танытатын ұғым, қалыптасып, сұрыпталған көзқарас, түсініктер,
көркемдік үлгі-өрнектер, тәсілдер жатады.
7. Идея – әдебиет шығармасында өмірдегі жай-жағдайлар, адам тағдыры
баяндалғанда, суреттелгенде жазушының сөз болып отырған мәселелерге
қатынасы, көзқарасы аңғарылады.
8. Новелла – көлем жағынан әңгімеге ұқсас прозалық шығарма, кейде, өлеңмен
жазылады.
9. Ода – ежелгі Грецияда әр түрлі тақырыпқа арналып, музыкамен сүймелдеп,
хормен айтылатын өлең түрі.
10. Роман – сюжеттік құрылымы күрделі, көп желілі, кең тынысты, кейіпкер
бейнесін ол өмір сүрген уақыт, ол тірлік кешкен орта ауқымында, жан-
жақты мүсіндейтін, басқа прозалық жанрларға қарағанда ұзақ уақытты,
байтақ кеңістікті қамтитын көлемді эпикалық шығарма.
11. Романтизм – әдебиеттегі, көркем өнердегі өмірдің жарқын, жағымды
жақтарын көбірек алып, көтере суреттейтін көркемдік әдіс.
12. Реализм – әдебиет пен өнердегі кең қанат жайған, өмір құбылыстарын бар
қалпында, нақтылық сипат-белгілерін сақтай отырып, жинақтап,
тұжырымдап, шыншылдықпен бейнелеуді мақсат ететін көркемдік әдіс.
13. Тарихи шындық – өмір шындығының тарихи тақырыпқа арналған шығармадағы
көркемдік көрінісі.
2.Дәрістер
ДӘРІС 1. Романтизмнің Батыс Еуропа және АҚШ әдебиетінде даму кезеңдері
Дәрістің мақсаты: Романтизмнің шығармашылық әдіс ретінде Батыс Еуропа
және АҚШ әдебиетінде қалыптасу кезеңдермен таныстыру.
Тірек сөздер: Романтизм, реализм, қияли шындық, азаматтық әуен.
|ПОӘК 042-29.1.12.03-2013 |№1 басылым 05.09.2013 |114 беттің 6-шы беті |
Дәрістің жоспары:
1. Романтизм – шығармашылық әдіс
2. Романтизмнің даму кезеңдері
3. Романтизм әдісіндегі шығармалардың басты идеясы
4. Романтикалық көркемдік жанрлардың дамуы
ХІХ ғасыр әлемдік мәдениеттің даму үрдісіне үлкен бетбұрыстар әкелді.
Әсіресе, Еуропа, Америка елдеріндегі гумманистік және эстетикалық
идеялардың қалыптасуымен белгілі. Он сегізінші ғасырдың соңы мен он
тоғызыншы ғасырдың өн бойында бұл құрлықтар көптеген қоғамдық-саяси
өзгерістердің куәсі болды.
Атап айтсақ, 1871 жылғы Париж коммунасы, 1789-1794 жылдардағы атақты
француз революциясы, Англиядағы өндірістік төңкеріс, Америкадағы ұлт-
азаттық соғыс, Наполеон басқыншылығы, т.б. оқиғалардың барша Батыс, Шығыс,
Америка елдерінің тарихи-мәдени жаңғыруларына тигізген әсер-ықпалы өте зор.
Еуропадағы әдеби өрлеу көбіне француз революциясымен тығыз байланысты.
Революция ең алдымен Франция және басқа елдердегі романтизм мен сыншыл
реализмнің қалыптасып, дамуына негіз болды. Содан барып, ХІХ ғасырдың
бастапқы кезеңінде осы елдердің бүкіл мәдени өміріндегі негізгі бағыт –
романтизммен байланыстырылады. Дегенмен сол ғасырдың отызыншы жылдарында
бұл ағым өз ықпалынан бірте-бірте айрылып, реализмге жол бере бастайды.
Әдебиет сонымен қатар сол кезеңдегі ұлт-азаттық, саяси күрестер мен
наполеоншыл, Наполеонға қарсы соғыстарға байланысты оқиғалар төңірегінде
өрбиді. Нақты келсек, Наполеонның атақты қолбасшы, саяси қайраткер
ретіндегі жеке тұлғасы Пушкин, Лермонтов, Байрон, Гейне, Беранже, т.б. ақын-
жазушылардың туындыларында сомдалды. Сондай-ақ Наполеон басқыншылығына
қарсы азаттық қозғалыстарды насихаттайтын тақырыптағы неміс, ағылшын, орыс
әдебиеті қарқынды дамыды.
Ғасыр басында Францияда Виньи, Ламартин, Гюго, Санд, т.б. романтикалық
әдебиеттің жарқын беттерін ашса, 20-30 жылдары Мериме, Стендаль,
Бальзактардың реалистік өмірді айқындайтын туындылары дүниеге келді. Ал
Байрон, Шелли, Диккенс, Теккерей сынды суреткерлердің сыншыл реалистік
туындылары Англия әдебиетін жаңа бір белеске көтерді. Германиядағы
романтизм иендік мектептен бастау алып, Гофман, Шамиссолардың тамаша
романтикалық туындыларымен жалғасын тауып жатты. Г.Гейне герман әдебиетіне
реалистік бағыттың алғашқы соқпағын салды.
Әдебиет зерттеушілері ХІХ ғасырдағы Батыс Еуропа әдебиетінің даму
тарихын шартты түрде екі кезеңге бөліп қарастырады:
1. 1789-1830 жылдар аралығы – романтизмнің қалыптасып дамуы;
2. 1830-1871 жылдар аралығы – реализмнің қалыптасып дамуы.
Алғашқы кезеңге келер болсақ, романтизм – (француздың roman деген
сөзінен шыққан) – өз кезеңінде аталмыш елдердің рухани мәдениетінде,
әдебиетте, философия, тарих, медицина, жаратылыстану ғылымдарының кейбір
салаларында кеңінен тараған идеялық бағыт. Бұл бағыт өкілдерінің
шығармашылық әлеміне тереңірек үңілу үшін ең алдымен романтизмнің нақты
сипатын біліп алуымыз қажет. Осы тұрғыда академик Зәки Ахметовтің берген
анықтамасына тоқталсақ: «Романтизм (түпкі мағынасы өмірді кітаптағыдай, ой-
қиялмен ұштастырып суреттеу) – әдебиеттегі, көркем өнердегі өмірдің жарқын,
жағымды жақтарын көбірек алып, көтере суреттейтін көркемдік әдіс. Сондай-ақ
осындай әдісті қолданған, қалыптастырған әдеби ағым, әдеби бағыт деген
мағынада да айтылады. Осы соңғы мағынасында романтизм белгілі бір дәуірмен,
сол кездегі әдеби процеспен, нақтылы ақын-жазушылардың творчествосымен
байланысты алып қаралады да, нақтылы сипат алады. Ал көркем әдіс ретінде
алғанда романтизм әлде қайда кеңнен мағына береді, осы әдістің негізгі
принциптерін, бейнелеу тәсілдерін (қиялшылдық, ерекше көңіл аударарлық
оқиғалар, сирек кездесетін арманшыл кейіпкер, романтикалық көтеріңкі леп,
романтикалық сарын т.б.) белгілі бір тарихи кезеңнің шеңберінде алып,
нақтылы бір елдің әдебиетімен, өнерімен шектеп қою дұрыс болмас еді.
Романтизм әдісі негізінен алғанда жазба әдебиетінде 19 ғасырда толық
қалыптасып, өзінің кемелдік дәрежесіне көтерілгенін айта отырып, осы әдіске
тән бейнелеу тәсілдері одан әлдеқайда ерте кездегі сөз өнерінен (ауыз
әдебиетінен) қылаң беріп, көрініп қалып отыратынын, бұл көркемдік әдістің
кейін 20 ғасырда жаңа сипат алып, дамып келе жатқанын, оның негізгі
принциптері көркем өнердің табиғатына сай болатындықтан алдағы уақытта да
қолданыла беретінін мойындау керек. Әрине романтизмнің әдеби ағым ретіндегі
және нақтылы кезеңдегі қоғамдық, мәдени жағдайға, ортаға байланысты
қалыптасқан бейнелеу өзгешеліктері, әдіс-тәсілдері сол тарихи дәуірдің
талап-тілектеріне сәйкес, философиялық, эстетикалық көзқарастарымен жалғас
келеді.
Еуропа халықтарының әдебиетінде, орыс әдебиетінде романтизм нақтылы
қоғамдық өмір шындығына романтикалық арман-мұратты (идеалды) қарама-қарсы
қояды. Мұның өзін бір жағынан қиялшылдық, күнделікті күйкі тіршіліктен
жоғары тұрған жарқын өмірді аңсау, алға ұмтылу десек, екінші жағынан өз
ортасын олқы көріп, өз кезіндегі қоғамдық тәртіпті қабылдамау, оған
наразылық білдіру деуге болады. Қоғамдық өмірге сын көзімен қарау орыс
әдебиетінде М.Ю.Лермонтов шығармаларына тән қасиет. Лермонтов
творчествосында сол дәуірдегі орыс қоғамының ең озат идеялары жарқын
көрініс тапқан. Ал романтизмнің кейбір осал жақтарын, (өткенді аңсау,
жаңалықтан безу т.б.) мысалы В.А.Жуковский шығармаларынан табуға болады.
Романтизм түгелдей алғанда әдебиетке жаңа тақырып, жаңа кейіпкерлер
әкелді, сөз өнерін көптеген ерекшеліктермен байытты. Азаматтық лириканың
тақырыптық, идеялық ауқымын кеңейтіп, романтикалық поэманың озық үлгілерін
туғызды. Романтизмнің құнды, ұтымды жақтары оған ілесе өркендеген реализмге
үлкен тірек болды. Алайда романтизмді реалистік әдіске қарсы қойып, оған
алыс-жақындығы тұрғысынан қарап бағалау дұрыс болмас еді. Романтизмнің
бағалы жақтары, өзіндік артықшылықтары да, сонымен бірге осалдығы да өз
табиғатынан туындайды. Романтизм мен реализмді екі түрлі көркемдік әдіс деп
қарасақ, олар бірін-бірі толықтырып, біріне-бірі нәр бере алатындығына есте
сақтаған жөн. Қазақ әдебиетінде романтикалық сарын мысалы М.Жұмабаевтың
«Батыр Баян» атты дастанында айқын көрініс тауып, өте әдемі, әсерлі болып
шыққан. (Әдебиеттану терминдер сөздігі. Алматы, «Ана тілі». 1998, - 288 б.)
Жақсы өмірді, баянды ғұмырды болашақтан іздеу, немесе ортағасырлық
тәжірибелерге қайта оралуға шақыру батыс романтиктері шығармашылығының екі
жақты қыры. Оның біріншісі ілгерішіл немесе революциялық романтизм, соңғысы
кертартпа романтизм делінеді. Ілгерішіл романтизмнің өкілдері қатарында
француз жазушысы Виктор Гюго, ағылшын ақыны Джордж Гордон Байрон, неміс
ақыны Генрих Гейне, т.б. аталынады. Кертартпа романтиктер ағартушылық
идеяны жақтамай, тіпті оның қоғамдағы ролін жоққа шығара бастайды. Өткенді
аңсап, писсимистік ойларға бой алдырады.
Романтизм ғасыр басында тек әдебиетте ғана емес музыка, көркемөнер,
театрда да қалыптасты. Сөйтсе де романтикалық идеялар әр өнер түрінде түрлі
деңгейде, өзіндік ерекшеліктерімен көрініс тапты. Романтиктер мінез
ерекшелігі мейлінше анық, арманшыл, өз қатарынан биік тұрған, мақсаты
асқақ, ізгі ниетті қаһарман туралы түпкі мүдделеріне сай келетін көркем
тұлғаларды жасады.
Романтизм бағытында жазылған туындылардың кейіпкерлері, әдетте
болмыстың ырқымен келіспейтін, азаттық, теңдік, бақыт үшін күресетін рухы
күшті жандар болып келеді. Адамның бас бостандығын, адами-қоғами мәні бар,
құлшынысқа толы жағымды іс-әрекеттерге ұмтылыстарын мадақтау – романтизм
туындыларына ортақ қасиет. Романтиктер болмыс пен замана қайшылықтарын
түгелдей шешуді қиялдайды. Олар дүние жүзі әдебиетінде тұңғыш рет адам
жанының аса күрделі ішкі әлемін, оның тұңғиық терең иірімдерін ашып
көрсетті. Бұл әдеби бағыт адамзат мәдениетінің тарихындағы тұтас дәуірді
құрайды.
Тарихилық – романтиктер тарапынан өзіндік бір жаңалық ретінде
қабылданды. Өз кезеңінің басты тарихи оқиғалары классицизм трагедияларының
сюжеттік негізін жиі құрап отырды. Алайда драматургтер тарихи қойылымдардың
түпкі мәнісіне жете үңілмей, жеңіл де жалпы көріністерге бой ұрады. Сахнада
нақты тарихи жайларды емес, адамның мінез-құлқын, өмірге көзқарасын, әдет-
ғұрпын суреттеуден ары аспады. Тіпті сахна костюдерінің өзі сол көрсетіліп
отырған тарихи оқиғалармен сәйкес болмай, ала-құла киінгенді жөн көрді. Осы
тұрғыда зерттеуші А.Елистратова: «Франциядағы революциялық төңкеріс тек
әдебиет пен мәдениетке ғана өзгеріс әкелген жоқ, өмірдің ағымы, өмірге
көзқарас, әдет-ғұрып, тіпті киім кию үлгісі де өзгерді», – деп жазды.
ХҮІІІ ғасырда И.Г. Гердердің айтқан «халықтық» деген ұғымы романтиктер
арасында айрықша бағаланып, үлкен қолдау тапты. Олар ең бірінші халық
фольклорының асыл қазынасына басты назар аударды. Сондықтан болар, халық
әндері мен ертегілері жинақталып, мейілінше көп басылып жарыққа шығуы осы
кезеңнің еншісіне тиеді.
Әсіресе бұл салада ағайынды Гримдердің жинап бастырған әйгілі
«Ертегілер» кітабы әлем жұртшылығына жақсы танымал болды. Ал, Арним мен
Брентано бірігіп бастырған «Сиқыр мүйізді бала» («Волшебный рог мальчика»)
атты халық әндерінің жинағы Германия, жалпы Еуропа әдебиетінде үлкен
серпіліс туғызды. Романтикалық идеяны біреулер табиғи ортадан іздесе,
біреулер мәдени өмірден, енді біреулер күрестен, қоғамдық күштерге
қарсылықтан іздеді. Дегенмен «халықтық» деген ұғымды кейбір романтиктер
ұлтшылдық идеяға балап, оны діни фанатизммен, ескіні аңсаушы
кертартпалықпен байланыстырды. Сондықтан романтиктерді жақтаушы және оларға
қарсы күштер пайда болды.
Ағартушылықтан романтизмге өтпелі кезеңдегі әдебиетте түбегейлі
жанрлық, құрылымдық өзгерістердің болуы заңды құбылыс. Алайда бұл
өзгерістер әр елде әр деңгейде қабылданды. Романтиктердің көңіл күй
толғанысы ең алдымен лириканы жаңа белеске көтерді. Әсіресе табиғат
лирикасы ерекше бояу алды. Лириканың даму қарқыны басқа да жанрлардың
өркендеуіне әсерін тигізді. Осы тұрғыда: «Поэзия дегеніміз – романтизм», –
деп жазды Томас Манн.
Сондай-ақ, романтизм дәуірінде он сегізінші ғасырда сұранысқа ие
болған тұрмыстық-әлеуметтік романдар қолдау таппады. Керісінше тарихи
романдардың жазылуы үлкен жаңалыққа баланды. Оның алғашқы сілемін салушы –
ағылшын Вальтер Скотт. Ол өзінің атақты «Айвенго» атты романында сонау ХІ
ғасырдың шытырман оқиғаларын асқан шеберлікпен ХІХ ғасырға сай қылып
суреттей отырып, оқырманға қайталанбастай әсер силайды. Романтикалық
кезеңнің тарихи жанрына тамаша туындыларымен үлес қосқан В.Гюго, Ф.Купер,
А.Мандзони, Г.Клейст, А.Дюма, Ю.Словацкийлердің де есімдері әлем
жұртшылығына танылды.
Өтпелі кезең философиялық ой-толғам, көзқарастарды өзгертіп қана
қойған жоқ, оның құрылымына да өз әсерін тигізді. Мысалы, философиялық
драма оның табиғатына тән емес лиризмге бой ұрады. Романтикалық-
философиялық романдар кейде мифологиямен астасып кетеді. Осы тұрғыда
Новалистің «Генрих фон Офтердинген» романын атап өтеміз.
Десе де, сол дәуірде неміс және американ романтикалық әдебиетіндегі
басты жанр – новелла болды. Неміс новеллистерінің ішінде әсіресе ең
көрнекті, асқан шеберлері ретінде Генрих Клейст пен Амадей Гофман аталады.
Ал алғашқы американдық новеллистерге Вашингтон Ирвинг пен Эдгар По жатады.
Клейст қаламынан новелла жанры бұрын соңды болмаған бояу алды. Ол өз
кейіпкерлері арқылы өмір қайшылықтарының жұмбақ та, трагедиялық болмысын
бейнелейді. Осындай новеллалармен қатар неміс әдебиетінде новелла-ертегілер
де көптеп жазылды. Бұл саладағы Л.Тик, А.Арним, К.Брентано, соның ішінде
А.Гофманның еңбегі зор.
Әдеби ертегілердің жанр ретінде халық ертегілерінен айырмашылығы бар.
Ол көбінесе белгілі бір автордың романтикалық қиялынан туындаған
образдардың ертегілік әлемінен құрылады.
Сонымен романтизм Еуропа әдебиетінің даму тарихындағы тұтастай бір
дәуірді құрады. Романтиктер өздерінің тамаша суреткерлік, көркемдік-
эстетикалық табыстары арқылы бірқатар соны әдеби жанрларды қалыптастырып
дамытты. Адам тағдыры мен қоғам өмірінің қыр-сырына бей-жай қарамай, оны өз
кейіпкерлері арқылы нақты да нанымды ашып көрсетіп, көркем бейнелей білді.
ХІХ ғасырда барша Еуропаға романтизм сыйлаған үлкен жетістіктер мен
жаңалықтар – әлемдік әдебиет тарихындағы жарқын беттердің бірі болып қала
береді.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Романтизмнің анықтамасын айт.
2. Романтизмнің қалыптасу кезеңдері?
3. Романтикалық туындылардың негізгі сипаты?
4. Романтикалық көркемдік жанрларды айт.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 12.
ДӘРІС 2. ГЕРМАНИЯДАҒЫ РОМАНТИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ, ОНЫҢ КӨРНЕКТІ
ӨКІЛДЕРІ
Дәрістің мақсаты: Германиядағы романтизмнің қалыптасуы мен оның
өкілдері туралы мағлұматтар беру.
Тірек сөздер: идеалистік философия, романтикалық эстетика, ирония,
Иендік мектеп, Гейдельбергтік мектеп, халықшылдық.
Дәрістің жоспары:
1. Неміс романтизмінің даму шарттары және оның кезеңдері
2. Иендік мектеп өкілдері
3. Гейдельбергтік мектепті қалыптастырушылар
4. Неміс романтизмінің үшінші кезеңінің өкілдері
Германиядағы романтикалық әдебиет ХVIII ғасырдың 90-жылдарының орта
шенінен бастап қалыптасып, келесі ғасырдың 30-жылдарына дейін өз ықпалын
жүргізді. Романтизм мәдениеттің барлық саласына сыналай еніп, оның өкілдері
– Новалис, Людовиг Тик, Вильгелм Вакенродер, Людвиг Арним, Клеманс
Брентано, Генрих Клейст, Амадей Гофман, Альберт Шамиссо сынды ақын-
жазушылар – тұтастай бір көркемдік мектеп құрап, ұлттың эстетикалық
дамуының озық үлгілерін көрсетті.
Ал, осы бағыттағы қыл қалам шеберлері – Каспар Фридрих, Филипп Рунге,
Фридрих Овербек т.б. – классицизм мәдениетінің қалыптасқан түрлерін
өзгертіп, пейзаж бен символикалық бейнелерді тудыра отырып, түс пен
пішіннің, табиғат құбылыстары мен әлемнің, адамгершілік болмыс-бітімін,
тұрмыс-тіршілігін бір-бірімен тығыз байланыста, тұтастықта алып көрсете
білді. Ұлы әнгерлер (композиторлар) Моцарт пен Бетховеннің тәжірибесіне
сүйенген әнгер-романтиктер – Франц Шуберт, Карл Мария Вебер, Амадей Гофман,
Роберт Шуман, Рихард Вагнер дәстүрлі халық әндері мен халық аңыздарының
нұсқаларын кеңінен қолданып, әншілік және опералық мәдениетті жоғары
деңгейге көтерді.
Романтизм өмірдің, өнердің барлық саласын – философия, тарих,
филология ғылымдарын, жаратылыстану, тіпті медицинаны өзіне қаратып, зор
ықпалын жүргізді.
Герман әдебиетіндегі романтизмнің қалыптасуына Фихте мен Шеллингтің
идеалистік философиясының әсері мол. Фихтенің адам санасының қалыптасуының
белсенділігін нығайту жайлы айтқаны, феодалдық қоғамның бұғауындағы жеке
тұлғаның бас бостандығына бағышталған үндеу болып қабылданды. Ал,
Шеллингтің философиялық толғамы әлемнің іштей бірлігін, тірі организм
ретінде елестетті. Француз революциясы Германиядағы романтикалық өнерде
алдыңғы шепке бүгінгі күннің елеулі мәселелерін қоймай, тұрмыс қиыншылығына
философиялық тұрғыдан қарап, неміс романтизмінің өзгеше қырын айқындап
берді.
Әлем әдебиетінің тарихында неміс романтизмін шартты түрде үш кезеңге
бөліп қарастырады. Бірінші: 1796-1806 жылдар аралығы – романтикалық әдіс
және романтикалық эстетиканың қалыптасуымен белгілі. Бұл кезеңдегі әдебиет
адамның келелі мәселелерді шешуде өмірдегі орны мен өнердің дүниені қайта
құрудағы мәніне баса назар аударған.
Екінші кезең: 1806-1814 жылдарды қамтып, неміс романтиктерінің
халықшылдыққа, халық мұраларының қайнар көзіне бет бұруларымен белгілі.
Ал, үшінші кезең – 1814-1830 жылдарды құрап, романтиктер бұл кезеңде
өмір шындығына жіті үңіліп, терең мән бере, оның келеңсіз жақтарына сын
көзімен қарап, ашып көрсетті.
Неміс романтизмінің бірінші кезеңі. Иендік мектеп. 1796-1797 жылдары
Иен қалашығында романтикалық қозғалысты қалыптастырушылардың біршамасы:
ағайынды Август Вильгелм және Фридрих Шлегелдер, Людовик Тик, Новалис бас
қосып «Атеней» атты журнал шығарады. Бұл журналда олар өздерінің
эстетикалық жоспарларын жариялайды. Осыған орай әдебиеттанушылар бұл
жазушыларды «иендік мектеп» мүшелері деп атап жүр. Неміс романтизмі осы
мектептен бастау алады.
Романтикалық өнердің теориялық құрылымын алғаш қалыптастырғандар –
ағайынды Шлегелдер. Олар өнердегі қатып қалған қағидалардан бас тартып,
суреткердің толық еркіндігін қалайды. Гердерден соң Шлегелдер өнердің
тарихи дамуы туралы ойды құптап, романтизмнен өркендеудің жаңа сатысын
көреді.
Иендік романтизмнің талантты теоретиктерінің бірі Фридрих Шлегель:
«Романтикалық поэзия – дамушы, жан-жақты поэзия, ол біресе сапырыстырған,
біресе поэзиямен прозаны бір-бірімен қауыштырған, данышпан да сыншыл,
табиғи поэзия», – деп жазды. Сөйте тұра оның суреткерлік шеберлігі аса
жоғары емес еді. Жазылған көркем туындыларының ішінен «Люцинда» (1799)
повесін ғана атап айтуға болады. Бұл шығарма романтикалық эстетиканың
тұңғыш әліппесіндей болды.
Өзінің атақты берлиндік және веналық дәрістерінде А.В.Шлегель
романтикалық өнерге тән шындықты жасаудың ерекшеліктеріне баса назар
аударады. Фр.Шлегель француз революциясын «аса зор тенденция» деп атап,
одан тек қана қоғамдық төңкерісті ғана емес, жеке бастың бостандығын көре
білді.
Фр.Шлегельдің эстетикалық толғамындағы басты идея – романтикалық
ирония теориясы. Ол: «Иронияда барлығы орнымен болуы керек. Айтылатын ой
шынайы, қарапайым түрдегі ашықтықпен және терең астарлы мысқылмен толық
жеткізілуі тиіс», – деп жазды.
Неміс романтизмінің басты өкілдерінің бірі Фридрих фон Герденберг
(1772-1801) өзіне Новалис деген лақап ат алған.
Новалис – иендік романтиктердің арасындағы ең көрнекті ақыны, тамаша
жазушысы саналады. Гете оны «романтизмнің әміршісі» деп атаған, себебі
алғаш соның туындыларынан ғана ерте романтизм өнерінің озық ойларын тани
білген. Шынайы өмірге Новалис аса бағалы, асқақ әуенді рухани тіршілікті
қарама-қарсы қояды.
Оның 1802 жылы жарық көрген «Генрих фон Офтердинген» атты аяқталмаған
романы неміс романтизмінің бағдарламасы іспетті. Бұл туындысын автор қайтыс
болғаннан кейін, оның жақын досы Людвиг Тик бастырып шығарады.
Романның басты идеялық-философиялық бағыты суреткердің ішкі жан
дүниесінің қалыптасуымен байланысты. Жас Генрихке табиғатынан ақындық рух
берілген. Дегенмен ақын жанды басты кейіпкерге әлі де көп талпынып, сан
қилы өмір соқпақтарынан өтуі керек. Осы мақсатта автор тарапынан көптеген
романтиктерге тән әдіс – жиһанкездік алынады.
Орта ғасырлық өмірден алынып, романтикалық қиялдан туған бұл
туындысында автор сол замандағы адамзат пен табиғатты бір-біріне
жақындастыра отырып, кейіпкерлер арасындағы қарым-қатынастарды әсерлі
нақыштармен бейнелеген. Осы орайда ол көгілдір гүлді – романтикалық асқақ
арманның символы ретінде алып, оны махаббат пен поэзия жаршысы деп
қабылдайды.
Генрих өз қиялындағы өзгеше өмірді іздеп, қауіп-қатері мол алыс
сапарға аттанады. Шытырман оқиғаларды бастан кеше отырып, өз жолында әр
түрлі адамдарға жолығады. Олар – саудагер, крест жорықшысы, дәруіш, кен
қазушы болып келіп, жиһангезге өздерінің кәсіптері жөнінде, бастарынан
кешкен шым-шытырық жайттардан сыр шертіп, өмір мектебінен дәріс бергендей
әсерде қалдырады.
Романның бірінші бөлімі – «Күтуде», екіншісі – «Орындалу» деп аталады,
бұларда Новалис өзіндік қиялымен дүниені әр қырынан қайта құруға талпыныс
жасайды. Мұнда табиғаттың, тарихтың және шынайы өмірдің символ мен
аллегорияға топтасып, жинақталуын көрсеткен. Ол поэтикалық қиялдың күші
арқылы өзінің писсимизімін жеңбекші болады. Сол себепті туындының соңында
философиялық құрғақ қиял шындықтан мүлдем алшақ көрінеді. Автор шетсіз-
шексіз дүниенің бейнесін елестете отырып, ертегілік әлемге саяхат шегеді.
Бұл әлемде жоқшылық, зұлымдық, өлім секілді жайыттар жеңіліс тапса, барлық
тіршілік атаулылар бір арнаға түйісе отырып, қиял қанатында шарықтайды.
Кейіннен бұл туындыға: «Генрих фон Офтердинген» романтикалық прозаның
тамаша үлгісі. Өмірдің нақты бейнесі- музыкада деп романтиктер атағандай,
әйнектен қарағандай, ән арқылы романның өн бойына үңілгендейсің»,-деп
зерттеуші-ғалым Н.Я.Берковский баға береді.
Иен романтиктерінің арасындағы ерекше аталатын тұлғалардың бірі –
Людвиг Тик (1773-1853). Ол өзінің шығармашылығында көбінесе новелла, драма,
ертегілік сюжеттерге баса назар аударған. Людвигтің шығармашылық өрлеуіне
иендік мектептің тигізген әсер-ықпалы мол болды.
1797 жылы жарыққа шыққан «Халық ертегілері» («Народные сказки»)
жинағына Тик прозалық және драмалық ертегілер енгізеді. Оның біразы неміс
фольклорынан алынса, біразы өз туындысы болып келеді. Соның ішінде
Людвигтің атын әлем жұртшылығына танытқан туындысы «Аққұба Экберт» новелла-
ертегісінде оның романтикалық көзқарасының толысуы байқалады. Ол
алғашқылардың бірі болып, адамзатқа жат келеңсіз қылықтар – ұрлық,
тойымсыздық, қылмыс, мендіктің бет пердесін ашып, оған қарсы тұрар күш тек
адамның ар-ұжданы екенін атап айтады.
Романтикалық ирония желісінде жазылған «Кебісті мысық» («Кот в
сапогах») комедиялық туындысында Тик өзінің айлакер де тапқыр кейіпкерлерін
қиял-ғажайып ертегіге араластыра бейнелеп, шынайы өмірден алшақ қиял
әлемімен ұштастыра, оқырман қауымға бір сәтке болсын күлкі сыйлайды.
Тиктің комедиялары романтикалық иронияның классикалық үлгіде жүзеге
асуының нақты көрінісі.
Неміс романтикалық әдебиетіне өзіндік өрнегімен келген тағы бір
көрнекті тұлға – Фридрих Гельдерлин (1770-1843).
Ақын француз революциясын қуана қарсы алып, өзінің көптеген
туындыларын арнады. Романтикалық асқақ сезімдерден құрылған өлеңдерінде
автор барша әлемдік кеңістікті қамтуға тырысады («Диотима», «Емендер»
(«Дубы»). Бұл ақынның өзіндік ерекшелігі еді. Оның жалғыз «Гиперион» атты
романы бар.
Сонымен ерте неміс романтизмі лириканың өркендеуіне орасан зор ықпалын
тигізіп, оны әр түрлі көркемдік тәсілдермен, жаңа өлең жүйелері арқылы
байыта түсті. Мәселен, Гельдерлин неміс поэзиясына табиғи үнді гректік
өлшем әкелсе, Новалис – еркін тынысты жаңаша рухтағы толғаныс, Брентано –
халықтық дәстүрмен байланысты бөлігін, ал Тик – поэтикалық метафораны
романтикалық дүниетанымды бейнелеуші құрал ретінде пайдаланды.
Романтиктердің басым көпшілігі ақын болғаны белгілі. Олардың көбінесе
өз шығармашылықтарында баллада мен испандық романс (Гейне, Брентано) немесе
шығыстық лирика (Рюккерт, Платен) түрлерін кеңінен қолданды. Ақындар
туындыларында романтикалық поэзияның символы – сұлу табиғатқа жан бітіріп,
дүниені құлпыртып, адам өмірімен байланыстыра, өзгеше бір айшықты
теңеулермен көз алдыңызға елестетеді. Барлық сезім атаулы бір арнада
тоғысып, табиғатпен астасып жатады. Осы бағытта Брентаноның “Кешкі
серенада” (“Вечерьная серенада”) өлеңін айрықша атауға болады.
Неміс романтикалық әдебиетінің екінші кезеңі. Гейделбергтік мектеп.
Неміс романтизмінің екінші кезеңі 1806-1815 жылдар аралығындағы
Германиядағы ұлт-азаттық қозғалыспен тұстас келіп, халықтың ұлттық сана-
сезімінің оянуына өз ықпалын тигізді.
Наполеон басқыншылары Германия жерінің басым бөлігін жаулап алды. Осы
кезеңде Гейдельберг университетінде топтасқан романтиктер, басқыншыларға
қарсы халықты ұлт-азаттық күреске үндеуге тырысты. Олар бұған қарсы құрал
ретінде халық тағылымына жүгіне отырып, ұлттық рух пен патриотизмді
оятарлық, тарихи тақырыптағы туындылар мен поэзиядан нәр алды.
Гейдельберг романтиктерінің басы-қасында: Клеманс Брентано (1778-1842)
мен Людвиг Ахим фон Арним (1781-1831) тұрды. Екі дос Германияда елең алған
халық туындыларының бай мұраларын жинауды жалғастырып, 1806-1808 жылдар
аралығында «Сиқыр мүйізді бала» («Волшебный рог мальчика») атты халық
әндерінің жинағын жарыққа шығарды. Кейіннен неміс фольклорының аса құнды
ескерткіші ретінде бағаланған бұл жинақ көптеген ақынға рухани серпіліс
берді. Қос ақын халық туындыларын өз електерінен өткізе шыңдаса да,
жинақтағы өлеңдердің түпкі мән-мағынасын сақтай отырып, қарапайым да барша
жұртқа ұғынықты көркем мұра түрінде оқырман қауымға ұсынған.
Бұл кітапқа атақты Гете мен Гейне де жоғары баға беріп, кейбір
тақырыбы мен оқиға желісін, тіпті кейіпкерлерін өз шығармаларына арқау
еткен. Гете: «Бұл өлеңдер өмірдегі барлық поэзия атаулыдан шынайы және таза
поэзия»,-деп атап көрсеткен. Сайып келгенде «Сиқыр мүйізді бала» оқырманға
көне неміс лирикасының асыл қазынасын ашып қана қоймай, жаңа поэзияға
жаңашыл ырғақ бере білді.
Сондай-ақ Брентаноның «Годви» (1801) атты романынан да иендік
мектептің ықпалы сезіліп тұрғанымен, бір жағынан жаңа бағыттағы неміс
романтикалық романының үлгісін аңғарамыз. Ол – қоғамдық ортаны бейнелеуде
нақты шындыққа мейілінше жақын келуі.
Халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинауда ағайынды Гримдердің еңбегін
айрықша атап өткен жөн. Якоб (1785-1863) және Вильгельм (1786-1859) Гримдер
– көрнекті әдебиетші-ғалымдар. Олардың тілдің тарихы, неміс грамматикасы,
заң, мифология және тарих жайлы жазған еңбектерінің маңызы өте зор.
Дегенмен олардың есімдерін әлем жұртшылығына танытқан, 1812-1822 жылдар
аралығында ел аузынан жинап бастырған «Балалар мен үй іші ертегілері»
(«Детские и домашние сказки») жинағының шоқтығы биік тұр. Үш томнан тұратын
бұл еңбек екі жүз ертегінің басын құрайды.
Ағайынды Гримдер ертегілерді бүкіл Германия жерін шарлай жүріп
көпшілік аузынан жазып алса да, әр жыраудың мақамын, жырдың өзіндік
ерекшеліктерін сақтауға тырысқан. Құрастырушылар бірнеше нұсқаның ішінен ең
тәуірін екшелеп алып, оқиғаның бастапқы желісін сақтай отырып, көркемдік
өңдеуден өткізгендері байқалады. Ең негізгі, Германияда Наполеон
басқыншылығы кезеңінде жарық көрген бұл жинақ халықтың көңіл-күйін, әсіресе
патриоттық рухын көтеруге зор ықпалын тигізді.
Гримдердің ертегілері үш топқа бөлінеді. Олар, қиял-ғажайып
(«Рапунцель», «Үш жыландық жапырақ», «Бұрқасын ханым» т.б.), жануарлар
жайлы («Қасқыр мен жеті лақ», «Бремендік музыканттар» т.б.), тұрмыстық
(«Гензель мен Гретель», «Шаруаның ақылды қызы» т.б.) ертегілер.
Осы ертегілердің көпшілігінде өмірдің келеңсіз жақтарымен күресте
жеңіс тұғырынан әр уақыт еңбекқор, тапқыр, төзімді, адал, батыл және
мейірімді кейіпкерлер көрінеді. Аңыздардағы халық талғамына сай осы
кейіпкерлер қиыншылыққа, зорлық-зомбылыққа ұшыраған жандарға үнемі қол ұшын
беріп, көмекке асығады. Батыл да жанкешті жауынгер, еңбекқор шаруа, қолөнер
шебері халық өнегесінің айнасы іспетті. Ағайынды Гриммдердің жинағы
көптеген халықтар тіліне аударылып, бүгінгі күнге дейін өз маңызын
жоймаған, әлем халықтарының сүйіп оқитын туындыларының біріне айналды.
Наполеон басқыншылығы халық санасының оянуына зор септігін тигізіп,
оларға қарсы барлық жерде ұлт азаттық көтерілістің толқыны басталды. Әр
жерде патриоттық ұйымдар құрылды («Тугендбундтар»). Осы кезеңдегі әдеби
ортаның көпшілігі публицистикаға баса назар аударды. Баспасөз беттерінде
философ Фихте «Неміс ұлтына» («К немецкой нации») атты атақты сөзі арқылы
халықты бостандық үшін күреске шақырады. Патриоттық лирика өркен жайып,
әсіресе ақындар Эрнст Мориц Арндт (1769-1860) пен Теодор Кернердің (1791-
1813) бостандыққа үндеген өлеңдері көпшілікке танымал болды. Дегенмен,
қоғамдық өмірде үлкен өзгерістер бола қойған жоқ. Өйткені, неміс князьдары
халық наразылығын өз мақсаттарына пайдаланып, елді ұлтшылдық сарынға салды.
Германиядағы ұлт-азаттық қозғалыс кезеңінің ірі тұлғаларының бірі
белгілі прозайк және драматург Генрих Клейст (1777-1811) болып табылады.
Оның шығармашылығы неміс романтикалық әдебиетінің үлкен ордасына баланады.
Жазушы жас шағынан бастап прус әскери ортасымен тығыз байланыста өсті.
Пруссияның Наполеоннан күйреуін Генрих трагедияға балап, өз шығармаларының
көпшілігінде сезім тебіренісіне жиі берілген. Осыған орай оның туындылары
көбінесе өткір трагедиямен үндесе келеді. Тіпті оның 1806 жылы жарық көрген
«Сынған құмыра» («Разбитый кувшин) атты жалғыз комедиясының өзінен
трагедияның лебі есіп тұр.
Клейсттің белгілі трагедиялық туындылары – «Шроффен-штейн жанұясы»
(1803), «Пентезилея» (1908), «Гейльброндағы Кетхен» (1810), «Гамбургтік
ханзада» (1811) т.б. басты кейіпкерлері батыл мінезді, жігерлі болып келіп,
соңғы сәтке дейін арпалысса да, ақыр-аяғында трагедиялық күйді бастарынан
кешіреді.
Ал, прозалық шығармаларының ішінде «Михаэль Кольхаас» (1810) атты
повесі ерекше аталады. Мұнда феодал фон Тронка мен бүкіл мемлекеттік
құрылым әділетсіздігінің құрбаны болған ат сатушы Кольхаастың өмір тарихы
баяндалады. Туындыда жеке бастың тағдыры халық тағдырымен сабақтаса,
феодалдық құрылысқа қарсы шығып, әділдік үшін айқасқа түседі.
Сонымен Клейст өзінің өміршең туындыларында алған беттерінен
қайтпайтын, қайсар да әділдік жолында өлімге дейін басын тігетін батыл
кейіпкерлерді шебер сомдай отырып, шығармаларын неміс романтикалық
әдебиетінің озық үлгілеріне айналдырды.
Неміс романтикалық әдебиетінің үшінші кезеңі. 1814 жылдан кейінгі
жылдарды Герман әдебиетіндегі үшінші кезеңге жатқызамаз. Осы уақыттың ірі
суреткерлері А.Гофман, А.Шамиссо, Г.Гейнелердің туындылары жаңа дәуірмен
үндесіп жатты. Романтизм өкілдері заман шындығына сын көзімен қарап қана
қоймай, әлеуметтік қарама-қайшылықтарға қарсы батыл пікірлер айта бастады.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Неміс романтизмінің қалыптасуына себеп болған алғышарттар.
2. Романтизмнің негізгі кезеңдері.
3. Иендік мектеп өкілдері туралы айт.
4. Гейдербергтің мектеп өкілдері және олардың романтикалық
идеялары.
5. Неміс романтизмінің соңғы кезеңінің өкілдері.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 12, 13, 24, 25.
ДӘРІС 3. ЭРНСТ ТЕОДОР АМАДЕЙ ГОФМАН
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
(1776-1822)
Дәрістің мақсаты: А.Гофманның неміс романтизмінің өркен жаюына
қосқан үлесін айқындау.
Тірек сөздер: романтикалық мысқыл, Гофмандық «қосдүниелік» әлемі,
фантастикалық күштер, капельмейстр.
Дәрістің жоспары:
1. А.Гофманның шығармашылық өмірі.
2. Гофманның алғашқы туындыларының орны.
3. Гофманның неміс әдебиетіне қосқан жаңалығы.
4. Капельмейстр Крейслер – романтикалық кейіпкер.
5. Гофманның шығармашылық қорытынды еңбегі.
Неміс романтизмін жоғары сатыға көтеруге зор үлесін қосқан тұлға –
Э.Т.А. Гофман. Оның туындылары әлем жұртшылығына танылып, О.Бальзак пен
Ч.Диккенс, Н.Готорн мен Э.По, Н.Гоголь мен Ф.Достаевский сынды белгілі
суреткерлердің шығармашылық шеберлігін шыңдаудағы ықпалы айтарлықтай.
Гофман әсіресе Ресейде танымал болды. В.Белинский оны «ұлы, кемеңгер
суреткер» деп атаса, Герцен оған терең мағыналы, ықылас-ілтипатқа толы
мақаласын арнайды.
Ол әдебиеттегі бұрынғы романтиктердің озық ойларын дамыта отырып, бір
орнында тұраламай, алға ұмтылады. Сол ғасырға тән ұсақ қытымырлықтың, жеке
бастың дағдылы әрекетінің қауіптілігін баса айтып, тоғышарлық баянсыз
болмыстың бет-пердесін ашып көрсетеді. Гофманның романтикалық мысқылы
дүниенің кемеліне келмеген, келеңсіз жақтарын барынша көрегендікпен сынға
алып, соңын ащы сатирамен ұштастырып отырады.
Жазушы ретінде Гофман ерекше дарын иесі болып танылады. Сонымен бірге
әнгер (композитор), алғашқы романтикалық операның («Унида») иегері, музыка
сыншысы, дирижер, кескіндемеші, безендіруші, режиссер т.б. көптеген жақсы
қасиеттерді бойына жинақтаған ұлы тұлға. Сөйте тұра ғұмырында жұпыны күй
кешіп, тағдырдың тәлкегін көп көрген ол, әдеби шығармашылыққа кеш қадам
басты.
Тек 1809 жылы ғана оның «Глюк мырза» («Кавалер Глюк») атты туындысы
алғаш музыкалық газет бетінде жарық көреді. Гофманның суреткерлік шеберлігі
1814 жылы жарық көрген «Калло мәнеріндегі қиял» («Фантазии в манере Калло»)
атты үш томдық тұңғыш әңгімелер жинағынан-ақ байқалды. Бұл туындысында ол
музыкаға тереңдей бет бұрып, капельмейстр Крейслер арқылы өз өнеріне
айрықша берілген адамның бейнесін сомдайды. Осы кейіпкер бойына Гофман
өзінің ой-толғамдарын, қоршаған ортаға деген өкпе-назын жинақтай отырып,
өнердің мәнісін жете түсінбейтін қалталылардың тұрпайы қылығына қынжылады.
Оның ерте туындыларының біршамасы осы мәндес, өнер тақырыбы мен суреткер
тұлғасын қалыптастыруға арналған.
«Калло мәнеріндегі қиял» жинағына «Алтын құмыра» («Золотой горшок»)
атты жаңа заман ертегісі енген. Бұл туындысында автор ертегілік әлемді
бүгінгі күннің шындығымен астастырып, өзіндік бір жаңалықтың бетін ашады.
Оқиға сахынасының орталығына Дрезден қаласы алынып, оның барлық көшелері
мен демалыс орындары ертегіге араластырылады. Ал, басты кейіпкер тіпті
ертегілік тұлға емес – жай ғана студент. Жұпыны ортадан шыққан ол қағаз
көшірумен айналысып, күнін көреді. Оның өмірде жолы болмай, сәтсіздіктерге
жиі ұшырайды. Соған қарамастан үлкен қиял иесі, ішкі дүниесінде ол ақын,
қиыншылыққа мойымайтын қайсар да талапты жан. Талапкер ақын мен ақиқат
өмірдің арасындағы қақтығыс ертегінің басты лейтмотиві болып табылады.
Кейіпкер Ансельмнің арманы өз ортасында қомақты бір орын алу, шексіз
бостандық пен бақытты тұрмыс құшағында өмір сүру. Міне осы жерде шынайы
тұрмыс пен асқақ поэзия бір-біріне қарама-қарсы тұрады. Тұрмыс билігі –
шенеунік Пульманның қызы, үлде мен бүлдеге оранған Вероника бейнесі арқылы
берілсе, поэзия билігі – алтынды-жасылды келген жылан Серпантин арқылы
суреттеледі. Бұл туындысында Гофман сан алуан фантастикалық күштермен (өлі
затқа жан бітіру) одақтаса отырып, қайырымсыз, еңсені басар тұрмыс
тауқыметіне өзгеше күшті – ақындық қиялдың ертегілік әлемін қарама-қарсы
қояды. Образды қарама-қарсылық мәнде жасау суреткердің романтикалық
көркемдік әдістерінің ерекше қырларының бірі. Осыдан барып гофмандық
ерекшеліктің белгісі – «қосдүниелік» әлемнің туындауына әкелді.
Өнер мен өмірдің үйлесімділігін іздеуде Гофман өткенге, қайта өрлеу
заманындағы қалалық мәдениетке қайта оралады. Еңбек пен шығармашылық
бірлігінің әдемі қиялын ол «Мартин шебер және оның көмекші шебері» атты
әңгімесінде әсірелей көрсетеді. Дегенмен, туындыдағы аса жеңіл де, әдемі
өмір ырғақтары сол кезеңнің тұрмыс-тіршілігімен мүлдем сәйкес емес еді.
Романтикалық қиялдан туындаған бұл туындыдан өткеннің жақсы жақтарын
аңсаған, шынайы өмірдегі қайшылықтарға қарсы автордың өзіндік көзқарасын
пайымдаймыз.
Сол сияқты, «Дон Жуан» әңгімесінде өмір шындығын әуез үнімен
бейнелеудің өзгеше үлгісін жасайды. Дон Жуан бейнесінен Гофман ерекше,
әдеттен тыс дарын иесін көреді. Дегенмен ол әйел махаббатының рахаты арқылы
өзінің арман-мұратына жетуді ойлайды. Дон Жуан өмірдегі белгілі бір
қағидаларды ысырып тастап, әйел заты арасындағы көптеген жеңістері арқылы,
күш-қуатын нығайтып, өз бейнесін жасамақшы болады. Бірақ бұл жол жалған
және опасыз жол болып, суреткердің трагедиялық тұлғасы (Донна Анна) арқылы
тиісті жазасын алады.
Гофманның 1815-1822 жылдары «Шайтанның шипасы» («Элик-сир Сатаны»)
/1815-16/, «Серапионовтық бауырлар («Серапионовы братья» /1819-21/, «Мур
мысықтың тұрмыстық көзқарастары» (Житейские возрение кота Мура) /1820-22/
сынды тамаша романдарымен қоса көптеген әңгімелері, хикаяттары, аңыздары,
новеллалары жарық көрді. Бұл шығармаларында кейінгі романтизмнің барлық
қадір-қасиеті бір арнаға тоғысқандай.
Ұсақ герман князьдықтарының сатиралық бейнесі неміс романтиктерінде,
әсіресе Гофманда, өзіндік ерекшеліктерімен көрінеді. Жымысқы заманның
масқара да күлкілі жайлары көбіне терең мысқылмен беріледі. Оның
шығармашылығының тағы бір қыры – суреткер және қоғам, адам және қоғам деуге
болады. Гофман сомдаған сазгер, суреткер және ақын бейнесі тамаша
романтикалық ойлардың қайталанбас көркемдік ерекшелігі. Ол әдебиетке
романтикалық қаһарманның жаңа типін әкелді /Крейслер т.б./.
Өмірінің соңғы сегіз жылында Гофман Берлин қаласында мемлекеттік сот
қызметін атқарады. Сол кезеңдегі мемлекет, сот құрылымындағы келеңсіз
жайлар, оның шығармашылық көзқарасын түбегейлі өзгертеді. Ендігі жерде ол
эстикалық сынның орнына саяси бояудағы өткір сынды құрал етіп алады. Бұл
үрдіс әсіресе Гофманның «Ергежейлі Цахес» (Крошка Цахес») /1819/ атты
ертегісінде айқын аңғарылады. Шығармадан өте жексұрын, тұрпайы жанның
сыйқырдың күшімен басқалардың еңбегі мен рухын иемденуін көреміз. Бейшара
тірлік иесі үш тал алтын шаштың арқасында көпшіліктің жалған «құрметіне»
бөленіп, өзіне табындырады, тіпті министрдің орындығына отыруға дейін
барады. Цахестің оңбағандығын автор көркем тілмен әсірелей жеткізеді. Ол
Цахестің бұрқылдап сөйлеген, мысықша мияулаған, итше арсылдап тістелеген
ақымақтығын шебер суреттеп, оқырманды бір уақыт күлкіге кенелтсе де, бір
жағынан өте қауіпті биліктің иесі екендігін ескерткендей.
Гофманның романтикалық әдісінің ерекшелігі басқа әріптестеріне
қарағанда өмір шындығының келеңсіз жақтарын нақты түрде бейнелеп, оның
даулы тұстарының тарихын ашып беруінде жатыр. Оның ирония, сарказм, юморға
толы шығармашылығы сыншыл реализмге жол ашты. Мәселен, «Ергежейлі Цахес»
оқиғасы ертегілік әлемінде болса да, автордың түпкі мақсаты, сол кезеңдегі
ұсақ герман княздықтарының тоғышарлық, жексұрын іс-әрекеттерін әшкерелеп
көрсетуінде екенін аңғарамыз.
Гофманның ең ірі, шығармашылық қорытынды еңбегі – «Мурр мысықтың
тұрмыстық көзқарастары» (Житейские воззрение кота Мура)/ атты романы.
Аяқталмаған бұл туындысының бірінші томы – 1819 жылы, екінші томы – 1821
жылы басылып шықты. Автор мұнда өзінің романтикалық кейіпкері Крейслерге
тағы айналып соқса да, романдағы басты роль үйретілген мысық Муррдың
еншісіне тиеді. Муррдың өмір тарихын жаза отырып, капельмейстр Крейслердің
тағдырына аракідік тоқталады.
Автор мысық өмірінің сан қырлы жақтарын, оның қоршаған ортамен қарым-
қатынасын, шынайы көзқарасын бейнелей отырып, дворяндық қоғамның күреңсіз
келбетін, солардың сайқымазақ қылықтарын келемеждеген.
Өмір шындығын жан-жақты қамтыған, қоғам мен қоршаған ортаның жағымсыз
жақтарына ымырасыздығын қалыптастырған суреткер күресін көрсететін
Гофманның осындай туындылары, неміс романтикалық әдебиетін биік белестерге
көтерді.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. А.Гофманның өмір сүрген жылдарын айт.
2. Жазушының романтикалық әдісі.
3. Гофмандық «қосдүниелік» әлемін қалай түсінесің?
4. Гофман романдарының басты тақырыбы.
5. Гофманның неміс әдебиетіндегі орны.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 12, 13, 24, 25.
ДӘРІС 4.Гете шығармашылығы романтизм дәуірінде
Дәрістің мақсаты: Гетенің романтикалық туындыларына, ондағы басты
идеаларға назар аударту.
Тірек сөздер: «Гете дәуірі», «Фауст», Хафизбен сұхбат,
автобиографиялық жанр.
Дәрістің жоспары:
1. Гетенің өмірі мен шығармашылығы.
2. Ақынның «Фауст» туындысының жазылуы.
3. Гетеге шығыс өмірінің әсері.
4. «Батысты-шығыстық» жинақ.
5. «Вильгелм Майстер» атты шығармасы туралы.
6. Гетенің әлем әдебиетіндегі орны.
7. Гете және Абай.
Гете Иоганн Вольфганг (1749-1832) – ХІХ ғасырдың күрделі кезеңдерін әр
қырынан жіті бақылап, жете түсінген, қоғамдағы барша жайды өз пайымдауынша
шебер ұсына білген ағартушылықтың бірден-бір суреткері.
Жаңа болмыстың күрделілігі мен қарама-қайшы жақтарын барынша сезіне
отырып, Гете оның келелі мәселелерін шешуде ағартушылық оптимизмін сақтап,
адам баласының мүмкіншілігіне сеніммен қарайды. Ол болып жатқан
құбылыстардың тарихи мәніне үңіле келе оның ақиқатын ашып көрсетіп,
тұтастай бір қоғамның, мемлекеттің, халықтың болашақтағы даму жолдарын
айқындай білді. Осы орайда ақынның Наполеонға қатысты пікірін алсақ та
болады.
Гете Наполеонды соғысқұмар басқыншы ретінде атағанымен, бір жағынан
оны артта қалған ортағасырлық құрылысты ыдыратушы, көптеген ұсақ герман
мемлекеттерінің шекараларын талқандай отырып, оларды патриоттық рухтағы бір
арнаға біріктірген немістердің жақтасы ретінде көреді. Ол француз
басқыншылығының неміс ұлтының тұтас бір мемлекет болып бірігуіне, жаңа
қоғамдық құрылыс құру жолына түсуіне әсері мол болғанын көре білді.
Осы дәуірде оның ой-өрісі, өмірге деген көзқарасы толысып,
шығармашылығында жаңаша бір леп пайда болды. Туындылары ауқымды, көркем
ойлармен айшықталып, әлем және адам жайлы диалектикалық ұғымға жол ашқан
романтикалық сарындағы түсініктерімен ерекшеленді. Бұл ұлы ақынды өткен
кезеңдерден бөлек бір арнаға түсірді. Атап айтсақ, оның дүние жүзінің
классикалық мұраларының қатарына жататын туындысы «Фауст» осы кезеңде
аяқталды. Ал, «Фаустың» екінші бөлімімен, ақынның басқа да осы кезеңде
жазған көптеген көркем шығармалары астасып жатыр. Соның ішінде аса
көрнектісі «Бастысты-шығыстық жинақ» («Западно-восточный диван») /1814-
1815/ атты бірнеше бөлімнен тұратын өлеңдер жинағы. Гете поэзиясының биік
шыңдарының бірі болып саналатын бұл шығармасынан романтикалық көркем ойлар
мен үлкен поэтикалық шеберліктің қайнар көзі аңғарылады.
Ақынның Шығысқа баса көңіл аударуына романтикалық мектептің ықпалы зор
болды. Ол Батыстан таппаған өміршең орта мен жарқын тұрмысты
қалыптастыратын рухани тұрақтылықты Шығыстан іздейді:
Оңтүстік, Солтүстік, Батыс бүлінуде,
Өртен тақтар, патшалық лаулап өртен.
Аттаныңдар шығысқа алыстағы,
Тіршіліксіз, ескіліктен аулақ мүлдем.
Онда ән, онда шарап, махаббатың –
Өркендеп, қанат жайған жаңа салтың. («Гедхера») –
дей отырып, жаңа өмір мен барша рухани байлықты шығыспен байланыстырады.
«Батысты-шығыстық жинақ» ХVI ғасырда өмір сүрген иран халқының атақты
шайыры Хафизбен сұхбат ретіндегі, шығыс өмірі мен мәдениетін бейнелеген
шығармалар тобы. 12 кітапқа бөлінген 235 өлеңнен тұратын бұл туындысында
ақын өзін шығысқа келген саяхатшы ретінде сезініп, сол халықтың салт-
дәстүрі, діни көзқарасы мен тұрмыс-тіршілігіне ден қоя үңіледі. Марко
Полоға ұқсап, қалалар мен ауылдарды аралап, тау соқпақтары мен керуен
жолдарын шарлайды. Мұны шындыққа сәйкестендіру үшін Гете тек шығыс
ақындарын ғана оқып қоймай, өткен ғасырлардағы саяхатшылардың жазбаларымен
де танысады.
Туындыда романтизмнің уақытты алмастыру әдісін қолдана отырып, ақын өз
бойына, өзі өмір сүрген ортаға жіті көз салады. Шығыс табиғатының ғажайып
бейнесі, батыс қалаларының қайшылыққа толы сұлбасына ауысады. Алайда, ақын
классикалық Батыс пен романтикалық Шығысты бір-бірінен алшақтатпай, екеуін
өзара астастыруға тырысады. Бұл оның кейінгі туындылары «Пария» және «Неміс-
қытайлық жыл мезгілдері және тәуліктері» атты өлеңдер тобында да
қайталанады.
1823 жылы Гете ең көрнекті лирикалық туындыларының бірі «Мариенбадтық
эллегиясын» жазады. Жас Улрик фон Левенцтің нәзік сезіміне құрылған бұл
туындысында ақын абдыраған жанның махаббатпен қош айтысуын эллегия арқылы
жеткізеді.
«Фаустың» екінші бөлімін 1831 жылы жазып тамамдаған Гете оны неміс
халқына арнаған өзінің өсиеті ретінде, қайтыс болғаннан соң жариялауды
сұрайды. Бұл туынды өткен өмірдің өзінше бір қорытындысы, болашаққа
көзқарас, ұлттық мәдениеттің өркен жайып, дамуының асыл жолы іспетті. «Гете
дәуірі» деген атқа ие болған осы кезең, ағартушылық идеялардың жоғары
дамуына, ағартушылық классицизм мен реализмнің, неміс романтизмінің
өркендеуіне, жаратылыс, философия ғылымдарының қанат жаюына өз әсерін
тигізді. Нақ осы кезеңде неміс мәдениеті алғаш бүкіл еуропалық даму
сатысына көтеріліп, ақын арманы жүзеге асқандай.
Ол келешек ұрпаққа мұра қылып Фаустың қайталанбас тұлғасын қалдырды.
Бұл тұлға қашан да ізденімпаз және барға қанағатсыз, шүбәланғыш және
жасампаз, еңбекқор және ерлікке құштар адам бейнесін сомдап, өзінің барлық
жақсы қасиеттері мен қайшылық жақтары арқылы оқырманға ерекше әсер
қалдырады. Гетенің 60 жылдай жазған бұл трагедиясының басты арқауы – сол
дәуірге тән өмір қайшылықтары мен әділеттілік арасындағы кескілескен
күресті суреттеу.
Гетеден бұрын да бұл тақырыпқа қалам тартқандар болды. Бірақ олар
аңыздағы өздері суреттеген жалпы идеядан әрі аса алмады. Ал Гетенің Фаусты
өлмейді. Оның орнына азғыртушы шайтан масқаралана жеңіліс тауып, ақын одан
басқа жолдың болуы мүмкін еместігін айтады. Сондай-ақ мұнда қоғам өмірінің
мәңгілігін, алайда уақыт өткен сайын жаңғырып, дамып отыратындығы
ескертіледі. Ақын кейіпкері өз халқының бостандыққа жетіп, даңққа
бөленетініне, асыл арманының түбінде іске асатындығына зор сенім білдіре
отырып, тынымсыз еңбек ете, үнемі іздену жолында жүреді.
Романтиктер «Фаустқа», әсіресе оның бірінші бөліміне жоғары баға
берді. Олардың назарын туындыдағы өзгеше рухтағы кейіпкердің тұлғасы
аударып қана қоймай, сонымен бірге жанрдағы жаңашылдықтың куәсі болды.
«Фаустан» олар ойдың еркін шарықтауын, шынайы және идеялдық екі өмірдің
біте қайнасқан байланысын көре білді. Сонымен, «Фауст» – ақынның бар саналы
ғұмырының жемісі, ғасырлар бойғы неміс халқы тарихының энциклопедиясы,
реакциялық қара күштерге қарсы прогрессивтік топтар күресінің айнасы,
адамның ішкі жан дүниесінің өсуі мен қалыптасуының, саяси оқиғалар мен
қоғамдық күрестердің көркем галереясы іспетті болды.
«Фаусты» әдебиетте – Шеллинг, музыкада – Берлиоз, көркем өнерде –
Делакура үлгі тұта отырып, өз туындыларын бүкіл әлемге әйгілі етті.
ХІХ ғасырда Гете прозаик ретінде де танылды. Оның әсіресе романдары
мен автобиографиялық жанрдағы шығармаларының өзіндік орны бар. Соның ішінде
«Поэзия және шындық. Өз өмірімнен»(«Поэзия и правда. Из моей жизни») /1811-
1831/ атты кітабы өте мазмұнды жазылған. Гете бұл еңбегінде 1775 жылға
дейінгі өз өмірінің өткен күндеріне үңіле отырып, сол кезеңдегі өзі куә
болған тарихи оқиғаларды қайта толғап, көңіл-күй тебіренісіне түседі.
«Вильгелм Майстердің шәкірттік жылдары» («Годы учения Вильгелма
Майстера») романы жарық көргеннен кейін 25 жыл өткеннен соң, Гете осы
кейіпкер туралы тағы бір туындысын жарыққа шығарды. «Вильгелм Майстердің
жиһанкездік жылдары» («Годы странствований Вильгелма Майстера») атты бұл
романын автор 1807-1829 жылдар аралығында ұзақ жазуының себебі, жаңа
ғасырдың қарқынды онжылдығын ақын ой елегінен өткізе отырып, жан-жақты
талдау жасайды. Қоғам жаңалығына баса назар аударып, жеке бастың толысу
сатысын қамтамасыз ететін ортаны іздейді. Бұл орта өзара бірліктегі
жандардың, өзгенің қамын жеп, олардың игілігін ойлауды мақсат тұтқан
қиялдағы «қауымдастық».
Гете романдарында капиталистік құрылыстың келеңсіз қырлары –
қолөнердің құлдырауы, техникалық өндірістің зиянды зардаптары, қаладағы
үлкен өзгерістер, ондағы зорлық-зомбылық сынға алынып, оған қарсы күш
ретінде өткен қоғамның кейбір дәстүрлерін дәріптеуге бой алдырады.
Дегенмен ол басқаларға ұқсамайтын, кіршіксіз, қоршаған ортаға қажетті,
жан-жақты тұлғаның образын жасауға тырысып, кейіпкерлерінің баянды өмір
жолын өз шығармаларына арқау етеді. Ақынның романтикалық көзқарасы басқа
елдердің көрнекті тұлғаларының шығармашылық әлемінде де өмірді барлық
қырынан танып, оны жете түсінуге жол ашып берді.
Осы тұрғыда алысқа бармай Жуковскийдің, Пушкиннің, Лермонтовтың,
Абайдың Гете шығармашылығына зор ықылас танытып, аударма жасағандарынан
аңғаруымызға болады.
Абай Гете туындыларымен Лермонтов аудармалары арқылы таныса отырып,
оны өз халқының жанына жақынырақ қылуды мақсат еткен. Неміс ақынының
Лермонтов аударған «Горные вершины» («Тау шыңдары») өлеңін Абай еркін
аударып, тіпті оған тамаша әуен де шығарған. Лермонтовтағы:
Горные вершины, Спят во тьме ночной
Тихие долины, Полны свежей мглой:
Не пылит дорога. Не дрожит листы...
Подожди немного. Отдохнешь и ты, -
деп келетін пейзаждық көріністі, Абай өз туған даласындай дәлме-дәл, шебер
аудара келе, суретті сөздің көркемдік үлгісін жасаған:
Қараңғы түнде тау қалғып,
Ұйқыға кетер балбырап,
Даланы жым-жырт, дел-сал қып,
Түн басады салбырап.
Шаң шығармас жол-дағы,
Сілкіне алмас жапырақ,
Тыншығарсың сен-дағы
Сабыр қылсаң азырақ.
«Қараңғы түнде тау қалғып» өлеңі – қазақ жұртының сүйікті әндерінің
біріне айналып, бүгінге дейін ел аузынан түспей келеді. Бұл, Абайдың сол
кездің өзінде неміс ақынының лирикасындағы тамаша белгілері мен ғажап
әуендеріне терең бойлап, жан қозғалысының үндестігін тап басып, таба
алғандығының айғағы.
Сайып келгенде, Гете шығармашылығының маңыздылығы сонда, ол айрықша
көркемдік айшықтағы туындыларын жаза отырып, өз халқының, өз заманының ғана
емес, одан соң да әлемдік әдеби, мәдени даму үрдісіне зор ықпалын
тигізуінде.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Гетенің Наполенға қатысты пікірін айт.
2. «Фауст» туындысы – неміс халқының тарихи энциклопедиясы екендігі.
3. Ақынның «Батысты-шығыстық жинақ» шығармалар топтамасының жазуылу
себебі.
4. Гетенің әлем әдебиетіндегі орны.
5. Абайдың Гетеден аудармасының мәні.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 12, 13, 24, 25.
ДӘРІС 5. АНГЛИЯДАҒЫ РОМАНТИЗМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ,
«КӨЛДІК МЕКТЕП» ӨКІЛДЕРІ
Дәрістің мақсаты: Англиядағы романтизмінің қалыптасуы және оның
өкілдері жайында жете мағлұмат беру. «Көлдік мектеп» өкілдерінің
шығармашылығына үңілу.
Тірек сөздер: Өндірістік төңкеріс, Лейкистік мектеп, классицизмді
сынау, өз кезеңінің символы, көлдік мектеп, Пантисократия, баллада,
поэтикалық есім, сонет.
Дәрістің жоспары:
1. Англия романтизмінің қалыптасуына әсер еткен тарихи-әлеуметтік
оқиғалар.
2. Өндірістік төңкерістің мәні.
3. Ағылшын романтизмінің кезеңдері
4. Лейкистік ағым. Лейкистердің басты идеясы.
5. «Көлдік мектеп» өкілдері және олардың ағылшын романтизмін
қалыптастырудағы орны.
6. У.Вордсворттың туындыларындағы басты кейіпкерлер, сонеттері.
7. С.Колридждің романтикалық көркем ойлары.
8. «Кәрі теңізші» балладасындағы басты идея.
9. Р.Саути шығармашылығының кезеңдері.
10. Саутидің ортағасырлық сюжеттерді пайдалануы.
Романтизм Англияда Батыс Еуропаның басқа елдеріне қарағанда ертерек
қалыптасты. Бұл бағыттың ағылшын мәдениетіне бірте-бірте сыналай енген
уақыты 1790-1800 жылдарға сәйкес келеді. Осы кезең көптеген тарихи-
әлеуметтік мәні бар оқиғалармен ерекшеленді. Мәселен, Франциядағы революция
бүкіл дүние жүзін дүр сілкіндірсе, Англияда болып өткен өндірістік
өзгерістің маңызы өте жоғары болды. «Өндірістік төңкеріс» деп аталған бұл
құбылыс бір жағынан үлкен қалалардағы индустриялық өндірістің қарқынды
дамуына әсер етсе, екінші жағынан – барып тұрған сорақы тұрмыстық
ауыртпашылыққа: жаппай қайыршылық, ашаршылық, жезөкшелік, қылмыстың өрескел
өсуіне, ауылдағы шаруалардың кедейшілік пен ауыр тұрмысты бастарынан кешіп,
толықтай басып кетулеріне әкеліп соқты. Міне осы жайлардың төңірегіндегі
оқиғалар ағылшын романтикалық әдебиетінің басты сарыны, негізгі тақырыбы
болды.
Ағылшын әдебиетінде романтизмнің алғашқы соқпағын салушылардың алдында
Вильям Вордсвордт пен Сэмюель Тейлор Колридж тұр. Олардың 1798 жылы шыққан
«Лирикалық балладалар» (Лирические баллады) атты жинағы жаңа қоғамдағы жаңа
мәдениеттің өзекті мәселелерін айқындап берді.
Ағылшын романтизмінің бірінші кезеңін «Көлдік мектеп» (Озерная школа)
немесе «Лейкистік» (лейкисты, ағылшын. Lake-көл) ағым өкілдерімен тығыз
байланыстырамыз. Бұл термин алғаш рет 1800 жылы ағылшын әдеби журналдарының
бірінде Вордсвортты «Көлдік мектептің» басшысы, ал Колридж бен Саутиді оның
мүшелері деп жариялаған кезден бастап қолданылды. Осы үш ақынның өмірі мен
шығармашылығы негізінен Англияның Солтүстігіндегі табиғаты өте әсем,
көптеген көз тартар көлдерімен ерекшеленетін, көрікті жерлерімен байланысты
еді. Сондай-ақ ақын-лейкистер С.Роджерс, У.Блейк, Т.Чаттертон, Д.Китс,
Т.Мурлар өз жырларында туып-өскен өлкелерін асқан шабытпен жырлады.
Көлдік мектеп өкілдерінің әлем әдебиеті тарихының қоржынына қосқан
үлестері айтарлықтай. Олар алғаш рет шығармашылықтағы классицизм
принциптерін ашық түрде сынға алды. Лейкистік ақындар өз шығармаларында
қоғамдағы басты тарихи оқиғалар мен көрнекті тұлғаларды суреттемей, еңбекші-
шаруаның күнделікті тұрмыс-тіршілігін, қарапайым адамдар өмірін жырлауды
дәстүр етті. Сонымен қатар жаңа мектептің басым бағыты – халықтық бағыт,
фольклорды кең түрде қолдануы болды.
Осы ағамның көрнекті өкілдерінің бірі – Вильям Блейк (1757-1827),
ағылшын романтиктерінің ішінде алғаш көркемөнердегі классицизмге қарсы
болған ақын. Блейк ақындықпен бірге бейнелеу өнерін де қатар алып жүрді.
Көп мағыналы, күрделі символдарға толы ақын және график Блейктің өнерін
замандастары жете түсінбей, біршама уақытқа дейін көңіл аударылмай, тек ХІХ
ғасырдың аяқ шеніне таман ғана оның туындылары өзінің әділ бағасын алды.
Ақынның атап айтар лирикалық жинақтары «Кіршіксіздік әндері» («Песни
невинности») /1789/ және «Тәжірибе әндері» («Песни опыта») /1794/
туындылары болып табылады. «Әулиелік кітап»(«Пророческие книги») еңбегінде
айналадағы зұлым күштерді адамзаттың түбінде бір жеңетіндігіне сеніммен
қарайды.
«Тәжірибе әндері» жинағының лирикалық толғамдарында, үлкен
капиталистік қаланың қайнаған тіршілігін суреттей отырып, ақын, керісінше
трагедиялық бояудағы сезімге беріледі. Бір-біріне қарама-қарсы екі
лирикалық ойдың тоғысуы арқылы, өмірдің қиыншылығы мен қайшылығының
арасындағы ақиқатты айқындайды.
Ағылшын романтизмінің екінші кезеңін (1812 жылдан бастап) – Байрон,
Шелли, Скотт, Китс шығармашылығымен байланыстырамыз. Олар әдебиетке жаңа
жанрлар мен тың тақырыптар енгізе отырып, осы кезеңнің символы болған лиро-
эпикалық поэмалар мен тарихи романдарды өз оқырмандарына тарту етті.
Колридждің «Әдеби өмірбаян» («Литературная биография»), Байронның
«Ағылшын бардтары және шотландиялық шолушылар» («Англиские барды и
шотландские образователи»), Шеллидің «Поэзияны қорғау» («Защита поэзии»),
Скоттың «Эдинбургтік шолу» («Эдинбургская обозрения») атты белгілі
туындылары осы кезеңнің жемісі болып табылады. Проза поэзиямен қатар дамып,
өзіндік орнына ие болды. Жазушылар М.Эджуорт, Ф.Берни, Д.Остен өз
туындыларының құрылымын түбегейлі өзгертіп, роман жанрының нағыз ұлттық
нақыштағы үлгілерін дүниеге әкелді.
Дегенмен, 1820 жылдары романтиктердің алдыңғы толқыны өмірден өткен
соң, ағылшын романтизмі құлдырап, бірте-бірте өз үстемдігін жоғалта
бастады. Ал, Вальтер Скоттың (1832) қазасынан кейін, романтизм өзінің
ағымдық қасиетінен біржолата айырылып, басқа әдеби ағымдарға жол берді.
«КӨЛДІК МЕКТЕП» ӨКІЛДЕРІ
Уильям Вордсворт (1770-1850). Уильям Вордсворт алғашқы туындыларын
ХҮІІІ ғ. 90 жылдарының бас кезінде жаза бастады. Ақынның дүниетанымы
Англиядағы радикалды-демократиялық қозғалыстың өрлеуіне, құрлықтағы
революциялық жағдайларға байланысты қалыптасты. Вордсворт революция
уақытында Францияда болып, оны қуанышпен қарсы алады. Бірақ якобиндік
терроршылардың қанішерлік әрекетінен соң ол өз көзқарасын өзгертуіне тура
келеді.
Вордсворт 1770 жылы Кэмберленд провинциясында заңгердің отбасында
дүниеге келіп, өмірінің көп жылдарын Көлдік өлкеде өткерген. Ақын өмір
сүрген Грасмир елді-мекенінде қазіргі кезде соның атындағы мұражай бар. Ол
Кембридж университетінде білім алып, Франция, Швейцария, Германия елдерінде
жиі болған. Уильям Вордсворттың ақындық өнері ерте оянып, он төрт жасынан
шығармашылықпен айналыса бастайды.
Оның 1793 жылы жазылған алғашқы белгілі туындысы «Кінә мен қайғы»
(«Вина и скорбь») деп аталады. Ақын осы шығарма-сында өнеркәсіптік және
аграрлық төңкерістің шаруалар мен барша қара халық басына түсірген
ауыртпашылығын, трагедиялық халін бейнелейді.
Вордсворт туындыларында шетсіз шексіз жол үстіндегі бейшара
қаңғыбастар мен қайыршылар жиі суреттеледі. Негізінде бұл кейіпкер сол
кезеңдегі өмірдің қатал шындығын, қоғамдағы кері өзгерістер, ауылдың азуын,
күн көріс іздеген халықтың тозуын көрсеткен шынайы бейне.
Кедей-шаруаның ауыр тағдыры, ауылдың аянышты да бейшара көрінісін
суреттеуде ақын өзінің барлық шығармашылық шеберлігін таныта білген. Оның
«Алиса Фелл, немесе Кедейлік» («Алиса Фелл, или Бедность»), «Отардың
соңғысы» («Последний из стада»), «Теңізші анасы» («Мать моряка»),
«Кемберлендік кәрі қайыршы» («Старый Кэмберлендский нищий»), «Бейшара
Сюзанна-ның армандары» («Мечты бедной Сюзанны»), т.б. көптеген өлеңдері
осының айғағы.
Уильям өз кейіпкерлерінің тіршіліктегі тапқырылықтарына масаттана
отырып, олардың жақсы жақтарын атап, өмірдегі қиыншылық атаулыға
төзімділіктерін, қайғы-қасіретке мойымайтындықтарын алға тартады. Ал,
«Делқұлы бала» («Юр одивый мальчик»), «Біз жетеуміз» («Нас семеро») атты
шығармаларында бейкүнә, кіршіксіз сәбилік сезімнің кереметтей құдіретіне
тебіренеді.
«Біз жетеуміз» балладасында ақын құртақандай балаға жолығып сөзге
тартқанда, сәби бауыры мен сіңілісінің қаза болғандығын айтады. «Сендер
енді жанұяда нешеусіңдер?»- деген сұрауға, «жетеуміз» деп, оларды тіріге
санап жауап береді. Баланың сана-сезімінде «өлім» деген – беймәлім, жұмбақ
дүние, оның ойынша туғандары қасындағы бір жерде жүргендей. Автор, бір ғана
баланың бейкүнә сезімі арқылы, тұрмыс тауқыметін, ауылды жерді жайлаған
аштық өлімді, баянсыз өмірді көз алдыңызға әкеледі. Ауылдық тақырыпқа
арналған өлеңдерінен әсіресе «Кедейшілік халдегі лашық» («Разоренная
хижна») /1797/ шығармасын ерекше атауға болады. Өлең арқауы ретінде
жауынгер жесірі Маргаританың өмір тарихы алынған. Оның қолындағы балалары
бірінен соң бірі шетінеп, жалғыздық тұрмыстың ауыр зардабын тартады.
Маргаританың қасіретті үні жалғыз жолаушының жан дүниесіне жол тауып, ақыры
жалғыздық пен қайғыны бөлісетін серігін кезіктіреді.
Вордсворттың әсіресе табиғат лирикасын ерекше атау керек. Ол
туындыларында табиғаттың тылсым үнін, әсем бояуын, қимыл-қозғалысын, жұпар
иісін нәзік сезімді сөз өрнектерімен жандандыра отырып, ой-толғанысқа
түсіре адамның қайғы-мұңын бірге бөліскендей болады. Атап айтқанда «Көкек»
(«Кукушка»), «Жүрегім менің тулайды» («Сердце мое ликует»), «Шілік ағашы»
(«Тисовое дерево»), т.б. өлеңдерінде Көлдік өңірдің тамаша көріністері
өзгеше сүйіспеншілікпен бейнеленген. Туған жер төсінде жайқалған көк
майсаның арасынан көктей өскен шілік ағаштары, осы өңірдің тарихи символы
іспетті. Ақын жүрегі самал желдің қимыл-қозғалысын, алтынды нарцисс гүлінің
алған тынысын сезініп табиғаттың жұмбақ та жұмақ бейнесімен ерекше
сырласқандай болады.
Философиялық лирикаға Вордсворт «Алыс досыма» («Далекому другу»),
«Венеция, Англия және Швейцария», «Лондон, 1802», «Сөнген махаббат»
(«Утраченная любовь») өлеңдерін арнады. Мұнда ақын көбінесе өткен өмірді,
қайрылмай кеткен жастық шақты аңсай, бір сәтке мұңға беріледі.
«Түсіндірме нобайында» («Описательных набросках») /1791-1793/ және
саяси сонеттерінде Уильям бостандықты қуанышпен қарсы алып, революциялық
рухты дәріптейді. Ал, «Нышан» («Прелюдия») /1805/ атты түсіндірмелік
поэмасында ақын революциядан күткен қоғамдағы жақсы өзгерістердің
болмағандығын, өзінің бұл жөнінде қатты қателескенін айтып, ойын баршаға
жайып салады.
1843 ж. Саутидің қазасынан соң Вордсворт сарай ақыны орынын басты. Осы
кезеңде оның шығармашылығында ортамен ымырашылдық жайлар ұлғайып, саяси
және азаматтық көзқарасы өзгеріске ұшырады. Ол қоғамдық қақтығыстардың
демократиялық тұрғыда, бейбіт шешілуін армандады. «Серуен» («Прогулка»)
атты суреттемелік поэмасында ауылды жерде жолыққан төрт кейіпкер – ақын,
жиһанкез, дуана және поптың сұхбатын суреттеу арқылы, Вордсворт өз
поэзиясының даму жолындағы көп жылғы ізденісі мен қиыншылықтарын
қорытындылайды. Бұл туындысында автор көркемдік танымның қыр-сырын терең
меңгергендігін көрсете отырып, романтикалық образдарды сомдап, дамытты.
Поэмада адам баласының тұрмыс-тіршілігіне байланысты, оның қоғамдағы орынын
айқындайтын философиялық ұғым басым.
Қорыта айтқанда, Вордсворттың соңына қалдырған мол мұрасы тек қана
ағылшын әдебиетінің өркендеуіне ықпал етіп қана қойған жоқ, әлемдік
лирикалық поэзияның дамуына да зор үлесін тигізді. Ол ірі ақын-
романтиктердің ішінде өнеркәсіптік төңкеріс әкелген бүкіл бір қоғамның
трагедиялық халін алғаш ашып көрсетті. Ақын сондай-ақ, поэтикалық жанрға
бірқатар өзгерістер енгізіп, қарапайым оқырманның жүрегіне жол табар көркем
дүниелерін сыйға тартты.
Самюэль Колридж (1772-1834). Көлдік мектептің тағы бір көрнекті өкілі
– Самюэль Тейлор Колриджді В.Скотт «үндестікті қалыптастырушы» деп атаған.
Колридж 1772 жылы Оттериде (Девоншир) провинциялық дін қызметкері
жанұясында дүниеге келген. Мектеп жасында (1782-1791) ол философияны көп
оқып, Вольтердің, Дарвиннің, Платонның, Плотиннің, Ямвлихтің туындыларымен
танысты. Ерекше сезімтал және тумысынан тік мінезді ол, үлкен рухани
байлықтың иесі болған.
Француз революциясын Колридж «Бастилияның күйреуі» («Разрушение
Бастилии») /1789/ атты өлеңімен қарсы алады, он жеті жасар ақын «қуанышты
бостандықты» шаттана жырлайды.
1793 жылы Колридж Р.Саутимен кездесіп, оны өзінің ғажайып
жоспарларымен еліктіреді. Олар бірге Америкаға кетіп, ешқандай билікке
бағынбайтын, еркін еңбекшілер мен ойшыл-гуманистерден құралған ерекше бір
қауым құруды қиялдайды. Ақынның тұрмыстық-утопиялық ойларға бой ұруы – оның
«Пантисократия» /1794/ және «Америкада пантисократияны орнатудың болашағы»
(«О перспективе пантисократии в Америке») /1794/ атты өлеңдерінде айқын
байқалады. Дегенмен, Америкаға баруға қаражаттары жетпегендіктен, олардың
құрғақ қиялдан тұратын жоспарлары іске аспай қалып, Колридж қатты
қапаланады. Оның Саутимен бірге жазған драмасы «Робеспьердің күйреуі»
(«Падение Робеспьера») /1794/. Ал өзінің келесі туындысы «Осорио» /1797/
трагедиясы Шиллердің «Қарақшылар»(«Разбойники) атты шығармасымен үндесіп
жатыр.
1796 жылы Колридж Вордсвортпен танысады. Таныстықтан соңғы олардың
шығармашылық одағы 1798 жылы «Лирикалық балладалар» атты жинақтарында
тоғысып, көпшілікке танымал болды. Дегенмен, олардың бұл байланыстары көпке
созылмай, Колридж Германияға кетіп, әдебиет пен философияны тереңдетіп
оқумен шұғылданады. Отанына оралған соң Колридж Вордсвортқа көрші Кезуик
деген жерге орналасады. Өзінің болашақтағы тағдырына үлкен әсері болған
Сара Хитчисонмен сонда танысады. Кейіннен Сараға деген баянсыз махаббатын
сезінген ол, оған өзінің ең бір жүректен тұнып шыққан әсерлі мұңды
өлеңдерін арнайды. Азра – Сара Хитчисонның поэтикалық есімі. Бұл бейне
Колридж өмірінің соңына дейін шындық пен сұлулықты шарық ұрып іздеп
қиналған кездерінде де жадында болады.
1816 жылы Колридж Лондонға келіп, әдеби-сын және ағартушылық
жұмыстарымен айналысады. Осында ол «Әдеби өмірбаян» («Литературная
биография») /1817/, «Сивилла жапырақтары» («Листки Сивиллы») т.б. өлеңдерін
жазып, философиядан, ағылшын поэзиясының тарихынан дәрістер оқыған.
Колридждің ерте кездегі өлеңдерінен «Чаттертонның өліміне байланысты
монодияны» («Монодонию на смерть Чаттертона») /1790/ атап айтуға болады.
Колридждің монодия (ежелгі гректер қолданған ән түрі) жанрын өз туындысында
жаңғыртуға әсерін тигізуші ХҮІІІ ғ. өмір сүрген ағылшын ақынының
трагедиялық көңіл-күйі мен хал-жағдайы.
«Оттер өзеніне сонет» («Сонет к реке Оттер») /1793/ өлеңінде балалық
шақпен қоштасудың көңілді де мұңды жақтары көрінсе, «Женевьева» /1790/
өлеңінде шекспирлік қараторы әйел затының бейнесі сомдалады. Оның жас
кезіндегі өлеңдерінен әсіресе сонеттері көңіл аударарлық. 1794-1795 жылдары
Колридж көрнекті қайраткерлер Пристел, Шеридан, Годвин, Костюшколарға арнап
бір талай сонеттер циклін жазған. Осы жылдары ол Англиядағы демократиялық
қозғалыстың өкілдерімен жақындаса отырып, саяси көзқарасын нығайтты.
Колридж қоғамдағы келеңсіз шындыққа сын көзімен қарап, өзінің демократияға
ықылас-тілегін «Джеон Телуолуға» /1795/ атты өлеңінде анық білдірген. Сол
себепті Колридж біршама уақыт полиция назарында жүріп, қамауға алына
жаздайды.
Дегенмен, ақынның көңіл-күйіне байланысты оның туындылары да өзгеріп
отырған. Мысалы 1794-1798 жылдары жазған туындылары, әсіресе «Өткен жылға
арналған ода» («Ода к уходящему году») /1796/, «Діни толғамдар»
(«Религиозные размышления») /1794/, «Халық тағдыры» («Судьба народов»)
/1796/ атты өлеңдерінде писсимистік сарын басым.
Өмірдегі барлық зорлық-зомбылық атаулыға қарсы ақын жүрегі ағылшын
әскерінің Ирландияда жүргізген жазалаушылық жорықтарын естігенде қатты
толқып, қатыгездік пен үстемдікті қатты айыптайтын «От, Аштық және
Кескілесу» («Огонь, Голод и Резня») /1798/ атты әскери эклогын жазады.
1797-1802 жылдар Колридж шығармашылығының жемісті кезеңі болды, Оның
көпшілікке танылған көркем туындылары «Кәрі Теңізші жайлы баллада»
(«Баллада о Старом Мореходе») /1797/, «Кристабель»/1797/, «Кубла Хан»
/1798/, «Франция» /1798/, «Уайым»(«Уныние») /1802/, «Любовь и старость»
(«Махаббат пен кәрілік» /1802/ т.б. осы кезеңде қалам ұшынан шықты.
Колридждің бұл аралықтағы лирикалық және прозалық туындылары оның
шығармашылық белсенділігінің артқанын, романтикалық көркем ойларының әбден
орныққандығын аңғартады.
Колридждің романтикалық эстетикасының басты бағыты – қиял әлемін
көркемдік тұрғыдан қолдана білу. Қиял «өмірлік күш» ретінде алынып, оның
ойынша дүниені өзгерту құралы болып табылады.
Өзінің шығармашылық өмірінде Колридж романтикалық ойдың тікелей шыңына
шығудың белгілі бір тәртібін бұзып, оны кез келген уақытта туындаған үзік
поэтикалық ой, қиял, көркемдік интуициямен байланыстырады. Оның әлемге
танымал поэмасы «Кәрі теңізші», аяқталмаған поэмасы «Кристабель», «Кубла
Хан», т.б. осы тұрғыдағы туындылар. Бұл шығармаларының барлығы үзінді
композияцияға құрылып, күрделі символикалар және елесті романтикалық
образдармен өрнектелген.
«Кәрі теңізші» балладасы ортағасырлық туындылардың мақамында жазылған.
Онда дін мәселесін – күнә мен оны өтеуді дәстүрлі баяндау арқылы көрсеткен.
Кәрі теңізші «ақ ұлпа қардай Альбатросты» (қайырымдылықтың,
адамгершіліктің, махаббаттың, пәк сезімнің символы) садағымен атып
түсіреді. Ол құс бүкіл теңізшілерге алыс сапарларға жүзуде дұрыс жол
сілтеген «сәттілік символы» іспетті болатын. Осы опасыз әрекетімен ол
жақсылыққа жамандық жасайды. Өз жолдастарын қайғы-қасіретке бөлеп, жаппай
өлімге душар етеді. Басқарусыз кеме теңіз бетінде алған бағытынан ауытқып
кетеді. Желкендері дәрменсіз салбырап, кеме ағаштары тропикалық күннен
жарылып, шіри бастайды. Ал, жападан жалғыз қалған кәрі теңізшінің қасынан
Өлім және оның аса қорқынышты бейнедегі серігі – өмірдегі Өмір әуе
кемесімен дәл қасынан жүзіп өтіп, күнінің санаулы екенін ескерткендей
болады.
Кәрі теңізші тек шөлден, аштықтан және аптап ыстықтан ғана қиналмайды.
Олардан басымырақ, жүрегін жегідей жұлып жеген – жан күйзелісінен қиналыс
табады. Көпшілікпен санаспаған, өркөкірек, өзі білермендіктің салдарынан
Теңізші жан күйзелісінің жазасын алып, жалғыздықтың азабын тартады. Сол
себепті шығарманың 3-4 бөлімдерінің оқиға желісі «жалғыздықты» жырлаған.
Осы азаптан кәрі теңізші тәубәсінә келіп, теңіздің сұлулығына қызыға
қарап, таңдана отырып, батасын жолдағаннан соң ғана, сиқыр күші сейіліп,
кеме өз мекеніне жетеді. Теңізші соңынан өмір бойы ел кезіп жүріп, жұртқа
өз басынан кешірген қателігі мен қасіретін қайталамауды ескертеді.
Колридждің осы іспеттес туындыларының басты идеясы, терең моральдық
мәні мынада: ақын өз өлеңдерінде адам тағдырындағы француз революциясы,
буржуазиялық бостандық әкелген жаңа трагедиялық құбылыстарды сергек түрде
сезіне отырып, кейіпкердің көңіл-күйі, ішкі жан-дүниесі арқылы бере
білуінде. Суреткердің ақындық шеберлігін оның замандастары аса жоғары
бағалаған. В.Скотт ақынды жиі мысалға алып, оны «ұлы ақын» дей отырып, оның
әсіресе махаббат лирикасын «ағылшын тілінде жазылғандардың ең кереметі, ең
көркемі» екендігін атап айтады.
Роберт Саути (1774-1843). Көлдік мектептің соңғы өкілі Роберт Саути
көбінесе Вордсворт пен Колридждің эстетикалық көзқарастарын бөлісіп,
қаламдас болған. Саути өзінің алғашқы шығармашылық жолын Колриджбен тығыз
байланыстырса, кейіннен Вордсвортпен үндесе жазды. Ақынның алғашқы
шығармасы – «Робеспьердің күйреуі» («Падение Робеспьера») /1794/ драмасы
Колридждің есімімен жарияланғанымен, үш бөлімнің екеуін өзі жазған
болатынды. Қырқыншы жылдары Саутидің саяси көзқарасы кері өзгеріп,
реакциялық күштерді жақтады. Оның бұл қателігін сол кезде замандастары
қатты сынға алған.
Роберт Саути Бристолда саудагер жанұясында дүниеге келіп, Оскфорд
университетінде оқыған. 1795-96 жылдары Испанияда болуы, осы елдің тарихы,
мәдениетімен жақын танысуға құмартқан жас ақынға ерекше шығармашылық
серпіліс әкеледі. Ол Вордсвортқа жақын жердегі Кезвик елді мекеніне
қоныстанып, оның эстетикалық жоспарларымен танысып, барлығын өз қажетіне
қабылдайды. Дегенмен, Вордсворт пен Колриджден өзгешелігі, оның романтизм
теориясына аса көңіл аудармауында. 1813 жылы Саути ақын-лауреат атағын
алады, бірақ В.Скотт оның бұл атағын оның реакциялық көзқарасына байланысты
мойындамайды.
Саути шығармашылығын екі кезеңге бөлуге болады: бірінші – 1794-1813
жылдарға поэзиялық және драмалық туындылары; екінші – 1813-1843 жылдар
аралығындағы шығармалары, әсіресе, прозалық туындылары кіреді.
Ол өзінің шығармашылық жолын 90-шы жылдары, халық жырларынан нәр ала
отырып бастайды. Ақынның алғашқы туындылары кедей-жарлылар мен қайыршыларға
жанашырлық көңілден шыққан. Бірқатар туындыларында – «Жауынгер жұбайы»
(«Жена солдата»), «Кедейлер мұңы» («Жалобы бедняков»), «Қайыршыны жерлеу»
(«Похороны нищего») т.б. қара халықты қанаушылық пен зорлық-зомбылыққа ақын
тарапынан қарсылық лебі білінеді. Дегенмен, ол буржуазиялық құрылыстың
келеңсіз қырларын ашық түрде сынағанымен, оның себеп-салдарын ашып
көрсетпей, байқаған дүниелерін ғана тізбектеумен шектелген.
Саутидің сыни көзқарасы әсіресе, соғысқа қарсы туындыларында басымырақ
көрінеді. Соғыстың барлық ауыртпалығын көтеріп отырған қара халық тағдырын
«Бленхеймдік ұрыс» («Бленхеймский бой»), «Жарлының мұңы» («Жалобы
бедняков») шығармаларында анық бейнелейді.
Өткір әлеуметтік мәселелерге баса көңіл аударған Вордсворттан бір
өзгешелігі, Саути балладаларында көбінесе ортағасырлық сюжеттерді
пайдалануында. Мәселен, «Құдайдың епископқа соты» («Суд божий над
епископом») /1799/, «Талаба-талқандаушы» («Талаба-разрушитель») /1801/,
«Кехамның қарғысы» («Проклятье Кхемы») /1810/ т.б. туындыларында халық
баллада-ларының құрылымынан нәр алып жазғандығы аңғарылады.
Аталмыш алғашқы туындысында ашаршылық кезінде халықтан қызғанып астық
қоймасын өртеген сараң епископтың, құдайдың қаһарына ұшырап, ит өліммен
жазалануы суреттеледі. Автор өз айтпақ ойын үлгі-өнегелік, эстетикалық
тұрғыдан беруге тырысқан.
Саутидің наполеондық соғыс кезеңінде жазған – «Мэдок», «Талаба-
талқандаушы», «Кхеманың қарғысы» т.б. поэмалары шығыстық мақамда жазылған.
Поэмалардағы кейіпкер тағдыры бір-біріне ұқсас көркемдік байланыста
суреттелген.
Саутидің поэзияға көзқарасы бәсеңсіп, прозаға ауысуын оның
шығармашылығының екінші кезеңімен байланыстырамыз. Оның жазған «Нельсонның
өмірі» («Жизнь Нельсона») /1813/, «Артурдың қазасы» («Смерть Артура»)
/1817/, «Уэслидің ғұмыры» («Жизнь Уэсли») /1818/ т.б. туындылары арқылы
шебер прозаик екендігі аңғарылады. Саути бұл туындыларында тарихи
тұлғаларға түбегейлі бет бұрады. Дегенмен, саяси көзқарасының
тұрақсыздығының кеселінен оның шығармалары өз кезінде тиісті бағасын ала
алмады.
Дегенмен Саути де басқа лейкистер тәрізді әдеби тілдің жаңғырып, өркен
жаюына зор үлесін қосты. Оны одан әрі оралымды, қарапайым түрде
түрлендірген, өз кезеңінің әдеби-көркемдік стиліне өзіндік жаңалықтар
енгізген романтизмнің көрнекті суреткерлерінің бірі болып табылады.
Сонымен Көлдік мектептің және басқа ағылшын романтиктерінің сол
кезеңдегі шығармашылық өрлеуі өнеркәсіптік төңкерістің аяқталып, елде
қоғамдық құрылысқа, мәдениетке жаңа көзқарастың қалыптасқан сәтімен
байланысты. Осыған орай ағартушылық ізденістердің негізінде жаңа лирикалық
поэзияның тарихи беттері ашылып, романтизм дәуірімен сабақтаса байланысып
жатты.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Ағылшын романтизмі қандай тарихи оқиғалармен байланысты?
2. Лейкисттік ағым туралы не білесің?
3. Лейкист ақындар шығармаларының басты тақырыбы?
4. Классицизмді ашық сынаған ақын?
5. Ағылшын романтизмінің екінші кезеңі.
6. «Көлдік мектеп» өкілдері.
7. У.Вордсворт шығармаларының басты тақырыбы.
8. Вордсворттың табиғат лирикасына арналған туындылары.
9. С.Колридждің утопиялық ойлары.
10. Колридж шығармашылығының жемісті кезеңі.
11. Р.Саути қандай сюжеттерді пайдаланды?
12. Саутидің Наполендық соғыс кезеңінде жазған еңбектері.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16.
ДӘРІС 6. Джордж Ноэл Гордон Байрон
шығармашылығы
(1788-1824)
Дәрістің мақсаты: Әлем әдебиетінің жарық жұлдыздарының бірі –
Д.Н.Г.Байронның шығармашылығына жан-жақты шолу жасау.
Тірек сөздер: «байронизм», «Чайльд Гарольд», Прометей, жиһанкездік,
Шығыстық поэмалар, Еврей саздары, гумманизм.
Дәрістің жоспары:
1. Байронның шығармашылық өміріне шолу жасау.
2. Байронның күрескерлік идеясын ашу.
3. Байрон шығармашылығының кезеңдері.
4. «Чайл Гарольдтың сапары» туындысынан ақынның жан-дүниесінің
көрінуі.
5. Ақынның шығыстық поэмалары.
6. Байронның романтикалық кейіпкері.
7. Байрон және қазақ әдебиеті.
8. Г.Байронның әлем әдебиетінің тарихындағы алар орны.
Джордж Байрон ХІХ ғасырдағы Батыс Еуропа ақын-жазушыларының ішінде
көптеген елдерде өршіл романтизмнің дамуына зор ықпал еткен тұлға. Өз
тұсында және кейінгі замандарда да Байронның атақ-даңқы жер жүзіне аса бір
қадірлі беделмен таралып, оның асыл мұралары ерекше баға, құрметке бөленді.
Энгельс, Байрон шығармаларының әлеуметтік, тарихи, қоғамдық мән-
маңызын, халықтық сипатын жоғары бағалай келіп: «Ақын творчествосын нағыз
қадірлеуші – халық болды»,-деген еді. Орыстың ұлы сыншысы Белинский: «Әрбір
ұлы ақынның ұлылығының өзі – оның қасіреті мен қуанышы қоғам өмірімен,
тарихымен терең тамырлас болуында,-дей келіп, – тап осындай өмірі де,
шығармасы да тарихи-қоғамдық өмірмен тығыз байланыста болған орасан зор
ақын – Байрон», - деп құрметпен жазған. Пушкин, Лермонтов, Мицкевич сынды
поэзия кемеңгерлерінің өзі Байронның ғажайып ақындық даналығы мен
адамзаттың азат өмірін аңсау жолындағы тарихта теңдесі жоқ ересен ерлік
өмірін мейлінше қадір тұтып, өздеріне өнеге санаған.
Осындай бірталай елдердің әдеби өміріне аса бағалы рухани мұраларымен
белгілі, әлем поэзиясының жарық жұлдыздарының бірі – Джордж Ноэл Гордон
Байрон. Ол 1788 жылы 22 қаңтарда Лондон қаласындағы ірі ақсүйек жанұясында
дүниеге келген. Болашақ ақын жастайынан әділдікке, ерлік рухқа бой ұрып,
алғашқы әлеуметтік күресінен бастап-ақ өз отанындағы зұлымдық пен
әділетсіздікке қарсы тұрды. Өзі ақсүйек ортадан шығып, бала кезінен «лорд»
мәртебесіне ие бола тұрса да, өз ортасымен, яғни Лондонның билеуші озбыр да
өзімшіл тобымен сиыса алмай, азаттық үшін күресіп жатқан елдерге сапар
шегеді.
Байрон лордтар палатасында мемлекет басшылығының халыққа қарсы
ұстанған саясатын қатты сынға алып, екі рет сөз сөйледі. Бірінші сөзінде ол
жазықсыз луддиттерге қолданылып отырған өлім жазасына ашық қарсы болса,
екінші сөзінде ирландтық шаруа-католиктерді қайыршылық халге жеткізген
ғасырлар бойғы үстемдікті жойып, Ирландияға егемендік берілуін талап етті.
Дегенмен, ақынның бұл талаптары орындалмай, сөз жүзінде ғана қалды.
Ақын 1809 жылдардан бастап өмірінің соңына дейін Испания, Швейцария,
Италия, Албания, Греция елдерінде болып, олардың саяси-әлеуметтік
күрестеріне өзінің отты жырларымен үн қосады. 1816 жылы ағылшын озбыр
топтарымен саяси тартысы мейлінше шиеленісіп, солардың қудалауымен ол өз
отанынан біржолата кетеді. Сол жылы ақын Швейцарияда барып, ағылшын
поэзиясының тағы бір шыңы Шеллимен кездесіп, танысады. Бірақ ол көп ұзамай
Италияның Венеция қаласына қоныс аударып, өзінің жемісті шығармашылық жолын
жалғастырған.
1819 жылдың сәуір айында Байрон графиня Терезо Гвичьолмен таныстықтан
соң, Италия бостандығы үшін күрестегі каробинерлердің астыртын саяси
ұйымына мүше болып кіреді. Тіпті ақынның Равенн қаласындағы үйі құпия қару-
жарақ қоймасы мен көтерілісшілердің штабына айналады. Ол өзінің әдеби
еңбектері арқылы тапқан қаламақысын каробинерлердің күресі үшін аямайды.
Міне осы кезең Байронның шығармашылық өрлеуіне әсерін тигізгендей еді. Өз
корольдерін тақтан кетірген неополитандық революционерлердің жеңісіне үн
қосып, көтерілісшілерге ерекше бір рух беретін жалынды туындыларын арнады.
Дегенмен, көтеріліс жеңіліспен аяқталғаннан соң ол қуғындалып, елден
кетуіне мәжбүр болады. Грецияға барып, онда да тыныш жатпай ақын өз жырында
мейлінше ардақтаған Греция елін Түрік басқыншыларынан азат ету соғысына
қатысып жүріп, 1824 жылдың 19 сәуірінде кенеттен келген аурудан Миссалунг
батпағында қаза табады.
Шетелдерде жүріп, бар-жоғы 36 жыл ғұмырында қаншама құнды мұралар
қалдырған кемеңгер ақын әдебиетке де, саясатқа да жастайынан араласты. Оның
шығармаларының көпшілігі соғысқа, басқыншылыққа, үстемдікке, әділетсіздікке
қарсы бағытталған. Осы тұрғыда «Чайльд-Гарольд сапары» («Странствия Чайльд
Гарольда»), «Теңіз көкжалы» («Морской волк»), «Гяур», «Шильон тұтқыны»
(«Шильонсий узник»), «Қола ғасыр» («Бронзовый век»), «Дон Жуан», «Мезепа»,
«Абидосc қалыңдығы» (Абидосская невеста»), «Ирландия аватарасы»
(«Ирландская аватара»), «Минерваның қарғысы» («Проклятие Минервы») т.б.
дастандарын, «Кайн», «Манфред» секілді келелі драмалық поэмалары мен
көптеген өлеңдерін алуымызға болады. Еуропаның алдыңғы қатарлы барлық
ақындары оны «ой-пікірді билеуші» деп атап, өз шығармашылықтарын шыңдауда
үлгі-өнеге тұтқан.
Байрон шығармашылығын шартты түрде екі кезеңге: 1807-1816 жылдар және
1817-1824 жыдарға бөліп қараймыз. Ақын шығармашылығының алғашқы кезеңі
ағылшын классицистикалық поэзиясының ықпалында болса, екінші кезеңінде ол
нағыз толысқан ақын-романтик ретінде көрінеді.
1807 жылы жарыққа шыққан «Бос уақытта» («Часы досуга») атты өлеңдер
жинағы Байронның алғашқы әдеби қадамы болып табылады. Бұл жинағынан жас
ақынның толыспаған, еліктеушілік көзқарасын байқауға болады. Дегенмен де
осы жинақтағы кейбір туындыларында («Кайн», «Прометей») оның жеке ақындық
қасиеттері де қылаң бергендей.
Ақынның өзіндік шығармашылық ерекшелігі, қайталанбас көркемдік
әдістерінің толық көрінуі, оның 1812 жылы жарыққа шыққан «Чайльд Гарольдтың
сапары» дастанымен байланысты. Негізінен бұл туынды бірнеше жыл бойы
жазылып, 4 әннен тұрады. Бұл лиро-эпикалық поэма тек ағылшын оқырмандарына
ғана емес, Бүкіл Еуропаның озық ойлы қауымына теңдессіз әсер қалдырып, ақын
атын әлемге әйгілі етті. Туынды бір ғана 1812 жылдың өзінде 5 рет баспа
бетін көріп, еуропалық романтизмнің ірі жетістіктерінің біріне айналды.
Поэманың орасан зор табысқа жетуінің басты құпиясы, ақынның сол
уақыттың ең келелі де күрделі мәселелерін ашық қозғап, асқан ақындық
шеберлікпен көңіл күй тебіренісін бере білуінде. Туындыны жазуына негізгі
себеп болған жай Байронның 1812 жылы Еуропаға жасаған сапарында алған
әсері. Өзінің осы сапарда жазған әр түрлі күнделік жазбаларын басшылыққа
ала отырып, оларды біртұтас сюжетті поэтикалық көркем дүниеге айналдырда
білді. Ол шығармадағы басты кейіпкері Чайльд Гарольдтың жиһанкездік тарихын
баяндай келе, бүкіл жаңа Еуропаның бүгінгі келбетін көз алдыңызға әкеледі.
Әр түрлі елдердің тыныс-тіршілігін кейіпкердің кеме үстінен бақылауы арқылы
ақын таза романтикалық ойлармен көркемдік мәнерде, көптеген лирикалық
шегіністерімен және аса әсерлі суретті сөзден жасалған бояулардың үйлесуі
арқылы келтірген. Романтиктерге тән «экзотикаға», «жергілікті колоритке»
құмарлықпен Байрон әр түрлі елдердің тұрмыс-тіршілігін, салт-санасын
суреттейді. Дегенмен, туынды көптеген жекелеген бейнелеулерге толы болса
да, олардың бір арнаға тоғысқан ішкі бірлігі бар.
Байрон суреттеген Албания, Испания, Грецияның бір-біріне ұқсамайтын
жекелеген бейнесін көре отырып, сол заманға тән ортақ бір жайды аңғарамыз.
Автордың басты айтпақ идеясы осында жатыр. Поэмадағы бұл ортақ тақырып,
революциядан соңғы Еуропаның мүшкіл халі, қанаушылық, қайыршылық, төніп
келе жатқан Наполеондық езгі, халық басына түскен қайғы-қасірет басты
кейіпкердің көзқарасымен шебер өрілген.
«Шығыстық поэмалары». 1811-1812 жылдар ағылшын тарихындағы өте
келеңсіз, ауыр кезең болды. Ішкі және сыртқы реакциялық күштер халықты
езіп, бостандық идеяларын жаншып отырды. Міне осы жайлар Байронға қатты
әсер етіп, ол терең рухани дағдарысты басынан өткереді. Оның туындыларынан
көңілсіз көңіл-күйдің лебін аңғарамыз. Дегенмен, ақынның осы келеңсіз
жайлармен саяси тартысы оның осы кездегі туындыларында керісінше өрши
түседі. Міне осы кезеңдегі ақын шығармалары «шығыстық поэмалар» деп
аталған. Бұл поэмалар тобына: «Гяур» /1813/, «Абидостық қалыңдық»
(«Абидосская невеста») /1813/, «Корсар» /1814/, «Лара» /1814/, «Коринфті
қоршау» (Осада Коринфа») /1816/, «Паризина» /1816/ атты 6 туындысы жатады.
Байронның «шығыстық поэмаларының» басты кейіпкерлері көбінесе қандай
да бір тәртіпке көнбейтін бүлікшіл жеке тұлғалар. Бұл романтикалық
кейіпкерлер өздеріне ғана тән жеке тағдыры бар, өмірге құштар, ештеңеге
илікпейтін қайратты болса да, махаббат сезімі алдында дәрменсіз, баянсыз
махаббат иелері. Белинскийдің сөзімен айтқанда бұл кейіпкерлер «Олар барша
қоғамдық ортаға ызалы, қашанда қарсы, өзіне ғана сенетін күресшіл
азаматтар, нағыз тұлғалар». Байрон өзінің осы қайсар кейіпкерлері арқылы
оқырман қауымды батыл іс-қимылға, күреске үгіттегендей.
Шығыстық поэмалардың композициясы мен стилі романтизм өнеріне сай.
Оқиғаның қай жерде болып жатқаны белгісіз. Ол көбінесе әсем табиғаттың
аясында, шетсіз-шексіз теңіз, жабайы жағалау жартастары арасында т.б.
экзотикалық орындарда өрбиді. Шығыстық поэмалардың көпшілігі кішігірім
өлеңмен өрілген повестен тұрады. Олардың сюжеті белгілі бір романтикалық
кейіпкердің тағдырына құрылған. Автордың басты назары олардың ішкі жан
дүниесін ашу, орасан зор ынта-жігерін көрсетіп, сезіміне тереңдей бойлау.
«Чайльд Гарольд» дастанына қарағанда бұл поэмалардың сюжеттері аяқталған.
«Гяур» поэмасына қысқаша тоқталар болсақ: ол Гяурдың өлім халінде жатып
монахқа тәубелік етуінен басталады. Гяурдың сөздерінен оның Лейла екеуі
бірін-бірі қатты сүйіп, ғашықтар бақытты болғандығын, бірақ сүйіктісінің
қызғаншақ, сұм күйеуі Гассан аңдып жүріп, Лейланы зұлымдықпен өлтіргенін,
соңынан Гяур Лейланың кегін алғандығын баяндап, өзінің осындай үлкен
махаббат сезімінің аяқ асты болғандығына қатты налып, бұл өмірге лағнет
айтады.
Ал, «Корсар» поэмасының басты кейіпкері қарақшылар көсемі. Олар
қоғамдағы ешбір заңға бағынбай тіршіліксіз бір аралда өмір сүрген ержүрек,
ерікті адамдар. Корсар олардың мықты басшысы, ол да Гяур сынды көтерілісші.
Одан барша аралдықтар, тіпті жауларының өзі атын естісе қорқатын. Себебі ол
өте қатал, мейірімсіз жан болатын. Дегенмен, Гяур өмірде жалғыз, достары
жоқ. Өткенін ешкім біле бермейтін құпияға толы адам. Алайда Корсар да
Гяурдың кебін киіп баянсыз махаббаттың тұтқыны болады. Медораны сүйіп, өмір
бойы оған деген махаббатына шек қоймайды. Аяғында Медораның өлімі жанына
қатты батып, өмір өзінің мән-мәнісін жоғалтқандай. Поэма кейіпкері әрдайым
өзінің ішкі жан дүниесімен алысып, қайғысымен әлек болады. Сөйте тұрса да
өлермен-өркөкіректігімен өзінің бұл өмірдегі жалғыздығын қызғыштай
қорғайды. Міне осыдан біз Корсардың басқалардан бөлек жеке бейнесін
көреміз.
«Лара» туындысында феодалдық ортадан шықса да, сол құрылысқа қарсы
тұрып, қара халықтың азаттық күресіне үн қосқан көтерілісші тұлғаның типтік
образы поэма сюжетіне арқау болған. Негізгі кейіпкері Лара феодалдық
бұғаудан босануға талпынған шаруалар көтерілісінің басшысына айналады.
Алайда, кейіпкердің бұл шешімі алғашында қара халықтың қамын ойлағандықтан
емес, жеке бастың кегі және өзінің амандығын күйттегендіктен туындаған
болатынды. Бірақ, бара-бара нағыз күрескер ретінде шыңдалып, талай оқиғаны
басынан өткереді.
Негізінде «Ларада» көтерілісші халық бейнесі «Чайльд Горольд»
туындысындағыдай жан-жақты ашылмаған. Байрон бұл поэмасында өмірдегі нақты
шындыққа біршама жақын келеді. Лараның басшылығымен болған халық
көтерілісінің келешегі бұлыңғыр екені белгілі болса да, кейіпкердің нақты
ерлік іс-қимылын, өзіндей бостандықты күйттеген күрескерлерді маңына
топтастыра білген өзгеше қабілетін өзгеге өнеге еткендей. Ұйымдаспаған,
тәртіптен жұрдай шаруалар көтерілісін тіптен мағынасыз соғыс екендігін
автор әу бастан ескерткендей. Алайда бұл идея қаншалықты сәулесіз
көрінгенімен, ақын бұл тұста да өзінің күреске деген жігерінен айрылмайды.
Сол күш-жігерді «Лара» сынды туындыларында өзінің кейіпкерлерінің бойынан
бар ынтасымен, көркем де келісті тілімен көрсете білген.
Байрон лирикасы. 1815 жылға таман Байрон «Еврей саздары» («Еврейские
мелодий») атты тамаша лирикалық өлеңдер топтамасын (цикл) дүниеге әкелді.
Жиырмадан астам туындыдан тұратын бұл жинақ Байрон лирикасының шырқау шыңы
ретінде бағаланады. Бұл шығармаларда да «шығыстық поэмалардағыдай» ақынның
көңіл-күй дағдарысынан туған толғанысы анық сезіледі. Соның бірі Лермонтов
аударуындағы «Көңілім менің қараңғы» («Душа моя мрачна») өлеңі. Туындының
Лермонтовтан Абай аударуы бойынша қазақ даласына да мәлім болғанын білеміз.
Осы өлең жөнінде Белинский: «Еврей саздары» ақынның ішкі жан дүниесін ашып
көрсетеді. Бұл жүректің жылауы, кеуденің ауыр дем алысы, өлген қуаныштың
ескерткішіне жазылған жазу»,-деп жазды.
Байронның 1813-1817 жылдары жазған махаббат лирикасы өзінің мол рухани
байлығымен, жан-жақтылығымен ерекшеленеді. Ақын туындылары асқақтығымен,
нәзіктігімен, көркемдігімен оқырманды баурай отырып, ынтықтыра түскендей.
Оның лирикасы қандай да бір мистикадан, құрғақ қиялдан, тақуалықтан,
діншілдіктен мүлдем ада. Белинскийдің сөзімен айтқанда Байрон лирикасы
«ашық аспанмен ұштасып жатқан жер жаһанымен тең». «Еврей саздары» жинағында
автор махаббат сезімдері мен сұлулықты дәріптеудің өзіндік әлемін
қалыптастырады:
Самаладай жұлдыз жанған түн дерсің,
Көрсең көркін, көз тойдырған бейнесін.
Оның әсем жанарының түбінде,
Түн түнегі, сәлесі бар күннің де.
Сол екі түс бір қосылған шақта, сен,
Одан асқан ешбір нұрды таппас ең!
(Г.Байрон. Еврей әуендері. //Ауд.
Ғ.Қайырбеков
- Астана: ауд., 2005, 474-бет)
Сондай-ақ, асқақ гуманизмге толы Байронның: «Катуллаға еліктеу»
(«Подражание Катуллу»), «Альбомға» («В альбом»), «Афиналық қызға»
(«Афинянке»), «Тирзаға» («К Тирзе»), «Басталған махаббат туралы сұрауға»
(«На вопрос о начале любви»), «Айырылысу» («Разлука»), «Сен жыладың» («Ты
плакала»), «Португалшаға еліктеу» («Подражание к португальскому») т.б.
лирикалық өлеңдерінде жаңа қоғамдағы бостандық идеясы жырланған.
Байронның жолын жалғастырушы әр еуропалық ақын – оның лирикасынан өз
ой-толғамдары мен сезіміне сәйкес дүниелерді тауып, байрондық поэзияға
шынайы шабытпен бойлай енді. Әсіресе орыс халқының данышпан ақындары Пушкин
мен Лермонтовты осы тұрғыдан аламыз.
1816 жылы Швейцарияның Женева қаласында тұрғанда Байрон ХVІ ғасырда
республика үшін азап көрген Женева патриоты Франсуа де Бонивар (1493-1570)
жатқан Шильон бекінісінде болады. Бонивардың ерлік істері ақынды қатты
толғандырып, «Шильон тұтқыны» («Шильонский узник») атты белгілі поэмасын
жазады. Оның сюжеті Карл Х Савойскийдің әскеріне қарсы азаттық үшін күресте
ерлігімен даңққа бөленген, Швейцарияның ұлттық батыры Бонивардың өмірі
жайлы деректерден құрылған. Деспотизм мен озбырлықтың құрбаны болған ол,
алты жыл бойы Шильон сарайының жертөлесінде азап шегеді. Еркін ойлы,
азаттық сүйгіш қайыспас қаһарман бойынан Байрон өзін көргендей болады.
Автордың нақты айтпағы – өзі өмір сүрген қоғамда әділеттікке, ерікті ой-
пікірге орын жоқтығы. Поэмада қаншама азаттықты аңсау, түрмешілерге деген
ыза-кек, қарғыспен қоса, ғажап жан тебірентер жеке бастың сезімдері де
жатыр.
«Манфред» (1817) – Байронның драмалық поэмаларының ішіндегі ең
көңілсізі. Бұл шығармадан 1816 жылы Англиядан қуылуына байланысты ақынның
терең толқып, қатты қамыққан көңіл-күй дағдарысы нақты көрініс береді.
Байрон есімі оның тамаша лирикалық өлеңі «Көңілім менің қараңғы»
(Лермонтов аудармасы) қазақ даласына алғашқы рет ұлы Абай арқылы мәлім
болғанын білеміз. Байронның асқан ақындық өнерінен туған ең шұғылалы
асылдарының бірі «Еврей саздары» циклынан осы өлеңінен аударылуы Абайдың
ұлы ақын шығармаларының ерекше қасиетіне еркін бойлай алғандығын аңғартып
қана қоймайды, сонымен бірге ағылшын ақынының туындыларының алуан-алуан
сыры мен қырларының ішінен қазақ қауымына жақынырақ, түсініктірек, жайлырақ
поэзиясын ұсынған.
Сөйтіп Байрон жырлары қазақ ақындарының назарын да өзіне аударып,
солардың шынайы еңбектері арқылы қазақ оқушыларының да құнды мүлігіне
айналды.
Байрон шығармаларымен қазақ елінде Абай бастаған танысу өткен ғасырдың
бас кезінде одан әрі жалғасы түсті. ХХ ғасырдың алғашқы жылдары демократ
ақынымыз С.Торайғыров орыс тілінде Байроны шығармаларын оқыды. А.Ғалимов
Байронның «Шильон тұтқынын» қазақша аударып бастырды. Бертін келе
С.Сейфуллин бастаған қазақ әдебиетінің әр кездегі буын өкілдері Байрон
шығармаларына айрықша ынта қоя бастады.
30-шы жылдары «Чайльд Гарольдтің» үзінділері, «Шильон тұтқыны»
қазақшаға аударылып, газет-журналда басылып шықты. Кейбір ақындар Байрон
сарынында өлеңдер де жазуға тырысты. Қасым Аманжоловтың «Испан қызы» деген
өлеңі Байрон мақамында жазылған деуге болады. Қазақ ақындары Байрон
шығармаларын қазақ тіліне аударуға қызу кірісіп, 1960 жылы бір томдық
таңдамалы шығармалар жинағын жарыққа шығарды. Сөйтіп Байронның тамаша
лирикалық өлеңдері, бір алуан атақты поэмалары «Чайльд Гарольд», «Мазепа»,
«Қола ғасыр», «Шильон тұтқыны», «Минерваның қарғысы» және шығыстық
дастандары – «Теңіз көкжалы», «Гяур», «Абидос қалыңдығы» секілді
шығармалары қазақ оқушыларының да рухани қазынасына айналды.
Байрон шығармаларын қазақ тіліне аударуға талантты ақындар Т.Жароков,
Қ.Бекхожин, Х.Ерғалиев, С.Мәуленов, Ғ.Қайырбеков, І.Мәмбетов,
Т.Молдағалиев, т.б. атсалысып, ақын туындыларының байрондық рухын,
өршілдік, азаткерлік әуендерін сақтай отырып, қазақ оқушыларына әсерлі,
әсем түрде жеткізе алды деуге болады. Мысалы, «Еврей саздары»
Ғ.Қайырбековтің аударуында езілген халықтың қайғылы хал-жайы мен адам
бойындағы сарқылмас күш-қуат, үміт пен жігер, ерлік пен күрес қасиеттерінің
жырлануы әсерлі шыққан. Осы циклдағы «Иеффай қызының» азаматтық ерлігін
суреттейтін өлең жолдары қазақша былай берілген:
Туған жердің маңдайының қырсығын,
Арылтуға керек болса бір шығын.
Жаным әкем, құрбандыққа мені шал,
Қиналма сен, әкем! Менің қаным адал қан,
Ақырғы арман аңсауынан жаралған,
Жаным, әкем, құшағыңды аш маған,
Ақтық рет бата аяма балаңнан.
Жоқтар Сәлім, ол қайғыдан езілер,
Сен берік бол, төрелігін өзің бер!
Туған отан, сен азат бол деуменен
Қызық мәңгі тыныш табар, көзілер.
Байрон шығармаларының қазақ жеріндегі бір томдық жинағына «Өр
дауысты ұлы ақын» деген кіріспе мақала жазған М.Мақатаев пен Қ.Бекхожин,
жер жүзі әдебиетіндегі ұлы тұлға Байронның тамаша мұраларының қазақ тілінде
тұңғыш рет шығуы, біздің зор мәдени жетістігіміз екендігін және Байрон
шығармаларының ұлттық поэзиямыздың одан әрі өрлеуіне өзінше игі әсер
еткендігін айрықша атады.
Қазақ жазушыларының көптеген шығармаларын орыс тіліне аударған ақын
М.Д.Львов Байрон туындыларының қазақ тілінде шыққанына мынадай өлең арнады.
Білдің бе сен, ағылшындық ұлы ақын,
Жүрегінде толқынында тарихтың.
Шалғай шетте Іле жақта тұратын,
Бар екенін қазақ деген халықтың?
Аспандағы аққуға әнін қосатын,
Жасайды олар бүгін қазақ елінде.
Өзің сынды бір әдемі жас ақын,
Сені оқиды таза қазақ тілінде.
Аудармасын жүрегіммен түсінем,
Таныс тағы мәңгі өлмес ырғағы.
Тыңдаңыздар: ақындар мен халықтар,
Байрон бүгін қазақтарша жырлады.
Сонымен, Байрон сынды әлем әдебиетінің асқар шыңының шығармашылық
мұрасын оқып-үйрене келе, оны қазақ тілінде сөйлету – қазақ сөз өнерінің,
өлеңінің өресі кеңейгенінің, көркемдік мәдениетінің биіктігінің бір айғағы
болып табылады.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Байрон өмір сүрген жылдарды айт.
2. Байронның поэтикалық жаңашылдығы.
3. Ақын туралы Белинскийдің пікірі.
4. Байронның алғашқы туындылары.
5. Байронның күрескерлік жырлары.
6. «Чайлд Гарольдтың сапары» туындысындағы романтикалық ойлар.
7. Ақынның шығыстық поэмаларын ата.
8. Байронның өлеңмен жазылған романы.
9. Байронды аударған қазақ ақындары.
10. Байрон шығармашылығының идеялық-эстетикалық және тарихи маңызы.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18.
Дәріс 7. Перси Биши Шелли
Дәрістің мақсаты: Студенттерді П.Б.Шелли шығармашылығымен таныстыру.
Тірек сөздер: лирик, «Ертеңгі күн келеді», ақсүйектер, материалистер,
трактат, протестант, Прометей.
Дәрістің жоспары:
1. П.Шеллидің өмірі мен шығармашылығына шолу.
2. Шелли шығармаларының негізгі идеясы.
3. Лиро-эпикалық, дидактикалық поэмалары.
4. Саяси-әлеуметтік, пәлсапалық туындылары.
5. «Маб ханшайым» туындысындағы лирикалық қаһарман.
6. Шеллидің эстетикалық көзқарастары.
Перси Биши Шелли (1792-1822) ағылшын романтизмінің көрнекті тұлғасы
ғана емес, ойшыл да күрескер ақындардың бірі ретінде танымал. Шелли
поэзиясы негізінен оптимистік идеялармен сусындаған. Тіпті оның ең көңілсіз
деген өлеңінің өзінде, ертеңгі өмірге деген үміт бар. Сондықтан «Ертеңгі
күн келеді»,-деген қанатты сөзі ақынның басты-басты шығармаларында эпиграф
болып қолданылған.
Перси Биши Шелли 1792 жылы Сассекс графтығындағы ағылшын ақсүйегі
жанұясында дүниеге келген. Жастық шағын ата-анасының қонысында өткізген
Перси, он екі жасқа келгенде сол кездегі ақсүйектердің балалары оқыған
Итондық колледжге түседі. Алғашқы сәттен білімге деген ынтасы зор Шелли,
осында өзінің тұңғыш өлеңдерін де жаза бастайды. Бұл өлеңдерінде оның сол
кездегі танымал ақын Саутиге еліктеушілігі аңғарылады.
Жас талапкердің ең жақын қамқоршысы және бағыт-бағдар берушісі –
жаратылыстану ғылымдарының докторы, сол колледжде дәріс оқыған профессор
Линд деген болады. Линд өз шәкіртіне қоршаған ортаның, қоғам өмірінің қыр-
сыры мен нақты шындығын дұрыс танып, түсінуге көмектеседі. Соның ішінде
Шеллиді Уильям Годвиннің «Саяси әділдік» («Политическая справедливость»)
атты шығармасымен таныстырған еді. Линдтің түсіндіруінше Годвин қоғамдағы
келеңсіздік атаулының түп-тамыры теңсіздікте жатқандығын ашып берген.
Теңсіздік – бай монополистердің кедей шаруаның еңбегін қанауынан туындап
отырғанын айтады.
Шелли сол кезде Жан Жак Руссоның «биліктің бүкілхалықтық» идеясымен,
Гельвеций, Гольбах, Дидролардың атеистік көзқарастарымен танысады. Ал оның
аса ынтамен оқығаны – Вольтер шығармалары болды.
Француз ағартушыларының тамаша ойларынан алған әсерімен Шелли, бірнеше
өлең мен «Агасфер» поэмасын (1809) және екі романын жазып, баспаға
бастырады. Бұл шығармаларының басты кейіпкерлері – дін мен құдайды мүлдем
мойындамайтын атеистер.
1810 жылы Шелли колледжді аяқтап, Оксфорд университетіне түседі. Ол
бостандық жолындағы күреске нақты қолқабысын тигізуді армандайды. Осы
жылдары ақын өзінің антимонархиялық өлеңдерімен таныла бастайды. Соның
ішінде 1810 жылы жарық көрген «Патша өлтірушінің жазбалары» («Записки
цареубийцы») атты саяси өлеңдер топтамасы автордың қоғамдық көзқарасының
әлі де толыса қоймағанын аңғартса да, біршама өзіндік құнды ойларымен
ерекшеленді.
Шелли бұл туындысында соғыс жағдайындағы Англияның мүшкіл халін
бейнелеу арқылы барша Европаны бейбітшілікке шақырады. «Құдіреті күшті»
европалық монархтардың барша адамзат алдында жасаған қылмыстарын
әшекерелеп, бейбітшілікті дәріптеу сол кезеңде көзсіз батылдықты қажет
ететін.
Біраз уақыт өте ХҮІІ ғасырдағы француз материалистерінің еңбегі
Шеллидің атеистік көзқарасын қалыптастырады. Университетте жүріп
«Атеизмнің керектігі» («О необходимости атеизма») атты кітапшасын бастырып,
оны жасырын түрде ғылыми кеңес мүшелеріне таратады. Бұл еңбектен олардың
көпшілігі Шеллидің авторлық қолтаңбасын танып, бірден оқудан шығарылады.
Сөйтіп әкесі армандаған парламенттік мәнсап жолы орындалмай қалады. Ұлының
бұл қылығына қатты күйінген әкесі қарғысын жаудыра, үйінен біржола қуып
шығады.
Шелли Лондон қаласына қоныстанып Уильям Годвиннің саяси-экономикалық
және әлеуметтік-утопиялық идеяларын тереңірек оқумен айналысады. Лондонға
оның қарындасы Элизавета құрбысы он алты жастағы Герриэт Вестбрук деген
қызбен жасырын келіп, кездесіп тұратын. Гарриэт те өз әкесінің қатыгездігін
көп көрген бақытсыз жан болатын-ды. Шеллидің оған қатты жаны ашып, соңынан
өзіне әйелдікке алады. Сөйтіп жұбайы екеуі Шотландиядағы Эдимбург қаласына
қоныс аударады.
Ақынның ата-анасы қыздың ұлына тең әулеттен еместігіне зығырдары
қайнап, Шелли әулетінен қалған мол мұрадан бас тартуын талап етеді. Бұдан
соң Шеллидің жеке басында тұрмыстық өте ауыр кезең басталады. Бірақ өмір
ауыртпашылығына мойымаған талантты жас, өзінің ақындық өнерін одан әрі
шыңдай түседі.
Соның нәтижесі ретінде 1813 жылы тұңғыш көлемді туындысы болып
табылатын – лиро-эпикалық поэмасы «Маб ханшайымды» («Королева Маб») жарыққа
шығарады. Бұл шығармасында автор тек монархтар мен аристократтарды құртып-
жоюға шақырған жоқ, адамзат арасындағы қарым-қатынастарды бұзатын
тойымсыздық, пайдакүнемдік атаулыға қарғысын жолдағандай.
Әйтсе де, Шелли осы алғашқы туындысына кейіннен сын көзімен қарап,
ХҮІІІ ғасыр әдебиетінің мұрасы іспетті дидактикалық элементтерді жиі
қолданғанына қынжылады.
Дегенмен «Маб ханшайым» – өз қоғамының ең өзекті мәселелеріне жауап
бере алған, жоғары деңгейде жазылған көркем туынды ретінде танылды. Көп
ұзамай Англиядан өзге елдерге тарап, ақын есімін басқа еуропалықтар біле
бастайды.
«Маб ханшайым» поэмасы – романтикалық шығарма болып табылады. Соңынан
автор, өз поэмасын Саутидің «Талабысы» мен Байронның «Чайльд Гарольдының»
лирикалық мақамына барынша ұқсатуға тырысқанын ашық жазады. Алайда, бұл
туындысында Шелли өзін шәкірт ретінде емес, толық қалыптасқан шебер ақын
ретінде көрсеткісі келген.
Поэманың басты кейіпкері – бойжеткен қыз Ианте, шығарма-ның
композициялық құрылымына тірек бола, үйлестіріп тұрған образ. Ианте өмірден
бақыт іздеген тұлға. Поэманың қысқаша союжетіне тоқталар болсақ, ұйқы
құшағындағы Иантеге түсінде, бақытқа барар жолды көрсетуге сиқырлы ару –
Маб ханшайым келеді. Ол өз сиқырының көмегімен ұйқыда жатқан қыздың рухын
шақырып, сиқырлы күймеге отырғызып, әсем де әдемі гүлдермен көмкерілген
кемпірқосақ үстімен көкке, күнге қарай алып ұшады. Ианте мен Маб аспан
әлемінің қақ ортасында тұрған, «жарқыраған сансыз жауһарлары» көз
қарықтырар сиқырлы сарайға келеді. Ханшайым үлкен сиқырлы айнадан қонағына
адамзат тарихының өткені мен бүгінін, болашағын ғажайып суреттер арқылы
көрсетеді.
Шелли поэмасының бірінші және үшінші өлеңдерінде кейбір романтиктер
жырлағандай бұрын ешқандай бақытты күндердің болмағандығын дәлелдей түседі.
Ал поэманың төртінші өлеңінде, монархтар мен аристократтарға ашық қарсы
шығып, оларды «халық денесін құрттатқан жалтырауық көк шыбынға» теңейді.
Негізінде автор бұл тундысында билеуші топтың қанауындағы езілген
халықтың жиынтық образын сомдаған. Әлеуметтік теңсіздік мәселесі Шеллиде өз
кезеңінің романтиктеріне қарағанда әлдеқайда тереңірек сипатталады. Ол
саяси шиленістердің барлығы экономикалық тәуелділікке байланысты
туындайтындығын ашып көрсетті.
Поэманың бесінші өлеңінде ақын аса пайдакүнемдік пен тойымсыздықтың
адамгершілік қасиеттер – аброй, ар-ұждан, адалдық, асқақтық, сұлулық және
білімге деген құштарлықтан жұрдай қылып, қайрымсыздыққа апаратынындығын
ескертеді.
Ал соңғы, тоғызыншы өлеңінде болашақтың тапсыз қоғамы өзінің жарқын
көріністерімен бейнеленеді. Адам баласы мүлдем басқа қырынан көрінеді. Тек
қана жақсы қасиеттерді ғана бойына жинақтап, жаманшылық пен қылмыс
атаулыдан мүлдем ада жұмақ қоғам мүшелері бақытты өмір сүргендей. Бұл
өлеңінде Шелли адамгершілікті сүйетін нағыз гуманист ретінде, барлық
моральдық, тұрмыстық-әлеуметтік келеңсіздікке қарсы тұрады.
«Маб ханшайым» поэмасының басқалардан өзгешелігі – оптимистік рухының
басым болуында. Алдағы өмірден зор үміт күтетін автор, әлем жұртшылығының
зорлық-зомбылық пен қанаушылықтан түбінде бір құтылатындығына сенімі мол.
Сол үшін ақын оптимизмді өзінің басты қаруы етіп алады.
Шеллидің бұл туындысы халық арасында үлкен сұранысқа ие болды. Бар-
жоғы 200 данасы ғана жарық көрген кітабын, сатылмай жатып талап алады.
Соңынан қолжазба күйінде ғана тараса да, лезде барша еуропалық оқырманға
танылады. Дегенмен туындының көркемдігі жағынан солғындау тартып жатқан
жерлері де баршылық. Себебі кей тұста автор тарапынан әдемі, асқақ сөздер
мен романтикалық символикалар тым асыра қолданылған еді.
Осы кезеңде оның жаулары көбейе бастайды. Монархия, парламент,
шіркеуге ашық қарсы шыққаны үшін Англияның билеуші топтары оған «крест»
жорығын жариялағандай болады. Оның атының өзі оларға көзге шыққан сүйелдей
көрінеді. Еріксіз Шелли Англиядан Ирландияға кетуге мәжбүр болады.
Жанұясымен де ұрыс-керісі ұлғайып, ақыры әйелімен айрылысып тынады.
Екінші рет Годвиннің қызы Мэриге үйленеді. Соңынан Мэри белгілі жазушы
және әдебиет сыншысы болып, Шелли мұрасының жарық көруіне көп еңбек
сіңіреді.
1816 жылы ақын жас жұбайымен Швейцарияға кетіп, сонда Байронмен алғаш
танысады. Осы жылы ол біршама философиялық мақамдағы, рухани-әлеуметтік
тақырыптағы туындыларын жазады. Соның ішінде «Интеллектуальдық әдемілік
әнұраны» («Гимн интеллектуальной красоте»), «Аластор, немесе жалғыздық
Рухы» («Аластор, или Дух одиночество») туындыларын атауға болады.
1816 жылы Англиядағы жұмысшылар қозғалысы күшейіп,
демократиялық-радикалдық партиялар өз күресін жандандырады. Осы бағыттағы
газет-журналдар көбейіп, жұмысшылардың жасырын одақтары халық арасында
белсенді үгіт-насихат жұмыстарын жүргізеді. Шелли де бұл тарихи оқиғадан
тысқары қалмай, бел шеше араласады. Қоғамдық қозғалыс әсіресе оның
шығармашылығынан айқын көрініс табады. 1818 жылы жазған «Ислам көтерілісі»
(«Восстание Ислама») атты екінші лиро-эпикалық поэмасы, демократиялық
күштердің белсенді күресіне ризашылығынан туындаған тамаша шығарма. Өзінің
алғы сөзінде автор былай деп жазады: «Маған адамзат қоғамы өзінің мешеулік
ұйқысынан ояна бастағандай көрінеді. Енді қазір бүтіндей бір ұрпақ
бұрынғыдай надандық пен жоқшылық тудырған қырсыққа төзушілікке сенбейді».
Сөйтіп, езілген халықтың ашу-ызасы ақын қолына қалам ұстатады.
Поэма кіріспесінде Шелли Француз революциясына баға бере келе,
революциядан ол «болашақ бостандықтағы қоғамды» әкелген кереметтей
жетістікті көреді. Автор көтерілістің «феодальдық жабайылық» пен «орасан
зор езгіден» құтқарған құбылыс болғанын айтады.
«Ислам көтерілісінде» суреткер өмірге бұрынғыдай философиялық тұрғыдан
қарамай, қоғам келеңсіздігін сатиралық мысқылмен сынауға көшеді. Билеуші
топты келемеждей отырып, «халық және революция» тақырыбын асқақтата, көркем
бейнелеген. Сондықтан Шелли поэмасынан біз халық революциясының нақты
романтикалық бейнесін аңғарамыз.
Ақын оқырмандарға бостандық жолындағы күрескерлер: Лаон мен сүйген
қызы Цитна, Белгісіз бозбала, Кезбе және т.б. кейіпкерлердің жағымды
қырларын үлгі еткендей. Лаон мен Цитнаның алға қойған мақсаттары асқақ та
өте тамаша. Олар қатыгез де нақұрыс қоғамды түбегейлі өзгертуге
тырысқандары сондай, «билеуші тақ мүлдем жойылып, алтын өзінің қанды
құдыретінен» айрылса деп армандайды. Осы жолда күресті де. Алайда
көтерілісшілер ұйымсыздықтың, сатқындықтың кеселінен өз мақсаттарына жете
алмай қолға түсіп, отқа өртеледі. Дегенмен де халықтың көзін ашқан
революцияға бастаушылардың ерлік істері зая кетпейді. Олардың ізбасарлары
шығып, күрес жолын жалғастыра жеңіске жетеді.
Шеллидің бұл поэмасы оптимизмге толы, өлеңдерінен жігер оты шашады.
Сондықтан 30-40 жылдары Англияның қоғамдық өміріне өзіндік ықпалын тигізді.
Атап айтсақ, Чартистер туындыны жоғары бағалып, кейбір үзінділерін баспасөз
беттерінде қайта-қайта бастырып пайдаланған. Оларды поэмадағы бостандық
идеясы, әділдік қасиеттер мен терең де көркем лирика баурап алады.
Англияның реалист жазушысы Теккерей жас кезінде «Ислам көтерілісін» бірнеше
қайтара оқып, тамсанғанын айтады. Американдық ақын Уолт Уитмен поэманы
ағылшын лирикалық поэзиясының ең озық үлгісі ретінде бағалайды.
Монархия мен шіркеуге ашық қарсы шыққаны үшін Англия билігінің
басындағылар ақынды тағы да қуғындай бастайды. «Ислам көтерілісі» тағы
басқа мемлекетке қарсы памфлеттері үшін Шеллидің олармен шиеленісі ұлғая
түседі. Тіпті жанұясына, өз өміріне қауып төне бастағаннан соң елінен
біржолата кетіп, әйелімен Италияға қоныс аударады. Италияда ескі досы, өзі
секілді елінен қуылған Байронмен кездесіп, шығармашылық байланыста-рын одан
әрі дамытады. Ақын Италияның біршама қаласын аралап өмірлік, ақындық
тәжірибе жинақтайды.
Шелли көптеген тамаша туындыларын осы Италияда жүргенде жазады. Ақын
шеберлігі оның лирикасынан танылатын. Әсіресе табиғатты жырлағанда онымен
етене сырласқандай тіптен шабыттана түседі. Өлеңдеріндегі сезім иірімдері
көркем бояулар-мен астаса келе, оқырманға ерекше бір ләззат силағандай.
Кейде ақын жүрегінен еліне деген сағыныш сәулесі есіп, бір уақ мұңға да
батқандай болады:
Мен сүйемін аязбенен қарды,
Боран және жауын-шашынды,
Жағаны соққан толқынды
Табиғат сенің өзіңді.
Табиғат суреттері көбінесе терең философиямен астасады. Бұл
«Құбылмалылық» («Изменчивость») деп ортақ атаумен жазылған өлеңдер
топтамасында, «Бұлт» («Облака») т.б. өлеңдерінде анық байқалады. Ақын
табиғаттың мәңгілік екендігін, оның үнемі жаңғырып, жаңарып отыратындығын
айта келе, қоғамды да сонымен салыстырады. Оның ұқсастығына баса назар
аудартады. Халықты қанаған өз қоғамының да түбінде бір өзгеретіндігін
ескерткендей.
Шелли балалық шағынан сүйікті образына айналған ежелгі грек
әдебиетінің кейіпкері, барша адамзатқа жақсылық жасаған Прометейді үлгі
тұтатын. Түрік басқыншыларына қарсы Греция халқының күресі ақынға шабыт
бітіреді. Қазіргі гректіктер де осындай ата-бабаларының талантын,
батылдығын мұра қылып алғанына сенім білдіреді. Сондықтан Зевске қарсы
шыққан Прометейдей бостандық үшін аянбай күресуге шақырады. Осы әсермен
ақын 1820 жылы «Азат болған Прометей» («Освобожденный Прометей») атты
лирикалық драмасын жазады. Кейін, қайтыс болғаннан соң жарық көрген
шығармалар жинағының түсіндірмесінде сүйікті әйелі Мэри: «Прометей» – Шелли
поэзиясының жаны болатын»,- деп жазады. Шындығында туынды өзінің лирикалық
ерекшелігімен, өзгеше стилімен ағылшын поэзиясының биік шыңына шықты.
Шелли сондай-ақ қоғамдық күресті суреттеген «Ченчи» /1820/
трагедиясын, «Карл І» /1822/атты тарихи драмасын т.б. көптеген туындыларын
жазады.
Күрескер ақын өзінің аз ғана ғұмырында соңынан мол мұра қалдырған
талант иесі. Өмірі мен шығармашылығын халқына, азаттық үшін күреске арнаған
Шелли бар-жоғы отыз жасында қайтыс болды. Ол 1822 жылы Ливорнода аяқ
астынан болған дауылдан теңізге суға кетіп, содан он күннен соң денесін
жағадан тауып алады. Байрон және басқа да достары ақынның денесін жаққызып,
Рим қаласына жерлейді. Құлыптасына «Перси Биши Шелли – жүректердің жүрегі»
деп жазыпты.
Сонымен Шеллидің лирикасында келешек жарқын өмір үшін күрес, тапсыз
қоғам, бейбіт заман т.б. өзекті мәселелердің шынайы көрініс тапқанын
аңғардық. Суреткер поэзиясынан революциялық мазмұндағы жаңа романтикалық
форма қалыптасты. Ол жаңашыл ақын. Шелли Байронмен бірге ағылшын
поэзиясының жаңа дәуіріне жол ашты.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Шелли өмір сүрген жылдар.
2. Ақынның қандай дидактикалық поэмалары бар?
3. Шелли лирикасының басты бағыты.
4. «Ислам көтеріліс» туындысының мәні.
5. Шеллидің пәлсапалық көзқарастары қандай болған?
6. «Азат етілген Прометей» поэмасының тақырып ерекшелігі.
7. Шеллидің эстетикалық ойлары.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15.
ДӘРІС 8. ВАЛЬТЕР СКОТТЫҢ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МҰРАСЫ
Дәрістің мақсаты: Шотландиялық Вальтер Скоттың әдеби мұрасын оқыту.
Тірек сөздер: тарихи роман, «Шотландиялық сиқыршы», якобиттер,
пуритандар, либретто, анархия.
Дәрістің жоспары:
1. В.Скотт – тарихи-роман жанрын қалыптастырушы.
2. Скоттың алғашқы туындылары.
3. Скотт – ақын.
4. Скоттың романтикалық поэмалары.
5. Тарихи қақтығыстар аясындағы халықтық жеке бейнелерді мүсіндеуі.
6. Скоттың ағылшын романтикалық әдебиетіндегі орны.
Шотландтық Вальтер Скотт (1771-1832) – тарихи роман жанрын
қалыптастырушы тұлға ретінде танымал. 1790-1800 жылдарда В.Скотт журналист,
аудармашы, фольклор жинаушысы, романтикалық поэмалар мен балладалардың
авторы болды. Сондай-ақ, Гетенің «Гец фон Берлихинген» атты тарихи драмасын
аударады.
Жас кезінен Скотт өзінің туған өңірі таулы Шотландияға жиі саяхат
жасап, оның көптеген көрікті жерлерімен, тарихымен, көне ескерткіштерімен
жете танысады. Ал көрнекті шотландық ақын Роберт Бернспен профессор
Фергюссонның үйіндегі кезесуі, талантты жасқа кереметтей әсер етеді. Содан
кейін Бернс поэзиясы Скоттың өмірлік бойтұмарындай болады. Бенстің
гумманизм мен өміршең пафосқа толы шығармалары арқылы шотланд ұлтын
асқақтата көтергені – жазушыны қатты сүйсіндіре, патриоттық рухын оятады.
Ол да осы жолдан таймай адам рухының мәңгілік бай қазына екендігін
дәріптеп, оны бағаламағандарға төзбеушілігін танытады.
Вальтер Скоттың 1802 жылы «Шотландық шекара әні» («Песен шотландской
границы») атты екі томдығы жарық көргеннен соң, елге аты танылды. Алғашқы
кітаптары халықтың оң бағасын алып, үлкен сұранысқа ие болғандықтан, автор
1803 жылы үшінші томын өз оқырмандарына ұсынады.
Осындай үлкен жетістіктен кейін В.Скотт өзінің «Соңғы менестрелдің
жыры »(Песень последнего менестреля») /1805/, «Мармион» /1808/, «Қыз Көл»
(«Дева Озера») /1810/ атты поэтикалық туындыларын жазады. Бұл поэмаларын да
көпшілік жылы қабылдайды.
Бір айтатыны, автор өзінің жаңа қалам ұстап жүрген жастығынан қысылып
жүрсе, керісінше оқырман қауым оны «көпті көрген, тәжірибелі суреткер
болар» деп бағалаған екен. Шындығында, «Мармион» туындысының басты
кейіпкері шотланд королі ІV Яковтің бейнесі аса жарқын да асқақ, шынайы да
көркем түрде сомдалған еді. Ал, автордың осы образы «Қыз көл», «Рокби»
шығармаларында нағыз шындыққа негізделе одан да шебер ашылған.
Дегенмен бұл В.Скоттың романшы-қаламгер болып қалыптасуына барар
жолдың алғашқы қадамдары болатын. Жазушының шығармашылығын жан-жақты
зерттеген ғалым Б.Г.Реизов: «Скоттың басты жетістіктері алғашында баллада
мен поэма жанрынан көрінді. Поэма өзінің эпикалық табиғаты жағынан романға
жақынырақ тұрады. Сондықтан «шотландиялық сиқыршы» романға бірден бармай,
осы баспалдақтар арқылы биікке шыға алды»,- деп атап көрсетеді.
1814 жылы «Уэверли» атты алғашқы романы жарық көргеннен соң В.Скоттың
есімі бүкіл әлем жұртшылығына танылады. Осы бір тамаша туындыдан кейін
жазушы 25 роман, бірнеше әңгімелер жинағын, пьесалар, поэмалар, «Шотландия
тарихы» («История Шотландии») атты екітомдық, «Наполеон Бонапарттың өмірі»
(«Жизнь Наполеона Бонопарта») атты көптомдығын тағы басқа шығармаларын бас-
аяғы он жеті жылдың ішінде (1814-1831 жылдар) жазып, дүние жүзі
оқырмандарына аса бағалы тарту жасайды. Бұл классикалық туындылардағы аса
мол көркем образдар галереясы өзінің поэтикалығымен, қоғам мен халық өмірін
бейнелеуде жан-жақтылығымен, шынайлығымен барша жұртты баурап алды.
Суреткердің қай туындысы болмасын жарық көре салысымен бірден басқа
тілдерге аударылып, оқырман жүрегіне жол тауып жатты. Әсіресе еуропаның
тарихи тынысына, әдебиеті мен өнеріне әсері айрықша болды. Осы тұрғыда
атақты сыншы В.Г.Белинский: «Скоттың жаңашылдығы – өз кезеңінің
замандастарына терең әсер еткені, өзіне дейін «бұрын соңды болмаған» тарихи
роман жанрын жасауында», - деген пікірін білдіреді.
Скоттың өмірлік көзқарасы мен шығармашылық қалыптасуы-ның басты
негізі Шотландия халқының аса бай саяси-әлеуметтік, рухани тәжірибесінде
жатыр. Ол Англияның ғасырлар бойғы езгісіне қарсы ұлт-азаттық күреспен
тығыз байланысты еді.
В.Скотт тарихи романға оның эстетикалық табиғатын әбден елеп-екшеп
алып қана қалам тартты. Бұрынғы готикалық және антикварлық романдардан
өзгеше, ұлттық колоритке негіздеп, өткенді қатесіз, нақты қылпында беруге
тырысты. Тарихи оқиғаны өз заманына лайықтап оның рухани-әлеуметтік негізін
шынайы көзқараспен ұштастырады. «Романшының басты мақсаты – қолыңда нақты
заттары болмаса да, қиял арқылы өткеннен оқырманға толық және нақты
түсініктер бере алуы керек. Оның қарауында тек тамаша идеялар мен образдар
әлемі ғана. Міне, осында ғана оның мықтылығы мен әлсіздігі, оның кедейлігі
мен байлығы көрінеді... Романның авторында сахна да жоқ, безендіруші де,
актерлар группасы да, суретші де, костюмдер де жоқ; тек сөз ғана, соны өз
мүмкіндігі мен өресіне қарай аталғандардың барлығының орнына шебер қолдана
білуі қажет»,- деген Скотт тамаша пікір білдіреді.
Белинский Скотты – «жаңашыл-суреткер» десе, Бальзак: «Вальтер Скотт
тарихи романды философиялық тұрғыдан жоғары деңгейге көтере отырып, оған
өткеннің рухын дарытып, оған драманы, диалогты, портретті, пейзажды,
суреттемені қосып, асқақтық пен күнделікті тіршілікті шебер астастыра
білген», - деген ойын айтады.
Жазушы өз шығармаларында сол кезеңнің жаңалығы болып саналған барша
халықтың, халық қозғалысының қоғам өміріндегі орнын тарихи жағдайларға
байланыстыра суреттеген. Тарихи өзгерістерге орай бүтіндей бір ұлттың
мүддесі үшін күрестегі кейіпкерлерін ол халық ортасынан алып – халық
қорғаушылары мен солар үшін кек алушылардың патриоттық бейнелерін сомдады
(Роб Рой, Меррилиз, Робин Гуд).
Скоттың тарихи романдарының композициясы сол тарихи оқиғаларды өзіндік
мақамда саралай отырып құрылған. Автор кейіпкерлері көбінесе ірі тарихи
құбылыстардың (революцияның, көтерілістің, бүліктің) төңірегінен табылып,
соның қайнаған ортасында жүре шытырман оқиғаларды тудырады.
В.Скотт шығармаларының көркемдік құрылымы көбінесе романтизм
идеяларымен сусындағаны анық. Олар күрделі авантюралы-романтикалық
сюжеттерден құрылып, көптеген құбылмалы кезейсоқ оқиғаларға орын беріледі.
Онда тіпті «халық нанымы» ретінде фантастика да кездеседі. Бірақ соның
барлығы тарихи жайыттардың шеңберінде реалистік образдармен астаса, шебер
құрылған. Сондықтан болар, оның кез-келген жаңа туындысын халық қызыға
қабылдады.
Жазушының өзі былай деп жиі айтқан екен: «Шын суреткер тек тарихи
фактілермен ғана шектелмеуі керек. Ол тарихи шындықты өзіндік өткір ойымен,
ұшқыр қиялымен ұштастыра білуі қажет, тіпті міндетті. Себебі, оқырманды
бірден баурап алып толғанысқа түсуіне, роман кейіпкерімен бірге қайғыра
білуіне, олармен барлық қуаныш пен қызықты бірге бөлісуге мәжбүр етуіне
тамаша мүмкіндігі бар».
Өзінің көтерген тақырыбы мен проблемаларына байланысты Скоттың
прозалық туындыларын екі топқа бөлуге болады:
1. Шотландиялық романдары – 1820 жылға дейін жазылған;
2. Орта ғасырдағы Англия мен Европа тарихы бойынша жазылған романдары.
Ол тек бірақ рет қана өзінің «Сент-Ронанский сулары» («Сент-Ронанские
воды») /1824/ атты романын жаңа өмірге арнап жазды. Қалған шығармаларының
барлығының сюжеті өткен тарихи оқиғалардың төңірегінде құрылған.
Соның ішінде «Роб Рой» романы 1818 жылы жазылған. Бұл туындысында
В.Скотт 18 ғасырда Стюарттықтар жасаған якобиттер көтерлісінің (1715ж.)
тарихына назар аударады. Жазушы якобиттердің аяусыз жеңіліске ұшырауына,
олардың нашар қаруланып, өзара ұйымшылдықтың жоқтығы мен соғыс тактикаларын
жете меңгермегендіктері себеп болғандығын атайды. Дегенмен көтеріліске
дайындық барысында роман кейіпкерлері көптеген шытырман оқиғалардың
ортасынан көрінеді. Романдағы Роб Ройдың жарқын да өзіндік образы, нағыз
шотландық Робин Гудтай. Ол қайрымсыз байларды тонай жүріп, кедей-жарлыларға
барынша көмектеседі. Сондықтан қара халық оны өздеріне нағыз қамқоршы-
жанашыр ретінде санап, қатты құрметтейді. Шығармадағы Рой бейнесінен
романтикалық және реалистік ойлардың астасып жатқан арнасын көреміз.
«Пуритане» (1816) романында автор 1779 жылы Сюарттарға қарсы
пуритандардың басшылығымен болған шаруалардың қарулы көтерілісін
суреттейді. Скотт бұл туындысында Байроннан соң батысеуропалық әдебиетте
алғаш қолдарына қару алып күреске шыққан халықтың жиынтық образын жасады.
Халық пуритандарға сеніп соңдарынан ереді. Алайда ұйымшылдықтың, қатаң
тәртіптің жоқтығынан көтеріліс жеңіліске ұшырайды. Басшылар арасындағы
алауыздық, жігерсіздіктің салдары қара халықтың жазалануына әкеліп соқты.
Бұл жерде автордың басты мақсаты пуритандарды дәріптеу емес, шотланд
халықының күші басым жауына қарсы тұрған қайыспас күресін, олардың
патриоттық сезім-күйін көрсету болатын.
«Эдинбург абақтысы, немесе орталық Лотианның Жүрегі» («Эдинбургская
темница, или Сердце среднего Лотиана») /1818/ атты әлеуметтік романындағы
шаруа қызы Джини Динстің образы, Скот армандаған эстетикалық идеалдың
барлық қадір-қасиетін бір бойына жинақтаған. Кейіпкердің өзгелерден бөлек
тұлғасы, асқан адалдығы, ерекше ақылы, арының тазалығы, өзгеше күш-жігері
автордың өзін шабыттандырғандай. Джини қайтпас қайсарлығы арқасында
сіңілісі Эффиге жабылған жалаға қарсы шығады. Оның бұл әрекеті бүкіл сол
қайрымсыз қоғамға, оның басшыларына қарсы әрекет ретінде қабылданды.
Замандастар арасында Джини Динстің образы үлкен жетістікке жетіп, оны тіпті
өз ұлтының батыр қызына балады.
«Айвенго» (1819) романы Скоттың шығармашылық өміріндегі ең маңызды
орынды алады. Жазушы есімінің әлем жұртшылығына танылуына көп септігі
болған классикалық туындылардың бірі ретінде бағаланады.
Роман үш айдың көлемінде ғана жазылған. Оның басқа романдардан
өзгешелігі Англияның өте ертедегі тарихына үңілуінде болатын. Шығарманың
сюжетіне Орта ғасырдағы (1194ж.ж.) норман басқыншылығы кезеңіндегі Англия
өмірі арқау болған.
«Айвенгода» әр түрлі саяси, қоғамдық ұлттық және әлеуметтік қарама-
қайшы мүдделердің жиынтығы топтасқан. Соның ішінде Король Ричард пен оның
туыс ағасы Джон арасындағы таққа талас үлкен тартысқа құрылған.
Австриялықтардың тұтқынында жүргенде Ричардтың корольдығын заңсыз иемденген
Джон халыққа қадірсіз болады. Бұл жерде автор тақ үшін теке-тіресті ғана
суреттеуді басты нысаны етіп алмаған. Жылдар бойғы норман езгісіне қарсы
сакстардың ұлт-азаттық, әлеуметтік күресін көрсете отырып, сол қоғамның
көлеңкелі тұстарына сын көзімен қарау. Нормандықтардың көрсеткен тұрмыстық
ауыртпашылықтары сакс ақсүйектеріне ұнамайды. Себебі олардың билігі мен бар
байлығын басқыншылар тартып алған болатын. Бірақ олардың мақсаты халықты
езгіден құтқару емес, жеке бастарының қамын ойлап, өз биліктерін қайта
орнату жолында күресу еді.
Автор бұл жерде ойдан алынған тамаша әдеби персонаж, ержүрек рыцарь
Айвенгога жүгініп, қара халық пен ел қамын жеген ақсүйектер арасын барынша
жақындастыруға тырысады. Ричардтай бекзат, батыл да әділетті король ғана өз
халқын екі жақты езгіден құтқара алатындығын көрсеткендей.
Романнның басты тартымды тұстары оның үсті-үстіне туындап отыратын
қызықты оқиғалар желісінде жатыр. Орта ғасырдың тұрмыс пен дәстүріндегі,
қарым-қатынасындағы, тіпті адамдарының сөз сөйлеу, киім кию ерекшеліктерін
дәл бейнеленіп, сан қилы оқиғалармен астастыруы шығарманы көркемдік-
эстетикалық тұрғыдан жоғары деңгейде көрсетеді.
В.Скотт ағылшын және әлем әдебиетінің тарихына өлшеусіз үлес қосқан
жазушы. Ол тек тарихи роман жанрын ашып қойған жоқ, әдебиетке жаңа бір леп,
жаңа тип, жаңа образ әкелді. Өмір шындығын, әсіресе ауыл өмірін жергілікті
колоритке негіздей, шынайы суреттеп, оны жаңа қоғаммен жақындастыра білген.
Оның бұл дәстүрін кейінгі толқын Булвер-Литтон, У.Эйнсуорт, Э.Гаскелл,
Бронте, Элиот т.б. жалғастырды.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. В.Скотты тарихи роман жанрын туғызушы деп неге атайды?
2. Скоттың ақындығы қай туындылардан көреміз?
3. В.Скоттың атын алғаш әлемге әйгілі еткен туындысын ата.
4. Жазушының ағылшын әдебиетіне енгізген жаңалықтары.
5. Ақынның романтикалық ойлары.
6. Суреткердің тарихи романдарының даму кезеңдерін айт.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15.
ДӘРІС 9. ФРАНЦИЯ РОМАНТИЗМІНІҢ ҚАЛЫПТАСЫП, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
КӨРНЕКТІ ӨКІЛДЕРІ
Дәрістің мақсаты: Француз романтизмінің қалыптасып, дамуы жайында
жан-жақты мағлұмат беру.
Тірек сөздер: консульдік, бірінші империя, Наполеон империясы,
романтикалық эстетика, июль монархиясы,
Дәрістің жоспары:
1. Франциядағы тарихи оқиғалардың романтизмге әсері.
2. Француз романтизмінің қалыптасу кезеңдері.
3. Француз романтизмінің алғашқы қарлығаштары.
4. Француз романтизмінің әлем әдебиетіне жасаған ықпалы.
Француз романтизмі ХVІІІ ғасырдың соңында болған буржуазиялық
революцияға байланысты елдегі саяси күрестердің аясында туындады. Романтизм
өкілдерінің қоғамдық өзгерістерге деген көзқарастары әр қилы болды.
Біреулер өткен дворяндық қоғамды аңсаса, біреулері жаңа өзгерістерге
барынша ықыластарын танытты. Романтикалық идеялардың өркен жаюы Францияда
әсіресе XIX ғасырдың алғашқы 30 жылдығымен сәйкес келеді.
Зерттеушілердің дәуірлеуі бойынша: Француз романтизмінің бірінші
кезеңі Консульдік және бірінші империя (шамасы 1801-1815 жылдар) тұсында
қалыптасты. Бұл уақытта романтикалық эстетика жаңа қалыптасып, оған жаңа
ағымның алғашқы өкілдері: Шотобриан, Жермен де Сталь, Бенжамен Констан
сынды жазушылар енді.
Екінші кезеңі елдегі Қайта құру науқаны (1815-1830) тұсында басталды.
Францияда Наполеон империясы күйреп, шетел интервенттерімен бірге ел билеу
ісіне бұрын тақтан қуылған Бурбон корольдығының мұрагерлері қайта оралды.
Осы кезеңде романтикалық мектептер түбегейлі орнығып, романтизмнің басты
эстетикалық заңдылықтары пайда болған еді. Әсіресе әдебиетте түрлі
романтикалық жанрлар: лирика, драма, тарихи романдар бұрын соңды болмаған
қарқынмен жаңа бағытта көрініс тапты. Осы тұрғыда ірі жазушы-романтиктер
Ламартин, Виньи, Нерваль, Гюголардың шығармашылық әлемін алуға болады.
Үшінші кезең – Июль монархиясы (1830-1848) жылдарына сәйкес келеді. Бұл
кезеңде буржуазиялық үстемдік толық орнаған болатын. Көп ұзамай бірінші
республикалық көтеріліс, Леон, Париж қалаларында алғашқы жұмысшылар
қозғалысы бой көтеріп, утопиялық социализм идеялары тарай бастайды. Осы
уақытта Виктор Гюго мен Жорж Санд секілді белгілі халықшыл романтиктердің
алдында жаңа қоғамдық-әлеуметтік сұрақтар туындады. Сол сияқты өздерінің
реалистік көзқарастарын таныта бастаған Стендаль, Бальзак сынды жазушылар
соны жанр – әлеуметтік романтикалық романдарға қалам тартқан болатын.
Жалпы француз мәдениеті, соның ішінде француз әдебиеті 1789-1794
жылдар аралығын қамтыған ұлы әлеуметтік-саяси төңкеріс – Француз
революциясының ықпалы негізінде қалыптасты. Бұл мәселе ХIX ғасырда да
маңызды болып қала берді. Тіпті революцияның қарсыластарының өздері де оның
тарихи заңдылығы туралы оң көзқараста болды. Көп жылдар бойы эммиграцияда
болған Франсуа Рене де Шатобриан өзінің алғашқы шығармасын «Өткен және
бүгінгі революциялардың тарихи, саяси, моральдық тәжірибелерінің Француз
революциясымен байланыста қарастырылуы» (1797) деп атай келе, ескі режимнің
күйреп, құлауын заңдылыққа балап, оның жаңаша қалпына келуін үміт етті. Ал,
Шарль Нодье (1780-1844) өзінің «Қуғындағылар» (“Изгнанни-ки”) атты
повесінде революцияның қоғам өміріндегі тарихи ролін аша отырып: «Бұл –
келешек ұрпақ үшін үлкен мектеп болады»,-деп атап көрсетті. Осы арқылы олар
өз замандастарының сол уақыттағы дүниетанымын аңғартқандай болды.
Тарихи процестер аясындағы адамның ролін тарихи тұрғыдан пайымдау
өзгерді. Мысалы, Шатобриан, тарихи қоғамның прогресивті түрде дамуын жоққа
шығарып, оны «еш мағынасыз оқиғалардың иірімдері» деп атады. Беранже бұған
қарсы пікірді ұстанып бақты. «Франция үлкен саяси мәні бар орасан зор
қоғамдық революция жасап, әлем жұртшылығына дамудың жаңа жолын ашты»- деп
жазды.
Жалпы осы кезеңдердегі француз романтиктері қоғамда болып жатқан
оқиғалардың заңдылықтарын ашып суреттеумен қатар, адамзаттың прогресивті
алға жылжуында жеке тұлғаның беделді рөлін нақты көрсетуге тырысты.
Сонымен, Француз романтикалық әдебиетін шартты түрде мынадай
кезеңдерге бөліп қарастырамыз:
1) 1801-1815 ж.ж., Консульдік және бірінші империя тұсында;
2) 1815-1830 ж.ж., Қайта құру науқаны кезеңі;
3) 1830-1848 ж.ж., Июль монорхиясы кезеңіндегі әдебиет.
Франсуа Рене де Шатобриан
(1768-1848)
Француз романтизмінің алғашқы кезеңінің ірі тұлғасы ретінде – Франсуа
Рене де Шатобриан (1768-1848) аталады. Пушкин «француз жазушыларының жаңа
өкілдерінің алды, барлық жазғыш ұрпақтың ұстазы» деп бағалаған тұлғаның
француз романтикалық әдебиетіндегі орны айрықша.
Бретондық ақсүйектер отбасынан шыққан Франсуа аристрократиялық ортада
тәрбиеленеді. Жасынан ағартушылық идеяларға бой ұрған ол, Парижге әскери
мәнсап қуу ниетімен келеді. Бірақ сарай мен шіркеу ішіндегі жемқорлыққа
төзбей, оларға қарсы пиғылы туындайды. Көңілін жайлау үшін, Жан Жак
Руссоның шығармаларын оқып, қарапайым адам мен табиғат заңдылықтары туралы
шығармалар жазуға бет бұрады.
Шатобриан сол кезде Францияда басталған революцияны қабылдамай,
географиялық экспедициямен бірге Америкаға кетіп қалады. 1792 ж. Америка
сапарынан еліне қайтып оралғаннан соң, мұндағы контреволюциялық қозғалысқа
ат салысып, қолбасшы Конденің әскеріне де қосылады. Содан соң Англияға
қоныс аударып, онда сегіз жылдай тұрақтайды. 1797 жылы Англияда жүріп
Шотобриан эмигранттар арасында өзінің есімін танытқан «Революциялар туралы
тәжірибе» («Опыт о революциях») атты белгілі шығармасын жазды. Автор
аталған еңбегінде Францияда жуырда болып өткен революцияға деген үзілді-
кесілді қарсылығын білдіреді.
Көп ұзамай француз романтикалық эстетикасының әліппесіндей болған
«Христиандық данышпан» («Гений христианства») /1802/ атты философиялық
трактатын жарыққа шығарды. Бұл шығармасында Шатобриан ағартушылардың
көпшілігі қарсы болған христиан дінінің мәртебесіне оң көзқарасын білдіре
отырып, жекелеген өзіндік ойларын да келтіреді. Ол: «Христиан діні –
мәдениетімізді өркендетіп, байытты. Сондай-ақ, жан мен тәннің драматизмге
толы жаңа күресін ашты», – деген тұжырым жасай келе, мәдениетті –
«христианға дейін» және «христиандық» деп екіге бөліп, оның адамзат
тарихымен бірге дамып, өзгеріп отыратындығын айтты.
Францияға қайта келгеннен соң Шатобриан саяси істерге жиі араласып,
өзінің эгоцентристік көзқарастарымен көрініп қалып жүрді. Соған байланысты
Бурбондықтармен ара қатынасы бұзылады. «Христиандық данышпан»
шығармасындағы кейбір көзқарастары үшін шіркеумен де қарым-қатынасы
керісінше өзгеріп, жазушы өмірі қуғынға, ауыртпашылыққа тап болады.
Шатобрианның атымен жаңа әдеби жанр – романтикалық тәубешілік
(сырласу) романдардың қалыптасуы байланыстырылады. Лирикалық монолог арқылы
кейіпкердің тәубесіне келуін бейнелейтін шығармаларда, автор тарапынан
сыртқы әлем шартты түрде ғана алынады. Басты тұғыры, орталық кейіпкердің
қиындық пен қайшылықтарға толы ішкі жан дүниесін ой елегінен өткізіп, аша
білуінде. Бұл романдардан автордың өзіндік «мені» де айқын көрінетіндігі
соншалықты, тіпті кей кездері шығарма кейіпкерлерімен астасып та кеткендей
болады. Замандастары ойдан алынған оқиғалар сюжетінен өмірбаяндық
элементтерді кездестірсе, ал кейіпкерлерден – нақты өмірдегі адамдарды
аңғарған. Содан барып «кілтті роман» термині пайда болды.
Осындай бағытта жазылып, Шатобрианның атын әдеби әлемге танытқан шағын
екі повесі «Атала» /1801/ мен «Рене» /1805/ оқиғалары америкалық үндістер
өмірінен алынған.
«Атала» туындысында автор француз әдебиетіне ұмыт болған антикалық
лепті әкелуге талпыныс жасайды. Повестке жазған түсініктемесінде: «Француз
әдебиетіне антикалық әлемді жақындатқым келді», – дейді. Құрылымы жағынан
алғанда «Аталада» көнеректік рапсодтардың формасы қолданылған. Бұл
дегеніміз, мәтінді пролог, әңгіме, эпилогқа ажырату және әңгімені
тарауларға бөлу болатын. Шатобриан осы шығармасын Америкаға барар сапары
алдында жазбақшы болғанын айтады. Алайда, оның бұл ойы, Америка елді
мекендерінің бай табиғаты мен байырғы тұрғындары – үндістердің әдет-ғұрыпы,
салт-дәстүрімен жете танысқанынан соң ғана жүзеге асты.
Повестегі басты мотив – махаббат жайындағы әңгіме. Кейіпкердің
әңгімесі. Бұл – туыстық қарым-қатынастарға, ежелден қалыптасқан дәстүрге,
жазадан қорқуға қарсы тұрған махаббат хикаясы. Басты кейіпкерлер Шактас пен
жауласқан көрші тайпа көсемінің қызы Аталаның қысқа ғана бақытына «үшінші
кейіпкер» болып табиғат араласады. Табиғат өзінің әр түрлі құбылыстары
арқылы оларға деген сенімін, көмегін, тіпті ренішін білдереді. Табиғаттың
тамаша бейнесі кейіпкерлердің көңіл-күйімен бірге тыныстап, махаббат сырын
шерткендей болады. Алайда бұл сәт ұзаққа бармай, христиандық заңға қайшы
болғандықтан Шактаспен мүлдем тұрмыс құра алмайтындығын білген Атала, өз-
өзіне қол жұмсайды.
«Атала» повесті өз оқырмандарына кереметтей әсер сыйлады. Себебі,
шығармада америкалық әсем табиғат пен жергілікті жұмбақ халықтардың тұрмыс-
тіршілігі айрықша бояумен суреттелген. Осыған орай Шатобриан француз
әдебиетіне мүлдем жаңа материал – экзотиканы енгізді. Бұл кейінен романтизм
мәдениетінде қомақты орын алған құбылыс болды.
«Рене» – Франсуаның екінші повесі. 1805 жылы жарық көрген бұл туындысы
бастапқыда замандастары тарапынан қолдау таппады. Өмірден әбден түңілген
басты кейіпкер Рене де өз басынан кешкен оқиғаларын еш бүкпесіз ортаға
жайып салады. Бұл туындыда да кейіпкер экзотикалық табиғат аясында, ағаш
түбінде отырып соқыр, әбден қартайған Шактас пен миссионер Суэлге өз
өмірінен сыр шертеді.
Байырғы дворяндық жанұяның кенжесі Рене әкесі қайтыс болғаннан соң
«қайнаған өмір» ортасына күмп береді. Алайда, адамзат әлемінің тұрақсыздығы
мен баянсыздығының жапа шегіп, өкінішпен бар ғұмырын өткізеді. Өмірге деген
құштарлығынан айрылып, дел-сал күйді басынан кешіреді. Өйткені шығарма
кейіпкерлерінің арасындағы қарым-қатынастарға бұл ортадан мүлдем орын жоқ
болатын. Ол өмірдегі жанына жақынның барлығынан айрылған еді.
Жалпы Шатобрианның бұл туындысы алғашында өз бағасын алмағанымен,
кейіннен оның барлық шығармаларынан асып түсіп, оқырман қауымның рухани
байлығына айналды.
Жазушының сондай-ақ, 1809 жылы «Азаптағылар» («Мученики») прозалық
эпопеясы, 1810 жылы «Абенсеррахтардың ақырғы тарихы» («История последнего
из Абенсеррахов») повесі, 1811 жылы «Парижден Иерусалимге саяхат»
(Путишествие из Парижа в Иерусалим») туындысы жарық көрді.
1830 жылғы революциядан соң Англияға қоныс аударған Шатобриан жазуын
жалғастырады. Оның өмірлік мемуарлары қайтыс болғаннан кейін ғана, 1849-50
жылдары журналдарға басылды.
Шатобриан өзінің дүниге деген күрделі көзқарасы туралы 1826 жыл
меммуарында былай деп жазады: “Ақсүйек және жазушы, мен ой-сананың
ұйғарымымен роялистпін, ар-намысыма байланысты бурбонист және тәбетім
бойынша республикандық-пын”. Бұдан шығатын қорытынды: Шатобриан
алғашқылардың бірі болып XVIIІ ғасырдың соңы мен XIX ғасыр басындағы
дүрбелең дәуірдегі тарихи кикілжіңдерге душар болған адамның ішкі жан
дүниесін шебер аша білуінде. Ол осындай ерекшеліктерімен әлем әдебиетінің
тарихындағы талантты жазушы, шебер суретші болып қала бермек.
Шатобрианның шығармашылығы кейінгі замандастарына да үлгі-өнеге болып,
зор ықпалын тигізді. Жас Бальзак пен бозбала Гюго кезінде өздеріне рухани
ұстаз санап, Гюго тіпті өз күнделігіне: «Шатобриан болғым келеді – немесе
ештеме!», - деп жазған екен.
Француз романтизмінің ақындары
Альфонс де Ламартин (1790-1869). Романтикалық лирикаға Ламартин
алғашқы қадам жасаушылардың бірі болып табылады. Оның қалдырған аса бай
мұрасын баспа бетін көрген бірқатар өлең кітаптары, соның ішінде лирикалық
және өзі шығарған “христиандық эпопеяларының” – «Періштенің құлдырауы»
(«Падение ангела») т.б. іштей аяқталған үзінділері құрайды.
Дегенмен кейінгі ұрпақ санасында оның ең алғашқы шыққан туындыларының
кейбіреуі ғана толық сақталған. Соның ішінде «Поэтикалық ойлар»
(«Поэтические раздумий») /1820,1823/ жинағының екі басылымындағы «Көл»
(«Озеро») және «Жалғыздық» («Одиночество») атты элегиялары. Олар
Ламартиннің сүйіктісінің дүниеден ерте өтуіне байланысты туған толғамдар.
Автордың бұл меланхолиялық элегиясы адам баласының қысқа ғана ғұмыры,
күйбең-тіршілігі, сол өмірдегі қас-қағым сәттей болған нәзік те, баянсыз
махаббаты туралы әдеби-философиялық ойлармен өрнектелген. Ол қоршаған
ортаның барлығын жанды зат ретінде елестетіп, өзімен бірге мұңға
батырғандай болады. Нәтижесінде, Ламартин туындыларында кез-келген қатты
заттың өзі, бар қасиетінен өзгеше рухтағы солқылдақтыққа салынады.
Ақынның осы бір қыры кезінде В.Г.Белинскийдің: Ламартин лирикасы –
өңкей ухлеу, охлеу, бұлттар, тұмандар, булар, көлеңкелер мен елестерден
жасалған, – деп сынауына негіз болады. Мистикаға бағытталған «ламартиндік
елес» – қоршаған ортадан өз әлемінің рухымен қосылап тыныштық табуды
көздейді.
Альфред де Виньи (1797-1863). Ламартинге қарағанда Виньи көзі
тірісінде тек бір ғана – “Көне және қазіргі поэмалар” («Древние и
современные поэмы») /1826/ атты өлеңдер жинағын баспадан шығарды. Оның
соңғы 30 жыл бойы жазған басқа туындылары автор қазасынан кейін, 1864 жылы
ғана “Тағдырлар” («Судьбы») деген атпен жарық көрді.
Ақын да ойшыл Виньи өзінің бар асыл ойлары мен басынан өткергендерін
көбінесе библиялық мифтен не өмірден алынған оқиғалармен астастырып
отырған. Хрестоматиялық мақамдағы “Қасқыр өлімі” («Смерть волка»)
туындысында бір түндік аңшылық жайында айтылады.
Онда ізге түскен аңшылардан құтыла алмасын білген көкжал бөрі, үйірін
аман қалдыру үшін бір топ итпен тайсалмай шайқасқа түсіп, өлермендікпен
жолдарын бөгейді. Сөйтіп өз өмірін қия отырып, үйірі мен бөлтіріктерінің
алысқа ұзап кетуіне жағдай тудырады. Ол бұл жерде қасқыр өлімінен адам
баласының да үлгі аларлық жақтары бар екендігін аңғартқандай. Шығарма
соңында оқиға желісі авторлық баяндаудан философиялық үлгі-өсиет сарынына
ауысады. Виньи өзіндік өнегелі-адамгершілік көзқарасын осы туындысында анық
көрсеткен.
Виньи шеберлігі – оның ойының мөлдір де тазалығында. Автор қандай
жайды жазса да, оны ең алдымен әбден салмақтап, кесіп-пішіп алып, жинақы да
қарапайым күйінде ғана оқырманына ұсынуды мақсат тұтқан. Бұл әсіресе оның
белгілі кіші лирикалық эпопеяларынан айқын көрініс табады. Соның ішінде
“Бақташының лашығы” («Пастушье хижина») туындысы нағыз романтикалық
сарындағы нәзік лириканың көркем айшықтарымен көмкерілген.
Огюст Барбье (1805-1882). Әлемдік әдебиеттану ғылымы тарихында Француз
романтизміндегі азаматтық лириканың пайда болуын О.Барбье есімімен
байланыстырады. Оның «Олжаны бөлісу»(«Раздел дабычи») атты 1830 жылдың
шілде айында болған париждік көтерлеске үн қатуы, қоғамдық ортаға жай
оғындай әсер етті. Ақын қоғамдағы бұл өзгерісті құптай отырса да,
көтерілген қара халықтың жеткен жетістігін өз мақсаттарына пайдаланған
монархиялық тоғышар топтың жымысқы қылықтарын келемеждейді. Соңында бұралқы
аш иттердің бейшара қабанды жабыла ұстап, таласа жеген «иттер тойының»
жиіркенішті көрінісін береді. Бұл туынды Барбьенің алғашқы “Ямбы” атты 1831
жарық көрген кітабына енді.
Англияға жасаған сапарынан соң, 1837 жылы жарық көрген оның екінші
“Лазарь” жинағында француз лирикасын алғаш рет заводтар мен көмір
шахталарындағы өндірістік қайшылықтардың қыр-сырымен қанықтырды. Ондағы
жұмысшылар өміріндегі ауыртпашылықтар мен өндіріс орындарындағы өрескел
жағдайлар ақынды бей-жай қалдырмайды. Жалпы О.Барбье өз шығармалары арқылы
ХIX ғасырдың француз поэтикалық сатирасына күлкілі жайыттар арқылы
қоғамдағы шынайы таргедиялық хал-ахуалды көрсетуді әкелді.
Альфред де Мюссе (1810-1857). Романтизмдегі барлық лириктерде
кездесетін жүрек азабы мен қиналысы Мюсседе өзгеше рең алған. Ол өзі атап
көрсеткендей «көздің жасын інжу-маржанға» айналдыра білді. Жас ақының 1829
жылы жазылған «Испан және итальян ертегілері» («Испанские и итальянсике
сказки») туынды-сында жаралы жүректің шағымын трагедия түрінде емес,
керісінше Гюгоға мақамындағы назды да жалынды, өзгеше экзотикадай алып
көрсеткен. Пушкин кезінде оның бұл шығармасындағы «ерекше шынайлықты» атап
айтқан.
Мюссе кейінен де өзінің шеберлігін көрсететін эпиграмалалық
тапқырлыққа толы, жеңіл де қарапайым түрдегі орта ғасырлық романстардай сәл
көңілсіздік лебі есетін өлеңдерімен ерекшеленді. Алайда уақыт өте Мюссе
лирикасы да «ғасыр дерті» атанған жан жабырқаушылығына, көңіл күйсіздігі
мен жегідей жеген күдікке толы болды.
Оның осындай жан тебіріністерін нақты көрсеткен өлеңдері
«Түндер»(«Ночи») /1835-1837/ атты төрт бөлімдік жинағына енді Оның үшеуі –
нәзік жанды ақынның музамен шын жүректен сыр шертісе отырып, мұңын шағуына
арналған. Ал «Желтоқсанның түнінде» автор тумасынан өлгенге дейін жанында
ерген –«жалғыздық» жайындағы жан айғайы айтылады.
Дегенмен ақын француз лирикасындағы жеке тұлғаның ішкі жан дүниесінің
сезім иірімдерін дөп басып тауып, көрсете білген романтиктердің бірі
болмақ.
Жерар де Нерваль (1808-1857). Жерардың нақты есімі – Лабрюни. Бала
кезінен жетім қалған ақын, кедейшілік пен ауыр тұрмыстың тауқыметін ғұмыр
бойы тартып өтті. Бақытсыз махаббат, ғашығының ерте дүниеден өтуі Нерваль
тағдырын одан әрі ауырлата түсті. Мұның үстіне жүйке ауырының асқынуы,
ақырында оның өз-өзіне қол жұмсауына әкеліп соқты. Ақынның осындай ауыр
тағдырына байланысты Францияда оны «қарғыс тиген ақын» атады. Өз өмірі
туралы ақын «Үлессіз қалған» («Обездоленный») атты еңбегінде нақты жазып
кетеді.
Бізге жеткен Нерваль мұрасы тек екі жинақ қана. Олар ертеректе жазылса
да 1852 жылы жарық көрген «Кіші одалар» («Маленькие оды») және 1854 жылы
басылған «Химерлер» атты лирикалық сонеттер жиынтығы.
Өз шығармашылығында Нерваль көбінесе шығыстық, көнегіректік мифтерді,
ортағасыр фольклорлық аңыздар мен християндық түсініктерді өзіндік қиял
әлемімен шебер ұштастырып отырған. Осы аңыздардан өріс алған ақынның
жасырын ойынан, адам ғұмырындағы өлім мен қайта өмірге келудің кезектесуі
жаңа үміттің кепілі ретінде көрінеді. Нерваль «түс – басқа өмір» деп айта
отырып, онда шынайы өмірдің ақиқаты бейнеленгенін дәлелдемекші болды.
Кейіннен оның бұл тұжырымын ХХ ғасырдың символистері мен сюралистері өз
бағыттарында қолданды.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Француз романтизмінің қалыптасуына тікелей әсері бар тарихи
оқиғаларды ата.
2. Француз романтизмі неше кезеңге бөлінеді.
3. Француз романтизмінің көрнекті өкілдері кімдер?
4. Шатобрианның романтикалық туындылары.
5. «Атала», «Рене» повестерінің көтерген тақырыбы.
6. Альфонс де Ламартин, Альфред де Виньи, Огюст Барбье, Альфред де
Мюссе, Жерар де Нервальдардың романтикалық шығармалары жайында не
білесің?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 19, 20, 21,
22, 23.
ДӘРІС 10. Александр Дюма, Жорж Санд ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ РОМАНТИКАЛЫҚ ЭСТЕТИКА
Дәрістің мақсаты: А.Дюма мен Ж.Санд туындыларының романтикалық
жүйесімен таныстыру.
Тірек сөздер: «Граф Монте-Кристо», роман-фельетон, Фигаро, Консуэло,
реформа, Орас.
Дәрістің жоспары:
1. А.Дюманың тарихи-шытырман оқиғалы романдары.
2. Жазушының суреткерлік шеберлігі.
3. Дюманың 40-шы жылдарда жазған туындылары.
4. Дюманың гуманистік идеялары.
5. Ж.Санд туындыларындағы басты тақырып.
6. «Орас», «Консуэло» романдарының тәрбиелік мәні.
7. А.Дюма, Ж.Санд шығармаларының әлем әдебиетіндегі орны.
Александр Дюма(1802-1870). Француз романтизмі тарихындағы ең кесек
тұлғалардың бірі. Алғашында Дюманың жазушылық дарыны мойындалмай келді.
Алайда, уақыт өте келе оның шығармалары өз замандастарының арасында орасан
зор табысқа ие болды. Француз, тіпті барша әлем оқырмандарының өзі Франция
тарихымен алғаш осы Дюманың романдары арқылы танысты. Жазушы туындыларын әр
кезеңдегі әлем әдебиетінің ірі классиктерінің барлығы сүйіп оқыған. Қазір
де жер жүзіндегі оқырман қауымның аса бір қадір тұтып, құмарта оқитын
кітаптарының санатынан шыққан емес.
Александар Дюма – республика генералының ұлы. Жас кезінен әр түрлі
қызметтер атқарып, Парижге келгенде классицизмге қарсы романтикалық
күрестің қайнаған ортасына түседі. Әдебиет әлеміне құрдасы Виктор Гюгоның
әдеби үйірмесінің мүшесі ретінде араласады.
Жас талантқа оның алғашқы «Геннрих ІІІ және оның ауласы» («Генрих ІІІ
и его двор») атты тарихи драмасы бірден атақ әкеледі. Бұл туынды өз
ортасында алғашқы романтикалық драма тұрғысында қабылданып, жаңа бағыттың
басы ретінде бағаланды.
Бұл туындының әр минуты шым-шытырық оқиғаларға толы. Көрермендерге
король мен герцогиня, астролог Руджери, герцог Гизолардың арасындағы қым-
қиғаш қарым-қатынастар сахна төрінен өзгеше әсер тудырды.
Одан соң «Антони» /1931/, «Нельдік мұнара» («Нельская башня») /1832/,
тағы басқа көптеген шығармаларын жазды. Отызыншы жылдардың ортасынан
бастап, бірінен соң бірі жарық көрген тарихи романдарының талайы әлем
оқырмандарына танылып, оның есімін елге танытты. Ал, ең атақты туындылары
қырқыншы жылдармен сәйкес келеді: «Үш ноян» (Три мушкатера») /1844/,
«Жиырма жылдан соң» («Двадцать лет спустя») /1845/, «Марго ханшайым»
(«Королева Марго») /1845/, «Граф Монте-Кристо» /1845-1846/ т.б.
Дюма шығарамашылығы алғашында демократиялық тынысты қосымша жанрлар –
жеңіл мелодрамалар мен әлеуметтік-шытырман оқиғалы роман-фельетондармен
байланысты болды. Көптеген туындылары, соның ішінде «Граф Монте-Кристо» ең
алдымен газет беттерінде жеке-жеке фельетон түрінде басылып, көпшілікке
танылды. Оның романдарының көркемдік-эстетикалық табиғатына көбінесе
қарапайымдылық, тіпті жеңіл мінезділік, қызу да асқан құмарлылық,
мелодраматикалық әсерлілік, тартымды фабула, авторлық көзқарастар мен
көркемдік қолданыстардың жалпыға бірдей жетімділігі тән болып келеді.
Жазушының тарихи романдары романтизмінің бәсеңсіп бара жатқан
кезеңінде жазылды. Соған қарамастан Дюма романтикалық көркемдік ойларға
басқа қырынан келіп, оған оқырман жеңіл де жылы қабылдайтын, көңіл
жадыратарлық рең мен өзгеше леп бере білді. Сөйтіп, тарихи жанрды
романтизмнің барша әлем жұртшылығы ең бір сүйіп оқитын саласына айналдырды.
Дюма да Вальтер Скоттай, тарихи оқиғалардың тереңіне бойлай бермейді.
Оның романдары – авантюрияға құрылып, көбіне тарихтың жарқан беттерінен
алынған драматизм мен шым-шытырық, қызық оқиғаларға толы. Кейіпкерлерінің
ара қатынасы мен шынай жайыттарға өз қиялы да астаса келе, өзгеше бір әсер
тудырады. Шығарма материалы ретінде автор мемуарлар мен құжаттардағы тіпті
ақпарат құралдарындағы хроникалық материалдарды алып зерттеп, зерделей
отырып көркем туындыға айналдырған. Бұл да жазушы шеберлігінің бір қыры
болса керек. Бір жағынан автор тарихи фон мен қоғамдағы жергілікті
колоритті әдемі де әсерлі етіп суреттегенімен, алдына сол жайыттардың қыр-
сырын толықтай ашып көрсетудің мақсатын қоймаған.
Басты тарихи оқиғалар: соғыс, саяси төңкерістер – Дюмада өзінің жеке
көзқарасы тұрғысында беріледі. Олар: қоғамдағы ұсақ-түйек кемшіліктер,
билеушілердің машақаты мен мінез-құлықтары, өзімшілдік пен жеке бастың
қамы, сарай маңындағы абыр-сабыр оқиғалар төңірегінде өрбіп отырады.
Бұл әсіресе атақты «Үш ноян»(«Три мушкатера») туындысынан анық
аңғарылады. Ришелье мен герцог Бекингемнің арасындағы келіспеушілік
кардинал мен король Людовиктің теке-тіресіне ұласады. Тарихи оқыс оқиға
Англиямен соғыстың туындау-туындамауы түкке тұрмайтын болымсыз дүниеге
байланысты өрбиді. Ол кезейсоқ уақиға ноян Дартаньянның жақұт алқаны
ханымға уақытында жеткізуіне қатысты еді. Дюма өзінің осындай ойдан алынған
кейіпкерлерін тарихи жайыттарға белсенді түрде араластырып қана қоймай, оны
қалауы бойынша бұрмалап та отырған. Мысалы, Дартаньян мен Атос Карл ІІ-нің
Англияның королі болуына ықпал жасаса; король Людовик ХІV-ші Арамиспен
арасындағы шиеленіске байланысты Бастилия қамауындағы ағасымен ауысып кете
жаздайды. Қысқасы, Дюманың тарихи романдарының сюжеті көбінесе мелодрамалық
дәстүрге сай келеді.
Дегенмен, автор тарихи шындықтан мүлдем алшақ кетпей, осындай
шегіністер мен қызықты оқиғалар, тосын кейіпкерлердің іс-әрекетері арқылы
өз шығармаларына айрықша рең беріп, оқырмандарына ерекше әсер силауды
мақсат тұтқан. Оның бұл көркемдік әдісі романтизм әлеміне жаңа бір леп
әкелді. Дюма қашанда прогрессивтік күштер мен халық жағында болып, зұлымдық
әлемімен күресте көрінеді. Оған жазушының демократиялық ойлары мен
республикандың түсініктерінің әсері мол болды.
Дюманың тарихи романдарының басты жетістігі, оның өткенді қазіргі
өмірге мейілінше жақындатуында. Оқырман назарына тарихты жай ғана
хроникалық түрде емес, өзгеше бояудағы, әдемі де әсерлі, тартымды да
қызықты оқиғалар мен тарихи персонаждардың іс-әрекеттері арқылы өз
заманынымен сәйкестендіре алып келеді. Суреткер-жазушы туындыларының сюжеті
көбінесе шым-шытырық оқиғаларға құрылған. Аяқ асты туындайтын шиеленістер
мен оның шешімін шебер тауып, әдемі суреттер арқылы, тапқыр ойлармен
өрнектейді.
Суреткер романдарындағы басты кейіпкерлердің бейнесі тарихи
персонаждардан кем сомдалмаған, керісінше, кей жерлерде өмірдегі болмысынан
өзгеше, асыра суреттелген. Гаскондық Дартаньян мен оның достарының
бойындағы күш-қуат пен батылдық, тапқырлық пен өмірге деген құштарлықтары,
әлсіздер мен қорлық көргендерге әр уақ көмек беру үшін, жамандық пен
зұлымдыққа қарсы бағытталған.
Нақты айтқанда, Дюма шығармашылығы гумманистік тамаша ойлармен
сусындай келе, халық өмірімен тығыз байланыста болды. Сондықтан, жазушы
мұрасы әлем мәдениетіндегі мәңгілік тұғырын сақтай бермек.
Жорж Санд. Аврора Дюдеван(1804-1876), әлем жұртшылы-ғына Жорж Санд
деген есімімен танымал. Француз әйелдерінің ішінен шыққан жазушы Люсиль
Аврора Дюпен (күйеуінің тегі бойынша Дюдеван) ХІХ ғасырдағы психологиялық
және тұрмыстық романтикалық романдарға қалам тартқан белгілі тұлғалардың
бірі. «Адамзаттың жаңғырығы болмай, ақын немесе суреткер атану мүмкін емес»
деген өз ұстанымындай, Аврора өз ғасырының тыныс-тіршілігінің «сыңғырлы
жаңғырығындай» бола білді. Ол сол кездің атақты әдебиетші-романтиктері –
Жермен де Сталь, Гюго, Мюссе, реалист-суреткерлері – Стендаль, Бальзак,
Флоберлермен шығармашылық қарым-қатынасын үзбеді. Сондай-ақ композиторлар –
Лист пен Шопен, ақын Мицкеевич, қыл қалам шебері Делакурлар жазушы
талантына бас ие, дос болады. Ресейге де аты танылып, Белинский Аврораны
«Біздің заманымыздың Жанна Д’Аркы» деп бағалаған.
Аврора Дюпен 1804 жылы Париж қаласында дүниеге келеді. Оның әкесі
дворяндар династиясынан шыққан әскери шенді адам еді. Әкесінің өлімінен
кейін Аврора Берри провинциясының Ноанд атты елді мекендегі аристократ
әжесінің қолында тәрбиеленеді. Болашақ жазушы алғаш білімін католиктер
пансионатында оқып алады. Әдебиетке жақын әкесінің кітапханасында жас
Аврора Руссо, Байрон, Шатобариандардың шығармаларымен танысады.
Он сегіз жасында ол көңіл қызығушылығы болмаса да, барон Дюдеванға
күйеуге шығады. 1831 жылы ол күйеуін қалдырып, ешкімге тәуелсіз еңбек жолын
қуу үшін Парижге келеді. Сол уақытта мұндай батыл қадам жасау екінің біріне
жазбаған болатын. Астанада ол жас журналистер мен жазушылар қоғамына бірден
сіңісіп кетеді. Шығармашылық және бас бостандығына қуанған Аврора, Париждің
интеллектуалды, қайнап жатқан мәдени ортасына аса бір ынтамен араласады. Ең
алдымен париждік озық ойлы әдеби-демократиялық интеллигенция жиналатын
барлық жерлерге – кітапхана, клуб, театр, дәрістерге үзбей барып жүреді.
Алғашында жас жазушы саяси күрестен алшақ болады. 1831 жылы ол аты
елге белгісіз жазушы Жюль Сандпен бірігіп «Роза мен Бланш» атты романды
«Жюль Санд» деген лақап атпен бастырады. Бірі – актриса, бірі – монохиния,
әпкелі-сіңілі екі қыз туралы бұл роман өте табысты болады. Кейінірек ол
өзін әлемге әйгілі еткен ер есімі Жорж Санд деген атты иеленіп, жеке жаза
бастайды.
Отызыншы жылдардың екінші жартысынан бастап Жорж Санд утопиялық
социалистермен жақынырақ араласқаннан соң, сол кездегі солшыл республикалық
оппозицияның жақтаушысы болады.
Оның әдеби, қоғамдық-саяси мүмкіндігінің жоғарылау жылдары келесі
онжылдықпен сәйкес. 1841 жылы ол социалист-утопистер қоғамының құрылуына,
«Тәуелсіз көзқарас» («Независимое обозрение») журналының және «Эндрлік
ағартушы» («Эндрский просветитель») газетінің шығуына қатысады. Ал, 1844
жылдан бастап солшыл-республикалық газет «Реформада» жұмыс істейді. Жорж
Санд өмірінің маңызды қырларының бірі – оның күрескер ақындарға жасаған
әдеби ықпалы. 1848 жылғы «Ақпан төңкерісін» жазушы жалынды мемлекет
қайраткерлерінше қарсы алады. «Халық ісі»(«Дело народа») газетін шығарып,
төңкерілісші-лердің нұсқауы бойынша «Революция бюллетеньдерінің» редакторы
болады. Бұл бюллетеньдер көшелерге жапсырылып, халықтың революциялық рухын
оятты. Ол қоғамдық өрлеу мен ұлы өзгерістер тек халықпен бірге ғана
болатындығына сеніммен қарап, өз ғұмырын әйел бостандығы үшін күреске
арнады. Бұл жолға тек халықтық революция ғана бастай алады деп тұжырымдады.
Алайда, революциядан кейінгі «қанды маусым» күндерінен соң қуғындалған
Жорж Санд саясаттан мүлден алыстап, өмірінің соңғы жылдарын өскен жері
Наондта өткізеді.
Жорж Санд әдебиет әлеміне келгенінен бастап, көп еңбектеніп, барлық
ғұмырын осы жолға арнады. Мысалы, отызыншы жылдары «Фигаро» газетінің
қызметкері бола жүріп, күнделікті жазуға тиісті жиырма бет сөзді ойдан
құрастыра салу, оған түк те емес болатын. Сондықтан оның соңына қалдырған
әдеби мұрасы өте қомақты. Жазушының бізге белгілі 100-ден астам романдары
мен повестері, 18 драмасы, көптеген публицистикалық мақалалары, бірнеше
автобиографиялық көптомдығы, 18 мың хаты мен басқа жазбалары бар. Дегенмен,
ол ешбір әдеби мектепке арнай араласқан емес, бірақ оның басты шығармашылық
концепсиясы романтизм идеялары болды.
Алғашқы «Индиана»(1832) атты романынан бастап Жорж Санд әйелдердің бас
бостандығына баса назар аударып, осы тақырыпты басқа да «Жак», «Лилия»,
«Валентина» т.б. туындыларында одан әрі өрбітті. Өйткені бұл келеңсіздікті
өз басынан да өткерген автор, деспотизм, қанушылық пен бас пайдаға құрылған
буржуазиялық некеге ашық қарсы шыға отырып, отбасындағы әйел тәуелсіздігін
қалады. Сондықтан жазушының аталмыш туындыларында әйел бақыты үшін күрестің
қайнаған ортасында әр уақ тәкаппар, жалғызбасты қыздар көрінеді. Оның басты
кейіпкерлері – Индиана, Валентина, Лелия т.б. нәзік жандардың адамгершілік
құқықтары үшін күресіп, сезім бостандығын талап етеді. Жорж Сандтың өзіндік
стилін көрсететін бұл шығармалардағы көркемдік ойлардың жиынтығы,
романтикалық тебіреніс пен лиризмге құрылған.
Қырқыншы жылдары жазушы өзінің саяси көзқарасының кеңейуіне байланысты
өз кейіпкерлерін енді жеке бастың, отбасы ортасынан қоғам өмірінің үлкен
әлеміне әкеледі. Енді өзінің жеке басының жағдайлары мен қасиеттері арқылы
ғана көрінетін романтикалық кейіпкерлерінің орнына, Санд шығармашылығына
жаңа образ келді. Ол – жазушы болашағын байланыстырған халықтан шыққан
адамдар образы. Суреткердің сол кезеңдегі тамаша романдары ......
1848 жылдары Жорж Санд бірнеше әлеуметтік романдар жазды.
«Осыған дейінгі шығармаларының кейіпкері» корольдер мен ханзадалардың
орнын қазір өмірі мен тағдыры, қуанышы мен қайғысы романның мазмұнын
құрайтын кедей қауымы алды... Жорж Санд, Эжен Сю және Боз (Диккенс) жататын
бұл бағыт сол заманның бір белгісі»,-деп жазды Энгельс 1844 жылы жазды.
Осы кезеңнің ең бір ірі әлеуметтік романдарында, «Грех господина
Антуана», «Странствуюленші подмастеры», «Мельник из Анжибо» романдарында,
Жорж Санд буржуаздық қоғамды қатты сынға алды. «Мельник из Анжибо» ауыл
байы, кулак Бриколен өзінің үлкен қызының бақытты өмір сүруіне кедергі
жасады, қызын сүйгенінен айырады. Кіші қызына да тура осындай жағдай туады.
Романдағы басты кейіпкер Бриколен образының шыншылдығын ерекше атай отырып,
Белинский былай деп жазды: «Бұл романда бір типтік образ бар – ол Бриколен
образы, сол кезгі Франциядағы жағдайды көрсететін сараңдық, ақылдың
қысқалығы, ойдың шолақтығы, сезімнің төмендігі т.б.»
«Грех господина Антуана» романында Жорж Санд ірі өндіріс өнімдерін
шығарушы Карданнені ерекше көрсетеді. Ол өз фабрикасының ұсақ мекемелерді
құртады, барлық аймағындағы тұрғындарға аштық пен өлім әкеледі.
Бұл екі романда да Жорж Санд екі қарама-қайшылықтан байлық пен
кедейлікпен, еңбек пен капиталдан шығуды ұсынады. «Мельник из Анжибода» бай
дворян қызы Марсель де Бланшеман ғашығы қарапайым жұмысшы Анри Лемормен
бірдей болу үшін бар байлығынан айрылуға бар. «Грех госпадина Антуана»
романында фабриканттың ұлы әлеуметтік көзқарасы бар жас Эмиль Нардонне өз
қалыңдығының қалың малының орнына еңбектің барлық нәрсесі ортақ болатын
еркін коммунистік колония салуды армандайды.
«Орас». Жорж Сандтың әлеуметтік романдарға да жатқызуға болатын
романының бірі – Орас.
Провинциалды чиновник семьясынан шыққан жас судент Орас Париж қаласына
оқуға келді. Өзін ғана сүйетін ерке не ең таза сезімге бейім емес. Жұмысшы
Әрсен Орасқа қарама-қарсы қойылған, кішіпейіл, қарапайым адам, бірақ нағыз
игі, батыл, ер жүрек. Жорж Санд халықтың бақыты мен бостандығына
бейбітшілікпен қол жеткізуге шақырады.
«Консуэло». Бұл көп жоспарлы романда оқиға ХҮІІІ ғасырда болған. Бұнда
Жорж Санд өнердің есебі туралы, суретшінің дәрежесі мен міндеті туралы өз
ойларын белдіреді.
Консуэло – көше әншісі қарапайым сыған қызы, халық арасынан шыққан
талантты қыз, табиғатынан ғажап артист. Қызықты оқиғаларға толы өмір
кейіпкерді шындықты тануға әкеледі. «Графиня Рудолнитадская» романында
(«Консуэлоның» жалғасы болып табылады, бірақ одан да гөрі әлсіз) Консуэло
мен оның күйеуі Альберт Рудолнитадский ел аралап, музыканы халыққа таратып
және одан үйренеді. Крестьяндарға скрипкада ойнай отырып, граф
Рудолнитадский ұлттар туыстығын уағыздайды.
1848 жылы революциядан кейін Жорж Санд саяси өмірден алыстап кетеді.
Оның шығармаларындағы әлеуметтік тақырып та жоғалып кетті. Тіпті
революцияға дейін жазушы ауыл өмірін жазған. Крестьян өмірінен алынған
повесіне «Чертова мужа», «Маленькая Фадетте», «Франсуа» т.б.
Жорж Санд 40-50 жылдары Ресейде әйгілі болды. Оның романдары туралы
Блинский, Чернышевский, Герцен жазған.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. А.Дюманың тарихи-шытырман оқиғалы романдарын ата.
2. Жазушының 40-шы жылдардағы туындыларына тоқтал.
3. «Граф Монте-Кристо» алғаш қайда басылды?
4. Ж.Сандтың шын аты?
5. Санд шығармаларының басты тақырыбы.
6. «Орас» туындысы қандай мәселені көтерген?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 19, 20, 21, 22,
23.
ДӘРІС 11. ВИКТОР ГЮГО ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Дәрістің мақсаты: Француз романтизмінің ірі тұлғасы Виктор Гюгоның
шығармашылық мұрасымен таныстыру.
Тірек сөздер: собор, ода, Кромвель, монифест, Марсельеза, классицизм
Дәрістің жоспары:
1. В.Гюгоның өмірі мен шығармашылығына шолу.
2. Гюго - ақын, драматург, прозашы.
3. Француз поэзиясының жаңашылы, жаңа пішіндерді табушы.
4. «Париждік әулие ана шіркеуі» туындысындағы әлеуметтік тақырып.
5. «Шеттетілгендер» романындағы тарихи кеңдік, халық өмірінің
панорамасы.
6. Ақынның «Қаһарлы жыр» жинағы.
7. В.Гюгоның француз әдебиетіндегі орны.
Виктор Гюго – француз елінің ірі романтигі, француз романтизмінің
негізін салушы. Ол романтикалық роман жазуда поэзияға романтикалық
театрлардың дамуына көп үлесін тигізді.
Виктор Мари Гюго Безансон қаласында 1802 жылдың 26-ақпанында дүниеге
келген. Столярлық цех маманының отбасында туған Гюгоның әкесі Наполеонның
генерал атағына ие болады. Жазушының анасы Напалеонды жек көрді. Мадрид
қаласында Гюгоның әкесі губернаторлық қызметін атқарып жүрген кезінде, ата-
анасы ажырасып кетеді. Гюгоның анасы балаларын алып Парижге кетіп қалады.
Анасы Гюгоның шығармашылығына көп әсерін тигізді. Ол өзінің алғашқы
шығармаларында Бурбановтарды мадақтап, Напалеонды жамандап жазады. Оған
классицистік және романтика-лық шығармалар жақын болды. Гюго 14 жасында
жазған күнделігінде «Мен Шатабрион болғым келеді, әйтпесе ешкім болғым
келеді» деп жазған.
Шығармашылығының бірінші ширегі (1820-1850) француз поэзиясы
реформасындағы үлесі. Алғашқы өлеңдері 1812-1819 жылдары шықты. Гюго одағы
көп көңіл бөледі, онда ол метафора мен теңеуді кең көлемді қолдана білген.
Бұл одаларда корольдық Бурбанов династиясының атағын шығарады.
1820 жылы Гюго Ломартинаның «Поэтическая раздуия» өлеңдері жинағымен
танысады. Ломартина мен Шатабрианның ықпалымен романтизм жанрына көшеді.
Бұндай өзгеріс Гюгоның ең алғашқы шығармаларында байқалады. 1822 жылы
жазған одаларына балладаларды да қосты. Осы жинақ кітабының алғы сөзінде,
«Ода мен баллада» жанрларын қалай түсінетіндігі туралы жазады. Оданың
классикалық жанрында, ода мен романтикалық поэзияның арасындағы ұқсастықты
көрсетеді. Егер одада композицияны анықтайтынжәне сюжет өзгерістеріне
байланысты ой қозғалысы берілетін болса, егер де антикалық емес, хритиандық
образдарды қолданса, онда «ода да, драмаға деген қызығушылық сияқты
тартымдылыққа ие болар еді». Ал баллада болса, романтикалық жанр. «Бұл
жазушының ой-қиялы әсем суреттеулер, өмірден алынған әңгімелер мен
оқиғалар, аңыздар, елдің салт-дәстүрі, жоғары күшке сенімділік».
«Буонапарте» шумақтарын драмалық оданың үлгісі ретінде қарастыруға болады.
Ол француз императоры қайтыс болуына байланысты жазылды. Бұнда Напалеонның
тағдыры туралы жазылған. Оның европалық тақты орнататыны және ол қайтыс
болғаннан кейін, халық еркін демалатын болды деп жазылған. Бұл балладаның
үлгісі ретінде. «Турнир короля Ионна» жолдарын алуға болады. Гюго орта
ғасырдағы өлеңдерге сүйенеді. Жауынгер сол кездегі рыцарлар кездесуіне
Парижге асығады. Кездесу уақытша өмірлік емес, Мейрам біткен соң артқа
қайту керек. Бұл өлең жолдаырнда орта ғасырлық өмір сипатталады.
Гюгоның «Восточное» шығармашылық жинағында поэзиядағы реформа өте айқын
байқалады.
Мысалы «Джинни» өлеңі классицизм талаптарын бұзып, Гюго жолдарының
өлшемі мен ұзындығын реттейді.
Гюгоның 20 жылдағы «Восточное» жинағында жандырған фрацуз поэзиясының
маңызы неде? Мұнда ол Ламартинаға қарағанда шығрамада өте ширақ кейіпкерді
алып көрсетеді. Бұндағы кейіпкерлер адамға қатысы жоқ, қозғалысқа толы
объективті өмірде өмір сүреді. Ал «Мезепа» өлеңінде атты адам шауып келеді,
оның жан-жағында жел соққан, ағаштар шайқалады, мұнаралар, таулар Гюго
табиғаттың динамикалық образдарын жақсы көреді: теңіз, бұлттар, найзағай,
өрт («Небесный огонь») ламартинадағыдай кейіпкермен әлем қатынасы емес,
табиғат трагедиясының қатыгез бұлағы, әлем бүлікпейтін бүліктер деген
әлемде барлығы рационалды емес, хаос (бейбірекетсіздік) табиғат
заңдылықтарды жеңеді, жақсылықпен қатар жамандық өмір сүреді деген Гюго
реформасында рационалды өлең классицизсін адам сезімі тіліне алмастыруды
талап еткен. Гюго антикалық мифологиядан сөздерді ұлдануға қарсылық етіп,
барлық өзінің сөз қолданудан демократиясын пайдаланады. «Ода мен балладада»
алғы сөзінде, ақында тек қана бір үлгі табиғат болуы керек, ал бастаушысы –
шындық болуы керек). Гюго поэтикалық сөздігін ұлғайтты, оған техникалық
терминдерді, архаизмдарды, диалектілерді тағы басқаларды қосты.
Ақын өлең құрылысын да қарастырады. Классицистік александрлық өлеңінде
алтыншы сөзден кейін цензура келеді. Ол айтылып жатқн ойды бөледі. Сонымен
қатар ақын тасымалдауды енгізеді. Ондай тасымалдау классицизм ережелеріне
қарама-қайшы. Егер классицист бір ойды бір жолға жазу керек болса, Гюго оны
еркін келесі жолға көшіріп отырды. Гюго жеткілікті классикалық рифманы бай
рифмаға ауыстырды (онда тек қана дауыссыздар емес, оның алдында келетін
ауыстылар да үйлеседі).
1830 жылы романтизмді дұрыс анықтау жолдарын жазады: Ол «әдебиеттегі
либерализм», «Әдеби бостандық саясат бостандығының баласы» сияқты деп
айтады («О госпадине Довале» мақаласында)
Гюго романтизм теоротигі. Ол өз өмірі барысында романтизм теориясын
қалыптастыруға көңіл бөледі. Ол өзінің алғашқы еңбектерінде-ақ
суреткерлердің бостандығы туралы айтады. Соңғылардың ішіндегі Гюгоның 1864
жылғы «Вильям Шекспир» шығармасында да маңызы бар. Бірақ француз
романтизмінің нағыз үлгісі болып («Предисловие к Крорвелю») табылады. Ол
шығарманы трагедия жанрында емес, тарихи романтикалық драма ретінде жазды.
«Кромвель» драмасы ХҮІІ ғасырдағы Англия буржуазиялық революциясы туралы
айтады. Оның Кромвель көшбасшысы мықты жеке тұлға ретінде сипатталады.
Бірақ басқа кейіпкерлерге қарағанда Кромвель ханды жеңген соң, революцияны
тастап монарх болады. «Предисловие» романтиканың жеңіне көп әсерін
тигізеді. Бұл романтикалық қозғалыстың толық бағытты бағдарламасы болды.
«Кромвелюге» алғыс сөзі Гюгоның қоғам тарихы мен әдебиеті туралы
түсінігімен баталады. Ақын адамзат өзінің дамуында үш дәуірді басынан
өтірді. Алғашқы дәуірде адамзат құдай жаратқандай табиғатқа таңданумен оған
арнап гимн шығарған. Сондықтан әдебиет лирикадан басталады, оның шыңы –
библия. Ескі дәуір оқиғалары (соғыс, мемлекеттің құрылуы және құлауы)
тарихты қалыптастырған-дықтан дәуірлік поэзияда көрінеді. Оның шыңы Гомер.
Гюго ескі гректің театрдың да дәуірлік екенін байқайды. «Трагедия тек
эпопеяны қайталайды» Үшінші дәуір жас және ақылы толмаған кейінгі
адамзаттың кәрілік дәуірі.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. В.Гюгоның ақындық өнері қандай?
2. Ақын одаларының көтерген идеясы.
3. Гюгоның поэтикалық иірімдері.
4. «Париждік әулие ана шіркеуі» туындысы туралы не білесің?
5. Гюго роман-эпопея жанрына қосқан үлесі.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 19, 20, 21, 22,
23.
ДӘРІС 12. ПОЛЬША РОМАНТИЗМІ
А. МИЦКЕВИЧ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Дәрістің мақсаты: Польша романтизмінің қалыптасуы және Адам Мицкевич
шығармашылығын шолу.
Тірек сөздер: филорет, монифест, эпигон, эмиграция дзядтар, пан.
Дәрістің жоспары:
1. Польша романтизмінің қалыптасуындағы ағартушылықтың орны.
2. Польшадағы ұлт-азаттық күрес.
3. А.Мицкевич поляк романтизмінің негізін қалаушы.
4. Мицкевич шығармашылығының алғашқы кезеңі.
5. «Гражина» поэмасындағы азаматтық әуен.
6. «Пан Тадеуш» поэмасы – поляк халқының ұлттық эпопеясы.
7. А.Мицкевичтің «Халық мінбесі» атты газеті.
Романтизм дәуірінде поляк әдебиеті (А.Мицкевич, Ю.Словацкий) және өнері
(Ф.Шопен, С.Монюшко) Европа тарихы мен әлем мәдениетінде елеулі орын алады.
Польша әдебиетіндегі романтикалық бағыт ХІХ ғасырдың 10 жылдың аяғы мен
20 жылдың басы аралыған қамтиды. Оған әсер еткен сол кезде елді болған ұлт-
азаттық көтеріліс еді. Декобристердің Петербургте сөйлеуі Поляк
қозғалысының бастамасы болды.
1815 жылы Поляк қатысқан Наполеон әскерін талқандаудан кейін, Вен
конгресінде Польша жерлері тағы да өзара Австрия, Пруссия және Ресейге
бөлініп алды. Ресей империясының құрамында Польша патшалығының астанасы
Варшава құрылды. Поляк аристократтары өздерінің құқықтары мен
артықшылықтарын сақтау үшін басқыншы мемлекеттермен абсолютті қарым-
қатынаста болды. Ұлттық революция ойы теориядан практика жүзіне ауысу
процесінде жетіле түсті. Қозғалыстың бір ғана мақсаты болды, ол – ұлттың
бостандығы. Ол әлеуметтік реформаны қарастырмады. Осы бостандық тақырыбы да
сол кездегі поляк әдебиетінің негізі болды.
Батысевропалық романтизмге деген ықылас поляк зиялыларының ортасында
ерте оянды және сол кезде әдеби дау туғызып жүрді. Варшава университетінің
профессоры, ақын Казимеж Бродзинский – статьяларында, басқа жердің үлгісіне
еліктей бермей, өзіміздің ұлттық поэзиямызды бастайық деп жазады.
(«Классицизм мен романтизм және поляк поэзиясы жайлы» 1818ж) Ян Снядецкий
өз мақаласында «Классикалық және романтикалық туындылар жайлы» (1819)
романтиктерді есінен ауысқандар деді. Ал поляк зиялылары-ның жас буындары
1815 жылғы өзгерістен кейін реформаға сенуден қалды, олар күреске ұмтылды.
А.Мицкевичтің «Өлеңдер» (1822) жинағының І томына енген «Баллада және
романс» туындысы поляк әдебиетінде романтизмге жол ашты. Ал бұл кітаптағы
кіріспе сөзді замандастары поляк романтизмінің үндеуі ретінде қабылдады.
Алғашқы 10 жылда романтизм әдебиетте классицизм мен күресе отырып, көбінесе
ағартушылар және синтементалистердің әдет-ғұрпымен байланысты болды. Жанр
поляк фольклорының сюжетін, мотивін, образын қолдануға кең мүмкіндік берді.
Мұндай балладаларды А.Мицкевич, Т.Зан, А.Э.Одынец және басқа ертедегі поляк
романтиктері жазды.
Осы кезеңнің екінші сүйікті жанры поэма болды, полякша – поэтикалық
повесть. Бұл жанр күрес тақырыбын суреттеуге жақсы мүмкіндік берді.
Сюжеттің негізінде белгілі бір тарих жатты.
Поляк романтизмінің қалыптасуы тұсында көптеген жетістіктерге
А.Мицкевичтің «Гражина» (1823) және А.Мальчевскидің «Мария» (1825)
еңбектері жетті. Соғысы әсіресе, өтпелі кезең поэмасы ретінде аталып өтті.
Ерте кезеңдегі бұл жанрдың шыңы А.Мицкевичтің «Канрад Валленроды»
(1828), мұның ізімен жас Ю.Словацкийдің поэмалары көп құрметке иеленді.
1832-1846 ж кезеңінде романтизм поляк әдебиетінде үстемдік етті. Поляк
көтерілісінің жанышталуы өзінен кейін қатаң репрессия әкелді. Корольдік
автаномия жойылды, Варшава университеті жабылып, поляк мәдени орталықтары
құртылды, Мицкевич пен словоцкий шығармаларын шығаруға тиым салынды. Бұл
саясатты Пруссия мен Австрия ұстанды.
Осы кезеңде Мицкевичтің ең мықты туындылары «Дзяды» және «Пан Тадеуш»
«Кардиан» Ю.Словоцкийдің және З.Красинскийдің «Небожественная коммедиясы»
жарық көрді. Жазушылар революция-ның аяқталуына, тарихи тұрғыдан анализ
жасауға ұмтылады. Бұл алғаш рет реализмнің тууына себепкер болды. Словойкий
поэзиясында романтикалық жалғыз кейіпкердің күреске душар болуы, ал
Мицкевичтің эпикалық поэмасында поляк шляхтасының бұрынғы өткен дәстүрге
қызығушылығы мысқылмен суреттеледі. Енді Отанның тірегі шляхта емес, бүкіл
халық, әсіресе, жастар делінеді.
Адам Мицкевич (1798-1855). Мицкевичтің есімі, сол кездегі басқа поляк
тұлғаларымен салыстырғанда – Коперник, Шопен, Слодовской – Кюри – Польшаның
әлем мәдениеті деген қазынасында сақтаған бірден-бір асыл кейіпкері болып
табылады. Мицкевичті Россияда осыдан біржарым ғасыр бұрын танып, әрі жақсы
көріп кеткен болатын. Мицкевич тек қана поэзияның білгірі болған жоқ, ол
әрі поляк және европа демократиясының әскері еді. Тіпті сонау кездің өзінде
А.В.Луначарский былай деген: «Мицкевич – әдебиетте өте сирек кездесетін
тұлға. Оның бойында әлемдік және революционер-лік ақындық қатар жиналған».
А.Мицкевич өзінің творчествасында ең негізгі маңызды ойлар мен заман
талаптарын көрсете білген, әрі сол кезең әдебиеті мен сол әдебиет
өкілдеріне өзіндік үлгісімен әсер еткен тұлға. Ол польша әдебиетін
ортақевропалық жоғарғы деңгейге дейін жеткізді және оған өзіндік ерекшелік
енгізді. Сонымен қатар Польшаның тәуелсіздігі жолында жарқын насихатшы
болды. Оның шығармашылығының көптеген бөлігі орыс мәдениетімен байланысты.
Ол декобристерді, А.С.Пушкинді білген, әрі өз шығармаларын орыс
журналдарында жариялап, сонымен қатар Ресейдегі әдеби күреске де қатысқан.
А.Мицкевич поляк романтизмінің классигі.
Оның шығармашылығын үш кезеңге бөліп қарауға болады.
І. Ерте – виленско – ковендық кезең. (1824 жылға дейін) Ең негізгі
шығармалары «Жастық одасы» (1820), «Баллада және роман» (1822), «Гражину»
(1823)
ІІ. Ресейдегі кезең (1824-1829) «Крым сонеттары» (1826), «Конрад
Валлепрод» (1828).
ІІІ. Жер аудару кезеңі. (1830-1855) Негізгі шығармалары: «Дзяды» (ІІІ
бөлім, 1832), «пан тадеуш» (1834).
«Адам Мицкевич тек Польша әдебиетінің ұлы ақыны емес, ол бүкіл әлем
ақындарының бірі, әрі Отанындағы ұлттық және рухани тарих оның есімімен
байланысты»,-деп жазды Р.Люксембург.
Ақын 1798 жылы 24 желтоқсанда, Польша жерінде сол кездегі Литваның
құрамында болған Новогрудкаға тақау Заосье жерінде Белоруссия даласында
дүниеге келді. Әкесі адвокат Николай Мицкевич Кастюшка көтерілісіне
қатысушылардың бірі. Напалеон өз әскерлерін Ресейге бағыттағанда
Мицкевичтің әкесі француздар жағына шықты. Ол кезде Адам 12 жаста болатын.
Оның жүрегі поляктардың қорғаушысы Напалеонға деген алғыс сезімге толы еді.
Адамның балалық шағы мен жастық шағы Литвада өтті. Осы есепті кейін ол
өз поэзиясында Литваны Отаным деп Польшамен қатар қояды.
1815 жылы Мицкевич алғаш Вильен университетінде филологиялық білім
алады. 1819 жылы ақын Ковноға мұғалім ретінде көшіп барады. Оның студенттік
кезеңі (1815-1819) мен мұғалім болған жылдары тек филологиялық білім беріп
қана қоймайды, ол өзіне кең европалық ой мен поэзия әлемін ашады. Студент
және ковендік мұғалім қоғамдық өмірге алғаш қадам басады. 1817 жылы
Мицкевич және шағын топ құпия ұйым ашады «Филоматтар қоғамы» («ғылым
сүюшілер»). Ковнада Адам өз шығармаларын сүйіспеншілік тақырыбына арнауға
мәжбүр еткен, өзінің ең үлкен махаббаты ақсүйек Мария Верещакты
кездестіреді.
Мицкевич өлең жазуды өте ерте бастаған. Тіпті студент кезінің өзінде ең
бірінші ақын аталған.
Ақынның жастық шағында жазылған ең алғашқы танымал еңбегі «Жастық
одасы» (1820ж). Оған эпиграф ретінде Шиллердің «Жаңа жүзжылдықтың құрылуы»
атты өлеңінің мына бір шумағы алынған «Ескі формалар құлайды». Бұл еңбек
тек 1827 жылы ғана жарық көрді. Мұнда жастықтың Отан үшін жасаған ерлігі
мен Гераклдің ерлігі салыстырылады. Архаизмдер, метафоралар, абстрактілі
ұғымдар жоғары стиль құрады. К.Козминь былай дейді: «Осы туынды шыққаннан
бастап, романтизм және революция әр жерде және әр кез синонимдер ретінде
қолданылады».
Жас кезінде Мицкевич Данте, Петрарка, Шиллер, Шекспир, Вольтер, Гете
шығармаларын сүйіп оқыған және оның кейбіреулерін поляк тіліне аударған.
Дәл осындай құлшыныспен поляк әдебиетінде меңгерді. 1822 Мицкевич өзінің
алғашқы өлеңдер жинағын «Баллада және романстар» деген атпен жариялады.
Кітаптың алғысөзінде европа романтизімінің ерекшелігі және Польшада
романтикалық өнерді дамыту керектігі айтылады. Ақынның көзқарасынша,
классикалық бірігуінен құралады.
Автордың эстетикалық концепцияларын көрсететін шығармасы «Романтика»
балладасы. Оған эпиграф ретінде Шекспирдің «Гамлстінен» мына сөздер
алынған: «Меніңше мен көремін...қайдан? – Жан көзімен!». «Жан көзі» - бұл
балладағы ең негізгі сөз. Сюжеті. Жас қыз өніңде қиялдайды, ал басқалар оны
есі ауысқан деп санайды. Ал шындығында ол қыздың сүйіктісі дүниеден өткен,
ал қыз оны жүрек көзімен көреді. Оның әрбір сөзі, күлкісі, тіпті көз жасы
соған арналады».
1823 ж. Мицкевичтің ІІ том өлеңдер жинағы шығады. Оған «Гражина»,
«Дзяды» поэмалары енеді. «Гражина» крестонцтар мен литовцтардың арасындағы
күрес жайында.
Тавтондық орден крестоноцтар метовтықтарға өлтірем деп тап береді,
бірақ литовтық князь Литавор халқын ұмытып, осы соғысқа қатысқысы келеді,
әрі тевтондықтарды көмекке шақырады. Ақынның айтпағы Литавор сондай соқыр
әрі өзімшіл, яғни дәл жаңа заман ақсүйектері сияқты. Литовтықтар күреске
түн ішінде шығады. Бірақ қызық жағдай болады, ол қанша тырысса да бір ісі
оңға баспайды. Ақыры князь өледі. Көмек тау басынан келеді, белгісіз батыр
өзінің бетін ашады, ол-Литавор. Ал оларды күреске алып келген Гражина.
Литавордың әйелі. «Дзяды» шағын-драмалық поэма. Онда антикалық хор, ән,
ритуалды диалог, ортағасыр мистерияларының элементтері енгізілген.
1823 ж. ақын «құпия саяси ұйымдарға қосылған» деген жаламен түрмеге
түседі. 1 жылдан кейін «Россия губерниясы Польшадан қуылғандар» деген
топпен қудаланады. Қудалау төрт жылға созылады. Бір жақсысы бұл уақыттар
орыс мәдениетінің орталығы саналатын Петербург, Одесса, Москвада өтеді.
Сондықтан оның таланты одан әрі өрлей түседі.
1825 жылы ол Крымға барады. Одан алған әсерлерін 1826 жылы «Сонеттар»
атты еңбектерінде жазады. Әсіресе оған ерекше атақ әкелгені осы жинаққа
еңген. «Крым сонеттары» болатын. Бұнда махаббат тақырыбы екінші мәселеге
кетеді, ал бірінші мәселе әлеуметтік жағдай.
1826 жылы күзде Мицкевич ең алғаш Пушкинмен кездеседі. Бұл олардың
достығының бастауы еді. Адам Пушкиннің біраз өлеңдерін поляк тіліне
аударған. «Еске алу», ал Пушкин оның «Воевода» және «Бурдыс и его сыновья»
шығармаларын орыс тіліне аударжы. 1829ж, мамырда Мицкевичті Россиядан жер
аударды. Ол Германияға, Веймарға кетеді. Онда Гетемен кездеседі. Соңыра
Швецария, Италияға барады.
1840 ж. Мицкевич ақындық творчествосын тоқтатады. «Дзяды» сол беті
аяқталмай қалады. Ақын енді ұстаздық, публицистикалық қызмет атқарады.
1855ж. қаңтарда ақын Константинопльда Россияға қарсы Турция соғысына
қатысады. Ол поляктардан құрылған әскери топ құрамында болады. Бірақ бұл
мақсат орындалмай қалады. 28 қаңтар 1855 ж. ол Константинопльда холерадан
қайтыс болады.
Қазір отыз шақты ақынға арналған ескерткіштер бар. Солардың ең
танымалы «Пилигрим» (1928) Парижде орналасқан.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Польшадағы ұлт-азаттық көтерілістің романтизмге әсерін айт.
2. А.Мицкевичтің өмір сүрген жылдары.
3. Романтизмнің поэтикалық монофестіне айналған ақын еңбегі.
4. «Гражина» поэмасынан қандай ойды аңғарасың?
5. Поляк халқының ұлттық эпопеясы аталған ақын туындысы.
6. Революция және Мицкевич.
7. Мицкевич қандай газет шығарған?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 10, 11, 12, 13, 14.
ДӘРІС 13. АҚШ РОМАНТИЗМІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ӨКІЛДЕРІ.
Дәрістің мақсаты: АҚШ романтизмі және оның өкілдері В.Ирвинг және
Дж.Купер шығармашылығынан мағлұматтар беру.
Тірек сөздер: новелла, эскиз, деклорация, фермер, индеец, могикан,
моникиндер.
Дәрістің жоспары:
1. АҚШ романтизмі қалыптасуының алғышарттары.
2. АҚШ әдебиетіндегі демократиялық ағымның күшеюі.
3. В.Ирвингтің шығармашылық өмірбаяны.
4. Ирвинг – американ әдебиетіндегі новелланың негізін салушы.
5. Дж.Купер – американдық роман жанрын жасаушы ірі тұлға.
6. Купер шығармашылығындағы үндістер тақырыбы.
Ирвинг Вашингтон (1783-1859). Кеңес дәуірінің пікір – таласында
Америка романтизмнің қалыптасуы, романтикалық қозғалыстың шығу тегі жайлы
сөз қозғалған. Сондықтан да әр қилы, әр түрлі пікірлер қалыптасты
ғалымдардың бір тобы ерте романтизмді XVIII ғасырдың 70 жылдары негізі
қаланды дейді. Америка романтизмі европа елдерінде романтизмнің
қалыптасуына септігін тигізді. Америкада буржуазиялық төңкеріс франциядан
қарағанда ерте болды. А.Н. Николюкин Филип Френоны алғашқы американдық
романтик деп атаған. Ал кеңестік рамантистер, американдықтар Ю.В.Ковалева
және Т.Л.Морозова АҚШ – та романтизм XVIII ғасырдың 20 жылдарында жатады.
Ағартушылық кезеңмен байланысты Айталық, филип френо, Черз Брокден Браун,
Хью Брекенридж, содан кейін Вашигтон Ирвинг шығармалықтары ағартушылықпен
түйіндес. Кеңес ғалымы американдық В.Парингтонның көзқарасын бөлді,
романтизмнің бастауы Америкада екінші дүние жүзілік соғыс басталғанда, яғни
1814 жылы болған Бүкілхалықтық шешім бойынша кеңес әдебиетінде А.А.
Елистратованың пікірі сай келеді. Ерте романтикалық американдық романтизм
қоғамның шиеленуімен байланысты, яғни XVIII ғасырдағы америкалық төңкеріс
негіз болды.
Америка романтизмі елдегі төңкерісте баяу жүргізілген жоқ. Америкада
алғашқы романтизм 1770 жылы болды. Ақын филип френоның шығармасында
көрінеді. Классикалық романтикалық теңденциямен бірігіп, американдық –
готикалық романтизм негізін қалаған Чарлз Брокден Браун еңбегі зор. Алғашқы
романтизм ағартушылық кезең шекарасында болып, және ағартушылық әдебиет-пен
байланыста болды эстетикалық бағыт ұстанды.
Америка поэзиясында романтизм тенденциясы Филип Френо мен Ф.Уитли
Вашингтон Ирвинг шығармаларында көрінеді.
Америка әдебиет тарихында Вашингтон Ирвинг шығармасы – ағартушылық
ағыммен романтизм келді. Ирвинг американдық романтикалық новелла, комикалық
очерк, саясат кітабын калумб өмірбаяны, Джордж Вашингтон Магамет, ағылшын
жазушысы Галдсмит Оливер туралы жазған. Ол американың ең бір атақты,
белгілі сықақшысы Никербосер мен Рипа Ван Винклдің образын жасаушы ретінде
өзінің атақ-даңқын шығарды оның шығармашылық кезеңі – 20-30 жылдарға жатады
Ирвинг өзін талантты, көрнекті жазушы ретінде көрсете білді. Ол – романтик
жазушы. Оның артына қалдырған ірі туындылары американдық ұлттық класиканың
алтын қазына жатады. Көзі тірісінің өзенде шығармалары Америкамен шектес
хатдан елдерге белгілі бола бастады, және де басқа ақын – жазушылардың
қызуғышылығын арттырды Айталық, Ресейде Трикин, Англияда Диккенс үлгі
тұтып, мақтан етті. АҚШ әдебиет тарихында жаңа бастау алынды Ирвингтің
туындылары америка-орыс әдебиетінің байланысын жалғастырады.
Ең алғаш орыс тілінде Ирвингтің «Өнер мен кітап» очеркі 1825 жылы
«Москва телеграфында» ақпан айында жарияланған. Алғашқы аудармашысы Ресейде
филолог, ақын тарихшы М.А.Максимович болды. Ирвингтің шығармалары Москва
телеграфы журналында бастырғанда, оны Купермен салыстырады, яғни екуінің
ұқсастықта-рын атап көрсетіп. Европаның ынтасын солтүстік Америкаға
аудартады дейді. Берілген баға өте орынды 1825 жылдан бастап Ирвингтің
әңгімелері, очерктері орыс баспаларында басылды. Телескоп Европа хабаршысы
Атеней журналы кейінен. Во временник журналында жарияланған. 30 жылдардың
басында Пушкин Ирвингтің туындыларын. Әдебиет газетінде жариялап отырған.
1831 жылы Маусымда Маврлар статьясы жарыққа шықты. Пушкин Ирвингтен ерегі
ала отырып, көптеген дүниелерді әкелді. А.Ахметова Пушкин туралы деген
ғылыми жұмысында атап көрсеткен. Мәселен Ирвингтің Араб астрологы туралы
аңыз әңгімесінің сюжетін Пушкин Аюлтын әтеш ертегісінде жазған. 1836 жылы
Джон Паннер статьясында Пушкин Вашингтон Ирвингке үндістер көрсем әдебиеті
қалай түсінетінін ескертеді.
Ирвингтің француз аудармасы. Нью Йорк тарихы деген Пушкин
кітапханысынан табылған. Бұның барлығы Пушкиннің американың көрнекті
жазушысын үлгі тұтқанын көреміз.
Ирвингке декабрист Бестужевтің берген бағасы өте орынды 1825 жылы
қарашада Отан ұлы журналында Ирвингтің. Рип Ван Винкл. Бұл кейіпкерге
бейнесі ағайынды Никалай мен Михаил Бестужевтің есінде Мәңгілік сақталып
қалады. Олар Нерчинек түрмесінде айдауда болады. 1861 жылы Никалай қайтыс
болады М.А.Бестужев былай деп жазады 35 жылдан кейінгі түрме мен жіберді
болған жағдай дәл Рип Ван Винкль тағдырымен ұқсас кейіннен туған жерге
оралу яғни біздің басымыздан өткен күнді кешкен,-дейді.
Белинский өзінің статьясында Ирвингке байға берген. 1836 жылы
Белинский шетел жазушылардың ең үздік 41 повесі деген еңбегін де француз
неміс америка жазушыларының ішінде Вашингтон Ирвингтің де есімін атап өткен
1839 жылы орыс сықақшысы Ирвингті талантты әңгімеші деп атаған, бірақ
Гофманмен бір тақтаға қоюға болмайды дейді. 1841 жылы Белинский поэзиялық
түрге және жікке бөлінуі деген статьясында Вашингтон Ирвинг дарынды
әңгімеші бірақ одан артық емес деп жазып көрсетеді. Бірақ Белинский Калумб
тарихы деген очеркін сықақшылардың тобынан сақтап қалады.
Ирвингтің Магамет кітабына Добролюбовь өзінің өзекті ойларын қосып,
толықтырулар жасайды. Орыс тіліне Ирвингтің XIX ғасырдағы аудармашысы
Кирьев аударды.
Ирвингтің шығармалары европалық тілдердің көбіне аударылады Америка
әдебиетіне басқа елдердің араласуы Ирвингтің өзінде қызықтырады оның арғы
атасы шотландық болған. Әкесі бостандық үшін соғысқа қатысқан сондықтан
колониялық бас командирі Джордж Вашингтон есімін ұлына қойған европада
Ирвинг 17 жылын өткізеді. Англияда ұзақ жылдар тұрады. Дипломатиялық
қызметін Испанияда жалғастырады. Ол көп жылдар Скотт Диккенс сынды
ұнамаларымен дос болады Ирвинг Европа елдерінің әдебиетімен жақын дос
болады. Неміс романтиктерін қызыға оқиды. Ауыз әдебиетінің тақырыбы мен
кейіпкері оның қызығушылғын артырады. Ол барлық шығармаларындағы болған
жағдай тек қана Америка төңірегінде – Гудзон жағалауында. Аппалач тауының
бөктерінде ғана емес, Европада да болды. Мәселен “Альгамбр”- Испанияда,
экиз кітаптары очергтері – Лонданда Бейсбридж халл ағылшын жерінде болды.
Ирвинг – американдық новеллистерінің қолбасшысы шығарма-ларының
сюжеттері өткір, комикалық, романтикалық иронил сарынында жазған. Ирвинг
әңгімелері ертегілер, логикалық мәні бар туындылар. Осы негізінде жених
призрак пародиясы неміс романтизмі негізінде құралған ұрланған қалыңдықтың
қайтыс болған күйеуі моладан шығады. Яғни осыны көрсетпек болып, ертегі
сюжеттерін қолданады. Ол Америка романтизмінде орындалмас арманды жеңіл-
желпі ирония, мысқыл түрінде алып, салыстыра суреттейді.
Ирвингтің ерте қалыптасқан шығармаларының бірі, Нью-Йорк тарихы
(1809). Бұнда жазушы ғаламды жаратқаннан бастап, голандық династияға дейін
гүлденнен кезеңін атап көрсетеді.
Өте құнды көркемдік өркендеу никербокер бейнесін жасағанда
көрсетіледі. Никербокер әңгімесінде шыншыл өмірдегі барлық шындық
бейнеленеді. Америкадағы өзекті мәселелер, саяси партиялар билеу ісі орын
алады.
20 жылдары Ирвингтің әңгімелері мен очерктер жинағы “эскиз кітабы”
1820 Англияның мәдени “Бейбридж халл” 1822 хатшылар әңгімесі 1824
Экиз кітабы жазбалар мен халер енді, Англияның мәдени орталықтары,
ағылшынның әдет-ғұрып, мәдениеті, тұрмыс тіршілігін туралы жазған. Бұнда
Америка туралы жазылған әңгімелер, оның ішінде белгілі “Рип Ван Винкль”
бар.
Ирвингтің көркемдік жүйесіндегі ең бір керемет шығармасы – Рип,
Гудзон жағалауына қоныс тепкен алғашқы голандық. Ол каатскилдің таудың
төменгі жағында ұйықтап қалады. Сол ұйықтағаннан тек 20 жылдан кейін
оянады, оянған соң жан-жағына қараса, бәрі өзгерген, тек өзі сол боз-бала
қалпы. Мәңгілік ұйқыда жатқан да ол бостандық үшін болған көтерілісті көре
алмайды, тек кейін естиді. Яғни бұл әңгіменің мәні қоғам өзгерісіз тұрмайды
деген ой түйеді.
Ирвинг – шығармаларының романтикалық кезеңі басқа да әңгімеде жарық
көрді. (Альгамбра 1832 жыл) 40-50 жылдары оның биографиялық кітабы. Джордж
Вашингтон өмірі Магамет.
Қызықты пікірлер біздің заманымыздың өзінде айтылған. А.Платонов
Ирвинг жазбасы өте керемет. Ирвинг өз шығармаларын жаза отырып, тек жазушы
емес, ғалым екекнін атап көрсетеді. Сонымен қатар ироникалық, құбылмалы
адам оның талантын Александр Пушкин байқаған өйткені Ирвингтің ирониясын
жазған.
ХІХ ғасырдың 1 жартысында АҚШ әдебиеті романтизм ағымына түсті. Оның
өкілі В.Ирвинг буржуазиялық моральға қарсы шыға отырып, (Пері мен Тан
Уоркер), помещиктік тұрмысты (Астория 1836) жырлады.
Ирвинг Вашингтон – американ жазушысы Американ әдебиетіндегі
романтизмнің көрнекті өкілдерінің бірі. Ирвингтің есімі Нью Йорктің тарихы
(2 томдық 1809 жылы) атты юмористік шығармасы арқылы кеңінен мәлім болды,
оның “Эскизді кітабы” 17 бөлімді 1819-20. Асторил 12 бөлімді, 1839 жыл атты
кітаптарында, Рип Ван Винкльдің, «Маужыраған терең сай», тағы басқа шығарма-
ларында американ қоғамының шындығы көрсетті. Христофор Колумббтың өмір
тарихы мен саяхаттары 1828 Джордж Вашингтон (5 томдық 159-60)
туындыларында тарихи адамдар туралы жазды.
Американ әдебиетінің романтизм ағымының негізін қалап, жаңа зерттеулер
енгізген өзінің өткір тілді сөзімен, жалыңды өлеңдерімен көзге түскен ақын.
Ол 1859 жылы 28-ші қыркүйекте Тарритаунда қайтыс болады.
Джеймс Фенимор Купер (1789-1851). Купер Нью-Иорк штатындағы 1789 жылы
сол атыраптағы дәулетті жер иеленуші Купер судьясының құрметіне Куперстаун
аталған шағын қалашықта туған. Балалық шағы таза табиғат аясында өтті: адам
аяғы баспаған арман, сан-алуан құс-жануарлар, көрікті көл мен өзендер.
Купердің балалық және жастық дәуренінде Америка әлі де фермелер мен
аңшылардың, ізтесушілердің мекені болатын, олар АҚШ – тың 95% құрайтын.
Азаттық соғысы жайлы Купердің семьясында тала-талай әңгімелер
айтылатын. Соғысқа қатысқандардың көбі әлі кете қоймаған шақ. Купер сол
соғыстың тарихын зерттеумен айналысып, өзінің көптеген романндарында
американ тарихындағы бетбұрыс кезеңді суреттеді.
Жас кезінде Купер американ соғыс флотында қызмет етті, содан да
соғысқа қатынасқан теңізшілермен жақсы таныс болған. Англиға қарсы теңіз
бетіндегі шайқастарға арналып жазылған романдарының мазмұны да осыдан
шығады. Оның Поль Джонс деген атақты теңізшіге арнап жазған “Қауыл Корсор”,
“Лоцман” атты романдары осындай. Сонымен бірге Купер “Құрама Штаттар
флотының тарихын” жазған.
Купер көп жазған, әдеби мұрасы мол жазушы. Оның қаламынан Европаға
саяхаттар жайлы очерктер де, Евроап тарихынан алынған романдар да,
жазушының қоғамдық саяси көзқарастарын насихат-тайтын әлеуметтік-утопиялық
романдар да туған; ол әзіл-сықақатан да қашпаған.
Дегенмен жазушының нағыз әдеби даңқы американ революциясының тарихына
арналған кітаптарынан “Шпион” атты романынан басталады. Өз сөзімен
айтқанда, Купер бұл романында әдебиетке жаңа келген кезіндегі еліктеу
сарынан бас тартып, Отанға деген сүйіспеншілікті жырлайтын таза американдық
хас шығарма жасауға тырысқан. Бұл серияда Купер “Шпионнан” басқа “Бостандық
қоршау”, жоғарыда аталған “Лоцман” сияқты тағы бірнеше роман жазды. Алайда
қаламгер американ революциясының күллі тарихын сөз ететін романдар циклі
аяқтай аламады.
Ақырында Купер “Пионерлер” 1823 романымен бастап, он сегіз жыл өткен
соң “Аңсоғар” 1841 романымен бітірген Былғары Байпақ туралы циклын берді.
Бұл циклға жоғарыдағы шығармаларымен қатар “Логиканың соңғы тұяғы”
1826 “Прерилер” 1827 және “Әзкесер” 1840 кіреді.
Купердің есімін дүние жүзіне тап осы романдарын, ең алдымен
“Могиканның соңғы тұяғы” жеткізді. Бұл романың аты тіпті нақыл сөздер
қатарына кірді. Күллі Европа тілдерінде, соның ішінде орыс тілінде де құри
бастаған абзал дәстүрге шын берілген, айнымас адал жанды айтқанда оны
“Могиканның соңғы тұяғы” деп атайды.
Бұл романдардың жарыққа шығу европа әдебиетінде үлкен желпініс болды.
Көзінің тірісінде даңққа Купердей бөленген жазушы кемде кем.
Куперді оқығанда Бальзак өзінің “Қуанғаннан арыстандай ырылдағанын”
айтады.
Лермонтов болса, Куперді жемге аты жайылған тарихи раманның хас шебері
Вальтер Скотпен салыстыра келіп, өзінің алғашқы жазушыны артығырақ
санайтынын білдіреді.
Белинский Купердің талантын Шекспирдің данышпандығынмен салыстыруға
дейін барған.
Мейлі Купердің даңқы бұл күнде салғын тартысын, мейлі ол әлем
әдебиетінің тарихында кездесе беретіндей “ересектер” жазушы дегеннен қалып
“Жасөспірімдер” жазушысы қатарына қосылсын, сонда да Купер бүгінгі таңда
дүние жүзіндегі ең атақты жазушылардың бірі болып қала бермек.
Оның осыншалық атақ абройының, ортаймас даңқынның, қартаймас
талантының сыры неде?
Купердің күллі атақ-даңқының қайнар көзі, бастауы-оның Былғары Байпақ
туралы романдары сериясында жатыр.
Барлық бес романға бастан-аяқ американ пионері әлі аңшы Натанэль
Бумпоның бейнесі арқау болған. Ол әр романда оқырманға Аңсоғар, Вкесер,
Қырғи көз, Ұзын Қарабин деген атпен танысады. Шындығында күллі цикл
Бумпоның “Аңсоғарда” суреттеген жастың шағынан бастап, “Прерилер” романында
айтылатын өліміне дейінгі өмір – тарихын баяндайды.
Алайда бұл романдардың қызықтығы тек Натти Бумпоның тамаша бейнесінде,
оның таңғажайып шытырман оқиғаларға толы өмірінде ғана емес. Циклдің басқа
кейіпкерлері де оқырмандарды ынтықтырады, ал ең бастысы Купер
романдарындағы оқиғалар өрістейтін тарихи жағдайда жатыр.
Былғары Байпақ жайлы циклында Купер Американы отарлаудың 1745-1805
жылдар арлығынад алпыс жылдық кезеңі туралы әңгімелейді.
Осы кезеңде пионерлермен аңсоғарлардың патриахалдық өміріне жаңа
дәуірдің, өнеркәсәбі өркендеген капиталистік Американың жаңа өзгешеліктері
жаппай ене бастады. Былғары Байпақ туралы циклдың бес романы, былайша
айтқанда, АҚШ-тағы буржуазиялық цивилизацияның қалыптасу тарихындағы бес
тарау істетті.
Сонымен бірге Натаниэл Бумпоның американ отаршыларының XVIII – ғасырда
жаулап алған шығыс жағалаудан құрлықтық батысына қарай жылжуының, тереңдеп,
бойлай түсуінің тарихы болып табылады, бұл жерлерді игерудің шежіресі,
табиғаттың адам алдында бас ию шежіресі. Аңсоғарда біз Натти Бумпамен
кейіннен Американың қолға-жүрегі болған Нью-Йорк штатының орынындағы ит
тұмсығы өтпейтін ну ормандарда біз онымен бірге батысқа қарай бойлап, жылжи
түсеміз де, ақыр-аяғында Жақпар тасты таулардың етегіне жеткен кейіпкердің,
әбден қартайған әм әлжуаз траппердің, (аңшының) құлазыған прери құшағында
қайтыс болғанын көреміз.
Бүгінгі оқырманға Купердің романдары әркез шыншыл болып көрінбеуі
мүмкін. Бұл арада шығармалар мен ақиқат өмір сүрген адамдардың өмірбаяндары
арқау болғанын естен шығармаған жөн. Атап айтқанда, Купердің Отаны-
Куперстауннан шыққан Шимпэн деген кәрі аңшы Натаниэл Бумпоға бейне,
прототип болған.
Бумпо – Купердің сүйікті кейіпкері. Оған қаһармандық пен ептілік,
қаталдық пен адалдық, мейірбандық пен жомарттық тән. Бумпо нағыз
романтикалық герой. Ол өзінің барша өмірін дүлей де қатыгез табиғатпен
тоқтаусыз күреске, зұлымдық пен қараулыққа қарсы бітіспес тартысқа арнайды.
Купердың романдарындағы Бумпо-алданғандарға араша түсеті, әдлет үшін,
преридегі өмір заңдарының тазалығы үшін күресетін адам, бишаралармен
бақытсыздардың, жапа шеккендермен қорлық көргендердің жоқшысы, қолданушысы,
қорғаушысы.
Бумпоның үнді достарымен серіктері де сондай: “Ұлы жылан” – Чингачук
те, оның баласы, соңғы могикан-Ункас та. Олар да Бумпо сияқты батылда
қатал, достарына шын берілген, істері де, ойлары да адал, жомарт жүрек,
абзал жандар.
Америка тарихындағы өзіндік трагедиялары мен шытырман кезең жайлы
Купер сырттай экзотикалық әдіспен әңгімелейді. Өзінің Бумпосын “Былғары
Байпақ” батырын қанша мақтап, жер-көкке сыйғызбай дәріптегенімен ол Бумпо –
жалғыз дейді; егер Ункас “ең соңғы могикан” болса, Бумпо “ең соңғы пионер”
дейді; ол барлығын прерилер мен орманға соның ізін қуып келген жандар-
дерекі де қатыгез басқыншылар дейді. Купердің романдарында Американың адам
аяғы баспаған ну батысын отарлаудың қорқынышты суреттерді ешбір баяусыз,
романтикалық әшекейсіз көрсетілген. “Цивилизацияның енуі” деп қомпайтып
айдар татқан абыройсыз істің арғы жағында американтағыларының айырықша
тәсілін –тұрғылықты халықты басып алу, тонау мен қырып жою із жүзінде
тығылып жатыр.
Европа өкениеттің тағылары не әкелгенін, басқыншылардың көкей құратын
жеген нәрселер жергілікті халықтың мүддесіне сай келмесе де қызыл тәнді
тайпалардың Англия мен Францияның арасындағы отар иемденуге бағытталған
соғысқа қалай тартылғананын Купер реалистік тұрғыда суреттейді. Екі жақ боп
соғысқан басқыншылар өздерінің қызылтәнді одақтастарын қанша пайдаланса да
түптеп келгенде үнділерден бірдей қоқады, оларды бір-біріне айдап салып,
қырғынға ұшыратады. Европалықтар,- дейді Купер өзі жазған алғызсөздерінің
бірінде – Пенебскоттан Потомакқа дейін және Атлант мұхитынан Миссисипеге
дейіңн ұлан – ғайыр жерді алып жатқан елге кірегн кезде онда бір тектен
тараған халық тұратын. Ол халық тұрмысында да вапаначке деп аталатын,
алайда өздерін ленниленаптар (өз тілдерінде; “қоспасы жоқ халық”) дегенді
ұанататын. Әр тайпаның өз аты, өз көсемдері, аң аулайтын оқшау жерлері
болатын. Бәрі де өздерін бір тамырдан тарағанбыз деп есептейтін. Олардың
тілдері де ортақ, бір ұрпақтан келесі ұрпаққа ғажайып дәлдікпен жететін
әдет-ғұрыптары да ортақ еді. Тайпалардың бір ауызды келісімі бойынша әлгі
халықтың “Ұзын үйі” немесе “Ұлы кеңес ошағы” жасалған. Гудзон шығанағынан
батысқа қарай созылған кең өлкені түгелдей, сондай-ақ солтүстік жақтағы
талай жерлерді иелеген құдіретті халық өздерін могикандар деп атайтын.
Могикандар да тайпа-тайпаға бөлінетін. “Кеңес үйінің” киелі қоршауын
қорғаған тайпа ұзақ уақыт бойына “ленаптар” аталып келеді де, ағылшындар
өзен атын Делевар деп өзгерткен кезде бұл отау бірте – бірте сол жағалауды
жайлайтын елге де ауысты. Ленап тайпасының теріскей-шекарасындағы жүздеген
шақырым шалқар алқапты тағы бір халық мекендейтін. Көршілері оларды
мингусилер дейтін. Галандтар мен мингусилер ленаптардан қаруларын тастап,
өздерін қорғауды мыналарға сеніп тапсыруға көндіреді. Құрама гитаттардың
қазіргі территориясын алып жатқан үнді тайпаларының ішіндегі ең қуатты,
мәденитті атыраптың құлдырау кезеңі осы тұтастан басталады. Ақтар тонап,
қызыл тәнді ағайындыларынан қысым көрген, қырғын шеккен бишара ел біразға
дейін Бұл соғыс ондаған жылдарға созылды. Европа мемлекттері мұхит арқылы
үлкен армияны жеткізе алмайтын. Сондықтан олар үнділерді сатқындыққа
итермелеп, мас қып ішкізіп, кескілеп көндіріп, бір-біріне өз жауларына
айдап салатын.
Бұл кезде дұшпандарын қорқытқан үнді тайпалары осындай қанды
қырғандарда құрып бітті. Сардақ тартып, пышақ сілтеген қаһарман жауынгерлер
қос қапталдан келген отаршылардың зеңбірек оғына мың-мыңдап ұшты. Рас, көз
жеткісіз кең жазирада қаша ұрыс салған үнділердің тиімді үрдістерін
европалықтардың да үйренуіне тура келді. Бір қызығы, кейініректе
Вашингтонның әскерлері ағылшындарды тап сол үнділердің соғыс әдісін
қолданып жеңіп шықты. Бірақ революция жеңісі үнділерге жеңілдік әкеле
қоймады. Англияның езгісінен құтылған жергілікті отаршылар үнділерге
бұрынғыдан да өткен қатыгездіктің қарайтын болды.
Купер еуропалық державалардың зұлымдығын объективті түрде көрсетіп
қана қоймады, ол сонымен бірге ұлттық кереғарлықтан да аса білді: өзі таңды
қанды американ бола тұра үнді халқының қайғы-қасыретін шынайы сезіммен
жоқтап, ең соңғы Магикан Ункастың өлімі мен оның әкесі Чингачуктың аянышты
өмірін трагедиялық сарынмен суреттей білді.
Натти Бумпоның өлімі де сұмдық. Оның үстіне пионердің, ізкесердің,
орман мен прери батырының осынау сұмдық өлімі кездейсоқ та емес. Ол аң
аулауға ресми рұқсат берерден он күн бұрын тоғайда бұғы атып өлтірді.
Сөйтіп – ақ жаугершілердің заңын бұзып, сотқа тартылады. Оған түрме жазасын
кесіліп, ақшалай айып салынады да, қашуға мәжбүр болады. Осы жерде өз
қолымен орнатқан, өзі соның барлаушысы болған дүниеде орын таппай қиналады.
Жер суды былғау, адамдарды аздыру сияқты былапыт істердің әлдеқандай
түсініксіз мақсатқа жету үшін емес, өте анық та қарапайым формуланы жүзеге
асыру үшін істеліп жатқаныны Купер жақсы тағы бір жаңашыл табысы үнді
халқының келер тамаша бейнелерін жасап беруінде.
Купердің үнділері-нақты адамдар. Олардың мінез-құлық ерекшеліктері,
қадыр-қасиеттері айналасын қоршаған ортаның үйреншікті салттарына, тарихи
жағдайына байланысты ашылады. Жазушы үнділердің әділдігіне, адалдығына,
қаһармандығымен парасаттылығына сүйенді. Сонымен қатар ол өз
кейіпкерлерінің тағылары тән қатыгездін де үміт қалдырмайды. Оның
кейіпкерлері романтикалық жабайылар емес, қатал да қаһарлы хас жауынгерлер.
Купер жабайылар – табиғаттың абзал ұлы деген идеалистік көзқарасқа
ғана қарсы шықпайды. Ол сондай-ақ үнділерді төменгі нәсілдердің өкілдері,
азғындаған, құри бастаған адамсымақтар деп көрсетуге құмартып жүрген
нәсілшілдік теориясына да соққы береді. Оның шығармаларын байыптап, ой
жібере оқыған кісі ең соңғы могикандар Бумпомен Ункастың залым да айлакер
қас дұшпаны Могуаның өзі де ақыл-парасатқа ие екенін, оның да адалдық пен
айнымастық туралы өзіндік қағидалары бар екенін көрсетеді. Ал оның арсыздық
пен нысапсыздық секілді оңбаған қасиеттері де ақ адамдардың отты суы арақ
арқылы жұққан пәле.
Осының бәрінен де Купердің үнді проблемасына қаншалықты маңыз беріп,
қандай санатпен қарағанын көруге болады.
Теріскей Америка үнділердің адамгершілік қасиеттерін мойындату
жолындағы өзі жүргізген күресте Купер жеңіске жете алмады. Бірақ ол бұл
тартыста жазушы ретінде жеңіп шықты.
Купер өзінің осынау, бір кейіпкер маңайында орбитін бес кітабы арқылы
есімімен бүкіл дүниеге жүзінет паш етті.
өздерінің “Кеңес үйінің” төңірегінде тентіреп жүреді, бірте-бірте жеке
топтарға бөлініп, бытшыт боп ыдырап, батыстағы шексіз Шөлейт даларға сіңіп
кетеді.
Алайда тайпалардың түбіне жеткен аясыз отаршылдың ғана емес. Тарих
тәлкегенің нәтижесінде алғашқы қауымдық құрылыстың қапас құшағында қалып
қойған тағылар екі ұлы мемлекттің Англия мен францияның арасындағы соғысқа
да қатынасып, қырылуға мәжбүр болды. Солтүстік Америка материгінен
Галандияны, ішінара Ипанияны ығыстырып шығарған соң XVIII ғасырда Англия
бар күшін француздар басып алған Канаданы және Мисисипи өзенінің бойындағы
жерлерді жалауға жұмсады.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. АҚШ романтизмінің қалыптасуына тарихи жайттардың тигізген әсерін
айт.
2. Ең алғаш жергілікті халықтар кімдер болды?
3. В.Ирвингтің американ әдебиетінде негізін қалаған жанр.
4. Ирвинг шығармаларының тақырыбы, басты идеялары.
5. Дж. Купер қай жанрда қалам тартты?
6. Купер шығармаларының басты тақырыбы.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 26, 27, 28,
29.
ДӘРІС 14. Г.У.ЛОНГФЕЛЛО ЖӘНЕ Э.А.ПО МҰРАЛАРЫНЫҢ АҚШ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ОРНЫ
Дәрістің мақсаты: АҚШ романтикалық әдебиетіне Г.Лонгфелло мен Э.Поның
қосқан үлесін айқындау.
Тірек сөздер: гаявата, фолькорлық бейнелілік, эшер, детектив, ғылыми-
фантастика.
Дәрістің жоспары:
1. Лонгфеллоның құлиеленушілікке қарсы өлеңдері.
2. Лонгфелло шығармашылығындағы үндістер тақырыбы.
3. Э.Поның поэтикалық жаңашылдығы.
4. Новеллалық еңбектері және детектив жанрын қалыптастыруы.
5. Ғылыми-фантастиканы қалыптастыруы.
Генри Уотсуорт Лонгфелло (1807-1882). Лонгфелло 1807 жыл Портландияға
Мэн штатына белгілі заңгер жанұясында дүниеге келген. Белгілі Боудойнрік
колледжді тамамдап, Европада 3 жыл сапарда болады. Бұдан соң 20 жыл бойы
Кембридж, Горворд Боудойнг оқу орындарында сабақ беріп кейін өзін
шығармашылық жолға арнайды. Оның шығармашылық жолы өте сәтті болады. 1839
жыл “Голоса ночи” өлеңдер жинағы оның атын әйгілі етеді. Бұдан кейін де
“Баллады и другие стихотворения” (1841) “Башня в брюге” 1845 “На берегу
моря и камина” 1850 т.б секілді ақынға атақ пен бақ әкелген өлеңдер жинағы
жарық көрді.
Ақынның өлеңдерінің тілі таза, қарапайым түрде келіп, ойға жер тез
сақталады.
Лонгфеллоның көптеген өлеңдері американ поэзиясы антологиясының
ажырамас бөлігіне айналып тіпті кей өлең жолдары қанатты сөздерге де
айналған. Бұл өлеңдерінің хрестоматияға енгендері “Псалом жизни”
“Excelsior” “Зодачие” “Стрела и песня” “Постройка карабля” т.б.
“Псалом жизни” өлеңінде “Өмір қиял мұң елесі-ол ерлік, батырлық” деп
көрсетіледі.
“Стихи о рабстве” 1842 жыл құлиеленушілікке қарсы болған. Бұл
шығармада нәсілдік езушілік, плантациядағы ауыр жұмыстармен, құлдарды сату
секілді ауыр жағдайлар шындықпен суреттеледі.
Герен филологиялық білімі бар ақын 1845 ж көптеген шет тілдерден
аударған шығармалардан тұратын.
“Поэты и поэзия Европы” анталогиясын шығарады.
1870 жыл бүкіл әлемдік поэзия кіргізілген 31 томдық антологиясы шықты.
Оның ішінде “Дантенің” Божественнал комедиясы толығымен аударылып берілген.
1940 жылдары соңынан бастап ұлттың ақындық дәстүрлерді қайта қарастыра
бастайды. Ақын өз елінің тарихының беттерін эпикалық түрде көрсету жолын
іздейді. Осы жолды іздеудегі талпынысының көрсеткіші “Эванджелина” 1847
поэмасы болды. Онда XVII ғасырдағы Солт Алирихадоғы Англо-француз
қарсыласуы көрсетілген.
Лонгфелло өлеңдері 1847 жылдары бастап Ресейде таныла бастады. “Стихи
о рабстве” өлеңін М.Л Михайлов аударып “Современник” журналында жарияланды.
Ал Л.Н.Толстой Лонгфеллоны, Бичер – Стоу, Эмирсонды қаламдарының
күшімен құлдықтың тамырына балта шапқан оқындар деген.
Лонгфеллоның соңғы лирикасы философиялық түрде болады. Осы кезде
Лонгфеллоның ұлттық ақын деген атын әлемге паш еткен “Песни о Гайовате”
поэмасы болды. Поэмада романтикалық қаһарман Гайоватаның туғанан ер жетіп
үйленгені, халқы үшін жоғары ерліктері жөнінде жырланады.
Қаһарманның шешесі Венона, жұлдыздық қызы тастап кеткен күйеуіне деген
махаббат қайғысынан ерте қайтыс болады. Жастайынан Жетім қалған Гайоватаны
әжесі Накомис асырап алады. Әжесі немересін қайырымды, мықты, яғни бар
жақсы қасиетті бойына қорытып тәрбиелейді, Гайовата ақ-құс тілін жақсы
біледі.
Ол шешесінің өлімі үшін әкесі Мэджекивиспен ұрысқа шығып, оны жеңеді.
Қаһарманға ең қиын түскен Мондамин, балық патшасы Мише-Налю секілді
құбыжықтарды жеңу еді. Гайовата индейцтерге үй салуды, егін егіп оны іске
жаратуды аң аулауды, киім тігуді үйретеді. Осы бір қасиетімен ол көз
алдымызға Промомейді елестейді.
Қаһарманның басты мақсаты адамдарды ынтымақ пен бейбіт өмір сүруге
үйрету.
Қазір әлем әдебиетінде Гайовата бейнесі ең жағымды да жарқын индейц
бейнесі болып табылады.
Зерттеушілер поэманы – эпосты романтикалық тұрғыдан баяндаудың әлем
әдебиетіндегі бірден бір озық үлгісі деп таныды.
Ресейде поэманы Бунин аударып, орыстың классикалық аудармаларының
қорына енгізген.
Эдгар Аллан По (1809-1849). Өзінің бойына суретші, математик, табиғат
зерттеуші дарындылығын сіңірген Эдгар По өз заманының білімді адамдарының
бірі болды. Бірақ тағдыр тауқыметі оны өлімнен кейін де аңдыды. По өзінің
шығармаларының редакторы қылып тағайындаған Р.Грисаулд оның өмірбаянының
текстін де өзгертіп отырды. Грисаулдық Эдгар По туралы өтірігін ашу үшін
зерттеушілердің көптеген жылдар бойы тер төгуі қажет болды. Оңтүстіктегі
құл иеленуші штат Виргинилда өскен ақын көбінесе оңтүстік аристократтардың
көзқарасын бөліп көрсетті.
Басқа қырынан қарағанда өмір бойы қайыршылық қасіретін тартқан По
буржуазияның қыспағын, адам тұлғасын бағаламаушы-лықты, өнерді
бұрмалаушылықты көріп өтті. Сондықтан По бойында ойшыл-рационалист және
романтик қасиеті қалыптасты. Ол өзінің шығармаларында қатал өмірдің зұлым
жақтарын, сатушылық прессасын көрсете білді. Ақын қостаған Р.Купер,
Н.Готорн, Г.Монгрелло шығармашылығы дүние жүзілік әдеби процесінің бөлігі
ретінде санаған ұлттық әдебиет дамуында үлкен роль ойнады. Европа
әдебиетінің шығармаларына дұрыс баға беру қабілетін Б.Шоу жоғары бағалады.
Ағылшын әдебиетінен По Шекспирді, Мильтонды, Дероны ерекше бағалады.
Поэтикалық шығармалары. Эдгар По – талантты лирик, поэтикалық тілді
қолдану мүмкіндіктерін кеңейткен күшті экспериментар. Өлеңнің аяқталған
теориясын құрастырушы американ әдебиетінің алғашқыларының бірі болды. Поның
ерте поэзиясы жетістіктерге ие болмаса да, онда ақынды өмір бойы алаңдатқан
басты сұрақтар орын алды. Ол кейінгі лирикасының (1845-1849) мазмұнында
жоғары әдеби баға алды. Оның «Ворон», «Улалюм», «Эннабел Ли», «Эльдорадо»,
«Қоңырау» атты шығармалары үлкен атақ әкелді. По өлеңге қысқалың, жаңалылық
және шындық тән болу керек деп санады. Ақынға үлкен атақ әкелген өлеңі
«Ворон» (1845) деп аталады. В.Брюсов «Воронды» «қорқыныш» шынайлықтан
табылған Эдгар Поның ерекше шеберлігі деп таныды. Поэманың қысқаша мазмұны
мынандай: «Жоғалған Леонара туралы» қайғырып отырған жалғыз қиялшыл адамның
бөлмесіне құйын кіріп кетеді. Леонора дегеніміз, біреу «ешқашан» деген
сөзді үйретіп қойған қарға Ақынның өзі «Қарға» деген тақырыпты «әдемі жас
келіншектің өлімі» ретінде анықтайды. По әдемі әйелдің өлімін әлемдегі
поэтикалық сюжет ретінде қараған По поэзиядағы музыканың ролін әдейілеп
оқып үйренді. Мәселен, «Қоңырау» өлеңінде әрбір бөлім әуенділікті иеленеді.
Оқырманның алдында туу, үйлену, қайғы, өлім сияқты адамзат тағдырының
кезеңдері ашылады. По лирикасының әуенділігіне ырза болған Морис Равель мен
Клод Дебюсси ақын сюжетіне музыка ойлап шығарды. Фольклор балладасының
жанрын пайдалана отырып, По махаббаттың шексіздігі туралы «Эннабел Ли»
өлеңін жазды. Поның әйелінің анасы Марии Клеммге арнаған «Менің анама» атты
сонеті адам баласын шынайлығы және қарапайымдылығымен қозғайды. По
прозаикалық өмірге эмоцияналдықты, руханилықты, идеялдылықты кіргізбекші
болған романтиктерге жатады.
Эдгар По – новеллашы. Ирвинг және Готорнмен бірге Эдгар По новелла
ұлттық жанран құрушылардың бірі болды. Американ және әлемдік әңгімеге
ықпалын тигізген 70 әңгіменің иесі болды. Райнов «Эдгар Поны толық негізбен
үш жанрдың: детективтік, ғылыми-фантастикалық және қорқыныш әдебиетінің
бастаушысы деп санауға болады деп атап көрсетті. По шығармашылығы екі
кезеңге бөлінеді. Бірінші кезеңге фантастикалық сипатқа ие болған 30
жылдары жазылған әңгімелері жатады. Оның «Қорқынышты» және «құпия»
әңгімелерінің астарында өмірге деген терең қанағатсыздық, оның философиялық
және эстетикалық қайыршылығы көрініс табады. По өмірінің соңына шейін
әлеуметтік зұлымдықтың себебін білмейді. «Ашерлер үйінің құлауы» (1839) -
жалғыздық тақырыбына құрылған әңгімесі. Шығармашылығының бірінші кезең бұл
әңгімемен аяқталады. Родерик Ашер – нәзік сезімді суретші, қайғылы
музыкалық әуендердің дарыны, жалғыздық қасіретін тартып, аса жақсы көретін
апайын Мэдиллейннің ауруына түңілген жан ретінде суреттеледі. Ол өзінің
жақын арадағы қазасын сезініп, мәңгілік қорқынышпен өмір сүреді. Қатты
талып қалған ауру апайын Родерик жерлейді. Өзіне келегн апайы зираттан
шығады. Ол өзімен бірге бүкіл қорқынышты алып келді. Мэдиллин мен Родерик
нәзік сөзімді жандар өзін қоршаған ортаға сай бейімделмеген еді. Бауыры мен
апайы – бір бүтін, біреуінің өлімі екіншісінің өліміне алып келеді. 40
жылдары Эдгар По американ және европалық детективтік әдебиетке зор ықпал
еткен детективтік әңгімелерін өмірге әкеледі. Олар: «Морг көшесіндегі өлім»
(1841), «Мари Роже құпиясы» (1842), «Алтын қоңыз» (1843), «Ұрланған хат»
(1845) және т.б. По новеллаларының кейіпкері, тергеуші Дюпенің құпия өлімді
ашуы туралы «Морг көшесіндегі өлім» новелласында айтылады. Оны өлімнің
хайуандық сипаты таң қалдырады; ол кісі өлтірушінің ерекше даусына назар
аударады, себебі көргендердің бәрі бір сөз немесе адамға тән дыбыс
естілмеген. Өлген адамның жарақатына қарағанда қылмыскер алып күштің иесі
болғанын да Дюпен байқады. Бойында ерекше жеңілдік бар қылмыскер терезеден
секіргенін де Дюпен түсінеді. Кенет Дюпенге ой келеді. Оның шешімі шындыққа
айналды. Булан орманыннан иесінен қашқан орангутан табылады. Артынан
теңізші иесі де өлім туралы айтып келеді. «Алтын қоңыз» әңгімесінде По ауыз
әдебиетіндегі қарақшылар жаулап алған қазына туралы аңыз негізінде
жазылған. Аналитикалық ақылды меңгерген Легран ерекше әдемі қоңызды тауып
алады. Жұмысшы негр Юпитер оны пергаминтке орайды. Пергаменттегі бас сүйек
Легранға пергамент бір кездері қарақшылардыкі болғанын байқатады және де
пергамент алдында қазынаның тұрақты жері туралы жазылған. Жылудың әсерімен
пергамент «сөйледі»: онда бас сүйек бастырмасы. Шифр және қарақшы Киддтің
қолы анықталады. Поның детективтік әңгімелерінде шынайшылық ізі байқалады.
По шығармашылығынан сонымен бірге біз ғылыми – фонтастикалық әңгімелер
байқаймыз. По өз замнының ғылыми ойшыл әдебиетшісі болған, ол атақты
Ньютонның, Лапластың, Фергюсонның, Гумбольдтың теориясын оқиды,
астрономияны жақсы білді, Айды зерттеді. Дыбыс және түс туралы зерттеулер
жазады. Бұл тақырыпта «Бутылкадан табылған қолжазба», «Низвержение в
Мальстрем», «Шехеразаданың мың екінші ертегісі» атты еңбектері бар. Онда ол
әдебиетпен ғылымды біріктіреді. По сонымен қатар юмористикалық, сатиралық
әңгімелер қатарын жазады. Ол «Черт на колькольне» (1839), «Челове дела»
(1840), «Эксвайдердің Томның әдеби өмірі» (1844) деген әңгімелерінде
алаяқтық өмірін кертартпа суреттейді.
М.Горький Поны «форманың өе жақсышебері», шынайы суретші ретінде
таниды. Жазушы ағылшын тілінің аса құдіретті стилистерінің бірі болады.
Поның ойынша әңгіменің бірі болады. Поның ойынша әңгіменің басы оқырманды
еліктіретіндей бояу керек. Сондықтан әңгіменің басына көп көңіл бөлді.
Эдгар По және Ж.Гонкуралар 1856 жылы қолжазбаларында былай деп жазады:
«Поны оқығаннан кейін бізге ерекше бір жаңалық ашылды. Оны халық, я оқырман
байқамайтын сияқты. По- бұл жаңа әдебиет, ХХ ғасыр әдебиеті.» Змандастары
жазушыны түсінбеген. Тек кейінгі ағым өкілдері Бадлер, Валери, Ремболар
Поның жаңа қоғамға әйгілеген шығармашылығының мәнін ашты.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Лонгфеллоның «Еріксіздік жырлары» атты өлеңдер топтамасының
тақырыбы.
2. Лонгфеллоның өмір сүрген жылдары.
3. Э.По шығармашылығындағы жаңашылдықты қайдан аңғарамыз?
4. Э.По американ әдебиетінде қандай жанрлар қалыптастырды?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 26, 27, 28, 29.
ДӘРІС 15. Г. БИЧЕР-СТОУ ЖӘНЕ УОЛТ УИТМЕННІҢ
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МҰРАСЫ
Дәрістің мақсаты: Студенттерді Г.Бичер-Стоу мен Уолт Уитменнің
шығармашы-лық мұрасымен таныстыру.
Тірек сөздер: аблициондық әдебиет, мулат, Бруклин, фермер
Дәрістің жоспары:
1. Г.Бичер-Стоу аблициондық әдебиеттегі ең әйгілі жазушы әйел.
2. «Том ағайдың лашығы» романының маңызы.
3. У.Уитмен – көрнекті американ ақыны.
4. «Шөптердің жапырақтары» жинағындағы шығармаларының жазылу тарихы,
басты тақырыбы.
5. Уитмен туындыларының стильдік ерекшеліктері.
Гаррист Бичер-Стоу (1811-1896). Гаррист Бичер-Стоу шығармашылығы
аболиционистік қозғалыс саласында дамыған. Ол 1830-1850 жылдары
Вергиниядағы құлдар көтерілісімен сәйкес келеді. Осы оқиға өрісінде
жазушының «Хижина дяди Тома» атты романы жарық көрген.
Құлдыққа қарсы буржуазиялық-демократиялық қозғалыс пен американдық
жазушылардың қозғалысы байланысты. Гаррист Бичер-Стоу шығармашылығы
аболиционистік қозғалыстың күшті және әлсіз жағын көрсете білді.
Гаррист Бичер-Стоу 1811 жылы Лаймен Бичер деген шіркеушінің отбасында
дүниеге келген. Ол өте қатал дәстүрлі тәрбие алған, сол себепті бұл тәрбие
оның шығармашылығынан айқын көрінеді. Сонымен қатар әкесінің, ағаларының
құлдыққа қарсы көзқарастары Бичер-Стоуды аболиционистер қатарына қосады.
Жас кезінде Гаррист қыздар мектебінде сабақ береді. 1832 жылы Бичер отбасы
Коннектикут штатынан құлиеленушілік оңтүстікпен шекаралас Огал штатына орын
тебеді. Бұл жерде құлдықтың қандай екендігін өз көзімен көріп, көзқарасын
құлдықты жоюға одан әрі кеңейте түседі. Бұны жазушының жұбайы, құдай сөзін
зерттеудің профессоры Кальвин Стоу алады.
Гаррист Бичер-Стоу 30-шы жылдардан бастап жазады. Оның алғашқы
әңгімелері мен очерктері аты әйгілі «Дамский» журналында жарияланады.
Жазушының таланты «Хижина дяди Тома» романында шыңдалады. Романмен Бичер-
Стоу 1851-1852 жылдар аралығында жұмыс жасайды. Бұл роман «Национальная
эра» журналында жарияланып, үлкен жетістікке жетеді.
«Хижина дяди Тома» - америка әдебиетіндегі реалистік бағыт, сарын
байқалатын алғашқы әлеуметтік романдардың бірі. Қара нәсілді құлдардың
тағдыры, өмірі романда анық және шынайы да шыншыл бейнеленген. Бірақ Бичер
Стоу құлдықтың эксплуаторлық бейнесін ашуға ұмтылған жоқ, оны ең алдымен
құлиеленушілер мен құлдармен маральдық декрадация мәселесі қобалжытты.
Шығарманың идеялық ерекшелігі жазушының сол кездегі америка өмірін көрсете
білуі. Яғни қара нәсілділерді құлдықтан босату үшін жүргізілген күрес
мәселесінің ұлттық мәселеге айналуы.
Том деген негрдің қайғылы тағдырын әңгімелеп, Бичер-Стоу ақтардың қара
нәсілдірлерге көзқарастарының немқұрайлы екендігін шебер бейнелеп береді.
Құлдардың төмендегі және қайғылары жайлы жазады.
Гаррист Бичер-Стоу «қара нәсілдерлерді бостандықта өмір сүре алмайды
және бостандықта өмір сүруге болмайды»,-дегендерге қарсы шығады. «Романда
өзінің адамдық қасиеттерімен қара нәсілділер ақтардан қалыспайды»,-деп
жазады Бичер-Стоу. Кітапта ақ адам мен қара нәсілді адамды қатар қойып,
қара Сэмнің ақылы мен даналығы Вашингтондағы кез-келген саясаткерден кем
түспейтінін көрсетеді. Том ағайдың жанұясына деген сағынышы кітапта мынадай
теңестіру арылы берілген: «өзінің жалғыз, сүйікті қызын жерлеп келген
Цицерон оны қалай сағынып, қайғыланса, біздің бейшара Том да солай таза,
пәк сағынышқа толы еді. Себебі ол екеуінің де жүрегі адамдікі емес пе?»-
деп келтіреді. Бостандық консепциясы романның ІІ бөлімінде құрылған. ХХҮІІ
бөлім «Бостандық», ХХҮІІІ «Жеңіс». Бұнда екі негізгі кейіпкер Джордж Гаррис
пен Том ағайдың өмірлік жолының нәтижесі берілген. Біріншісі шынында да
нақты бостандыққа жетеді. Бостандыө жайлы арман және оған жетуге құштарлық
Гаррис және оның әйелі Элиза және Том ағай арқылы беріледі. Олардың
өмірлерінің оқиғасы романның екі сюжеттік сызығын құрайды. Олар бір-бірін
толықтырып бір бүтін және бір-біріне қарама-қарсы автордың бостандық
консепциясын құрады. Романда қара нәсілді халқының барлық шығармашылық
мүмкіндіктері ашылған. Мысалы: Гаристің таланттылығы, әр нәрсені ойластыра
білуі, Томның нәзік сезімдері, Сэмнің ораторлық мүмкіндіктерін алуға
болады. Бірақ барлық қара нәсілділер жағымды кейіпкер негізінде
бейнеленбеген, олардың қатал өмірі, қара нәсілділердің жаман қасиеттерге
бейімделіп, қаталдануына әкеп соғады. Оған мысал ретінде легридің құлдары –
Сэмбо мен Квимбоны алуға болады. Гаррист Бичер-Стоу құлдардың өтірікке,
құлдыққа бейімділігін ескере отырып, бұндай құлдық жүйе адамзатқа шен
екенін жазады. Яғни, осылай жазушы құлдыққа қарсы қоғамдық қарсылықты
байқатады.
1853 жылы Г.Бичер-Стоу өзінің тағы бір еңбегін жарыққа шығарады.
Онда жазушы романды жазу үстінде қолданған құжаттарын көрсетеді.
Құлдықты жою қажет деген мәселені Бичер-Стоу «Повесть о проклятом Болоте»
деген құлиеленушілікке қарсы романында тағы да көтереді. Бұнда басты назар
қара нәсілдерді қалай тәуелсіз ету деген сұраққа ауады. Жазушыны «қанды,
әлде бейбітшілік жолмен бе?» деген сұрақ толғандырады.
Г.Бичер-Стоудың құлиеленушілікке қарсы романы американ-дықтардың ойына
қатты әсер етеді. Бұл, әсіресе, сол кезде солтүстікте жүріп жатқан «адамзат
соғысынан» байқалады. Бұл тұрғыда Авраам Линкольн Г.Бичер-Стоуға өз ойын
білдіреді. Л.Н.Толстой «Хижина дяди Тома» романын өнердің ең жоғарғы
үлгісіне жатқызып, бұның негізі жақын адамға махаббат деген екен.
Уолт (Уолтер) Уитмен (1819-1892). Ұлы ақын – новатор Уолт (Уолтер)
Уитмен (1819-1892) жылдары Нью-Иорк қаласынан алыс емес, Лонг-Аилен жерінде
шаруалар отбасында дүниеге келген. Кейін отбасы Бруклинге көшіп кетеді. Ол
екі жасқа дейін болашақ ақын бастауыш мектепке барып, одан кейін оның
өмірлік еңбектері басталады. Ол көптеген мамандықтарды ауыстырды:
типографияда оқытушы болып жұмыс істейді, кейіннен жинақтаушы, ауылдық
мұғалім, ұста репартер, редактор қызметтерінде болды.
Уитмен әрқашан өздігімен дайындалып систематикалық болмаса да, көлемді
білім алды.
Осы жылдары оның өміріне деген көз-қарасы, қарапайым халыққа деген
үлкен сеніммен, мүмкіншілдікпен болды. Уитмен өзінің күшін поэзияда да
сонымен бірге прозада да сынады. Бірақ 1855 жылы отыз алты жастағы Уитмен
өзінің ең бірінші «Шөп жапырақтары» атты өлеңдер жинағы шықты. Бұл жинақта
12 шығармасы кірді.
Уитменнің бірінші шығармасының өте қатты сынға алынуы, ақынды ешқандай
абыржытқан жоқ.
1855 жылы оның «Шөп жапырақтары» атты жинағының екінші жинағы шықты.
Уитмен өзінің шығармаларын тірі кезінде тоғыз басылымы шықты. «Шөп
жапырақтары» өлеңдер жинағында көптеген өлеңдер, үлкен поэмалар, «Үлкен жол
өлеңдері», «Бруклиндегі көшіру» және тағы басқа өлеңдері кірді.
1861 жылы Солтүстік пен Оңтүстік арасында азамат соғысы басталды. Сол
жылдары Уитмен қайырымдылық әскери ауруханасында жұмыс істеді. Осы кезден
бастап оны «Мейірбан бурыл ақын» атап кеткен.
Соғыс біткеннен кейін Уитмен сыртқы істер министірлігінде жұмыс
істеді. Бірақ министерстваның бастығы Уитменнің өлеңге ақындыққа жақын
екенін біліп оны жиырма төрт сағаттың ішінде жұмыстан шығару керек екенін
айтады.
Осы кездерде оның өлеңі тек өз елінде ғана емес, сонымен қатар
Европаға тарады. Оқырмандары көбейе бастайды, әсіресе «Шөп жапырақтары»
атты поэмасын оқуға.
1873 жылы Уитмен сал ауыруына ұшырап, өмірбойына мүгедек арбасында
бұғауланады.
Ақын Кәмден қаласына барады. Ол жерде оның жақын досы жас журналист
Г.Тробек келіп тұрған.
1873-1874 жылдары оның «Европа», «О'Франце жұлдызы», «Жеңіске жеткен
Европалық революционер». Уитменнің көркем-идеялық ашулары: оның еркін
өлеңдер, тақырыптар мен интонациясы сол кездегі Америка әдебиетінің
өркендеуіне үлкен әсерін тигізді.
ХХ ғасырдың басында Уитменнен кейінгі ізбасар шәкірттері К.Сейндибери,
Э.Л.Мартерс, В.Линдий, Х.Крейн.
Уитменнің орыс әдебиетімен байланысы әр алуан болған. Ең бірінші
ақынның атын орыс сынына 1861 жылы алды. Ол кез ХІХ ғасырдың 70-ші
жылдардың басы Уитменнің өлеңдерімен И.С.тургенов таңданған. 1880 жылдардың
аяғында Л.Н.Толстой өте қызығушылық танытқан.
1907-1969 жылы Уитменнің он екі аудармалар кітабы шыққан. Оның ең
ақырғы басылымы «Менің Уитменім» деген атпен басылды. Уитменнің өлеңдері
В.Брюсов, А.Блоктың поэзиялары арқылы орыс әдебиетінен орын алды.
1881 жылы Уитменнің өлеңдері орыс тіліне аударыла бастағанда ол қысқа
«Ресейге хат» деген өлеңін жазады. Бұл өлеңде оның арманы халық достығы
жоғары дәрежеге жетсе дейді. У.Уитменді Американ әдебиетінің ірі өкілі деп
айтуға болады. Өйткені оның шығармалары өте кең көлемде және әртүрлі
тақырыпта жазылып, Америка романтизмін жоғары дәрежеде көрсеткен. Оның
шығармала-рын көптеген ұлттар оқыған. Америкада У.Уитменді романтист
ретінде танылған.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Г.Бичер-Стоу қай әдебиеттің өкілі.
2. Стоу романдарының басты тақырыбын айт.
3. У.Уитмен халықтық-ұлттық идеялдың жаршысы екендігін қай
туындыларынан аңғарамыз.
4. Уитменнің «Шөптердің жапырақтары» жинағының американ
романтизміндегі орны қандай?
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 26, 27, 28,
29.
ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
1. Тәжірибелік сабақ: ХІХ ғасырдағы Батыс Еуропа және АҚШ әдебиетінің
қалыптасу кезеңдері. Романтизм – шығармашылық әдіс.
Сабақтың мақсаты: Студенттер романтизм туралы пікірлерін ортаға сала
отырып, оның Батыс Еуропа және АҚШ әдебиетіндегі қалыптасу кезеңдеріне
тоқталады.
Сабақ жоспары:
1. Романтизмнің анықтамасы.
2. ХІХ ғасырдың алғашқы жартысындағы тарихи-әлеуметтік жайлар.
3. ХІХ ғ. Батыс Еуропа және АҚШ әдебиетін шартты түрде кезеңдерге
бөлу.
4. Романтизм әдісінің көркемдік тұрғыдағы жеңісінің көріністері.
Әдістемелік нұсқау: Романтизм туралы академик З.Ахметовтің
анықтамасымен танысу. Романтизмнің көркемдік әдіс екендігі, оның сан-қырлы
жақтары бар екендігін ашып көрсету. ХVІІІ ғ. соңы мен ХІХ ғ. бірінші
жартысындағы тарихи оқиғалардың Батыс Еуропа және АҚШ әдебиетіндегі
романтизмді қалыптастырудағы әсер-ықпалын анықтау. Қазақ романтикалық
туындыларына тоқталу.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 12.
2. Тәжірибелік сабақ: Герман романтизмінің қалыптасуындағы
романтикалық мектептердің ролі.
Сабақтың мақсаты: Германиядағы романтизмнің қалыптасу кезеңдеріне
тоқтала келе студенттер оның көрнекті өкілдерінің шығармашылық мұрасымен
таныстырады.
Сабақ жоспары:
1. Неміс мәдениетіндегі романтизмінің ролін айқындау.
2. Алғашқы романтикалық ойлар.
3. Неміс романтизмінің қалыптасу кезеңдерін айту.
4. Иендік мектеп өкілдерінің шығармашылық мұрасымен таныстыру.
5. Гейдельбергтік мектептің романтик өкілдері.
6. Германиядағы ұлт-азаттық көтерілістің романтизм идеясына ықпалы.
Әдістемелік нұсқау: Батыс Еуропадағы тарихи оқиғалардың неміс
романтизмінің дамуына тигізген әсерін анықтау. Иендік және Гейдельбергтік
мектеп өкілдерінің шығармаларымен таныстыру. Ағайынды Гриммдердің «Балалар
мен үй іші ертегілері» жинағын оқыту. Белинскийдің «Көлдік мектеп» өкілдері
туралы айтқан құнды пікірін қарастыру.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 12, 13, 24, 25.
3. Тәжірибелік сабақ: Э.Т.А.Гофманның шығармашылық мұрасы. Неміс
романтизміндегі орны.
Сабақтың мақсаты: Гофманның романтикалық еңбектерімен таныса отырып,
оның неміс романтизмін қалыптастырудағы ролін ашып көрсету.
Сабақ жоспары:
1. Гофманның дворяндық ортаны сатира тілімен сынауы.
2. Гофмандық «қосдүниелілік» әлем туралы, оның Абай шығармаларындағы
көрінісі.
3. Жазушының жаңа заман ертегілері.
4. Гофман шығармаларындағы романтикалық көркемдік ойлар.
5. Гофман шығармашылығының орталығы - өнер тақырыбы мен суреткер
бейнесі.
6. Суреткердің романтикалық әдістері.
Әдістемелік нұсқау: Гофман туралы орыс сыншысы Белинскийдің айтқан
пікірлерін келтіру. Гофман туындыларымен таныса отырып, оның тақырыптық,
көркемдік қырларына үңілу. Абай шығармаларындағы Гофманмен үндестікті табу.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 12, 13, 24, 25.
4. Тәжірибелік сабақ: Гете Иоганн Вольфганг шығармашылығы романтизим
дәуірінде
Сабақтың мақсаты: Гете шығармашылығындағы романтикалық иірімдерді ашып
көрсету
Сабақ жоспары:
1 Неміс халқының ұлы ақыны Гетенің алғашқы эстетикалық ойлары.
2. Гетенің Наполеонға қатысты пікірі
3. «Фауст» ақынның саналы ғұмырының жемісі
4. «Батысты-Шығыстық жинақтың» мәні.
5. Гетенің лирикалық туындыларының басты ерекшеліктері.
6. «Гете дәуірі» және басқа ақындар
7. Гете және Абай: аударма, шығармашылық үндестік
Әдістемелік нұсқау: Гете шығармаларының пәлсапалық-саяси идеяларын
ашу. «Фауст» трагедиясының тууы және көркемдік сипаты. «Фауст» туралы
аңызды Пушкиннің өзіндік шешіммен жазуы. Т.Манн және И.Бехерлердің Гете
туралы пікірлері. Абайдың Гетені аударудағы сыры.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 12, 13, 24, 25.
5. Тәжірибелік сабақ: Англиядағы романтизм және «Көлдік мектеп»
өкілдерінің шығармашылық мұрасы.
Сабақтың мақсаты: Студенттердің Англия романтизмнің қалыптасу
кезеңдеріне тоқтала отырып, «Көлдік мектеп» өкілдерінің шығармашылығымен
танысуы.
Сабақ жоспары:
1. Англия романтизмінің қалыптасу кезеңдеріне шолу
2. «Лейкистік» ағым өкілдерінің романтикалық туындылары
3. Уильям Вордсворт шығармаларының басты тақырыбы.
4. Ақынның философиялық лирикасы
5. С.Колридж шығармашылығының жемісті кезеңі
6. Ақынның «Кәрі теңізші» балладасының көркемдік идеясы.
7. Роберт Саутидің эстетикалық көзқарасы
8. Саути туындыларындағы романтикалық ойлар
Әдістемелік нұсқау: «Лейкистік» ағым туралы мағұлмат беру. Өндірістік
төңкерістің романтизмді қалыптастырудағы мәнін ашу. «Көлдік мектеп»
өкілдері туындыларындағы ортақ ойлар. «Көлдік мектеп» туралы ғалымдардың ой-
пікірлерін ортаға салу.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16.
6.Тәжірибелік сабақ: Дж. Г.Байрон шығармашылығы-әлемдік әдебиеттегі
романтикаық өмір танушылықты бейнелеудің озық үлгісі.
Сабақтың мақсаты: Студенттерді Байрон шығармашылығымен жан-жақты
таныстыра отырып, туындыларының көркемдік-эстетикалық қырларын анықтау.
Ақын өлеңдерін жатқа айту.
Сабақ жоспары:
1. Байронның шығармашылық өмірбаяны.
2. Ақынның күрескерлік патриоттық рухы.
3. Байроның алғашқы шығармаларының мәні
4. «Чальд-Гарольдтің сапары» атты туындысының көтерген мәселесі.
5. «Шығыстық поэмалар» шығармалар тобының романтикалық қырлары.
6. Байрон лирикасының тарихи -әлеуметтік, көркемдік-эстетикалық
маңызы.
7. Байронның әлем әдебиетіндегі алатын орны.
8. Байрон және Абай, аударма мәселесі.
9. Ақын жайлы ғалымдардың ғылыми тұжырымдары.
Әдістемелік нұсқау: Байрон туралы Белинскийдің пікірі. Абай мен
Байрон арасындағы рухани үндестікті шығармаларынан анықтау. Басқа
қазақ ақындарының аудармасымен таныстырып, жаттату.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16.
7. Тәжірибелік сабақ: П.Б.Шеллидің өмірі мен шығармашылығы.
Сабақтың мақсаты: П.Шеллидің шығармашылық мұрасына талдау жасау.
Сабақ жоспары:
1. Шеллидің шығармашылық мұрасын баяндау.
2. Шелли шығармашылығындағы романтизм идеясы.
3. Ақын туындыларындағы саяси-әлеуметтік, пәлсапалық ойлар.
4. Табиғат лирикасына шолу жасау, аудармаларын жатқа айту.
5. Шеллидің дидактикалық поэмаларының мәнін ашу.
Әдістемелік нұсқау: Шеллидің лиро-эпикалық, дидактикалық поэмаларын
оқыту. Шеллидің романтикалық, пәлсапалық көзқарастарына үңілу. Ақын
аудармаларымен таныстыру.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15.
8. Тәжірибелік сабақ: В.Скотт туындыларының ағылшын романтикалық
әдебиетіндегі орны.
Сабақтың мақсаты:
В.Скоттың ағылшын романтизміндегі орнын айқындау, шығарма-ларының
көтерген тақырыбының маңызын ашу.
Сабақ жоспары:
1. В.Скотт шығармашылығының басты кезеңдері.
2. Скоттың романтикалық поэмалары.
3. Скотт – тарихи роман жанрын жасаушы.
4. Скоттың ағылшын романтикалық әдебиетіндегі орны.
Әдістемелік нұсқау: Скотт балладалары мен поэмаларының халық әдебиеті
дәстүрлерімен байланысын анықтау. Жазушының тарихи-романдарымен танысып,
мазмұнын айту.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15.
9. Тәжірибелік сабақ: Франция романтизмінің қалыптасуы, оның көрнекі
өкілдері.
Сабақтың мақсаты: Францияда романтизмнің туу себептерін аша отырып,
оның көрнекі өкілдерінің шығармашылығымен таныстыру.
Сабақ жоспары:
1. Француз романтизмінің қалыптасу кезеңдері.
2. Франсуа Рене де Шатобрианның «Атала», «Рене» повестерінің басты
идеясы.
3. Француз лирикасында романтизмнің қайта жандануы.
4. Альфонс де Ламартин, Альфред де Виньи, Огюст Барбье, Альфред де
Мюссе, Жерар де Нервальдардың романтикалық шығар-малары.
Әдістемелік нұсқау: Франция романтизміне байланысты зерттеу еңбектерді
шолу. Олардың ғылыми тұжырымдамаларына өзіндік баға беру.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 19, 20, 21, 22, 23.
10.Тәжірибелік сабақ: А.Дюма мен Ж.Санд шығармашылығы
Сабақтың мақсаты: А.Дюма мен Ж.Санд туындыларын саралап, жан-жақты
қарастыру.
Сабақ жоспары:
1. Дюма романтикалық тарихи драмалардың ізін салушы.
2. Дюманың «Үш ноян» романындағы тарихи шындық.
3. Дюманың гуманистік идеялары.
4. Ж.Санд шығармаларының басты тақырыбы.
5. Сандтың «Орас», «Консуэло» романдары.
Әдістемелік нұсқау: А. Дюма мен Ж.Санда шығармашылығын қазақшаға
аударған ақын-жазушылар еңбегімен танысу. Мәтінмен жұмыс жасап, дәстүр
жалғастығын анықтау.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 19, 20, 21, 22, 23.
11. Тәжірибелік сабақ: В.Гюгоның өмірі мен шығармашылығы.
Сабақтың мақсаты: Студенттердің француз әдебиетінің тарихынада елеулі
орын алатын Виктор Гюгоның лирикалық, сатиралық, эпикалық поэзиясымен,
драма, романдарымен және сыни-әдеби мақаларын талдау арқылы қаншалықты
меңгергендігін тексеріп, бағалау.
Сабақ жоспары:
1. В.Гюгоның өмірі жыйлы қысқаша тоқталу.
2. 1826 ж «Одалар және балладалар» атты жинағында автордың өзін алғаш
романтик екенін жария етуі.
3. Ақын одаларында көтерген идеясы.
4. Гюгонің «Шығыстық сарын» поэзиясында адамның ой-арманын, сезімін
нақты ашып көрсете білген ақын-романтик ретінде көрінуі.
5. Гюго драмалары жайында.
6. «Франция әдебиетінде вальтерлық романның негізін салушы» атануы.
Әдістемелік нұсқау: В.Гюго шығармашылығын зерттеген орыс ғалымдарының
еңбектеріне шолу жасай отырып, жан-жақты талдау.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 19, 20, 21, 22, 23.
12. Тәжірибелік сабақ: Польша әдебиетіндегі романтизм. Адам Мецкевич
шығармашылығы.
Сабақтың мақсаты: Ұлт-азаттық көтерілістің Польша әдебие-тіне әсерін,
романтикалық бағыттың тууын және А.Мицкевичтің Польша әдебиетіндегі орнын
студенттердің қандай дәрежеде меңгергенін бағалау.
Сабақ жоспары:
1. Польшадағы ұлт-азаттық күрес.
2. Романтизмінің поляк әдебиетінде үстемдік етуі.
3. А.Мицкевич поляк романтизімінің классигі.
4. А.Мицкевич шығармашылығын үш кезеңге бөліп қарастыру.
5. Мицкевич поляк және орыс әдебиетін байланыстырушы ретінде танылауы.
6. Автордың «Поэзия» жинағына енген шығармалары жайында тоқталу.
Әдістемелік нұсқау: Полбша романтизмінің ірі өкілдерінің шығармаларын
талдап, ғылыми тұжырымдар келтіру. Белинский пікірлерінің маңызын ашу.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 10, 11, 12, 13, 14.
13. Тәжірибелік сабақ: АҚШ романтизмінің қалыптасуы және оның көрнекті
өкілдері.
Сабақтың мақсаты: АҚШ-та романтизмнің қалыптасуы, оның Еуропа
әдебиетінде романтизмінің тууына тигізген әсерін айқындап, В.Ирвинг және
Дж.Купер шығармашылығымен таныстыру.
Сабақ жоспары:
1. АҚШ романтизмінің қалыптасуының алғы шарттары.
2. В.Ирвинг шығармашылығымен ағартушылық ағымымен романтизмнің келуі.
3. Ирвингті америка-орыс әдебиетін байланысын жалғастыру-шы ретінде
қарастыру.
4. Купер американдық ұлттық әдебиеттің негізін салушы.
5. Дж.Купердің «Тыңшы» тарихи романы жайында.
6. Купер шығармашылығындағы үндістер тақырыбы.
Әдістемелік нұсқау: АҚШ романтизмінің қалыптасу кезеңдерінің тарихи
маңызына тоқталу. Батыс Еуропа романтизмімен сабақтастығы.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 26, 27, 28,
29.
14. Тәжірибелік сабақ: Г.У.Лонгфелло және Э.А.По мұралары-ның АҚШ
әдебиетіндегі орны.
Сабақтың мақсаты: Студенттермен бірге Американ әдебиетін-дегі көрнекті
тұлғалар Г.У.Лонгфелло және Э.А.По шығарма-шылығының көркемдік
ерекшеліктерін және поэтикалық жаңашылдығын ашу.
Сабақ жоспары:
1. Г.У.Лонгфелло шығармаларындағы үндістер тақырыбы.
2. Лонгфеллоның «Еріксіздік жырлары» атты өлеңдер жинағындағы
құлиеленушілікке қарсы әуендер.
3. Э.Поның психологиялық новеллаларының неміс романтизмі-нің
принциптерімен байланысы.
4. Поның атақты «Қарға» поэмасының басты идеясын ашу.
5. «Шығармашылық философиясы» атты мақаласындағы эстетикалық
ұстанымдардың шығармаларында жүзеге асуын қарастыру.
6. Э.Поның ғылыми фантастиканы қалыптастыруы.
Әдістемелік нұсқау: Э.По шығармашылығындағы басты тақырып, идея
төңірегенде сөз қозғау. Ғылыми еңбектерге шолу жаскау.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 26, 27, 28, 29.
15. Тәжірибелік сабақ: Г.Бичер-Стоу мен У.Уитмен шығармашылығы.
Сабақтың мақсаты: Студенттер Г.Бичер-Стоу мен У.Уитмен шығармаларының
тақырыптық идеясын қаншалықты меңгергендігін тексеріп, бағалау.
Сабақ жоспары: Абстракционизм
1. Бичер-Стоу–аболициондық әдебиеттегі ең әйгілі жазушы әйел
2. Г.Бичер-Стоу «Том ағайдық лашығы» романының құлдыққа қарсы
күрестігі ерекшелігі.
3. У.Уитменнің «Шөптердің жапырақтары» жинағындағы
шығармаларының жазылу тарихы.
4. Уитмен туындыларының стилдік ерекшеліктері.
Әдістемелік нұсқау: Американ романтизмінің көрнекті өкілдерінің
шығармаларымен таныса келе әлем әдебиетіндегі орнын айқындау.
Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 26, 27, 28.
Студенттердің оқытушының басшылығымен орындайтын жұмыс шеңберіндегі
тапсырмалар
1. СОБӨЖ. Батыс Еуропа әдебиетінде романтизмнің қалыптасу кезеңдері
/реферат 13-15 бет көлемінде/.
Өздік жұмыстың мақсаты: тарихи материалдармен жұмыс жасауға төселдіру.
Әдістемелік нұсқау:
1. ХІХ ғасырдағы Батыс Еуропадағы тарихи оқиғаға қысқаша тоқтал.
2. Романтизм анықтамасы.
3. Романтизмнің қалыптасу себептерін, кезеңдерін жаз.
2. СОБӨЖ. Германиядағы романтизм, оның көрнекі өкілдері. /баяндама жасау
5-7 бет көлемінде/
Өздік жұмыстың мақсаты: Студенттерлі өз бетімен ізденуге жол ашу.
Әдістемелік нұсқау:
1. Германия романтизмі жайында.
2. Өкілдерінің шығармаларына жалпы шолу жаса.
3. Туындыларының басыт идеясын аш.
4.
3. СОБӨЖ. Э.Т.А.Гофманның «Дон Жуан» шығармасының философиясы /талдау/.
Өздік жұмыстың мақсаты: Шығарманы әдеби талдауға баулу.
Әдістемелік нұсқау:
1. «Дон Жуан» новелласын Гофман кімге арнаған
2. Шығармада кейіпкерлер образын ашу.
3. Новелланың негізгі идеясы.
4. СОБӨЖ. Гете және Абай /талдау/.
Өздік жұмыстың мақсаты: Гете мен Абай арасындағы байланысқа студент
назарын аударту.
Әдістемелік нұсқау:
1. Абай аудармалары.
2. «Қараңғы түнде тау қалғып» өлеңін талдау.
3. Гете мен Абай байланысы.
5.СОБӨЖ. Англиядағы романтизм бағытының өкілдері /конспект/.
Өздік жұмыстың мақсаты: Дәріс, семинар сабақтардың ғылыми мәнін
арттыру, студенттердің қабілетін дамытып, ғылыми жұмысқа жетелеу.
Әдістемелік нұсқау:
1. Ағылшын романтизмінің кезеңдері.
2. Лейкистің ағым жайында.
3. Көлдік мектеп өкілдері.
4. Ұстанған басты идеясы.
6. СОБӨЖ. Дж. Байронның поэтикалық жаңашылдығы /баяндама 5-7 бет/.
Өздік жұмыстың мақсаты: ДЖ.Байрон шығармашылығы – әлемдік әдебиеттегі
романтикалық өмір танушылықты бейнелеудің озық үлгісі екенін дәлелдеу.
Әдістемелік нұсқау:
1. романтикалық кейіпкер бейнесі.
2. лиро-эпикалық поэма жанры.
3. өлеңдік өлшемдер.
7. СОБӨЖ. Шелли шығармашылығы /реферат 13-15 бет/
Өздік жұмыстың мақсаты: Шелли шығармашылығын терең тануға жол ашу.
Әдістемелік нұсқау:
1. Шелли өмірі, шығармашылығы.
2. Шығармашылығының негізгі идеясы.
3. дидактикалық поэмалары.
4. Саяси-әлеуметтік туындылары.
8. СОБӨЖ. Скотт шығармаларында тарих көрінісі /реферат/
Өздік жұмыстың мақсаты: Шеллидің тарихи қақтығыстар аясындағы
халықтық және бейнені мүсіндеуін ашу.
Әдістемелік нұсқау:
1. Скотт – тарихи роман жанрын жасаушы.
2. Шығармаларында жергілікті және тарихи ерекшеліктерді бейнелеуі.
3. Скотт тарихи романдарының даму кезеңдері.
9. СОБӨЖ Францияда романтизмнің қалыптасуы /конспект/
Өздік жұмыстың мақсаты: Франциядағы романтизмнің қалыптасуы жөнінде
өзіндік ойларын конспектілеу.
Әдістемелік нұсқау:
1. Францияда романтизмнің қалыптасу алғышарттары.
2. Романтизмнің даму кезеңдері.
3. Алғашқы романтикалық ойлар.
4. Француз романтизмінің көрнекті өкілдері.
10. СОБӨЖ. Ж.Санд шығармаларының әлем әдебиетіндегі орны /баяндама/.
Өздік жұмыстың мақсаты: Ж.Санд шығармаларының әлем әдебиетіндегі орнын
айқындау.
Әдістемелік нұсқау:
1. Ж. Санд шығармашылығының француз әдебиетіне әсері.
2. Жазушының алғашқы романдары
3. Санд шығармаларының басты тақырыбы.
4. Шығармаларының әлем әдебиетіндегі орны.
11. СОБӨЖ. В.Гюго шығармашылығы /ауызша баяндау/
Өздік жұмыстың мақсаты: Гюго шығармашылығымен студенттерді жете
таныстыру.
Әдістемелік нұсқау:
1. В. Гюгоның француз романтизіміндегі орны
2. Гюго – француз поэзиясының жаңашылы.
3. Гюго романдарындағы халық өмірінің панорамасы.
12. СОБӨЖ. Польша романтизмі /конспект/.
Өздік жұмыстың мақсаты: Студенттерге Польша романтизімінен мағұлматтар
беру.
Әдістемелік нұсқау:
1. Поляк әдебиетіндегі романтизмнің қалыптасуындағы ағартушылық
әдебиеттің орны.
2. Польша романтизмінің қалыптасу кезеңдері.
3. Романтизмнің алғашқы қарлығаштары.
13. СОБӨЖ. АҚШ романтизмінің қалыптасуы /конспект/.
Өздік жұмыстың мақсаты: АҚШ романтизмінің қалыптасу кезеңдерімен жете
таныстыру.
Әдістемелік нұсқау:
1. АҚШ әдебиетіндегі тарихи әлеуметтік жағдайлардың романтизмге әсері.
2. Романтизмнің қалыптасу кезеңдері.
3. Романтизмнің басты өкілдері.
14. СОБӨЖ. Э.По шығармаларының басты тақырыбы /конспект/
Өздік жұмыстың мақсаты: Эдгар По туындыларының американ
романтизміндегі орнын айқындау.
Әдістемелік нұсқау:
1. Э.Поның поэтикалық жаңашылдығы.
2. Новелла жанрындағы еңбектері.
3. Детектив жанрын қалыптастырушы.
4. Ғылыми фантастикаға қалам сілтеуші.
15. СОБӨЖ. Б.Стоу – аблициондық әдебиеттегі ең әйгілі жазушы әйел.
Өздік жұмыстың мақсаты: Бичер Стоу шығармашылығымен таныса келе, АҚШ
әдебиетіне қосқан үлесін ашу.
Әдістемелік нұсқау:
1. Американ әдебиетіндегі романтизм идеясын қалыптастырушылардың өкілі.
2. «Том ағайдың лашығы» романының азаттық күрестегі маңызы.
3. Стоу шығармаларының әлемдік әдебиеттегі орны.
Студенттердің өз бетімен орындайтын жұмыс шеңберіндегі тапсырмалар
1. СӨЖ. Эрнст Теодор Амадей Гофманның «Мурр мысықтың тұрмыстық
көзқарасы» шығармасы /ауызша/.
Әдістемелік нұсқау: автордың қоғамға деген қарсылығын, сатиралық
шеберлігін, өзіне ғана тән ерекшілігі бар, өзгеден дара шығармасы екендігін
Мурр мысық пен қожайын Иоганн Крейслердің өмірбаяндарын қатар өрбіту арқылы
ашқанына назар аудар.
2. СӨЖ. Вольфганг Иоганн Гетенің «Батыс-Шығыс диуанынан» үзінді жаттау.
Теріскей, Күнгей, Түнжақта
Патша жоқ, тақ жоқ бұл уақта,
Аттан сен алыс Шығысқа,
Ауамен көне тыныста,
Махаббат, шарап, жыр елін,
Жаңғыртып, тірілт жүрегін.
Пендесі хақпен тілдескен,
Сұхбатпен сұлу күн кешкен,
Азат боп елі шер, дықтан,
Тәңірінің нұрын жерде ұққан,
Сөзін ұқ сонда нәбидің,
Қалпына түсіп сәбидің.
Дініне берік затында,
Көнбейтін көлгір ақылға,
Саф таза, сара тіл деген,
Өйткені жазу білмеген.
Дұшпаннан айыл жимайтын
Елді көр қартын сыйлайтын.
Қой бағып қаңғыр дүзінде,
Саяла шынар түбінде,
Ындыны кепкен шілгерде,
Сопақсыз шағыл құм жерде
Жібек пен жұпар, кофе артып,
Керуенді баста жол тартып.
Аулақ кет, аяр мекер кіл,
Тұратын ақын мекен – бұл,
Жыр шалқып енді кетеді,
Жаннатқа барып жетеді,
Есігін жайлап қағады.
Өшпейтін өмір табады.
(аударған Қ.Бекхожин)
3. СӨЖ. Вольфганг Иоганн Гетенің «Қараңғы түнде тау қалғып» Абай
аудармасын жаттау.
Қараңғы түнде тау қалғып,
Ұйқыға кетер балбырап.
Даланы жым-жырт, дел-сал қып,
Түн басады салбырап.
Шаң шығармас жол дағы,
Сілкіне алмас жапырақ.
Тыншығарсың сен-дағы,
Сабыр қылсаң азырақ.
4. СӨЖ. Дж.Байронның «Еврей саздары» Ғ.Қайырбековтің аударуында «Иеффай
қызының» азаматтық ерлігін суреттейтін өлең жолдарын жаттау.
Туған жердің маңдайының қырсығын,
Арылтуға керек болса бір шығын.
Жаным әкем, құрбандыққа мені шал,
Қиналма сен, қиылар деп қыршыным!
Өз мұңымды әлдеқашан ұмытқам,
Сұм өмірден көңілімді суытқам.
Арманым жоқ ажалымды тапсам мен
Жақын жаннан, сүйіктімнен, жуықтан.
Біл сен, әке! Менің қаным – адал қан,
Ақырғы арман аңсауынан жаралған.
Жаным, әкем, құшағыңды аш маған,
Ақтық рет бата аяма балаңнан.
Жоқтар Сәлім, ол қайғыдан езілер,
Сен берік бол, төрелігін өзің бер!
Туған отан, сен азат бол деуменен
Қызың мәңгі тыныш табар, көз ілер.
Қаным суып, жүрек тынса, көм мені,
Жаным, әкем, ұмытарсың, өңгені,
Ұмытпа тек, ұмытылмасын өтінем,
Есіл қызың езу тартып өлгені!
5. СӨЖ. Перси Биши Шеллидің «Маб ханшайым» туындысы /ауызша/.
Әдістемелік нұсқау: Шелли поэмасында жалпы халықты жаулаған
басқыншылардың жәбірлеушілері, халықтың бақытсыз бейнесінің көрінісі. Шелли
қоғамның әділетсіздігін сынап, сатқын жандар адамның жақсы қасиеттерінен
айырылатыны жайлы жырлай-ды. Білімге ұмтылу, намыс, ар-ұят, адамгершілік
қасиеттерінен поэмада ақын демократиялық құқығы үшін күресін. Поэмадағы
халықтың оптимистік рухын алға жетелеуіне назар аудару.
6. СӨЖ. В.Скоттың «Айвенго» романы /ауызша/.
Әдістемелік нұсқау: романтикалық тарихилықтың типтері, шынайы және
қиялдан туған бейнелер, харатерлер мазмұны және оның жасалу жолдары.
Оқиғаны суреттеу және кейіпкерлер бейнесін ашу.
7. СӨЖ. Ф.Р.Шатобрианның «Атала» повесі /ауызша/.
Әдістемелік нұсқау: Шатобриан «Аталаны» Америка елді мекендерінің
табиғаты және континенттің бұрындағы тұрғында-рының әдет, салт-дәстүрінің
көрінісі. Шығармадағы кеіпкерлердің көңіл-күін табиғат құбылыстары арқылы
білідруі.
8. СӨЖ. А.Дюманың «Үш ноян» романы /ауызша/.
Әдістемелік нұсқау: Дюма іс-әрекеттер бейнесімен кейіпкерлер арқылы
тарихи шындыққа ұмтылады. Драматургтың басты мақсаты бұрынғы тарихи
оқиғаларды қайтадан жандандыру екеніне назар аудару.
9. СӨЖ. Жорж Сандтың «Орас» романы /ауызша/
Әдістемелік нұсқау: Жорж Санд халықтың бақыты мен бостандығына
бейбітшілікпен қол жеткізуге шақыруының романдағы көрінісі. Романдағы бас
кейіпкер Орас образымен оған қарама-қарсы қойылған Әрсен образын ашу.
10. СӨЖ. Виктор Гюгоның «Париждік әулие ана шіркеуі» шығармасы /ауызша/
Әдістемелік нұсқау: Францияның ортағасырлық тарихын көрсететін тарихи
романтикалық шығармадағы оқиға көрінісі. Тарихи және көркемдік шындықті
ашу.
11. СӨЖ. Жюль Верннің «Он бес жасар капитан» фантастикалық романы.
/текстпен жұмыс/
Әдістемелік нұсқау: Ж.Верн шығармашылығындағы фантастика жанры. «Он бес
жасар капитан» романының тақырыптық-идеялық, көркемдік қырлары.
12. СӨЖ. Амад Мицкевичтің «Сонеттерін» жаттау
Жалған емес сөзің де, жанарың да,
Келбетіңе жүректің күймеуі хақ.
Жақсы-ау бірақ үнің де, ажарың да,
Ханшадайсың малшының киімінде-ақ.
Кеше сауық, айтыста уақыт өтті,
Тым көп болды әдемі құрбыларың.
Біреу мақтап оларды, біреу сөкті,
Сен кіргенде, сыбырсыз тынды бар үн.
Осындай ғой балда да, ән-күй салып,
Зал ішінде айқай-шу молайғанда,
Кенеттен би құйыны тына қалып.
Ән басылып, қонақтан үн қалғанда,
Демей ме ақын: «Періште өтті-ау ағып!»
Танымай-ақ құрметтер халық сонда.
(Аударған І.Мәмбетов)
13. СӨЖ. Джеймс Фенимор Купердің «Могиканның соңғы тұяғы» романы
/ауызша/
Әдістемелік нұсқау: ХVІІІ ғасырдың 50 жылдары Англия мен Францияның
Америка жерін бөліске түсіре алмай қақтығысқан тұстарының романдағы
көрінісі. Чингачкук ерлігін ашып көрсету. Романда автор суреткер ғана емес,
табиғат суретін шебер бере алатын пейзажист екеніне назар аудару.
14. СӨЖ. Бичер-Стоудың «Том ағайдың лашығы» атты романы /ауызша/.
Әдістемелік нұсқау: Қара нәсілді құлдардың тағдыры, өмірі романда анық
және шынайы да шыншыл бейнеленген. Бичер Стоудың құлдықтың эксплуаторлық
бейнесін ашуға ұмтылмаған-дығын, оны ең алдымен құлиеленушілер мен
құлдармен маральдық декрадация мәселесі қобалжытқанын және шығарманың
идеялық ерекшелігі жазушының сол кездегі америка өмірін көрсете
білгендігінде екенін көрсету.
15. СӨЖ. У.Уитменнің «Шөп жапырақтары» атты өлеңдер жинағындағы
шығармаларының басты идеясын ашу. /конспектлеу/
Әдістемелік нұсқау: У.Уитмен халықтық-ұлттық идеялардың жаршысы. «Шөп
жапырақтары» жинағындағы шығармаларының жазылу тарихы, композициясы. Стиль
ерекшеліктері.
СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗІН-ӨЗІ ТЕКСЕРУГЕ АРНАЛҒАН
ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ
І-нұсқа
1. ХІХ ғ. Батыс Еуропа әдебиеті шартты түрде неше кезеңге бөлінеді?
А. Бір Д. Екі
В. Үш Е. Төрт
С. Бес
2. ХХ ғ. басындағы қазақтың романтик ақыны.
А. А.Байтұрсынов Д. М.Жұмабаев
В. Ш. Құдайбердіұлы Е. М.Мақатаев
С. Қ. Аманжолов
3. ХІХ ғ. неміс әдебиетінің екінші кезеңі.
А. 1806-1814 ж. Д. 1807-1820
ж.
В. 1790-1805 ж. Е. 1810-1823
ж.
С. 1805-1812 ж.
4. Неміс романтизмі қай мектептен бастау алады?
А. Көлдік Д. Гофмандық
В. Гейдельбергтік Е. Лейкистік
С. Иендік
5. Новалистің «неміс романтизмінің бағдарламасы» іспетті туындысы.
А. «Күтуде» Д. «Вильгелм
Майстер»
В. «Орындалу» Е. «Фауст»
С. «Генрих фон Офтердинген»
6. Иендік мектеп өкілін ата.
А. Клеманс Брентано Д. Генрих Клейст
В. Людовик Тик Е. Альберт
Шамиссо
С. Амадей Гофман
7. «Аққұба Экберт» новелла-ертегісінің авторы.
А. Новалис Д. Л. Арним
В. Ф. Шлегел Е. Л.Тик
С. Г. Клейст
8. Гейдельбергтік мектеп өкілдерін ата.
А. К. Брентано, Л.А.Арним Д. Ф.Рунге , А.Шамиссо
В. Ф.Герденберг, А.Шлегель Е. А.Шлегель, Л.Тик
С. Л.Тик, А.Гофман
9. Ағайынды Гримдердің атақты еңбектері.
А. «Сиқыр мүйізді бала» Д. «Гамбургтік
ханзада»
В. «Балалар мен үй іші ертегілері» Е. «Алтын құмыра»
С. «Сынған құмыра»
10. «Михаэль Кольхаас» повесінің авторы.
А. Амадей Гофман Д. Людвиг Арним
В. Эрнст Мориц Е. Генрих
Клейст
С. Теодор Кернер
11. Амадей Гофманның туған жылы.
А. 1822 ж. Д. 1801
ж.
В. 1776 ж. Е. 1783
ж.
С. 1765 ж.
12. Алғашқы неміс романтикалық операсын («Унида») жазған адам.
А. Р.Вагнер Д. А.
Шамиссо
В. А. Гофман Е. Ф. Шуберт
С. Ф.Шлегель
13. Гофманның жаңа типті романтикалық қаһарманы.
А. Ансельма Д. Мартин
В. Вероника Е. Глюк
С. Крейслер
14. Гетенің ең көлемді еңбегі.
А. «Пария» Д.
«Алыстағы досыма»
В. «Гедхера» Е.
«Теңізші анасы»
С. «Фауст»
15. Гете өмір сүрген жылдар.
А. 1749-1832 ж. Д. 1736-1825
ж.
В. 1755-1843 ж. Е. 1764-1847
ж.
С. 1742-1836 ж.
16. Ағылшын романтизмінің алғашқы өкілі.
А. В.Вордсвордт Д. Д. Остен
В. В.Блейк Е. Т.Мур
С. Г.Байрон
17. «Көлдік мектеп» өкілін ата.
А. С.Колридж Д. Г.Байрон
В. Ф. Берни Е. Гете
С. М.Эджуорт
18. С. Колридж дің белгілі балладасы.
А. «Біз жетеуміз» Д. «Жарлының
мұңы»
В. «Көкек» Е. «Мэдок»
С. «Кәрі теңізші»
19. Саутидің наполендық соғыс кезеңінде жазған еңбегі.
А. «Жарлының мұңы» Д. «Бленхаймдық ұрыс»
В. «Мэдок» Е. «Артурдың
қазасы»
С. «Нельсонның өмірі»
20. «Әрбір ұлы ақынның өзі – оның қасіреті мен қуанышы қоғам өмірімен,
тарихымен терең тамырлас болуында. Тап осындай өмірі де шығармасы да
тарихи-қоғамдық өмірмен тығыз байланыста болған орасан зор ақын» - деп
Белинский баға берген тұлға.
А. А.Гофман Д. Шелли
В. Гете Е.
В.Скот
С. Байрон
21. Байрон кіммен кездесуінен соң астыртын ұйымға мүше болып кіреді?
А. Шеллимен Д.
Белинскиймен
В. Лейламен Е. Чайльд
Гарольдпен
С. Терезо Гвичольмен
22. Европа романтизмінің ірі жетістігі болған Байронның атақты туындысы.
А. «Корсар» Д.
«Паризина»
В. «Лара» Е. «Чайльд
Гарольдтың сапары»
С. «Гяур»
23. Байронның «Шильон тұтқыны» туындысын аударған қазақ ақыны.
А. Х. Ерғалиев Д. Т.
Молдағалиев
В. А. Құнанбаев Е. Т. Жароков
С. Ғ. Қайырбеков
24. Байронның «Шығыстық поэмаларың» басты кейіпкерлері көбінесе кімдер?
А. Билеуші топтар Д. Бүлікшіл жеке
тұлғалар
В. Көзсіз батырлар Е. Сауықшыл
қауым
С. Қайыршылар мен шаруалар
25. Байронның өлеңмен жазылған романы.
А. «Еврей саздары» Д. «Дон Жуан»
В. «Құртақандай Цахес» Е. «Гяур»
С. «Прометей»
26. П.Б. Шеллидің өмір сүрген жылдары.
А. 1792-1822 ж. Д. 1768-1814 ж.
В. 1785-1818 ж. Е. 1777-1806 ж.
С. 1796-1833 ж.
27. Гете еліктеп тұтастай бір шығармалар циклін жазған шығыс шайыры.
А. Фирдоуси Д. Аль-Фараби
В. Хафиз Е. Сағади
С. Новои
28. Шеллидің «Маб ханшайым» туындысы жазылған жыл.
А. 1810 ж. Д. 1817 ж.
В. 1805 ж. Е. 1813 ж.
С. 1820 ж.
29. Вальтер Скоттың қай әдеби жанрмен аты шықты.
А. Махаббат лирикасы Д. Драмалық туындылар
В. Саяси романдар Е. Тарихи романдар
С. Трагедия
30. В.Скоттың тарихи-әлеуметтік қайшылықтарды бейнелейтін романы.
А. «Айвенго» Д. «Наполеонның
өмірі»
В. «Марлион» Е. «Шотландия
тарихы»
С. «Гец фон Берлихинген»
ІІ нұсқа
1. Француз романтизмінің үшінші кезеңі қалай аталады?
А. Консулдық Д. Қайта өрлеу
В. Революция кезеңі Е. Июль монархиясы
С. Бірінші империя
2. Шеллидің «Маб ханшайым» туындысы жазылған жыл.
А. 1810 ж. Д. 1817 ж.
В. 1805 ж. Е. 1813 ж.
С. 1820 ж.
3. Гетенің ең көлемді еңбегі.
А. «Пария» Д.
«Алыстағы досыма»
В. «Гедхера» Е.
«Теңізші анасы»
С. «Фауст»
4. Гете өмір сүрген жылдар.
А. 1749-1832 ж. Д. 1736-1825
ж.
В. 1755-1843 ж. Е. 1764-1847
ж.
С. 1742-1836 ж.
5. Ағылшын романтизмінің алғашқы өкілі.
А. В.Вордсвордт Д. Д. Остен
В. В.Блейк Е. Т.Мур
С. Г.Байрон
6. «Көлдік мектеп» өкілін ата.
А. С.Колридж Д. Г.Байрон
В. Ф. Берни Е. Гете
С. М.Эджуорт
7. С. Колридж дің белгілі балладасы.
А. «Біз жетеуміз» Д. «Жарлының
мұңы»
В. «Көкек» Е. «Мэдок»
С. «Кәрі теңізші»
8. Саутидің наполендық соғыс кезеңінде жазған еңбегі.
А. «Жарлының мұңы» Д. «Бленхаймдық ұрыс»
В. «Мэдок» Е. «Артурдың
қазасы»
С. «Нельсонның өмірі»
9. «Әрбір ұлы ақынның өзі – оның қасіреті мен қуанышы қоғам өмірімен,
тарихымен терең тамырлас болуында. Тап осындай өмірі де шығармасы да
тарихи-қоғамдық өмірмен тығыз байланыста болған орасан зор ақын» - деп
Белинский баға берген тұлға.
А. А.Гофман Д. Шелли
В. Гете Е.
В.Скот
С. Байрон
10. Байрон кіммен кездесуінен соң астыртын ұйымға мүше болып кіреді?
А. Шеллимен Д.
Белинскиймен
В. Лейламен Е. Чайльд
Гарольдпен
С. Терезо Гвичольмен
11. Европа романтизмінің ірі жетістігі болған Байронның атақты туындысы.
А. «Корсар» Д.
«Паризина»
В. «Лара» Е.
«Чайльд Гарольдтың сапары»
С. «Гяур»
12. Байронның «Шильон тұтқыны» туындысын аударған қазақ ақыны.
А. Х. Ерғалиев Д. Т.
Молдағалиев
В. А. Құнанбаев Е. Т. Жароков
С. Ғ. Қайырбеков
13. Байронның «Шығыстық поэмаларың» басты кейіпкерлері көбінесе кімдер?
А. Билеуші топтар Д. Бүлікшіл жеке
тұлғалар
В. Көзсіз батырлар Е. Сауықшыл
қауым
С. Қайыршылар мен шаруалар
14. Байронның өлеңмен жазылған романы.
А. «Еврей саздары» Д. «Дон Жуан»
В. «Құртақандай Цахес» Е. «Гяур»
С. «Прометей»
15. П.Б. Шеллидің өмір сүрген жылдары.
А. 1792-1822 ж. Д. 1768-1814 ж.
В. 1785-1818 ж. Е. 1777-1806 ж.
С. 1796-1833 ж.
16. Гете еліктеп тұтастай бір шығармалар циклін жазған шығыс шайыры.
А. Фирдоуси Д. Аль-Фараби
В. Хафиз Е. Сағади
С. Новои
17. ХІХ ғ. Батыс Еуропа әдебиеті шартты түрде неше кезеңге бөлінеді?
А. Бір Д. Екі
В. Үш Е. Төрт
С. Бес
18. ХХ ғ. басындағы қазақтың романтик ақыны.
А. А.Байтұрсынов Д. М.Жұмабаев
В. Ш. Құдайбердіұлы Е. М.Мақатаев
С. Қ. Аманжолов
19. ХІХ ғ. неміс әдебиетінің екінші кезеңі.
А. 1806-1814 ж. Д. 1807-1820
ж.
В. 1790-1805 ж. Е. 1810-1823
ж.
С. 1805-1812 ж.
20. Неміс романтизмі қай мектептен бастау алады?
А. Көлдік Д. Гофмандық
В. Гейдельбергтік Е. Лейкистік ;
С. Иендік
21. Новалистің «неміс романтизмінің бағдарламасы» іспетті туындысы.
А. «Күтуде» Д. «Вильгелм
Майстер»
В. «Орындалу» Е. «Фауст»
С. «Генрих фон Офтердинген»
22. Иендік мектеп өкілін ата.
А. Клеманс Брентано Д. Генрих Клейст
В. Людовик Тик Е. Альберт
Шамиссо
С. Амадей Гофман
23. «Аққұба Экберт» новелла-ертегісінің авторы.
А. Новалис Д. Л. Арним
В. Ф. Шлегел Е. Л.Тик
С. Г. Клейст
24. Гейдельбергтік мектеп өкілдерін ата.
А. К. Брентано, Л.А.Арним Д. Ф.Рунге , А.Шамиссо
В. Ф.Герденберг, А.Шлегель Е. А.Шлегель, Л.Тик
С. Л.Тик, А.Гофман
25. Ағайынды Гримдердің атақты еңбектері.
А. «Сиқыр мүйізді бала» Д. «Гамбургтік
ханзада»
В. «Балалар мен үй іші ертегілері» Е. «Алтын құмыра»
С. «Сынған құмыра»
26. «Михаэль Кольхаас» повесінің авторы.
А. Амадей Гофман Д. Людвиг Арним
В. Эрнст Мориц Е. Генрих
Клейст
С. Теодор Кернер
27. Амадей Гофманның туған жылы.
А. 1822 ж. Д. 1801
ж.
В. 1776 ж. Е. 1783
ж.
С. 1765 ж.
28. Алғашқы неміс романтикалық операсын («Унида») жазған адам.
А. Р.Вагнер Д. А.
Шамиссо
В. А. Гофман Е. Ф. Шуберт
С. Ф.Шлегель
29. Гофманның жаңа типті романтикалық қаһарманы.
А. Ансельма Д. Мартин
В. Вероника Е. Глюк
С. Крейслер
30. Гетенің ең көлемді еңбегі.
А. «Пария» Д.
«Алыстағы досыма»
В. «Гедхера» Е.
«Теңізші анасы»
С. «Фауст»
ІІІ нұсқа
1. ХІХ ғ. неміс әдебиетінің екінші кезеңі.
А. 1806-1814 ж. Д. 1807-1820
ж.
В. 1790-1805 ж. Е. 1810-1823
ж.
С. 1805-1812 ж.
2. Неміс романтизмі қай мектептен бастау алады?
А. Көлдік Д. Гофмандық
В. Гейдельбергтік Е. Лейкистік
С. Иендік
3. Новалистің «неміс романтизмінің бағдарламасы» іспетті туындысы.
А. «Күтуде» Д. «Вильгелм
Майстер»
В. «Орындалу» Е. «Фауст»
С. «Генрих фон Офтердинген»
4. Иендік мектеп өкілін ата.
А. Клеманс Брентано Д. Генрих Клейст
В. Людовик Тик Е. Альберт
Шамиссо
С. Амадей Гофман
5. «Аққұба Экберт» новелла-ертегісінің авторы.
А. Новалис Д. Л. Арним
В. Ф. Шлегел Е. Л.Тик
С. Г. Клейст
6. Гейдельбергтік мектеп өкілдерін ата.
А. К. Брентано, Л.А.Арним Д. Ф.Рунге , А.Шамиссо
В. Ф.Герденберг, А.Шлегель Е. А.Шлегель, Л.Тик
С. Л.Тик, А.Гофман
7. Ағайынды Гримдердің атақты еңбектері.
А. «Сиқыр мүйізді бала» Д. «Гамбургтік
ханзада»
В. «Балалар мен үй іші ертегілері» Е. «Алтын құмыра»
С. «Сынған құмыра»
8. «Михаэль Кольхаас» повесінің авторы.
А. Амадей Гофман Д. Людвиг Арним
В. Эрнст Мориц Е. Генрих
Клейст
С. Теодор Кернер
9. Француз романтизмінің үшінші кезеңі қалай аталады?
А. Консулдық Д. Қайта өрлеу
В. Революция кезеңі Е. Июль монархиясы
С. Бірінші империя
10. Шеллидің «Маб ханшайым» туындысы жазылған жыл.
А. 1810 ж. Д. 1817 ж.
В. 1805 ж. Е. 1813 ж.
С. 1820 ж.
11. Гетенің ең көлемді еңбегі.
А. «Пария» Д.
«Алыстағы досыма»
В. «Гедхера» Е.
«Теңізші анасы»
С. «Фауст»
12. Гете өмір сүрген жылдар.
А. 1749-1832 ж. Д. 1736-1825
ж.
В. 1755-1843 ж. Е. 1764-1847
ж.
С. 1742-1836 ж.
13. Ағылшын романтизмінің алғашқы өкілі.
А. В.Вордсвордт Д. Д. Остен
В. В.Блейк Е. Т.Мур
С. Г.Байрон
14. «Көлдік мектеп» өкілін ата.
А. С.Колридж Д. Г.Байрон
В. Ф. Берни Е. Гете
С. М.Эджуорт
15. С. Колридж дің белгілі балладасы.
А. «Біз жетеуміз» Д. «Жарлының
мұңы»
В. «Көкек» Е. «Мэдок»
С. «Кәрі теңізші»
16. Саутидің наполендық соғыс кезеңінде жазған еңбегі.
А. «Жарлының мұңы» Д. «Бленхаймдық ұрыс»
В. «Мэдок» Е. «Артурдың
қазасы»
С. «Нельсонның өмірі»
17. «Әрбір ұлы ақынның өзі – оның қасіреті мен қуанышы қоғам өмірімен,
тарихымен терең тамырлас болуында. Тап осындай өмірі де шығармасы да
тарихи-қоғамдық өмірмен тығыз байланыста болған орасан зор ақын» - деп
Белинский баға берген тұлға.
А. А.Гофман Д. Шелли
В. Гете Е.
В.Скот
С. Байрон
18. Байрон кіммен кездесуінен соң астыртын ұйымға мүше болып кіреді?
А. Шеллимен Д.
Белинскиймен
В. Лейламен Е. Чайльд
Гарольдпен
С. Терезо Гвичольмен
19. Европа романтизмінің ірі жетістігі болған Байронның атақты туындысы.
А. «Корсар» Д.
«Паризина»
В. «Лара» Е.
«Чайльд Гарольдтың сапары»
С. «Гяур»
20. Байронның «Шильон тұтқыны» туындысын аударған қазақ ақыны.
А. Х. Ерғалиев Д. Т.
Молдағалиев
В. А. Құнанбаев Е. Т. Жароков
С. Ғ. Қайырбеков
21. Байронның «Шығыстық поэмаларың» басты кейіпкерлері көбінесе кімдер?
А. Билеуші топтар Д. Бүлікшіл жеке
тұлғалар
В. Көзсіз батырлар Е. Сауықшыл
қауым
С. Қайыршылар мен шаруалар
22. Байронның өлеңмен жазылған романы.
А. «Еврей саздары» Д. «Дон Жуан»
В. «Құртақандай Цахес» Е. «Гяур»
С. «Прометей»
23. П.Б. Шеллидің өмір сүрген жылдары.
А. 1792-1822 ж. Д. 1768-1814 ж.
В. 1785-1818 ж. Е. 1777-1806 ж.
С. 1796-1833 ж.
24. Гете еліктеп тұтастай бір шығармалар циклін жазған шығыс шайыры.
А. Фирдоуси Д. Аль-Фараби
В. Хафиз Е. Сағади
С. Новои
25. ХІХ ғ. Батыс Еуропа әдебиеті шартты түрде неше кезеңге бөлінеді?
А. Бір Д. Екі
В. Үш Е. Төрт
С. Бес
26. ХХ ғ. басындағы қазақтың романтик ақыны.
А. А.Байтұрсынов Д. М.Жұмабаев
В. Ш. Құдайбердіұлы Е. М.Мақатаев
С. Қ. Аманжолов
27. Амадей Гофманның туған жылы.
А. 1822 ж. Д. 1801
ж.
В. 1776 ж. Е. 1783
ж.
С. 1765 ж.
28. Алғашқы неміс романтикалық операсын («Унида») жазған адам.
А. Р.Вагнер Д. А.
Шамиссо
В. А. Гофман Е. Ф. Шуберт
С. Ф.Шлегель
29. Гофманның жаңа типті романтикалық қаһарманы.
А. Ансельма Д. Мартин
В. Вероника Е. Глюк
С. Крейслер
30. Гетенің ең көлемді еңбегі.
А. «Пария» Д.
«Алыстағы досыма»
В. «Гедхера» Е.
«Теңізші анасы»
С. «Фауст»
ТЕСТ НҰСҚАЛАРЫНЫҢ ЖАУАПТАРЫ
|№ |1 |2 |3 |
|1 |В |Е |А |
|2 |Д |Е |С |
|3 |А |С |С |
|4 |С |А |В |
|5 |С |А |Е |
|6 |В |А |А |
|7 |Е |С |В |
|8 |А |А |Е |
|9 |В |С |Е |
|10 |Е |С |Е |
|11 |В |Е |С |
|12 |В |С |А |
|13 |С |Д |А |
|14 |С |Д |А |
|15 |А |А |С |
|16 |А |В |А |
|17 |А |В |С |
|18 |С |Д |С |
|19 |А |А |Е |
|20 |С |С |С |
|21 |С |С |Д |
|22 |Е |В |Д |
|23 |С |Е |А |
|24 |Д |А |В |
|25 |Д |В |В |
|26 |А |Е |Д |
|27 |В |В |В |
|28 |Е |В |В |
|29 |Е |С |С |
|30 |А |С |С |
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz