Файл қосу
Семей қаласы мәдениетінің тарихы
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Семей қаласындағы Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті | |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК 042-14 -5 – |
| | |02.1.20. 01/9-2013 |
|«Өлкетану тарихы және | | |
|мәдениеті» |№1 басылым | |
|пәні бойынша | | |
|оқу-әдістемелік кешені | | |
«ӨЛКЕТАНУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТІ»
пәнінің оқу- әдістемелік кешені
ОҚУ МАТЕРИАЛДАРЫ
5В020300: «Тарих»
мамандығына арналған
Семей -2013
МАЗМҰНЫ
1 Глоссарий
2 Дәрістер тақырыбы
3 Практикалық сабақтар
4 Студенттердің өздік жұмыстары
1 ГЛОССАРИЙ
1. Аридтік аймақ- ауа райы құрғақ аймақ.
2. Гоминид- адамның арға ата-бабалары.
3. Палеолит- ерте тас дәуірі
4. Мезолит- орта тас дәуірі.
5. Неолит- жаңа тас дәуірі.
6. Тұрақ-ежелгі адамдар мекені.
7. Археология- (архео-көне, ежелгі;логос-оқимын) .
8. Этнография-(этнос-халық, логос- оқимын)
9. миф-аңыз,ертегі.
10. Методология- зерттеу әдістерінің жиынтығы.
11. Шежіре- төтенше маңызды жазба дерек.
12. Руналық- ежелгі түркі жазуы.
13. Этногенез- халықтың шығу тегі.
14. Половецтер- қыпшақ тайпалары.
15. Протогород- үлкен, қала тектес қоныстар.
16. Тамға-ерекшелік белгісі, таңба.
17. Кесене-архитектуралық құрылыс, мазар.
18. Тарихнама- шежіре, ауызша және жазбаша естелік.
19. Бодандық- өз еркімен бағыну, бой ұсыну.
20. Рухани мәдениет- адамның ақыл-ойының, санасының өсуі.
21. Материалдық мәдениет- заттай мәдениет.
22. Елші-бір елдің өкілі, дипломат.
23. рулық одақ- «Ата балалары» , біріккен тарихи топ.
24. Тайпа- біріккен бірнеше рулық одақ.
25. Би- шешен, халық мойындаған ру-жүз, мемлекет қайраткері.
26. Зекет, харадж- алым-салық түрлері.
27. Ұлт-азаттық қозғалысы- белгілі бір ұлтты, халықты азат ету жолындағы
күрес.
28. Блокада- әскери қысым, қоршау.
29. Уақытша ереже- 1867-1868 жылдардағы реформа.
30. Облыс- 5-8 уезден тұрды (19-ғасыр)
31. Уезд- 5-8 болыстан тұрды (19-ғасыр)
32. болыс- 8-15 ауылдан тұрды (19-ғасыр)
33. «алаш» партиясы- 1917 ж жілдеде Орынборда құрылды.
34. Қазақ АКСР- Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы.
35. Индустрияландыру- ауыр өнеркәсіп саласын дамыту.
36. Күштеп ұжымдастыру- 1929 ж басталған саяси-экономикалық науқан.
37. Репрессия- жазықсыз жазалау, қудалау шаралары.
38. Желтоқсан оқиғасы - 1986ж. жастар, студенттер қозғалысы.
39. Егемендік туралы декларация – 1990ж. 25- қазандағы Қазақ КСР-нің
тәуелсіздігі туралы құжат.
40. Мемлекеттік рәміздер – ту, елтаңба, әнұран.
41.Әлеуметтік-саяси институттар- біршама жоғары ұйымдасқан әлеуметтік және
саяси жүйелік түзілім.
42.Геосаясат-сыртқы саясатты географиялық факторларға байланысты жүргізетін
саясат.
43.Глобальдылық-бүкіл жер шарын қамтитын, әлемдік мәселелерді шешуге
арналған ғылыми бағыт.
44.Гуманизм-адамзаттың еркін жетілуне негізделген мақсатты әлеуметтік
қозғалыс.
45.Депортация-жеке адамдарды, халықтарды еріксіз, күшпен жер аудару.
46.Егемендік-мемлекеттің, халықтың, ұлттың, адамның саяси тәуелсіздігі.
47.Идеология-белгілі бір әлеуметтік топтар, таптар, партиялар және т.б.
мақсаттары мен мүдделерін бейнелейтін, үстемдік етіп отырған қоғамдық
қатынастарды орнықтыруға немесе оларды өзгертуге қызмет ететін
тұжырымдардың, пікірлердің, идеялардың жүйесі.
48.Инновация-жаңалық енгізу
49.Прагматизм-алға қойған мақсатқа іс жүзінде жету үшін ұстаған бағыт.
50.Конституция-мемлекеттік және қоғамдық құрылыстың негізгі қағидаларын,
принциптерін білдіретін негізгі заң.
51. Меморандум-дипломатиялық хат жазысудың бір түрі.
52.Саяси- әлеуметтік байланыс- адамдардың немесе топтардың тәуелділігін
және сәйкестігін көрсететін әлеуметтік әрекет.
53.Саяси- әлеуметтік қауымдастық – ортақ әлеуметтік белгілердің болуымен
біріккен, бірлескен, адамдар жиынтығы.
54.Саяси- әлеуметтік заңдар- қоғамның, мемлекеттің т.б. топтардың даму
бағытын анықтайтын әлеуметтік және саяси құбылыстар мен процесстердің
арасындағы тұрақты өзара байланыстар.
55.Урбанизация –қалалардың, қала халқының өсуінің, қоғам дамуындағы ролінің
артуы және өмір салтының таралуының әлеуметтік процесі.
2. ДӘРІС (ЛЕКЦИЯ) САБАҚТАРЫ
1тақырып. Тарихи өлкетану тарихы және мәдениеті пәні, мақсаты мен
міндеттері
1.Өлкетану негіздері.
2.Қалыптасу кезеңдері.
1.Әрбір мәдениетті қоғам өзінің жұмысын ғылым негізіне құрып жүргізуге
ұмтылады. Өлке тану дегеніміз не? Егерде бұл жөнмен жүргізген жұмысы
жемісті болған сайын елдің мәдени тұрмысы көтерілмекші, бірақ ғылымға
сүйеніп жұмыс жүргізу үшін, сол істейтін ісіңнің жәйін жақсы білу шарт.
Қоғам тұрмысын құру үшін алдымен сол қоғамның мән-жәйін, айналасындағы
табиғат мәдени қалпын жақсы білу керек. Басқа шартқа да жергілікті
мәдениетке өлкені үзбестен ұдайымен арымай-талмай аудара қарап, ақтара
тексеріп зерттеуге тура келеді. Міне осы жұмыстардан барып өлкетану деген
қозғалыс туады.
Өлкетану деген қашаннан өлке құру жұмысының бір саласы, сондықтан ол
шынында ертедегі мәдениет тарихында жуан орын тепкен жұмыстың бір саласы.
Бұрын жұрт оған көп назар салмай келіп, осы соңғы кезде ғана етек жәйіп
өрісін кеңейтіп, біздің тұрмысымызда ғана өлкетану мәселесі реттегі
жұмыстың бірі болып қолға алынып отыр. Осы күнгі өлкетану жұмысының ең
маңыздысы сол өлкедегі халық шаруасын, өлкенің өндіріс күштерін зерттеумен
байланысты. Бұлай болудың жөні де бар:
Осы күнгі социалдық тұрмысқа көшіп жатқан кезеңде қаланың да, ауылдың
да шаруашылық, саясаттық ниет құрылыстарын алдағы сатыға өткізу үшін
айналадағы жағдайды өте жақсы білу шарт. Сондықтан өндірістің түрлерін
зерттеу, қалада да, ауылда да сол өндірістің жалпы жағдайларын зерттеп білу
— осы кездегі екпінді мақсаттардың бірі; міні сол мақсатты баянды шешіп
тұрмыс жүзінде, іске асыру жөнінде өлкетанушылық өзінің тиісті орнын алып,
мойындағы міндетін атқару керек. Мұныңмен қатар сөзде ғана емес, іс жүзінде
де елдің шаруасы көтеріліп, ілгері қарай дамып, алдағы сатыға жетуді мақсат
қылып, шаруаны зерттеу керек. Олай болғанда алдымен қажымай, талмай әр
ауыл бірлестік шаруасын, кеңес шаруасын, кооперативті, фабриканы, заводты,
колөнерімен кәсіп қылатынды тағы-тағыларды зерттеу керек.
Міне осындай жолға қойылған өлкетану жұмысы ғана жалпақ еңбекші жұртты
бауырына тартып, қалың еңбекшінің игілігіне айналдырып жіберіп,
өлкетанушылық күшейіп, үлкен қоғамдық салмағы болып шықпақшы. Көзі ашық
азаматтарын өзінің бауырына тартып, жәрдем иесі қылып алуында сөз жоқ.
Қазақстан өлкесі көп тексерілген. Жерінің құйқасы, жәндіктері, өсімдігі,
тұрғын халқы, кен байлықтары, жер-судың өзге жағдайлары жайынан жазылған
талай адамдардың еңбектері бар. Бірақ бұлар қазақ жерінің байлығының, қазақ
халқының ескі дәуірінің жүзден біріндей де болмайды. Қазақ кедей жалпы
үстемдігі дәуірінде тыныс алып, өзінің өткендегі тарихты мәдениетін жаңада
ғана қолы жетіп кірісіп отыр. қазақ жұртшылығы жуық алдағы жылдардың ішінде
ескіліктің сарқыншағынан тегіс айрылып, мәдениет қорғауға, социалдық
шаруашылыққа аяқ басуға өжеттікпен кіріп отыр. Қазақ жерінен мақта,
резеңке, түсті металл шығатыны табылып отыр. Қазақ кедей орташалары малый,
егінін өнерлі жолмен жүргізіп, еңбегінің берекесін, өнімін молайтуға
техника, пән табысын түгел қолдануға жол ашылып отыр. Қазақ кедейі жаңа
дәуір бастап отыр. Елдің салты, шаруа реті негізінен өзгермек, қайта
құрылмақ. Бүкіл жаратылыс байлығы қайта тексеріліп, еңбекшілердің пайдаға
асыратындай, жағдайға асыратындай жағдайларды іздемек. Бұл — зерттеу
білімінің, ірі мамандардың ғана жұмысы емес. Өлкетанудың өндіріс жұмысында
қолғанаты, жәрдемшісі алдымен жергілікті шаруа, өндіріс орындары
қызметкерлер мен үнемшілер болуы тиіс. Нақ осы кезде өлкетанудың өндіріс
жұмысында бізде айқын белсеніп істеушілер күн санап етек жайып, өрісін
кеңейтіп келе жатқан жұмыскерлер мен ауылдардан шыққан тілшілер. Міне,
жұмыскерлер мен ауылдан шыққан тілшіліктің ең жақсы жағы осы өлкетану жағын
айыра білуде. Айналасындағы шаруалардың ұсақ-түйегіне шейін қалдырмай
бейнелеп қарап, бақылап қоғам тұрмысына назарын салып, кемшіліктерін айқын
көрсетіп, оларды жойып жаңғыртуға, жақсылауға күрес ашуда.
Бірақ шаруа жайын, қоғам тұрмысын зерттеу жалғыз білім үшін ғана керек
болмауы тиіс, оның үстіне жергілікті еңбекші елдің мұң-мұқтажын өтеу керек.
Мынау осындай қоғам тұрмысына бейімделген, еңбекші елдің өте керекті шаруа,
мәдени, саяси құрылысына байланысқан жұмыстарына назарын салып, көңілін
бөліп лайықты жәрдемін тигізген өлкетану жұмысы болса, оған қалың
еңбекшілердің талапты, бұл зерттеу жұмысына бүкіл еңбекшілер, ауылдың
белсенді азаматтары жедел қатынастырылып орындалмақ. Аймақтану съезі
айрықша көңіл бөлетін жұмысы. Қазақ шаруашылық мәдениеті үстіміздегі
дәуірде ең ірі міндеттерді жалпы елдің алдына салу, жеңіл тілмен айтып ірі
ілім сөзін елге жеткізу, түсіндіру — оқытушылардың міндеті. Аймақтану
съезінің бүкіл жұмысы баспасөздегі мақалаларды көзден таса қылмай елге
түсіндіре отыру. Аймақтану съезінің деректерінен пайдаланып, өз бетімен
аймақтану жұмысының қолынан келетіні түрлі қолынан атқаруға үйренуі болады.
2.Өлкетану – белгілі бір өңірдің табиғатын, халқын, шаруашылығын,
тарихын, мәдениетін зерттеумен шұғылданатын ғылым мен мәдениет саласы;
шағын аумақтың табиғатын, халқын, шаруашылығын, тарихын және мәдениетін,
елді мекендерін олардың таяу төңірегімен қоса зерттеу. Салалық өлкетану
(тарихи, этнографиялық, топонимиялық және т.б.), табиғи және әлеуметтік
құбылыстардың өзара байланысын зерттейтін кешендік географиялық өлкетану
болып бөлінеді. Өлкетанудың негізгі әдісі - аумақ туралы ақпаратты, табиғи
үлгілерді (геологиялық, топырақ, биологиялық, зоологиялық), материалдық
мәдениет заттарын және т.б. деректерді жинау және жүйелеу. Қазақстанда
өлкетану патшалық Ресейдің қазақ даласын отарлау мақсатында алдын ала
арнайы әскери экспедиялар шығарып, ғылыми-танымдық зерттеулер жүргізу
шеңберінде енді. Ресей өкіметі 18 ғасырдың 2-жартысында қазақ жері, халқы,
шаруашылығы және этнографиясы бойынша зерттеу жүргізу үшін алғашында
Солтүстік және Батыс Қазақстан, кейінірек Орталық Қазақстан аумағына
экспедициялар ұйымдастырды.
Қазақ өлкесін зерттеу жұмыстарына И.И. Лепехин, П.С. Паллас, П.И.
Рычков, И.К. Кирилов, В.Н. Татищев, А.И. Левшин өз үлестерін қосты. Қазан
төңкерісіне дейін 19 ғасырдада Қазақстанның ғылыми-танымдық Өлкетануында
Орыс география қоғамының 1868 жылы құрылған Орынбор бөлімшесі жетекші орын
алды. Бөлімше өлкенің географиясын, тарихын, этнографиясын, қазба
байлықтарын және статистикасын зерттеумен айналысты. Бұл бөлімшемен қатар
Торғай статистика комитеті мен Орынбор ғылыми архив комиссиясы (1887)
ашылды. Бұл өлкеде атқарылған жұмыстарға Ы.Алтынсарин, С.Бабажанов,
Б.Дауылбаев, Т.Сейдалин, С.Жантөрин, т.б. өз үлестерін қосты. Өлкетанудың
тағы бір орталығы Орал қалысы болды. Онда Орал казактарының тарихы мен
шаруашылығына, балық аулау кәсібі мен шаруалардың қоныстану мәселесіне
көбірек көңіл бөлінді. Омбы қаласында жергілікті жерді зерттеушілер Ақмола
статистика комитетінің жанындағы география қоғамның бөлімшесіне бірікті.
Батыс Сібір Өлкетану қоғамдарына қазақтардан Ш.Уәлиханов, Ә.Бөкейханов,
т.б. белсене қатысты. 19 ғасырдың аяғында Батыс Сібір география қоғамы
бөлімінде саяси жер аударылғандар көп болды. Солтүстік Қазақстанды
зерттеуде Өлкетану қоғамдары өлкенің тарихы, экономикасы, табиғи жағдайлары
жөнінде едәуір материалдар жинап, жариялады. Өлкетанушылар этнография,
жергілікті өсімдіктер және жануарлар дүниесі, минерология бойынша бай
экспонаттар жинақталған жергілікті мұражай құрды. Бұл Қазақстанда ғана
емес, бүкіл Сібірге де мәлім мұражайлардың бірі болатын. Жетісу мен
Оңтүстік Қазақстан өңірін зерттеумен 1896 жылы Ташкент қаласында
ұйымдастырылған Ресей география қоғамының Түркістан бөлімшесі, сондай-ақ
ауыл шаруашылық қоғамы, Шығыс археологиясы мен тарихы үйірмесі белсенді
айналысты. Қоғамдарда Е.Букин, Н.Жетпісбаев, Ә.Диваев, І.Қостанаев
зерттеулер жүргізді. Жетісуға П.П. Семенов-Тян-Шанский, кейініректе А.Н.
Краснов, А.Ф. Голубев, М.И. Венюков экспедициялық сапарлар жасады. Сонымен
қатар 1896 жылдан жұмыс істей бастаған “Дала облыстарын зерттеу жөніндегі
экспедиция” Ресейдің ішкі губернияларынан келетін шаруаларды қоныстандыру
үшін өлкенің барлық уездерін табиғи-тарихи және шаруашылық-статистикалық
жағынан зерттеуге баса көңіл бөлді. Ғылыми-танымдық материалдардың қорын
жасауда, оларды жарыққа шығаруда облысы статистика комитеттері үлкен рөл
атқарды. Қазақстанды басқару саласындағы әкімшілдік реформаларға байланысты
1886 жылы статистика комитеті “Қазақтардың заңдық ғұрыптарын зерттеуге
арналған материалдарды” басып шығарды. Кеңес үкіметі орнағаннан кейін
Қазақстанда Өлкетанудың тұрақты ғылым мекемелері мен ғылыми-зерттеу
интернаттары, қорықтар ұйымдастырылды.
Өлкетану бойынша Қазақстанды зерттеу қоғамы аясында және Кеңес
өкіметінің Қызыл керуен, Қызыл отау шараларының негізінде көптеген жұмыстар
атқарылды. Бұл кезеңде негізінен Қазақстанның табиғи ресурстарын игеру,
шикізаттың жаңа көздерін ашу, индустрияландыру, елдің бет-бейнесін
түбірінен өзгерту, кеңестік шаруашылықтар мен мәдени құрылыс бағдарламасын
іске асыру мақсатында ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді. Қазақстан
Өлкетануында Қ.И. Сәтбаев, Ә.Х. Марғұлан, т.б. қомақты еңбектер атқарды.
Бірқатар тұрақты және маусымдық экспедициялар Қазақстанның жер қойнауын,
өсімдік, жануарларын, жалпы табиғатын кешенді зерттеу және тарихи-
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізумен қатар жергілікті халықтың
мәдениетін, тілін, өнерін, ауыз әдебиеті үлгілерін жинастырумен де
айналысты. 1973 жылы Кеңес Одағы жергілікті халықтар өлкесінің тарихын,
экономикасын, мәдениетін, табиғатын зерттеп білуге қатысты арнайы
Бүкілодақтық туристік экспедициялар ұйымдастырылды. Туристік-өлкетану
үйірмелері жұмыс жасады. Өлкетанудың жергілікті орталықтары ретінде тарихи-
өлкетану мұражайлары, мәдениет үйлері, түрлі үйірмелер құрылды. Қазақстан
тәуелсіздік алғаннан бері жергілікті жерлердегі Өлкетану мекемелерінің ісін
жандандыру, бұрынғы жер-су атауларының шығу тегін зерттеп, қалпына келтіру,
халыққа көп танымал емес бай мұраны жинастыру, тарихи-мәдени ескерткіштерді
қорғауға алу ісі қолға алынды. Жергілікті жерлерде облыс, аудан Өлкетану
мұражайлары жұмыс істейді. Қазақстанның әр өлкесіне арнайы ғылыми-зерттеу
экспедицияларын ұйымдастыру да ілгері дамуда
2тақырып. Көне түрік жазбаларының ескерткіштері және
олардың өлке тарихындағы рөлі.
1.Көне түрік жазба ескерткіштері
2.Өлке тарихындағы рөлі
1.Қазақтың ата-тегі болып табылатын сақтар, ғұндар, үйсіндердің түп
төркіндеріндегі қарама-қайшылықтарға қарамастан көшпенділк әмбебапшылығы
басымдылыққа ие болды. Солай бола тұра, жер өңдеушілердің де дүниетанымдық
көзқарастары үнемі елеулі ықпалын жүргізіп отырды.
Ұлттық сананың өсуі, мәдениеттің қайта өрлеуі 25 ғасырлық тарихы бар
халықтың рухани бастауларға көңіл аударуын туындатуы заңды еді. Қазақтың
ата-тегінің арғы философиясынан бастап дінге сенімінде, тәңірге
табынушылығында және сақтар, ғұндар, үйсіндер мифологиясында алдыңғы орынға
философиялық дүниетанымдық мәселе отырықшы тайпалардың тіршілік
бағыттарының, жолдарының ара қатысы шығады. Бұл көне түрік жазу
мәдениетінің дүниеге келуімен белгілі.
VIII ғасыр басында жазылған атылмыш жәдігерліктер типі XIX-XV ғасыларға
дейін жеткен. Мұндай жәдігерліктер қатарына «Қорқыт Ата» кітабы мен
«Оғызнаманы» да жатқызуға болады. Олардың өзара желілері, баяндау үлгілері,
дүниетанымдық арқаулары өте ұқсас.
Бұл аталмыш жәдігерліктердің барлығының да мазмұнын тәңіршілдік көктей
өтеді, ол олардың дүниетанымдық өзегі ретінде көрінеді. Мысалы: көне
түрлердің космогониялық түсінігін мына сөздерден бағамдауға болады:
«Жоғарыда Көк тәңірі, төменде Қара жер жаралған екі арасында кісі оғлы
жаралған екен». Олардың үстінен қарайтын «Тәңіріден болған», яғни қоғамдық
үстемдікке ие болғандар Бумын, Істемі, Білге қағандар еді. Аспанның,
жердің, тау-ойпатының кереғар ұғымдар, диалектикалық қарама-қарсылықтардың
бірлігі екндігін көне түріктер үстірт болса да пайымдай алды ма? Әрине,
оның үстіне тәңіршілдік, анимизм мен тотемдік көзқарастар үстем болды.
Сонысына қарамай Аспан (Көк тәңірі) мен Қара жер (Жер-ана) аралығындағы
ғұмыр кешкен адамзаттың екі топқа бөлінуі де адамдардың қарама-қарсы екі
жаратушының қайсысына «жақын» екендігі туралы әпсаналармен тығыз байланысты
болғандығын көруге болады. Тәңіршілдік көзқарастың танымдық тірегі -
тәңірінің жасампаздық құдіретіне деген халықтық сенім. Түркілердің танымдық
қабілеті, жеңіске жетуі табғачқа (қарақытай) бағынғаны үшін жазалануы да
тәңірінің мейіріміне немесе қаһарына ұшырағандықтың жемісі. Көрнекілік үшін
мысал келтіретін болса, дана қарт Тоныкөк өзінің біліктілігін тәңірдің сыйы
ретінде қабылдайды, ол білімді табғач елінде алған. Әрине, өзінің табиғи
қабілетінің арқасында. Өзінің даналығын дәріптеу мақсатында қайталанып
отыратын «қағаны алып екен, ақылшысы дана екен» деген сөз тіркесін
жауларының аузына салып отыратындығы Тоныкөктің мақтаныш сезімінің айғағы
болса керек.
Орхон-Енесей жазбалары «Қорқыт Ата» кітабы, Оғызнама жәдігерліктерінде
тотемдік, аналистік көзқарастар сілемдері сақталғанымен, мифтік ойлаудың
ықпалы азая бастағаны байқалады. Оны оқиғалар желісінің реалистік, тарихи
шындыққа біршама жанасымды тұрғыда баяндалатынынан-ақ пайымдауға болады.
2.Қазақстан аймағында алғашқы адамдар тас дәуірінен бастап еңбек
құралын сапасына қарай таңдады, осыдан сезімді, мәнді әрекет процессі
басталды. Қола дәуірі жалпы тұрғыдан бақташылықтың пайда болуымен, яғни
қоғамдағы алғашқы ең үлкен ебек бөлінісімен белгілі. Бұл материалдық
мәдениеттің дамуына, өркендеуіне қуатты қозғаушы күш береді. Сапа санаты
қасиет ұғымына алып келді. Ол пәннің басқа заттар мен шындыққа деген
қатынасынан туындайды. Ғұндардың өзі заттар мен тіршілік иелеріне сапа
тұрғысынан қарады. Тайпа көсемін оның сапалық қасиеттерін салмақтай отырып
сайлады. Оның қасиеттері неғұрлым күштілігімен, айлалы көрегендігімен
бағаланды. Жастар мен мықтылары сыйлы, ал кәрілері мен әлсіздері керісінше
болды. Мұндай теңсіздік сапалардың сандық өлшеуішінің қажеттілігін туғызды.
Мысалы: «Үйсіндерде жылқы көп, ең бай адам 4-5-мың жылқы иеленеді!?!! Демек
малшылықтың дамуы сандық айқындылықты дүниеге әкелді. Санның онтопологиялық
мінездемесі -кеңістік пен уақыт. Қазақтың ата тегінің еңбек әрекетімен, сан
мың шақырымдық көш жолдарының белгілі бір күн мен айға байланысты басып
өтілуін белгілеумен кеңістік ұғымы басталды. Кеңістік бет-бағдары ежелгі
қазақтар есігінің шығысқа бағытталуымен ерекшелінеді. Ғұндар жайлы былай
делінген: «Шаньюй ертемен қосынан күнге табыну үшін, кешке қарай айға
табыну үшін шығады». Ғұндардан қалған бұл дәстүр түріктерге ауысты. Бұл
ғұндардың алғашқы түріктер екендігі жайлы болжамды қуаттайды. Киіз
үйлерінің есігі әрқашан оңтүстікке ашылған Монғолиядан айырмашылығы осында.
Таным бағдарында шығысты құрмет тұтушылық көне тас балбалдардан көрінеді.
Тіптен, көне түрік тілінде Шығыс алдыңғы жоқ, батыс (кейінгі) арқа бет, ал
оңтүстік-оң, солт-сол жақ болып саналады. Күлтегін ескерткішінде былай
делінеді: «Ілгері-күншығыс, оңға-түстік, кейін-батыс, солға терістік». Бұл
кеңістік орналасуының қатаң тәртібін бекітті.
Экономикалық, мәдени және рухани даму барысында ғұндар, үйсіндер және
қоңлылардың дүниетанымдық түсініктерінің өзара байланысы нығая түсті. Олар
алғашқыда әр алуан еді. Өйткені ғұндар «таза» егіншілік, ал үйсіндер –
жартылай көшпелі мал шаруашылығын жүргізіп отырған. Бүкіл Евразия даласын
өткен Ұлы Жібек жолы көшпелілер мен егіншілер арасындағы экономикалық
байланыстардың қаншалықты жемісті болғанын көрсетеді.
Қазақ топырағында қалыптасқан философиялық ойлардың құрамдас бөлігі
ретінде, осыдан 2,5 мың жыл шамасында бұрын өмір сүріп, грек философиясында
скифтердің ой-үрдістерінен өшпес із қадырған скифтік Анахарсисті (Анарыс)
айтуға болады. Ол туралы грек философы Платон былай дейді: «Анахарсис – аты
ауызға айналған скиф. Грецияға саяхат жасағанда Солонмен кездесіп, оның
ықпалында болып, данышпандылығымен атағы шыққан».
Қазіргі кезде еліміздің рухани өміріндегі өзекті мәселелердің бірі
отандастарымыздың философиялық мәдениетін өркендету болып табылады. Оған
қоғамымыз басынан кешіп отырған қайшылықтарды әлемдік философия тарихының
өзекті мәселелерін танып, талдап, зерттеу арқылы шешіп құрылып жатқан
азаматтық қоғамның ерекшеліктерін халыққа ашып көрсету арқылы қол жеткізуге
болады
3тақырып. Қазақстанда өлкетанудың қалыптасуы және дамуы.
1.ХІХ ғ. Орыс зерттеушілерінің деректері
2.Өлкетану тарихы мен мәдениетін зерттеудегі ғалымдар үлесі
1.Өлкетану — белгілі бір жердің, қаланың, елді мекеннің бір
бөлігін оқып білу. Мұндай жұмыспен жергілікті тұрғындар айналысады, себебі
бұл аймақ мамандарға (архитекторлар, биологтар, этнографтар, тарихшылар,
экологтар) туған өлке болып саналады. Өлкетану сондай-ақ, берілген
тақырыпқа арналған мектепте оқылатын пән. Бұл термин өлкетану маманы емес
адамдардың (жергілікті тұрғындардың, энтузиастардың жұмысында да
қолданылады (мектеп пәнінің мағынасынан тыс). Бұл ұғымға, мысалы,
археологиялық қазба жұмыстары жатпайды, қайта мұрағаттық жұмыс қазіргі
өлкетанудың негізгі бөлігі. Байырғы өлкетанушы Л. Ф. Семенов Орталық
Қазақстанды зерттеу жұмыстарын көптеген әйгілі саяхатшылар, ғалымдар
жүргізді. Олардың ішінде ең байырғысы Л. Ф. Семенов. Ол 1937–1958 ж
арасында Қарағанды өлкетану музейінің директоры болып жұмыс жасады. Л. Ф.
Семенов 1901 ж 1-ші сәуірде жарлық берушінің, кейін көпестің отбасында
дүниеге келді. 1919ж Петропавл деректі училищесін бітірді, азамат соғысы
басталған соң оқуын жалғастыра алмады. Қызыл Әскерде 253-ші атқыштар
полкінде кітапханашы болып істеді. Петропавл губерниялық оқу бөлімінде
кітапханашылардың айлық курсында оқыды. 1921ж шілде айында көзінің нашар
көруіне байланысты әскерден босатылып Ақмола қаласына келді. Онда ол білім
бөлімінде кітапхана жөніндегі инспектор болып жұмыс істеді. Кейіннен
қалалық кітапхананың меңгерушісі болып ауыстырылды. 1923ж өз ынтасымен
Ақмолада уездік музей ашты. 1924ж екіжұмалық оқу — үйлеріне арналған
кітапханалар курсын ұйымдастырды.
1924ж аяғынан 1926 ж дейін Петропавл кітапханасында кітапханашы
болып, содан соң ағарту үйінің меңгерушісі, кейін директор болып
тағайындалды. 1927ж Ақмолаға қайтып келіп, кітапхана және музей меңгерушісі
қызметін атқарды. 1932ж Қазақстанның Орталық музейіне жұмысқа шақырылды,
бірақ жұбайының науқастығына байланысты бір жарым жылдан соң Ақмолаға қайта
келді.
1937 жылы 15 қарашада Л. Ф. Семенов Қарағанды облыстық музейінің
директоры болып тағайындалды. 1938 жылы 8 наурызда музей облыстық өлкетану
статусын алды. Алғашқы музей экспедициясы 1938 жылы жүргізілді. Ат-арбаға
отырғызылған арнайы будкада (экспедицияға керек барлық құралдар)
жүргізілген бұл экспедицияның негізгі мақсаты жергілікті халықтан қазақтың
салт- тұрмысына қатысты материалдар және жәдігерлер жинау, олардың арасында
бұқаралық жұмыстар жүргізу. Мәдени- бұқаралық жұмыстар екі тілде
жүргізілді.
2. 1938 жылы ҚазКСР Жоғарғы Кеңесіне сайлау басталды. Музей
қызметкерлері Қарағанды округінің 1-сайлау учаскесіне қызмет етті: музей
қызметкерлерінен насихат бригадасы құрылып, олар әртүрлі тақырыптарға 14
дәрістер оқып, диапозитивтер көрсетті, 1116 адам сайлаушылар Қарағанды
сайлау округінің 7 сайлау учаскесінен қамтылды, сонымен қатар көрмелер
дайындалып көрсетілді. Жұртшылыққа патефон тыңдау ұйымдастырылды. Музей
1,5 ай бойы екі сменада сағат таңертергі 9-дан кешкі 11-ге дейін қызмет
істеді. Барлық жерде қажымас Леонид Федорович үлгеріп жүрді.
1940 жылы Мәскеу профессоры С. В. Киселевтің басқаруымен облыс
музейлерінің қызметкерлері Бесоба өңірінде 5 қорған тапты. Қазба
жұмыстарының нәтижесінде Андронов мәдениеті кезеңіне сәйкес музей заттары
табылды. Олар: геометриялық өрнектері бар сауыттар.қола білезіктер.сүйектен
жасалған біз. Ақ моншақтар, тесілген бақалшақтар, тістер және адамның,
малдың сүйектері Ұлы Отан соғысы кезінде музейде ату жұмыстарына арналған
(танкіні жоюға арналған гранатты лақтыру, әуе шабуылына қарсы) арнайы бөлім
ашылды. Бірнеше көрмелер: «Қазақстан Ұлы Отан соғысы кезінде», «Әйелдер Ұлы
отан соғысы кезінде» мекемелерде әңгімелер, дәрістер оқыған кезде
қолданылды. Музейдің бір бөлмесінде Ұлы Отан соғысының картасы жанына газет
қиындылары мен фотосуреттер қойылып ілінді.Әңгімелер қазақ тіліне
аударылды. Музей қызметкерлері «Саңылау», «Газдан паналайтын жер»атты
макеттер дайындады. Тақтайдан ауқымды көлемде химиялық, тұтандырғыш, сынық
бомбалары жасалды. № 27 «Қорғау үшін» жорналы бойынша «Әуе жауын қалай
білуге болады?» плакаты құрастырылып, төбеге картоннан жасалған жау
самолеттерінің силуэттері ілінді.
Жаңа қаланың кинотеатралында музейдің қорғану көрмелері ілінді, онда
шетел шапқыншыларына қарсы күрестерден материалдар жинақталып
көрсетілді.Музейдің бұл жұмысына Л. Ф. Семеновтың мақаласы арналып,ол
Қазнаркомпростың «Республика мәдени мекемелерінің тәжірибе жұмысы» атты
жинағында 1942 жылы басылып шығарылды.Музей «Ұлы отан соғысы жылдары
кезіндегі өлкетанушыларға арналған жадынама» басылып шығарылды. Л.Ф Семенов
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы еңбегінен «1941–1945 жж Ұлы Отан соғысындағы
ерен еңбегі үшін» медаліне ие болды. Музейдің қалануына жиырма жылдан
астам уақыт өтті. Осы уақыт ішінде үш ғылыми-зерттеу бөлімдері ашылды:
табиғат, революцияға дейінгі тарих, кеңес дәуірі. Музей жыл сайын жаңа
материалдармен толықтырылып, 4000-ға жуық жәдігерлер жинақталды. Жәдігерлер
облыстың барлық тұрғындарынан жиналды. Музейге келушілердің саны өсті. Л.
С. Семеновтың зейнеткерлікке шығатын күнімен құттықтауға музейге құрметті
қонақтармен қатар Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Семен Семенович Макаров
келіп, «КМ-10» көмір комбайынының макетін сыйға тартты.
1958 жылы 20-шы шілдеде музейде 20 жыл қызмет істегеннен кейін Л.Ф
Семенов зейнеткерлікке шықты. Ол өзінің үйінде кеңес беретін орын
ұйымдастырды, онда өлкетану тақырыптары бойынша 300-ден астам альбом мен
200 –дей қолжазбалар жинақталған. Үйдегі музейге өлкенің тарихымен
айналысатын тарихшылар, ЖОО оқытушылары, студенттер, оқушылар келді. «20
жыл зейнеткерлікте болсам да өмірімнің босқа өтпегендігін ескеру,
жинақтаған материалдарыммен бөлісу мен үшін өмірдің мәні мен мақсаты болып
табылады»,- деп жазды Леонид Федорович өзінің естеліктерінде.
Л.Ф Семенов 1986 жылы 9 мамырда қайтыс болды. Облыстық тарихи-
өлкетану музейінде оның Қарағанды аймағы бойынша өлкетану материалдары:
Қарқаралы шежіресі, Қарқаралы уезі, ауданы, округі, аңыздар, өлеңдер
жинақтары сақталған. Сонымен қатар, Қарағанды облысының 1856–1976 жж.
аралығындағы шежіресі, «1868–1945 жж тарихи-революциялық оқиғалар»
картасына түсініктеме, мамандырылған техникалық білім беру тарихына және
т.б зерттеулер музейде сақталған. Өлкетанушы Л. Ф. Семенов тырнақтап
жинақтаған материалдарымен аянбай бөлісті. Ол материалдардың өлкенің
тарихын зерттеп танысуда маңызы зор.
4тақырып. Өлкені зерттеудегі қазақ ғалымдары мен ағартушыларының рөлі және
қызметі.
1.Ш.Уалиханов-шығыстанушы, тарихшы.
2.Абай Құнанбаев.
3.Ы.Алтынсарин
1. Шоқан (Мұхаммед Қанафия) Уәлиханов Шыңғысұлы (1835 – 1865) –
қазақтың ұлы ғалымы: ориенталист, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ,
ағартушы, демократ.
Әжесі бала күнінде «Шоқаным» деп еркелетіп айтуымен, «Шоқан» аталып
кеткен.
Шоқан 1835 жылдың қараша айында қазіргі Қостанай облысының
Құсмұрын бекетінде туған. Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы сол жерде аға сұлтан
болған. Өз атасы Уәли де хан болған. Арғы атасы қазақтың ұлы ханы Абылай,
Шоқан оның шөбересі. Шоқанның балалық шағы Сырымбет тауының баурайында
өткен.
«Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан тұқымы болғандықтан, ауыл
мектебінде оқып, арабша хат таныған Шоқан араб, шағатай тілдерін
меңгереді. Бұдан кейін 1847-1853 жылдары оны әкесі сол кезде Сібірдегі ең
таңдаулы оқу орны деп есептелінетін Омбы кадет корпусына береді. Онда
әскери сабақтарға қоса жалпы және Ресей жағрафиясы мен тарихы, батыс,
орыс әдебиеттері, философия, физика, математика негіздері, шетел тілдері
жүрген.
Кадет корпусына алғаш оқуға түскен кезде Шоқан орыс тілін білмесе де
өзінің зеректігімен тілді тез үйренді. Шоқанның корпуста бірге оқыған Г.Н.
Потанин: « Өзінің орыс жолдастарын басып озып, Шоқан тез жетілді... Оған
талайлар-ақ назар аударды. Ол сондай қабілетті еді және оқу орнына
түспей тұрып-ақ сурет сала білетін», дейді.
Оған әсіресе орыс тілі мен әдебиеті оқытушысы Костылецкий мен тарих
пәнінің оқытушысы Гонсевский күшті ықпал етті. Пушкин, Гоголь, Лермонтов,
Герцен, Белинский т.б. орыс классиктерін және батыс әдебиетінен Диккенс,
Теккерей, Руссо шығармаларын, «Современник» журналын үзбей оқып,
әлеуметтік өмірдің және әдебиет ағымының қай бағытта, қалай дамып бара
жатқандығын аңғара алатын, өз кезінің саналы азаматының бірі болған.
1852 жылы Костылецкийдің көмегімен Шоқан көрнекті шығыс
зерттеушісі, Петербург университетінің профессоры И.Н. Березинмен
танысады. Березин Шоқан жинаған қазақтың ауыз әдебиеті нұсқаларын,
«Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырын алған, ал өз тарапынан Шоқанды ескі жазу
ескерткіштерін зерттеу ісіне тартқан. Березиннің тапсырмасы бойынша
Тоқтамыс ханның «Жарлығына» талдау жасайды. Бұл оның алғашқы ғылыми еңбегі
еді. Жастығына қарамай, оның білімдарлығын, әсіресе, шығыс әдебиеті мен
тарихын жақсы білетіндігін сол кездегі орыс ғалымдары да жоғары бағалап,
мойындай бастаған болатын.
Кадет корпусын он сегіз жасында бітірген Шоқан Батыс Сібір генерал
губернаторының кеңсесінде қызметке қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс
Сібір мен Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарын басқаратын генерал
губернатор Гасфорттың адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара
жүріп, ол Орта Азия халықтарының тарихын, этнографиясы мен жағрафиясын
зерттеуге белсене араласады.
1855 жылы Ұлы жүзді Қоқан хандығының ықпалынан шығарып, Ресейге
қосу бағытында жұмыс істеу үшін ұйымдастырылған экспедицияға қатысып,
Семей, Аягөз, Қапал арқылы Іле Алатауына дейін келеді. Жоңғар қақпасына,
Алакөл, Тарбағатайға саяхат жасайды. Осы сапарында қазақ, қырғыз, ауыз
әдебиетінің үлгілерін, тарихы мен этнографиясының материалдарын жинап
алады. Қазақ халқының тарихы мен әдет-ғұрып, діни ұғымдары жайында
материал жинап қайтады. Бұл материалдар негізінде кейін ол «Тәңірі
(құдай)», «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген еңбектер жазады. Бұл
еңбегін жоғары бағалаған генерал Г.Х.Гасфорт оны наградаға ұсынады, әскери
лауазымы бір сатыға жоғарылап, поручик атағын алады.
1856 жылы М.М. Хоментовский басқарған әскери-ғылыми экспедицияға
қатысып, қырғыз елін жете зерттеп, Ыстық көл аймағының картасын
жасасады. Қырғыздар мен Ұлы жүз қазақтарының тарихы, этнографиясы
жайлы мәліметтер жинайды, ауыз әдебиетінің нұсқаларын жазып алады.
Жазуы жоқ елдердің өткен тарихы мен салтын тануымыз үшін мұндай ұзақ
желіге құрылған, күрделі эпостардың үлкен мәні барын түсінген Шоқан
«Манас» үлгісінде көрсетті. «Манас», дейді Шоқан, қырғыздардың ескі
мифтерінен, аңыздарынан ертегілерінен жиналып, бір адам Манастың
төңірегіне топталған энциклопедия. Бұл жағынан, ол даланың «Илиадасы»
тәрізді. Бұл аса зор эпопеяда қырғыз халқының өмірі, әдет-ғұрпы,
жағрафиясы, діни дәрігерлік ұғымдары, шетелдермен қарым-қатынасы түгел
қамтылған... Екінші эпос «Семетей» «Манастың» жалғасы. Бұл қырғыздың
«Одиссеясы». Іле өзенінің басындағы Манас жорық жасады деген жерлерді
барып көреді. Сібір мен Тянь-Шань аралығында көшіп жүрген қырғыздар
Алатаудың автохонды ежелгі тұрғындары екені тарихта тұңғыш рет анықтап
береді. Қырғыздардың көне тарихы жөнінде жазған географы К.Риттердің, А.
Гумбольттің, шығыстанушы ғалымдар Шотт пен Клапроттың еңбектеріне сын
айтады, Бұдан кейін Құлжа қаласында болып, Жоңғария тарихымен
шұғылданады. 1857 жылы тағы да қырғыз елінде болады. Осы сапарларда
жинаған материалдарды ол «Жоңғария очерктері», «Қырғыздар туралы
жазбалар», «Қазақтың халық поэзиясының түрлері туралы», «Ыстық көл
сапарының күнделіктері», «Қытай империясының батыс провинциясы және Құлжа
қаласы» атты еңбектерін жазуға пайдаланады. Табиғатты және ел тұрмысын
Шоқан жазушылық шеберлікпен суреттеген. Осыдан барып оны орыс достары
«Қазақ тақырыбына жазатын орыс жазушысы» деп атаған. Тарих, география
саласындаы даңқы Петербург ғалымдарына да жетіп, жиырмадан жаңа асқан жас
Шоқанды Орыс География қоғамының толық мүшесі етіп сайлайды.
1858 – 1859 жылдары Шоқанның Қашғарияға сапары ғалымдық, ағартушылық
саласындағы еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қашқария ол
кезде Ресей тарапынан зерттелмеген өлке болатын. Қоқан хандығының
Қашқардағы консулы, әрі саяси резидентінің көмегімен Қашқардың
экономикалық саяси құрылымын зерттеп, бұл халықтың тарихы мен
этнографиясынан көптеген матераилдар жинайды. Қашқар сапарынан «Алты
шахардың, яғни Қытайдың Нан лу провинциясының шығыстағы алты қаласының
жайы» атты еңбегі дүниеге келді. Бұл Шығыс Түркістан халықтарының
тарихына, әлеуметтік құрылысына арналып, сол заман ғылымының биік
деңгейінде жазылған әлемдегі тұңғыш зерттеу жұмысы еді. Ұзамай ол
Германияда, Англияда жарияланады.
Шоқаннан қалған мұраның бірі бейнелеу өнеріндегі зерттеулері. Бұл
еңбектер оның өнердің осы саласындағы қазақтың тұңғыш профессионал
суретшісі болғанын дәлелдейді. Ол негізінен портрет, пейжаз және
халықтың тұрмыс салтын бейнелеумен айналысқан. Одан 150 – дей сурет
қалған.
Науқасы меңдегендіктен Петербургтен елге оралған Шоқан туған
халқының екі жақты қанауда езілгенін көріп, 1862 жылғы сайлауда
Атбасар округының аға сұлтаны болуға талпынады. «Елдестеріме пайдамды
тигізу үшін аға сұлтан болғым келді. Оларды чиновниктен, қазақ байларынан
қорғамақ болдым. Сондағы ең алдымен көздегенім өз басымның мысалы
арқылы жерлестеріме оқыған аға сұлтанның пайдалы екенін көрсету еді»
деп жазады ол бұл туралы досы Достаевскийге. Бірақ ол бұл мақсатын
орындай алмай, аға сұлтандыққа өте алмай қалады. 1864 жылы наурыз
айында Шоқан генерал Черняевтің шақыруымен Әулиеатаға (қазіргі Тараз
қаласы) келеді. Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияны Ресейге қосуды
жақтаған ол Черняев отрядында біраз уақыт қызмет істейді. Бірақ патша
генералының жергілікті халыққа жасаған зорлық-зомбылығын көріп, тез
бөлініп кетеді. Содан Верный (қазіріг Алматы) қаласына келіп, одан әрі
Тезек төренің аулына барып (бұрынғы Талдықорған облысы, Шоқан атындағы
шаруашылық) тоқтайды. Сонда үйленіп, тұрып қалады.
Сөйтіп жүргенде ескі өкпе ауруы қайта қозып, Шоқан 1865 жылдың
сәуірінде қайтыс болады. Оның сүйегі Алтынемел тауының баурайындағы
Көшен тоған деген жерге қойылады.
Шоқанның шығармаларын жинап бастыруда орыс ғалымдарының еңбегі аса
зор. Орыстың жағрафиялық қоғамы басып шығарған Шоқан шығармаларына
жазған алғы сөзінде академик Н.И.Веселовский: «Шоқан Уәлиханов
Шығыстану әлемінде құйрықты жұлдыздай жарық етіп шыға келгенде,
орыстың Шығысты зерттеуші ғалымдары оны ерекше құбылыс деп түгел
мойындап, түркі халқының тағдыры туралы онан маңызы зор, ұлы жаңалықтар
ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл
үмітімізді үзіп кетті!» деп жазды. Бірақ ол сол аз ғұмырында адам
қабілетінің ғажайып мүмкіндіктерін, гуманизмнің биік өресін,
ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін, ғылыми қабілет пен алғырлықтың
қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс әрекетімен
дәлелдеп үлгерді.
2. Құнанбайұлы Абай (1845-1904) – қазақтың ұлы ақыны, композитор,
философ, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы және оның алғашқы
классигі. Шын аты Ибраһим. Туған жері бұрынғы Қарқаралы ауданына
қарасты Шыңғыс тауының баурайы. Орта жүздің Арғын тайпасының Тобықты
руынан шыққан билер әулетінен. Әкесі Өскенбайұлы Құнанбай өз
заманындағы атақ-даңқы алысқа кеткен адамдардың бірі болған. Патша
өкіметі XIX ғасырдың ортасындағы бір сайлауда оны Қарқаралы ауданының
аға сұлтандығына бекіткен. Шешесі Ұлжан орта жүздің Арғын тайпасынан
Қаракесек руының шешендікпен, тапқырлық, әзіл әжуамен аты шыққан
шаншарлардың қызы.
Осындай текті ортадан шыққан Құнанбай мен Ұлжаннан туған төрт
ұлдың бірі Абай жастайынан ақ ерекше қабілетімен, ақылдылығымен көзге
түседі. Балаға сыншы әкесі осы баласынан қатты үіт етеді. Сондықтан
да ол абайды медреседе төрт жыл оқығаннан кейін, оқудан шығарып алып,
қасында ұстап, ел басқару ісіне баули бастайды. Әкесінің төңірегінде ел
жақсыларымен араласып, өз халқының рухани мәдениет жүйелерімен жете
танысады. Өзі билер үлгісінде шешен сөйлеуге төселеді. Ұтымды сөзімен,
әділ билігімен елге танылып, аты шығады. Көп ұзамай, жетпісінші
жылдардың бас кезінде Қоңыр Көкше дейтін елге болыс болады. Билікке
араласып, біраз тәжірибе жинақтағаннан кейін ол халық тұрмысындағы
көлеңкелі жақтарға сәуле түсіруге күш салып бағады. Бірақ онысынан
пәлендей көңіл тоятындай нәтиже шығара алмайды. Сондықтан халқына
пайдалы деп тапқан істерін көркем сөзбен, әсіресе, өлеңмен
насихаттамақ болады. Орыс әдебиетімен танысуы көп ықпал етеді.
Абай өлең шығаруды бала кезінде-ақ бастаған. Алайда жасы қырыққа
келгеннен кейін ғана көркем әдебиетке шындап ықылас қойып, көзқарасы
қалыптасып, сөз өнерінің халық санасына тигізер ықпалын түсінеді.
Шығармалары үш жүйемен өрбиді: бірі - өз жанынан шығарған төл өлеңдері;
екіншісі – ғақлия (немесе қара сөз) деп аталатын прозасы; үшіншісі -
өзге тілдерден, әсіресе орысшадан аударған өлеңдері.
Абай өлеңдері түгел дерлік лирикадан құралады, поэма жанрына көп
бой ұрмағаны байқалады. Қысқа өлеңдерінде табиғат бейнесін, адамдар
портретін жасауға, ішкі-сыртқы қылық-қасиеттерін, мінез-бітімдерін айқын
суреттермен көрсетуге өте шебер. Қай өлеңінен де қазақ жерінің,
қазақтың ұлттық сипатының ерекшеліктері көрініп тұрады. Ислам діні
тараған Шығыс елдерінің әдебиетімен жақсы танысу арқылы өзінің
шеберлік – шалымын одан әрі шыңдайды. Шығыстың екі хикаясын «Масғұт»
және «Ескендір» деген атпен өлеңге айналдырады. Ислам дініне өзінше
сенген діни таным жайындағы философиялық көзқарастарын да өлеңмен
жеткізеді. Абайдың дүниетанудағы көзқарасы XIX ғасырдың екінші
жартысында Қазақстанның экономикасы мен ой-пікірінің прогресшіл
бағытта даму ықпалымен қалыптасты. Дүниетану жолында орыстың
төңкерісшіл демократтарының шығармаларын оқып, өз дәуірінің алдыңғы
қатарлы ой-пікірін қорытып, қазақ өміріндегі аса маңызды мәселелерді
түсіндіруге қолданады. Дүниетану процесінде екі элементтің – сезім мен
логиканың , түйсік пен ақылдың қатынасын мойындайды. Сондықтан да:
«Ақыл сенбей сенбеңіз, Бір іске кез келсеңіз» деп жазады.
Кез келген халықтың тарих сахнасына шығуы – экожүйеге бейімделген
біртектес өмір салттың ғана нәтижесі емес, сонымен бірге этникалық
арман-аңсардың (идеал) да біртұтастығына айғақ. Олай болса Абай сынының
тезіне түскен еріншектік, дарақылық, жалқаулық, күншілдік,
өтірікшілік, өсекшілдік, мақтаншақтық, жағымпаздық, жікшілдік сияқты
сорақылықтар қазақ халқының бойындағы туа біткен биогенетикалық қасиеті
емес, сол Абай өмір сүрген қоғамдағы саяси әлеуметтік қатынастардың
нәтижесі екеніне ден қою қажет. Сонда, қазақ бойынан Абай көрген
«кемшіліктерді» себеп ретінде емес, сол замандағы саяси-әлеуметтік
қатынастардың салдары ретінде қарастыруға жол ашылады.
1891 жылдан бастап Абай басына ауыртпалық түсіп, бір-біріне ұласқан
қайғы бұлты ашылмай қояды. Осы жылы ақынның сүйікті інісі Оспан
өледі. Одан кейін орысша әскери білімі бар, үлкен үміт күткен баласы
Әбдірахман қайтыс болады. Бұлардың қазасының ақын жанына қандай
батқаны оның осы тақырыпқа арнаған топтама өлеңдерінен айқын
көрінеді. Сөйтіп жүргенде соңғы тіренішіндей болған дарынды ақын
баласы Мағауия да қайтыс болды. Осындай қабаттасқан қайғы-қасіреттен
күрт сынған Абай Мағауияның қазасынан кейін қырық күннен соң, өзі
де дүние салады. Ақынның сүйегі Шыңғыстаудың ығындағы Жидебай
мекенінде, інісі Оспанның жанына жерленеді. Бұл күнде ол арада
қазақтың ұлы екі перзенті - Абай мен Шәкәрімге деген ұрпақтың өшпес
махаббатының, ізгі құрметінің белгісіндей болып, сәулет өнерінің соңғы
үлгісімен салынған қос мұнаралы кешенді алып мазар тұр.
3. Алтынсарин Ыбырай (Ибраһим, 1841-1889) – қазақтың аса көрнекті
ағартушы-педагогы, жазушы, этнограф, фольклоршы. Туып-өскен жері – Қостанай
облысының Қостанай ауданы, Аққарағай. Осы өңірде, Тобыл өзенінің жағасынан
топырақ бұйырған. Орынбор шекара комиссиясының қазақ балалары үшін ашқан
мектебіне оқуға түседі (1850). Мектепті бітірген соң, Орынбор шекара
комиссиясында әскери старшина болып қызмет атқаратын үлкен әкесі Балғожа
Жаңбыршыұлының хатшысы болады (1857-1859). Орынбор облыстық басқармасында
тілмаштық қызмет атқарады. 1860 жылы Орынбор бекінісінде (Торғай) қазақ
балалары үшін мектеп ашу тапсырылады, әрі сол мектепке орыс тілінің
мұғалімі болып белгіленеді.
Ыбырайдың бүкіл өмірін арнаған ағартушылық-педагогтық қызметі осылай
басталады. Тікелей өзінің араласуымен халықтан жинаған қаржыға мектеп үйін
және интернат салып, 1864 жылы 8 қаңтарда мектептің жаңа ғимаратын
салтанатты түрде ашады. Ұстаздық-ағартушылық қызметке қоса Ыбырайға басқа
да жұмыстарды атқару жүктеледі. Орынбор генерал-губернаторының тікелей
тапсыруы бойынша Торғайда төрт рет уездік судья болып (1868-1874), торғай
уездік бастығының аға жәрдемшісі (1876-1879) қызметін атқарады. Ыбырай
инспекторлық қызметке кіріскен соң оқу-ағарту жұмыстарын одан әрі
жандандырып, Елек, Қостанай, Торғай, Ырғыз уездерінде бір-бірден екі
кластық орыс-қазақ мектептерін ашады, оларды қажетті кітаптармен
жасақтайды. Әсіресе, елді көшпелі өмір салтын ескеріп, Ресейдің халық
ағарту жүйесіне жаңа үлгілі білім беру тәсілін ұсыныс етеді. Нәтижесінде,
1888 жылы 10 сәуірде Орскіде бастауыш мектептер үшін қазақ жатарынан
оқытушылар даярлайтын мұғалімдер мектебі ашылады. Ыбырай мұнан әрі қазақ
жастары арасынан экономика, ауыл шаруашылығы, қол өнер кәсіпшілігі
салаларына қажетті мамандар даярлайтын училищелер ашуға көп күш жұмсайды.
Тіптен, Қостанайдан ашылатын ауыл-шаруашылық училищесіне өзінің иелігіндегі
жерін беретіні туралы өсиет қалдырады. Ыбырайдың қазақ қыздары үшін
Торғайда, Қостанайда, Қарабұтақта, Ақтөбеде мектеп-интернат аштыруының
тарихи мән-маңызы зор болды.
Ыбырай оқу-ағарту жұмыстарына өз заманының ең озық әдістемелерін
қолдана отырып, білімнің балаларға ана тілінде берілуіне айрықша мән
береді. «Қазақ хрестоматиясы» атты оқулық, «қазақтарға орыс тілін үйретудің
бастауыш құралы» атты дидактикалық оқу құралын жазды. Бұл кітаптарындағы
оқушыны отан сүйгіштікке, еңбекке, кісілікке - тәрбиелейтін ғибратты
шығармалары ешқашан да өзінің мән-мағынасын жоймақ емес. Тек қана оқу-
ағарту жұмыстары емес, Ыбырай сонымен бірге сол кездегі қоғамдық - саяси
өмірге сергек араласып, ғылым-білімге, еңбек пен өнерге, дінге,
этнографияға қатысты мақалалар жазды. Оның, әсіресе, көркем еңбектері қазақ
әдебиетінің қалыптасуына айрықша ықпал етті. Ыбырай есімі берілген аудан,
ауылдар, оқу орындары, көшелер, жер атаулары Қазақстанның түкпір-түкпірінде
кездеседі
5тақырып: Отаным-бақыт Ордасы
1.Болашақ өткеннен бастау алады
2.Шығыс Қазақстан облысы: реформалар және жаңарған тағдырлар
1. Ұлтымыздың тарихы рулық - тайпалық құрылымдармен тығыз байланысты
екендігін кім де болса жоққа шығара алмайды. Қаласақ та, қаламасақ та бұл
біздің ұлтымыздың тарихына сипат болып табылады. Рулық – тайпалық
қауымдастық ерекшеліктері біздің заманымызға дейінгі мыңжылдықтардан бастау
алып, кешегі ХХ ғасырдың 30-жылдарына дейін біздің ата – бабаларымыздың
әлеуметтік, саяси – шаруашылықтың өмірімен тығыз, бірге қайнасып, өрбіп,
өрістеп келді. Бұл ғылымда дәлелдеуді қажет етпейді. Өткен ғасырдағы
тоталитарлық жүйе рулық қауымдастықты ғана емес, осы негізде өркендеген
қазақ халқының өзіндік – рухани болмысын, дәстүрлі шаруашылыққа негізделген
күллі өмірін күйретіп жіберді. Тоталитарлық жүйені артқа тастап,
бүгінге шүкіршілік, біз адамзат қоғамының жаңа даму сатысына өркениетті
демократиялық қоғамға ұмтылудамыз. Бұл планетаның басым көпшілігі ұстанған,
басты мақсатқа бағытталған, үрдісті дамудың шұғылалы да сәулетті ұстанымы.
Еліміздің тәуелсіздік алған осындай айқын жолдағы қадамдары халқымызды
рухтандырып, саяси сергітіп қана қоймай, өзіміздің өткенімізді танып білуге
деген ғаламат құштарлықты, ынтаны жоғарылатты. Тәуелсіздік алған бұл елге,
оң-солын тануға ең жақсы қасиетті сипат. Сондықтан болар ел жанашырлары
мен зиялы қауымдары төл тарихымыздың жоғалған беттерін жазуға жариялауға
белсенді бет бұрыстар жасап үлгерді. Бұл елбасымызбен мемлекет тарапынан
қолдау да тапты. Арнайы «Тарих жылы» да жарияланды.
Әйтсе де Қазақстан тарихының ашылмаған беттері, жазылмаған жаңалықтары
жетіп артады. Оқулықтардағы тарихтар сол бес томдық «Қазақстан тарихы »
көлемінде ғана. ХХ ғасырдың алғашқы ширегіне қарай, әсіресе 30 –
жылдарына дейінгі тарихымызды жазуда жекелеген тайпалық одақтар мен
жекелеген мемлекеттік құрылымдардан аса қойған жоқпыз деген ұғымда жүр
кейбір тарихшы ғалымдар. Дегенмен бұл ұғымда терең мағына жатыр.
Тайпалық – этникалық негізде құрылған бұл одақтардың рулық құрылымдары
тарихымызда әлі толық ашыла қойған жоқ.
Мұндай тарихымызды жазудағы ескерткіштеріміздің басты себебі қазақтың
кеңестік кезеңнен бастау алып қалыптасқан «рушылдық» пиғылдардан сақтану
психологиясының жолында құрбан болды. Өз руыңды, ата – тегің шежіреңді
ұмыту, бұл өркениеттілікке жетелеу емес, керісінше бұл қазақты ұзақ уақыт
тарихи дамуымызда болған иманды кезеңді ұмыттыру. Сондықтан қазақты ұлт
етіп құраған осы рулар мен тайпалардың нақты тарихын терең және жан – жақты
білу ғана ортақ ұлттық мүддені ту етіп көтеретін саналы қазақ азаматын
қалыптастыра алады.
2. Семей өңiрiне қарасты Шыңғыстау тауы патша заманының
зерттеушiлерi назарына өткен ғасырларда-ақ iлiнiп, алғаш 1896 жылы
өлкетанушы В.Никитин жазбасына түскен. Сол кезде Шыңғыстау обаларын
зерттеудiң болашағы бары болжанған едi. Өлкенi археологиялық қырынан
зерттеуге байланысты «Семей уезiнiң оңтүстiк шегарасы және ең бастысы,
Шыңғыс тауы ескерткiштерiмен маңызды мәнге ие» деп жазды ғалым
еңбектерiнде. Соңғы елу жылдан астам уақыт iшiнде кеңес археологтары осы
өңiрде өздерiнiң ғылыми iзденiстерiн iшiнара жалғастырса, бүгiнде ондағы
зерттеу жұмыстарын Қазақ елiнiң ғалымдары (З.Самашев, Ә.Төлеубаев, А. Исин,
Е. Сайлаубай) жандандыруда.
1947 жылы Орталық мұражай тарапынан ұйымдастырылған этнографиялық
экспедиция Абай ауданындағы «Сарыкөл» ұжымшары маңында қола дәуiрi обаларын
зерттедi. Археолог Л.К. Нифонтова да қазба жұмыстарын жүргiздi. Осы тұста
елiмiздiң шығыс өлкесiне көрнектi археолог С.Черников та шақырылған едi.
Осы аталған өлкеде ол 1949 жылы барлау жұмыстарын жүргiздi. Мұндағы тастан
тұрғызылған құрылыстардан бөлек, Сарыкөл “тас жәшiктерiн” және андрондық
қыш ыдыс үлгiлерiнiң бiршамасын 1949 жылы Л.Нифонтова, ал 1960 жылдары
С.Черников жария еттi. Ал кейiнгi зерттеу Шыңғыстау археологиялық
экспедициясымен 1999 және 2002 жылдардан берi жалғасын тауып келедi.
Экспедиция құрамында әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетi ғалымдары
мен студенттерi және Семей Мемлекеттiк университетiнiң ғалымдары болды.
2006 жылы бiрлескен қазақ-поляк ұжымы бiрлесе отырып, Қазақстаннан
Археология институты қызметкерлерi (жетекшiсi З.Самашев) мен Семей
қаласындағы Ш. Құдайбердиев атындағы Мемлекеттiк университет оқытушылары
мен студенттерi, ал Польшадан Вроцлав университетiнiң Археология
институтының оқытушылары мен студенттерi зерттеу жұмыстарын жүргiздi.
Экспедиция жұмысы барысында 2003 жылы табылған Сарыкөл жәдiгерлiк
олжалары 2004 жылы А. Исиннiң жариялауымен көпшiлiкке танылды. Сондағы олжа
арасында алтын құтыны ерекше атап өтуге болады.Ендi Сарыкөл қорымына
тоқталар болсақ, бұл мекен Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданының орталығы
Қарауылдан оңтүстiк-батысқа қарай, 45-50 шақырым жердегi Шыңғыстаудың
биiгiндегi Сарыкөл көлiнiң жағасына орналасқан. Ал ондағы және сол
маңайдағы тас мүсiндердiң зерттеле бастағанына да көп уақыт болған жоқ. Әр
жылдары жарық көрген басылым беттерiнде көне түркi дәуiрiнiң ескерткiштерiн
сипаттаған, тарихи маңызды бастау көздер ретiнде түрлi композициялардың
хронологиясы мен интерпретациясы берiлдi. Мұндағы түркi тайпаларының жерлеу
рәсiмiн археологиялық материалдар негiзiнде С.С. Черников, Ф.Арсланова,
А.Чариков зерттедi. Мүсiн-тас түбiнен кiшкене алтын құмыра, көптеген
алтын, күмiс жапсырмалар, темiр үзеңгi, айылбас, жебе мен найзаның ұшы
табылды.
6тақырып. Тарихи - өлкетану мұражайларының тарихы.
1.Семей қаласының тарихы мен тарихи - өлкетану мұражайы
2.Абайдың мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби мемориалдық қорық мұражайы
1. Семей – тарихы тереңнен бастау алатын, сәулетті ескерткіштерімен
ерекшеленетін қала. Қала тұрғындары қойнауы құнды деректерге толы туған
қаласының тарихын және тарихи-мәдени ескерткіштерін қастерлеп құрметтейді,
аялап сақтайды. Семей тарихына үңілсек, қатпарлы жылдар қойнауына, әртүрлі
дәуірлер тұңғиығына кіреміз. 1776 жылы салынған Ямышев қақпасының үлкен
аркалары, шатырлы төбесі, карнизінің түрі қарапайым суретімен және
қабырғаларының екі метр қалыңдығымен, он метр тереңдігімен таң қалдырады.
Осы қақпаның құлпы тарихи-өлкетану мұражайында сақтаулы. Қала қамалының
қақпасы өткен тарихымыздың белгісіндей ескерткіші болса, ХVIII-XIX ғасырлар
арасында салынған төрт мешіт, екі шіркеу, әйелдер шіркеуі және часовня
қазіргі заманға сай жаңа мазмұнда жұмыс істеп, қаламыздың тарихи келбетін
көрік беруде. Солардың ішінде, губернатордың бұрынғы үйі (қазіргі тарихи-
өлкетану мұражайы), екі мұнаралы және бір мұнаралы мешіт, Тыныбай мешіті,
Қытай Консулдығы (қазіргі «Бинар» қонақ үйі), ерлер гимназиясы (қазіргі
Қазақ инновациялық-гуманитарлық заң университеті) орналасқан ғимараттар
өткеннен қалған тарихи орындар.
Семей өлкесінде алғашқы өлкетану орталығы ретінде 1902 жылы құрылған
Императорлық Орыс Географиялық қоғамының Батыс Сібір бөлімінің Семей
бөлімшесінің жүргізген географиялық, археологиялық, тарихи, статистикалық
зерттеулері мен еңбектері өлшеусіз. Семей мен Шыңғыстау да бір-бірінен
ажырамас тарихи ұғым. Бұл жерде ұлы ақын Абай, ойшыл Шәкәрім, қазақты
әлемге танытқан жазушы М.Әуезовтей ұлыларды дүниеге әкелген Жидебай,
Бөрілідегі мұражай қорықтарының кейінгі ұрпаққа берер тарихи-тағылымы мол.
2013 жылы 130 жыл мерейтойы аталып өтілетін Абай атындағы әмбебап кітапхана
мен тарихи-өлкетану мұражайлары қорларында сирек ұшырасатын әлемдік және
қазақстандық бағалы туындылар сақталған. Міне, қаламызды Қазақстанның
рухани астанасы деп атауға толық негіз бар. Семейдің кең шалқар даласы
халық таланттарына бай өлке. Бұл өлкеде «елім» деп еңіреген ерлер,
атамекенін ақ білектің күші, ақ найзаның ұшымен жаудан қорғаған батырлар,
тілінен сөз маржаны төгілген ақын-жазушылар, бармағымен күй өрген дәулескер
күйшілер, бұлбұл дауысты әншілер, тағылымды білім-тәрбие бастауларын
қалыптастырған ғалымдар, қайраткерлер туды, тұрды және қызмет етті.
2. Абайдың мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық
мұражайы, Ф.М.Достоевскийдің әдеби-мемориалдық музейі, тарихи-өлкетану
мұражайы, Невзоровтар отбасы атындағы Шығыс Қазақстан облыстық бейнелеу
өнері мұражайы, Семей аймағындағы баспасөз және кітап шығару мұражайы
туралы ақпараттар пайдаланушылардың көңілінен шығады деген сенімдеміз.
Шығыс Қазақстан облыстық Абай атындағы әмбебап кітапханасы
пайдаланушыларға кітапхананың бай өлкетану қорын ұсынады. Материалдар
кітапхананың сирек басылымдар қорын, «Семей» электрондық мәліметтерін,
анықтама-библиографиялық аппаратын негізге ала отырып және деректерді
нақтылауда қала мәдени мекемелерімен байланыс жасай отырып әзірленген.
Қазақстанның көне қаласы Семей шаһарының тарихы туралы берілген
«Өлкетану» айдары тарихшыларға, өлкетанушыларға, мұғалімдер мен
студенттерге және өлкетану жанашырларына қызықты да пайдалы ақпараттар
ұсынатынына сенімдіміз.
7тақырып. Семей қаласы мәдениетінің тарихы
1. Семей-руханият қаласы
2.Абай атындағы қазақ музыкалы драма театры
1.Семей Шығыс Қазақстан облысының батыс өңіріндегі екінші орындағы
ірі қала болып табылады. Ол Ертіс өзенінің екі жағасына орналасқан. Аумағы
– селолық округтерді қосқанда 27,5 мың шаршы метр. Гринвичтен 500 ендік
және 800 бойлық сызықтары қиылысында Семей қаласынан батысқа қарай 40
км. Дегелең тауында Евразия супер-құрылығының Географиялық орталығы
анықталған.
Өңір климаты ерекше географиялық орналасуымен ерекшеленеді,
құрылықта, мұхиттардан барынша алыс орналасқан. Аумақ арктикалық бассейнге
ашылған, бірақ Азияның ең биік тау шыңдары оны Үнді мұхитының әсерінен
оқшау қалдырған.Климатының шұғыл континентальдылығы жылдық және тәуліктік
температуралардың жоғары амплитудасы салдарынан болып отыр. Қыста -450 –
қа, жазда +450 –қа дейін жетеді. Қала халқы 300 мың адамнан астам.Ертістің
екі жағасында орналасқан Семей еліміздің ірі де әсем қалаларының бірі болып
табылады, жергілікті тұрғындар ғана емес, Қазақстанның «рухани астанасының»
қонақтары да осындай пікірде.
Тарихи анықтама Семей қаласының ресми негізі қаланған жылы
1718 жыл, ол І Петрдің шығыс аймақтағы жерлерді қорғау туралы әйгілі
жарлығына және Ертіс өңірі бекіністерінің салына бастауына байланысты,
бұлардың құрылысы 1714 жылдан 1720 жылдарға дейін созылды. Бірақ та
бірқатар ғалымдардың тұжырымы бойынша Семей тарихы ғасырлар қойнауларына
тереңдеп, 1000 жылдан астам уақытты қамтиды.1718 жылдың күзінде Семипалат
бекінісі подполковник П. Ступиннің қадағалауымен «нығайтылды және толық
қаруландырылды». Шекара және әскери-тірек базасы ретінде пайда болған Семей
бекінісі дами келе Ресей мен Қазақстан арасындағы ғана емес, сондай-ақ
Ресей, Орта Азия және Батыс Қытай арасындағы маңызды сауда пунктіне
айналды. Семей қаласының негізі қаланғаннан бастап мұнда сауда жасау үшін
жоңғар қалмақтары, бұқарлықтар, қоқандтықтар, ташкенттіктер келетін. 1854
жылғы 1 қазанда Семей облысының салтанатты ашылуы болды. Семей штаттан сырт
қаладан бірден облыстық қалаға айналды. Жаңадан құрылған облыс Ресей
империясы құрамындағы ең үлкен облыс болды.Қалалық Дума мен Қалалық сот
құрылды.1873 ж. Семейде телеграф, 1910 жылдан бастап телефон және
Қазақстандағы алғашқы су құбыры жұмыс істеді.1906 жылы Жоғарғы Ертісте кеме
қозғалысы ресми түрде ашылды.XIX ғасырдың аяғы – XX ғасырларда Семей
облысында өнеркәсіп ең алдымен, сыртқа шығарылатын шикізатты бастапқы өңдеу
үшін құрылды. XX ғасырдың басында Ресейдің ірі фирмалары мен әскери
ведомствоның шұға фабрикалары осында жүн, былғары дайындады.1863 жылы
қалада екі оқу орны, соның ішінде бір уездік училище және оның жанында
қыздар мектебі, 2 шіркеу-приходтық училище, 14 казак және 9 жекеменшік
татар мектебі болды.XIX ғ. аяғында XX ғ. басында ер балалар мен қыздардың
классикалық гимназиялары, мұғалімдер семинариясы жұмыс істеді.Мұғалімдер
семинариясында әлемдік мәдениеттің болашақ алыптары Мұхтар Әуезов пен Қаныш
Сәтбаев білім алды.Ұлы орыс жазушысы Федор Михайлович Достоевский бес
жылдан астам уақыт (1854-1859 ж.ж.) Семей қаласында тұрып, осында өзінің
«Өлі үйден хаттар», «Ағайдың түсі», «Степанчиково селосы және оның
мекендеушілері» атты өшпес туындыларын жазды. Осында Ф.Достоевский П.П.
Семенов-Тянь-Шанскиймен, Шоқан Уәлиханов, Г. Потаниндермен кездесіп,
сұхбаттасқан. Петербург университетінің студенті Е. П. Михаэлис,
халықшылдар Н. Долгополов, С. Гросс, П. Лобановский, А. Леонтьев, Н. Коншин
және басқалар айдау жазасын өтеген. Олар Семей қаласында зор ғылыми және
мәдени-ағарту жұмысын жүргізді.Қазақтың ұлы ақын-ағартушысы Абай Құнанбаев
есімі Семей қаласымен тығыз байланысты. 1917 жылы қазақ зиялыларының
көшбасылары бостандық туын көтеріп, «Алашорда» үкіметін құрды.1917 жылдың
маусым айынан бастап Семей қаласында «Сарыарқа» апталығы шығып тұрды, ол
бағыты жағынан «Айқап» журналына жақын болды.
«Сарыарқа» газетінің редакторлары Р. Мәрсеков пен Х. Ғаббасов
болды. Оның беттерінде Алаш арыстары Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М.
Дулатов, Ә. Ермеков, М. Молдабаев, Ж. Ақбаев және басқалардың мақалалары
жарияланып тұрды.1928 жылға дейін Семей қаласы губерниялық, одан кейін
округтік қала болды; 1932 жылы республика облыстарға бөлініп, Семей қаласы
әуелде Шығыс Қазақстан облысының, ал 1939 жылдан бастап Семей облысының
орталығы болды.Соғыстың алдындағы жылдары қалада ірі кәсіпорындар салынды.
Елдің аса маңызды құрылысы Түріксіб болды, осы жолдың солтүстік бөлігі
Семей қаласынын басталды. Алғашқы бесжылдықтың ірі құрылысы Семей ет-
консерві комбинаты- елдің тамақ өнеркәсібінің қуатты кәсіпорындарының бірі
болды. Қала бай шикізат базасы бар ірі мал шаруашылығы өңірінің орталығы
болды. Ет комбинатымен бір мезетте ірі диірмен комбинаты,жаңа техникамен
жарақталған жаңа былғары зауыты салынды, ал 1938 жылы арнаулы зертханасы
бар қой терісі зауыты іске қосылды. Сол кездегі ең жаңа техникамен
жарақталған кеме жөндеу зауытының корпустары бой көтерді.
1941 жылы облыс аумағында 238 және
8-атқыштар дивизиясын құру
өрістетілді.
Жаппай көрсеткен ерлігі үшін 238-атқыштар
дивизиясы КСРО
Жоғарғы Кеңесі
Президиумының 1942 жылғы 3 мамырдағы
Жарлығымен
Жауынгерлік Қызыт Ту орденімен наградталып, 24 мамырда Қорғаныс Халық
Комиссарының бұйрығымен 30-гвардиялық дивизия болып қайта құрылды. 1944
жылғы 3 қарашада 30-гвардиялық дивизияға «Ригалық» құрметті атағы берілді.
1946 жылғы 6 мамырда дивизия таратылды. Дивизияның 13 мыңнан астам
жауынгерлеріне ерлігі мен батырлығы үшін үкімет наградалары берілді.8-
атқыштар дивизиясы да осындай даңқты жолдан өтті. Ол Семей және Аягөз
қалаларында 1941 жылғы желтоқсан-1942 жылғы наурызда құрылды. Жауынгерлік
жолын Воронеж түбінде бастап, одан кейін Курск доғасындағы шайқасқа
қатысты. 1944 жылғы 5 наурызда дивизияға «Ямпольская» құрметті атағы
берілді.56 семейлік Кеңес Одағының Батыры жоғары атағын алды (М. Әбеуілов,
В. В. Буторин, З. Белібаев, В. А. Засядко, М. К. Меркулов, Н. Н. Силин және
басқалар) 13 адам Даңқ орденінің үш дәрежесінің иегері болды (Ф. Әділбаев,
П. П. Борков, Н. Ф. Кружелев, Ф. Е. Маслин, В. Н. Кондратьев, В. А. Осипов,
С. Рубаев, Б. Хайдаров және басқалар).
2. Семей – республикамыздың мәдени, тарихи орталықтарының бірі.
Мұнда Абайдың және Ф. М. Достоевскийдің мұражайлары, Қазақстанның байырғы
өлкетану мұражайы, Невзоровтар отбасы атындағы бейнелеу өнері мұражайы,
кітапханалардың тұтас желісі халыққа қызмет етеді. Екі театр-Абай атындағы
қазақ музыкалы-драма театры және Ф. М. Достоевский атындағы орыс драма
театры жұмыс істейді. Семей құрамында жас Мұхтар Әуезов ойнаған Қазақстан
футболының, әлемге әйгілі қазақ балуаны Қажымұқан Мұңайтпасұлы өнер
көрсеткен ұлттық цирктің отаны. Семей спортшылары, Олимпиадаға қатысқан
тұңғыш қазақ Ғұсман Қосанов, Лнонид Никитенко, Василий Ярков, Жақсылық
Үшкемпіров, Дәулет Тұрлыхановтар Қазақстан даңқын аспандатты. Семейліктер
өздерінің ұлы жерлестері Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердиев, Әсет
Найманбаев, Әміре Қашаубаев, Көкбай Жанатаев, Ахат Құдайбердиев, Жүсіпбек
Аймауытов, Мағжан Жұмабаев, Мұхтар Әуезов, Қаныш Сәтбаев, Виктор Селевин,
Сапарғали Бегалин, Қайым Мұхамедханов, Мұқан Төлебаев, Әйткеш Толғанбаев,
Бекен Жамақаев, Тұрсынхан Әбдірахманова, Төлеу Көбдіков, Күләш Сәкиева,
Әбілқасым Жаңбырбаев, Шәкер Әбенов, Сәду Машақов, Кәмен Оразалин, Жәнібек
Кәрменов, Роллан Сейсенбаев, Медеу Сәрсеке, Бибігүл Төлегенова, Роза
Рымбаева, Жақсылық Үшкемпіров, Дәулет Тұрлыхановты заңды түрде мақтан
етеді.
8 тақырып. Семейдегі рухани қазына тарихы
1.Абай атындағы ғылыми әмбебап кітапхана
2.Семей қаласындағы оқу орындарының қалыптасу тарихы
1. Кітапхана -1883 жылдың 3 қазанында (ескіше 20 қыркүйек) Семей
өңірінде облыстық санақ комитеті үйінде ашылған тұңғыш кітапхана. Алғашқы
ашылған жылы қоғамдық кітапхананың 130 оқырманы, 274 дана кітап қоры
болған.
Қоғамдық кітапхананың ашылуына себепкер болған саяси жер аударушылар,
қазақ халқының ұлы ағартушысы Абай Құнанбаевтың сырлас досы, сыйлас ұстазы
Евгений Петрович Мехаэлис бастаған, А.А.Леонтьев, П.Д.Лобановский,
С.С.Гросс, Н.И.Долгополов сияқты орыс интелигенттері еді.Олар жер ауып
келсе де кітапхана, музей ашып сәулелі істердің ұйтқысы болған.
Сол кездегі тұңғыш кітапхананың құрылуына белсенді ат салысқан бірінші
кітапханашылар А.Степанов пен А.Зверов болды. Кітапхана үшін жазылып
алынған кітаптардың бірінші қоры 1883 жылдың соңында Петербург қаласынан
алынды.
Ол туралы А.Л.Блок былай деп жазды: «В областном статистическом
комитете было со времени его возникновения собрана библиотека частью
популярных, частью же специальных научных сочинений по графии, этнографии,
археологии, статистике, естественным наукам (175 назывании в 260 томах), а
также до двухсот номеров ежемесячных журналов и значительного количества
сырого материала в виде отчетов и протоколов различных ученых обществ,
комиссий и.т.д. В сентябре с этого года статический комитет решил сделать
это книгохранилище общедоступным для публики. Так основалось общественная
библиотека».
Білім-ілім іздеген адамдар мұнда жиі келіп, білім бесігінде бас
қосатын, ғылым, білім жайлы пікірлер алысатын. 1885 жылы Сібірді зерттеу,
жер аударушылар тұрған даланы көру мақсатымен Семейге келген белгілі
американ журналисі Дж.Кеннан «Сібір және айдау» («Сибирь и ссылка») деген
кітабында былай деп жазды: «Мен Спенсердің, Бокльдың, Гекслидің, Миллдің,
Дарвиннің шығармаларын..., В.Спойттың, С.Диккенстің, Ж.Эмоштың, Ж.Мак-
Дональдтың және басқаларының романдары мен повестерін таңқаларлық сезіммен
көрдім. Әсіресе,ғылыми шығармалар және саяси экономия бойынша әдебиеттер
көп болды. Кітапты бұлайша іріктеу оны жинаушылар мен пайдаланушылардың
мәдениеттілігімен талғамын танытады».
Міне, осы бір шағын үзіндіден – ақ сол кездегі ғылымға құштар
адамдардың кітапханаға қаншалықты ықыласпен, қамқор сезіммен қарағанын
аңғаруға болады.
Сол кездегі өлкетанушылардың, қоғам қайраткерлерінің естеліктеріне
қарағанда, бұл кітапхана ең прогресшіл бағыттағы адамдармен тығыз қарым –
қатынаста болған. Қалың жұртшылық арасына білім нәрін таратуда елеулі роль
атқарған.
Кітапхананың жұртшылық арасында қаншалық беделі жоғары болса да, патша
өкіметі тарапынан қаржы бөлінбеді. Ол негізінде қоғамдық ұйымдар мен жеке
адамдардың көмегімен жарна есебінен өмір сүрді.
1902 жылы желтоқсан айында Семей қаласында тегін пайдаланатын оқу залы
ашылып, оған қайтыс болғанына 50 жыл толуына байланысты орыстың ұлы
жазушысы Н.В.Гогольдің есімі берілді. 1906 жылы ақысыз оқу үйі мен
кітапхана біріктіріліп, Н.В.Гоголь атындағы қоғамдық кітапхана болып
аталынды.
1902-1911 жылға дейін кітапхана жұмысын басқарған, өлке мәдениетінің
дамуына үлес қосқан, кітапхананың дамуына үлкен үлес қосқан алғашқы
кітапханашылардың бірі, Батыс Сібір Географиялық қоғамының мүшесі
Н.Я.Коншин Семей қаласының тарихын, археологиясын, этнографиясын, табиғат
байлықтарын зерттеуде елеулі еңбек сіңірген. Н.В.Гоголь атындағы облыстық
кітапхананың өмірге келуі, алғашқы қалыптасу жылдары қазақ халқының ұлы
ақыны Абай Құнанбаев есімімен тығыз байланысты. Ол кітапхана ісіне белсене
араласып, өзі де кітаптар алып тұрақты оқырман болғанын деректер
дәлелдейді.
Орыс зиялыларымен рухани қатынаста болған Абай өзі де бас болып,
кітапхананың тұрақты оқырманы болып жүріп, қатар ашылған өлкетану музейіне
Долгополов екеуі 50-ден астам экспонат тапсырғаны тарихтан мәлім және бұл
ақынның әлем әдебиетінен білімін тереңдеткен мектепке айналып еді.
Ұлы ақынның кітапханаға жиі келіп, орыстың атақты ақын жазушыларының
кітаптарын алып тұрғандығы және Е.П.Михаэлиспен алғашқы танысқандығы туралы
жазушы М.Әуезов өзінің «Абай Жолы» эпопеясында суреттеген .
Осындай күтпеген кездесуден туған таныстық тамырын тереңге тартып,
мақсат, мүддесі ортақ, армандары бір екі адамдарды іштей табыстырып,
құшақтары жазылмастай берік достыққа, жанымен сырласатын сыйласымды
жағдайға алып келді.
Кітапхананың белсенді өмірі Ұлы Октябрь социалистік эволюциясынан кейін
басталды. Мемелекет қарамағына алынған кітапхана, еліміздегі ең байырғы
мәдени ошақтармен тізе қосып, облысымыздың ғасырлар боцы қараңғылық
түнегінде қамалып келген қалың еңбекші қауымның сауатын ашуға, ғылым
негіздерін үйренуге өзіндік үлес қосты.
1991 жылы Кеңестер Одағы ыдырап, еліміздің тәуелсіздік алуына
байланысты ҚР министрлер комитетінің 1992 жылының 8 желтоқсанындағы №1035
шешіміне орай, бұрынғы М.В.Гоголь атындағы облыстық кітапхана Абай атындағы
әмбебап ғылыми кітапхана атына ие болды.
Көп жылдар өтсе де кітапхана өзінің сирек кітаптар қорын ерекше
күтіммен сақтап келешек ұрпаққа жеткізуде. Қазіргі Семейдегі Абай атындағы
әмбебап - ғылыми кітапханасының қорында дүние жүзі әдебиеттерінің сире
кездесетін алтын жауһарлары сақталған. Бұл кітаптар ХІХ ғасырдың ІІ
жартысы өмір сүрген, әлемдік мәдениеттен шалғайдағы қазақы ауылдың төл
перзенті Абай Құнанбаевтың білімге құмарлық шөлін басқан рухани бұлақ бола
алады.
Кітапханада өлкеміздің шежіресін шертетін: « Обзор Семипалатинской
области» (1928), «Советская спепь» (1929), «Екпінді» (1935-1951жж),
«Еңбекші қазақ» (1931), « Прииртышский комунар» (1936), «Социолистік
майдан» (1931ж), «Прииртышская правда» (1929-1962жж) т.б аймақтық
басылымдар шыққан кезден бастап қорда сақтаулы.
1996 жылы «Сорос-Қазақстан» қорының байқауына қатысып, жеңіске жеткен
ұжым бүкіләлемдік интернет жүйесінің желісіне қосылды.
2000 жылдың қазан айынан бастап оқырмандарға дәстүрлі каталог жүйесімен
қатар электронды каталог арқылы қызмет көрсетіле бастады.
2002 жылдың қыркүйегінен бастап кітапхана жанынан интернет орталығы
ашылды. Дәлірек айтқанда, интернет желісі көмегімен электрондық почтамен
хабар алып, хабар беру, басқа компьютерлердегі ақпарттармен танысу
шалғайдағы телеконференцияларға қатынасу мүмкіндіктері қамтамасыз етілді.
Кітапхана әлемдік үлгідегі осындай озық технология жүйесіне қосылғалы
кітапхана оқырмандары үшін құнды деректер жинақталып қалды.
2. 1854 жылы 1 қазанда Семей облыс болып жарияланды. Қазіргі таңда
Семей- Қазақстан Республикасының мәдени және рухани орталығы болып
табылады. 2781 га жерді алып жатыр, халқының саны бұл күні - 300 мың адам
астам. Меншікті түр нысанындағы 20 жоғарғы оқу орыны бар, олардың ішінде
Шәкәрім атындағы Мемлекеттік Университеті елге әйгілі; 14 колледж, 5
кәсіптік-техникалық мектеп және 82 жалпы білім беретін мектеп бар. Қазақ
және орыс театрлары жұмыс істейді. Қала аумағында 4 мұражай:тарих-өлкетану
мұражайы, Абайдың мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық
мұражайы, Ф.М.Достоевскийдің әдеби-мемориалдық мұражайы, Невзоровтар
отбасы атындағы бейнелеу өнері мұражайы қызмет етеді.
Кинотеатрлар,кітапханалар,мәдениет үйлері,Жастар сарайы мен филормония
есігі көрермендерге әрқашан ашық.
9 тақырып. Экономиканы дамыту арқылы дәулетті қоғамға жетудің жолдары
1.Шығыс Қазақстан - тәуелсіз Қазақстан өнеркәсібінің көшбасшысы
2.Реформалар жемісі
1.Семей қаласындағы өз қызметін түрлі бағыттар бойынша жүзеге асыратын
105 қоғамдық бірлестік тіркелген, соның ішінде соғыс, еңбек және Қарулы
күштер ардагерлері проблемаларымен айналысатыны – 7, бейбітшілік қорғау
қызметімен – 14, халықты сауықтыру мәселелерімен – 14, білім
бағдарламаларына қатысушы – 20, әйелдер, балалар, жастар проблемаларын
шешетін – 21, әлеуметтік, құқықтық, экологиялық және басқа мәселелерді –
қаладағы 39 үкіметтік емес ұйымдар шешеді
2006 жылдың бірінші жартыжылдығында үкіметтік емес ұйымдар өкілдерін
қала әкімдігінде мемлекеттік қызметшілер үшін өткізілетін жалпыға бірдей
құқықтық оқуға шақыру оң пікір тудырды. Мемлекеттік тапсырысты жергілікті
деңгейде іске асыру перспективалары «Ирис» өңірлік қоғамдық бірлестігі ішкі
саясат бөлімімен бірлесіп 2006 жылғы 26 мамырда өткізген «Мемлекет
әлеуметтік тапсырыс беруші ретінде: проблемалар мен перспективалар» атты
өңірлік конференцияда қаралды. Конференция жұмысына әкімдіктің құрылымдық
бөлімшелерінің басшылары, мәслихат депуттары, үкіметтік емес ұйымдар
басшылары қатысып, онда бюджеттік қаржыларды бөлудің құқықтық және
институттық тетіктерін құру мәселесіне ерекше назар аударылды, ол
стратегияларды анықтаудан бастап қаржыны бөлу және олардың пайдаланылуын
бақылауға дейінгі бүкіл рәсімдердің ашықтығына, әділдігіне және
тиімділігіне кепілдік беретін болды. Конференцияға қатысушылардың
ұсыныстары облыстық ішкі саясат департаментіне жіберілді.
2. «Ирис» ресурстық орталығы, «Бейбітшілік және келісім кеңесі»
қоғамдық бірлестігі, отбасылық дәрігерлер, мейірбикелер, іскер әйелдер
қауымдастықтары, мүгедектердің ерікті бірлестік қоғамы орнықты да тұрақты
жұмыс істеуде. Мәселен, «Полигон жаңғырығы» әйелдер федерациясы (Н.
Исанова) әлеуметтік салада көрсетілетін қызметтер тиімділігін арттыру,
әлеуметтік қызметті дамыту және нығайту арқылы өз жұмысында өзгерістерге
қол жеткізді. «Исток» қоғамдық бірлестігі, оның волонтерлік орталығы
экологиялық, табиғат қорғаушы, қайырымдылық ұйым ретінде танымал. 2005 жылы
«Исток» ҚБ активистері Пригородный орман питомнигінде жай қарағайдың 120000
екпесін сеуіп, өсірді. 2005 жылдың сәуір айында Саябақтар маршы күндері
еріктілер: оқушылар мен тұрғындар ормандағы бұрын жанған алқаптарда 27 га
алаңда екпелерді отырғызды. 9, 19, 27, 29, 38 мектептерде орманшылық жұмысы
қайта басталды (мектеп жағдайында екпелер өсіру, жаңғақ жинау және тұқым
дайындау). «Исток» экологиялық ағарту және экологиялық білімді насихаттау
жөніндегі жұмысты жүргізеді.
«Әйелдер мен полигон балалары» қоғамдық бірлестік (С.Қ. Сағандықова)
Диагностикалық орталықпен бірлесіп «Денсаулық» акциясын жалғастырып, 45
жасқа дейінгі әйелдерді кезең – кезеңмен, тегін тексеруді жүргізуде.
«Ирис» өңірлік қоғамдық бірлестігі – Дүниежүзілік ядролық қаруға қарсы
қозғалыстың тұрақты мүшесі. Жапонияның ядролық қаруға қарсы күштерімен:
«Генсунке», «Хиданко» және Демократиялық дәрігерлер одағымен ынтымақтасып
қызмет етеді. Германияның «FRIEDENSDORF INTERNATIONAL» ұйымының ұзақ
мерзімді әріптесі, Қазақстан Республикасы үкіметтік емес ұйымдар,
экологиялық форумының, «АРГО» азаматтық қоғамды дамыту жөніндегі үкіметтік
емес ұйымдар қауымдастығының мүшесі.
10 тақырып. Шығыс Қазақстан облысы: басты басымдылықтар
1.Шығыс Қазақстан халқын әлеуметтік қолдау
2.Жұмыспен қамтудың жаңа стратегиясы
1. Тарихи өлшеммен қарағанда 20 жыл деген тым ұзақ мерзім емес, бірақ
еліміз осы уақыт ішінде көптеген онжылдықтарға лайық ауыр еңбек жолынан
өтті. Бұрын соңды болмаған жаңа мемлекет жаңа қоғам орнады, жаһандаған
әлемнің жаңаша жағдайларында ойлайтын, өмір сүре, еңбек ете алатын жасампаз
жаңа ұрпақ өсіп шықты.
Оған ел халқының өмір сүру деңгейін айшықтар мынадай деректер куә:
бюджеттік салалар қызметкерлерінің еңбекақысы 6 есе, зейнатақыда өсті. Бұл
жылдардың барлығын түрі жағынан батыл, қоғамның тіршілік әрекетінің барлық
түрлеріне дерлік әсерін тигізген реформалар мазмұны жағынан бірегей дәуір
деп атауға болады.
2.Бүгінгі заманның аса маңызды міндеттерінің бірі-облыста нарықтық
қатынастарды дамыту халықты жұмыспен көбірек қамту міндетін алға қойды.
Соңғы 2 жылда жұмыспен қамту мен азаматтардың әлеуметтік игілігін
сипаттайтын негізгі көрсеткіштер айтарлықтай өзгерді. Жұмыссыздықтың жалпы
деңгейі 1,1 пайыздан 0,7 пайызға төмендеп, 5,7, пайызды құрады. Облыста
жұмыспен қамтудың жаңа стратегиясына сүйнен отырып, тек бір ғана 2010 жыл
ішінде 16 мыңнан астам адамды жұмыс орнымен қамтамасыз етті.
«Жол картасы» бағдарламасын бұрын-соңды болып көрмеген көлемде жүзеге
асырды, бағдарлама бойынша жалпы сомасы 30,2 млрд, теңгенің 1695 түрлі
жобасы жүзеге асты.
«Жол картасы» бағдарламасының өлке тарихынан өз орнын табары сөзсіз,
осы бағдарламаның арқасында жүзге тарта ауылдық елді мекен жаңаша түрге
енді. Қаржыландыру арқылы 2010 жылдың соңына қарай негізгі капиталға
тартылған инвестициялар көлемі 3 есеге, тасылған жүк көлемі мен бөлшек
тауар айналымы 5 есеге жуық өсті. Бұл жұмыс ары қарай өз жалғасын табуда.
Осы бағдарламаға сәйкес 5 жыл ішінде 2814 адамды әлеуметтік жұмыс
орындарына орналастыру ойластырылған.
11 тақырып. Жеті сарайлы көне шаһар тарихы
1.Жер-тарихы-ел тарихы, тарихи-өлкетану музейі
2.Семей қаласындағы тарихи ескерткіштер туралы
1. Тарихи -өлкетану музейі – Қазақстан және Батыс Сібір
музейлерінің ішіндегі ең ірі ғылыми және мәдени орталығы болып табылады.
Оның негізі 1883 жылы 11 қыркүйекте ( ескіше ) қаланған.
Оның алғашқы ұйымдастырушылары болып белгілі зерттеуші ғалым Михаэлис,
Маковецкий, Долгополов, Леонтьев, Лобановский т.б жер ауып келген зиялы
музей ісін дамытуда жарқын істердің ұйтқысы болған.Комитет мүшелері өлкеде
географиялық, этнографиялық және экономикалық зерттеу жұмыстарын жүргізе
отрырып, көптеген мәліметтер жинастырды.
Батыс – Сібір Географиялық қоғамының Семей бөлімшесі шығарып тұрған
құнды басылым «Записки...» бүгінгі күнде таптырмайтын асыл қазынаның
деректеріне сүйене отыра қала тарихында елеулі орны бар түп нұсқалармен
танысуға болады.
Сонымен бірге, ұлы ақын Абай Құнанбаев та осы алғаш құрылған тарихи
-өлкетану мұражайын ұйымдастырушылардың бірі болған. Сол мұражайға ақын
атамыз 60-қа таяу экспонаттар өткізгенін деректер растайды. Оның көбі
этнографиялық бұйымдар. Үлкен ас салатын ыдыстар, қымыз құятын құтылар,
қобыз, асатаяқ, шоқпар, айбалта,кебеже т.б мұның бәрі Абайдың өзі тұтынған,
қолымен ұстаған заттар.
Американдық саяхатшы, журналист Дж.Кеннан осы өлкетану мұражайына эскиз
берген. Көп жылдар бойы музейде Географиялық қоғамның мүшелері Керасимов,
Баландин, Власов, Корнилов, жергілікті өлкетанушылар ағайынды Болослюдовтар
еңбек еткен.
Музей қаланың ортасында бұрынғы губернатордың үйінде орналасқан.Бұл ХІХ
ғасырдың аяғындағы архитектуралық ескерткіш өзінің тарихи әсемдігімен көз
тартады.
Музей экспозициялары алғашқы 5 жылдықтар кезіндегі өңіріміздің халық
шаруашылығы салаларының құрылып қалыптасуын және даму барысынан сыр
шертеді. Стахановтық қозғалыстың алғашқы қолдаушылары Турксиб теміржолы,
сүт –консерві комбинаты, кеме жөндеу заводы сияқты алып құрылыстардың
салыну тарихымен, еңбек ерлерімен таныстырады.
Мұнда соғыс жылдарының қасиетті ескерткіштері де көп кездеседі.Жерлес
батырларымыздың жеке заттары, киім- кешектері , қару – жарақтары, сирек
кездесетін фотосуреттері мен басқандай документтер кімді болсын
толғандырмай қоймайды.
Музей эксползицияларында соғыстар кейінгі 5 жылдықдтар кезеңін,алға
қойған міндеттерді орындау жөніндегі облыс еңбекшілерінің еңбек
жетістіктерін баяндайтын мәліметтер мол.
Өңіріміздің ғылымы мен мәдениетінің кешегісі мен бүгіні жайында
құжаттардан деректер береді.
Музей тақырыптық экспозицияны жетілдіру, музей қорын толықтыру кештер,
кездесулер өткізу, түрлі тақырыптарда лекциялар оқу тәрізді шаралар
жүргізеді.
1902 жылы желтоқсан айында Семей қаласында тегін пайдаланатын оқу залы
ашылып, оған қайтыс болғанына 50 жыл толуына байланысты орыстың ұлы
жазушысы Н.В.Гогольдің есімі берілді.
1906 жылы ақысыз оқу үйі мен кітапхана біріктіріліп, Н.В.Гоголь
атындағы қоғамдық кітапхана болып аталынды.
1902-1911 жылға дейін кітапхана жұмысын басқарған, өлке мәдениетінің
дамуына үлес қосқан, кітапхананың дамуына үлкен үлес қосқан алғашқы
кітапханашылардың бірі, Батыс Сібір Географиялық қоғамының мүшесі
Н.Я.Коншин Семей қаласының тарихын, археологиясын, этнографиясын, табиғат
байлықтарын зерттеуде елеулі еңбек сіңірген.
Н.В.Гоголь атындағы облыстық кітапхананың өмірге келуі, алғашқы
қалыптасу жылдары қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаев есімімен тығыз
байланысты. Ол кітапхана ісіне белсене араласып, өзі де кітаптар алып
тұрақты оқырман болғанын деректер дәлелдейді.
Орыс зиялыларымен рухани қатынаста болған Абай өзі де бас болып,
кітапхананың тұрақты оқырманы болып жүріп, қатар ашылған өлкетану музейіне
Долгополов екеуі 50-ден астам экспонат тапсырғаны тарихтан мәлім және бұл
ақынның әлем әдебиетінен білімін тереңдеткен мектепке айналып еді.
Ұлы ақынның кітапханаға жиі келіп, орыстың атақты ақын жазушыларының
кітаптарын алып тұрғандығы және Е.П.Михаэлиспен алғашқы танысқандығы туралы
жазушы М.Әуезов өзінің «Абай Жолы» эпопеясында суреттеген .
Осындай күтпеген кездесуден туған таныстық тамырын тереңге тартып,
мақсат,мүддесі ортақ, армандары бір екі адамдарды іштей табыстырып,
құшақтары жазылмастай берік достыққа, жанымен сырласатын сыйласымды
жағдайға алып келді.
Кітапхананың белсенді өмірі Ұлы Октябрь социолистік эволюциясынан кейін
басталды.Мемелекет қарамағына алынған кітапхана, еліміздегі ең байырғы
мәдени ошақтармен тізе қосып, облысымыздың ғасырлар боцы қараңғылық
түнегінде қамалып келген қалың еңбекші қауымның сауатын ашуға, ғылым
негіздерін үйренуге өзіндік үлес қосты.
1991 жылы Кеңестер Одағы ыдырап, еліміздің тәуелсіздік алуына
байланысты ҚР министрлер комитетінің 1992 жылының 8 желтоқсанындағы №1035
шеіміне орай, бұрынғы М.В.Гоголь атындағы облыстық кітапхана Абай атындағы
әмбебап ғылыми кітапхана атына ие болды.
Көп жылдар өтсе де кітапхана өзінің сирек кітаптар қорын ерекше
күтіммен сақтап келешек ұрпаққа жеткізуде.
Қазіргі Семейде Абай атындағы әмбебап- ғылыми кітапханасының сирек
басылымдарының дүниежүзі әдебиеттерінің алтын жауһарларын құрап отырған:
А.С. Пушкин (1887) Л.Н. Толстой (1889) Платон (1863) Байрон (1884) Кантемир
(1868) В.И. Даль (1883) т.б шығармалары, К.Беккер « Всемирная история»
(1846) Н.М.Карамзин «История государства россиского» (1845) Илиада гомер
(1829)т.б соның айқын айғағы.
Бұл кітаптар ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХғасырдың басында өмір
сүрген, әлемдік мәдениеттен шалғайдағы қазақы ауылдың төл перзенті Абай
Құнанбаевтың білімге құмарлық щөлін басқан рухани бұлақ бола алады.
Кітапхана қоры Кеңестік дәуірге дейін орыс тілінде шыққан сөздіктердің
ең бай қорымен: «Брокгауз бен Эфронның энциклопедиялық сөздіктері» (1890
және 1894 жж), «Толық орыс- француз- неміс сөздігі» (1826ж), «Орыс- қырғыз
азбукасы» (1914), «Грек –орыс сөздігі» (1948) т.б анықтамаларымен де
бағалы.
Кітапханада өлкеміздің шежіресін шертетін: « Обзор Семипалатинской
области» (1998), «Советская спепь» (1929), «Екпінді» (1935-1951жж),
«Еңбекші қазақ» (1931), « Прииртышский комунар» (1936), «Социолистік
майдан» (1931ж), «Прииртышская правда» (1929-1962жж) т.б аймақтық
басылымдар шыққан кезден бастап қорда сақтаулы.
1992 жылы Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің шешімі бойынша
кітапхана атын Абай атындағы әмбебап ғылыми кітапхана деп өзгерту туралы
шешім қабылдады. Себебі, Семей тарихы мен мәдениетінің жарқын беттерінен
маңызды орын алатын кітапхана тарихы ұлы ақынның есімімен тығыз байланысты
еді.
Е Михаэлистің ұсынысымен 1878 жылы Семей қаласында Облыстық санақ
комитеті ұйымдастырылады. Бұл комитет қазақ өлкесіндегі экономика, тарих,
шаруашылық және табиғат мәселесін зерттейтін ғылыми мекеме болды. Евгений
Петрович сол комитеттің тұңғыш секретары болып қызмет атқарады.
1883 жылы ресми түрде қазан айында Облыстық санақ комитетінің жанынан
Е. Михаэлис бастаған саяси жер аударылғандардың ұйымдастыруымен
кітапхананың негізі қаланды.
Кітапхананың иең алғашқы кітапханашысы саяси жер аударылған тарихшы,
этнограф Н. Коншин болды.
Кітапхана туралы деректерге көз жүгіртсек, алғаш ашылған уақытында
небәрі 274 дана кітап болып, оны 130 оқырман пайдаланған көрінеді.
130 оқырманның 111- і орыс, 9- ы поляк, 1- і неміс, 5- уі еврей, 4-уі
қазақ ұлтынан болған екен.
Кітапхананы пайдаланушылардың бірі –қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев
болды. 1959 жылы «Қазақ мемлекет баспасынан» жарық көрген Ә. Жиреншиннің «
Абай және орыстың революцияшыл демократтары» атты кітапта мынадай
мағлұматтар берілген: «Михаэлис пен Абай тұңғыш рет осы кітапханада
кездесіп танысады. Алғашқы рет Михаэлис пен Абай өте бір қызық есте
қаларлық жағдайда кездеседі. Абай Семейдегі кітапханаға келіп, Л.
Толстойдың бір шығармасын сұрайды. Ол кітап Михаэлистің қолында еді,
Абайдың сұрағанын көріп, Михаэлис Абайға келіп кітапты оған беріп, тұңғыш
рет екеуі танысып, тіл қатады. Олардың алғашқы танысулары кітапхана ішінен
басталады. Ол кезде кітапхана Семей жұртшылығының үлкен мәдениет ошағына
айналып еді. Абай орыстың, батыстың классикалық әдебиетімен осы кітапханада
танысады.
Бүгінде кітапхананың кітап қоры 350 мыңнан асып отыр. Кітап
сөрелеріндегі әр кітаптың тарихы өз алдына ерекше. Әр кітап әр уақыттағы
тарихтан сыр шертіп, әр түрлі болмысты суреттеп, оқырман жанына рухани азық
берері сөзсіз. Осы 350 мыңнан асатын кітаптың 4500 –ге жуығын сирек қордағы
кітаптар құрайды. Міне осы уақытқа дейін сақталып келген кітапхананың бай
қоры мерейтой қарсаңында 13 бөлімнен тұратын кітап көрмесі қазан айының 8
-10 күндері қала жұртшылығына таныстырылды. Білім мен парасаттылықтың
ордасы кітапхана өз оқырмандарын асыға күтеді.
2.Семей облыстық музыкалы драма театры. 1920 жылы құрылды. Труппаны
ұйымдастырушы М.О.Әуезов, Қ.И.Сатпаев және режисері Ғ.Төребаев бастаған
қала интеллигенциясы мен студент –жастар болды. Олар 1934 жылы 10 мамырда
Семей музыкалы драма –театры өз шымылдығын И. Жансүгіровтың «Кек»
драмасымен ашты.Театрдың құрылуы мен қалыптасуы жолында өнер шеберлері
Ж.Т.Шанин, О. Беков, Қ. Жандарбеков, компазитор Л.А. Хамиди ерекше еңбек
сіңіріп , творчествалық көмек көрсетті.
Семей облыстық орыс драма театры. Ол Ф.М. Достоевскийдің атындағы театр
жергілікті партия комсомол органдарының 1934 жылдың 16 қазанындағы шешімі
бойынша ұйымдасқан жұмысшы жастар театры негізінде құрылып, 1935 жылы 25
ақпанда сахна шымылдығын ашты. 1975 жылы театрға жазушы Ф.М. Достоевскийдің
есімі берілді.1977 жылы облыстық драма- театры болып қайта құрылды.1960
және 1975 жылы театр Алматыда өнер көрсетті.
12тақырып. Семейдегі ірі өнеркәсіпорындарының тарихы
1.Ет комбинатының құрылу тарихы
2.Ірі өнеркәсіптер: силикат, цемент, кірпіш заводтары туралы
1. Тәуелсіз туымыз желбіреп, егеменді ел болғаннан бері жаңа
көзқарасты қажет еткен тарих ғылымдарындағы шектен шет қалмайтын маңызды
мәселелердің бірі қалалар тарихы. Бүкіл өзгерістер мен жаңалықтардың
басталар жері мен үкімет саясатының алғаш жүзеге асар орыны болып табылатын
қалалар тарихы- қоғам тарихының бөлінбес бөлшегі болып табылады. Жергілікті
жердің даму тәжірибесін терең зерттеу барысында қоғамның әлеуметтік
–экономикалық және саяси процесстерде болып жатқан мәселелердің себептері
мен мазмұнын терең түсінуге мүмкіндік береді. Қалалар халықтың
экономикалық, саяси және рухани өмірдің орталығын көрсетіп, дамудың басты
қозғаушысы болып табылады. Өйткені, қалалар - бұл көп салалы әлеуметтік
организм, күрделі экономикалы жағырафиялы комплекс.
Қала - өндіріс ошақтарының, адамдардың қоныстану, мәдени және
рухани орталығы ретінде үнемі зерттеушілердің: тарихшылар, қаржыгерлер,
социологтар, демографтар және т.б . маман иелерінң басты объектісі болып
табылады. Қала өмірінің келелі мәселелері мен фактілерін нақты сараптау,
жүйелеу болмаса онда ірі елді мекендердің дамуы ерекшелігінің заңдылығын
ашу қиынға соғар еді. Сондықтан да жылдан - жылға ғаламдар мен
ізденушілердің қаланың аса танымал емес беттерін ашуға деген
қызығушылықтарының артуы да заңды құбылыс. Осы тақырыпқа өзек боларлық
қалалар ежелден – ақ сауда, қолөнер, мәдениет, қоғамдық және саяси
қызметімен отырықшы жер өңдеу, мал шаруашылық-көшпелі өркениеттің
синкретизм звеносы ретінде танымал болған. Осындай екі өркениеттің тоғысар
тұсы – қалаларда мемлекет билігінің шоғырлануы, яғни үкіметтің басқару
жүйесінің жергілікті мекемелері мен ұйымдары, қоғамдардың қызмет етуімен
қатар ғылыми және ағарту мекемелерінің орналасуы, әлеуметтік топтардың
топтасуымен ерекшеленеді. Сондықтан да ел өміріндегі өзгерістер мен
жаңалықтардың алғаш бастау алуы мен қорытындыланатандықтан қала қоғамдық
тарихтың бөлінбес бөлшегі болып табылады. Жергілікті жердің дамуының бай
тәжірибесі мен аймақтық ерекшеліктерін ғалымдарымыздың зерттеуі қоғамдағы
болып жатқан әлеуметтік, экономикалық және саяси процестердің себептерін
тереңірек түсінуге көмектеседі. Өйткені, жекелеген қалалар тарихы туралы
материалдарда өлкенің көп қырлы сипатын, өндіріс күші,ің, мәдениетінің,
қоғамдық ой мен сананың өсуіне жан-жақты талдау берумен құнды. Қалалар
тарихы - әртүрлі аймақтар арасындағы байланыстар тарихын зерттеу
нәтижесінде тарихи, экономикалық, жағрапиялық және мәдени жағынан ашып
көрсетеді.
2. Қазақстанда өткен заман мен қазіргі кезеңдегі дамуы сан түрлі
оқиғаларға, буырқанған экономикалық және саяси құбылыстарға толы мекендер
көп. Солардың қатарына халық ыстық мейіріммен аса қастерлеп, қадір тұтатын
өткен тарихы сырға, қойнауы қазақтың маңдайына бітіп, бағы үшін жаралып,
халықтың қамын жеген мәдениеттің асқар шыңына жеткізер ғұлама ойшылдар,
қайраткерлер мен өнерпаздардың абзал есімдеріне толы қасиетті қара шаңырақ.
Семейдің шоқтығы қашанда бөлек тұрады. Семей XVIII – XIX ғасырларда Ресей
үкіметінің Қазақстан даласында басып алған жерлерді ұстап тұру үшін
салынған бекіністердің бірі ретінде іргесі қаланып, өзінің жағрапиялық
жағынан қолайлы орналасуынан Орал мен Қытайды, Сібір мен Жетісудың арасында
экономикалық байланысты орнықтырып, Далалық өлкенің сауда, қоғамдық және
мәдениет орталықтарының біріне айналды. Семейдің қасиетті топырағы әлемге
Шығыстың рухани ғұламалары Абай Шәкәрім, Мұхтарды әкелсе, Ф.Достаевский мен
Ш.Уәлихановтардың ұлағатты достығын нығайтты. Алаштың ту көтерген жері де -
Семей. Мұнда оны айғақтайтын тарихи орындар жеткілікті. Халқымыздың мақтан
тұтар талантты ақын жазушы, ғалымдар мен батырларына өмір беріп, тәрбиелеп
шығарды. XX ғасырдың басында Семей қаласы мәдениет орталығы, Қытай мен
Монғолияның батыс аймақтарымен сауда және экономикалық байланыстар орнатуға
ыңғайлы орталық есебінде қызмет етті. Кеңестік дәуірде республикадағы ірі
өнеркәсіп орталықтарының біріне айнала отырып, бүкіл елдегідей
орталықтандыру, жалпы халықтың меншік, әкімшіл басқару жүйесінің алғашқы
тауқыметін басынан кешіре отырып, жаңа кеңестік білім беру ордасына
айналды.
Қаланың рөлі әрқашанда экономиканың деңгейі мен қоғамның саяси
дамуына байланысты өзгерске ұшырап отырады. Кеңес үкіметі орнағаннан кейін
қаланың әкімшілік қызметінде де сапалық өзгерістер болды. Семей губерния.
Округ, облыс орталығы ретінде осы өңірдің ірі әкімшілік орталығына айналуы,
қаланың өлкедегі әлеуметтік-экономикалық қайта құруда маңызы зор болды.
Дегенмен де, кеңес үкіметінің алғашқы 20 - жылдығында Семей қаласының дамуы
күрделі және қарама-қайшы үрдісте жүріп, нәтижесінде бүкіл қоғамдағыдай
қаланың әлеуметтік - экономикалық және мәдени даму барысы түпкілікті
өзгеріске ұшырады. Сонымен қатар, қарқынды индустрияландыру жергілікті
маман жұмысшылар мүмкіншілігі ескерілмегендіктен және 20 -жылдығындағы
Ресейдегі ашаршылық, 30-жылдардағы қазақ аулындағы ашаршылық кесірінен
Семей Шығыс Қазақстан қалаларының ішінде сырттан көшіп келушілер ең көп
шоғырланған қаласы ретінде әлеуметтік және ұлттық-демографиялық
мәселелердің қордаланған мекеніне айналды. Семей еліміздің басқа қалалар
сияқты Кеңестік кезеңнің бастапқы жылдарында күрестер мен жеңістерге толы
үлкен табыстар мен қатар, адам құндылығы мен мүддесінің аяққа тапталуы,
дәстүрлі шаруашылық пен ұлттық мәдениеттің негізі жойылған өзек өртер
өкінішке толы күрделі кезеңдерді басынан өткерді. Ұлы Отан соғысы жылдары
қала экономикасының жағдайына әсер еткен факторлар – өндіріс орындары
болды. Соғыстың алғашқа күнінен-ақ еріктілерден құралған әскери дивизиялар
құрамында семейліктер де ерліктің үлгісін көрсете білді. Ұлы Отан соғысын
жеңіспен аяқтасымен жасампаз бейбіт еңбекке кіріскен семейліктер де жоғары
қарқынмен қала экономикасын өркендетуге барынша күштерін салып, өнеркәсіп
базалары нығайтыла бастады.
1970 – 1980 жылдары өнеркәсіп орындары мол өнім беріп, жоспарларды асыра
орындағанымен халықтың, республиканың байлығы артпады. Шығарылған өнімге
жұмсалынған еңбекпен ол үшін төленілетін еңбек ақының мөлшері сәйкес
болмай, Қазақстанның көптеген қалалары тәрізді Одақтың тегін шикізат көзіне
айналды. Соқыр сенімді басшылыққа алған үкіметтің мұндай солақай саясаты
бүкіл ел экономикасын ойсыратып жіберді. Соңғы 80 жылдарда өндірісті
техникалық тұрғыдан қайта жарақтау және қайта құру ісі кең көлемде
жүргізілді. Нарықтық қатынасқа көшу кезіндегі экономикадағы оралымсыздық,
қырсыздық көптеген кәсіпорындардың тығырыққа тіреді. Еліміз егеменді ел
болғаннан кейін Семей қаласы қоғамындағы көптеген өзгерістер, қоғамдық
өмірдің бұрын айтылмай келген беттері, айтылса да нақты, толық бағаланбай
келген келелі мәселелеріне қайта оралуға мүмкіндік туды. Семей қаласының
әлеуметтік – экономикалық және мәдени жағдайында келелі өзгерістер
байқалды.
13 тақырып. Семей қаласындағы білім ордалары және оның тарихы
1.Жалпы білім беретін орта мектептер тарихы
2.Н.Назарбаев зияткерлік мектебі
1.Тарих сабағында өлкетану материалдарын пайдаланған кездегі оқушы
- жастарға берілетін тәрбие мәселелерінің алатын орны ерекше.
ХХІ ғасыр ғылым мен техниканың даму заманы . Сондықтан уақыт
талабына сай юілімді де парасатты жан дүниесі кемел намысшыл ұлтжанды ұрпақ
тәрбиелеу – баршамыздың басты мақсатымыз.
Өлке тарихмызды тану оны өскелең ұрпаққа өнеге етіп қалдыру- атадан
балаға жалғасқан дәстүр. Еліміздің еңес көтеріп етек- жеңін жинағалы бері
көне тарихымыздың көзі ашылып, елімізбен жеріміздің ой-шұқырын тануға сол
арқылы жас ұрпақтың бойына өз өлкесі отаны туралы білімдерін сіңіруге
мүмкіндік береді.
Қазақстандық отаншылдыққа, ұлтжандылыққа тәрбиелеу аса маңызды
міндет. Қазір Республикамызда әртүрлі ұлт өкілдері мекендейді. Қазақстан
сол ұлттарға ортақ отан. Мектеп оқушылар арасында жүргізілген жұмыстарда,
сабақтарда әсіресе тарих сабағында отаншылдыққа тәрбиелеуге ерекше мән
берілуі керек.
Тарих сабағында пайдаланылатын өлкетану материалдарының тәрбиелік
мәні өте мол.Өйткені, ол бүкіл адам баласының ғасырлар бойы жинаған
тәжірбиесін баяндайды.Өлкетану материалдары тарихи фактілерді, оқиғаларды,
өкеміздің тарихын, өлкеміздің жеке тарихи қайраткерлерінің халық үшін
жасаған қызметін баяндайды, осылардың бәрі оқушылардың жүрегіне, сезіміне
күшті әсер етеді. Адамгершілік жоғары, саналы азамат болып қалыптасуына
үлес қосады.
2. Қазақстанға жан – жақты білімді, осы республикадағы барлық
халықтың тілін тарихын әдет ғұрпын сыйлайтын осы ел үшін, оның халықтарының
бақытты келешегі үшін бар білімі мен күш-жігерін аянбай жұмсайтын нағыз
отаншыл азаматтар керек. Бұл міндеттерді шешуге тарих пәнінің тәрбиедегі
орны тағы да ерекше.
Кеңес елінің тұсында тарих пәнін оқыту барысында оқушыларды
тәрбиелеудің ең негізгі бағыттары: марксизм – ленинизм идеясына
берілгендік, дүние жүзінде капитализімнің құрып, коммунистік қоғамның
салтанат құратынына сендіру, социалистік идеологиядан басқа идеологиялардың
бәрін жек көру, дінді жек көру рухында тәрбиелеу болды. Тәрбиенің мұндай
бағыттарының мүлде теріс екендігін өмір тәжірбиесі көрсетті. Сондықтан да
біз қазір Қазақстан мектептеріндегі тәрбиенің міндеттерін анықтағанда
мұндай теріс бағыттардан бас тартамыз.
Оқушылардың дүниеге ғылыми қалыптастыру адамгершілікке имандылыққа
ізгілікке тәрбиеленеді отаншылдыққа өз өлкесін сүюге еңбекке, қарт ұрпақтың
еңбек және жауынгерлік дәстүріне тәрбиелеу өлкеміздің тарихи байлықтарын
бағалау құрметтеу адамзат жасаған бағалы құндылықтарды сақтай білуге
тәрбиеленеді эстетикалық экологиялық экономикалық т.б. тәрбие алады.
Өлкетану материалдары адамзат жинаған бай тәрбиемен әсіресе
өркениеттілік мәдениеттанушылық дәстүрмен таныстырады. Өлкедегі тарихи
оқиғалардың фактілердің адамгершілік тәрбиенің қаншалықты маңызы бар екенін
атақты қайраткерлер мен ғалымдар атап көрсетуде.
Жергілікті материалдарды тарих сабағына пайдаланып оқу барысында
оқушылар отаншылдыққа өз халқына басқа да халықтарға деген сүйіспеншілдікке
жауынгерлікке, еңбек сүйгіштікке, Отаны үшін кез-келген қиындыққа әзір
тұруға, халық арасындағы достық пен ынтымақтастыққа, қоғам үшін, халық
үшін, ел үшін қызмет етуге дайын болуға, адалдыққа, шыншылдыққа, тазалыққа,
қарапайымдылыққа, кішіпейілділікке өз мүддесінен халық, Отан мүддесін
жоғары қою сияқты басқа да тамаша қасиеттерге тәрбиеленеді. Осы
қасиеттердің бәрі қосылып оқушыда туған өлкеге деген жоғары көзқарасты
қалыптастырады.
Осының бәрі тарихты оқыту барысында халық бұқарасының қоғам
дамуындағы ролін жауынгерлік, еңбек дәстүрін, өлкеміздің жеке
қайраткерлерінің тамаша қасиеттерін алып о көрсету арқылы жүзеге
асады.
Қайраткердің қызметін таныстырғанда олардың мынадай қасиеттерін
ашып көрсетуге болады: сас қайраткерлердің мінез-құлқұның,өмірлік мұратының
қалыптасуына не әсер етті (мәселен Ә Бөкейхановтың,Ахмет Байтұрсыновтың, Т.
Рысқұловтың т.б). Оның жеке басықасиеттерінің алдына қойған мақсатына сай
келуі (мысалға Құнанбай және басқа да тарихи тұлғалардың) олардың
күнделікті іс-әрекеттерін өмірлік мұраттарының көрініс табуы Г. Мұратбайев
т.б тарихи қайраткерлердің алға қойған іс-әрекеттері жүзеге асырған іс
шаралары әсіресе сын сағатта, қиын жағдайда дұрыс шешім қабылдауы (қазақ
билерінің қызметі) жайлы келтіруге болады.
Туған өлкеміздегі ізгілікті істерді құрметтей білу де
адамгершілікке қатысты. Өлкемізде ертеде салынған тамаша қалалар, тарихи
ескерткіштер, зәулім ғимараттар, өлкемізге саяси жер аударылып келген орыс
ұлтының өкілдерінің атқарған ізгілікті істері, белгілі ойшылдары мен
ғалымдары ашқан жаңалықтарға оқушылар қызметпен қарауға, оларды оқушылар
мен жасаушылардың еңбегін бағалауға, оларды сақтауға, дәріптей білуге
тәрбиеленуі тиіс.
Тарихты оқыту яғни сабақты өлке тануға байланысты жергілікті
материалдарды тиімді пайдаланудың оқушылардың өлкетануға қызығушылығына
көп көмегі тиеді, өйткені оқу материалы оқушыларға жақын әрі таныс
болғандықтан оларды қызықтырады, өлкенің жай – жапсарын білуге жетелейді.
Өлке тарихын білу Отанға деген сүйіспеншілік, бар күш- жігері мен білімін,
игілігі мен мүддесі үшін, туып өскен жеріне, ана тіліне, өз халқымның,
елімнің әдет- ғұрпына, салт-дәстүріне деген сүйіспеншілік адам зат баласына
ерте замандардан ақ қалыптасқан.
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін халыққа білім беру саласында
көптген озгерістер болды.Оқушылар өзі туған өлкесініңде, басқа елдердің де
халықтарына құрметпен қарауға тәрбиелеуде. Оқушыларды өлкетану- отан
тануға, халықтар достыған тәрбиелудің мынандай жолдарын ұсынуға болады:
Халықтар тағдырының орталығына әдет- ғұрыптарының салт- дәстүрлерінің
ортақтылығына назар аудару: Халықтар арасында пайда болған, қалыптасқан
достықты, оған себеп болған, әсер еткен тарихи жағдайларды ашып көрсету.
Көрнекті қайраткерлердің де тарихтан халық алдындағы қызметін, еңбегін
көрсету. Туған өлке материалдарын тиімді пайдалану. Отаншылдықты халықтар
достығын дамыту сияқты тамаша қасиеттерді өркендетуге байланыты мемлекет
пен үкімет тарапынан қабылданған құжаттардың мәнін жүзеге асыру – бүгінгі
күннің өзекті мәселелері. Қазақстандық отаншылдыққа, ұлтжандылыққа
тәрбиелеу аса маңызды міндет. Мектеп оқушылары арасында оларды өз өлкесін,
отанын сүюге тәрбиелеуге ерекше мән берілуі керек. Қазақстандық
отаншылдықтың тарихи негізі бар: бірқатар түркі тілдес халықтар қазақ,
өзбек, қырғыз, ұйғыр т.б ежелден Орта Азиямен Қазақстанда мекендейді .
Оқушылардың өлкетануға деген көзқарасын қадыптастыру мен тәрбие
мәселесіне тікелей қатысты тақырыптарды мұғалім алдын-ала іріктеп жұмыс
жасауды нәтижелі ұйымдастыра қойылған міндеттердің шешілуі әбден
мүмкін.Мысалы арихтағы ;көтерілістер: тақырыбын оқытуда бүкіл
халықтың,елдің әскери күшке бірігіп,ынтымақтастырып,ұйымшылықпен қарсы
тұрғының көрсететін материриалдар,халықтардың өзәрә достығы мен өмір
мақсаттарының түп-тамыры бір екендігін айқындайды.Оған 1941-1945 жылдардағы
Ұлы Отан соғысына қатысушы жерлестеріміздің ерліктері мысал бола алады.
Сондықтанда тарихтың еш бұрмаланусыз жазылынуы ұрпақ тәрбиесіне оның
біліміне әсер ететін бірден бір сриктор деп айтуға толық негіз бар.
14 тақырып. Спорт кешендерінің тарихы
1.Қазақ футболына 100 жыл
2.Спорт кешендері
1. 1913-14 жылдары Семей қаласында ССК, "Олимп", "Ласточка", "Орлята"
және "Ярыш" атты алғашқы қазақстандық командалар пайда болды. Көптеген
деректерде аяқ доп ойынын Орталық Азия мен Сібір бойынша ірі сауда
орталыктарының бірі саналған Семей қаласына ағылшын саудагерлері алып
келгендігі айтылады. Осылайша Семей тек Қазақстанда ғана емес, Орта Азияда
да ең алғашқы футбол ойналған қала.
Семейде кезінде «Ярыш» футбол клубының сапында әдебиет алыбы
Мұхтар Әуезов өнер көрсеткен. Жас Мұхтармен бірге жасыл алаңға шыккан
отандык футболдың карлығаштары Ахметсәлім Кәрімов (капитан), Қасымхан
Мұхаммедов, Салах Хисматуллин, Зиятдин Рыспаев, Мұхаммед Сайдашев, Юнус
Нигматуллин, Әміржан Сыздықов, Ғабдулхан Ғаббасов, Мұхамедулла Құрманов,
Гусман Ямбушев, Сабыржан Ахмедшин секілді жеткіншектер біздің елде бұл
спорт түрінің кең таралуына жол ашты.
Семейлік футбол жылнамашысы Евгений Один тапқан деректерге сүйенер
болсақ «Ярыш» халықаралық бәсекеге қатысқан алғашқы команда болып
есептеледі. Мынадай кызык дерек бар. «Ярыш» Семей каласыңда Бірінші
дүниежүзілік соғыс тұтқындарынан жасақталған командаға карсы кездесу
өткізген екен. Әскери тұтқындар арасында біздің командаға қарсы 1912 жылғы
әлемдік Олимпиада ойыңдарының екі катысушысы өнер көрсеткен. Қазакстандык
футболдың қарлығаштары алғашкы ойындарын Қазан төңкерісіне дейін күз сайын
болатын атақты Семей жәрмеңкесі өтетін алаңқайда өткізіп келген.
Ал 1915-16 жылдары Танымалдығы күн санап арткан аяқ доп ойыны
Павлодарға да жетті. Ертіс жағасындағы қалада "Ястреб" және "Звездочка"
командалары пайда болды. Семей мен Павлодарлық командалар Ресей
империясының көршілес орналасқан губернияларының комаңдаларымен жиі кездесе
отырып футболдың Орта Азия мен Сібірде кең танылуына жол ашты. Ал ХХ
ғасырдың 20 жылдарында, яғни 1921 жылы Жамбыл қаласында Қазакстандағы
алғашкы футбол алаңы пайдалануға берілді.
1928 жылы Петропавл қаласында Қазақ АКСР (Автономиялы Кенестік
Социалистік Республикасы) губернияларының командалары арасында ресми жарыс
өткізілді. Аталмыш турнирге катыскан ойыншылардан Қазақстан тарихындағы
тұңғыш құрама команда жасакталып, бұл ұжым РКФСР (Ресей Кеңестік
Федеративті Соңиалистік Республикасы) облыстары мен автономиялары
халыктарының I- Бүкілодақтық жұмысшылар Спартакиадасы іріктеу бәсекесіне
қатысты. Қазан қаласында өткен жарыста қазақстандық команда бес кездесу
өткізіп, турнир қорытындысы бойынша екінші орынға ие болды.
1936 жыл Қазақстандық команда алғаш рет Бүкілодақтық ресми бәсекеге
қатысты. КСРО Кубогінің 1/32 финалдық кездесуіне қатысудан бас тартқаннан
куйбышевтік клубтастарын алмастырган Ақтобе қаласының «Динамо» командасы
мәскеулік ЦДКА-мен кездесу өткізді. Матч корытындысы мәскеуліктердің
пайдасында 4:0 болып аяқталды.
1937 жылы Қазакстандық команда алғаш рет кәсіпқой клубтар арасындағы
КСРО чемпионатына қатысуға мүмкіндік алды. Кеңес Одағының III
Чемпионатындағы «Шығыс қалалары» тобында өнер көрсеткен алматылық «Динамо»
жеті қатысушының арасыңда үшінші орынға ие болды.
Осылайша Семей қаласында алғаш «Ярыш» атты футбол командасының құрылуы
қазіргі семейдің спортын дамытумен салауатты жастардың өсуіне де өзіндік
үлестер қосуда.
15 тақырып. Қазіргі Семей қаласының тарихынан
1.Семей қаласы-рухани-мәдениеттің орталығы
2.Туған қалам Семейім
1.Семей қаласының мәдениет саласының жалпы бейнесі осы заманғы
талаптарға сәйкес және халықтың мәдени – рухани сұранымдарын
қанағаттандырады. Қалада 36 мәдениет мекемесі, соның ішінде 4 театр,
филармония, 4 мұражай, 13 кітапхана, 3 мәдениет үйі, 2 кинотеатр, 5 клуб
мекемесі, 2 саябақ жұмыс істейді.
Осы мекемелердің барлығы да өз қызметінде біршама жетістіктерге қол
жеткізді. Өткен жылмен салыстырғанда қала театрларында қойылған
спектакльдер саны өсті және тиісінше қызмет көрсетілген халық саны да өсті.
Мәселен, 2006 жылдың І жартыжылдығында 77 спктакль қойылды. 2005 жылдың І
жартыжылдығында 16413 көрерменге қызмет көрсетілсе, 2006 жылы – 21117
болды, бұл 129% құрайды. Бұл оқу орындарында, мектептерде, колледждерде
Театр күнін өткізудің практикаға енгізілуіне байланысты, бұл қала халқының
басым бөлігін қамтуға мүмкіндік береді.
Кітапханаларға оқырмандардың баруы, кітап оқу және кітап беру
мониторингі негізгі көрсеткіштердің ұлғайғандығын көрсетті: оқырмандар саны
49800 адамнан 55000 адамға дейін, кітап беру саны 1041045 кітаптан 1097696
кітапқа дейін өсіп, кітап қоры 796599 – дан 806258 кітапқа дейін, оқырман
балалар саны 12533 – тан 13659 балаға дейін ұлғайды. Бұған кітапхана
қызметіндегі сапалық өзгерістер, яғни техникалық қайта жарақтандыру, жаңа
компьютерлік, желілік, CD – ROM технологияларға бағыт алу жәрдемдесті.
Электрондық почта мен Интернет болуы арқасында кітапханалар кез келген
ақпараттық жүйелермен байланыс жасауға, қажетті ақпарат алуға және
оқырмандар сұраныстарын барынша толық қанағаттандыруға мүмкіндік алды.
Қаладағы бүкіл мәдени – көпшілік жұмыстың орталығы – Мәдениет сарайы
болып табылады. Ол көп бейінді жұмыс жүргізеді. Мұнда 33 клубтық құрылым
мен қызығушылығы бойынша клубтар, соның ішінде 15 көркемөнерпаздар ұжымдары
жұмыс істейді, бұлардың 9 – «Халықтық» атағын иеленген. Қазақстанның еңбек
сіңірген мәдениет қызметкері, белгілі әнші, композитор Тұрсынғазы Рахимов
жетекшілік ететін домбырамен ән салу мектебі, ақын Дәмеш Омарбаева
жетекшілік ететін ақындар даярлау орталығы өз жұмыстарында елеулі
табыстарға қол жеткізді. Бұл орталықтардың түлектері, талантты жастар
Мейіргүл Байболова, Жасұлан Қоңырбаев, Ринат Заитов, Әсем Жұмағазина, Серік
Молдабеков және басқалар облыстық және республикалық конкурстардың, ақындар
айтыстарының лауреаттары болды.
2. Семей Шығыс Қазақстан облысының батыс өңіріндегі екінші орындағы
ірі қала болып табылады. Семей – республикамыздың мәдени, тарихи
орталықтарының бірі. Мұнда Абайдың және Ф. М. Достоевскийдің мұражайлары,
Қазақстанның байырғы өлкетану мұражайы, Невзоровтар отбасы атындағы
бейнелеу өнері мұражайы, кітапханалардың тұтас желісі халыққа қызмет етеді.
Екі театр-Абай атындағы қазақ музыкалы-драма театры және Ф. М. Достоевский
атындағы орыс драма театры жұмыс істейді. Семей құрамында жас Мұхтар Әуезов
ойнаған Қазақстан футболының, әлемге әйгілі қазақ балуаны Қажымұқан
Мұңайтпасұлы өнер көрсеткен ұлттық цирктің отаны.
Семей- Шығыс Қазақстан облысының батыс өңіріндегі екінші орындағы
ірі қала болып табылады. Ол Ертіс өзенінің екі жағасына орналасқан. Аумағы
– селолық округтерді қосқанда 27,5 мың шаршы метр. Гринвичтен 500 ендік
және 800 бойлық сызықтары қиылысында Семей қаласынан батысқа қарай 40 км.
Дегелең тауында Евразия супер-құрылығының Географиялық орталығы
анықталған. Өңір климаты ерекше географиялық орналасуымен ерекшеленеді,
құрылықта, мұхиттардан барынша алыс орналасқан. Аумақ арктикалық бассейнге
ашылған, бірақ Азияның ең биік тау шыңдары оны Үнді мұхитының әсерінен
оқшау қалдырған.Климатының шұғыл континентальдылығы жылдық және тәуліктік
температуралардың жоғары амплитудасы салдарынан болып отыр. Қыста -450 –
қа, жазда +450 –қа дейін жетеді. Қала халқы 300 мың адамнан астам.Ертістің
екі жағасында орналасқан Семей еліміздің ірі де әсем қалаларының бірі болып
табылады, жергілікті тұрғындар ғана емес, Қазақстанның «рухани астанасының»
қонақтары да осындай пікірде.
3. ПРАКТИКАЛЫҚ (СЕМИНАР) САБАҚТАРЫ
1тақырып. Тарихи өлкетану тарихы және мәдениеті пәні, мақсаты мен
міндеттері
1.Өлкетану негіздері.
2.Қалыптасу кезеңдері
2тақырып. Көне түрік жазбаларының ескерткіштері және олардың өлке
тарихындағы рөлі.
1.Көне түрік жазба ескерткіштері
2.Өлке тарихындағы рөлі
3тақырып. Қазақстанда өлкетанудың қалыптасуы және дамуы.
1.ХІХ ғ. Орыс зерттеушілерінің деректері
2.Өлкетану тарихы мен мәдениетін зерттеудегі ғалымдар үлесі
4тақырып. Өлкені зерттеудегі қазақ ғалымдары мен ағартушыларының рөлі және
қызметі.
1.Ш.Уалиханов-шығыстанушы, тарихшы.
2.Абай Құнанбаев.
3.Ы.Алтынсарин
5тақырып: Отаным-бақыт Ордасы
1.Болашақ өткеннен бастау алады
2.Шығыс Қазақстан облысы: реформалар және жаңарған тағдырлар
6тақырып. Тарихи - өлкетану мұражайларының тарихы.
1.Семей қаласының тарихы мен тарихи - өлкетану мұражайы
3. Абайдың мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби мемориалдық қорық мұражайы
7тақырып. Семей қаласы мәдениетінің тарихы
1.Абай атындағы қазақ музыкалы драма театры
2.Семей-руханият қаласы
8 тақырып. Семейдегі рухани қазына тарихы
1.Абай атындағы ғылыми әмбебап кітапхана
2.Семей қаласындағы оқу орындарының қалыптасу тарихы
9 тақырып. Экономиканы дамыту арқылы дәулетті қоғамға жетудің жолдары
1.Шығыс Қазақстан - тәуелсіз Қазақстан өнеркәсібінің көшбасшысы
2.Реформалар жемісі
10 тақырып. Шығыс Қазақстан облысы: басты басымдылықтар
1.Шығыс Қазақстан халқын әлеуметтік қолдау
2.Жұмыспен қамтудың жаңа стратегиясы
11 тақырып. Жеті сарайлы көне шаһар тарихы
1.Жер-тарихы-ел тарихы
2.Семей қаласындағы тарихи ескерткіштер туралы
12тақырып. Семейдегі ірі өнеркәсіпорындарының тарихы
1.Ет комбинатының құрылу тарихы
2.Ірі өнеркәсіптер: силикат, цемент, кірпіш заводтары туралы
13 тақырып. Семей қаласындағы білім ордалары және оның тарихы
1.Жалпы білім беретін орта мектептер тарихы
2.Н.Назарбаев зияткерлік мектебі
14 тақырып. Спорт кешендерінің тарихы
1.Қазақ футболына 100 жыл
2.Спорт кешендері
15 тақырып. Қазіргі Семей қаласының тарихынан
1.Семей қаласы-рухани-мәдениеттің орталығы
2.Туған қалам Семейім
4 Студенттердің өздік жұмыстары (СӨЖ)
|№ |Тақырыптық тапсырмалар атаулары |Оқыту |Сағат |
| | |факторы |саны |
|1. |Тарихи өлкетану тарихы және мәдениеті пәні, |Конспектіні |2 |
| |мақсаты мен міндеттері |толықтыру | |
|2. |Көне түрік жазбаларының ескерткіштері және |әдебиеттермен |2 |
| |олардың өлке тарихындағы рөлі. |жұмыс | |
|3. |Қазақстанда өлкетанудың қалыптасуы және |Тезис жазу |2 |
| |дамуы. | | |
|4. |Өлкені зерттеудегі қазақ ғалымдары мен |Реферат |2 |
| |ағартушыларының рөлі және қызметі. | | |
|5. |Шығыс Қазақстан облысы: реформалар және |Баяндама |2 |
| |жаңарған тағдырлар | | |
|6. |Тарихи - өлкетану мұражайларының тарихы. |экскурсиялар |2 |
|7. |Семей қаласы мәдениетінің тарихы |хабарламалар |2 |
|8. |Семейдегі рухани қазына тарихы |Реферат |2 |
|9. |Шығыс Қазақстан - тәуелсіз Қазақстан |Ауызша журнал |2 |
| |өнеркәсібінің көшбасшысы | | |
|10. |Шығыс Қазақстан облысы: басты басымдылықтар |Тезис жазу |2 |
|11. |Жеті сарайлы көне шаһар тарихы |Слайдтар даярлау|2 |
|12. |Семейдегі ірі өнеркәсіпорындарының тарихы |Хабарламалар |2 |
| | |жазу | |
|13. |Семей қаласындағы білім ордалары және оның |Ақпараттар |2 |
| |тарихы |дайындау | |
|14. |Қазақ футболына 100 жыл |Реферат жазу |2 |
|15. |Семей қаласы-рухани-мәдениеттің орталығы |Тест орындау |2 |
| |БАРЛЫҒЫ | |30 сағ |
|«Өлкетану тарихы және мәдениеті» пәні бойынша |
|тест тапсырмалары жиыны: 200 сұрақ |
|№ |Сұрақтар |Дұрыс |
| | |жауабы |
|1 |Шілікті қорғандары қай көлге жақын орналасқан? |С |
| |А) Алакөл | |
| |В) Балқаш | |
| |С) Зайсан | |
| |D) Байкал | |
| |Е) Каспий | |
|2 |Шілікті қорғандары жайлы алғашқы дерек қай жылдан бастап |А |
| |кездеседі? | |
| |А) 1869 жылдан | |
| |В) 1870 жылдан | |
| |С) 1863 жылдан | |
| |D) 1893 жылдан | |
| |Е) 1916 жылдан | |
|3 |Шілікті қорғандары жайлы алғашқы дерек қай жерде басылып |С |
| |шықты? | |
| |А) Омбыда | |
| |В) Орынборда | |
| |С) Томскіде | |
| |D) Тобольскіде | |
| |Е) Мәскеуде | |
|4 |Шілікті жерінде қанша қорған бар екенін болыстарға санап |В |
| |беруді өтінген адам? | |
| |А) Ш.Уалиханов | |
| |В) Н.Я. Коншин | |
| |С) Ушанов | |
| |D) Достоевский | |
| |Е) З. Самашев | |
|5 |Шілікті қорғандарын зерттеу неше кезеңнен тұрады? |D |
| |А) 5 | |
| |В) 3 | |
| |С) 5 | |
| |D) 4 | |
| |E) 9 | |
|6 |Шілікті қорғандарына жүйелі зерттеу жұмыстарын жүргізуді | А |
| |үйлестірген, «Алтын қорғанның құписы» атты еңбекті жазған | |
| |ғалым? | |
| |А) С.С. Черников | |
| |В) Н.Я. Коншин | |
| |С) З. Самашев | |
| |D) Төлеубаев | |
| |Е) Ә. Марғұлан | |
|7 |Алтын қорған атына ие болған қорған? |С |
| |А) №11 | |
| |В) № 2 | |
| |С) № 5 | |
| |D) № 6 | |
| |Е) №12 | |
|8 |Мұртты қорғандардың алғашқысы қашан табылды? |D |
| |А) 1935 жылы | |
| |В) 1928 жылы | |
| |С) ХҮІІІ ғасырда | |
| |D)1930 жылы | |
| |Е) 1998 жылы | |
|9 |Мұртты қорғандарды алғаш зерттеген адам? |В |
| |А) С.С. Черников | |
| |В) М.К. Қадырбаев | |
| |С) З. Самашев | |
| |D) Төлеубаев | |
| |Е) Ә. Марғұлан | |
|10 |Шығыс Қазақстандағы мұртты қорғандардың алғашқыларын тапқан|D |
| |адам? | |
| |А) С.С. Черников | |
| |В) М.К. Қадырбаев | |
| |С) З. Самашев | |
| |D)Ф. Арсланова | |
| |Е) Ә. Марғұлан | |
|11 |Зевакина моласы қай жылдан бастап зерттеле бастады? |С |
| |А) 1960 жылы | |
| |В) 1965 жылы | |
| |С) 1949 жылы | |
| |D) 1858 жылы | |
| |Е) 1945 жылы | |
|12 |Зевакина молалары қай ауданға жақын орналасқан? |В |
| |А) Ұлан ауданы | |
| |В) Шемонаиха | |
| |С) Глубокое ауданы | |
| |D) Зырян ауданы | |
| |Е) Бесқарағай ауданы | |
|13 |Шілікті қорғандарын зерттеу қай жылдан басталды? |D |
| |А) 1960 жылы | |
| |В) 1965 жылы | |
| |С) 1858 жылы | |
| |D) 1949 жылы | |
| |Е) 1936 жылы | |
|14 |Қазақстан жерінде неше алтын адам табылған? |А |
| |А) 3 | |
| |В) 2 | |
| |С) 1 | |
| |D) 4 | |
| |Е) 5 | |
|15 |С.С. Черниковтың санауы бойынша Шілікті жерінде неше мола |D |
| |бар? | |
| |А) 150 жуық | |
| |В) 1925 жуық | |
| |С) 1675 жуық | |
| |D) 250 жуық | |
| |Е) 1936 жуық | |
|16 |Мұртты қорғандардың ең көнесі қай ғасырға жатады? |В |
| |А) Б.з.б. VІ | |
| |В) Б.з.б. VII | |
| |С) Б.з.б. V | |
| |D) Б.з.б. IV | |
| |Е) Б.з.д. Х | |
|17 |Мұртты қорғандардың алғашқысы қай жерден табылды? |А |
| |А) Ақмола облысы, Тасмола ауданы | |
| |В) Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданы | |
| |С) Шығыс Қазақстан облысы, Зайсан ауданы | |
| |D) Шығыс Қазақстан облысы, Катонқарағай ауданы | |
| |Е) Жетісу жері, Бесшатыр қорғаны | |
|18 |Шығыс Қазақстандағы мұртты қорғандардың алғашқылары қай |В |
| |жерде орналасқан? | |
| |А) Тасмола ауданы | |
| |В) Шемонаиха ауданы | |
| |С) Зайсан ауданы | |
| |D) Катонқарағай ауданы | |
| |Е) Бесқарағай ауданы | |
|19 |Зевакина молаларына алғаш зерттеуді кім жүргізді? |D |
| |А) С.С. Черников | |
| |В) М.К. Қадырбаев | |
| |С) З. Самашев | |
| |D) Ф. Арсланова | |
| |Е) Ә. Марғұлан | |
|20 |Зевакина моласына жерленген әйел қай тайпанікі? |В |
| |А) Сақ | |
| |В) Қимақ | |
| |С) Сармат | |
| |D) Қыпшақ | |
| |Е) Үйсін | |
|21 |Семей бекінісі қашан салынды? |С |
| |А) 1720 жылы | |
| |В) 1725 жылы | |
| |С) 1718 жылы | |
| |D) 1735 жылы | |
| |Е) 1818 жылы | |
|22 |1720 жылы негізі қаланған бекініс? |D |
| |А) Семей | |
| |В) Ямышевск | |
| |С) Железиск | |
| |D) Өскемен | |
| |Е) Омск | |
|23 |Семей облысы қашан құрылды? |С |
| |А) 1718 жылы | |
| |В) 1720 жылы | |
| |С) 1854 жылы | |
| |D) 1856 жылы | |
| |Е) 1896 жылы | |
|24 |Семей облысының алғашқы әскери губернаторы? |С |
| |А) Н.Я. Коншин | |
| |В) С.Самсонов | |
| |С) П. Спиридонов | |
| |D) Талов | |
| |Е) Кириллов | |
|25 |Филипп Риддер полиметалл рудаларының мол шоғырын тапқан |В |
| |жыл? | |
| |А) 1796 жылы | |
| |В) 1786 жылы | |
| |С) 1801 жылы | |
| |D) 1718 жылы | |
| |Е) 1802 жылы | |
|26 |Облыста марал шаруашылығы қай кезден бастап дамыды? |С |
| |А) ХІХ ғасырдың 20 жылдары | |
| |В) ХІХ ғасырдың 50 жылдары | |
| |С) ХІХ ғасырдың 30 жылдары | |
| |D) ХІХ ғасырдың 60 жылдары | |
| |Е) ХІХ ғасырдың ІІ жартысы | |
|27 |Семей облысында сауда операцияларын бақылау үшін кеден |В |
| |қашан ашылды? | |
| |А) 1758 жылы | |
| |В) 1748 жылы | |
| |С) 1858 жылы | |
| |D) 1718 жылы | |
| |Е) 1896 жылы | |
|28 |Қытайдағы сауданы дамыту үшін салынған Құлжа бекінісі қашан|D |
| |салынды? | |
| |А) 1854 жылы | |
| |В) 1758 жылы | |
| |С) 1936 жылы | |
| |D) 1754 жылы | |
| |Е) 1856 жылы | |
|29 |Семейде қысқы және жазғы жәрмеңкелер қашаннан бастап жұмыс |D |
| |істеді? | |
| |А) 1754 жылы | |
| |В) 1758 жылы | |
| |С) 1936 жылы | |
| |D) 1855 жылы | |
| |Е) 1917 жылы | |
|30 |Ертіс бойымен алғашқы пароход қатынасы қай жылдан бастап |А |
| |жүзеге асты? | |
| |А) 1886 жылы | |
| |В) 1936 жылы | |
| |С) 1855 жылы | |
| |D) 1938 жылы | |
| |Е) 1884 жылы | |
|21 |1890 жылы Семейде алғаш бу диірменін жүргізген адам? |D |
| |А) Н.Я. Коншин | |
| |В) Плещеев | |
| |С) Риддер | |
| |D) Мусин | |
| |Е) Михаэлис | |
|32 |Лондондағы бүкіл дүниежүзілік көрмеде ең жоғары бағаға ие |D |
| |болған өнім? | |
| |А) Зырян қорғасын зауытының өнімі | |
| |В) Өскемен қорғасын-мырыш зауытының өнімі | |
| |С) Өскемен титан магний зауытының өнімі | |
| |D) Риддер рудасы | |
| |Е) Зайсан көмірі | |
|33 |Мына оқиғалардың қайсысы бұрын болған? |С |
| |А) Семейде шарап зауытының ашылуы | |
| |В) Семейде бу диірменінің жұмыс істеуі | |
| |С) Семей бекінісінің негізі қалануы | |
| |D) Өскемен бекінісінің негізі қалануы | |
| |Е) Өскемен қорғасын-мырыш зауытының ашылуы | |
|34 |Құлжа, Шәуешек жерлеріндегі сауда орындары қай елмен сауда |D |
| |жасау үшін ашылды? | |
| |А) Ресей | |
| |В) Хиуа хандығы | |
| |С) Бұқар | |
| |D) Қытай | |
| |Е) Иран | |
|35 |1879 жылы Стокгольм корольдық техникалық институт |D |
| |коллекциясына енген өнім? | |
| |А) Зырян қорғасын зауытының өнімі | |
| |В) Өскемен қорғасын-мырыш зауытының өнімі | |
| |С) Өскемен титан магний зауытының өнімі | |
| |D) Риддер рудасы | |
| |Е) қорғасын зауытының өнімі | |
|36 |Қоянды-Ботов жәрмеңкесі қашан ашылды? |В |
| |А) 1858 жылы | |
| |В) 1848 жылы | |
| |С) 1818 жылы | |
| |D) 1785 жылы | |
| |Е) 1869 жылы | |
|37 |Қоянды-Ботов жәрмеңкесі қазір қай облыс құрамына енеді? |А |
| |А) Қарағанды облысы | |
| |В) Жамбыл облысы | |
| |С) Қызылорда | |
| |D) Оңтүстік Қазақстан | |
| |Е) Маңғыстау облысы | |
|38 |1763 жылы салынған бекініс? |С |
| |А) Семей | |
| |В) Өскемен | |
| |С) Бұқтырма | |
| |D) Ямышевск | |
| |Е) Омск | |
|39 |1868 жылғы ережеге сай Семей облысына енген уездер? |А |
| |А) Семей, Қарқаралы,Павлодар, Зайсан, Өскемен, Бұқтырма | |
| |В) Семей, Қарқаралы, Павлодар | |
| |С) Зайсан, Өскемен, Бұқтырма | |
| |D) Семей, Қарқаралы,Павлодар, Зайсан, Өскемен, Бұқтырма, | |
| |Көкпекті | |
| |Е) Өскемен, Бұқтырма, Көкпекті | |
|40 |1838 жылы таратылған облыс? |С |
| |А) Семей | |
| |В) Өскемен | |
| |С) Омбы | |
| |D) Көкпекті | |
| |Е) Ақмола | |
|41 |А.Н. Седельников Орыс географиялық қоғамының батыс Сібір |С |
| |бөлімінің председателі болған жыл? | |
| |А)1919 жылы | |
| |В) 1876 жылы | |
| |С) 1917 жылы | |
| |D) 1929 жылы | |
| |Е) 1865 жылы | |
|42 |1912 жылы А.Н. Седельниковқа «Алтын медаль» не үшін |А |
| |берілді? | |
| |А) Зайсан көлін зерттегені үшін | |
| |В) Марқакөлді зерттегені үшін | |
| |С) Балқашты зерттегені үшін | |
| |D) Қазақстанның флорасы мен фаунасын зерттегені үшін | |
| |Е) Өсімдіктердің толық тізімін жасағаны үшін | |
|43 |А.Н. Седельников Орыс географиялық қоғамының батыс Сібір |С |
| |бөліміне мүше ретінде қашан қабылданды? | |
| |А) 1900 жылы 25 қараша | |
| |В) 1900 жылы 25 қазан | |
| |С) 1900 жылы 28 қазан | |
| |D) 1917 жылы 16 маусым | |
| |Е) 1985 жылы 16 желтоқсан | |
|44 |Ригадағы Юрьевск университетінде қай жылдары білім алды? |D |
| |А) 1893-1897 жж. | |
| |В) 1856-1860жж. | |
| |С) 1894-1898жж. | |
| |D) 1896-1900жж. | |
| |Е) 1789- 1793 | |
|45 |1900 жылы жарыққа шыққан еңбегі? |С |
| |А) «Алтай жерлерінің геобатаникалық бағының сипаттамасы» | |
| |В) «Алтай жерінің флорасы» | |
| |С) «Алтайдағы марал шаруашылығы» | |
| |D) Географиялық еңбегі | |
| |Е) «География» | |
|46 |А.Н. Седельников қай жерде дүниеге келді? |А |
| |А) Большенарым | |
| |В) Шемонаиха | |
| |С) Омск | |
| |D) Тобыл | |
| |Е) Өскемен | |
|47 |А.Н. Седельниковтың досы географ ғалым? |А |
| |А) П.П. Семенов Тян-Шанский | |
| |В) Ш. Уалиханов | |
| |С) Н.А. Бородин | |
| |D) Левшин | |
| |Е) Гудков | |
|48 |1897 жылдың маусымынан 1898 жылдың тамызына дейін |D |
| |ботаникалық бақтың тапсырысы бойынша қайда келеді? | |
| |А) Тян-Шань тауларына | |
| |В) Іле Алатауына | |
| |С) Зайсан көліне | |
| |D) Оңтүстік - Батыс Алтайға | |
| |Е) Мұзтау | |
|49 |1903, 1908, 1910 жылдары қай жерді зерттейді? |D |
| |А) Алтай тауларын | |
| |В) Тян-Шань тауларын | |
| |С) Іле Алатауын | |
| |D) Зайсан көлін | |
| |Е) Сырдария өңірін | |
|50 |1893 жылы алған дәрежесі? |D |
| |А) Орыс географиялық қоғамының мүшесі | |
| |В) Қасиетті Анна орденін алды | |
| |С) Алтын медальмен марапатталды | |
| |D) Училище мұғалімі | |
| |Е) география ғылымының докторы | |
|51 |«Ресей. Біздің Отанымыздың толық географиялық сипаттамасы» |С |
| |атты еңбектің «Өсімдік және жануарлар әлемі» бөлімін кіммен| |
| |бірігіп жазды? | |
| |А) П.П. Семенов Тян-Шанский | |
| |В) Ш. Уалиханов | |
| |С) Н.А. Бородин | |
| |D) Левшин | |
| |Е) Гудков | |
|15 |Өскемен бекінісінің негізі қашан қаланды? |В |
| |А) 1718 жылы | |
| |В) 1720 жылы 12-17 тамызда | |
| |С) 1720 жылы 19-20 маусымда | |
| |D) 1768 жылы | |
| |Е) 1818 жылы | |
|53 |Өскемен бекінісінің негізін салушы кім? |D |
| |А) А.Н. Седельников | |
| |В) Спиридонов | |
| |С) Ушанов | |
| |D) И.М. Лихарев | |
| |Е) Петр І | |
|54 |Өскемен бекінісінің жерлерін зерттеу қай патша кезінде |С |
| |жүзеге асты? | |
| |А) Александр І | |
| |В) Василий ІІІ | |
| |С) Петр І | |
| |D) Павл І | |
| |Е) Екатерина І | |
|55 |Өскемен бекінісінің орнын зерттеудегі мақсат? |D |
| |А) Темір жол салу | |
| |В) Қазақстан жерін отарлау | |
| |С) Жоңғарлардан қорғау | |
| |D) Алтын кен орындарын зерттеу | |
| |Е) Орыстарды қоныстандыруға жер | |
|56 |1720 жылы 1 тамызда И.М. Лихарев экспедициясына шабуыл |D |
| |жасаушы? | |
| |А) жергілікті қазақтар | |
| |В) Цеван Рабдан | |
| |С) қалмақтар | |
| |D) Қалдан Церен | |
| |Е) Фу Дэ бастаған қытай әскері | |
|57 |Өскемен қашан қала статусын алды? |А |
| |А) 1804 жылы | |
| |В) 1720 жылы | |
| |С) 1718 жылы | |
| |D) 1808 жылы | |
| |Е) 1895 жылы | |
|58 |Алғаш қалада қанша ағаш үй болған? |D |
| |А) 204 | |
| |В) 205 | |
| |С) 623 | |
| |D) 207 | |
| |Е) 105 | |
|59 |И.М. Лихарев қай билеуші тұсында генерал-майор болды? |D |
| |А) Александр І | |
| |В) Василий ІІІ | |
| |С) Петр І | |
| |D) Екатерина І | |
| |Е) Павл І | |
|60 |Өскемен бекінісінің алғашқы коменданты? |В |
| |А) И.М. Лихарев | |
| |В) Ступин | |
| |С) Семенов | |
| |D) И.Д. Бухгольц | |
| |Е) Ушанов | |
|61 |Ақмолаға Целиноград атауы қашан берілді? |А |
| |А) 1961 жылы 20 наурызда | |
| |В) 1992 жылы | |
| |С) 1960 жылы 6 маусымда | |
| |D) 1932 жылы 20 наурызда | |
| |Е) 1918 жылы 23 маусым | |
|62 |Тың игеру орталығына қашан айналды?(Целиноград) |В |
| |А) 1961 жылы 20 наурызда | |
| |В) 1965 жылы | |
| |С) 1960 жылы 6 маусымда | |
| |D) 1932 жылы 20 наурызда | |
| |Е) 1985 жылы 25 мамырда | |
|63 |Целиноградқа тәуелсіздік алғаннан кейін қашан байырғы аты |D |
| |қайтарылды? | |
| |А) 1997 жылы | |
| |В) 1998 жылы | |
| |С) 1993 жылы | |
| |D) 1992 жылы | |
| |Е) 1995 жылы | |
|64 |2009 жылы ашылған ескерткіш, монумент? |D |
| |А) Бәйтерек | |
| |В) Парламент үйі | |
| |С) Нұр-Астана мешіті | |
| |D) «Қазақ елі» монументі | |
| |Е) Пирамида | |
|65 |Ақмола қаласына Астана аты қашан берілді? |С |
| |А) 1997жылы 10 желтоқсан | |
| |В) 1992 жылы | |
| |С) 1998 жылы 6 маусым | |
| |D) 1998 жылы 10 желтоқсан | |
| |Е) 1997 жылы 15 маусым | |
|66 |Бәйтеректің ұзындығы қанша? |А |
| |А) 97 метр | |
| |В) 98 метр | |
| |С) 180 метр | |
| |D) 176 метр | |
| |Е) 105 метр | |
|67 |1997 жылға дейінгі қазақ елінің астанасы? |D |
| |А) Ақмола | |
| |В) Орынбор | |
| |С) Қызылорда | |
| |D) Алматы | |
| |Е) Түркістан | |
|68 |Ақмола бекінісінің негізі қашан қаланды? |В |
| |А) 1862 жылы | |
| |В) 1830 жылы | |
| |С) 1998 жылы | |
| |D) 1997 жылы | |
| |Е) 1825 жылы | |
|69 |Ақмола қала мәртебесін алған жыл? |С |
| |А) 1830 жылы | |
| |В) 1889 жылы | |
| |С) 1862 жылы | |
| |D) 1997 жылы | |
| |Е) 1720 жылы | |
|70 |Семей қай өзен жағасында орналасқан? |А |
| |А) Ертіс | |
| |В) Тобыл | |
| |С) Есіл | |
| |D) Торғай | |
| |Е) Іле | |
|71 |Қазақтың Кеңестік дәуірдегі І астанасы? |А |
| |А) Орынбор | |
| |В) Қызылорда | |
| |С) Астана | |
| |D) Алматы | |
| |Е) Түркістан | |
|72 |Өлкетану терминінің пайда болу уақыты? |А |
| |А) 1914 | |
| |В) 1918 | |
| |С) 1924 | |
| |D) 1928 | |
| |Е) 1932 | |
|73 |Деректердің сыртқы сыны бойынша алғаш рет деректің жалған |С |
| |екенін анықтаған адам? | |
| |А) Л.Н. Гумилев | |
| |В) М.И. Ломоносов | |
| |С) Лоренцо Валла | |
| |D) Татищев | |
| |Е) У. Коплер | |
|74 | Қазақ АКСР-нің құрылған уақыты? |D |
| |А) 1920 жылы 20 тамыз | |
| |В) 1926 жылы 19 маусым | |
| |С) 1925 жылы 30 қараша | |
| |D) 1920 жылы 26 тамыз | |
| |Е) 1931 жылы 25 маусым | |
|75 | Археология терминін кім алғаш рет ұсынды? |В |
| |А) Аристотель | |
| |В) Платон | |
| |С) Эвклид | |
| |D) Геродот | |
| |Е) Демокрит | |
|76 | Археология термині қай ғасырда айналымға енгізілді? |D |
| |А) б.з.б ІІІ ғасыр | |
| |В) б.з.б ІІ ғасыр | |
| |С) б.з.б І ғасыр | |
| |D) б.з.б. ІV ғасыр | |
| |Е) б.з. ХҮ ғасыр | |
|77 |ҚазАКСР нің астанасы Қызылордаға көшірілген уақыт? |В |
| |А) 1926 жыл | |
| |В) 1925 жыл | |
| |С) 1929 жыл | |
| |D) 1920 жыл | |
| |Е) 1936 жылы | |
|78 | «Жоңғария очерктері» еңбегінің авторы? |В |
| |А) Семенов Тян-Шанский | |
| |В) Ш. Уалиханов | |
| |С) Карелин | |
| |D) Потанин | |
| |Е) Керенский | |
|79 |(1832-1836) Жәңгір ханда қызмет еткен ғалым? |С |
| |А) Семенов Тян-Шанский | |
| |В) Ш.Уалиханов | |
| |С) Карелин | |
| |D) Потанин | |
| |Е) Левшин | |
|80 | Этногенез теориясын жасаушы? |А |
| |А) Л.Н. Гумилев | |
| |В) Ш.Уалиханов | |
| |С) Карелин | |
| |D) Потанин | |
| |Е) Ш. Уалиханов | |
|81 | Зерттеу жұмысының неше кезеңі бар? |А |
| |А) 2 | |
| |В) 4 | |
| |С) 3 | |
| |D) 5 | |
| |Е) 6 | |
|82 | Қазақстанның әкімшілік территориялық құрылымы қашан |D |
| |қалыптасып бітті? | |
| |А) 1932 жылы | |
| |В) 1939 жылы | |
| |С) 1925 жылы | |
| |D) 1997 жылы | |
| |Е) 1996 жылы | |
|83 |Қазақстанда неше облыс бар? |С |
| |А) 16 | |
| |В) 6 | |
| |D) 14 | |
| |Д) 7 | |
| |Е) 12 | |
|84 | Орыс географиялық қоғамының Орынбор бөлімі қашан құрылды? |С |
| |А) 1867 жылы | |
| |В) 1890 жылы | |
| |С) 1868 жылы | |
| |D) 1896 жылы | |
| |Е) 1901 жылы | |
|85 |«Пассионарлық» терминінің авторы? |Е |
| |А) Ш. Уалиханов | |
| |В) Карелин | |
| |С) Арнольд Тойнби | |
| |D) Шпенглер | |
| |Е) Л.Н.Гумилев | |
|86 |Алматы қаласының тарихы 1854 бүгінгі күнге дейін»(саяси |В |
| |өмірі) кітабының объектісі? | |
| |А) Алматы қаласының тарихы 1854 бүгінгі күнге дейін | |
| |В) саяси өмірі | |
| |С) 1854 бүгінгі күнге дейін | |
| |D) Алматы қаласының тарихы | |
| |Е) Тарих | |
|87 |Қазақ жеріндегі алғашқы санақ қашан жүргізілді? |D |
| |А) 1896 жылы | |
| |В) 1926 жылы | |
| |С) 1939 жылы | |
| |D) 1897 жылы | |
| |Е) 1999 жылы | |
|88 |Қасым хан тұсындағы қазақ халқының саны? |В |
| |А) 200 мың адам | |
| |В) 1000 000 адам | |
| |С) 1 500 000 адам | |
| |D) 15 000 000 адам | |
| |Е) 2 000 000 адам | |
|89 |Бірінші орыс академигі? |С |
| |А) П.И.Рычков | |
| |В) Карелин | |
| |С) М.В. Ломоносов | |
| |D) И.М. Ренновец | |
| |Е) Томсен | |
|90 |Қазақстан жеріндегі соңғы санақ қашан жүргізілді? |С |
| |А) 1999 жылы | |
| |В) 1897 жылы | |
| |С) 2009 жылы | |
| |D) 1989 жылы | |
| |Е) 1959 жылы | |
|91 | «Орынбор топографиясы» еңбегінің авторы? |В |
| |А) М.В. Ломоносов | |
| |В) П.И. Рычков | |
| |С) Карелин | |
| |D) И.М. Ренновец | |
| |Е) Томсен | |
|92 |Орыс географиялық қоғамының Түркістан бөлімі қашан ашылды? |А |
| |А) 1897 жылы | |
| |В) 1857 жылы | |
| |С) 1868 жылы | |
| |D) 1901 жылы | |
| |Е) 1920 жылы | |
|93 |Академияға мүше корреспонденттерді санау қай ғалымнан |В |
| |басталады? | |
| |А) М.В. Ломоносов | |
| |В) П.И. Рычков | |
| |С) Карелин | |
| |D) И.М. Ренновец | |
| |Е) Томсен | |
|94 |Алғашқы академияның негізін салған кім? |В |
| |А) М.В. Ломоносов | |
| |В) Платон | |
| |С) Аристотель | |
| |D) П.И. Рычков | |
| |Е) Карелин | |
|95 |Академия сөзінің шығу тегі? |А |
| |А) мифологиялық кейіпкердің аты | |
| |В) Афиныдағы жердің аты | |
| |С) ғылыми орталықтың аты | |
| |D) білім орталығының аты | |
| |Е) жоғары оқу орны | |
|96 |Шығыс Қазақстан облысының орталығы? |D |
| |А) Алматы | |
| |В) Қаскелең | |
| |С) Семей | |
| |D) Өскемен | |
| |Е) Кереку | |
|97 |Адамның саналы әрекеті арқылы дүниеге келіп, өткен уақыт |В |
| |туралы мәлімет беретін ол? | |
| |А) дерек | |
| |В) тарихи дерек | |
| |С) жазба дерек | |
| |D) заттай дерек | |
| |Е) синтаксистік дерек | |
|98 |«Қазақ Геродоты» атағына ие болған адам? |Е |
| |А) И.П. Фальк | |
| |В) И.Г. Андреев | |
| |С) П.С. Паллас | |
| |D) И.Г. Георги | |
| |Е) А.И. Левшин | |
|99 |Семей губерниялық жеріндегі бірінші өлкетанулық |D |
| |конференциясы қашан болды? | |
| |А) 1926 жылы | |
| |В) 1932 жылы | |
| |С) 1936 жылы | |
| |D) 1924 жылы | |
| |Е) 1956 жылы | |
|100 |Қазақстан жеріндегі алғашқы академия ашылған жыл? |В |
| |А) 1956 жылы | |
| |В) 1946 жылы | |
| |С) 1940 жылы | |
| |D) 1958 жылы | |
| |Е) 1945 жылы | |
|101 |Қазақстан академиясының тұңғыш президенті? |А |
| |А) Қ. Сәтпаев | |
| |В) Ә. Марғұлан | |
| |С) С. Асфендияров | |
| |D) М. Жұмабаев | |
| |Е) Ж. Аймауытов | |
|102 |Қазақ тіліндегі алғашқы баспасөз? |С |
| |А) «Қазақ» газеті | |
| |В) «Ақиқат» журналы | |
| |С) «Түркістан уәлаяты» газеті | |
| |D) «Айқап» | |
| |Е) «Сібір өмірі» | |
|103 |Мерзімді басылымның негізгі түрлері нешеу? |А |
| |А) 2 | |
| |В) 6 | |
| |С) 3 | |
| |D) 5 | |
| |Е) 4 | |
|104 |Мерзімді басылымның санына тәуелсіз пайда болған дерек? |В |
| |А) Синхронды | |
| |В) Асинхронды | |
| |С) тарихи дерек | |
| |D) өлкетанулық дерек | |
| |Е) мәтін дерек | |
|105 |Тәуелсіз қазақ жеріндегі алғашқы санақ қашан жүргізілді? |В |
| |А) 1897 жылы | |
| |В) 1999 жылы | |
| |С) 2009 жылы | |
| |D) 1926 жылы | |
| |Е) 1959 жылы | |
|106 |Қазақстан жерінде алғашқы аудандар құрылған жыл? |Е |
| |А) 1935 жылы | |
| |В) 1932 жылы | |
| |С) 1868 жылы | |
| |D) 1997 жылы | |
| |Е) 1928 жылы | |
|107 |Семей облысы қашан таратылды? |В |
| |А) 1997 жылы 22 сәуір | |
| |В) 1997 жылы 3 мамыр | |
| |С) 1997 жылы 19 наурыз | |
| |D) 1998 жылы 5 маусым | |
| |Е) 1997 жылы 24 мамыр | |
|108 |Атырау қаласының Кеңестік дәуірдегі аты? |Е |
| |А) Целиноград | |
| |В) Жамбыл | |
| |С) Шевченко | |
| |D) Ленинск | |
| |Е) Гурьев | |
|109 |Ақтау қаласының Кеңестік дәуірдегі аты? |С |
| |А) Целиноград | |
| |В) Жамбыл | |
| |С) Шевченко | |
| |D) Ленинск | |
| |Е) Гурьев | |
|110 |Байқоңыр қаласының Кеңестік дәуірдегі аты? |D |
| |А) Целиноград | |
| |В) Жамбыл | |
| |С) Шевченко | |
| |D) Ленинск | |
| |Е) Гурьев | |
|111 |1997 жылға дейін неше облыс болды? |Е |
| |А) 14 | |
| |В) 25 | |
| |С) 6 | |
| |D) 8 | |
| |Е) 19 | |
|112 |Торғай, Талдықорған облыстары таратылды? |А |
| |А) 1997 жылы 22 сәуір | |
| |В) 1998 жылы 25 маусым | |
| |С) 1997 жылы 26 мамыр | |
| |D) 1996 жылы 5 шілде | |
| |Е) 1997 жылы 1 қаңтар | |
|113 |Алматы облысының орталығы? |Е |
| |А) Алматы | |
| |В) Қызылорда | |
| |С) Қарағанды | |
| |D) Байқоңыр | |
| |Е) Талдықорған | |
|114 |Санақ әр неше жыл сайын өткізіледі? |D |
| |А) Әр қалай | |
| |В) 20 жыл | |
| |С) 9 жыл | |
| |D) 10 жыл | |
| |Е) 1 жыл | |
|115 |Шығыс Қазақстан облысының орталығы? |Е |
| |А) Зырян | |
| |В) Риддер | |
| |С) Семей | |
| |D) Зайсан | |
| |Е) Өскемен | |
|116 |Санақ қай жыл мерзімінде өткізіледі? |Е |
| |А) Жаз | |
| |В) Күз | |
| |С) Көктем | |
| |D) Жағдайға байланысты | |
| |Е) Қыс | |
|117 |Семейдегі 1985 жылы ашылған мұражай? |Е |
| |А) Достоевский атындағы мұражай | |
| |В) Абай мұражайы | |
| |С) Өлкетану мұражайы | |
| |D) Абай-Шәкәрім кешені | |
| |Е) Невзоровтар атындағы мұражай | |
|118 |Семей жеріндегі алғашқы өлкетану мұражайы қашан ашылды? |В |
| |А) 1896 жылы | |
| |В) 1883 жылы | |
| |С) 1916 жылы | |
| |D) 1956 жылы | |
| |Е) 1905 жылы | |
|119 |Семей жеріндегі алғашқы өлкетану мұражайына 60-қа жуық |А |
| |этнографиялық экспонат тапсырған ақын? | |
| |А) Абай | |
| |В) Шәкәрім | |
| |С) Невзоров | |
| |D) Достоевский | |
| |Е) Ш.Уалиханов | |
|120 |1871 жылы Зайсан жеріндегі тас көмір орындарын зерттеген |D |
| |кім? | |
| |А) Седельников | |
| |В) Ш. Уалиханов | |
| |С) Невзоров | |
| |D) Михаэлис | |
| |Е) Достоевский | |
|121 |Семей жеріндегі алғаш студент жастардың «Ес-аймақ» театрын |С |
| |ұйымдастырушы? | |
| |А) Седельников | |
| |В) Ш. Уалиханов | |
| |С) М. Әуезов | |
| |D) Михаэлис | |
| |Е) Абай Құнанбаев | |
|122 |Суреттері Париж көрмесі мен Қазан вернисаждарына қойылған |Е |
| |Семейлік суретші? | |
| |А) Ш. Уалиханов | |
| |В) Седельников | |
| |С) Невзоров | |
| |D) Достоевский | |
| |Е) В.Н. Белослюдов | |
|123 |Абай мемлекеттік тарихи-мәдени, әдеби-мемориалдық мұражай |Е |
| |қорығының негізі қашан қаланды? | |
| |А) 1956 жылы | |
| |В) 1904 жылы | |
| |С) 1989 жылы | |
| |D) 1991 жылы | |
| |Е) 1940 жылы | |
|124 |1854 жылы Семейге келген жер аударылған орыс ғалымы? |С |
| |А) Муравьев-Апостол | |
| |В) Михаелис | |
| |С) Достоевский | |
| |D) Гудков | |
| |Е) Семенов Тян-Шанский | |
|125 |1920 жылы Өскеменде шаруалар мен қала тұрғындарына арналған|D |
| |Алтай оқу орнын кім ашты? | |
| |А) Ушанов | |
| |В) Киров | |
| |С) Потанин | |
| |D) П. Бажов | |
| |Е) Достоевский | |
|126 |Өскеменде Абай Құнанбаевқа арналған ескерткіш қашан ашылды?|D |
| |А) 1999 жылы | |
| |В) 1896 жылы | |
| |С) 2005 жылы | |
| |D) 2009 жылы | |
| |Е) 2008 жылы | |
|127 |Өскемен педагогикалық университетінің негізі қашан қаланды?|D |
| |А) 1991 жылы 1 қаңтар | |
| |В) 1991 жылы 30 наурыз | |
| |С) 1995 жылы 25 маусым | |
| |D) 1952 жылы 5 шілде | |
| |Е) 1965 жылы 14 маусым | |
|128 |Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетіне С. Аманжолов |Е |
| |есімі қашан берілді? | |
| |А) 1991 жылы 1 қаңтарда | |
| |В) 1952 жылы 5 шілде | |
| |С) 1952 жылы 5 шілде | |
| |D) 1965 жылы 14 маусым | |
| |Е) 2003 жылы 3 қазан | |
|129 |Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті халықаралық |D |
| |Мюнхендік сертификатты алған жыл? | |
| |А) 2003 жылы | |
| |В) 1995 жылы | |
| |С) 2009 жылы | |
| |D) 2005 жылы | |
| |Е) 1991 жылы | |
|130 |Өскемен педагогикалық иснтитуты ШҚМУ болып аталды? |А |
| |А) 1991 жылы | |
| |В) 1952 жылы | |
| |С) 2003 жылы | |
| |D) 1982 жылы | |
| |Е) 1956 жылы | |
|131 |Өскемен педагогикалық институтының алғашқы басшасы кім? |В |
| |А) Уәлиев | |
| |В) Айманов | |
| |С) Темірбеков | |
| |D) Шестаков | |
| |Е) Ермолаев | |
|132 |1960-1984 жылдары Өскемен педагогикалық институтын кім |А |
| |басқарды? | |
| |А) Ж.К. Уәлиев | |
| |В) Айманов | |
| |С) А. Темірбеков | |
| |D) А.А. Шестаков | |
| |Е) Л.Н. Ермолаев | |
|133 |Ең көне мұражай қай елде ашылды? |С |
| |А) Греция | |
| |В) Рим | |
| |С) Жапония | |
| |D) Ресей | |
| |Е) Византия | |
|134 |«Өлкетану» журналының шыққан уақыты? |В |
| |А) 1936-1939 жылдары | |
| |В) 1923-1929 жылдары | |
| |С) 1921-1923 жылдары | |
| |D) 1936- 1940 жылдары | |
| |Е) 1920-1924 жылдары | |
|135 |Өлкетану терминін ғылыми айналымға енгізді? |А |
| |А) В.Я Уланов | |
| |В) В. Н. Татищев | |
| |С) Бородин | |
| |D) Ю. Невзоров | |
| |Е) В. Белослюдов | |
|136 |Орынбор мұражайы ашылды? |Е |
| |А) 1896 жылы | |
| |В) 1901 жылы | |
| |С) 1906 жылы | |
| |D) 1918 жылы | |
| |Е) 1831 жылы | |
|137 |«Өндірістік археология» терминінің авторы? |D |
| |А) Платон | |
| |В) М. Рикс | |
| |С) З. Самашев | |
| |D) Д. Дадли | |
| |Е) Төлеубаев | |
|138 |Мұражайтану терминінің пайда болған уақыты? |А |
| |А) ХІХ ғасырдың ортасы | |
| |В) ХХ ғасырдың басы | |
| |С) ХХ ғасырдың ортасы | |
| |D) ХҮІІІ ғасыр | |
| |Е) ХІХ ғасырдың басы | |
|139 |Қазақстанда сыртқы округтердің құрылған уақыты? |D |
| |А) 1824 жылы | |
| |В) 1936 жылы | |
| |С) 1956 жылы | |
| |D) 1822 жылы | |
| |Е) 1868 жылы | |
|140 |Павлодар уезінің құрылған уақыты? |Е |
| |А) 1824 жылы | |
| |В) 1936 жылы | |
| |С) 1956 жылы | |
| |D) 1822 жылы | |
| |Е) 1868 жылы | |
|141 |1881 жылы жойылған генерал-губернаторлық? |С |
| |А) Түркістан | |
| |В) Батыс-Сібір | |
| |С) Орынбор | |
| |D) Дала | |
| |Е) Астрахань | |
|142 |Алғаш рет Шығыс Қазақстан облысының құрылған уақыты? |В |
| |А) 1933 жылы | |
| |В) 1932 жылы | |
| |С) 1939 жылы | |
| |D) 1997 жылы | |
| |Е) 1903 жылы | |
|143 |Болыс, уездердің қазақ жерінде жойылуы? |С |
| |А) 1933 жылы | |
| |В) 1932 жылы | |
| |С) 1928 жылы | |
| |D) 1997 жылы | |
| |Е) 1903 жылы | |
|144 |Семейдегі алғаш кітапхананың ашылуы? |D |
| |А) 1824 жылы | |
| |В) 1936 жылы | |
| |С) 1956 жылы | |
| |D) 1883 жылы | |
| |Е) 1868 жылы | |
|145 |Әлемдегі І журнал пайда болды? |А |
| |А) 1665 жылы | |
| |В) 1936 жылы | |
| |С) 1956 жылы | |
| |D) 1883 жылы | |
| |Е) 1868 жылы | |
|146 |1794 жылы қандай оқиға болды? |А |
| |А) Бөкей ордасындағы алғашқы мұрағаттың пайда болуы | |
| |В)Өскемендегі өлкетану мұражайының ашылуы | |
| |С) Семейдегі өлкетанулық мұражайдың ашылуы | |
| |D) Қазақ-қырғыз қоғамының құрылуы | |
| |Е) Алғашқы археологиялық экспедицияның құрылуы | |
|147 |Қазақстан Республикасының «Ұлттық мұрағат қорлары мен |А |
| |мұрағаттары» туралы заң қашан қабылданды? | |
| |А) 1998 жылы | |
| |В) 1997 жылы | |
| |С) 1996 жылы | |
| |D) 1995 жылы | |
| |Е) 2003 жылы | |
|148 |Қазақстан жеріндегі 1849 жылы ашылған мұражай қада |Е |
| |орналасқан? | |
| |А) Омбы | |
| |В) Орынбор | |
| |С) Алматы | |
| |D) Ақмола | |
| |Е) Орал | |
|149 |Шығыс Қазақстанда неше аудан бар? |D |
| |А) 19 | |
| |В) 20 | |
| |С) 18 | |
| |D) 15 | |
| |Е) 25 | |
|150 |ҚазАКСР-ның басмұрағаты қашан құрылды? |В |
| |А) 1925 жылы | |
| |В) 1921 жылы | |
| |С) 1927 жылы | |
| |D) 1936 жылы | |
| |Е) 1955 жылы | |
|151 |Тарихи-өлкетанулық жұмыс құрамына қарай нешеге бөлінеді? |С |
| |А) 6 | |
| |В) 5 | |
| |С) 3 | |
| |D) 4 | |
| |Е) 2 | |
|152 |Семейдегі статистикалық комитетті құрған кім? |D |
| |А) Сухтелен | |
| |В) А.Құнанбаев | |
| |С) Достоевский | |
| |D) Михаэлис | |
| |Е) Клапрот | |
|153 |Берел қорғандарын зерттеу қашан басталды? |Е |
| |А) 1998 жылы | |
| |В) 1999 жылы | |
| |С) 2000 жылы | |
| |D) 1996 жылы | |
| |Е) 1997 жылы | |
|154 |Берел қорғандарындағы зерттеуге басшылық етті? |D |
| |А) Төлеубаев | |
| |В) Ә. Марғұлан | |
| |С) Герасимов | |
| |D) З. Самашев | |
| |Е) И. Георги | |
|155 |Берел қорғандары қай ғасырға жатады? |А |
| |А) Б.з.б V-IV ғасырлар | |
| |В) Б.з.б III ғасырлар | |
| |С) Б.з.б VIII ғасырлар | |
| |D) Б.з.б VII ғасырлар | |
| |Е) Б.з.б VI ғасырлар | |
|156 |1867-1868 жылдардағы реформа бойынша Семей облысы қай |В |
| |генерал-губернаторлық құрамына енді? | |
| |А) Түркістан генерал-губернаторлығы | |
| |В) Батыс-Сібір генерал-губернаторлығы | |
| |С) Орынбор генерал-губернаторлығы | |
| |D) Дала генерал-губернаторлығы | |
| |Е) Әулиеата генерал-губернаторлығы | |
|157 |«Атайдың түсі», «Степанчиково ауылы және оның тұрғындары» |Е |
| |еңбектерінің авторы? | |
| |А) Ю. Головкин | |
| |В) Герасимов | |
| |С) Ә. Марғұлан | |
| |D) Михаэлис | |
| |Е) Достоевский | |
|158 |Верный бекінісінің негізі қаланды? |В |
| |А) 1858 жылы | |
| |В) 1854 жылы | |
| |С) 1903 жылы | |
| |D) 1909 жылы | |
| |Е) 1929 жылы | |
|159 |«Ресей империясының әр түрлі шет елдеріне саяхат» еңбегінің|А |
| |авторы? | |
| |А) П.С. Паллас | |
| |В) Герасимов | |
| |С) Михаэлис | |
| |D) Достоевский | |
| |Е) Ю. Головкин | |
|160 |«Қырғыз-қайсақтық ордалар мен далаларды суреттеу» еңбегінің|Е |
| |авторы? | |
| |А) П.С. Паллас | |
| |В) Герасимов | |
| |С) Михаэлис | |
| |D) Достоевский | |
| |Е) Н. Рычков | |
|161 |Қазақ өлкесін кешенді зерттеу кімнің есімімен байланысты? |В |
| |А) П.С. Паллас | |
| |В) М. Ломоносов | |
| |С) Михаэлис | |
| |D) Достоевский | |
| |Е) Н. Рычков | |
|162 |Жылнама деген не? |А |
| |А) Уақиғаны болған жылы бойынша баяндайтын орта ғасырлық | |
| |жазба деректер | |
| |В) Нақты фактілерді анықтау мақсатында нақты деректі сынау | |
| |С) Хабар – ошар, мәлімет, мағлұмат | |
| |D) Тарихи деректер туралы ғылым | |
| |Е) Деректерді іздеу | |
|163 |Біреудің заманында болған тарихи оқиғадан яки өзі ішінде |В |
| |болған істерден дерек беруі | |
| |А) Шежіре | |
| |В) Заманхат | |
| |С) Мәтінтану | |
| |D) Құжат | |
| |Е) Ресми құжат | |
|164 | Жазба деректің негізгі түрлері |Е |
| |А) картографиялық, статистикалық | |
| |В) статистикалық, іс-қағаздық | |
| |С) акт, статистикалық | |
| |D) тарихи повестер, жылнамалар | |
| |Е) құжаттық, баяндаушы | |
|165 |1920-1924 жылдары астана болды? |А |
| |А) Орынбор | |
| |В) Қызылорда | |
| |С) Алматы | |
| |D) Астана | |
| |Е) Түркістан | |
|166 |Шығыс өңірінде қазақ қыздарына арналған оқу орны қайда |D |
| |орналасты? | |
| |А) Алматы | |
| |В) Зырян | |
| |С) Семей | |
| |D) Катонқарағай | |
| |Е) Риддер | |
|167 |Ертістің жоғары ағыстарын зерттеген новигациялық карта |А |
| |жасаған адам | |
| |А) Михаэлис | |
| |В) Достоевский | |
| |С) А. Құнанбаев | |
| |D) Гудков | |
| |Е) Ә. Марғұлан | |
|168 |Семейдегі театр мемлекеттік дәреже алған жыл? |Е |
| |А) 1999 жыл | |
| |В) 1926 жыл | |
| |С) 1935 жыл | |
| |D) 1997 жыл | |
| |Е) 1934 жыл | |
|169 |1918 жылы мамырда Өскеменде кімнің шығармасы бойынша |В |
| |«Кінәсіз айыптылар» спектаклі қойылды? | |
| |А) Долгополов | |
| |В) Островский | |
| |С) Муравьев-Апостол | |
| |D) П. Бажов | |
| |Е) Семенов | |
|170 |Құрамында 1920 жылы 23 адамы бар мұсылман труппасын |D |
| |ұйымдастырушы? | |
| |А) Долгополов | |
| |В) Островский | |
| |С) Муравьев-Апостол | |
| |D) П. Бажов | |
| |Е) Семенов | |
|171 |Өскемендегі Киров ескерткішін жобалаушы архитектор? |Е |
| |А) Д. Элбакидзе | |
| |В) Т. Досмағамбетов | |
| |С) Ю. Невзоров | |
| |D) Ахметжанов | |
| |Е) Н. Томский | |
|172 |Ертіс өзенінің бойында ортағасырларда мекен еткен тайпа? |D |
| |А) қыпшақ | |
| |В) сақ | |
| |С) үйсін | |
| |D) қимақ | |
| |Е) сармат | |
|173 |Жезқазған орындарындағы мыс кендерін зерттеген? |С |
| |А) Н.С. Курнаков | |
| |В) И.М. Губкин | |
| |С) Қ. Сәтпаев | |
| |D) Айтхожин | |
| |Е) В. Шатов | |
|174 |Орал-Ембі мұнайлы ауданын зерттеген? |В |
| |А) Н.С. Курнаков | |
| |В) И.М. Губкин | |
| |С) Қ. Сәтпаев | |
| |D) Айтхожин | |
| |Е) В. Шатов | |
|175 |Шығыс Қазақстан облысының аумағы қанша шаршы шақырымды алып|А |
| |жатыр? | |
| |А) 283,3 мың | |
| |В) 189,5 мың | |
| |С) 145,6 мың | |
| |D) 569,1 мың | |
| |Е) 289,5 мың | |
|176 |Семей полигонында алғашқы жарылыс қашан болды? |В |
| |А) 1945 жылы | |
| |В) 1949 жылы | |
| |С) 1941 жылы | |
| |D) 1936 жылы | |
| |Е) 1989 | |
|177 |Семей полигонын жабуға бағытталған қозғалысты кім басқарды?|В |
| |А) М. Шаханов | |
| |В) О. Сүлейменов | |
| |С) Айтхожин | |
| |D) Е. Бекмаханов | |
| |Е) А. Байтұрсынов | |
|178 |Семей полигонын жабуға бағытталған қозғалыс? |D |
| |А) «Азат» | |
| |В) «Полигон» | |
| |С) «Семей полигоны» | |
| |D) «Невада-Семей» | |
| |Е) «Невада» | |
|179 |Облыста қазірде неше мұражай жұмыс істейді? |С |
| |А) 9 | |
| |В) 15 | |
| |С) 11 | |
| |D) 16 | |
| |Е) 7 | |
|180 |Бесқарағай ауданының орталығы? |Е |
| |А) Жарма | |
| |В) Көкпекті | |
| |С) Большенарым | |
| |D) Абай | |
| |Е) Үлкен Владимировка | |
|181 |Абай ауданының орталығы? |D |
| |А) Жарма | |
| |В) Көкпекті | |
| |С) Большенарым | |
| |D) Қарауыл | |
| |Е) Үлкен Владимировка | |
|182 |Ұлан ауданының орталығы? |А |
| |А) Молодежный | |
| |В) Көкпекті | |
| |С) Большенарым | |
| |D) Қарауыл | |
| |Е) Үлкен Владимировка | |
|183 |Қазір Шығыс Қазақстанда неше қала бар? |В |
| |А) 5 | |
| |В) 10 | |
| |С) 4 | |
| |D) 2 | |
| |Е) 7 | |
|184 |Шығыс Қазақстанда неше су электр станциялары бар? |С |
| |А) 2 | |
| |В) 1 | |
| |С) 3 | |
| |D) 4 | |
| |Е) 5 | |
|185 |Қазірде Шығыс Қазақстанда облысқа бағынатын неше қала бар?|С |
| |А) 5 | |
| |В) 10 | |
| |С) 6 | |
| |D) 2 | |
| |Е) 7 | |
|186 |1997жылғы әкімшілік террториялық бөлініс бойынша неше облыс|В |
| |жойылды? | |
| |А) 4 | |
| |В) 5 | |
| |С) 6 | |
| |D) 3 | |
| |Е) 2 | |
|187 |Солтүстік Қазақстан облысының орталығы? |А |
| |А) Көкшетау | |
| |В) Павлодар | |
| |С) Астана | |
| |D) Атырау | |
| |Е) Атбасар | |
|188 |Батыс Қазақстан облысының орталығы? |В |
| |А) Атырау | |
| |В) Орал | |
| |С) Ақтау | |
| |D) Маңғыстау | |
| |Е) Гурьев | |
|189 |Шығыс Қазақстан облысы көлемі бойынша облыстардың арасында |С |
| |нешінші орын алады? | |
| |А) 1 | |
| |В) 2 | |
| |С) 3 | |
| |D) 4 | |
| |Е) 7 | |
|190 |Қарағанды облысының орталығы? |Е |
| |А) Жезқазған | |
| |В) Орал | |
| |С) Байқоңыр | |
| |D) Маңғыстау | |
| |Е) Қарағанды | |
|191 |Шығыс Қазақстан облысы алғаш 1932 жылы .....құрылды? |D |
| |А) 5 шілде | |
| |В) 10 маусым | |
| |С) 1 қаңтар | |
| |D) 10 наурыз | |
| |Е) 12 ақпан | |
|192 |1936 жылы неше облыс болды? |В |
| |А) 6 | |
| |В) 8 | |
| |С) 19 | |
| |D) 14 | |
| |Е) 5 | |
|193 |Облыстар саны 16-ға өскен жыл? |Е |
| |А) 1939 жылы | |
| |В) 1944 жылы | |
| |С) 1938 жылы | |
| |D) 1932 жылы | |
| |Е) 1945 жылы | |
|194 |Облыс экономикасын анықтайтын негізгі өндіріс саласы? |В |
| |А) алтын өндіру | |
| |В) түсті металлургия | |
| |С) көмір өндіру | |
| |D) полиметалл рудалары | |
| |Е) титан, мырыш өндіру | |
|195 |Облыста неше аэропорт бар? |D |
| |А) 3 | |
| |В) 5 | |
| |С) 7 | |
| |D) 2 | |
| |Е) 9 | |
|196 |Облыста неше жоғары оқу орны бар? |Е |
| |А) 5 | |
| |В) 9 | |
| |С) 8 | |
| |D) 4 | |
| |Е) 11 | |
|197 |Өлкетануды жоғары оқу орны, техникум, мектеп |В |
| |бағдарламаларына қосқан уақыт? | |
| |А) 1950 жылдар | |
| |В) 1930 жылдар | |
| |С) 1960 жылдар | |
| |D) 1920 жылдар | |
| |Е) 1940 жылдар | |
|198 |Сырдария губерниясының өлкетанулық қоғамы құрылды? |С |
| |А) 1928 жылы | |
| |В) 1936 жылы | |
| |С) 1926 жылы | |
| |D) 1945 жылы | |
| |Е) 1945 жылы | |
|199 |Қырғыз (Қазақ) өлкесін зерттеу қоғамы құрылды? |А |
| |А) 1925 жылы | |
| |В) 1936 жылы | |
| |С) 1926 жылы | |
| |D) 1945 жылы | |
| |Е) 1945 жылы | |
|200 |Кеңестік дәуірде аты өзгерген елді-мекендер саны шамамен? |В |
| |А) 2500 | |
| |В) 3500 | |
| |С) 2000 | |
| |D) 1500 | |
| |Е) 4000 | |
8 ӘДЕБИЕТТЕР
8.1 Негізгі әдебиеттер:
8.1Қазақстан тарихы, 5-томдық. А.,1996….
8.2 Қазақстан тарихы очерктері.А., 1994.
8.2 Қосымша әдебиеттер:
8.2.1 Бурбаев Г.Ұлт менталитеті. Астана., 2001.
8.2.2 История Казахстана: народы и культуры. А., 2000.
8.2. 3 Кенжебаев Б. Казахские писатели, демократы начала ХХвв. А., 2000.
8.2.4Касымбев Ж.Города Восточного Казахстана 1861-1917гг. А., 1992.
8.2.5Кузембайулы А., Абил Е., История Республики Казахстан. Астана.,2000.
8.2.6Қазақ даласының ұлы ойшылдары. А., 2002.
8.2.7.Құдайбердіұлы Ш. Түрік-қырғыз хам хандар шежіресі. А.,1991.
8.2.8Қойшыбаев Б. Әлихан Бөкейханов. А., 2001.
8.2.9Маймақов Ғ. Қазақстан Республикасының саяси-құқықтық тарихы.А., 2000.
8.2.10Нұрғалымова Г. Шығыс Қазақстанның көне тарихы мен мәдениеті. А.,
2002.
8.2.11Нүрпейсов К. Алашорда. А., 1994.
8.2.12Сабыров С. Қазақстан тарихы: тарихи оқиғалар, ұлттық дәстүр. А.,
2002.
8.2.13Сейсенұлы Д. Шежірелі Шыңғыстау. Семей., 2004.
8.2.14Толыбеков С. Қазақ шежіресі.А.,1992.
8.2.15Шонанұлы Т. Жер -тағдыры, ел-тағдыры. А., 1995.
8.2.16 Елімнің Алтын алқасы Шығыс қазақстан Тәуелсіздіктің 20 жылыеда
Өскемен, 2011 жыл
8.2.17Қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары.А.,1996.
8.2.18Неизвестные страницы истории Семипалатинского Прииртышья (20-
30гг.ХХв.). Семипалатинск. 2002.
8.2.19Новейшая история Казахстана (сборник документов). А.,1999.
8.2.20Өмірзақов Ө.Ресейге қосылғаннан не ұттық? (зерттеулер, құжаттар). А.,
1999.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz