Өндіріс қалдықтарының классификациясы

|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ   |
|МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ                                                     |
|3 деңгейдегі СМЖ құжаты     |ПОӘК                 |ПОӘК                       |
|                            |                     |042-0107.01.20.   139 /02  |
|                            |                     |-2013                      |
|ПОӘК                        | 02.09.2013 ж.       |                           |
|Студенттерге арналған       |№1 басылым           |                           |
|«Қалдықсыз технология»      |                     |                           |
|пәннің дәрістері            |                     |                           |






                       ПӘННІҢ ОҚУ – ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

          050720 – «Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы»
          050721 – «Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы»
                              мамандығы бойынша
                           «Қалдықсыз технология»

                        СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН ПӘННІҢ
                                  ДӘРІСТЕРІ



















                                Семей - 2013
                                  АЛҒЫ СӨЗ



1 ҚҰРАСТЫРҒАН

құрастырушы _________________б.ғ.к., доцент,Н.М.Омарова, 02.08.2013г.



2 ТАЛҚЫЛАНДЫ

2.1 «Химия» кафедрасының отырысында

 «29»____08_____2013г., №__1_хаттама

Кафедра меңгерушісі _______________ Б.Х.Мусабаева



2.2 Инженерлі –  технологиялық  факультеттің  оқу  –  әдістемелік  кеңесінің
мәжілісінде

 «       »_________2013г., №___ хаттама

Төрайымы ________________



3 БЕКІТІЛГЕН

Университеттің оқу – әдістемелік кеңесінің мәжілісінде шығаруға  мақұлданған
және ұсынылған

 «       »_________2013г., №___ хаттама

ОӘК төрағасы______________






                                   Мазмұны


|№    |Атауы                                               |беттер        |
|1.   |Жалпы ережелер                                      |4             |
|2.   |Пәнді меңгеруге арналған әдістемелік ұсыныстар.     |5-6           |
|3.   |Курстың форматы мен саясаты                         |6             |
|4.   |Бағаларды қою саясаты                               |7             |
|5.   |Сабақ  бойынша тәртіп пен сағат бөлу                |9             |
|6.   |СӨЖ және СОӨЖ мазмұны                               |11-12         |
|7.   |Пән бойынша сабақ процессінің күнтүзбесі            |12            |






1 ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1. 1 Пәнжәнеоқытушытуралыжалпымағлұматтар:
Пәнніңаты Қалдықсыз өндіріс. Химия кафедрасы. Кафедра адресі Физкультура
көшесі, 4, № 9  корпус Лектордың аты-жөні
Омарова Нүрия МолдагалиевнаЖанасумәліметі , 35-05-90 кафедрада болу
уақытыкесте бойынша
 Кредит саны 2
1.2 Оқужоспарынанкөшірме
                                                                     Кесте1.
КурсСеместрКредитыЛк (сағ)ЛБ
(сағ)СРСП
(сағ)СРС
(сағ)Всего
(сағ)Қорытынды бақылау түрі1221515303090емтихан
1.3Пәннің қысқаша мазмұны.
Өндіріс күштерінің дамуының қазіргі уақыттағы деңгейі ғылыми-техникалық ревoлюция және онымен байланысты әлеуметтік құбылыстар, ғылым алдына қоғам мен табиғат арасындағы заңдылықтар туралы сұрақ қойды.
   Қалдықсыз өндіріс ұғымы ООН Еуропалық экономикалық коммисия Декларациясына сәйкес (1979) білімді практика жүзінде қолдану деген сөз, сонымен қатар әдіс пен құралдардың көмегімен адамды қамтамасыз ету аймағында табиғи байлықтарды қолдану және оны қорғау. 
  1984 жылы ООН комиссиясы осы ұғымның тура анықтамасын былай деп берді:  « Қалдықсыз өндіріс бұл- шикізатты өндірудің мынандай түрі  ( процесс, өндіріс орыны, территориялық-ондірістік комплекс), ол кезде рациональды және шикізатты комплексті қолдану түсінігі, шикізат ресурсын энергияны өндіріс-өндіруші- екіншілік шикізат схемасына сәйкес келеді сонымен қатар процесс кезінде қоршаған ортаға зияны аз болады.»
   Қалдықсыз өндіріс ұғымының тағы бір мағынасына шикізатты түгелдей жүзеге асыру мен соңында технолгиялық ғана қалдық шығаратындай өндіріс жасау. «Қалдықсыз өндіріс» тура мағынасы «аз қалдықты технология» сөзіне тура келеді, жалпы алғанда қалдықсыз технологиясыз деген ұғым жоқ себебі кез келген өндірісте қалдықсыз болмайды, жоқ дегенде энергия шығындайтыны сөзсіз.  


1.4  Курстың мақсаты:
Қалдықсыз технология - әдіс пен құралдардың көмегімен адамды қамтамасыз ету аймағында табиғи байлықтарды қолдану және оны қорғау.
Қалдықсыз технология - рациональды және шикізатты комплексті қолдану түсінігі, шикізат ресурсын энергияны өндіріс-өндіруші- екіншілік шикізат схемасына сәйкес келеді сонымен қатар процесс кезінде қоршаған ортаға зияны аз болуын қамтамасыз ету.
Курстың міндеті:
Қалдықсыз өндіріс пәні мазмұнына қосылыстар мен элементтердің және олардың түрлерін көптүрлілігін, күрделілігін зерттеу жатады.
1.6  Пәнді оқу нәтижесінде студент келесі деңгейді пысықтайды:
берілген мамандыққа сәйкес білім бөлімдерін іргелі білімдерді;
өзінің келешектегі мамандығының мәні мен әлеуметтік маңызын түсінеді, өзінің іс әрекетінің нақты саласын анықтай алады;
химия саласы бойынша кәсіби қызметін іске асыруға байланысты мақсатты қоя алады және міндетті тұжырымдай алады;
өзінің жұмысын ғылыми негізде ұйымдастыра алады, өзінің кәсіби іс әрекетіне пайдаланатын ақпаратты жинау, сақтау және өңдеудің компьютерлік әдістерін меңгерген;
процестер, химиялық ғылымның заңдылықтары жөніндегі біртұтас ұғымы бар және кәсіптік қызметінде кездесетін мәселелерді шешу үшін зерттеудің қазіргі ғылыми әдістерін меңгерген.
1.7   Курс пререквизиттері:
Физикалық химия;
Органикалық химия;
Неорганикалық химия
1.8   Курс постреквизиттері:
Химияның заманауи мәселелері;
Полимерлер химиясы.
2. ПӘНДІ ОҚЫТУ БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР.
Оқу сабақтарын ұйымдастыру.
    «Қалдықсыз технология» курсын оқу барысында негізгі тапсырмалардан теориялық негіздерді меңгерумен қатартәжірибелік жұмыс дағдыларыга иелену, есептік мәліметтерден теориялық нәтижелер жасай алу болып табылады. Пәннің теориялық сұрақтары дәрістерде талқыланады. Дәрістерде негізгі түсініктер мен заңдылықтар, сондай-ақ бағдарламаның оқу әдебиетінде жеткіліксіз оқылған немесе күрделі сұрақтар ұсынылады. Дәрістің мазмұны тәжірибелік сабақтарға дайындық үшін негіз болып табылады, еркін бейімделуге және әдебиетпен жұмыс істеуге көмектеседі. Оқу сабақтарындағы маңызды формалардың бірі-зертханалық тәжірибе. Зертхана тәжірибесінде теориялық жолдар, пәннің заңдылығы бекітіледі. Химиялық ойлану, зерттеу жұмысына қабілеттілік дамиды, Пәнді оқыту уақыт бюджетінің мәнді бөлігі кететін, студенттердің дербес жұмысын болжайды. Оқытушы жетекшілігімен дербес жұмыс зертханада компьютермен жұмысты білдіреді. Сондай-ақ, ағымды зертханалық сабақтарға дайындық, үй тапсырмаларын орындау, оқу әдебиетімен жұмысты аудиториядан тыс жеке жұмыс, есептеу тапсырмалар әдістері меңгеріледі.

Дәріс .
    Дәріс мазмұндары материалды тізбекті оқуға жіберілетін сәт болып табылады. Дәріс дәптерлеріне сәйкесті жазбаларды енгізе отырып, оқулықтардан және кітапшаларынан қосымша материалдармен дәріс мазмұнын толықтырған пайдалы. Жазбаларды дәріскердің кеңесінде толықтыруға болады.


Зертханалық жұмыстар
Зертханалық сабақтарға дайындық та жүреді:
-дәріс мазмұны, оқулықтарбойынша ьеориялық материалды оқу.
-жұмыс мазмұнымен, әдістемелермен танысу
Зертхана жұмысын орындау:
-зертхана жұмыстарын әр студент орындайды;
-зертхана жұмысын орындауға студент пен мұғалім рұқсатын алған соң ғана кіреді.
-тәжірибе нәтижелері журналға енгізіледі, қажетті есептеулер жүргізіліп, нәтиже қорытынды жасалады;
-орындалған жұмыс бойынша есеп қаралады.
 
-      Дербес жұмыс
Білім беру үрдісінде студенттің дербес жұмыс үлесі мәнді жоғарылайды. Коллоквиумдер, тесттер, жазбаша жұмыстар, ауызша сұрау арқылы мұғалім дербес жұмысты орындау бойынша бақылау алады.
       Әдебиетпен жұмыс бойынша ұсыныстар
Курс бағдарламасымен танысқан соң негізгі оқу әдебиетін таңдап, кітапханада болуын немесе оқу залында жұмыс мүмкіндігін білу қажет. Әр тақырыпты оқығанда әдістемелік нұсқаулар, әдістемелер, қосымша әдебиет тізімі ұсынылады. Оқытушы тапсырма берген соң әдістемелер мен оқулықтар бойынша материалды оқуға кірісесіңдер. Сұрақ мәнін анықтайды. Заңдар формуласын, анықталуын, формулаларды есте ұстаған жөн. Материалды есте ұстау қажеттігінде дәріс материалын толықтырасыз немесе қысқаша мазмұнын жазасыз. Сұрақты көбірек ашып оқу қосымша әдебиетпен жұмыс кезінде ғана мүмкін болады. Теориялық курс тапсырмалар мен жаттығуларды орындаумен бірге жүреді. Тапсырмалар әдетте тапсырмалар жинақтарынан ұсынылады. Назар аударыңыз: тапсырмалар жинақтарында әдетте тапсырманы шешу әдістері,негізгі амалдар келтіріледі. Теориялық материалды меңгерген соң тәжірибелік сабақтарға дайындыққа кірісесіз.Оқулықтар мен тапсырмалар жинағынан басқа зертхана жұмыстарына арналған практикум қажет. Практикумдерде әдетте жұмыстарды сипаттау алдында қысқаша теориялық материал беріледі, оны міндетті түрде оқу керек. Тәжірибе жұмысын жүргізу барысы зертхана журналында міндетті түрде белгіленеді. Оқулықпен жұмыс кезінде туындауы мүмкін сұрақтарды дәптерге белгілеу ұсынылады, артынан сабақта оқытушыдан анықтап сұрауға болады.

3 Курстың форматы мен саясаты
Сабақтардың формалары: дәріс, зетрханалық – практикалық сабақтар . 1 дәріс 50 мин құрайды. Зертханалық жұмыстың 1 сағаты 100 мин құрайды. Зертханалық жұмысты кестеге сәйкес 100 мин немесе 150 мин өткізеді. Тіпті магистранттардың аудиториялық және аудиториядан тыс өздік жұмыстарын жоспарлайды. Магистранттардың өздік жұмыстары және оларды тапсыру күндері барлығы кафедра кестесіне сай жүргізіледі. Өздік жұмысты бағалау, үй жұмыстарының тапсырмаларын талқылауды ауызша түрде жүргізіледі. Барлық зертханалық сабақтар компьютерлік сыныптарда өтеді.

Студенттердің пәнді оқуға арналған талаптары:
Дәрістерге қатысып, конспект жазу міндетті.
Себепті жағдайға байланысты босатылған дәрісті оқытушының ұсынған мәліметімен тапсыру. 
Зертханалық сабаққа жұмыс жазылған конспек және жасалынатын жұмыстан білімі болу керек. 
Зертханалық жұмыс, алынған мәндерді өндеуді студент өзі істейді; дайын мәндерді қолдануға болмайды.
Зертханада студент қауіпсіздік тезникасын сақтап, халатпен жүру керек.

4.  БАҒАЛАУ САЯСАТЫ.
Студенттердің білімін бақылау келесі түрде жүзеге асады;
Ағымдағы бақылау (күнделікті жүргізіліп отырады.
Аралық бақылау (семестрдың 1 және 15 аптасы)
Қорытынды бақылау – емтихандар.

 Ағымдағы бақылау (АБ) – бұл студент білімін лекцияларда, лабороторияларда және өздік жұмыстарымен жүйелік бақылау. Ағымдагы бакылаудың әртүрлі түрлері бар:
Ауызша сұрау ;
Бақылау жұмыстары ;
Үй жұмыстары мен презентацияларды қорғау;;
Лабороториялық жұмыстарды қорғау защита;
Тесттер.
Аралық (рейтинговый) бақылау (АБ) – семестрдың 7  және 15-ші аптасында жүргізіледі. АБ бағасы  20 балл (1  АБ – 10 балл).
Пән бойынша баға  процент түрінде   100%-тік шкалада қойылады.
Аралық аттестацияны жүргізген кезде емтиханда алынған балл (қорытынды бақылау) және семестр бойы бақыланған  1-ші және 2-ші  рейтингтағы орташа үлгерімдігі есепке алынады.      
   Пәнмен танысу барысында студент жұмысының барлық түрі баллмен есептеледі,
Уақытында орындалмаған жұмыстар үшін 1 балл әр сабакта төмендетіледі. .           
Студенттің жұмыс түрлері  және балл түріндегі бағалар:
Лекцияға қатысу  – 15 балл (1 лекция – 1 балл);
Лабороториялық жұмысты орындау, отчёт – 75 балл (1 жұмыс – 5 балл).
Әр аудиториялық бақылау жұмысы (БЖ), СӨЖ (5 кесте) – 5 балл
Үй жұмысын орындау (ҮЖ)  – 75 балл (1 жұмыс – 5 балл);















№1 Лекция.
Өндірістің өсуі, шикізаттың қолданылуы және қалдықтың жинақталуы.
   Ғылыми-техникалық прогресстің ерекшелігі болып халықтық өндірістің көлемінің өсуі табылады. Өндірістіңөсуінің нәтижесі шаруашылық айналымға табиғи ресурстарды көптеп қолдану немесе қолданысқа еңгізу. Бірақ-та олардың рациональды өсу дәрежесі жалпы алғанда төмен. Жылына 10млрд т миниральды және тура сол мөлшерде органикалық шикізат азық-түліктері қолданылады. Пайдалы қазбаларды өңдеу мен утилизациялау олардың қордарын анықтауға қарағанда тезірек жүреді. ТМД елдерінде өндірістердің 70пайызы шикізат, материал, жағармай мен энергияның қазылуына, жұмсалуына кетеді. Сонымен қатар өндіріс шикізатының 10-99пайызына дейін қалдыққа айналады, ал ол сулар мен атмосфераға тасталып жерді ластайды.
    Минералды шикізаттарды өте көп мөлшерде қолдану  көп көлемді қалдықтардың жиналуына әкеліп  соғады, ал олардың жою мен алдын-алу экономикалық тиімсіздікке әкеледі. Әлемде жылдан жылға өнеркәсіптік өндіріс өсіп келеді және осыған пропорциональды қалдық көлеміде өседі, ол қалдықты 8-10жыл арасында 2 есе өсірді. АҚШ-та жылына шығатын қатты қалдықтың мөлшері 3,5млрд т құрайды, ол әрбір адамға шаққанда 50кг.
    Көп жағдайда интенсивті қолданысқа ие энергетикалық ресурстар болып табылады. Адамзаттың қалыптытасқанынан бері жағармайдың 90 млрд т қолданылған.
    Минералды шикізаттарды қолдану (5-6пайыз жылына) әлемде соншалықты көп, ал оны физикалық көлемде қалыпты келтіруге 30 жыл керек, ол қазылып алынатын жағармай тіпті одан да көп. Осы шикізаттарды шексіз көп пайдалану оларды қайта қалпына келтіруде өте көпшығын әкеледі.Шикізатпен жағармайды қазып алу кезіндегі көбейіп келе жатқан қалдық мөлшері қоршаған ортаны және оларды алушы жерлерді одан әрі кірлетіп жатыр. Жылдан жылға өсіп келе жатқан қалдық массасы қоршаңан ортамен табиғи ландшафттардың сапасын азайтушы бірден-бір фактор.
    Өндірістің неготивті әсері табиғаттың негізгі бөліктерімен жалпы биосфераны ластайды. Ол табиғи ресурстарды алу мен өңдеу кезіндегі қалдықтың бөлінуі болып табылады. Өндіріс пен өндіруші қалдықтар – антропогенді ластаушы көздері болып табылады, тек қана қоршаған ортаны емес, ол глобальды масштабта шығатын қалдықтардың қолдану коэффицентінің көбеюі.
  Мысалы, СССР-да түсті металлургияда табиғи породаларды жылына 2 млрд т дейін қолданған, ал ол товарлы продукцияның 1пайызы, ал Ресей Федерациясында ол нәтиже басқаша, өнімнің 90-95пайызы қалдыққа жіберіледі немесе 80млрд т -120 млрд т улы заттар өндірісінің қазба көзі болып табылады, оның жылдық өсу мөлшері  10млрд т немесе 9-10пайыз болса, қалдықтан алынатын көлемдік мөлшері 250000 га жер. Қалдықты шығарытын негізгі көз болып  тау-кен өндірісі, химиялық, металлургиялық, жағармай-энергетикалық өндірістер табылады.
Қалдықтар туралы негізгі түсінік.
    Жалпы алғанда қалдық деп- адамдар шаруашылықта, транспортта, өндірісте қолданбайтын , бірақ  өз құрамына байланысты шикізат ретінде шаруашылық салаларына қалпына келтіріле алатын затты атайды.
Өндіріс қалдықтары деп-  өнімдерді дайындау кезінде өзінің физикалық құрамын толықтай немесе бөлшектермен жойған жартылай фабрикат, шикізат, материал қалдықтарын айтамыз. Өндірістің жұмысы кезінде қазба байлықтарын алу мен байыту, шикізатты физико-химиялық өңдеудегі шикізаттар өндіріс қалдықтары болып есептеледі. Өңделген қалдықтар- олар ары қарай өңделмейтін, керексіз, істен шыққан инструменттер, шаруашылық құралдары, машиналар түрлері және т.б болып табылады.
     Қолдану жағдайына қарай оларды: утилизацияланатын және утилизацияланбайтын қалдықтар деп бөледі. Біріншісіне шаруашылық айналымындағы технологиялық өнім, ал екіншісіне қазіргі уақытта жоқ қалдықтар жатады.
Өндіріс қалдықтарының классификациясы.
    Өндіріс қалдықтары көбінесе химиялық біркелкі емес, күрделі поликомпонетті заттар болып табылады, олар химия-физикалық құрамының әртүрлілігімен қатар, улы, химиялық, биологиялық, коррозионды, отқа және жарылғаш қауіпті болып табылады. Қалдықтардың классификациясы  мынандай түрлері болады: химиялық табиғатына, пайда болу технологиялысына және ары қарай қалпына келетінлігіне байланысты бөлінеді. Біздің елімізде улы заттар қауіптілігіне байланысты, сақталуы мен қалпына келтіруіліне байланысты 4 классқа бөлінеді:
 1. Өте қауіпті қалдықтар. Ол қалдықтарға сынап пен оның қосылыстары, сулем, хромқышқылды және цианистті калий,сурьма қосылыстары оның ішінде үшхлорлы сурьма, бенз-а-пирен және т.б.
   Сынап қосылыстарының улылығы сынап ионының әсерінен болады. Ағзаға сынап ионды емес формада енеді. Сосынол ақуыз молекулаларымен қанда қосылып, нәтижесінде ондай күшті болмасада мықтылаукомплекс- металлопротеидтер түзеді. Ағзалық орталық жүйке жуйесінің жұмысы бұзылып, мидағы процесстер жұмыстарының бұзылуна әкеледі. Сынап қоспалары жануарларға өте улы құраммен улану кезінде тәбеттің жоқтығы , су тапшылығы, құсу, жалпы әлсіздік , үштің өтуіне,көздерінің сулануы тіпті дірілге, аяқ-астынан өлімге де әкелуі мүмкін. Ал тірі қалғанын өзінде 1-2сағат ішіндеасқазанның бұзылуына, күннен соң бүйректің зақымдануына әкеліп соғады.
      Адамда сулем мен сынап тұздарымен уланғанда- басы ауырады, тістері зақымдалады, стомотит болады, кейде температурасы көтеріледі, ауыр жағдайларда – бүйрек нефроз болып, 5-6 күннен соң өлімге әкеледі. Ал жеңіл жағдайларда- тәбеттің жоғалуы,құсу, кейде қан құсу, жүрегі айну, асқазан язвасы болады.Басына кіші дәрет бөлінбеуі байқалып, сосын  мүлдем жүрмей қалуы мүмкін.Хроникалық улану кезінде адамда, сондай-ақ жануарларда жүйке-жүйесі зақымдалып, мидың үлкен жарты шары жұмыс істемей қалуы мүмкін. Тубуркулезбен ауырған адамдар арасында өлім жиірек кездеседі.
     Жалпы ағзаға калий цинаиді мен цианид әсері тыныс алу жолдарынбұзып, оттегін табады. Адам үшін калий цианиді улкен өлімдік зонасы-0,12г кейде одан да аз болуы мүмкін.
   Сурьманың қосылыстары өкпе, тыныс алу жолдарының , терінің бұзылуына әкеледі. Ал қатты улануда ол зат алмасуға әсер етіп жүйке-жүйесі мен жүрекке әсер  береді.  Сурьма 3хлор қыщқылы мен тұз қышқылы гидролизі кезінде ағзаға тыныс алу жолдарының жұмысының бұзылуына әкеліп соғады. Ол көзді бұзады, жүректі айнытады, құсуға, іш өтуге, әлсіздіке, кіші дәретке бара алмауға әкеледі, нәтижесінде жүрек ілсіздігі ал ол өлімге әкеледі.
    Бенз-а-пирен- канцерогенді қосылыс ,ол таскөмір (1,5-2пайыз), таскөмірлі смола (0,001-1пайыз), сланецті майлар, мұнай өнімдерінің, пиролиз заттары мен торф өндірісі нәтижесінде алынады. Бенз-а-пирен адам мен жануарлар ағзаларында канцерогенді активтілікке ие. Сонымен қатар әртүрлі ағзаларда рак ісіктерінде де әкелед , олар: тыныс жолдары, асқазан, сүт бездері және т.б канцерогенді ағзаға әсері жасуша элементтері мен әрекеттесу нәтижесінде болады. Мынандай гипотезаларда бар: олар өздігінен жеке рөл атқармай, аногенді вирустарға жағдай жасайды. Атмосфералық ауада бензапирен ПДК-сы 0,01мкг/м3.
   2. Жоғары-қауіпті қалдықтар.Бұл қалдықтар мыс хлорлары, мыс сульфаты, қымыздық қышқылды мыс, үшокисьті сурьма мен қорғасын  қосылыстарынан тұратын болып табылады.
   Қорғасын –барлық тіріге оның ішінде жүйке жүйесіне, қанға, қан тамырларына аз мөлшерде эндоприндік және асқорту жүйелеріне аз мөлшерде әсер етуші у. Ақуыз синтезіне активті әсер етеді, жасуша мен гендік аппараттардың энергетикалық балансы мен ферментті процесстердің жұмысына қанды жүйеде эритроциттер зақымдалуына зат алмасуға әсер етеді.
   Мыс ағза құрамында органикалық комплексті қосылыс  түзіп қан айналым жұмысына үлкен әсер етеді. Ол кезде маңызды рольді мыс ионы мен SH-группалары арасындағы реакция ең улы болып табылады. Мыс пен ақуыз жасушаларының реакциясы тынысы алу жолдары мен асқазан трактаталарының жұмысын бұзады.
    Мыс сульфаты жануарлардың асқазанына түсуі оларда анемия, асқазан язвасын, бүйрек жұмысының бұзылуына, бауыр ауруларына әкеліп, аяғында өлімге ұшыратады. Олармен тыныс алатын болса, онда жоғары тыныс алу жүйесі мен асқазан, орталық жүйке жүйесінің жұмысы бұзылады.
   3. Әдейі немесе өте қауіпті қалдықтар.Оларға қорғасын оксидтері, никель хлориді, төртхлорлы көміртек қалдықтары жатады.
   Никель хлоридімен уланған кезде қозу пайда болады, терінің қызаруы, іштің өту процесстері жүреді. Көп уақыт қатынаста болу эритроцит санын азайтып,көп жануарларда ол өте ауыр аурулы болып өтеді.
 4.Қауіптілігі аз қалдықтар. Олар құрамында магний сульфаты, фосфаттар, мырыш қосылыстары қалдықтары, ол қалдықтар пайдалы қазбалармен байытылған.
      Магний SH-группасының ағзаның ішкі мүшелерінде өзгеріске әкеледі, нукелинді алмасуды бұзады. Адамдарда танау жұмыстары бұзылып, шаштары түседі. Магний сульфаты теріге әсері дермотологиялық ауруларға әкеледі.

№2 лекция.
Кең қолданысты халықшаруашлық белгілеудегі өнімдер мен материалдарды алумен және бағалы құралдарды алумен өндірістік өнімдер мен өндірістік қалдықтарды қайта өңдеудің қалдықсыз ресурсқорғау технологиясын жасау
Қазіргі өндірістің масштабтылығымен және өсу қарқынымен дамуы бойынша аз және қалдықсыз технологияларды ендіру мен өңдеу мәлелері үлкен өзектілікке ие болуда. Елдер қатарында оларды жылдам шешу қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды рационалды қолданудың стратегиялық бағыты сиякты қарастырылады. 
Көптеген фирмаларда, әсіресе ірі зауыттарда (мыс, темірбетон өндірісінде) қажет материалдарды, энергияны, отын үнемділігі, шығындар азайту және рентабелділікті жоғарлату үшін қажет ететін орасан зор ресурс шығындары жүреді. Ондай кәсіпорындарда мәселердің бірі ресурсқорғайтын технологиясы енгізілген болуы керек. 
Кез – келген өндірістің дамуына қағидалы жаңа қарым – қатынасты және қалдықсыз технологияны құру.
Еуропалық экономикалық комиссия БҰҰ декларациясына (1979) сәйкес қалдықсыз технология ұғымы – адам қажетінің жақтауларында табиғи ресурстарды көбірек рационалды қолдануды және қоршаған ортаны қорғауды қамтитын құралдар мен әдістерді, білімдерді, тәжірибелі қолдану. 
1984ж БҰҰ комиссиясы бұл ұғымның ең нақтылы анықтамасын қабылдады: 
қалдықсыз технология шикізаттың барлығы және энергия көбірек рационалды және айналымда кешенді қолданылатын, өнімді өндіру әдісі: өндірісте шикізат ресурстарының екінші ресурстарын қолдану, қоршаған ортаға кезкелген әсет оның қалыпты көрсетуін бұзбайды. 
Бұл анықтама абсолютті қабылдануы керек, яғни өндіріс қалдықсыз болуы мүмкін деп оайламау керек. Абсолютті қалдықсыз өндірісті елестету мүмкін емес, ондай табиғатта жоқ, ол термодинамиканың екінші бастамасына қарсы келеді (термодинамиканың екінші бастамасы екінші текті мәнгі қозғалтқыш, жылудың бір көзінің салқындауы есебінен жұмысты аяқтайтын кезеңді қызмет ететін құрылғыны жасаудың мүмкін еместігі туралы тәжірибеден алынған дәлелдеме). Бірақ қалдықтар табиғи жүйелердің қалыпты қызмет көрсетуін бұзбауы керек. Басқаша айытқанда, табиғаттағы бұзылмаған күйдің критерийлерін  өңдеуі қажет. Қалдықсыз өндірісті жасау өте күрделі және ұзақ үрдіске жатады, аралық кезеңі азқалдықты өндіріс болып табылады.
Азқалдықты өндіріс қоршаған ортаға нәтижесі әсер еткенде санитарлы – гигиеналық нормаларда рұқсат етілген деңгейді, яғни ПДК аспайтын өндіріс болып табылады. Техникалық, экономикалық, ұйымдастырылатын, т.б.себептері бойынша материалдар мен шикізаттар бөлігі қалдықтарға өтіп, ұзақ сақтауға немесе көмуге жіберіледі. Ғылыми – техникалық прогрестің қазіргі даму кезеңінде бұл көбірек шынайы.
Қалдықсыз өндірісті жасаудың жалпы қағидасы оны ұйымдастырудың рационалдығ болып табылады. Мұнда анықтаушы болып табылатындары шикізаттың барлық құрамдарын дұрыс қолдану, өндірістің энерго, материал еңбексиымдылығын максималды азайту және экологиялық негізделген шикізаттық және энергетикалық жаңа технологияларды іздестіру, бұл қоршаған ортаға теріс әсері мен ауылшаруашылығының аралас салаларын қоса алғанда зиянды әсерінің төмендеуі көп байланысты болады. Бұл жағдайда соңғы мақсат энерготехникалық, экономикалық, экологиялық параметрлер бойынша біруықытта өндіріс оптимизациясы болып табылады. Бұл мақсатқа жетудің негізгі жолы өндірістер мен қазіргі технологиялық үрдістерді жетілдіру және жаңаларын өңдеу болып табылады. Қалдықсыз өндірісті ұйымдастыруға осындай қадамды мысалдардың бірі күкірт қышқылы өндірісінің қалдығы пиритті огароктар утилизациясы болып табылады. Қазіргі уықытта пиритті ограктар толықтай цемент өндірісіне кетеді. Бірақ пиритту ограктардың құнды құралдары – мыс, күміс, алытын, темір қолданылмайды. Сол уақытта мысты, асыл металдарды алумен және темірді кезекті қолданумен пиритті ограктарды қайта өңдеудің (мысалы, хлоридті) экономикалық тиімді технологиясы ұсынылған. 
Табиғи ресурстарды рационалды меңгерумен және қоршаған ортаны қорғаумен байланысты жұмыстардың барлық байланысында аз және қалдықсыз өндірісті жасаудың басты бағыттарын көрсету қажет. Оларға жататындар шикізатты және энергетикалық ресурстарды кешенді қолдану; сәйкесті жабдықтар мен өндірістерді және технологиялық үрдістерді жетілдіру және қағидалы жаңаларын өңдеу; су және газ айналымды циклдерді өндіру (газ, су тазалау әдістері базасында); басқаларға шикізат ретінде бір өндірістердің қалдықтарын қолдана отырып, өндіріс кооперациясы, қалдықсыз аймақты өндірістік кешендер жасау. 
Өнеркәсіптің жеке салаларында қалдықсыз және аз қалдықты технологияларды өңдеулер мен кейбір бағыттар бар.
Энергетика. Энергетикада газды қалдықтарды азот пен күкірт оксидтерінен тазалау бойынша өңдеулерді ендіру, қалдықты газдарда ластайтын заттар құрамын төмендетуге көмектесетін, қайнаған қабатта жағу сияқты, отын жағудың жаңа әдістерін кең қолдануға қол жеткізу, бұл кезде түзілген күлді құрылыс материалдар өндірісінде т.б. өндірістерде шикізат ретінде тиімді қолдану керек. 
Тау өнеркәсібі. Тау өнеркәсібінде пайдалы қазбаларды алудың ашық және жерасты әдістерінде қалдықтарды толық утилизациялаудың өңделген технологияларын енгізу қажет; пайдалы қазбалардың алу жерлерін өңдеудің геотехникалық әдістерін кең қолдану керек; алу жерінде табиғи шикізатты қайта өңдеу мен байытудың қалдықсыз әдістерін қолданып ресурстарды қайта өңдеудің гидрометаллургиялық әдістерін кең қолдану қажет. 
Металлургия. Қара және түсті металлургияда жаңа кәсіпорындарды жасауда және қайта жасауда рудалық шикізатты экономды, рационалды қолдануды қамтитын қалдықсыз, азқалдықты технологиялық үрдістерді ендіру қаже; қайта өңдеуге газ тәрізді, сұйық, қатты қалдықтарды тарату, құбыр суларымен және қалдық газдармен зиянды заттардың қалдықтарын жіберуді төмендету; ферро балқымалы және доминалы шлактардың барлығын толық көлемде қайта өңдеу, сондай – ақ түсті металургия шылактары мен болат балқымалы шылактарды қайта өңдеу масштабтарын мәнді ұлғайту; сусыз технологиялық үрдістер мен сумен қамтудың құбыр су жүйелерін ендіру ары дамыту жолдарымен құбыр суларын азайту және болған су шығындарын шұғыл қысқарту; қоршаған ортаның ластауының әртүрлі параметрлерін бақылау аппараттарын, жоғары тиімді тазалау жабдықтарын металлургиялық кәсіпорындарда кең ендіру және өңдеу.
Химиялық және мұнай өңдеу өнеркәсібі. Химиялық және мұнай өңдеу өнеркәсіптерінде ірі масштабтарда технологиялық үрдістерде қолданылуы керек; ауа, азот пен оттегіні қолданып қалпына келтіру мен тотығу; газды және сұйықты қоспаларды бөлудің мембраналық технологиясын, электрохимиялық әдістері; радиациялық, ултракүлгін, электримпулисті және плазмалық интенсификациялы химиялық реакциялар әдістері; органикалық өнімдер қалдықтарын алынған биогаз өндірісін қоса алғанда биотехнология.


№3 дәріс.
Жағармайлық элементтер
Жағармайлық элементтер – гальваникалық элеметтерге ұқсайтын қондырғы, тек бір апйырмашылығы электрохимиялық реакцияға арналған заттар сырттан келеді. 
 Жағармайлық элементтер - (80%) химиялық энергияны электрлік энергияға айналдыратын электрохимиялық қондырғы.
 Жағармайлық элемент – көміртекке бай отыннан электрохимиялық реакция арқылы тұрақты ток және жылу шығаратын қондырғы.
 Теориялық химиялық реакциямен табылған ПӘК теориялықтан 100% көп болуы мүмкін, ол дегеніміз жұмысқа қоршаған ортаның жылуда айнала алады. Жағармайлық элементтер тұйық циклде жұмыс істемейді, сондықтан реагирлеуші заттар қайта бастапқы қалпына келмейді. Химиялық реакция кезінде электрлік энергияға реагенттердің жылуы емес, олардың ішкі энергиясы және аздаған мөлшерде сыртқы ортаның жылуы айналады.
Жағармайлық элементтер электр энергиясын гальваникалық немесе аккумулятор батарейкалары секілді сақтай алмайды, бірақ электрлік жүйе жоқ жерде, тұрақсыз энергия көздерін (күн, жел) қолдануда олар электролизерлермен, компрессорлармен және жағармай сақтайтын ыдыстармен (балон және т.б.) бірігіп энергия сақтау қондырғысына айналады. Бұндай қондырғының жалпы ПӘК 30-40% болады.
Жағармайлық элементтің батареяға ұқсастығы, химиялық реакция негізінде тұрақты ток шығаруында. Тағы да батарея сияқты жағармайлық элементте анод, катод және электролит болады. Жағармайлық элементтер оның жағармай және ауа қоры таусылғанша тұрақты электр энергиясын шығара алады. Жұмыс істеп тұрған жағармайлық элементті сипаттайтын термин – бұл элементтер жүйесі, себебі толыққанды жұмыс істеу үшін бұл жүйеде тағы қосымша көмекші жүйелер болу керек.
Жағармайлық элементтер жоғары эффективті және бу – газдарды, көмірқышқыл газын, метанды және азот оксидін көп мөлшерде шығармайды. Жағармайлық элементтердің жалғыз ғана шығаратыны бу күйіндегі су және аздаған мөлшерде көмірқышқыл газы. Егер отын ретінде таза сутегі өолданылса, онда көмірқышқыл газы мүлдем бөлінбейді.

Жағармайлық элементтердің жұмыс істеу принциптері.
Жағармайлық элементтер катод, анод және электролит қолданып электрохимиялық реакция арқасында электр энергиясын және жылу шығарады.
Анод пен катод элетролит арқылы бөлініп тұрады. Анодқа сутегі, катодқа оттегі түскеннен кейін химиялық реакция жүреді. Осы кезде электрлік ток, жылу және су ргенерацияланады. Анодтың катализаторында молекулярлы сутегі диссицирленеді және электрондарын жоғалтады. Сутек иондары электролит арқылы катодқа жеткізіледі, сол кезде электрондар электролитпен өткізіліп ішкі электр пешіне барады. Ол энергия қондырғыны қоректендіруге арналуы мүмкін. Катод катализаторында оттегі молекуласы электронмен және келген протонмен қосылып су түзеді.
Жағармайлық элементтердің түрлері.
Жағармайлық элементтер жоғары температуралы және төменгі температуралы болып екіге бөлінеді. Төменгі температуралы жағармайлы элементтерге отын ретінде таза сутегі қажет, ал жоғары температулы элементтерге таза сутегі қажет емес.

№4 лекция.
Көмір алудағы қалдықтар,  ТЭЦ күлі, шлак күлі, мұнай өндірісіндегі қалдықтарды тасмалдау және қайта өңдеу әдістері.
Көмiр күлдерi және күйiндiлер атмосфераның ластағыштары тiзiмiн басқарады. Әрине, күлдi шлак қалдықтардың(КШҚ)  жинауында көптеген қиындықтар пайда болады.
Ең алдымен, шлаккүлдер үйінділерінің толып кету есебінен барлық жаңа алаңдар бөлінеді, ол жерлердің айналымнан бөгеттеніп кетуіне әкеледі немесе  қоршауды бөгеттер өсiп жетiлдiредi, бұл да пульпа жоюшы аппаратты модернизациялауда қиындықтар тудырады. 
Станциялардың көпшiлiгiнiң жасын есепке ала келе (жобадағы кезеңге карамастан эксплуатацияланатын шлаккүлдер үйінділері) жоғарыда аталған мәселелер сирек емес деуге болады. Онымен қоса жиналып калған  шлаккүлді қалдықтар қоршаған орта спасына кері әсер етеді. Ауыр металлдар биохимиялық айналымдарға жеңіл қосылады да, ауа және су бассейндарының ластануы жүреді, топырақтардың химия - минералогиялық құрамы өзгереді. Күл үйінділерінің шашырауы жақын аумақтың қоршаған ортасын ластайды, адамдардың денсаулығына және ауылшаруашылық өнімдеріне кері әсер етеді.
Көмірді жаққаннан түзілетін күл мен шлакты  қолдану мәселесі алғашқы жылу электростанциялары салынған соң бірден пайда болды.
Үлкен тоннажды өңдеу мен кул мен шлакты қолдануда алғашқы  күрделі зерттеулер 1920 жж ортасында болған. Алайда, оларды  кең түрде қолдану  1970 жылдардың ортасында  басталған.Біраз уақыттан соң әртүрлі өндірістерде калдықтар классификаторы іске қослған болатын. Оны еңгізу нәтижесінде КШҚ ЖЭС улы қалдықтарға жатқызылған, ол энергетиктер мен экологтердiң арасындағы айтыска әкелді.
КШҚ жоғары температурада өңделген қалдықты сонымен қатар сазбалшықты өнім болып табылғандықтан, улы қалдықтарға  жатпайтындығы белгілі. Оған кірмейтіндері тек ауыр металлдардың және басқ да микроэлементтердің жоғары концентрациясына ие қалдықтар болып табылады.  
КШҚ тазарту мәселесімен көптеген мемлекеттер соқтығысып жатыр оның ішінде европалықтар да бар. 
КШҚ тазартудың әдістерін анализдей келе келесідей бағыттарды көрсетуге болады: 
iстеп шығарылған көмiр карьерлерiнiң келесi тасымалдаумен және толтыруымен күл күйiндi төгетiн жерден КШҚ алу;
КШҚ құрылыста қолдану (КШҚ-ны осы бағытта қолдану  жақсы зерттелген және кең қолданысқа ие);
КШҚ-ны  топырақты қышқылдансыздырғыш ретінде ауылшаруашылығында қолдану;
КШҚ-дан жеке элементтерді  бөліп алу;
Осылайша, КШҚ тазарту әдістерінің түрлілігімен және кең масштабтылығы белгілі. Алайда, КШҚ тазартуда технологияны кеңінен еңгізбес бұрын  қоғамның   және ең алдымен өкiметтін  жылу электростанцияларында көмiрдiң өртеуiнiң өнiмдерiне қатынасын өзгерту керек. 
Егер өнеркәсiптiк өнiм, тауар өткiзiлетiн шикiзаттың күлдi зиянды қалдықтардың лауазымын шығарудан лауазымға, онда шараның теплоэнергетиктерi үшiн мәжбүр, шығынды айналдырыладыдан қалыпты, күсет бол технологиялық үдерiске оның ұстауы - экологиямен және экономиканың аралығында жуықтама қайшылықты жоғалтады.
     Өндірістік қалдықтарды іске асыруда заңды базалардың жоқтығынан қалыптасқан жағдай ушыға түседі. Бұл бағытта бар аздаған нормативті құжаттар КШҚ толық тазалау циклын көрсетпейді, ал кейбір жағдайларда  бір-біріне қарама –қарсы болып келеді.  Жоғарыда айтылған жағдайды ескере келе КШҚ-ның нарықта тауарлы өнім ретінде  ілгерілеу алгоритмін  жасау керек (оның біркелкі формалауымен коса). Мысал ретінде ОАО «Иркутскэнерго»  мен Томск политехникалық университетінің  кейбір кафедраларының тәжірибесін қарауға болады.  
     Алдымен КШҚ-ның жылу электростанциясының өніміне айналуы сәйкес паспорттың  экологиялық инстанциясыларында берілген материалға байланысты. Паспортта химиялық құрам, физико – химиялық және т. б қасиеттер көрсетілген.  Паспортты құруда өнімдердің көптеген факторларға тәуелділігін ескеру керек, олар: жағылатын көмір түрі, жағу түрі, оттық тәртіп,  қазандық агрегаттың жүктемесi, кулаулағыш қондырғылардың түрі және т.б. Осылайша нәтижесінде  жоғарыда көретілген жағдайлар мен олардың сан түрлі сәйкестіктерінен өнімдердің тәуелділік сипаттарын  құруға мүмкіндік беретін кеңауқымды зерттеулер жасау керек.
Өнім касиеттерінің идентификациясы онымен қоса толық топтармен сәйкес болу керек. Мысалы, таскөмір   күлін бетонға қоспа ретінде қолдануда оның қасиетін  жаңа салынған бетонға, қатып калған, бетонның сыртқы түріне, бетон өндірісіне және бетонмен жұмыс істеуге  қатысты  және де қоршаған ортамен  рентабельдігі және сәйкестігіне қатысты  анықтау керек.
Сонымен қоса заттың (химиялық, физикалық, минералогиялық) қасиетін, материалдың конструктивті қасиеттерін (пісіру кезіндегі жоғалтулар, бөлшектердің таралуы, тығыздық),  спецификалық қасиеттерін ( бетон қасиетіне әсері: толу эффектілері, тасымалдаушы эффектілер т.б) және қолданушы тиімділіктерін (уакытты қысқарту, кауіпсіздікті жоғарылату және т.б) ажырата білу керек.
Экологиялық мәселелер кеңес энергетикасының әртүрлі даму  кезеңдерінде шешілген. Қазіргі кезде энергетиканы дамыту  концепциясы қайта қарау қажет, кейбір жаңадан пайда болған экологиялық  сұраныстар және социалді- экономикалық жағдайларға байланысты. Қоршаған ортаны қорғау  жаңа концепциясы  
Табиғи ортаның ары қарай азып-тозуын сақтап қалуды мақсатпен экологиялық шектеулердi әлеуметтiк және қоғамның экономикалық қажеттiктерiнiң ақылды ымыраласу тиесiлi айналадағы ортаны қорғаулары қазiргi тұжырымдама, дүниелiк бiрлестiктiң елдерi ендi қазiр мемлекеттiк саясат болып қалыптасады.

№5лекция.
Энергоресурстардың классификациясы.
Технологиялық процесстерде энергия мен материалдарды қолдануда толығымен жұмсалмайды. Тура және жанама түрде дайын өнім шығару немесе шығару шарттарына жарамсыз болып қалған энергия  бөлігін  энергетикалық қалдықтар деп атайды. Энергетикалық қалдықтар энергия әртүрлілігіне яғни техникалық аппаратқа  түскен энергия мен қажетті қолданыстағы энергияға тең.
 Жалпы энергетикалық қалдықтарды үш түрге бөледі:
Технологиялық агрегатта немесе қондырғыда шартты түрде болатын  жоғалулар;
Регенерация немесе рецикуляцияға байланысты технологиялық қондырғыға қайта оралатын ішкі қолданыстағы энергетикалық қалдықтар;
Өзіндік екіншілік энергетикалық ресурстарды белгілейтін ішкі қолданыстағы энергетикалық қалдықтар (ЕЭР).
Энергетикалық қалдықтардың көзі  болып табылатын  пайдалы технологиялық агрегат немесе қондырғы агрегат көзі немесе қондырғысы – ЕЭР көзі деп аталады. 
 Энергетикалық потенциял төмендеуі нәтижесінде энергия тасмалдағыштарды қайта өңдеу (су буы, ыстық немесе суық су, электроэнергия, механикалық жұмыстар) утилизациялық қондырғыда іске асады. 
 Әлемдік тәжірибе жинақтау барысында энергия жинақтау шығыны біріншілік энергияны өндіруге қарағанда 3-5 есе кем екені анықталды. ҚР-ғы ішкі өнімнің меншікті энергия сиымдылығы орташа есеппен дамыған өндірістік елдермен салыстырғанда төрт есе жоғары болып табылады.  Бул бағыт көрсеткіштерінің төмендеуі техногенді қалдықтарды  қолданумен анықталады. 
 Техногенді қалдықтар доменді шлактар, күл шлакты қалдықтар (ЗШО) ЖЭС,  бұның бәрі энергетикалық  консервілер. Оларға консервіленгендер:  сұйық-отты шлак ерітінділерін, жылу энергиясы, активті күлдің химиялық пуццоланды гидратационды энергиясы угіту мен сындырудың механоактивационды энергиясы; тау байыту жүмыстарыеа жұмсалған және күлді залалсыздандыру және құрғату энергиясы яғни ЖЭС-тағы электрофильтрлерде. Жоғарыда корсетілген консервіленген және шығыны, қайтымды жағдайда құрылыс материалдар өндіріс технологиясында қолданылады.
 Қалдықтарды қайта өңдеп, қолдану кең дамыған. 1№ қалдықты қайта өңдесе, минералды- шикізат комплекстерін капиталды шығынын 2№-ке азайтады. 
 ЕЭР келесі бағыттарда қолданылады:
Жанармайлық- қайта өңдеуге жарамсыз жаңғыш қалдықтарды жанармай ретінде қолдану
Жылулық- пештер мен котелдарда  негізгі және аралық  өнімдерде ыстық сумен өңделген жылу, бу және ЕЭР қысымының жылуын қолдану
Күштік- ЕЭР-ге  байланысты өңделетін механикалық және электрлік  энергияны қолдану
Комбинирленген- жылу өндіру үшін электрлік немесе механикалық энергия
Энергетикада  жанармайды жағудың жана әдістерін кеңінен қолданған жөн. Мысалы, қайнау қабатындағы жану, шаң тазартқыш қондырғылардың эксплуатациясы.
Қалдықсыз технология- қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ететін, табиғи ресурстар мен өндірістегі  энергияны кеңінен қолдану технологясы.
Қалдықсыз технология- өндірістік мекеменің негізгі принципі, жабық  циклда шикізат пен энергияны қолдану. Жабық цикл: біріншілік шикізат- өндіріс- тұтыну- екіншілік шикізат.
Энергетикадағы қалдықсыз технология.
Қатты және сұйық жанармайлар жағу кезінде толығымен пайдаланылмайды, сонымен қатар зиянды өнімдер түзеді. Қайнау қабатында жанармайды жағу әдістемесі бар, ол тиімді және экологиялық қауіпсіз.  Газдың зиянды қоспаларын күкірт және азот оксидтерін тазартып отыру керек, ал фильтрация нәтижесінде түзілген күлді құрылыстық материалды өндіруде қолданады және т.б. 


6-лекция
Силикат материалдарын және өнімдерін алу үшін химиялық өндірістегі, түсті,қара металлургиядағы шлактары өңдеу мен пайдалану
Шлактар-бастапқы материалдар (отын,руда, балқыма, газды орта)құралдарындағы жоғарытемпературалық өзара әрекеттерінің өнімдері. Олардың химиялық құрамы мен құрылымы бос жыныс құрамына, балқытылатын металл түріне, металлургиялық үрдіс ерекшеліктеріне, салқындату шарттарына және т.б. байланысты өзгереді.
Шлактар келесі үрдістер нәтижесінде алынуы мүмкін: алюмитермиялық үрдістерде және отынның төменколориялы түрлерін жаққанда балқыма түзусіз; отын жағу үрдісінде бастапқы құрамдарды бөлшектей балқытуда; бастапқы құрамдарды толық балқытуда (метааллургиялық үрдістердің көбінде).
Өнеркәсіптік қалдықтар мәселесін көбірек тиімді шешу қалдықсыз технологияны енгізу болып табылады. Қалдықсыз өндірісті жасау шикізаттың көп қолданылуын қамтитын тұйық айналысты жүйелерді өңдеу, технологиялық үрдістердің қағидалы өзгеруі есебінен жүзеге асады.
Өнеркәсіптік қалдықтарды тұтынушы салалардан көбірек сыйымды құрылыс материалдарының өнеркәсібі болып табылады. Өнеркәсіптік қалдықтарды пайдаланы шикізат рерурстарында құрылыс қажетін 40%-ға дейін жабуға мүмкіндік беретіні анықталған. Өнеркәсіптік қалдықтарды қолданы табиғи шикізаттан өндіруге қарағанда құрылыс материалдарын жасауға кететін шығындарды 10-30% төмендетуге мүмкіндік береді,капиталды салымдар үнемділігі 35-50%-ға жетеді.
Шлактар мен күлдер негізіндегі байланыстырушы материалдар
Қатты отынды жаққанда және металдар алғанда қалдықтардың негізгі массасы шлактар мен күлдер түрінде түзіледі. Шлактар мен күлдерден басқа металл өндірісінде шламдар дисперсті бөлшектердің су суспензиялары түрінде қалдықтар үлкен мөлшерде түзіледі.
Құрылыс материалдарын өндіруде құнды және кең тараған материалды шикізат жанатын жыныстар және көмір байыту қалдықтары, рудаларды байыту қалдақтары және болып табылады.
Байланыстыру материалдарын өндіру шлактар қолданудың ең тиімді облыстарына жатады. Шлакты байланыстыруды келесі негізгі топтарға бөлуге болады:шлакопортландцементтер,сульфатты-шлакты, әкті-шлакты, шлакты-сілтілі тұтқырлаушылар.
Шлактар мен күлдерді мінді түрде дайын шикізат сияқты қарастыруға болады. Оның қүұрамында кальций оксиді (СаО) әртүрлі химиялық қосылыстарда байланысқан, соның ішінде цементті клинкер минералдарының бірі-екікальцийлі силикат түрінде де. Шлактар мен күлдерді қолданғанда шикізат қоспасын дайындаудың жоғары деңгейі отын үнемділігі мен пештер өндірушілігін жоғарлатуды қамтиды. Саз балшықты доменді шлакпен ауыстыру әкті құрам мазмұнын 20%-ға төмендетуге, клинкердің құрғақ өндірісінде отын мен шикізаттың үлестік шығынын 10-15%-ға азайтуға, пештер өндірушілігін 15% жоғарлатуға мүмкіндік береді.
Азтемірлі шлактарды доменді және феррохромды қолданумен және балқытудың қалпына келтіретін шарттарын жасаумен электрпештерде ақ цементтер алады. Феррохромды шлактар негізінде металды хром тотығуымен балқымада клинкерлер алуға болады, оны қолданғанда цементтер тегіс және тұрақты реңкті болады.
Әкті-шлакты және әкті-күлді цементтер-әк пен ЖЭС әкетудің доменді түйіршіктелген шлактың немесе күлдің бірге үгітуімен алынатын гидравликалық байланыстырушы заттары. Оларды М 200-ден көп емес таңбалы құрылыс ерітінділерін жасауға қолданады. Қамту мерзімдерін реттеу және басқа қасиеттерін жақсарту үшін оларды жасауда 5% дейін гипсті тас енгізіледі. Әк құрамы 10-30% құрайды.
Байланыстырушы құрамына кіретін сілті құрамдары аязға қарсы қосымша ролін атқарады, сондықтан шлаксілтілі байланыстырушылар теріс температураларда жеткілікті түрде қарқынды қатаяды.
Шлаккүлді қалдықтардан толтырушылар
Шлакты және күлді қалдықтар ауыр және жеңіл бос тесікті бетон толытушылар өндірісі үшін бай шикізат базасы болып табылады. Металлургиялық шлактар негізіндегі толтырушылардың негізгі түрлері-шлакты қиыршық тас пен шлакты пемза.
Тығыз табиғи тасты материалдарды ұсақтау өнімінің физико-механикалық қасиеттеріне беріспейтін бетонды ауыр толтырушылардың тиімді түрлеріне құйылған шлакты қиыршық тас жатады. Құйылған шлакты қиыршық тас жоғары аяз және ыстыққа төзімділікпен және үйкелуге кедергімен сипатталады.
Шлактар мен күлдер негізінде балқыған және жасанды
тас материалдары
Бетондар мен толтырушылар байланыстырушылар өндірісімен қатар күлді, металлургиялық және отынды шлактарлы өңдеудің негізгі бағыттарына, негіздерінде силикатты кірпішті және күл керамикасын, шлакоситалдары және құйылған материалдарды, шлакты мақтаны алу жатады.
Шлакты мақта-минералды мақтаның әртүрлілігі, құрылысты-техникалық қасиеттері бойынша, шығарылым көлемі бойынша жылушектеу материалдары арасында жетекші орынға ие. Минералды мақта өндірісінде домналық шлактар көп қолданысқа иеленеді.
Металлургиялық және отынды шлактар балқымасынан әртүрлі өнімдер құяды:өнеркәсіп ғимараттарының едендерін және жолдарды төсеуге арналған тастар, тюбингтер, бордюр тасы, коррозияға қарсы плиткалар,құбырлар.
Шлакоситалдар-шыныкристалды материалдардың әртүрлілігі, шынылардың бағытталған кристалдануынан алынады. Басқа ситалдардан ерекшелігі тас көмір жанған кұлдер,қара және түсті металлургия шлактары шикізат материалдары болып табылады. Олар жоғары беріктілікке ие құрылымдық және жөндеу меатериалдары ретінде құрылыста кеө қолданылады. 
Шлакоситалдар құрылыста кең қолданылып отыр. Парақты шлакоситалл плиталарымен цоколдар мен ғимарат фасадтарын жабады, ішкі қабырғалармен кедергілерді жөндейді, олардан шатыр мен балкондар қоршауын жасайды. Шлакоситалл-ғимараттың сатыларына, терез жақтауларына т.б. құрылымдық элементтеріне тиімді материал. Жоғары ескіруге төзімділік және химиялық тұрақтылық, химиялық тау-кен және т.б. өнеркәсіп салаларында құрылыс құрылымдары мен аппаратураны қорғауға шлакоситалдарды табысты қолдануға жол береді.
ЖЭС күл шлакты қалдықтары күл керамикасын жасауға негізгі шиізат,балшықты жыныстар негізінде керамикалық өнімдер өндірісінде отынқұрамды қоспалар ретінде қызмет көрсете алады. Қабырғалы керамикалық өнімдер өндірісінде қоспа ретінде отынды күлдер мен шлактар ең көп қолданылады.
Күл керамикасын 60-80% зол-қалдық, 10-20% балшық т.б. қоспалардан тұратын массадан престелген өнім ретінде шығарады. Күл керамикасы тұрақты беріктілік пен жоғары аязға төзімділікке ие болып, тек қабырға материалы ретінде ғана қызмет көрсетіп қоймайды. Ол жоғары қышқылға төзімділікке және төмен үйкелістікке ие, бұл одан тротуарлы және жол төсемдерін және жоғары мерзімділікке ие өнімдірді жасауға мүмкіндік береді.  
Жол құрылыс және шектеулі материалдардағы
күлдер мен шлактар
Отын күлдері мен шлактардың ірі тонналық тұтынушысы жол құрылысы, онда күлдер мен күлшлак қоспаларын негіздердің төменгі қабаттарын және жайылатынын орнатуға, жол цементті бетондардағы өоспалар сияқты асфальтты бетондар мен ерітінділерде минералды ұнтақ секілді, әк пен цементтен топырақты тұрақтандырғанда байланыстырушыны бөлшектей араласьыру ретінде қолданады.
Көмірлер мен жанатын сланцтер жанғанда алынған күлдер шатыр және гидроизоляциялы ластик ретінде қолданылады. Жол құрылысында күлшлак қоспаларын бекітілмеген және бекітілген түрде пайдаланады. Бекітілмеген күлшлакты қоспаларды негізінен облыстық және жергілікті белгіленген жолдар негіздерінің жайылатын және төменгі қабаттарын орнатуға материал ретінде қолданады. 16% көп емес шаңды күл құрамында оларды битумды немесе қарапайым эмульсиямен беткі өңдеуге ұшырайтын топырақты жабындыларды жақсарту үшін қолданады. Жолдардың құрылымдық қабаттарын 25-30%-дан көп емес күл құрамымен күлшлак қоспаларынан жасауға болады. 

7 лекция
Қалдықсыз технологияның пайда болуының экологиялық және экономикалық технологиясы. Қоршаған ортаны ластаушылармен энергетикалық және шикізаттың жоғалту корреляциясы.
Қалдықсыз технологияның пайда болуының жалпы принцптері: өндіріс дамуының заманауый сатысында өндірісте сақталған күйінде сақтау мұмкін емес. Заманауый сатыда өндірісті кері жоспарлау керек, жаңа процестерді шығарып, жоғары дәрежелі инжеперлі экология экономикалық болмысы бар оптимальді режимде кәсіпорынды эксплуотациялау керек. Басты мәселе қалдықсыз және аз қалдықты технологияны қолдау болып табылады. Негізгі критерии технологиялық процестерде қалдықсыз тнхнология болып табылады. 
Экологиялық критерилер
1. Шикізатты алу ұшән кеткен табиғи ресурстың шектелу шығымы.
2. Қатты қалдықтың шектелуі сыны және шектеуші қатыспай қалуы
3. Қатты қалдықтарды қолданудың квалифиционды мүмкіндігі
4. Сұйық және газаралас қалдықтардың көп бөлігінің қатвспай қалуы
5. Сұйық және газды ағындарда технологиялық циклдердің тұйықталу мүмкіндігі
6. Екіншілік энергоресурс және су ресурстарын және су мен энергияны қолданудың шекті қолданылуы.
7. Процестердің жоғары селективтігі және еңбек бөлінгіштігі копкомпонентті реакция өнімдерінің қатыспай қалуы. Егер осы талаптар сақталмаса нәтижесінде кұрделі қоспа пайда болады. Осы жағыдай жартылай кокстеу және оның варианты отынның энертехнологиялық өңдеу процесінің дамуын баяулатады. 
8. Қоспаны өңдеудің мүмкіндігі қайта өңдеу нәтижесінде қоданыс табатын техникалық процесте өнім алынады. Осы процестерде мөлшерлі кәзіргі таңда жоғары температуралық кокстеу және мұнай өңдеу болады.
9. Комбинирленген технологиялық процестің мүмкіндігі шикізаттың және энергетикалық ресурстардың рационалды көрсеткіші болвп табылады. Бұл жағдайда коксті қолдануда, коксті пісіруде арнайы қондырғы орнатудың қажеті жоқ.Сонымен қоса мұндай арнайы қондырғыда алдын ала 1300- 1400◦C дейін салқындатылған кокс қолдануға тура келеді, ал комбинирленген қондырғыда коксті 1100-1200◦C – та қыздыру керек. Осы температурада көп бөлігі үнемделеді.
10  .Жұмыстағы қауірсіздік  және сенімділік. Жоспарда жоқ жағдайларда токсикалық заттардың көп бөлігінің лақтырылуы болғанда қажетті шамадан концентрация жоғарылап кетеді. Сондықтан қондырғы жұмыста сенімді болу керек. Ол резерфті жүйе және сыйымдылықта барлық авариялық лақтыруларда жеткілікті қамтамасыз етерлік болу керек.
11.  Көптеген мекемелердің тәжрибесі барлық жағдайда олардың экологиялық процестерінің процес оптимизациясында жоғарылауын ткөрсетеді. Бұл мүмкіндік өндірістердің технологиялық және компонентті шешімдерінде қатыспай қалады. 
12.  Азоперациялық тәртіп бойынша лақтырулардың ассортименттік және санын өндіріс қалдвғын азайтады.

2. тұрақты технологияны енгізу.
Республиканың тұрақты дамуын қаитаиасыз ету үшін технологиялық  потенциал тұрақты, экологиялық таза және өндірістің экономикалық эфективтілігі технологияда және ауыл шаруашылығында, энергетикада, транспортта және қала басқаруда құрылады.
Мұндай  технологиялар кешенді жүйеге рентабельді және қоршаған ортаға қауіпсіз өндірістік схемаға жатады, оған сонымен қатар ақпараттық және коммуникативті орнатудың жаңа механизмі (экологиялық маркетинг және менеджмент, сақтандыру, табиғатты қорғаудың рационалды және т.б.) жатады. Қазақстанның индустриясының перспективті дамуының тапсырмасына өндісістегі  технология стратегиялық бағыттағы кешендер, аз қалдықты ресурс және энергия эфкетифтілігі, сонымен қоса өндірістік жүйенің максималды жабықтығы жатады. Тұрақты технологиялық модель қарапайым өндірістік схемада сериалы өндірістен жоғары жылдамдығымен, экономикалық эфективтілігімен, орталықтанған басқару және стандарттау, қоршаған ортамен қарымөқатынастармен ажыратылады.
3. Жаңалатылған қорды және альтернативті энергия көздерін эффективті және рационалднуы  қолдану.
Қазақстан Респубилкасында су ресурстарын және альтернативті энергия көздерін тиімді қолданужолы бар:
су, жер, орман, балық,өсімдікті және жануарлы ресурстарды және жаңаланған энергия көздерін қолдануда заманауый технологияны қолдануды енгізу.
Гидроэнерготехникалық ресурстарды, күн түсетін аймақтарды және басқа жаңаланған ресурстарды және альтернативті энергия көздерін рационалды қолдану. 

№8 лекция
Өндірісте шикізатты қолданудың максимальды коэффиценті мен энергияны сақтау түрлерін таңдау мәселелері.
    Қазіргі кезде нарықтағы үлкен өндірістік компаниялар энергоресурстардың негізгі қолданушылары болып табылады. Себебі олардың есебінде мемлекеттің қолданатын энергиясының 50пайызы жатады.Өндірісте энергоресурстарды қолданудың орташа коэффиценті шамамен 30пайыз. Ол энергияны сақтаудың өте  үлкен потенциалына куәлік етеді.
     Энергоресурстардвы үнемді пайдаланудың бірінші маңызды қадамы болып оны қолдануды қатаң бақылауға алу табылады. Энергияны жұмсауды дұрыс ұйымдастыра білудің өзі энергоресурстарды 5-10пайызға дейін үнемді пайдалануға, қосымша көмектер аз мүмкіндік береді. Олардың ішінде ең жаксы нәтиже беретіні энерго орталықтардың ұйымдастырылуы. Энергоресурстарды рационалды бақылауға келесі жолдармен жетеді:
Энергияны азайтуды бақылап отыратын органдардың тексеруді детальды түрде жүргізуі арқылы.
Энергияны эффективті режим жұмысына ауыстыру және оны көп уақыт аралығында сақтап тұру.
Энергияны сақтаушы іс-шаралардың эффективті табиғи (ГДж, кВтсағ және т.б) және ақшалай қатаң бағалау.
       Өндірістің  қолданатын конструкцияларына, аппараттарына және оның жұмыс істеу ерекшеліктеріне қарамастан энергияны сақтау барлық өндірістерде ұқсас болып келеді. Олар келеседей группалы категорияларға бөлінуі мүмкін:
Техникалық және эксплуатациялық қызмет көрсету стратегиясы;
Құрылғылардың модернизациясы мен технологиялық процесстердің стартегиясы;
Қолданылатын құрылғыларды жаңарақ , энергияны аздау жұмсайтын немесе жаңа технологиялы түріне ауыстыру стратегиясы.
Осы 1,2,3 сияқты түрлері болады.
Адам баласыының кез-келген шаруашылық әрекеті әр түрлі қалдықтармен биосфераны ластайды, бұл халықтың денсаулығы мен өміріне, флора мен фауна түрлерінің қысқаруына, қоршаған ортадағы тепе-теңдікке қауіп-қатер тудырады. Кең үйінділерін, өнеркәсіп тастандыларын, қоқыстарды, қала шөп-шаламдарын тек қоршаған ортаны бұзатын ластағыштар деп санауға болмайды, олар құнды шикізат көздеріне жатады. Қазіргі кезеңдегі ғылым мен техниканың даму деңгейіне сәйкес әбден жетілдірілген технологияның жоқтығына байланысты, оларды өндеп құнды өнімдер алу әзірше жолға қойылмаған, сондықтан бұларды сақтауға, жоюға, тасуға, көмуге, зиянсыз түрде айналдыруға көптеген қаражат, энергия, уақыт жұмсалып отыр.Қалдықтар шығаратын негізгі көздерге өнеркәсіп, ауыл-шаруашылығы, үй-жай шаруашылығы жатады.  
Екінші реттік энергоресурстарды тиімді пайдаланудың халықшаруашылық маңызы өте зор. Екінші реттік энергоресурстар дегеніміз тікелей тап осы өндірістің өнімдерінің, қалдықтарының, жанама жөне аралык өнімдерінің энергетикалық потенциалдары. Екінші реттік энергоресурстар 3 топқа бөлінеді:
1)жанғыштар (Н2, СН4, СО, пеш газдары, май, шайыр целлюлоза және 
т. б.);
2) жылу (бөлінген газдардыкі, өнімдердікі, жанама өнімдердікі,
суытылатын судыкі, экзотермиялык реакциялардыкі);
3) технологиялық аппараттардан шығатын газ бсн сұйықтықтардың қысымы. 
Екінші реттік энергоресурстар химиялық өндірістің азот күкірт, фосфор, хлор қосылыстарын, соданы шығаратын және мұнай-химия салаларыңда пайдаланылады. Жанғыштар қазандыктарда отын ретінде қолданылады. Бөлінген жылу калдықтарды өндейтін кондырғыларда, жылу айырбастағыштарда кейбір заттарды кыздыруға қолданылады, осы жағдайлармен жылуды тұтыну қажеттілігін төмендетуге болады. Қысым утилизациялык турбиналарда компрессорларды, насостарды, желдеткіштерді жүмыс істетуге қолданылады және электроэнергия алуға пайдаланылады.
Екінші реттік энергетикалық ресурстарды жүзеге асыру жылу мен энергияны үнемдеумен қатар, атмосфераға бөлінетін жылу мөлшерін азайтып, қоршаған ортаны қорғауға себебін тигізеді.
Череповец мсталлургиялық комбинатына карасты зауыттың жылу электр орталығында барлық казандықтар екінші реттік ресурстарды пайдалану арқылы жұмыс істеуде.
Құс фабрикаларында қалдық болып шығып отырған кұс жүндері жоғары сапалы мал жемін - күрамында 85%-ке дейін белогі бар ұн алуға арзан шикізат ретінде қолдануын тауып жатыр. Мұндай өндіріс Германияда жаксы жолға қойылған, 3 т қалдықтан 1,2 т ұн алынады.
Қалдықтар проблемасы қолымызда бар заттарды тиімді пайдаланумен тікелей байланысты. Бір көргенде, мысалы, күйіп кеткен лампалардан вольфрам алу түкке тұрмайтын іс сияқты. Жанып кеткен бір лампочкада 10 мг-дай вольфрам болады, ал оның миллионында ~ 10 кг. Өнеркәсіпте осы қымбат, тапшы металдың 10 кг алу үшін кұрамында вольфрамы бар минераддар — вольфрамит, шеелиттің 1 тоннадан кем емес көлемі өңделеді, сонымсн қатар, біраз энергия мөлшері жүмсалады. Вольфрам оксидінің геологиялық қоры не бәрі 1 млн. тоннадай. Жер шары масштабымен есептегенде ашылған қор 50 жылға ғана жетуі мүмкін, бұрынғы Одаққа кіретін мемлекеттерді есепке алмағанда, жылына дүниежүзі бойынша вольфрам рудасыньң 25 мьң тоннасы өндіріледі. Бұл мәлімет вольфрам қосылыстарын тастауды азайту тиімді екеніне ерекше көңіл аударудың қажеттілігін көрсетіп отыр.
Румынияның аяқ-киім өнеркәсіп институтында тері қалдықтарынан табиғи терінің қасиетінен айырмашылығы жоқ материал шығаруға бағытталған пластикалық масса алу жолы жасалып өндіріске енгізілген. 1 кг қалдыктан 0,9 кг материал алынады.
Ерекше назар аударуға және кідіртпей оңдеуге жататын калдықтарға тұрмыстық қалдықтар жатады, себебі осы қалдыктардың мөлшері мен әртүрлі аурулар эпидемиясының арасында тікелей байланыс бар. АҚШ-та тұрмыстық қатты қалдықтардың 41%-і "айрықша қауіпті" болып топтастырылады, ал Венгрияда " 33,5%-і, Францияда — 6%-і, Ресейде — 10%-і, Ұлыбританияда - 3%-і, Италия меи Жапонияда - 0,3%-і. Жылына Москва қаласынан шығатын тұрмыстық қалдықтың мөлщері 16 млн. м3 , Алматыдан — 3 млн. м3 үстінде. Жылына үлкен қалаларда бір адамға шаққанда жалпы 300 кг тұрмыстық қалдық келеді, оның ішінде азық-түлік калдыктарының жылдық мөлшсрі 80-90 кг. 1 т азық-түлік қалдықтарының құнарлығы орта есеппсн 250 кг дәнді жсм-шөптікіне пара-пар келеді. Ресей ғалымдарының мәліметтеріне сүйенсек, осы мөлшерді жем ретінде мал өсіру саласында пайдаланғанда 45 кг-ға дейін шошқа етін алуға болады. Тұрмыстық қалдықтарды пайдаланбай тастайтын болсақ, онда әртүрлі ауруларды қоздыратын ошақтың көзін ашуымен қатар, біраз жер көлемін пайдасыз жерге айналдырамыз.
Қала қалдықтарында әртүрлі компоненттерге келетін мөлшер массалық %-пен алғандай: қағаз (30-40), азық-түлік қалдықтары (30-40), металдар (2-4), ағаш (1,5-3), кездемелер (2-4), шыны (3-6), тастар (1-2), тері, резина (1-2), пластмасса (1-1,5). Қала сыпырындысын жинайтын негізгі жер қоқыстар үйіндісі, шамалы мөлшері қайтадан өнделеді немесе арнайы ұйымдастырылған зауыттарда жағылады.
  Тұрмыстық қалдықтарды бірнеше бағытпен өндеуге мүмкіндік бар, мысалы, тыңайтқыш, жанатын газ және синтетикалық мүнай, құрылыс плиталарын, қағаз және тағы да көптеген заттарды алуға болады. Ең алғашкы қоқысты жағуға арналған зауыт 1975 жылы Москва қаласында ашылған, оның жылдық өнімділігі 150 мың тонна шамасында. Жану процесінің нәтижесінде бөлінетін жылу іске асырылып, бу қазаңдықтарды жылытуға пайдаланылса, шлактан іріктеп жиналған металл қалдықтары металлургия өнеркәсібіне, ал шыққан шлактар кұрылыс материалдарын өндіруге колданылады. Тұрмыстық қалдықтарды жою, яғни негізгі мақсатын орындаумен бірге, зауыт басқа өндірістерге шикізат ретінде кажетті өнімдерді — жылу, металл, шлактарды да шығарады. Мысалы, Мәскеудің N1 қоқыс жағатын зауытынан шыққан шлакты зерттеу арқылы алынған мәліметтерге (Г.И. Сидоренко, 1990 ж.) сүйенсек, жылына тұрмыстық қалдық, жинайтын жерге тек Мәскеудің өзінен мынадай көлемде металдар тасталады екен: Мо - 8,3 т, Со - 11,4 т, V - 12,4 т, Аg - 27,6 т, Иі - 75 т, 5Ь - 115 т, 5п - 244 т, F - 353 т, Сг - 689 т, РЬ - 1573 т, Сu - 2180 т, Zn - 6762 т. Бұл мөлшер жыл бойына үлкен кең орындарынан алынатын мөлшерге эквивалентті.
Санкт-Петербург маңындағы Горелово поселкесінде 1972 жыддан бастап тұрмыстық қокысты өндсйтін зауыт қызмет етуде, оның ең негізгі шығаратын өнімі компост (тыңайткыш), бірақ-та қоқыстың 30%-і, яғни пластмасса, резина, тері, ағаш, металдан тұратын бөлігі өнделінбейді.
Жылдық өнімділігі 110 мың тонна төңірегінлегі зауыт 1975 жылдап бастап Ташкентте іске қосылған. Жыл сайын тұрмыстык қоқыстан 400 т кара және 5 т түсті металдар, 20 мың т компост алынады. Компост деп микроорганизмдермен ыдырау нәтижесінде өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарынан шыкқан органикалық тыңайтқыштарды айтады. Оны алуға көң, көң бөкпесі және құстар саңғырығы, шьмтезек, қала сыпырындысы, ағаштардың түскен жапырақтары, сабан және т. б. тұрмыстық қалдықтар колданылады. Қордаландыру процесінің нәтижесінде органикалық массадагы өсімдіктер сіңіруге қолайлы қоректік заттектер (азот, фосфор) түрлерінің мөлшері жоғарылайды, патогеңді микрофлора залалсызданады, целлюлоза мен пектин заттектері азаяды, сонымен катар тыңайткыш топырақка еңгізуге қолайлы сусымалы түрде алынады. Өте тапшы органикалық тыңайткыштардың (көң, шымтезек) орнына компост кеңінен пайдалануға жатады.
Тұрмыстық қалдықтардың барлық түрі компост алуға жатпайды. Егерде қоқыстағы азык-түлік қалдықтарының мөлшері 20%-тен төмен болса, олардан тұрмыстық тынайтқыш алынбайды. Себебі қалдықтарды қордаландыру аэробты микробтардың қатысуымен жүретін биохимилык процесс. Бұл микробтардан өте көп мөлшерде жылу бөлініп шыккандықтан қоқыс 70 0С-ге дейін қызады. Бұл жағдайда ауру қоздыратын микробтар жойылып, шикізат қызып, тұрмыстық тынайтқышқа айналады. Табиғи жағдайда бұл процесс айлап жүрсе, зауыт жағдайыңда аэрадия аркылы 2-3 күнде аякталады. Ал қалдықтарда азық-түлікке жағатын компоненттер аз болса процестін жүру жылдамдығы күрт төмендейді.
Тұрмыстық қоқысты қайта өндеу үшін магниттік сепарация әдісі де қолданылып келеді.
     Химиялық өндірістің негізгі ерекшеліктерінің бірі болып пайдаланылатын энергоресурстардың көп бөлігі атап айтқанда 50 пайызы жылуға тәуелді. Бұл мәселені шешу үшін комбонирленген энерготехнологиялық жүйелерді жүзеге асыру мен қолдану, энергетикалық және жылу энергетикалық жүйелерді байланыстырушы экономикалық эффективтілікті мақсатты түрде түсініп, тәжірибе жүзінде қолдана білу.
    Көптеген химиялық технологиялық процесстер жылуды сіңіру немесе шығару арқылы жүреді. Ондағы температуралық дәрежені алынатын шикізат санымен де сапасымен де анықтауға болады, сондықтан энергоресурстардың саны мен сапасын анықтау технологиялық өндірісте алынатын техноголиялыө процесстердің негізі болып табылады.
    Жылутехнологиялық жүйелердің негізгі мақсатты түрде немесе тікелей сол жуйенің өздерінің максимальды жылу рекуперациясына негізделген.
9 лекция.
Қалдықсыз өндірістер жасаудың негізгі қағидалары  және оларға қойылатын талаптар. Өңделген өнімдер мен металлургиялық шылактар, кенөндіру саласы қалдықтарының физико – химиялық ерекшеліктері
Қалдықсыз өндірістердің негізгі қағидалары.
Негізгі жүйелік қағидасы болып табылады. Осыған сәйкес әр жеке үрдіс немесе өндіріс материалды өндіріс пен адамның басқа шаруашылық –экономикалық қызметінен басқа, табиғи ортаны (тірі ағзалар популяциясы, атмосфера, гидросфера, литосфера, биогеоценоздар, ланшафттар) және адам мен оның тіршілік ортасын қосатын, экологты –экономикалық жүйе элементі ретінде көбірек жоғары деңгейде және аймақтағы (ТПК) барлық өнеркәсіптік өндірістің– динамикалық жүйенің элементі ретінде қарастырады. Осылайша, қалдықсыз өндіріс жасаудың негізінде жатқан жүйелік қағидасы өндірістік, әлеуметтік және табиғи үрдістердің өзара байланысын және қазіргі және күшейетін өзарабайланысын ескеруі тиіс.
Қалдықсыз өндіріс жасаудың басқа маңызды қағидасы ресурстарды пайдаланудың кешенділігі. Бұл қағида энергоресурстар потенциалы мен шикізаттың барлық құрлымдарын максималды пайдалануды талап етеді. Белгілі болғандай, шамамен барлық шикізат кешенді болып табылады, оның көлемінің орташа алғанда үштен бірі ғана жолдас элементтер құрады, олар тек кешенді өңдеуінде ғана алынуы мүмкін. Қазіргі таңда шамамен барлық күміс, висмут, платина мен платинандтер, сондай – ақ алтынның 20% көбі кешенді рудаларды өңдеу кезінде жанама алынады.
Қалдықсыз өндіріс жасаудың ортақ қағидасы оны ұйымдастырудың рационалдығы. Халық шаруашылығының аралас салаларын қосқанда, қоршаған ортаға теріс әсерін және оған келер зардапты төменету көп байланысты болатын, жаңа экологиялық негізделген шикізаттың және энергетикалық технологияларды іздестіру және өндірістің энерго-, материл-, және еңбек қиындығын максималді азайту, шикізаттың барлық құрамдарын саналы пайдалану талаптары мұнда анықтаушы болып табылады. Бұл жағдайда соңғы мақсат энерготехнологиялық, экономикалық және экологиялық параметрлер бойынша бір уақытта өндіріс оптимизациясы болып саналады. Бұл мақсатқа жетудің негізгі жолы істегі технологиялық үрдістер мен өндірістерді жетілудің және жаңаларын өңдеу болып табылады. Қалдықсыз өндірісті ұйымдастырудағы сондай қадамдар мысалдарының бірі күкірт қышқылы өндірісінің қалдығы пиритті огарокті утилизациялау болады. Қазіргі уақытта пиритті огаротер толықтай цемент өндірісіне кетеді. Бірақ пиритті огароктердің құнды құрамдары – мыс, күміс, алтын, темір пайдаланылмайды. Сонымен қатар, мысты, асыл металдарды алумен және темірді кезекті пайдаланумен, пиритті ограктарды (мысалы, хлоридті) өңдеудің экономикалық тиімді техникасы ұсынылған.

Қалдықсыз өндіріске қойылатын талаптар.
Істегілерді жетілдіру жолында және қағидалы жаңа технологиялық үрдістерді өңдеуде жалпы талаптар қатарын сақтау қажет:
Өндірістік үрдістерді технологиялық сатылаудың (аппараттардың) минималді мүмкін санында жүзеге асыру, өйткені олардың әрқайсында қалдықтар түзіледі және шикізат жайылады;
Шикізат пен энергияны көбірек тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін, үздіксіз үрдістерді қолдану;
Агрегаттардың бірлікті қуатын ұлғайту (оптимумге дейін);
Өндірістік үрдістер интенсификациясы, олардың оптимизациясы мен автоматтандырылуы;
Энерготехнологиялық үрдістер жасау. Технологиямен энергетиканың үйлесімділігі агрегаттар өндірушілігін ұлғайту, энергоресурстарды, шикізаттар мен материалдарды үнемдеуге, химиялық айналулардың энергиясын толығырақ пайдалануға мүмкіндік береді. Ондай өндіріске мысал энерготехнологиялық сызба бойынша аммиактың ірі тонналы өндірісі болып табылады.

Өңделгенөнімдер мен металлургиялық шлактар, кенөндіру салалары қалдықтарының физико – химиялық ерекшеліктері.

Қатты өнеркәсіптік қалдықтардың сипаты.
Кен өндіру, металлургиялық, өнеркәсіптің басқа да салалары дамуымен шлак қоймалары, шлактар, шахта кендерінің үйінділері орын ала бастады. Сонымен қатар, өндірістік қалдықтар құрлыс материалдарын шығаруға шамамен дайын, арзан шикізаттың бай көзі болып табылады.
Өнеркәсіптік қалдықтар пайдалы қазбалары алуда, оларды байтуда, шикізаттың концентратты өңдеуге және дайын өнімді пайдалануда түзіледі. Пайдалы қазбаларды алудың қалдықтарына шатырлы, шахталы, сыйымдықты, тау жыныстарының жанама алынуы жатады. Жанама жыныстардың негізгі массасы қара және түсті металдарды алу кезінде түзіледі. 
Әртүрлі қалдықтар әдеттегі немесе жоғары температураларда өтетін, физико –химиялық үрдістер нәтижесінде, әр технологиялық операцияларда дайын өнімге шикізатты концентратты өңдеу кезінде түзіледі. Кейбір кәсіпорындарда негізгі және қосымша өндіріс қалдықтарының екі жүзден астам атауы түзіледі, мысалы, домналық, ферробалқымалы және болатбалқытылған шлактар, күлдер, жанармай шлактары, фустер, қышқыл смалка, қышқыл гудрондар, т.б.

Кенөңдеу өнеркәсібінің қалдықтары.
Кенөңдеу өнеркәсібі – қатты, сұйық және шаң тәрізді қалдықтармен қоршаған ортаны ірі ластаушылардың бірі.
Кен өндіру өнеркәсібінің қалдықтары физико – химиялық және жылуфизикалық қасиеттері бойынша, органикалық заттар сипаты бойынша ерекшеленеді.
Шатырлы жыныстар, минералды заттардың жоғары құрамымен ерекшеденіп, күлдігі бойыща кондициялы өнімді алумен, алдын –ала байытудан кейін, энергетикалық мақсаттар үшін қолданылуы мүмкін. Шатырлы жердің рекультивациясы үшін жапсырма ретінде қолданылуы мүмкін, ал шахталық –шахталық кеңістік жапсырмасы үшін. Сүзгішті қондырғыларда, тоғандар мен үйлер құрлысында, тоғандар құрлысында, т.б. қышқылға төзімді мастиктер құрылысында, керамикалық материалдар, жеңіл бетондар үшін бос тесікті толтырғыштар өндірісіне шикізат ретінде біріктіретін литолониялық айырмалардың селективті өңдеуінсіз де қолданылуы мүмкін.
Шахталық жыныстар көбінесе өсімдіктер қорегіне қажетті, микроэлементтердің үлкен санына ие, сондықтан ауыл шаруашылығының қарқындауы мен химизациялануы нәтижесінде тепе –теңденуі жүретін, топырақ тыңайытқыштары ретінде қолданылуы мүмкін.
Көмірбайыту қалдықтар, жанар массасының үлкен көлеміне ие болып газификация мен жағу үшін тікелей қолданылауы немесе күлдігі бойынша кондициялы қатты отынды алумен, қосымша байытуға ұшырауы мүмкін. Көмірбайытудың жоғары күлдікті қалдықтарын шаңтәрізді күйде элекстанцияларда, сонымен бірге ірілерде жандырылуы мүмкін, бұл кезде қоршаған ортаға SOX және  NOXқалдықтарының лақтырылуы азаяды. Кейбір көмірлеудің гравитациялы айрылуы нәтижесінде жоғары күлдікті бөліктерді анықтауға болады, онда бастапқы көмірлерге қарағанда 1.3 –  1.4 есе жоғары микроэлементтер қатары (Ag, As,  Cd, Mn, Mo, Ni, Pb және т.б.) болады. Микроэлементтердің үлкен бөлігі қатты жанармайды байытудан немесе термиялық өңдеу өнімдерінен алынуы мүмкін.
Биологиялық әдістер көмегімен көмірлерден және көмір қалдықтарының бөлігінен пиритті және органикалық күкіртті, әртүрлі металдарды (Mn,  Ni, Co, Zn, Ca, Al, Cd), күлді, оттегі және азотқұрамды қосылыстарды алуға болады. Көмірді тазалау термофилді бактерияларды қолданғанда 93  % ға алты тәулікте жүзеге асады, мезофилді бактериялармен 18 тәулікте.

Металлургия өнеркәсібінің қалдықтары.
Қара және түсті металдар кенін өңдеу, байыту, құю, жаю, металөңдеу – металдарда колоссалді сандарын шығындау көзі.
Металлургияда шикізатты кешенді пайдалану мәселесі – негізгі және жанама элементтерді алудың рационалды толықтығы, алу қалдықтарын жою, қоршаған ортаға зян келтірмей кенді байыту. Сонымен қатар, металлургия тым жер– және сусыйымды сала болып табылады. Темір кенінен бағалы жанама құрамдарды алу технологиясына қарамасатан, көптеген кешенді жер қазбаларында пайдалы материалдар үйінділерге лақтырылады. Қара металдар кенінің құнды құрамдары (Fe,   Mn,   Cr) арасында сирек металдар да W, Ti, Co, Ni, Zn, Cu,кездеседі[11]. Кендерді өңдеу мен байытуда қалдықтардың үлкен көлемі сәйкесті өңдеуден кейін тауарлық өнімдер болуы мүмкін. Жанама алынатын жыныста (әсіресе алудың ашық әдісінде) көбінесе көптеген рудалық емес пайдалы қазбалар болады, алудың ішінде [10, 11]: бор, бояулар өндірісіндегі толтыраушыға және топырақты әктеуге жарамды, қиыршық тас жасауға арналған сланцтар; саз бен сугілинкілер – фаянсті өнеркәсіп пен техникалық керемика, эмалдар, түсті шыны жасауға арналған шикізат; кварцты құмдар шыны өнеркәсібі үшін; мергель, цемент пен әк жасаудағы шикізат; граниттер мен гнейстер.
Домналық пеште кокс күлі мен кеннің бос жынысы есебінен шлактар түзіледі, оның құрамына Р қосылыстар, CaO, SiO2, FeO, MgO, Al2O3,  CaS,  MnS,  FeS, TiO2, кіреді, құрамдар қатынасына байланысты шлактар негізгі, байтарап және қышқыл болып бөлінеді. Мартенов әдісінде негізгі шлактар балқыту үрдісінде металдан фосфор мен күкірт қоспасын бөлуге қабілетті.
Шлак – құрылыс және жол – құрылыс саласы үшін құнды шикізат. Табиғиға қарағанда шлакты қиыршық тас 1.5 – 2есе арзан, шлакты пемза – керамзиттен үш есе арзан және аз үлестік шығындарды талап етеді. Цемент өнеркәсібінде түйіршіктелген шлакты пайдалану цемент шығарылымын ұлғайтады, жаратылысты шикізат – цементті клинкерге қарағанда өндірісіне кететін үлестік шығындар мен өздік құнын төмендетеді. Болат қышқылдануы үшін металдарды екіншілей өңдеуде шлакты қолдану жетіспеушілікті ферросилицийдің шығынын азайтады. Тіпті кемелер түбін тазалауға абразивті материал ретінде металлургиялық шлактарды қолдануға болады. Конвертерлі шлактар топырақ орнына тоғандарды үюге гидротехникалық құрылыста қолданылуы мүмкін.[10].
Қалдықтардан темір алар алдында құйрықтардың кері флотациясы, кеннің тура флотациясы, магнитті айыру, магнитті – флтациялық әдіс қолданылады. [11].
Шламдарды қолдану домналық шихтада темір құрамын азайтады, домналық пештердің өндірушілігін төмендетеді, кокс шығынын ұлғайтады. 
Хром кендеріне бай жерлердің жұқаруы механикалық әдістермен жеткіліктіз тиімділікте байытылған кендер немесе кедей кендерді байыту және алу бойынша қуаттылықты үнемі өсіру қажетін тудырады. Ол үшін арнайы үрдіс өңделеді, онда ауада шынықтыру (630 – 750° С) ұсақталған кенді (бөлшектері 15 мм – ден кем) пекті ұсақтау (0.1 мм – ге дейін), су суспензиясын даярлау, оның карбонатталуы осылай кварцт пен кондициялы кен орнына көміртекті феррохром алуға болады.
Барлық металлургиялық үрдістерде шаңның мәнді көлемі түзіледі, оны ауалы, оның құрамындағы металдарды алу және қоршаған ортаны қорғаудың қажет деңгейін ұстау мақсатында жою қажет.
Ол үшін құрғақ және дымқыл шаңауалау жүйелері қолданылады. Металлургиялық шаңды ауалау кезіндегі негізгі мәселе – мырыш ,  қорғасынның жоғары құрамды, булар шаң ауалау үрдісін қалқуды қиындатады.
Қорғасын, мырыш, темір оксидтерінен басқа шаң мен шламдарды Mn, Mg, Ca, Cr, Ni, Cd т.б. элементтердің оксидтері бар, оларды қолдануға болады. 
Ферробалқыма өнеркәсібінің шаңдары мен шламдары басты түрде кремнийдің аморфты диоксидінен тұрады, бұл өнеркәсіп және тұрғын үй құрылысына жарайды.
 SOX  және  NOX аулау қондырғылары ерекше орынға ие, өйткені бұл үрдіс осы заттардың төмен концентрациялары салдарынан өте күрделі.
Өңделген қалдықтары көбінесе әртүрлі химия – физикалық қасиеттерге ие заттардың химиялық берікті емес, күрделі полиқұрамды қоспалары болып табылып, улы, химиялық, биологиялық, коррозиялық, өрт –жарылыс қауіпті болады.
Химиялық табиғаты түзілудің технологиялық белгілері, ары қарай өңдеу және пайдалану мүмкіндігі бойынша қалдықтар жіктеледі. Бірдің елде зиянды заттар өңдеуге және көмуге кететін шығындарына байланысты болатын, кауіптіліктің төрт класы бойынша сипатталады:
Тым қауіпті. Сынап және оның қослыстарына, сонымен қатар сулемаға (HgCl2) хромдықышқылды және цианиисті калийге, сурьма қосылыстарына SbCl3– үшхлорлы сурьмаға, бенза пиренге, т.б. ие қалдықтар.
Жоғары – қауіпті. Хлорлы мысқа, мыс сульфатына, қымыздықтықышқылды мысқа, үштотықты сурьмаға, қорғасын қосылыстарына ие қалдықтар.
Қалыпты – қауіпті. Қорғасын оксидтеріне (PbO, PbO2, Pb3O4), никель хлоридіне, төртхлорлы көміртекке ие қалдықтар.
Аз – қауіпті. Мырыш қосылыстарына, фосфаттарға, магний сульфатына ие қалдықтар, аминдер қолданып, флотациялы әдіспен пайдалы қазбаларды байытудың қалдықтары.


№10 лекция.
Тау – кен өндірісінің қалдықтарын өндеудің қазіргі заманғы қалдықсыз және комплексті әдістері. Қалықтарды рационалды қолдану.
 Өндірісте қалдықтарды сақтаудың әдістері.
    Жаңа ресурсақтау және экологиялық технологиялық процестерді уйымдастырғанда, технологиялық процесстен шығу кезінде залалсыздандыру керек, бірақта жаңа заманғы технологияларды қолданғанда қалдақтардың зиянды заттарға ыдырауының алдын алуға болады. Ол үшін арнайы өндірістік қалдықтарды көметін жерлерде оларды болашақта қолдану үшін көмеді.
 Зиянды өндірістік қалдықтардың термиялық залалсыздандырылуы.
 Жаңа заманғы сатыды утилизацияланатын қалдықтардың саның азайтатын көптеген мүмкіндіктері ашылуда, олар күрделі химиялық құрамды, сондай-ақ олардың пайдалы өнімге өнделуі немесе жаңа заманғы сатыда экономикалық мақсатсыз.
Сұйық фазалы тотықсыздандыру.
Сұйық фазалы тотықсыздандыру өндірістің сұйық қалдықтарын және ағынды сулардың тұнбаларын залалсыздандыру үшін қолданылады. Бұл әдістің мәні ағынды сулардағы органикалық заттарды және элементті органикалық қоспаларын 150 – 350° температурада және 2 – 28 МПа қысымда оттегімен  тотықсыздандыру. 
Гетерогенді катализ
Бұл әдіс газ тәрізді және сұйық қалдықтарды залалсыздандыру үшін қолданылады. Өндірістік қалдықтарды гетерогенді катализдеудің үш түрі болады. Термокаталитикалық тотықсыздандыруды құрамында аз жангыш қоспасы бар газ тәрізді қалдықтарды өндегенде қолдагуға болады.   Катализаторлардағы тотықсыздандыру процессі газ ұүрамындағы жанғыш қоспалардың жану температурасынан төмен температурада өтеді. Қоспалардың табиғатына және катализаторда тотығу активтілігіне  байланысты 250 - 400° С температурала және әртүрлі өлшемдегі қондырғыларды өтеді. Термокаталитикалық тотықсыздандыру залалсыздандыруды құрамында  NOX – нитрозды газдары бар қоспаларды өндеу үшін қолданылады. Профазалық каталитикалық тотықсыздандыруды ағынды сулардың органикалық қоспаларын бугазды қоспаға және ары қарай оттегімен тотықсыздандыруға қолданылады.
Тотықсыздандыру пиролизі.
  Тотықсыздандыру пиролизі – өндірістік қалдықтардың біразінің немесе жанармайлық заттармен термиялық ыдырау процесі.Данный  метод  применим  для  обезвреживания многих отходов, в  том  числе  «неудобных»  для  сжигания  или  газификации: вязких, пастообразных отходов, влажных осадков, пластмасс, шламов с  большим содержанием золы,  загрязненную  мазутом,  маслами  и  другими  соединениями землю, сильно пылящих отходов. Бұл әдіс көптеген қалдықтарды залалсыздандыруда қолданылады. Мысалы: жағуға немесе газификациялауға "ыңғайсыз" қалдықтар:созылмалы тұнбалар, , пластмасса, құрамында көміртегі көп шалмдар және т.б.  
Құрғақ пиролиз
Бұл термиялық өндеу әдісі қалдықтардың жоғары эффективті залалсыздандырады және оларды жанармай және химиялық шикізат ретінде қолдануға мүмкіндік береді. Ол аз қалдықты және қалдықсыз технологиялардың пайда болуына және табиғи ресурстарды рационалды қолдануға мүмкіндік береді. Құрғақ пиролиз – оттегінсіз термиядық ыдырау процесі. Процесс нәтижесінде жоғарғы жану жылу бар, сұйық өнім пиролизді газ және қатты көміртекті қалдық түзіледі.
 Жалындық қайта өндеу. 
Жалындық қайта өндеу әдісінің негізінде жоғары температуралы ыдырау және зиянды заттардың тотықсыздану жатыр. Процесс нәтижесінде зиянды емес немес аз зиянды түтін газ және күл түзіледі.  Айтылға әдіс бойынша құнды өнімдер алуға болады: жер ағартқыш, белсендірілген көмір, әктас, сода және т.б. Химиялық құрамына байланысты түтін газдары құрамында SOХ, N2, H2SO4, P, HCl, сілтілі және сәлтілі жер  элементтердің тұздары, инертті газдар болады. 
         Плазма көмегімен қалдықтарды қайта өндеу және залалсыздандыру.
Ыдыраудың жоғары дәрежесін алу үшін пештердің құрылымы бірқалыпты теиператураны ұзақ ұстап және белгілі температурада бастапқы заттарды оттегімен жақсы араластырып тұру керек. Галогендердің түзілуіне бөгет болу үшін және олардың галогенсутектерге айналуына жол бермеу үшін суды артық мөлшері және оттег аз мөлшерде болу керек, сонғысы күлдің түзілуіне себеп. Хлорорганикалық өнімдерді ыдыратқанда температураның төмендеуі жогары токсинді және тұрақты заттардың – токсиндердің түзілуіне әкеледі.
Төменгі теппературалы плазманы қолдану зиянды қалдықтарды жоюдағы перспективті бағыттардың бірі. Қалдықтарды залалсыздандыру үшін плазмалы әдіс екі жолмен қолданылады:
     - Жоғары токсинді өте қауіпті қалдықтардың плазмохимиялық өндеуі;
     - Тауарлық өнім алу үшін қалдықтарды плазмохимиялық өндеу.
Өндірістік қалдықтарды қолдана отырып аз қалдықты және қалдықсыз технологияларды және комплексті әдістерді ойлап табу.
Табиғи ресурстарды экономикалық және рационалды қолдануға негіз қажет емес. Әлемде шикізатқа деген сұраныс күннен күнге артуда, ал оларлы алу қымбатқа түсуде. 
Екіншілік материалдар және ресурстар (ЕМР)   –  өндірістің және қолданудың қалдықтары, оларды ғылымның жіне техниканың қазіргі даму сатысында халық шаруашылығынла қолданылуы мүмкін. ЕМР өндірістін қайтымды қалдықтары жатпайды.
Оларды іске асырудың бірнеше әдісі бар:
     1) Қалдықтарды түзбестен шикізатты комплексті қайта өндеу процестерді құру және ендіру;
     2)  Қалдықтырдың барлық түрлерін қайта өндеу және қолдау, тауарлық өнім алу;
     3) Жаңа өнім түрлерін олардың қайта қолдану мүмкіндігін ескере отырып шығару ;
     4) Өндірісті сумен қамтамасыз етудін жабык түрлерін тазалау қондырғыларының көмегімен қолану;
     5) Қалдықсыз территориялы өндірістік комплекстерді және экономикалық аймақтарды ұйымдастыру. 
     

№11
Таулы – қазба өнеркәсібіндегі  қалдықсыз өндірісті жүзеге асыру.
           Таулы өнеркәсіпте міндетті түрде: пайдалы қазбаларды ашық та, жер асты алуда да қалдықтарды толығымен қайта өңдеу бойынша өңделген  технолоияларды еңгізу қажет;  пайдалы қазбалардың орнын өңдеудің геотехнологиялық әдістерін жер бетіне  олардың тек бүтін компоненттерін шығаруға тырыса кеңінен қолдану; табиғи шикізатты алынып жатқан жерінде байыту мен өңдеудің қалдықсыз әдістерін қолдану;  кендерді өңдеудің гидрометаллургиялық әдістерін кеңінен қолдану.
     Қара және түсті металлургияда  жаңа кәсіпорындарды қалыптастыруда және  қызметтегі өндірістерді қайтақұруда қалдықсыз және аз қалдықты технологиялық процесстерді еңгізген жөн. Ол процесстер кенді шикізатты үнемді,  рационалды қолдануға мүмкіндік береді:
     өндірістің газ тәріздес, сұйық және қатты қалдықтарын  өңдеуге қатыстыр;
     кара және түсті металлдарды алуда  -  таулы және байыту өндірісіндегі   көп тоннаж аудару қатты қалдықтарын құрылыс материалдары ретінде, шахтаның өңделген кеңістігінде өсеніш ретінде, жол жабуда, қабырға блоктары және т.б ретінде кеңінен қолдану; 
      барлық доменді   және ферробалқымалы шлактарды толық көлемде өңдеу, сонымен қоса болатбалқытқыш шлактар мен түсті металлургия шлактарының масштабын кеңейту;
     таза судын шығынын күрт төмендету және  қалдықсыз технологияны ары қарай дамыту мен еңгізу үшін тұрып қалған суларды азайту;
    тұрып қалған су мен бөлініп жатқан газдағы  аралық компоненттерді ұстау процестерінің қайта қалыптастырылуы мен эффективтілікті жоғарылату; 
   барлық металлургиялық өндіріс түрлері үшін газды шаңнан тазалаудың құрғақ әдістерін еңгізу және бөлініп жатқан газды тазалаудың басқа да әдістерін қарастыру;
Түсті металлургия өнеркәсіп орындарына эффективті әдіс – күкіртті ангидриттің 2-лік контактілеу стационар емес режимде тотықтыру арқылы  ауыспалы құрамдағы әлсіз (менее 3,5% серы)  күкіртқұрамды газдарды пайдалану;
металлургиялық кәсіпорындарына жоғары эффективті тазалау жабдықтарын және де қоршаған ортаның әртүрлі ластану параметрлерін бақылайтын аппараттар еңгізу;
түсті металлургияда болатты алу, ұнтақты металлургия, автогенді процестер  доменсіз  және кокссіз  процесстерді ескере  жаңа аз қалдықты және қалдықсыз процестерді тез өңдеу және еңгізу;
металлургияда энергия мен материалды үнемдеу үшін және қалдықтардың үзілуі мен қысқартылуын қадағалау мақсатында    микроэлектроника, АСУ, АСУ ТП кеңінен қолдану.

       Территорияны өңдеудiң технологиялары
    Көбінесе әртүрлі қалдықтардың  қоймасы мен қоқыс жерлері бұрынғы карьерлерінде минералды шикізат ресурстарының алыну жерлерінде қалыптасады.
     Бұл карьерлердің көбі өзендердің жайылмаларында өте жағымсыз  гидрогеологиялық жағдайларда орналасқан: жоғары су өткізу жыныстарымен, грунтты сулардың деңгейінің  жоғары орналасуымен, грунтты сулар ағымын  беттік су бұлақтарына шығарылуымен. Бұл жағдайларда қоршаған ортаға жағымсыз әсер кауіпі арта түседі, ал кейбір жерлерде осы қоқыс орындары мен қоймалары сулар мен қоршаған кеңістікке жұқпалы болған.
      Техногендi кiр басқан аумақтардың қайта өңдеу және ретке салуы – бұл комплексті процесс, оны қалыптастыруда келесі факторларды ескерген жөн: 
аумақты жоспарлау, территория, ауданның  перспективті даму жоспары;
органдардың талаптары, оның құрамына қоршаған ортаны қорғау кіреді;
аумақтың экономикалық жағдайлары;
Бұл тапсырманы тек жаңа құрылыс технологиялары мен материалдарын қолдану арқылы, геотехникадағы ғылыми жетістіктерді, «өлген» алаңдарды қалалық немесе аумақтық құрылымға келтіруге мүмкіндік беретін  грунттардың геологиясы мен механикасын  қолдана отырып кана шешуге болады.
     Қазіргі таңда ластанған территоряларды қайта өңдеудіңң келесідей әдістері бар:
қалдықтарды шығарып тастау және арнайы полигондарда көміп тастау;
Қалдықтардың шығарылымы алдын ала сепарациядан кейiн ( құрамды бөліктерге бөлу) және қалдықтарды  бір бөліктерін азайту мақсатында өңдеу, келесі көму мен 2-лік қолдануқа жіберу;
Аумақтың ретке салуы қалдықтардың шығарылымысыз және ары қарай оның қолдануы үшiн санитарлық және техникалық шарттардың қамтамасыз етуi.
     Ретке салуды әдiс аумақтың нақты шарттарына байланысты таңдайды: оның орналасу орнына , қоқыс грунттарының көлемі мен қасиеттеріне, перспективті құрылыс жоспарына, құнына, уақытша шығым және инвестор мумкіндігіне байланысты.
     Қайта өңдеудің 1-ші әдісін аз мөлшердегі қоқыстарды жоюда және жақын маңда  көміу орындары бар болса қолдануға болады.
     2-ші әдіс қалдықтарды қайта өңдеу мен сепарация үшін  ашу, сорттау, керек жағдайда бөлгіш қондырғылыарды орналастыру мүмкіндігі болған жағдайда қолданылады. Бұл жағдайда қалдықтарды органикалық, минералды, металлды және пластмасалығы көмуге арналған  қалдықтардың бір бөлігін азайту үшін, компостерлеу үшін, және  мысалы, минералды құраушыдан  2-лік құрылыс материалдарын  (щебень)  алу сияқты процестер жүргізу мүмкін. Бұл әдіс құрылыс қоқыстарын  моноқоқыс орындарын  қайта ретеуде   тиімді.
 
    3-ші әдіс   үлкен аудандар санациясында ,  қалдықты шығару  қымбат және шығынды қажет етсе немесе басқа жағдайларда мүмкіндік болмаса  (мысалы, территорияны су басып ккетсе немесе қоқыс үйіндісі қалыптасса) қолданылады. Бұл жағдайда техногенді грунт жақсы меңгерілген болу керек, оның грунтқа  және грунтты суларға әсері анықталып, қоршаған ортаға қауіпті заттардың таралыу және техникалық шешімі анықталу керек.  
Террииторияның ары қарай қолдануының перспективті жоспары,  ғимараттың функционалды белгіленуі (индустриалды зонасы, қоймалар т. б) маңызды мәнге ие.
    Ретке салуда тұжырымдаманың бұл параметрлерiнiң талдау және жалпылауы, тиiстi шараларды анықтап, технологиялық шешiмдер және құрылыс материалдарын таңдауға  мүмкiндiк бередi.
    Болашақ жоспар да, инженерлiк-геологиялық iздеулер де негiздiң элементтерi және төгiндiнiң жерлерi тек қана аумақтың дамытуының нақты мәлiметтерiнiң негiзiнде анықтауға болатын  қаптайтын судан қорғау және құрғату материалдарының нақты  үйетiн жерлерiнiң консервациясын  қамтамасыз ететiн изоляциялы пердесiнiң конструкциясы.
     Мәселелер кешендi шешiмнiң маңызды факторларымен жұмыс жасауда құн және инвестордың iздестiрулерi болып табылады. Бұл жұмыс техникалық шешімнің талқылануымен бірге орындалу керек, өйткені кез келген  ең жақсы техникалық шешім тек қағазда қалуы мүмкін, егер оның экономикалық базасы болмаса.
Осылайша, техногендi ластанған аумақтың жаңа қолдануы туралы сұрақ - бұл кешендi техникалық және басты экономикалық мiндет. Жетiстiк оны шешiмi және жобалаушы және жобаның тұжырымдамасының өңдеушiсiнiң техникалық құзырының деңгейiмен жобаның өте ерте кезеңдерiне iске асыруы керек болған жобалық менеджменттiң деңгейiмен анықталады.
Бұл әзiрлеу және мамандандырылған құрылыс кадрларының қайта даярлауын талап етедi, есептеу және техногендi ластанған  аумақтарға ғимараттардың жобалауын  жасау,  инженерлiк iздеулерге арналған жаңа нормативтiк-техникалық базасы, жалпылау және шетел тәжiрибесiнiң игеруi, эколог-экономикалық  бағыт.

12лекция
Металлургиялық қалдықтарды комплексті қалдықсыз
қайта өңдеудің қазіргі әдістері
1.1.Шаң және шлам жинау әдістері.
Барлық металлургиялық шектерде металл құрамынан алу және қоршаған ортаны қорғауда қажетті деңгейді қолдау мақсатында алынған және қайта өңделген шаңдардың нақты саны түзіледі. Майда дисперсті шаң алу үшін құрғақ және дымқыл шаң тұту жүйесі қолданылады; қайта өңдеудің соңғы процесінің нәтижесінде құрғақ және дымқыл шламдар түседі.
Шаң алу және шаң тұтуда қолданылатын негізгі типтердің әдістерін толығырақ қарастырайық.
•Гравитациялық сеперация шаң тұну камерасында шаңның ірі бөлшектерінің тұнуында аяқталады.
•Өлшенген қатты қоспалардың инерциялық сеперациясы кезінде бағыты өзгерген немесе аэродисперсті ағын жылдамдығы кезінде шыққан бөлшектің инерция күші пайдаланылады.
•центрден тепкіш сеперация
Центрден тепкіш шаң тұтқыштар (циклондар,батареялық циклондар,ротоклондар)ең үлкен таратылу құрғақ тазалау аппаратынан алынған. Бұл құрылғыларда шаңды алу газды ағынның айналу қозғалысы кезінде дамыған центрден тепкіш күштің қолданылуына негізделген.
•Газды дымқыл тазалау сұйық пен газдың контактісі нәтижесінде іске асады және өзімен инерциялық тұндырудың әр түрін ұсынады.
1.2.Фильтрация процесі.
Жіптен,талшықтан,түйіршіктен және тұндырылған шаңнан құрылған осы немесе басқа қатты кеуекті орта арқылы оларды өткізгенде тазалау мақсатында газдың фильтрация процесі аяқталады. Процесс инерциялық және гравитациялық күш, газды молекулалардың жылулық қозғалысы және т.б. әсерінің нәтиесінде бқлшектің тұндырылуы болатын контактілі әсердің әртүрлі фильтратының көмегімен іске асады. Өндірісті фильтрация құрылғылары жеңді маталы фильтр, талшықты қабат, қымтағыш және мат, керамикалық және металлкерамикалық арақабырға, тоқылған металдық елек, түйіршікті материалдан саптама түрінде жасалады.
1.3.Ұсату.
Ұсату операциясы ұнтақты ЖСО-дан алу технологиясында маңызды мағына береді. 
Ұсату импульсті электрлі токпен материалға әсер еткен кезде іске асатын электроэрозиялық реакторлар  агрегатты ұстаудың спецификалық түрлері  болып табылады. Желілі индукциялық айналц базасына темір құрамды шлам аппараттарын ұстау үшін пайдалану мүмкіндігі қызықты. Бұл аппараттарды сонымен қатар, СОЖ-дан тазалауда, ЖСО-ның магнитті және магнитті емес компоненттерінің сепарациясы кезінде пайдалануға болады.
1.4.Жылулық өңдеу.
ЖСО-ң жылулық өңделуі оларды кептіруде, дегазацияда, деформациялық беріктендіруді жою, технологиялық морттыландыру, тотықсыздану, пеш атмосферасы компоненттерімен қанығу, күйежентектелу (спекание) үшін жұмсарту мақсатында өтеді.
Құрылғы өзімен бірге бірімен-бірі және шахталы жылуалмастырғышпен қосылған екі циклоннан тұратын аппаратты ұсынады.
1.5.Шламннан майдың жойылуы.
Илемдік орнақтан шаңды сарқынды су үшін тұндырғышқа тұндыру кезінде пайда боған шламдарда ылғалдылық 20-30%, майлау затының мөлшері 2-3% болады. Мұндай шламдар тек майлау затының жойылуынан кейін ғана қолданылау мүмкін. Оларды химиялық реагентпен немесе қарапайым сығыммен жуғанда жояды. Майлау затын жоюдың химиялық әдісі үнемі эффективті емес, ал күйдіру пешінің эксплуатациясы эоғары эксплуатациялық шығынмен байланысты. Одан басқа күйдіру кезінде (700-800°С) агломерация болады.
1.6.Брикеттеу.
Кен ұсақтарының утилизациясы және өндірісітің (аглофабрикті шаң, колошникті шаң,илемдік отқабыршық (окалина) және т.б.) әртүрлі металлқұрамды қалдықтары үшін бұл процестің перспективті қолданылуы шаңды,тазаланған шламды және ұсақ кендерді брикеттеу процесін кеңінен зерттеу нәтижесінде көрсетілген. Сонымен бірге әртүрлі байланыстырушылармен суық брикеттеу (сульфатты щелоктар,сульфит-спиртті барда,шойынды жоңқа,сұйық шыны және т.б.), байланыстырушысыз «ыстық» брикеттеу, әртүрлі тотықсыздандырғыштарпен термобрикеттеу процестері жасалды.
Кейбір көрсеткіштері бойынша брикеттеу процесі шекемтеа (окатыш) шикізаьымен соңғы күйдірілген қалдықтарды кесектеу процесіне қарағанда көбірек рентабальді болуы мүмкін.
Бұдан басқа брикеттеу процестері үнемң көбірек технологиялы, аз деңгейде брикет сапасы гранулометриялық құрамға және бастапқы материал (шихталар) ылғалдылығына тәуелді.
1.7.Қоспаның жойылуы.
Металлургиялық шаңды пайдалану кезіндегі негізгі міселелер оларда мырыштың, қорғасынның, әсіресе оттек конвертор өндірісінде мырышпен қапталған скрапты кеңінен пайдалану қатынасының жоғары мөлшері болып табылады.
ЖС шаңдарын мырыш және қорғасыннан тазарту, олардың утилизациясы және пайдалану мәселелері туралы әлемнің барлық мемлекеттері жұмыс істейді, бірақ бұл тапсырмалар әр түрлі шешіледі. Жалпы шешімдер аглошихта құрамында және басқа металлургиялық шекте пайдалануды ұсынатын шаңға ғана қатысты. ЖСО-ны тура пайдалану онда мырыштың,қорғасынның және сілтілік металдың жоғарылау мөлшерінен қиындатылады. Осы металдардың жоғарылау мөлшері доменді пештің футерлеу шыдамдылығын төмендетеді, агломераттың, шекемтас пен кокстың бұзылуына әкеледі, процестің газодинамикалық шарттарын жылдам нашарлатады және доменді пештің өнімділігін төмендетеді.
1.8.Электрлік тазатру әдісі.
Электрофильтрде газды майдадисперсті шаңнан электрлік тазарту әдісі электр өрісінде жоғары кернеуінің газды молекуланың ионизация құбылысына негізделген.
  
№13лекция.
 Өндірістік қалдықтарды бейорганикалық заттар, цементтер, гипстік тұтқыр материалдар, керамикалық бұйымдар, жылуизоляционды материалдар, шлакобетондар өндірісінде шикізаттық компоненттер мен шихта ретінде қолдану.
Химиялық және минерологиялық құрамы бойынша өндірілетін шикізаттардан әлдеқайда жоғары болып келетін өндірістегі көп тонналы қалдықтардың әртүрлілігі, ал техногенді ресурстарды жаңартушы ретінде перспективті түрде қолданылады. 
Арнайы жабулар өндірісіндегі тұнба-шламды заттарды бөлудің технологиялық процестері күрделі болғандықтан, ал кей кездерде осы бөлу процестерінің экономикалық мақсатына байланысты, залалсыздандырылғаннан кейінгі шламдарды құрылыс индустриясында, цемент өндірісінде, керамика, кірпіш, керамзит, пигмент, бояғыштар тағы басқа да өндірістерде шикізат қоспаларының компоненті ретінде қолданады. 
Цемент өндірісінде. Күл және жағармайлық шлактар портландцемент клинкерінің шикізаттық компоненті мен активті минералдық қоспалар ретінде портландцемент өндірісінде қолданылады. Күл және шлакпен клинкер өндіру кезінде шикізаттық қоспа құрамын сары балшық және әктасты компоненттер мен алмастыруға болады. Кей жағдайларда бұл алмастырулар клинкердің химиялық – минерологиялық құрамын және оның жану жағдайын жақсартады. 
Цемент өндірісіндегі технологиялық процестерде тұнбалы – шламдарды қолдану келесі нәтижелерге жетуге ықпал етеді:
Цемент өндірісіндегі шикізат базасын кеңейту;
Технологиялық процестердің интенсификациясы;
Шикізат ресурстарының меншікті шығынының төмендеуі;
Цемент клинкерінің сапасының жоғарлауы;
Құрылыстық – техникалық құрамы жақсартылған жаңадан арнайы цемент түрін шығару;
Қоршаған ортаның ластануының алдын алу.
Бетон өндірісінде. Шлакты және күлді қалдықтар бетонның ауыр және жеңіл кеуекті құрамаларын өндіруде байытылған шикізат базасын құрайды. Құраманың негізгі түрлері болып металлургиялық шлак негізінде шлакты щебень мен шлакты пемзаны атап айтуға болады. Жағармайлық шлактар мен күлден кеуекті құрамаларды, соның ішінде аглопорит, Зольді гравий, саз балшықты керамзитті дайындайды. 
Ауыр құрамды бетондардың эффективті түріне физико-механикалық құрылымы жағынан басты орынға шығатын, құрамында тығыз табиғи тасты минералдар қосылған өнім – құйылған шлакты щебень жатады. 
Құйылған шлакты щебень жоғары аязға және ыстыққа  төзімділігімен сипатталады. Оның құны табиғи тасты щебеньге қарағанда 3...4 есе аз. 
Жол – құрылыстық материалдар өндірісінде. Жағармайлық күл мен шлактың көп тонналы тұтынушылары болып жол – құрылысы табылады. Онда күл мен күлшлакты қоспаларды негізгі қабат астына төсеніш ретінде салады (грунтты цемент және әктасты алмастыруда, асфальтті бетон мен ерітінділерде ұнтақ ретінде, жолдағы цементті бетонның қоспалары ретінде). 
Изоляционды  материалдар өндірісінде. Көмір және жанғыш сланцтарды жағу арқылы алынған күлдер кровель мен гидроизоляционды мастиктарда толықтырғыш ретінде қолданылады. 
Шлакты мақта – минералды мақталардың әртүрлілігі, шығарылу көлемі мен құрылыстық – техникалық құрылымы жағынан басты  орын алатын жылу изоляционды  материал. 
Шыны өндірісінде. Гальваникалық өндірістердегі хром құрамды қалдықтарды шыны бояғыш ретінде қолдану қымбат тұратын және көп кездеспейтін материалды – хромпик бояғышты үнемдеуге мүмкіндік береді. 
Шлакоситаллдар – шыны кристаллизациясына бағыттау арқылы алынатын, шыны кристаллдық материалдардың әртүрлілігі. Басқа ситаллдардан айырмашылығы, олар үшін шикізат материалы ретінде қара және түсті металлургия шлактары және тас көмірді жағудағы күл қолданылады. 
Керамика өндірісінде. ЖЭС-ғы күл шлакты қалдықтар керамикалық бұйымдар өндірісінде  және күлді керамика дайындауда негізгі қоспа болып табылады. Қабырғалы керамикалық бұйымдар өндірісінде қоспа ретінде жағармайлық күл мен шлакты кеңінен қолданады. 
 
14  лекция
Минералдардың және т.б. материалдардың минералды шикізатын өнеркәсіптік қалдықтармен толық немесе бөлшектей алмасуымен өндірісінің карьерсіз технологиямын өңдеу.
Өнеркәсіптік қалдықтарды қолдану карьерлі әдіспен алынған шикізатты қолдануды қысқартады., бұл карерьсіз технология деп аталады. Карьерлерді өңдеумен көптеген шығындар байланысты болады. Олардың қажеттілігі карьерсіз технологияларды қолданғанда жойылады: 
сазды және әкті карьерлер қажеттілігі жойылады.
Шатырлы жұмыстарды орындау қажет емес, алу туралы және шикізатты тасмалдауды уайымдамауға болады.
Портландцемент жасауда карьерсіз технологияларды қолдану. Карьерсіз технологияларды қолдану әкті екі сатылы ұсақтау, шаңаулау, ұсақтау, шикізатты аунату үрдісінсіз цемент шығаруда жол береді. Сонымен қатар, өндіруші карьерлер жерінде қвмбат бағалы рекульвитациялы жұмыстардан басталады.
Өнеркәсіптік қалдықтарды қолднғананда шикізат шығыны төмендейді, яғни клинкер өндірісіне кететін шығындар да. Шикізат диірмендерінде, қауыздарда аз материал өңдеуге, шламнасостармен аз материал айдауға тура келеді бұл өндірістік үрдістің барлық кезеңдерінде энергия өнімі болып табылады. Тіпті өндірістік қалдықтардың бөлшектей пайдалануында шығындардың мәнді қысқаруын байқауға болады: карьерлер санын қысқартуға немесе істегі карьерге жүктеуге төмендетуге болады. өндірісте қолданылған қалдықтар санына байланысты бұрғылау, жару, шатырлау, тасымалдау жұмыстарына кететін шығындар қысқарады.
Өнеркәсіптік және азаматтық құрылыстар көтеруде, жерасты коммуникацияларын жүргізуде шығындардың оптимизациясы қәзіргі құрылыс трендісі. Жерасты коммуникациялары құрылғыларының технологияларында көлденең бағытталған бұрғылау әдістемесін ойлап табу төңкеріс әкелді. Өнеркәсіптік қалдықтарды пайдалану цемент өндірушіге ғана пайда әеклмейді. Егер өндірісті толықтай қалдықьарға ауыстырса, яғни карьерлерді өңдеуден бас тартса, онда карьеллер өңдеуде табиғатқа міндетті түрде келетін шығынды болдырмауға да болады.
Карьерсіз технологиялар шикізатты өңдеу бойынша жұмыс көлемін мәнді қысқартады, яғни, қоршаған ортаның ластануы да қысқарады.
Карьерсіз технологиялар НЦ 10 және НЦ 20 жүктеуші цементке жеткізу бағасын төмендетуге мүмкіндік беретінін ұмытпау керек. Егер цемент өндірісінде өнеркәсіп қалдықьарының мәнді көлемдері де қосылса, онда бұдан қалдық өндірушілер де пайда табады. Олар үшін тасмалдау, қалдықтарды сақтау, қалдықтар үшін жаңа жинақтаушылар құрлысының қажеттілігі жойылады. Өнеркәсіп қалдықтарын қолдану тек артықшылықтарға ғана ие еиес: қалдықтар қоймасын өңдеуде цемент өндірісінің ресурссақтау технологиясы күрделенеді, бірақ бұл қоршаған ортаның сауығуымен өтеледі. Экологиялық сұрақтардың күрделенуін, техногенді ластанулардан қоршаған ортаны қорғау бойынша нормативтендіру қатарын ұмытпаған жөн Бұл өнеркәсіп қалдықтарын қолдануды өте тиімді әдіс етеді. 
Цементті ұнтақтау өндірістегі ең күрделі сатылардың бірі болып табылады. НЦ 10 және НЦ 20 жүктейтін цементтердің бір тоннасын ұнтақтау 40-60 кВт сағ электрэнергияға шығады. Тарту интенсияикаторлары энергия шығынын 15-20%  төмендетуге көмектеседі. Бұл кезде портландцемент беріктілігі тек ұлғаяды, басқа сипаттары да жақсарады. Цемент зауыттарында қолданылатын, түзетудің жартылай ағымды сызбасы бар. Ол шылам даярлануын тездетуге, шикізатты шламды араластыруға қолданылатын, сығылған ауа шығынын 20-30% ға төмендетуге мүмкіндік береді. Жоғарыда аталған оптимизация жолдары энергошығындарды төмендетуге, өндірушілікті ұлғайтуға, соңында, өндіріс тиімділігін төмендетпей, өндіріс қалдықтармен алмастырып, айналыстан шикізатты карьерлерді шығаруға жол береді. 
Цемент өндірісінде карьерсіз технологияларды қолдану шикізат ретінде технологиялық жолдан зауытқа жеткізілетін күламмиакты, фосфорлы түйіршіктелген шлакты, карбидті әкті техногенді өнімдерді қолдануға мүмкіндік береді. 
Цемент өндірісінде карьерсіз технологияларды қолданғанда карьерлерде әкті және сазды шикізат қажеттілігі жойылады. Бұрғылау жару жұмыстарын, шикізатты алуды орындау қажет емес. Ұнтақтағыштарда әкті ұнтақтаудың екі сатылы үрдісінің, шаңбасудың, ұсақтаудың, табиғи шикізатты тасмалдаудың керегі жоқ. 
Табиғи шикізатты өнеркәсіп қалдықтарына алмастырғанда шикізат шығыны клинкердің бір тоннасына азаяды. Бұл шикізатты шламды түзету үрдісінде шламнасостармен айдалатын, шламды қауыздарда, диірмендерде өңделетін материал массасын төмендетуге жол береді. Сондықтан цемент өндірісінің барлық кезеңдерінде энергия шығындары төмендейді. Шикізат материалдарын өнеркәсіп қалдықтарымен жартылай алмастыруда пайдаланудан шыкізат карьерлерінің бірін шығарады немесе карьерде алуды төмендетеді. Бұл кежде бұрғылау жару, шатырлау, тасмалдау жұмыстарына өндірушілкр жұмсайтын шығындар және шикізаттың ұсақталуы технологияда қолданылатын қалдықтар санына пропорционал түрде төмендейді.
Пайдаланудан карьерлерді толық шығару табиғатты сақтауға, жыныстармен қоршаған орта ластануын төмендетуге мүмкіндік береді. Цементтің нақтылы өндірісіне ағымды өнеркәсіптік қалдықтарды қосу қалдықтарды өндірушілерді жаңа қоймалар құрылысы, сақтау орнына қалдықтарды тасымалдау қажеттілігінен басталады. Техногенді қалдықтар қоймасын өңдеуге жүктеуші портландцемент өндірісінің ресурссақтайтын технологиясы күделенеді. Бірақ, қоршаған орта ластануы төмендеу дәрежесі есебімен қалдықтарды алуға және жүктеуге кететін шығындар қоршаған ортаны қорғау бойынша нормативті талаптар күшейуде, қалдықтар шығарылуының жарамды нормалары төмендеуде, үйінділер құрамы қымбаттауда екенін ескеру керек. Сондықтан өндіріс қалдықтарды тотальді қолдану көбірек тиімді болып отыр. Цемент үгітілуі ең күрделі операциялардың бірі. НЦ 10 және НЦ 20 жүктеуші цеметтің бір кубын үгітуге электрэнергияның 40-60 кВт сағ жұмсалады. Үгітудің арнайы өңделген интенсификалпрлары портландцемент үгітілуіне кететін электрэнергия шығынын 15-20%  төмендетеді. Бұл кезде портландцеметтің үлестік беті өседі, түйіршікметрлі құрамы төмендейді, портландцемент беріктілігі ұлғаяды. Портландцемент үгітіндісі интенсификаторларын қолданғанда портландцемент үгітуге кететін бронефутерлердің үлестік шығыны түседі.
Жүктеуші цемент өндірісіндегі қосымшалар шикізаттың үгітілу үрдісін тездетуге, диірмендерде электрэнергия шығынын төмендетуге жол береді. Цемент зауыттарында жүретін түзетудің жартылай ағымды сызбасы шламды жасауды тездетуге, түзетудегі шикізат шламдарын араластыруға кететін энергия шығынын және шикізат шламын араластыруға сығылған ауа шығынын 20-30  төмендетуге көмектеседі. Жүктеуші цемент өндірісінің өзіне кететін электрэнергияны және клинкерді күйдіруге кететін энергошығындарды төмендетудің көрсетілген жолдары НЦ 10 немесе НЦ 20 новалді жүктейтін цемент кубіне кететін энергошығындарды төмендетеді, шатырлау жұмыстарын, табиғи шыкізатты ұсақтауды жойып, өндіріс қалдықтарға алмастыра отырып, шикізат карьерлерін технологиялық айналыстан шығарып, диірменді агрегаттар өндірушілігін ұлғайтады. Осының бәрі цнмент өндірісінің тиімділігін көтеріп, цементтің өздік құнын азайтып, табиғатты сауықтыруға жол береді.
 
















Әдебиет 
Протасов В.Ф., Молчанов А.В. «Экология, здоровье и природопользование в России» - М., «Финансы и статистика», 1995.
«Химия и научно-технический прогресс» И.Н.Семёнов, А.С. Максимов, А.А.Макареня.
Кикава О.Ш. и др. «Строительные материалы из отходов производства» - «Экология и промышленность России», 12, 1997.
Журналы «Нефтепереработка и нефтехимия» 2000г. №№ 1,2.
Алексеенко В.А. Экологическая геохимия: Учебник. – М.:, Логос, 2000. – 627с.
Керемкулов В.А. Экологические проблемы Казахстана // Экология и устойчивое развитие: Матер. Междунар. Научн.-практ. конф. Т.1. – Петропавловск, 1998. – С.5
Каражанов К.Д., Аханов Ж.У., Асанбаев И.К., Фаизов К.Ш. Проблемы экологии почв Казахстьана // Состояние и рациональное использование почв Республики Казахстан: Сб. – Алматы: Изд-во ин-та почвоведения им. У.У.Успанова МОН РК, 1998.
Лозановский И.Н., Орлов Д.С., Саков И.Н. Экология и охрана биосферы от химических загрязнении. Учебное пособие – М: Мир,1997. – 234 с.
Панин М.С. Экология Казахстана / Учебник для экол. и биол. специальностей ВУЗов. – Семипалатинск: Семипалатинский государственный институт, 2005. – 548 с.
Программа «Рациональное использование и охрана природных ресурсов Восточно-Казахстанской области»  (на 2002-2005гг.) // Экологическое состояние окружающей среды Республики Казахстан и меры по её улучшению: Гос. Докл., 1995-2000 гг. Алматы, 2000.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс