Файл қосу
Бақылау және аудит
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ қ. ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ | |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ПОӘК | |
| | |ПОӘК |
| | |042-14-3-02.1.12.15-2013 |
|«Аудит» пәнінің | | |
|оқу-әдістемелік |Басылым №2______ | |
|материалдары | | |
«АУДИТ» ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
5В050800 «ЕСЕП ЖӘНЕ АУДИТ » МАМАНДЫҒЫ СТУДЕНТТЕРІ ҮШІН
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей
2013
МАЗМҰНЫ
|1 |Глоссарий |3 |
|2 |Дәріс материалдары |5 |
|3 |Тәжірибелік сабақтар |49 |
|4 |Студенттердің өздік жұмыстары |55 |
1 ГЛОССАРИЙ
Аудит – білім саласы, жоғарғы оқу орнындарында оқытылатын ғылыми пән.
Аудит – заңды тұлғалардың қаржылық қорытынды есебіне оның дұрыстығы
мен әділдігі туралы пікір білдіру мақсатында, заңмен белгіленген талаптарға
сай тексеру жүргізу.
Аудит пәні - шарт бойынша және келісім арқылы тәуелсіз эксперттік
негізде және бухгалтерлік есепті талдау, т.б. кәсіпорындардың жұмыстарының
дұрыстығын, анықтығын анықтай отырып, оған толық түрде объетивті баға беру,
сонымен қатар ішкі аудиттің тексеру жүйелерінің қабылдаған есеп саясатына,
нормативтік актілерге сәйкестігіне көңіл бөлу.
Аудиторлық стандарт – аудиторлық қызметті іске асыруда қолданылатын
ережелердің жиынтығы.
Жалпы стандарттар – өзінің алдында тұрған міндеттерді кәсібижоғары
деңгейде және тиімдіорындау үшін аудиторда болуға тиісті белгілі бір сапа
және біліктілік деңгейі (дайындығы, біліктілігі, туәелсіздігі,
әділеттілігі, аудит өткізу кезінде тиісті көңіл бөлуі).
Жұмыс стандарттары – аудиттің міндеттерін орындауда (жоспарлау,
бақылау, дұрыс мәліметтерді жинау және ішкі бақылау жүйесіне зерттеу
жүргізу мен бағалау) аудиторлар басшылықққа алатын ережелер.
Аудит бағдарламасы – аудиттің жалпы жоспарының жүзеге асырылуы үшін
қажетті жоспарланған аудиторлық процедуралардың сипатын, мерзімін және
көлемін анықтайды.
Аудитті лицензиялау – аттестациядан өткен аудиторларға, сонымен
бірге, заң талаптарына жауап беретін, заңмен белгіленген тәртіп бойынша
кәсіпкерлік қызмет субъектісі ретінде тіркелген ұйымдарға аудиторлық
қызметті жүзеге асыруға құқық беруші арнайы рұқсатты беру процедурасы.
Аудиторлық қорытынды – қаржылық есеп берушілікті тексеру
қорытындыларын жүйелеп, есепте көрсету.
Аудиторлық дәлелдер - аудиторлардың сараптама жұмысы немесе
клиенттерді және үшінші тұлғаларды тексеру барысында алған, жиналған
ақпарат және аудиторлық қорытындының негізіне қызмет етеін нәтиже.
Аудиторлық ішкі дәлелдер- клиенттерден алған ақпараттар;
Аудиторлық сыртқы дәлелдер- үшінші тұлғалардан, басқа да ұйымдардан
алынған ақпараттар;
Аудиторлық аралас дәлелдер- клиенттерден алынған және де сыртқы
қайнар көздермен бекітілген ақпараттар болып табылады.
Аудиторлық тәуекелділік – қаржылық қорытынды есепте елеулі
бұрмалаушылық болған күнде аудитордың соған сәйкес емес аудиторлық
қорытынды беріп қою тәуекелдігі (қаупі).
Қателіктер- қаржы-шаруашылық қызмет фактілерін дұрыс көрсетпеу,
есептің толықтығын дұрыс қарамау; есептік жазбаларда және топтарда
арифметикалық және логикалық есептеулер нәтижесінде қаржылық есп
берушіліктердегі әдейі жасалмаған бұрмалаушылықтар.
Алаяқтық - әдейі дұрыс көрсетпеу және есептің және есеп берушіліктің
мәліметтерінің басқарушылар құрамының немесе үшінші жақтардың
қызметкерлерімен бір немесе бірнешеуімен көрсетілуі.
Бухгалтерлік құжаттар мен жазбалардың жалғандығы - бухгалтерлік
есептің құжаттарын әдейі дұрыс толтырмау және бухгалтерлік есеп
шоттарындағы жазбаларды бұрмалап жазу.
Кездейсоқ қателер - кездейсоқ жіберілген дұрыс емсе жазбалар
жатады, олар бухгалтерлердің қаржы-шаруашылық қызметінің қандай да бір
фактілеріне дұрыс емес әдісті қолданғанда туады.
Анықталмау тәуекелдігі - аудитордың кәсіби даярлығы деңгейіне және ол
пайдаланатын тәсілдерге байланысты, яғни аудитордың біліктілігі неғұрлым
жоғары болса және тексеріске тартылған құжаттардың көлемі көп болса, елеулі
қателіктер мен бұрмалаушылықтардың байқалмай қалу қатері соғұрлым аз
болады.
Ажырағысыз тәуекелдік - субъектінің ішкі бақылауы болмаған жағдайда
қаржы есептемесін растау.
Ішкі бақылау тәуекелдігі - шоттардың қалдықтарындағы қателіктердің
болуы немесе есеп және ішкі бақылау жүйесінің көмегімен анықталғанға дейін
елеулі операциялардың болуы ықтималдылығы.
Күдіксіз сенімді аудиторлық қорытынды- аудиторлық тексеруде ешқандай
қателіктер жоқ, қаржылық есептің жасалуы дұрыс болғанда, бухгалтерлік есеп
заңдарға, мемлекеттік ереже нұсқауларға сай, бухгалтерлік есеп
стандарттарға сәйкес жүргізілгенде беріледі.
Күдіксіз ескерту келтірілген қорытынды – аудит жүргізудің барысында
әртүрлі себептердің кездесуіне байланысты болады.
Күдікті сенімсіз аудиторлық қорытынды- аудит тексеруі барысында
қаржылық есептің, бухгалтерлік есептің, есеп саясатының орындалмауына
байланысты берілетін қорытынды.
Теріс қорытынды- субъектінің қаржылық есебі, бухгалтерлік есебі
бухгалтерлік есебі мен аудит стандарттарына сай жүргізілмеген мемлекеттік
заңдарға, нұсқау ережелерге сәйкес келмеген жағдайда жазылады.
Стратификация - жиынтықты әрқайсысы ұқсас сипаттарымен (жиі
кездесетін ақшалай құн) іріктеу бөліктерінің тобы болып есептелінетін кіші
жиынтықтарға бөлу процесі.
2. ДӘРІСТІК МАТЕРИАЛ.
Тақырып 1. Аудиттің түрлері және мәні, мазмұны
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Аудиттің пайда болуы және оның даму кезеңдері
2. Аудит функциялары мен объектілері, пәні
3. Аудит постулаттары және концепциясы, компоненттері, қағидалары.
4. Аудит мақсаты көзқарасын қаржылық есептілікті құру және ұсынуға
талаптар.
5.Қаржылық есеп беру элементтері аудитінің мақсаттары.
6.Аудитті жүргізудің объектілік және циклдік тәсілдері.
7. Аудит түрлері
1. Аудиттің пайда болуы және оның даму кезеңдері
Еліміздің экономикасында нарықтық қатынасқа көшу барысында – ғылыми,
білім мен практикалық қызметтің даму жолында жаңа ғылым саласының пайда
болуына алып келді. Бұл – аудит. Аудиттің мазмұнын терең анықтаудан бұрын
бұл сөздің шығу тарихын айтатын болсақ, ол алғашқыда «тыңдаушы» деген
мағынада қолданылған. Осы орайда аудитор сөзі нені білдіреді, оның міндеті
неде, қай уақытта пайда болған және қандай объективті жағдайлар оған
қажеттілік туғызғанын қарастыру қажет.
Аудитор латынның «audio» деген сөзінен шыққан, яғни ол «тыңдап тұр»
деген мағынаны білдіреді. Шаруашылық – жұмыс барысына тиісті информацияны
тексеруші тексеруші немесе бақылап басқарушы тыңдаушы болған. Сондықтан
ерте заманда «аудитор» - «тыңдаушы» дегенді білдіретін, яғни қандай да бір
нәрсені тыңдайтын адам. Ол адам қызмет барысында аудитор деп аталынған.
Орта ғасырдың соңғы жылдарына дейін барлық елде әріп танитын және жаза
алатын адамдар өте аз болғандықтан, аудитор деп – лауазымды қызметкерлердің
қорытынды есебін тыңдауға тиісті қызметкерлерді «аудитор» деп атаған. Бір
қызығы сол, алыс ерте кездерде адамдар аудитор қызметінде есеп берудің
жазбаша түрінен, ауызша түрінде информация есеп беруін артық санаған.
өйткені кез келген жазба құжатты қолдан әр түрлі етіп жазуға, өзгертуге
болады деп түсінген. Ал, ауызша есеп, мәлімет беруде көзбе көз отырғанда,
есеп беруші өтірік айта алмайды деген.
Аудит бізге осы уақытқа дейін белгісіз болды деп айтуға болмайды. Шет
елдерде аудит ерте заманда дамыған. Бухгалтерлік есеп жүргізуде,
экономикалық талдау жасауда, басшылық жүргізуде үлкен орын алған. Себебі,
кәсіпорында басшылық жүргізуде, шаруашылықта бақылау жасауда, оған бірден-
бір негіз болатын, бухгалтерлік есеп және аудит қызметі екеніне үлкен көңіл
бөлінген. Сондықтан да, шет елдерде ерте кезден бастан арнайы бухгалтер-
эксперт, аудитор дайындау өте қажет жұмыс деп табылған.
АҚШ-тағы ғалымдар аудиторлық фирмалардың жұмыстарын, атқаратын
функциясын зерртеу қорытындысында: «бұл аудит» қызметінің идеясы, мазмұны
мен мағынасына ерекше көңіл бөліп қарастыруға, талдауға тұрарлық жұмыс,
біздің жағдайымызда оны қолдану, есепті жетілдіру мен өндірісті басқару
ісінде зор әлеуметтік ұйымдастырушылық және экономикалық эффект берер еді –
деп жазған.
Аудит мамандарын шет елдерде әр түрлі атайды. Мысалы, АҚШ та олар
қоғам бухгалтері, Англияда – ревизор, Францияда – бухгалтер-эксперт немесе
шоттар комиссары, Германияда – шаруашылық басқарушысы және т.б. деп те
атайды. Айтылуындағы өзгешеліктеріне қарамастан олардың барлығы бір ғана
мақсатпен жұмыс істейді. Шаруашылық қызмет жасаушы субъектілердің
бухгалтерлік қорытынды есебін тексеру, оның ішінде қаржылық деңгейін
тексеріп анықтау ерекше орын алады. Аудитордың ең негізгі мақсаты сол
тексеру нәтижесін тұжырым жасау арқылы аудиторлық қорытынды жасау.
Дамыған елдерде ерте кезден бастап аудит жұмысын шаруашылық
субъектілеріне қызмет көрсету деп – атап кеткен. Оған себеп, кәсіпкер өз
субъектісі туралы аудиторлық қорытынды алу үшін келісім-шарт жасау арқылы
төлем жасайды, ал өз кезегінде келісім-шарт талабына сәйкес тексеру жасап,
аудиторлық қорытынды береді. Аудитор өз кезегінде әр түрлі қызмет
көрсетеді. Мысалы, бухгалтерлік есеп жұмысын ұйымдасьыру туралы салық
мекемесімен есеп айырысу тәсілдері туралы, банк операцияларын жүргізу
туралы тұжырымдамаға кеңес, тағы басқалай әр түрлі қызмет көрсете алады.
Аудит жұмысының тағы бір ерекшелігі ол шаруашылық субъектілеріне,
өндіріс процесіне байланысты, өнімді сату процесіне, маркетинг
проблемаларына қатысты түсініктемелер, кеңес берумен шұғылдануында. Олай
дейтініміз, ірі аудит фирмалары үлкен информатика орталығын қолданып жұмыс
жүргізеді.
Үшіншіден, аудит жұмысы ақша, құнды қағаз қаржысы мен кәсіпкерлік
жасайтындардың яғни, қаржы компанияларының, банкілердің, биржалардың, акция
иелерінің қорытынды бухгалтерлік есеп көрсеткіштерін, ақпарат мәліметтерін
тексеріп өзінің аудиторлық қорытындысын жасауы. өз кезегінде осы аудитор
қорытындысы, ақша құнды қағаз айналу операцияларын жүргізетін брокерлере,
делдал кәсіпкерлерге өзара немесе өндірістік кәсіпкерлер тобымен жұмыс
істеуге кепілдік береді. Қорыта келгенде аудитор қорытындысына сүйене
отырып, ақшамен, бизнеспен айналысатын кәсіпорындар, кәсіпкерлер күдіксіз
өзара қарым-қатынасқа түседі. Мысалы, банк несие беру үшін шаруашылық
субъектілерінің өндірісінің тиянақты жұмыс жүргізетінің қаржылық жағдайының
тұрақты екенін аудит қорытындысы арқылы анықтайды. Сол сияқты кез-келген
кәсіпорында өзара қарым-қатынасқа сенімді болу үшін аудитордың қорытындысы
болу қажет.
Осы жоғарыда айтылған аудит ерекшеліктерін іс жүзінде қолдану үшін
экономикасы жоғары дамыған елдерде, кәсіпорындардың мерзімдік
қорытындылары, бухгалтерлік есебі тек қана аудитор қорытындысы болған
жағдайда ғана басылымға шығады. Кәсіпкерлер сол басылымға шыққан отчет
информацияларын зерттеп, талдау жасағаннан кейін ғана өзіне қажет, сенімді
кәсіпорындармен қарым-қатынасқа түседі. Яғни, анық информация алу үшін
мұқтаждығы бухгалтерлік отчеттардың дұрыстығын анықтайтын аудит жұмысының
қажеттілігін тудырады.
Дүние жүзіндегі аудиторлық жүйені құрған бірінші мемлекет Қытай болып
саналады. Қытайлардың көне жазулары бойынша, біздің эрамызға дейінгі 700
жылдарда Бас аудитордың орны болған, оның негізгі міндеті өкімет
чиновниктерінің тазалығына кепіл болу, өзінің міндеті бойынша өкіметтің
ақшасы мен мүліктеріне пайдалануға қызмет жөнінде құқығы болған.
Кейбір деректерде аудиттің тарихы 17 ғасырда пайда болды делінген.
Барлық ақпараттарды қорыта келе, аудиттің көне заманда пайда болғаны
байқалады.
1773 жылы Шотландияның орталығы- Эдинбургке арналған адрестік
кітапшада жеті аудиторлардың есемі айтылған. Осыған сүйене отырып, кейбір
авторлар кәсіпқой аудитор батыс елдерінде, Шотландияда 19 ғасырдың
ортасында пайда болды деген ұғымға келеді.
Аудиттің одан әрі дамуына 1862 жылы Британ бірлестігі жөніндегі шыққан
заң әсерін тигізді. Бұл заңда бірлестіктің шоттары мен есептерін ең аз
дегенде жылына бір рет аудиторлар тексеруі қажет делінген. Америка Құрама
Штаттарында аудиторлық жұмыс британдықтардың әсерінен пайда болған. 1896
жылы Нью-Йорк штатының заңды орындары аудиторлық қызметті реттеу жөнінде
заң жобасын қабылдаған.
Қазіргі заманда нарық экономикасы дамыған дүние жүзіндегі барлық
мемлекеттерде аудит жөнінде қоғамдық институттар құрылған. Көпшілік
мемлекеттерде бухгалтер-аудит жөнінде кәсіби мекемелер құрылған. Мысалы,
1880 жылы Англияда машықтанған бухгалтерлер Институты құрылған, 1887 жылы
АҚШ-та дипломатиялық бухгалтерлер Институты, Германияда- аудиторлар
Институты, т.б.
Аудит Қазақстан республикасында жаңадан пайда бола бастады. 1990 жылы
алғашқы аудиторлық фирма ҚР министрлер Кеңесінің 15.02.1990 жылғы №60
қаулысына байланысты ҚР Қаржы Министрлігінің құрамынан «Қазақстан –аудит»
атты аудиторлық орталық құрылған. 1992 жылдан бастап ол өз бетінше ірі
акционерлік бірлестікке айналып, Қазақстан территориясындағы кәсіпорындар
мен мекемелерге билік формасына қарамастан аудиторлық қызмет пен кеңес беру
жұмыстарын атқара бастады.
Аудиторлық жұмыстың әрі қарай дамуына 18.10.1993 жылы шыққан
«Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» заңы әсерін тигізді.
2. Аудит функциялары мен объектілері, пәні
Еліміздің экономикасында нарықтық қатынасқа көшу барысында – ғылыми,
білім мен практикалық қызметтің даму жолында жаңа ғылым
Аудит дегеніміз – ол, кәсіпорынның табыстылық есебін тексеріп, онда
көрсетілген шаруашылық табыстылық көрсеткіштерінің дұрыстығын анықтап,
сонымен қатар бухгалтерлік есебін, қаржысын, салық заңдарын, банк және
әлеуметтік есеп процесін келісім-шарт бойынша кәсіпкер ретінде тексеріп
арнайы төлем арқылы қызмет көрсету.
Аудит – ол табыстылық отчетін немесе соған қатысты объектілер туралы
информацияларды арнайы қорытынды жасау үшін дербес тексеру жүргізу
Аудит – ол шаруашылық, табыстылық операцияларының заңдылығын тексеріп,
әртүрлі меншіктегі кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі мен отчетының
дұрытығын анықтап, арнай толем арқылы бақылау тексеру, түсініктеме беру,
сараптау қызметін көрсету.
Кәсіпорын шаруашылығының жеке бір бөлігін немесе түгелдей шаруашылығын
қамтитын аудит болса да «алғашқы құжаттарды» тексеру немесе «алғашқы
есепті» тексеру міндетті түрде жүргізіледі. Аудит процесі одан әрі қарай
бухгалтерлік есептің жүргізілуі мен оның құрылымын – ұйымдастырылуын
тексерумен жалғасатыны объективті жұмыс. Ондай болмаған жағдайда аудиттік
тексеруді тиянақты, дұрыс жүргізілді деуге болмайды.
Нақты әр елдердегі аудит туралы анықтама берген авторларды
қарастыратын болсақ, Англия ғалымы Рой Додж «аудит – тәуелсіз, дербес
тексеру және табыстылы ақпарат туралы өз пікірін айту» - деп анықтама
бернген. Басқа бір Англиядағы белгілі бухгалтерлік есеп аудит маманы Роджер
Адамс «Аудит негізінде кәсіпкерлік ретінде қызмет көрсету, қоғам үшін өте
қажет информациялардың дұрыстығын анықтау мен кәсіпорынның табыстылық
отчеттарын, ақпаратын тексеріп, басылымға шыққан мәліметтердің шындығын
анықтау» деп анықтама берген.
Америкалық профессор Джек Робертсон өзінің монографиясында «Аудит – ол
кәсіпорын ақпартындағы мәліметтердің пайдаланушылар үшін табыстылық отчет
көрсеткіштеріндегі информациялық рискіні барынша азайту» деп анықтама
береді. Осы аты аталған үш авторлардың ойын қорытындылайтын болсақ,
Англиялық есеп және аудит маманы Р.Адамс өз анықтамасында аудиттің
мағынасына қоғамдық тұрғыдан қарайтындығын көрсетеді. Бұл ойдың мемлекеттер
үшін, әр елдің экономикасының дамуына аудит жұмысының атқаратын рөлі өте
жоғары деп бағалау. Себебі, аудит кәсіпорын шаруашылығының тиянақты дамуына
кепілдік беретіні анық. Яғни, кәсіпорындардың тиянақты дамуы қамтамасыз
етілген жағдайда ол елдің экономикасында даму болады деген сөз.
Аудит дегеніміз – дербес тәуелсіз аудит мамандарының кәсіпкерн ретінде
келісім-шарт бойынша тапсырушылардың шаруашылық табыстылық ақпаратын,
бухгалтерлік есеп көрсеткіштерін тексеру арқылы анықтап, экономикалық
талдау жасап, қажет болған жағдайда сараптау жүргізіп, аудитолық қорытынды
жасау және әр түрлі түсініктеме қызметін көрсету» деп ойлаймын. Себебі
аудит жұмысының көлемі, объектісі шаруашылық субъектінің қалауында толық
немесе бір бөлімін аудиттік тексеруді тапсыру тапсырушының еркінде.
Екіншіден, қандай ақпарат болмасан оның мәліметтерінің дұрыстығы,
қатесіздігі, тек қана бухгалтерлік есеп көрсеткіштері арқылы анықталады.
Үшіншіден, аудиттің негізгі мақсаты – аудиторлық қорытынды жасау.
Тапсырушының өз тарапына төлем жасап, аудит жасатуды бірден бір мақсаты –
аудит қорытындысын алу. Себебі тек аудит қорытындысын алған шаруашылық
субъектілерінің ақпараты басылымға шығады. Яғни, ол шаруашылық жүргізуіне
кепілдік алады деген сөз. Барлық сыбайластарымен кідіргісіз қарым-қатынаста
болады.
Аудиттің мазмұнын анықтамалары арқылы қарастырғаннан кейін оның негізі
түсінікті болған сияқты.
Аудитор – кәсіпкер, табыс табу үшін кәсіпорындарға қызмет көрсетеді.
Шаруашылық субъектісі кәсіпорын, оған аудитор қорытындысы керек. Ол
кезінде басылымға шығуына кепілдік береді.
Мемлекет, кәсіпорындардың жақсы жұмыс жүргізіп табысты болғанын
қалайды, себебі олар салық төлейді, аудит жұмысына құштар болу себебі
аудитор тексеру барысында табыстылық ақпаратын тексеріп кәсіпорын қанша
табыс тапқанын, қанша салық төлейтінін анықтайды. Ал қажет болған жағдайда
аудитор тікелей мемлекеттік салық инспекциясына мәлімет бере алады. Яғни,
аудит жүргізілген кәсіпорындарда табыс сомасын жасырып қалу, салық төлемеу
үшін қылмысқа немесе басқалай әр түрлі жалтарушылыққа жол берілмейді.
Аудит пәні және объектілері олардың алдына қойылған мақсаттар және
міндеттер арқылы анықталады.
Аудит пәні дегеніміз шарт бойынша және келісім арқылы тәуелсіз
эксперттік негізде және бухгалтерлік есепті талдау, т.б. кәсіпорындардың
жұмыстарының дұрыстығын, анықтығын анықтай отырып, оған толық түрде
объетивті баға беру, сонымен қатар ішкі аудиттің тексеру жүйелерінің
қабылдаған есеп саясатына, нормативтік актілерге сәйкестігіне көңіл бөлу.
Егер аудит объекті шаруашылық субъектінің финанстық қызметі болса,
онда оның мақсаты — есеп берушіліктің толықтығын, нақтылығын,
бекітілгендігін тиянақты түрде қарайды. Аудиттің мақсаты финанстық есеп
бойынша аудиторлық қорытынды жасау, финанстық есептің бухгалтерлік есеп
нормаларына және әрекет ететін заңдылықтарға сәйкестігін және нақтылығын
тексеру болып табылады.
Егер аудит объекті бухгалтерлік есеп болса, онда аудит мақсаты барлық
кәсіпорындарға мемлекетпен бекітілген заңдылықтарға, жалпы нормаларға,
стандарттар мен ережелерге сәйкестігін тексеру болып табылады.
Егер аудит объекті барлық шаруашылық қызметі болса онда оның мақсаты
осы қызметтің тиімділігін бағалау, шығындарды азайту мүмкіншіліктерін
айқындау, еңбек өнімділігін және өндірістің рентабельділігін арттыру,
кәсіпорын қызметін жақсарту үшін рекомендациялар өңдеу болып табылады.
Консалтингтік қызметті жүзеге асырудағы аудит мақсаты аудиторлық фирма
клиенттерінің коммерциялық қызметін жақсартуда (үшін) жоғары дәрежеде
консультациялық қызмет көрсету және аудиторлардың беделін арттыру болып
табылады. Аудит қызметі басқа қызметтер сияқты пайдасы көп болу керек. Осы
мақсаттарыды жүзеге асыруда аудитор алдында келесідей негізгі міндеттер
тұр:
1.Кәсіпорынның финанстық есеп берушілігінің нақтылығын қамтамасыз ету
және финанстық есепті пайдаланушылар үшін ақпараттық тәуекелділіктің
деңгейін төмендету.
2.Компоненттік мәліметтерді жинау және бағалау.
3.Кәсіпорынның немесе оның жеке түрлерінің экономикасын жүйелі және
жан-жақты талдау.
4.Кәсіпорын қызметінің оның уставына, бизнес-жоспарына сәйкестілігін
тексеру.
5.Заңдылықтардың сақталуын, бухгалтерлік есеп, есеп берушіліктердің
жүргізілуін және мемлекеттік органдардың шаруашылық субъектінің финанстық
жағдайы туралы нақты ақпаратпен қамтамасыз етілуін бақылау.
6.Алғашқы құжаттарды тексеру.
7.Бухгалтерлік есепті дұрыс ұйымдастыру және жүргізуде клиенттерге
консультациялық қызметтер көрсету.
8.Клиенттермен қатынасты нығайту және өсуіне әрекет жасау.
3. Аудит постулаттары және концепциясы, компоненттері, қағидалары.
Аудиттің көкейтесті мәселелерінің бірі - оның постулаттарын зерделеу
болып табылады. Кең мағынасындағы постулат - бұл басқаша дәлелденбейінше,
жоққа шығарылмайынша ақиқат ретінде қабылданатын аксиомалық ережелер.
Дж.Робертсон "Постулат-бұл негізінде қызмет бағыты белгіленетін негізі бар
аксиомалық бекіту". Постулаттардың көмегімен аудиторлық стандарттардың
мазмұнын танып білуге болады. Постулаттар ғылым және ғылыми тәртіп
жүйесінің негізінде жатады. Олар кез келген ғылыми теорияның дамуы
үшін одан кейінгі логикалық құрылымды жасау базасына керекті бастапқы
алғышарт пен болжаулар болып табылады. Іргелі постулаттарды негізге ала
отырып, ең күрделі мәселелерді түсінуге болады. Аудит теориясындағы
постулаттардың рөлі аса мањызды болады. Батыс ғылымдары мен мамандары
олардың қажеттілігін ерте сезінді. 1961 жылы Р.К.Маутц және Х.А.Шараф
аудиттің 8 постулатын қалыптастырды. Олар өте әйгілі болып, аудит
теориясында кеңінен қолданыла бастады. 1982 жылы америкалық ғылым Т.А.Ли
өзінің постулатын қосты. Сондай-ақ Дж.Робертсон, Р.К.Мауц пен Х.А.Шараф
постулаттарын "экономикалық тиімділіктің максимасы" деп аталатын тағы бір
постулатпен толықтырды. Бірқатар ғалымдар, атап айтқанда, А.Белкаоуи,
Р.Адамс, Я.В.Соколов, К.Ш.Дүйсембаев, М.С.Ержанов және басқалары
жекелеген постулаттардың мазмұнын нақтылау бойынша және оларды қалыптастыру
үшін өз нұсқаларын ұсынды.
Әр түрлі ғалымдар мен маман - практиктердің көзқарастарын жан-жақты
зерделеу арқылы ғылыми негізделген постулаттар болып мыналар саналады:
1. Қаржылық есеп берулер мен қаржы мәліметтері тексерілуі мүмкін.
2. Мүдделердің қайшы келіп қалу ықтималдығы.
3. Верификацияның (қандай да бір нәрсенің дұрыстығын тексеру)
мүмкіндігі.
4. Есептеме дұрыс жасалмаған.
5. Егер қаржылық ақпаратты тексеру тәуелсіз пікір білдіру мақсатында
орындалса, онда аудитордың қызметі оның өкілеттігімен реттемеленеді.
6. Қате қорытынды жіберіп алудан ешкім де тыс емес.
7. Аудитордың пікірі оның мүдделеріне тәуелді.
8. Есеп беру мәліметтерінің обьективтілігі ішкі бақылаудың
тиімділігіне тікелей пропорциональды.
9. Әрбір тізбекті тексеру өткен шақтағы тексерулердің құндылығын
кемітуі және әрдайым ақпараттылығы аз болады.
10. Аудитордың әрбір пайымдауы белгілі бір деңгейде иландырады.
11. Бұрынғы (алдыңғы) ақпараттың құндылығы.
12. Жалпы қабылданған бухгалтерлік принциптерді ұдайы сақтау
(30,34,36, 39,44,47 жєне т.б.).
Осылайша, аудит саласын стандарттау жєне теориясын дамытудағы
постулаттардың маңызы зор. Олар аудитордың тәжірибелік жұмыстарына
міндетті түрде қажет болады. Оларды күнделікті іс-тәжірибеде біліп қолдану
аудиттің мақсаттары мен техникасын, аудиторлық стандарттардың, нормалардың,
мазмұнын терең түсінуге мүмкіндік береді. Аудиторлық стандарттарды
жобалауда қолданылуы аудиторлық қызметтің тиімділігіне оң әсер ететін,
кәсіби маман топтар талқыға салатын постулаттардың нақты жүйесі
негізге алынуы керек.
Еліміздің экономикасында нарықтық қатынасқа көшу барысында – ғылыми,
білім мен практикалық қызметтің даму жолында жаңа ғылым саласының пайда
болуына алып келді, бұл аудит. Аудиттің мазмұнын терең анықтаудан бұрын бұл
сөздің шығу тарихын айтатын болсақ, ол алғашқыда «тыңдаушы» деген мағынада
қолданылған. Осы орайда «аудитор» сөзі нені білдіреді, оның міндеті неде,
қай уақытта пайда болған және қандай объективті жағдайлар оған қажеттілік
туғызғанын қарастыру қажет.
ТМД мемлекеттерінде шыққан арнайы әдебиеттерде «аудит» жөнінде әр
түрлі анықтамалар кездеседі. Біреулері өте қысқаша түрде анықтама берсе,
басқалары керісінше ұзақтау және қиындау түрінде береді, ал үшіншілері
оның да, бұның да анықтамаларының қосындысынан айтылады.
Осыған орай аудит жөніндегі анықтама, Қазақстан Республикасының өз
ерекшеліктерін ескере отырып, «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық
қызмет туралы» заңында «Аудитке» төмендегідей анықтама береді. Аудит – бұл
қаржы есеп беруді, шаруашылық жүргізуші субъектілердің берген есебінің
дұрыстығын анықтау мақсатында олардың қаржы-шаруашылық қызметі туралы
алғашқы құжаттар мен басқа да ақпаратының есебін, оның толықтығын және
қолданылып жүрген заңдар мен белгіленген нормативтерге сәйкестігін тәуелсіз
түрде тексеру.
Аудитті шаруашылық жүргізуші субъектілермен (тапсырыс берушілермен)
жасалған шарт негізінде тәуелсіз жеке адамдар, аудиторлық ұйымдар жүзеге
асырады.
Аудиторлық тексерулер мемлекеттік органдар тарапынан Қазақстан
Республикасының қолданылып жүрген заңдарына сәйкес жүзеге асырылатын
кәсіпорындар шаруашылық қызметінің заңлығына бақылау жасауды жоққа
шығармайды.
Егер белгіленген тәртіп бойынша тіркелмеген және аудиторлық қызметпен
айналысу құқығы біліктілік комиссиясының аттестациясынан өтпеген болса,
бірде-бір заңды ұйым немесе нақты адам аудитор деп атала алмайды немесе
өздерін аудиторлық қызметпен айналысушы ретінде көрсете алмайды.
Аудиттің маңызын анықтау шеңберінде олар төмендегідей негізгі
компоненттердің қажеттілігін анықтау қажет. Оларға жататындар :
1.Шаруашылық жүргізуші субъектілер
2.Ақпараттар
3.Аудиторлардың кәсіби мамандылығы
4.Материалдарды жинау және оларды бағалау
5.Стандарттар мен критериялар(белгілер)
Бірінші компонент – бұл экономикалық объект. Аудиторлық қызметті
жүргізудің қажетті шарты оның аясы туралы айқын түсінік болып табылады. Ол
белгілі бір уақыт аралығында, айталық, компанияның жылдық есеп беруіне
аудит жүргізгенде немесе ішкі аудитте, сондай-ақ экономикалық объект болып
табылмайтын ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізуші
субъектілердің параметрлерімен анықталады.
Екінші компонент - өндірістік жағдай мен ақпарат. Аудиттің көптеген
түрі шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылығымен дайындалған ақпаратты
бағалайды. Аудитор ақпараттың дұрыстығын талдайды. Оның міндетіне есеп
берулерге тек түсінік беру ғана емес, сондай-ақ тікелей олардың өзі жаңа
ақпарат алуында.
Үшінші компонент – бұл аудиті жүзеге асырушы тұлғаның біліктілігі.
Аудитор ең алдымен өз ісінің құзыретті маманы болуы, яғни тиісті
фактілерді жинай білуі керек және осы фактілерді бағалайтын өлшемдерді жете
ұғуы қажет. Одан тәртіптің белгілі бір нормаларын, атап айтқанда, өз ісінің
тәуелсіздігін сақтап, қысым көрсетушілікке қарсы тұра білу керек.
Аудиттің төртінші компонентіне техникалық тұрғыда аудиторлық қызметтің
негізгі мазмұны болып табылатын фактілерді алу мен бағалау жатады.
Фактісіз қандай да бір аудиторлық есеп беру ұтымды жүргізілген зерттеудің
нәтижесі ретінде қабылданбайды.
Бесінші компонент ретінде аудит мазмұны туралы ақпаратқа немесе
функциялауға қатысты жиналған фактілер негізінде белгіленген критерийлер
алдыға шығады. Бұл фактілерді белгіленген стандартқа немесе жалпы
қабылданған критерийлерге сәйкес бағалау қажет.
Аудиттің алтыншы компоненті – аудиторлық есеп беруді жасау. Аудитор
осы арқылы тексеру барысында ашылған жағдайлар туралы, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қызметін оңтайландыру бойынша ұсынған шаралары мен айтқан
ескертпелері туралы хабарлайды.
Аудиттің мазмұнын анықтамалар арқылы қарастырғаннан кейін оның негізгі
түсінікті болған сияқты. Сонымен қатар, аудиттің мазмұнын одан әрі тереңде
қарастыру мақсатымен біз мына үш түсініктеме бердік.
1. Аудиторлық- кәсіпкер, табыс табу үшін кәсіпорындарға қызмет көрсетеді.
2. Шаруашылық субъектісі кәсіпорының, оғанаудитор қорытындысы керек.
3. Мемлекет, кәсіпорындардың жақсы жұмыс жүргізіп табысты болғанын
қалайды, себебі олар салық төлейді.
Аудиторлық қызмет аудиттің негізгі қағидаларын сақтау негізінде
жүргізіледі:
1. Ғылыми аудиттің бұл методологиясы ақиқат шындықты объективті
неғұрлым толық бейнелейтін экономикалық теория мен диалектикалық тәсілге
сүйенуі тиіс. Аудит нарықты экономика жағдайында әрекет жасаушы
талаптарға толық сәйкес жүргізілуі тиіс. Ғылыми басқару тұрғысынан алғанда
аудиторлық қызмет көрсетуінде ғылыми зерттеу жұмыстарының элементтері де
болады, өйткені ол ақиқат болып саналатын кейбір ғылыми жайларды
шаруашылықты басқару тәжірибесінде қалай іске асыруға болатынын тексеруге
мүмкіндік береді. Сондықтан да аудитор есебінде көбінесе белгілі бір білім
және дағдыны иемденетін ғылым әрекет етеді.
2. Жүйелілік, бүтіндік және комплекстік. Жүйелілік пен бүтінділік
аудиторлық тексеру барысында зерттеу объектісін жекеше емес, керісінше жан-
жақты өзара байланыста қарастыруды талап етеді. Аудит объектісі бүтіндей
бір жүйе ретінде қарастырылады, мұның өзі тереңірек танып-білуді қамтамасыз
етеді.
Комплекстік шаруашылық субъектінің әрекетінің көрсеткіштерін,
құбылыстарды өзара тәуелділікте қарау, аудиторлық процедуралардың жүйелік
реттерін сақтай отырып, әрі ұйымдасқан түрде жүргізілуін талап етеді.
3. Бақылаудың белгілі бір бөлімге жұмылдырылуы.
Аудиторлық тексеруде көп жағдайда кәсіпорын қызметінің барлық жағын,
оған әсер ететін факторлар мен байланыстарын түгелдей зерттеу ақылға
қонымсыз, әрі өте қиын. Сондықтан да бақылауды кәсіпорын қызметінің белгілі
бір учаскесіне жұмылдыру қағидасының маңызды методологиялық мәні бар.
4. Объективтілік. Объективтілік- бұл берілген іске ғана қатысты
фактілерді назарға алатын ойлау түрі. Аудитор өз жүмысында шыншыл, адал әрі
тура, ойын ашық айтатын болуы тиіс.
Кәсіпорынның қаржылық қорытынды есеп беруінің дұрыстығы жайлы өз
пікірін көрсететін қорытындысында аудитор оның қаржы жағдайын дәл көрсетуі
тиіс. Шаруашылық субъектінің әрекетінің нәтижесін дәл, объективті бағалау-
информацияны пайдаланушылардың дұрыс шаруашылық щешімдерін қабылдау үшін
қажетті алғы шарт. Объективтілік-интеллектуалдық шыншылдықты көрсетеді, жай
ғана жалпы мағынадағы шыншылдық емес, іске бүтіндей адал, әрі объектквті
қарау. Өйткені сыртқы аудиторлар ешкімте тәуелсіз емес.
5. Адалдық. Аудитор өзі шындығына сенбейтін нәрсені растауға тиіс емес
және ешқандай азғыруларғы ермеуі тиіс, көрсе қызарлыққа, пайда табуға, өз
мүддесін ойлауға тиісті емес.
6. Тәуелсіздік. Аудиторлар қаржылық есептер мен өзге информацияларды
ешқандай алдын-ала пайымдаусыз зерттеп, қаржылық информацияларды ұсынушылар
мен оны қолданушыларға әділ болуы тиіс. Аудитор статусын қоғамдық мойыңдау
- оның тәуелсіздігін мойындауға нетізделген. Әрбір аудитор өзінің
пайымдауын өз бетінше қалыптастыруы тиіс және оның әділдігіне ешнәрсе
ықпалын тигізуге тиіс емес. Аудитор, ол сырт жақтан әлдекімнің бақылауынан
немесе әсерінен бос болғанда ғана тәуелсіз болады.
7. Профессионалдық, шеберлілік, білушілік және ұқыптылық. Аудит тиісті
дайындық тәжірибесі бар және жіті білікті адамдармен, профессионалдықпен
жүргізілуі тиіс. Профессионал аудитор тексеретін кәсіпорындарды, онда
қабылдаған ішкі бақылау тәсілдерін зерттеуін, кәсіпорынның бухталтерлік
проблемалары жайлы кез-келген информацияны алуын күтпеген жағдайларда тез
әрекет етуін, зерттеуді бұзушылық бар екеніне (немесе жоқ екеніне) толық
көзі жеткенше жүргізуін талап етеді. Ал бұл үшін ол жетік білікті маман
болуы тиіс. Жетік білікті аудитордың аудит теориясы мен практакасын
білетіндігімен, дайындық тәжірибе мен мамандық дәрежесінің белгілі деңгейде
екендігімен, бухталтерлік және аудит сұрақтары бойынша халықаралық және
үлттық стандарттар мен нормативтердің даму бағытын, сондай-ақ заң
органдарымен белгіленген белгілі реттеуші талаптарды түсінетінімен
шамаланады.
Шеберлілік - қандай да бір нәрсені жақсы істей алу қабілеті Аудитор
болғысы келген талапкер шеберліліктің жоспарлау, аудиторлық тесттерді өңдеу
және компыотермен зерттеу жүргізу секілді элементтерін оқиды.
Ұқыптылық – абайлылық сақтық секілді түсініледі: аудитор жұмысында сақ
болуы тиіс, яғни ол өзі сенімділігіне көзі жетпейінше түсініктемелерді
дұрыс деп санауына болмайды, ұқыпылық деп сондай-ақ орындалатын жұмысқа
мұқият, әділ ниетпен қарауы түсініледі. Аудитор өзінің жұмысын дұрыс
жоспарлап, содан кейін оның орындалуының дұрыстығын қамтамасыз етеді, яғни
тесттерді толық көлемде орындалып және олардың нәтижелері бойынша адекватты
қорытынды шығуын қамтамасыз етеді.
8. Құпиялылық немесе конфиденциялдық. Аудитор өзінің жұмыс барысында
алған информацияны үшінші бір жаққа ерекше рұқсатсыз немесе мұндай заңды
немесе мамандық міндеті болмаса беруіне болмайды.
9. Оперативтілік. Бұл қағида тапсырманы тез, анық әрі тиімді орындауын
білдіреді. Аудиттің оперативтілігі аудиторлық процедуралардың өз
уақытысында жүргізіліп және тапсырыс берушіге дер кезінде зерттеу
нәтижелерін беруінде қорытындыланады. Осы нәтижелердің негізінде тиісті
қаржылық, басқарушылық, өндірістік және өзге де шаруашылық шешімдер
қабылданады.
10. Есеп берушілік. Аудитор көп жағдайларда акционерлердің мүддесін,
сонымен бір уақытта шаруашылық процесінің өзге де қатынасушыларының
мүдделерін ескере отырып қимыл жасауы тиіс.
11. Дайындау, пікір. Аудитор оның профессионалдық пікірлерін қолдануы
тиіс.
12. Коммуникация. Аудитор өз пікірін білдіру үшін мәселені толық
түсінуге қажеттілердің барлығын ашуы тиіс. Көпшіліктің мүддесі үшін
аудиторлар, егер оларға кәсіпорын сақтауға тиіс болған ережені, заңды
бұзғаны немесе алдау фактісі белгілі болса тиісті деңгейдегі басшыларға
мәлімдеме жасауы мүмкін.
4. Аудит мақсаты көзқарасын қаржылық есептілікті құру және ұсынуға
талаптар.
Экономикалық субъектінің жағдайын өзгертуде немесе сақтауда бір жолға
қойылуына әсер ететін басқаруды қамтамасыз етеді. Басқару ақпаратқа
сүйенеді.
Ақпарат – жинау,сақтау, өңдеу объектісі болыптабылатын мәлімет.
Ақпарат құнына: ақпаратты жинауға басшылар мен солардың қол астындағылардың
жұмсалған уақыты, нарықты талдау, пайдаланылған уақытын төлеу, сыртқы
кеңесшілер қызметін пайдалану, сонымен қатар нақты шығындар жатады.
Басқару – шешім қабылдау деген сөз. Басқару шешімдерін түсініп
қабылдау тек ақпарат негізінде ғана мүмкін болады.
Экономикалық ақпарат – бұл экономикалық субъектінің қаржы-шаруашылық
қызметін сипаттайтын мәліметтер.
Аудитті ақпаратпен қамтамасыз етудің міндеті – аудиторлық процесске
қатысушыларды бақылаудағы объектілер, олардың қызмет етуі және нормативтік-
құқықтық актілер мен кәсіпорындағы шаруашылық механизмдегі заңдарға
сәйкестігі туралы хабарлау болып табылады.
Экономикалық ақпарат басқару аппаратының маңызды құрамдас бөлігі
болып табылады. Экономикалық ақпаратты түрлі белгілері бойынша жіктеуге
болады. Басқару қызметі бойынша жоспарлы, есепке алу, нормативтік-
анықтамалық және талдамалық болып бөлінеді.
Нормативті ақпаратқа өндірістің конструкторлық- технологиялық
дайындығы міндеттерін шешу кезінде есептелінетін нормативтер мен нормалар
жатады. Сонымен қатар ақпаратқа тарифтік мөлшерлемелер, айлықтар, жалақыдан
бюджеттен тыс қорларға бөлінетін жарналар мөлшерлемесі, салық салу
мөлшерлемесі, және т.б. көптеген ұқсас мәліметтер жатады.
Талдамалық ақпарат кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық және қаржылық
қызметінің көрсеткіштерін бағалау процесінде туындайды. Оның негізінде
басқарушылық шешімдер дайындалады.
Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесіне қатысты, ақпарат шығушы және
енуші болып бөлінеді. Енуші ақпарат түсу көздеріне қарай
экономикалықсубъектінің ішкі және сыртқы ақпараты болып бөлінеді. Ішкі
ақпарат өндірістік-шаруашылыққызмет фактілерін тіркеу кезіндегі күнделікті
оперативтік есеп барысында алынған бастапқы ақпаратты, сонымен бірге
кәсіпорынның басқа функционалды жүйесінің ақпаратын, мысалы, жоспарлы
нормативтік және сан алуан анықтамалық ақпаратты қамтиды. Сыртқы- сыртқы
орта туралы ақпарат, мысалы, жоғары ұйымдардың сан алуан директивалары,
жеткізушілер мен тасып алушылардан түсетін ақпарат, банк ақпараты, өткізу
нарығындағы өнім бағалары туралы ақпарат және т.б.
Есепке алу ақпараты нақты және толық , өзекті және уақытылы,
жеткілікті және пайдалы болуы керек. Бастапқы ақпарат құжатпен рәсімдеу
және заң нормативіне сәйкес толтырылған болуы қажет. Есепке алу ақпаратының
негізгі құрамдас бөлігі – қаржылық есептеме.
Қаржылық есеп беру ақпаратына ерекше талаптар қойылады. Себебі, аса
маңыздышешімдер қабылдау кезінде сыртқы және ішкі пайдаланушылар қолданады.
Қаржылық есеп беру ұйымның қаржылықжағдайын, оның қызметінің
нәтижелері және ол жердегі өзгерістер туралы ақпатартты көрсетеді. Олар:
-Бухгалтерлік баланс;
-Шығындар мен табыстар туралы есеп;
-Ақшалардың қозғалысы туралы есеп;
-Меншікті капиталдың құрамындағы өзгерістер туралы есеп;
-Есепке алу саясаты туралы ақпарат және түсіндірмелік жазба.
Аудит мақсаттары тұрғысына қаржылқ есепберуді құру мен ұсынудың
негізгі ерекшеліктері және оған қойылатын талаптар келесідей:
1) қаржылық есеп беру ұйымның қаржылық жағдайын, қызметінің
қаржылықнәтижелерін, ақша қозғалысын және ұйымның меншік капиталындағы
өзгерістерді қажетті менімділікпен көрсетуі керек;
2) ұйым сапалық сипаттамаларға жауап беретін ақпаратты қаржылық есеп
беруді ұсынуды қамтамасыз ететін төмендегі саясатты даярлауы керек:
а) пайдаланушылар үшінорынды шешім қабылдау;
б) келесілерді қамтамасыз ететін сенімділік:
- ұйымның нәтижелері мен қаржылықжағдайыннақты ұсыну;
- оқиғалар мен операциялардың тек заңды нысандарын ғана емес,
экономикалық мазмұнын да көрсету;
- бейтараптық (түрлі қатысушыларға қатысты объективті);
- байқап қарау;
- барлық елеулі қатынастарда толықтық.
3) ұйым пайдаланушылардың қаржылықжағдайы, қызмет нәтижелері және
қаржылық өзгерістері туралы толық және нақты ақпаратпен қамтамасыз етуі
керек;
4) Қазақстан Республикасының заңдарында көрсетілген мерзім ішінде ұйым
қаржылық есеп беруді; мемлекеттік статистика органына, әр құрылтайшы мен
басқа да мүдделі пайдаланушыларға ұсынуды қамтамасызетуі керек.
Қаржылық есеп берудің мақсаты – ұйымның қаржылық жағдайын, қызмет
нәтижелері мен қаржылық есеп берудегі өзгерістер туралы ақпаратты ұсыну.
Экономикалық ақпарат категориясы ретінде есепке алу ақпараты түрлері
иерархиялыққұрылымға ие және ол былай көрсетілген: реквизиттер,
көрсеткіштер, құжаттар.
Реквизиттер – ары қарай логикалықбөлуге жатпайтын қарапайым ақпараттық
бірліктер. Олар объект, процесс, құбылыстардың белгілі бір қасиеттерін
көрсетеді және белгілі бір мағыналық мәнге ие.
Реквизит келесілерге бөлінеді: объект, процесс, құбылыстардың
сандықжағын сипаттайтын реквизит негіздері және суреттеліп отырған объект
немесе процесстің сапалық жағын сипаттайтын реквизиттік белгілері.
Көрсеткіш – бұл бір реквизит негіздер және бір немесе реквизит-
белгілерді қамтитын ақпараттың құрамдас бөлігі болып табылады. Басқа
жағынан, бұл ақпаратқа толы және құжат құруға қабілетті ақпараттың
мимимальды құрамдас бөлігі.
5.Қаржылық есеп беру элементтері аудитінің мақсаттары.
Аудиттің мақсаты іргелі тұжырымдамаларға негізделеді:
-маңыздылық;
-аудиторлық тәуекелдік;
-қаржылық есеп беруді басшылықтың бекітуі ретінде қарау.
Аудитор өз пікірін білдіретін қаржылықесеп беруді кәсіпорын басшылығы,
оның құрамдас элементтерін шын ұсыну негізінде құрайды. Бұл кезде,
басшылық, қаржылықесепберу белгілі бір категорияларға сай келеді деп
дәлелдейді:
-болуы (әрекет ету);
-құқықтар мен міндеттемелер;
-құбылыс;
-толықтық;
-бағалау;
-өлшеу (дәлдік);
-ұсыну және алу.
Аудиторлық мақсат, клиент басшылығын бекіткен бойдан қалыптастырылады
және олармен тығыз байланысты болады. Сондықтан аудитордың басты міндеті –
басшылықтың қаржылық есеп беру жөніндегі тұжырымдарының дұрыс немесе
бұрыс екендігін анықтау.
Аудит мақсатының мәні – аудиторға қажетті көлемде дәлел жинауға
көмектесетін құрылымды құру. Мақсат түрлі тексерулер кезінде бір болып
қалады, бірақ нақты мәліметтер қалыптасқан жағдайға байланысты әртүрлі
болады.
Аудиторлық тексеруді жүргізудің жалпы жолдарын дайындау кезінде
қаржылық есеп беру әділдіген анықтау үшін пайдалануға болады:
- сәйкестігін тексеру;
- ішкі бақылау, тест жүргізу (бақылау кезеңдерін);
- мән бойынша бақылау;
-талдамалық реттемелер.
Сәйкестігін тексеру ішкі бақылау жүйесінің сапасына тест жүргізуге
бағытталған. Сәйкестігін тексерудің мақсаты – елдегі нормативтік – құқықтық
актілерге сай құрылған қаржылық есеп беруді дәлелдеу кезінде
дәлелдердің оңтайлы санын жинау үшін клиенттің ішкі бақылау жүйесін
түсінуге қол жеткізу. Клиенттің ішкі бақылау жүйесімен танысудың
реттемелері:
клиент қызметкерлеріне сұрақ қою;
құжаттар мен жазбаларды тексеру;
лауазымды нұсқаулар, ішкі аудит туралы ереже және т.б.;
осы клиентпен жұмыс істеген алдыңғы аудиторлық тәжірибесі.
Ішкі бақылауға тест жүргізу ішкі бақылау жүйесін түсінгеннен кейін
аудитор қателіктер мен нормадан ауытқуды және оны болдырмауға болатын не
болмайтындығын бағалайды.
Мән бойынша шаруашылық операцияларын тексеру мақсаты шаруашылық
операциялардың қажетті түрде мақылданғанын, тіркелімдерде дұрыс ескеріліп,
жинақталғанын және Бас кітапқа номерленгенін анықтауға болады. Егер аудитор
шаруашылық операциялардың шотта дұрыс тіркеліп, көрсетілгеніне сенімді
болса, онда Бас кітаптағы қорытындылар дұрыстығына сенімді болады.
6.Аудитті жүргізудің объектілік және циклдік тәсілдері.
Аудитті сегменттеудің түрлі тәсілдері бар. Әр шот бойынша сальдоны
жеке сегмент ретінде қарастыруға болады. Бірақ мұндай сегменттеу тиімді
бола бермейді. Сондықтан бір-бірімен байланысты шаруашылық операциялар
циклдері мен осыған сәйкес олардың шоттарын көрсететін топтар бойынша
жекеленген аудит жүргізу пайдалы. Бұлциклдік жол деп аталады.
Аудит сегменті ретінде шаруашылық операциялардың циклдерін бөліп
көрсету экономикалық субъектінің қаржы-шаруашылық қызметі қолданатын
бухгалтерлік есепжүйесі мен құжат айналым жүйесінің мазмұны ескеріле отырып
жүргізіледі. Циклдік тәсіл негізінде капиталдың толық айналымын салуға
болады. Бұл ақшалар, шикізат пен материалдар, негізгі құралдар мен басқа
активтерді сатып алуға бағытталады. Есеп айырысу операциялары жүргізіледі.
Осы процессті сатып алу циклі ретінде қарастыруға болады. Өнімдайындауға
белгілі біршығындар жұмсалады. Ары қарай дайын өнімдісатады және шот-
фактуралар құрайды, төлемдер алады, осындай жолмен алынған дивидендтер мен
пайыздарды төлеу, сонымен қатар жаңа циклдерге кірісу үшін пайдаланылады.
Шаруашылық операциялар циклдерін бөліп көрсету аудит барысында
қосарлы жазбаның есепке алу принципіне негізделетін бағытты тест жүргізу
әдісін қолдануға мүмкіндік береді.
Қосарлы жазба табиғатына сай кредиті бойынша жазбаның бұрмалануы
дебеттік жазудың бұрмалануына немесе жіберіліп қоюына әкеледі және
керісінше. Бағытты тест жүргізу әдісін пайдалану кезінде, аудитор бір
шоттың дебетіне артық тест жүргізілсе, сонымен бір мезгілде
корреспонденттік шот кредитіне де артыққа тест жүргізіледі.
Сонымен, типтік жобалар бағытты тест жүргізу аудитті жүргізгенде
қажетті еңбек пен уақыт шығындарын оңтайландыруға мүмкіндік береді.
Объективтік тәсіл кезінде аудит сегменттері бухгалтерлік есеп
объектілеріне дәл келеді де шаруашылық операцияларға бухгалтерлік
есептің жекелеген шоттарына қатысты дәлел алу тұрғысынан тест жүргізіледі.
Сонымен, әр шаруашылық операциясындағы дәлелдерді жинау кезеңінде
олардың арасындағы өзара байланысты анықтамастан, бухгалтерлік есептің
жекелеген шоттарының орнатылған критерийлеріне сәйкестігіне дәлел жинау
тұрғысынан жүргізіледі. Бухгалтерлік шоттың әр шотының аудиті аяқталғаннан
кейін алынған нәтижелерді жинау мақсатында олардың арасындағы өзара
байланысқа талдау жасау керек.
Әрине, аудиттің мұндай нұсқасын ең ұтымды деп тануға болмайды, себебі
бірдей қаржылық шаруашылық операцияларын аудитор бірнеше рет тексеруі
мүмкін.
7. Аудит түрлері.
Аудиттің түрлерін зерттеудің методикалық жағының өте зор маңызы бар.
Өйткені аудитті қандай түрлермен жүргізу және олардың әрбір жағдайларда
тигізетін әсерлерін анықтау қажет. Осыған орай аудит төмендегідей түрлерге
жіктеледі:
1. Субъектілер бойынша – ішкі және сыртқы;
2. Зандылығы бойынша – міндетті және бастамашылық;
3. Объектіні аудиторлық жұмыспен қамту бойынша – толық және ішінара.
Бастамашылық аудит соған қажетті тапсырысшыларды тапсыруы бойынша
жүргізіледі, егер бұл тексеру заң жүзінде көрсетілмесе. Мұндай тексерудің
көлемі клиенттердің талабына байланысты.
Міндетті аудит заңда көрсетілген және субъектінің өздерінің қаржы-
шаруашылық жұмыстарын тексеру үшін аудиторларды немесе аудиторлық
фирмаларды шақыруға міндетті.
Сыртқы аудит аудиторлық фирмалармен немесе жеке аудиторлармен шарт
бойынша субъектінің қаржы есебінің дұрыстығын және қаржы мүмкіншіліктерін
тәуелсіз түрде бағалау үшін жүргізіледі.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің орындалған жұмыстарына тәуелсіз
экпертиза берідің нәтижесінде аудиторлар қаржы жағдайын жақсарту,
жұмыстардың тиімділігн арттыру жөнінде керек болған жағдайда өздерінің
ұсыныстарын береді. Сонымен қатар субъектінің төлем қабілеттілігіне және
қаржы тұрақтылығына баға береді. Сыртқы аудиттің мақсаты тапсырыс
берушілердің мүддесіне қарай жасалынады. Сыртқы аудиттің басты міндеті –
субъектінің есебіне тәуелсіз түрде баға беру, көрсеткіштерінің дәлдігін
анықтап, сол жайында тапсырыс берушілерге өз пікірін айту. Сыртқы аудит өз
жұмысын заңға, стандартқа, бухгалтерлік есептің принциптеріне,
нормативтерге т. б. Сүйене отырп жүргізіледі.
Ішкі аудит субъектінің ішінде жүргізілетін жұмыстарға тәуелсіз түрде
баға беру, оларға қызмет көрсету болып табылады. Ішкі аудиттің мақсаты
субъектінің экономикалық саясатын дұрыс жүргізілуіне, ішкі бақылаудың
дұрыстығына, барлық бөлімдері мен бөлімшелерінде жұмыстың орындалуына
эксперттік түрде баға беру.
Жалпы алғанда ішкі аудиттің орындалатын жұмыстарының саны өте көп.
Бухгалтерлік құжаттардың дұрыс орындалуы мен барын тексерумен қатар, ішкі
аудит әкімшілік тәртіптің сақталуын, бұйрықтар мен үкімінің орындалуын
тексереді және тауарлы материалды құндылықтарды, негізгі құралдарды
түгендеу жұмысын ұйымдастырады т. с. с. Ішкі аудиттің міндеті мен мақсаты
және орындалатын жұмысы субъекті бастығының талабына сай жүргізіледі.
Сонымен қатар субъекті бастығының ұсынысы бойынша ішкі аудиттің жұмысы
ұйымдастырылады. Осы жоғарыда айтылғандарға қарай сыртқы және ішкі аудиттің
жұмыстарының бір-бірінен айырмашылығы олардың объектілері, бағыты, міндеті,
мақсаты және жауаптылығ бойынша.
Аудиттің бағыты – заңдылықтарымен анықталған, аутиорлық қызметтің
нормативтік жүйесін реттеу, аудиторлар мен клиенттердің шарттық
міндеттемелерін нақтылы мақсатпен шеші болып есептелінеді.
Аудиторлық қызметтің негізгі бағыты – субъектілердің бухгалтерлік
(қаржылық) есептерінің дұрыстығын және оларндың жасаған қаржылық және
шаруашылық операцияларының нормативтік актілерге сай екендігін анықтау.
Аудиттің міндеті – қаржы есебін төмендегідей бағыттары бойынша
тексеру:
• Есептердің дұрыстығын, анықтығын растау;
• Тексеру кезінде есеп пен отчетта көрсетілген шығындардың,
табыстардың қаржы нәтижелерінің қорытындысының анықтығын,
дұрыстығын, толықтығын және дәлдігін тексеру;
• Бухгалтерлік есепті жүргізуде олардың заңдар мен нормативтік
құжаттарға сәйкестігін және отчеттардың жасалуын, активтерді,
міндеттемелерді және меншік капиталды бағалау әдістемелерінің
дұрыстығын тексеру;
• өзінің негізгі және айналым қорын дұрыс пайдаланудың арқасында,
келешектігі резервтерді анықтау.
Қаржы отчеті жөніндегі аудиттің негізгі міндеті – отчетта көрсетілген
активтердің, міндеттемелердің, меншік капиталдың және субъектінің қаржы
нәтижесінің толықтығына, дәлдігіне, дұрыстығына объективті түрде белгілі
бір мезгілге бағалау және де субъектіде қабылдаған есеп саясатының заңдары
мен нормативтік актілерге сәйкестігін тексеру.
Аудит қызметінің қажеттілігі төмендегі жағдайларға байланысты пайда
болды:
1) Пайдаланушылардың өздеріне қажетті ақпаратты әкімшіліктер
жағынан дұрыс мәліметтер бермеудің нәтижесінде пайда болған дау
жайында;
2) Ақпараттың сапалығы жөнінде қабылдаған шешім – тәуелділігінің
әсері;
3) Ақпаратты тексеру үшін арнаулы білімнің қажеттіліг;
4) Сапасын анықтауға ақпарат пайдаланушылардың мүмкіншілігінің
жоқтығын.
Осы айтылған алдынғы жағдайлар тәуелсіз эксперттің қызметтерінің
қажеттілігін анықтады. Ол экперттер немесе аудиторлар өздеріне сай
дайындалған, тәжірибесі бар мамандар және аудиторлық қызмет жасауға куәлігі
және құқығы бар адамдар немесе фирмалар.
Дұрыс ақпараттың барлығы капитал рыногының үнемділігін, (тиімділігін)
жоғарылату үшін қажет және әр түрлі экономикалық шешімдерді жобалауға және
бағалауға мүмкіндік жасайды. Аудиторлық тексеруді жүргізу міндетті болмаса
да дегенмен оның келешекте дұрыс шешім қабылдау үшін маңызы өте зор.
Меншік иелері, әсіресе акционерлер, пайщиктер және де қарыз (несие)
берушілер, кәсіпорынның көптеген орындалып жатқан шаруашылық оперцияларына
бейтаныс, олардың осы операциялардың дұрыстығына көзі жетпейді немесе
мүмкіншіліг жоқ. Міне, осы айтылған ақпараттардың дұрыстығын анықтайтын
тәуелсіз аудиторлардың шешімі керек. Тәуелсіз аудиторлар кәсіпорыннң
шаруашылық жұмысының нәтижесі жөніндегі ақпараттардың дұрыстығын дәлелдеп,
оның заңға сәйкес екендігін және дұрыс шешім қабылдауына әсер етеді. Осыған
орай аудиторлық қызметтің ролі ерекше орын алады.
Аудиторлық қызмет деп аудит жұмысын ұйымдастыру мен әдістемелік
жағынан қамтамасыз ету, аудиторлық тексеруді іс жүзінде орындау жйне басқа
да аудиторлық қызметті көрсету түріндегі кәсіпкерлік қызмет.
Аудиторлық қызметкер қаржылық берудің заңдарға, өзге де қалыпты
құжаттарға сәйкестігі мен ондағы қаржы-шаруашылық қызметті нәтижелерінің
дұрыс көрсетілуі, бухгалтерлік есеп, қаржы, салық салу, құқық және
сақтандыру ісі, өндірісті дұрыс ұйымдастыру, накрықтық динамика жағдайында
шаруашылық жүргізуші субъектілердің өндірістік құуаттарының тиімділігін
арттыру үшін резервтерді анықтау мақсатында ақы төлеу негізінде жасалған
шарттар бойынша тәуелсіз түрде аудиторлық тексерулер, кеңес беру түрінде
көрсетіледі.
Аудит нарықтық экономикм жағдайында барлық шаруашылық процесіне
қатысушылардың қызметінде маңызды роль ойнайды. Ол анық ақпаратпен
қамтамасыз етеді, серіктестер арасындағы сенімділікті қалыптастыруға
септігін тигізеді, оңтайлы басқарушылық шешімдерді іріктеу мен
кемшіліктерді жою бойынша ұсыныстарды әзірлейді, сондай-ақ қаржылық
жағдайды тұрақтандыруға, шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің
тиімділігін арттыруға және тұтастай қоғамның әлеуметтік-экономикалық
жағдайын жақсартуға ықпал етеді.
Аудитті қаржылық, экономикалық, техникалық, заңдық және басқа да
қызмет салаларында жүргізуге болады. Аудиттің ең негізгі мақсаттарының бірі
– шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық есеп берулерініңнақты
екендігің анықтау болып табылады.
Бұл арада клиенттің нормативті-құқықты актілердегі талаптарды сақтауын
бақылауда үлкен мән беріледі. Компаниялардың қызмет нәтижелері және олардың
заңды сақтауы туралы ақпараттың тәуелсіз расталуы мемлекетке, меншік
иелеріне, акционерлерге, инвесторларға, кредиторларға және олардың бизнес
бойынша серіктестеріне қажет. Негізгі есеп тұжырымдамасы бойынша Америкалық
бухгалтерлер ассоциациясы былай делінген: «Аудитт – бұл экономикалық
әрекеттер мен оқиғалар, олардың белгіленген деңгейінің нақты өлшемдерге
қаншалықты сәйкесетіндігі туралы ақпаратты алу мен бағалаудың және
нәтижелері мүдделілік танытқан пайдаланушыларға беретін жүйелі процесс».
ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» Заңында мынадай анықтама берілген:
«Аудит Қазақстан Республикасының заңында белгіленген талаптарға сәйкес
қаржылық есептіліктің дұрыс және объективті жасалғаны туралы тәуелсіз пікір
білдіру мақсатында заңды тұлғалардың қаржылық есептілігін тексеру болып
табылады».
Бір ғылым ғана зерделейтін объективті шындықты қандай да бір бөлігін
немесе кез келген ғылымның мазмұны деп ұғынуға болады. Органикалық
тұрғыдағы өндірістік қатынастардың нарықтық эконоикадағы объективті
экономика заңы экономикалық теорияның пәні болып табылатыны белгілі.
Салалық экономикалық ғылым салалардың, өзіндік ерекшелігіндегі бұл
заңдардың әрекетін, өндіруші күштермен, техникалар және технологиялармен
өзара байланысындағы жекелеген салалардың өндірістік қатынасының даму
ерекшеліктерін зерделейді.
Аудит мазмұны алға қойылған мақсаттар мен бақылау объектілерін ескерту
арқылы нақтылануы мүмкін.
Бұл туралы ХАС 200-де әлдеқайда рет-ретімен айтылған. Онда былай
делінген: қаржылық есеп беру аудиттің мақсаты – белгіленген талаптарға
сәйкес барлық елеулі аспектілер бойынша қаржылық есеп берулердің жасалғаны
немесе жасалмағаны туралы аудиторға өз пікірін білдіруге мүмкіндік беру.
Бұл негізгі мақсат экономикалық әлеуетті, қаржылық ресурстарды,
салықтарды дұрыс есептеудің талдауын, қаржылық жағдайды жақсарту бойныша
шараларды әзірлеуді, шаруашылық жүргізуші субъектілердің кірістері мен
шығыстарын, қызмет нәтижелері мен шығынды оңтайландыруды, жақсы
пайдаланатын резервтерді анықтаудың шарттары мен міндеттері туралы
клиентпен болатын арадағы келісімшартпен толықтырылуы мүмкін.
Егер аудиттің объектісіне кәсіпорындағы бухгалтерлік есптің жағдайы
кіретін болса, онда аудиттің мақсаты, оның қолданыстағы заңның талаптарына,
шаруашылық жүргізуші субъектілердің өз ішінде қабылданған есептік саясатпен
және мемлекет белгілеген жалпы нормаларға, стандарттарға және ережелерге
қаншалықты сәйкестігін тексеру жатады.
Егер аудиттің объектісіне барлық шаруашылық қызметтері кіретін болса,
онда мақсат – осы қызметтің тиімділігін бағалау, шығынды барынша кемітудің
ықтимал жолдарын анықтау, өндірістің пайдалылығы мен еңбек өнімділігін
арттыру, жұмыстың аса жоғары түпкілікті нәтижесіне қол жеткізу үшін
ұсыныстарды әзірлеу.
Аудит мақсатынаң консалтингтік қызмет жүзеге асыру барысында клиенттің
коммерциялық қызметін жақсартатын жоғары сапалы кеңес беру қызметі болады,
сонымен қатар аудитордың беделі мен табысы қоса өседі.
Алға қойылған аудит мақсаттарына қол жеткізу үшін нақты міндеттерді
шешіп алу қажет. Олардың ішінен ерекшелеп мыналарды бөліп көрсету керек:
1. Кәсіпорынның қаржылық есептемесінің шындыққа жанасымдылығын
қамтамасыз ету және осы есеп беруді пайдаланушылар үшін
ақпараттық тәуекелді қолайлы деңгейге дейін азайту;
2. Шешім қабылдаудың логикалық тұрғыдан негізделген базасын құру
үшін жеткілікті дәрежеде құзіретті мағлұматтарды алып, бағалау;
3. Кәсіпорын экономикасын немесе оның белгілі бір қызмет түрінің,
оның ішінде, инвестициялық маркетингтік және сыртқы
экономикалық қызметьін жүйелі талдау;
4. Кәсіпорын қызметі және оның жарғысының бір-біріне сәйкестігін,
жасалған бизнес-жоспардың және басқа да тапсырмалар мен
нормативтердің орнықтылығын тексеру;
5. Заңның сақталуын, бухгалтерлік есепті жүргізудің және есеп
берідің дұрыстығын, шаруашылық жүргізудің және есеп берудің
дұрыстығын, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық
жағдайы туралы шындыққа жанасымды ақпаратпен пайдаланушылардың
қамтамасыз етілуін бақылау;
6. Заңды белгілейтін бастапқы құжаттар мен олардың шынайы
мазмұнына шаруашылық операцияларының қаншалықты сәйкесетіндігін
тексеру;
7. Кәсіпорынның өндірістік, маркетингтік, инвестициялық және басқа
қызметтерін бақылау мен есебі саласындағы әр түрлі мәселелер
бойынша клиентке кеңес беру қызметін көрсету;
8. Клиенттің меншігін бекітіп беруге, оның бизнесінің тиімділігін
арттыруға және кемшіліктерді жоюға ықпал ету.
Аудиттің нақты міндеттері алға қойылған мақсаттарға, оның түрлері мен
жүргізу шарттарына байланысты болады,
Аудит – бақылау, бағалау, ұсыныстарды әзірлеу және әр түрлі кешенді
қызметтерді қамтитын іскерлік кеңес беру бойынша күрделі қызмет түрлері.
Аудиторлық қызметті жүзеге асырудың негізгі формаларының біріне
тексеру жатады. «Тесеру» термині латынның «revisio» сөзінен шыққан, оның
аудармадағы мағынасы «қайта қарау» немесе «қызметтерді зерттеу» дегенді, ал
«тексеруші» - «тексеріс жүргізетін тұлға» дегенді білдіреді.
Аудит ұғымы тексеру және бақылау ұғымдарынан әлдеқайда терең. иАудитор
тексерушіден өзінің мәні, мақсаты, клиентпен қарым- қатынасы, тәуелсіз
пікір білдіруі, терең баға беруі, объектінің даму келешегі мен жағдайы
туралы қорытындысының негізділігі бойынша ерекшеленеді.
Аудит қаржылық көрсеткіштердің анық екендігін тексеруді ғана
қамтамасыз етпейді, ол, слнымен бірге, кемшіліктерді жою мен шаруашылық
жүргізуші субъектілер қызметін оңтайландыру жөніндегі ұсыныстарды
әзірлейді.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Аудиттің пайда болуы және дамуы туралы не білесіз?
2.Аудит пәні не, оның қандай объектілері бар?
3.Аудиттің қандай принциптері бар?
4.Аудиттің қандай мақсаттары мен міндеттері бар?
5.Ақпарат дегеніміз не?
6.Басқару деген не?
7.Экономикалық ақпарат ұғымына анықтама беріңіз.
8.Экономикалық ақпараттың қандай түрлері бар?
9.Есепке алу ақпаратына қандай талаптар қойылады?
10.Есеп ақпаратының құрылымы қандай?
11.Қаржылық есеп беру ақпаратының мақсаттарын айтыңыз.
Тақырып 2. ҚР-дағы аудиторлық қызметін нормативті реттейтін жүйе
Дәріс сабағының мазмұны:
1. ҚР-дағы аудиторлық қызметті реттейтін органдардың
функциялары мен құрылымдары.
2. ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» заң және ҚР-дағы аудиторлық қызметті
реттейтін басқа да нормативтік-құқықтық актілер.
3. Аудиторларды кәсіби аттестациялау жүйесі және ҚР-дағы аудиторлық
қызметті лицензиялау.
4. Аудит стандарттары және кәсіби тәртібі
5. Аудиттің халықаралық стандарты
6. Кәсіби этикалық кодексі
1. ҚР-дағы аудиторлық қызметті реттейтін органдардың
функциялары мен құрылымдары.
"Аудиторлық қызмет көрсету" ұғымына Республикалық және территориялық
аудиторлар палаталары, аудиторлық фирмалар мен тәуелсіз аудиторлар
кіреді. ҚР "Аудиторлық қызмет туралы" заңға сәйкес Республикалық аудиторлар
палатасы тәуелсіз "бейүкіметтік", қоғамдық, коммерциялық кәсіби, өзін-
өзі басқаратын жєне өзін-өзі қаржыландыратын ұйым болып табылады.
Аудиторлар палатасы аудиторларды, аудиторлық ұйымдарды ерікті негізде
біріктіреді және мүшелік жарналар мен Қазақстан Республикасының заңдарында
тыйым салынбаған өзге де көздер есебінен қаржыландырылады.
Аудиторлық ұйымның құрамындағы аудиторлардың саны кемінде екі
адамнан құралуға тиіс. Оның жарғылық капиталында аудиторларға және
(немесе) аудиторлық ұйымдарға тиесілі үлес кемінде 51 % болуға тиіс.
Аудиторлардың республикалық жєне территориялық палаталары аудит
порцедурасын біріздендіруге (унификация), жетілдіруге және дамытуға
үлестерін қосуы керек. Аудит, бухгалтерлік есеп және экономикалық талдау
салаларындағы стандарттар мен ұсыныстарды сараптаумен қатар олар аудиторлық
фирмалар мен аудиторлардың қызметтерін үйлестіру функциясын орындайды,
олардың қоғамдық этикалық нормаларын анықтайды, аудиторлардың
біліктілігін арттыру, аудиторлық қызметтің нарығын зерделеу, аудиторлық
фирмалар мен аудиторларды нормативті құжаттармен қамтамасыз ету, оларға
аудиторлық істі ұйымдастыруда кеңес берушілік-әдістік көмек көрсету бойынша
шараларды қарастырады.
Нарықтық экономикаға көшу барысында аудиторлық қызметтерді құрудың
қарқынын жеделдетіп, олардың жұмыс әдістерін жетілдіру аса мањызды. Бұл
өндіріс пен шаруашылық жүргізуші субьектілер қызметін басқарудың көптеген
салаларында экономикалық проблемаларды шешудегі дәрменсіздіктерді жылдам
еңсеруге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы Қаржы
Министрлігінің БТБ (Бақылау-тексеру басқармасы) жанынан шаруашылық есептегі
тексеруші топ ұйымдастырылған 1989 жылдан басталады. Содан кейін оның
негізінде 1990 жылдың 15-ші ақпанындағы ҚазССР Министрлер Кењесініњ № 60
қаулысына сәйкес республиканың Қаржы Министрлігіне қарасты аумақтық
бөлімдерімен "Қазақстанаудит" атты шаруашылық есептегі аудиторлық
орталық құрылды. 1992 жылдан бұл кәсіпорын жеке меншіктің барлық ұйымдарға
аудиторлық қызмет көрсететін аса ірі дербес акционерлік компанияға
айналды.
1993 жылдың 18-ші қазанында Жоғарғы Кеңес "Қазақстан Республикасындағы
аудиторлық қызмет туралы" бірінші заңын қабылдады, ал 1994 жылдың 6-шы
мамырында елдегі аудиторлардың 1 съезінде аудиторлар палатасының Жарғысы
тіркеуден өтті. Қазіргі уақытта елімізде 100-ден астам аудиторлық
фирмалар мен 3000-нан астам маман жұмыс істейтін тәуелсіз жеке кәсіпорындар
әрекет етеді. Келешекте аудиторлық істің мамандарына деген қажеттілік
арта түседі. Аудиторлардың Республикалық Палатасының есебі бойынша
еліміздегі аудиторлық қызметпен айналысатын қызметкерлердің саны шамамен 30
мыңдай адамды құрауы керек. Нарықтық өзара қарым-қатынасқа сәйкесетін
нормативті-құқықтық актілерді әзірлеп қабылдау аудиторлық істің келешекте
дамуын дұрыс анықтауға және біздің елімізге аса ірі халықаралық аудиторлық
компаниялардың көптеп келуіне ықпалын тигі-зеді.
ҚР "Аудиторлық қызметтер туралы" заңында ашық үлгідегі акционерлік
қоғамды, өндірістік кооператив пен мемлекеттік кәсіпорынды қоспағанда
кез келген ұйымдық – құқықтық формада аудиторлық қызметті жүзеге асыру
үшін құрылған коммерциялыќ ұйымдар ретінде ұғылатын аудиторлық ұйымдарға
анықтама берілген.
Аудиторлық ұйымдарды құру барысында аудиторлық кәсіпорындардың әр
түрлі формаларын мынадай түрде мақсатқа лайықты пайдалану:
-шетелдік аудиторлық фирмалардың өкілдіктерін;
-біріккен аудиторлық кәсіпорындарды;
-акционерлік қоғамдар мен компаниялар;
-шағын жеке меншік және жеке кәсіпорындар;
- жеке - дара аудит және кеңес беру.
Бірінші типтегі аудиторлық ұйымдарға 2002 жылға дейін "үлкен бестік"
деп аталатын: "КПМГ", "Делойт Энд Туш", "Артур Андерсен", "Эрнст энд
Янг", "Прайс Уотерхаус Куперс" шетелдік компаниялардың өкілдіктері
кіреді.
Бұл компаниялар, әдетте, келешегі зор аудандарға ірі қалаларда
офистерге, үлкен штаттарға жєне халықаралық деңгейдегі ауқымды жобаларды
жүзеге асыра алатын мүмкіндіктерге ие. "Үлкен бестік" мүшелерінің жылдар
бойы тірнектеп жинаған тәжірибесі және жоғары беделі бар. "Үлкен
бестіктердің" барлығы да өз қызметтерін Қазақстанда бастаған. Олардың
өкілдері беделді тендерге қатысып жүр. Құрлықаралық фирмалардың
тұрақты клиенттеріне белгілі халықаралық біріккен және қазақстандық
компаниялар мен қаржы - банк мекемелері жатады.
Екінші тип ТМД елдерінің аудиторлық фирмалармен және шетелдік
фирмалармен ("үлкен бестіктен" басқа) біріккен аудиторлық кәсіпорындар
құруды көздейді. Мұндай аудиторлық фирмалар шетелдік, біріккен және
отандық компанияларға кәсіби қызмет көрсетеді. Осы типтегі аудиторлық
ұйымдардың қатарына біздің еліміздегі ЖАҚ "БДО Қазақстанаудит"-ті
жатқызуға болады. Ол 2004 жылдың сәуір айында "ВДО ІNTERNATIONAL" деп
аталатын әлемдегі аса ірі халықаралық тәуелсіз фирмалардың аудитор-лық
ассоциациясына толыққанды мүше боп кіреді.
1963 жылы негізі қаланған "ВДО ІNTERNATIONAL" 99 елдің аудиторлық
фирмаларының қызметін қамтиды және 2004 жылдың басында "Артур Андерсон"
атты әйгілі фирма тарағаннан кейін бұл ассоциация "үлкен бестіктің"
құрамына кірді.
Үшінші тип – бұл өнеркәсіп кәсіпорындарына, ауыл шаруашылығына,
құрылысқа, сауда-жабдықтау және басқа да салаларға қызмет көрсететін
салааралық аудиторлық компания. Ол өзіндік ерекшелігі бар тақырыпта
жұмыс істейді, оның нақты қызмет бағыты бар, отандық кәсіпорындарға
кең спектрлі кәсіби аудиторлық қызмет көрсетеді.
Ұйымдастыру формасының төртінші типі - құрамына бірнеше аудиторлар
кіретін шағын дербес аудиторлық фирмалар. Олар негізгі қызметтердің
шоғырлануын жєне икемділігін, клиентпен тікелей байланысуды, қызметтер мен
адам ресурстарын оңтайландыру мүмкіндіктерімен қамтамасыз етеді.
Қазақстанда аудиторлық ұйымдардың осы тобына НАК "Центраудит-Казахстан",
ЖШС "Ержановтар жєне К", ЖШС "Ай-аудит" және т .б. жатқызуға болады.
Ұйымдастыру формасының бесінші типі - жеке-дара аудиттеу және кеңес
беру. Бұл арада біріккен аудиторлық туралы айтылып тұрған жоқ, мұнда кәсіби
- кеңес берушінің негізгі жұмысы турасында сөз болып отыр. Мұндай кеңес
берушінің қызмет құны қосымша шығындардың болмауынан төмен, сол себепті
де оның қызмет саласын едәуір кеңейтеді.
Аудиторлық ұйымдардың іс-тәжірибесін талдау олардың негізгі қызмет
бағыттарын жєне ұлттық экономика саласы, әр түрлі салалардағы
кәсіпорындармен өзара байланысының формаларын анықтауға мүмкіндік
береді.
2. ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» заң және ҚР-дағы аудиторлық қызметті
реттейтін басқа да нормативтік-құқықтық актілер.
Аудит жұмысының құқылығы аудит заңына және басқа мемлекеттік
нормативтік құжаттарға сүйене отырып жүргізіледі. Дүние жүзіндегі
қалыптасқан үлгі бойынша барлық елдерде мемлекет тұрғысынан аудит заңы
қабылданады. Сол сияқты біздің елімізде де аудит жұмысының қажеттілігі
анықталғаннан кейін 1993 жылы 18 қазан айында Қазақстан Республикасында
бірінші рет "Қазақстан Республикасының аудиторлық қызметі туралы" заңы
шықты. Сонымен аудит жұмысының құқылық негізі анықталып тәуелсіз, дербес
қаржылық бақылау саласы құрылып, оның негізі мақсаты мен міндеті
мемлекет және жеке меншіктегі кәсіпорындардың, кәсіпкерлердің мүддесі
көлеміңде барлық шаруашылық субъектілері үшін меншіктік түріне қарамастан
бірдей құқылы.
Шаруашылық субъектісі деп әр түрлі меншіктегі ұйымдастыру тұрғысынан
дербес құқылы өндіріс, сауда, коммерция, бизнес бірлестіктерін немесе
басқадай мекемелерді айтады. Оған банктер, ассоциациялар, әлеуметтік
қамсыздандыру мекемелері, биржа бірлестіктері тағы баска көптеген
кәсіпкершілік жасаушы құрылымдар жатады. Соның ішінде аудитор фирмалары
немесе жеке аудитор жұмысы да жатады.
«Аудиторлық қызмет туралы» заң Қазақстан Республикасында аудиторлық
қызметті жүзеге асыру процесінде мемлекеттік органдардың, заңды және жеке
тұлғалардың, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың арасында туындайтын
қатынастардыреттейді. Ол 6-тармақтан және 25 баптан тұрады.
1-тармақ. Жалпы ережелер (1-4 баптар).
2-тармақ. Аудиторлар, аудиторлық ұйымдар, аудиторлар палатасы (5-8
баптар).
3-тармақ. Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау және аудиторлық
қызметті лицензиялау (9-13 баптар).
4-тармақ. Аудиторлық қызметті жүзеге асыру (14-16 баптар).
5-тармақ. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың құқықтары, міндеттері
және жауапкершіліктері (17-20 баптар).
6-тармақ. Аудиттелетін субъектілердің құқықтары, міндеттері және
жауапкершіліктері (21-25 баптар).
Аудиторлық тексерудің нәтижелері маңызды басқару шешімдерін
қабылдауға негіз болады.
Нормативтік- құқықтық реттеу дегеніміз- бұл, аудиторлық тексеру
жүргізу объектісінің жұмыс істеуін заңда, нормативтік құжаттарда,
ережелерде қарастырылған нормалар мен ережелерге қатысты зерттеу.
Аудиторлық қызметті реттеуші нормативтік- құқықтық құжаттарға
келесілер жатады:
- ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» заңы;
- ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» заңы;
- ҚР қылмыстық кодексі;
- ҚР азаматтық кодексі;
- «ҚР банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы;
- ҚР «Акционерлік қоғамдар туралы» заңы;
- Қазақстандағы Халықаралық аудит стандарттары;
- «ҚР аудиторларын аттестациялау бойынша Мемлекеттік емес мекеме
-Біліктілік комиссиясы туралы» Ереже;
- «Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау тәртібі туралы» Ереже
және т.б.
3. Аудиторларды кәсіби аттестациялау жүйесі және ҚР-дағы аудиторлық
қызметті лицензиялау.
Қазақстан Республикасы үкіметінің 1999 ж. 29-маусымындағы қаулысымен
аудиторлық қызметті лицензиялау Ережесі бекітілді. Осы қаулымен лицензия
беру тәртібімен шарттары, сондай-ақ аудиторлық қызметті лицензиялауға
қойылатын талаптар квалификациялық талаптар белгіленді.
ҚР Ұлттық банкі Басқармасының №384 27.10.2003 ж. қаулысымен өтініш
берушіге және банктер мен сақтандырушы ұйымдарда аудит өткізуге лицензия
беру туралы өтінішке тіркелген құжаттардың тізіміне қойылатын талаптар
жөніндегі Ереже-нұсқаулар бекітілді.
Мемлекеттік емес мекеме- аудиторларды аттестациялау бойынша
Біліктілік комиссиясының ережесінде оның ҚР аумағында аудиторлық
қызметпен айналысуға ниет білдірген, аудиторлыққа кандидаттарды
аттестациялау мақсатында құрылғандығы атап көрсетлген. Комиссияның
құрылтайшысы болып табылатын – аудитордың аумақтық палаталары. Ережеде
Біліктілік комиссиясының мақсаты мен міндетті қызметтері, құқықтары мен
міндеттері және жұмыс істеу тәртібі анықталған.
Аттестациялау деп - өкілетті орган бекіткен біліктілік талаптарының
негізінде емтихандар қабылдау арқылы аудиторлыққа кандидаттардың
біліктілік деңгейін Біліктілік комиссиясының анықтауын айтады. Бұл құжатта
төмендегілер анықталған:
- аудиторлыққа кандидаттардың құжаттарын тапсыру және сақтау тәртібі;
- модульдық емтихан тапсырмаларына қойылатыннегізгі талаптар;
- ұйымдастыру және бағалау топтары;
- аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау процедуралары;
- аттестация нәтижелерін рәсімдеу;
- аттестацияның өткізілуіне жауапкершілік және бақылау жасау.
"Аудиторларды аттестациядан өткізу" аудитор боламын деген
талапкерлер аттестациядан өту үшін оның жоғарғы білімі болу керек, өз
мамандығы (бухгалтер, тексеруші) бойынша тиянақты жұмыс тәжірибесі болуы
қажет. Осы көрсетілген талаптарға сай келетін талапкерлер емтихан
тапсыруы керек. Қазір Қазақстан Республикасында арнайы аудитор
дайындауға кұқық оқу орындары 2-4 ай мерзімінде оқытып дайындайды. Бұл
жұмысты ұйымдастыру, бақылау жүргізу міндетін Республикалық Қаржы
Министрілігінің жанынан ашылған "Біліктілік Комиссиясы" атқарады.
Оку бітірген аудиторга талапкерлер "Біліктілік комиссиясының"
басшылығымен жүргізілген комиссияға емтихан тапсырғаннан кейін
аудитор куәлігін (лицензия) алады, ол бес жылдық мерзімге беріледі.
Қалыптасқан тәртіп бойынша аудиторға талапкерлер "Біліктілік
комиссиясында" арнайы тіркеуге алынады, сол тіркеу номерімен
белгіленген аудитор куәлігін және атына жасалған "мөр" алады.
4. Аудит стандарттары және кәсіби тәртібі.
Шаруашылық субъектілерінің жұмысы өзінің жарғылық құжатына сәйкес
жүргізіледі де, ал жұмыскерлер сол заңның талабына сәйкес белгіленген
тәртіпке байланысты өз қызметін атқарады. Аудиттің стандарты және
нормативтері екінші топқа жататын құжаттар. Олар арқылы аудит жұмысын
тікелей бір жүйеге келтіріп отырады. Олар өз кезегінде аудит теориясынын
үшінші элементі деп саналады. Аудит постулаты арқылы аудит стандартының
мазмұны анықталады, ал аудит стандарты мен нормативтері аудит
жұмысының сапалылығын анықтайды. Аудит жұмысы осы стандарттар мен
нормативтердің талабына сәйкес бір жүйеде жүргізіліп, оның, міндеті мен
мақсатын орындайды.
Аудиттің стандарты және нормативтері деп "аудит
принциптерінің талабына сәйкес аудит қызметін жүргізуге
белгіленген ереже-нұсқауларды" айтады. Сол ереже-нұсқаулар аудиторға өз
жұмысын ұйымдастыруға, аудит әдістерін анықтауға әртүрлі шаруашылық
жағдайларына орынды баға беруге, аудитор қортындысын жасауға негіз
болады. Себебі, аудиторлар сол стандарттар мен нормативтердің талабына
сәйкес жұмыс істеу үшін үздіксіз өздерінің біліктілігін, мамандықтарын
жетілдіріп, ізденіп, оқып қажет болса ғылыми зерттеу жүргізіп отыруды
қалыптастырады. Өзінің мазмұнына және арналған мақсатына сәйкес аудит
стандарты үш топқа бөлінеді: 1) жалпы стандарттар; 2) жұмыс стандарты; 3)
ақпарат стандарты. Осы стандарттар аудит қызметінің құрылымын, схемасын
анықтайды.
Жалпы стандарттар. Жалпы стандарттар мазмұны аудитор мамандығын,
іскерлігін, мамандық сапасын, мамандықпен өз міндетін атқару, мақсатына
жету жолындағы аудитордың мамандық бейнесін құрайды. Аудиторға жалпы
стандарттар тұрғысынан қойылатын талаптар мен міндеттер: мамандық;
қызметкерлік; дербес тәуелсіздігі мен объективтігі; аудит қызметіне
дайындық деңгейі, мәлімет жинау; ақпарат жасау; қызмет көрсету барысында
түсініктеме беру.
Жалпы стандарттың аудитке қоятын үлкен талабының бірі - ол дербес
тәуелсіздігі. Аудитор өз қызметін белгілеген бағдарламасы бойынша
жүргізеді, оның тәуелсіздігі аудит қызметі заңының талабына сәйкес жоғарыда
айтылған аудит принциптеріне негізделген, аудит әдістеріне сәйкес өз
құқысына сүйене отырып аудиторлық тексеру жүргізеді. Сондықтан да ешкім,
ешқандай мемлекет құрылымы аудит фирмасына өз тарапынан заңсыз немесе
қысымшылық жолымен аудитор шешімін өзгертуге, аудитордың қызметіне немесе
оның аудитор қорытындысына ешқандай әсер ете алмайды.
Жұмыс стандарты. Жұмыс стандарты дегеніміз ол - аудит қызметін
жүргізу үшін дайындалган ереже-нұсқаулар жинағы. Оған жататындар: аудит
қызметін жүргізу жоспары, ағымдағы бақылау әдісі мен бағдарламасы,
мәліметтер жинау жүйесі, ішкі бақылау жұмысына баға беру. Аудиттің негізгі
мақсаты - оның жаппай тексеру жүргізу арқылы негізгі міндетін орындау,
аудиторлық қорытынды жасау болса жұмыс стандарты сол аудит процесінің
барлық ағымына қажет әдіс жолын аныктайтын аудит құралы.
Аудит қызметінде ерекше орын алатын стандарттың ең соңғы сатысы ол -
қорытынды жасау, немесе ақпарат стандарты. Шаруашылық субъектілерінің,
белгілі бір уақыт кезеңіндегі өндірістік немесе коммерциялық әйтеуір
кәсіпкерлік шаруашылығының нәтиже көрсеткіштері өткен уакытқа сәйкес
(айлық, тоқсандық, жылдық) қорытынды жасалынып бір жүйеге келтіріледі. Бұл
процесс өте күрделі. Мысалы, өндірістік кәсіпорынды алатын болсақ оның
кәсіпкершілік қорытындысында қанша өнім шығарғаны, қанша өнім сатқаны,
қанша табыс тапқаны, қанша өндірістік шығын болғаны, қанша коммерциялық
шығын болғаны тағы сол сияқты болып жатқан шаруашылық нәтижесінің
көрсеткіштері бір жүйеге келтіріліп ақпаратқа тіркеледі. Ақпарат стандарты
мазмұны жағынан аудит қызметінін қорытындысын жасауға арналған ереже-
нұсқау. Онда ақпараттың мазмұны, мәліметтерді жүйелеу тәртібі, аудит
материалдарын тапсыру тәртібі, аудиторлық қорытындының мазмұны анықталған.
Шаруашылық субъектілерінің ерекшеліктеріне сәйкес аудитор ақпараты
бірнеше түрде төменде келтірілген түрде жасалынады: тұжырымдау - аудит
қорытындысын жасау үшін аудит қызметінің материалдарының ақпараты, қаржы
ақпараты; аудитор қорытындысын жасау үшін кәсіпорын шаруашылық
көрсеткіштерінің ақпараты; кәсіпорын басшысына хат; кәсіпорын басшысына
жазбаша түрде берілетін ескертулер, кемшіліктер туралы мәлімет. Ақпарат
стандартының негізгі мақсаты бухгалтерлік есепте, есеп кестелерінде,
бухгалтерлік ақпараттарда жіберілген кемшіліктерге, қателерге, болған заң
бұзушылыққа, ішкі бақылауда жіберілген кемшіліктерге, қателерге түсініктеме
беру. Аудитордың міндеті - нақты жіберілген қателерді, қылмыскершілікті
анықтап, соны түзету жолдарын жүйелі түрде түсіндіру, оз ойын тұжырымдап
нақты қорытынды беру.
Аудит стандартының мәліметі анық, түсінікті, сенімді, дербес тәуелсіз,
әділ мазмұнды тапсырушылар өз жұмысында басшылыққа пайдалануға жарайтын
мағыналы болуы қажет.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасыңда аудиторлар палатасының арнайы
комиссиясы халықаралық бекітілген нормативтер мен стандарттар үлгісіне
сүйене отырып, нарықты қатынас экономикасының заңдылығына үйлестіре отырып
Қазакстан Рсспубликасының ұлттық аудит стандартын дайындады. 1995 жылы 20-
21 шілде айында өткен кезектен тыс Республикамыздың аудитор Палатасының
конференциясында ұсынылган 28 ұлттық стандарттың 12-сі қабылданды. Жан-
жақты талдаудан кейін келесі аудит стандарты қабылданды:
1.Қаржы ақпаратының аудиті, оның мақсаты мен принциптері.
2.Аудит жүргізу талабы (хат-міндеттеме).
3.Аудит қызметін сапасын бақылау.
4.Құжаттау.
5.Аудиттің қаржы ақпаратын тексергені туралы анықтамасы.
6.Қаржы ақпаратының аудиттік тексеру жасағандығы
заңдылықты және нормативтік тәртіпті сақтауы.
7.Ақпарат-жоспар.
8.Тапсырушының кәсіпкерлігін білу.
9. Ішкі бақылау және күдіктілікті бағалау.
10.Аудитор дәлелділігі.
11.Бірінші аудиторлық тексеру. Тексеру алдындағы қалдық.
12.Кәсіпорын басшысына берілетін мәлімет.
Қабылданған "Қазақстан Республикасындагы аудиторлық қызмет туралы"
заң және осы жоғарыда келтірілген ұлттық аудит стандарттары еліміздегі
аудит қызметінің дамуына, бір жүйеде жүргізілуіне әсерін тигізетіні сөзсіз.
5. Аудиттің халықаралық стандарты.
Халықаралық деңгейдегі кәсіби талаптарды әзірлеумен бірнеше ұйым
айналысады, оның ішінде 115 елдің 158 ұйымының өкілдері қамтитын
Халықаралық бухгалтерлер федерациясы (ХБФ) бар.
ХБФ аясында аудиторлық стандарттармен тұрақты дербес ұйымының
құқығымен әрекет ететін Аудиторлық іс-тәжірибе бойынша халықаралық
комитет тікелей айналысады. Халықаралық аудит стандарттары жалпы әлемдік
деңгейден аудиттік деңгейі төмен елдердің бұл саладағы кәсі билігін
дамытуға және халықаралық ауқымда аудиттің тәсілдерімен сәйкестендіруге
ықпал етеді. ХБФ өткізілетін тәуелсіз аудиттің кез келген жағдайында
қолдануға келсе де, ол жергілікті жерде қолданылатын аудиттен асып кете
алмайды, яғни одан басым түспейді.
1948 жылы Америалық алқалы бухгалтерлер институты «Аудиторлық
қызметтің жалпы қабылданған стандарттары» деген атаудағы он қаулыны
мақұлдап қабылдады. Содан бері олар айтарлықтай өзгере қойған жоқ және
олардың пайдалануын бақылау, көкейтесті ету және қолдану бойынша
ұсыныстарды әзірлеуді және әдістік басшылықты жүзеге асырушы ХБФ арқылы
Аудиторлық іс-тәжірибе бойынша халықаралық комитет әзірлеген ХАС
негізінде жатады. Осынау негіз қалаушы он принциптің мәнін кеңінен
түсіндіріп беретін ХАС-та олар өз көрінісін тапты.
Жыл сайын бұл жүйе жаңартылып отырады. Оларды тереңдетіп жаңғырту
(модернизациялау) 1994 жылы болды, содан бері жаңартулар тек жекелеген
формулаларын, сілтемелерін және т.б. нақтылай түсу деңгейіне жүргізіліп
келеді.
Кейбір мемлекеттер (Австралия, Бразиилия, Ресейде, Үндістанда,
Голландияда) ХАС-ты өз стандарттарын әзірлеу үшін база ретінде
пайдаланса, ал өз стандарттарын әзірлемейтін мемлекеттер (Кипр, Малайзия,
Норвегия, Фиджи, Шри-Ланка) ХАС-ты ұлттық ретінде қабылдайды.
Өздерінің ұлттық аудит стандарттары бар әлдеқайда дамыған мемлекеттер
(Канада, Ұлыбритания, Ирландия, АҚШ, Швеция т.с.с.) ХАС-ты жай ғана мәлімет
үшін қабылдап және кейбір іс-тәжірибелерде қолданады.
2000 жылдың 16-шы наурызында, Алматы қаласында өткен ҚР
аудиторларының бесінші республикалық конференциясында «Қазақстандағы
халықаралық аудит стандарттар» қарастырылып, қабылданды.
«Қазақстандағы ХАС» атты біздің нұсқамызды Халықаралық аймақтық
бухгалтерлер федерациясы мен «Евразия» аудиторлары барлық ТМД елдеріне
негіз етіп алуға ұсыныс білдірді. ҚР аудиторлар палатасының Кеңесіне осы
бухгалтерлер мен аудиторлардың Халықаралық Кодексін қабылдауды тапсырды.
Қалыптасқан жағдайға қарай «Аудиторлық қызмет туралы» заңның бухгалтерлік
есеп пен аудитті жетілдіру және дамытудың мемлекеттік бағдарламасына
сәйкес Республикалық аудиторлар палатасы ХАС-қа өтудің тұжырымдамасын
сайлады. ХБФ-тың қолданылуына ұсынылған қолданыстағы барлық ХАС
түпнұсқадан орыс және мемлекеттік тілдерге аударылды.
Аудиторлық іс-тәжірибе жөніндегі Халықаралық Комитет аудитті
өткізудің халықаралық стандарттары мен ілеспе қызметті көрсету бойынша
стандарттардан тұратын нормативтік құжаттарды шығарды. 1994 жылдың
шілдесінен бастап Халықаралық аудит стандарттарының кодификациясы
өзгертілді, яғни екі мәндіден үш мәнді белгілеуге көшу жүзеге
асырылды. Егер ескі кодификацияда 29 ХАС пен 4 ІҚС болса, кодтарды қайта
қарастырып өзгерткенннен кейін олардың жалпы саны 2005 ж. басында 50-ге
жетті, оның ішінде олардың 38-і ХАС-қа, ал 12-сі халықаралық аудиторлық
іс-тәжірибе бойынрша ережеге (ХАІЕ) негізделді.
Халықаралық аудит стандарттарының (ХАС) негізгі бөлімдерінің құрылымы
мен мазмұнын қарастырайық.
Бірінші бөлім «Кіріспе аспектілері» №100-199 құжаттарына қосылды.
ХАС 100 Сенімділікті қарастыратын тапсырмалар – бұл әр түрлі жұмыс
түрлерінің орындалу нәтижелері бойынша қалыптасатын қорытындыларымен
аудиторларды қамтамасыз ететін сенімділік деңгейі.
ХАС 110 Терминдердің глоссарийі ХАС және оның заңдастырылған
анықтамаларында қолданылатын терминдердің тізбесін қамтиды.
ХАС 120 Халықаралық аудит стандарттарының тұжырымдамалық негізі.
ХАС-тың жалпы құрылымы суреттелген және аудиттің ілеспе қызметінің
жіктелімі келтірілген.
Екінші бөлім «Жауапкершілік»-ке 200-299 стандарттары кіреді.
ХАС 200 Қаржылық есеп берудің аудитін реттеуші мақсат пен жалпы
принциптер – тәуелсіз аудитор жүргізетін тексерулер көлемі және негізгі
мақсаттары мен принциптерін, сондай-ақ кәсіпорын басшылығының қаржылық есеп
берудегі жауапкершілігін анықтайды.
ХАС 210 Аудиторлық тапсырманың шарты. Білдірген ұсынысқа аудиттің
келіскенін құжаттық растауға қызмет ететін, аудитті өткізу туралы
келісім хаттың мазмұны мен формасы келтірілген. Ол жұмыс мөлшері мен
жауапкершілік шараларын, есеп беретін аудиторларға ұсынылатын форманы
анықтайды.
ХАС 220 Аудиттегі жұмыстың сапасын бақылау. Бақылаудың жеке тексеру
ретіндегі сапасының және жалпы бақылау сапасының маңыздылығы анықталып,
осы екі бақылау түрінің өзара байланысы мен айырмашылығы келтіріледі.
Стандарттардың қосымшасында бақылау сапасы рәсімдерінің үлгілері
келтіріледі.
ХАС 230 Құжаттау – аудитор жасайтын немесе алатын жұмыс құжаттарының
типтік формалары мен мазмұны туралы мәлімет келтірілген. Жұмыс
құжаттарының тиістілігі мен сақталу мәселелері ашып көрсетілген.
ХАС 240 қаржылық есеп беру аудитінің барысында алаяқтық пен
қателіктерді қарастырудағы аудитордың жауапкершілігі – «өтірік» және
«қате» ұғымдарын анықтайды, кәсіпорын басшысының өтірік пен қатені
ескертудегі жауапкершілігін белгілейді. Аудитор өтіріктің немесе
қателіктердің нәтижесінде пайда болатын материалдық үнемдеуді анықтау
мүмкіндіктерін ескеріп, аудитті жоспарлау керек. Өтіріктер немесе
қателіктер туралы куәләндыратын мәліметтерді алған жағдайда аудиторға
әрекет ету ұсынылады. Стандарттардың қосымшасында өтірік немесе
қателіктердің тәуекелділігін арттыратын жағдайлар немесе оқиғаларға
мысалдар келтірілген.
ХАС 250 Қаржылық есеп берулердің аудитіндегі заңдар мен нормативті
актілер есебі. Заң шығарушы және нормативтік актілердің талаптарынан
ауытқымау мен бұлжытпай сақтаудағы аудитордың және тексерілетін ұйымдардың
жауапкершілік деңгейлері анықталған.
ХАС 260 Басқарушы өкілеттілігі бар тұлғаларға аудиттің аспектілерін
хабарлау – тиісті құжаттардың мазмұнын жасау тәртібі ашып көрсетіледі.
«Жоспарлау» (300-399) деп аталатын үшінші бөлімде үш стандарт
келтірілген: ХАС 300 – Жоспарлау, ХАС 310 – Бизнес білімі, ХАС 320 –
Аудиттегі елеулілік. Бұларда тиісті жоспарлау процесі, клиент қызметінің
бағыты мен сипатын аудитордың түсіну маңыздылығы, аудиттегі елеулілік
тұжырымдамасының баяндалуы, елеулілік пен аудиторлық тәуекелділіктің
өзара байланысы, аудиторлық тексерулерді жоспарлау мен өткізу және олардың
нәтижелерін бағалау барысындағы елеулілік ұғымының қолданылуы сипатталады.
Төртінші бөлім «Ішкі бақылау» (400-499).
ХАС 400 Тәуекелдіктерді бағалау және ішкі бақылау. Клиенттің ішкі
бақылау жүйесін зерделеу және бағалау мәселелері қарастырылған.
ХАС 401 Компьютерлік ақпарат жүйесіндегі аудит. Мәліметтерді
компьютерлік өңдеуден өткізетін жағдайда қолданылуы қажет қосымша
рәсімдер ашып көрсетілген.
ХАС 402 Қызмет көрсетуші ұйымдар пайдаланылатын субъектілер
ерекшелігіндегі аудит есебі. Мамандандырылған сервистік ұйымдардың есеп
берулерін дайындау мен есеп жүргізуді алған ұйымдардағы аудиттің
ерекшеліктері келтірілген.
Бесінші бөлімге «Аудиторлық дәлелдер» 500-599 стандарттары кіреді.
ХАС 500 Аудиторлық дәлелдеулер – аудит мәліметтерінің көздері мен
табиғатын, сондай-ақ мәліметтердің және осы мәліметтерді алуға көмектесетін
әдістердің жеткіліктілігі мен жарамдылығы туралы мәселелерді қарастырады.
ХАС 501 «Аудиторлық дәлелдеулер – ерекше баптарды қосымша қарау».
Құндылықтарды сақтау бойынша құжатты басшылық, дебиторлардың
есепшоттарын және талаптар мен критерийлер бойынша мәселелерді растау,
әлдеқайда шындыққа жанасымды аудиторлық ақпаратты алудың басқа
процедураларын қолдану.
ХАС 505 Сырттай растау – үшінші тұлғадан мәліметтерді алу үшін сұрау
салуды әзірлеу және жіберу тәртібін реттемелейді.
ХАС 510 Алғашқы тапсырмалар – бастапқы сальдо. Тексеруді алғаш рет
жүргізетін жағдайда немесе мұндай жұмысты істемегеніне бір жылдан астам
уақыт өтсе, ондай кезде есепшот бойынша аудитордың жауапкершілігі
анықталады.
ХАС 520 Аналитикалық процедуралар – талдамалы тексерулердің
процедурасының және оның міндеттері мен өткізілу уақытына қатысты
ұсыныстың сипаты берілген. әдеттен тыс қатынас пен талдамалы процедура
нәтижелеріне сенім білдіру деңгейінің фактілерін аудитордың зерделеу
мәселелері қарастырылады.
ХАС 530 Аудиторлық сұрыптау және іріктемелік тестілеудің басқа
процедуралары. Сұрыптауды жүргізу, іріктеулерді жіктеу және қателікті
экстрапоциялау бойынша ұсыныстар беріліп, факторлары анықталады.
ХАС 540 Бағалау мәнінің аудиті. Бағалау мәліметтері, аудиттің негізгі
кезеңдері, олардың негізділігін талдаудағы аудитордың жауапкершілігі
белгіленіп, осы бағалаулардағы қателіктерді анықтау бойынша ұсыныстар
берілген.
ХАС 550 Байланыстырылған талаптар. өзара байланысқан тараптар және
олармен бірге өткізілетін операциялар аудитінің процедуралары
қарастырылады.
ХАС 560 Кейінгі уақиға. Аудитор есеп беруді жасаған күннен кейін
немесе есеп беру жарияланғаннан кейін болатын уақиғалар есеп берулердің
мазмұнына елеулі түрде ықпал еткен жағдайда аудитордың қалай әрекет ету
керектігін көрсететін тәртіптері анықталады.
ХАС 570 Үздіксіз қызмет. Кәсіпорын қызметінің үздіксіз принципін
қолданудың дұрыс еместігіне аудитор күманданатын жағдай сипатталады.
6. Кәсіби этикалық кодексі.
Аудит қызметінің негізгі мақсаты - ол өте жоғарғы деңгейдегі мамандар
арқылы аудит қызметін көрсету. Ондай қызмет атқару үшін тек қана білгір
маман болып қана қоймай өте мәдениетті, тәрбиелі, әдепті, адал адам болуы
қажет. Этика деген грек сөзі, оның мағынасы - нағыз тиянақты, әдепті, текті
кісі деген түсінік береді. Өз кезегінде адам әдепті болуы үшін тек
түсінігінде, білгірлігінде ғана емес оның жан дүниесі, мәдениеттілігі,
адалдығы таза адам деген сияқты түсінікке тұратындай адам болуы керек.
Этикада мамандардың әлеуметтік көзкарасы да ерекше орын алады.
Ғылыми тұрғыдан қарастыратын болсақ этиканың теориясы бар. Онда
әртүрлі мамандардың этикалық бейнесі бар. Сондықтан да этика кодексі арнайы
категория ретінде тарап кеткен. Ол кодексте әртүрлі мамандар үшін әдет-
ғұрып, тәртіптілік, ізеттілік көрсету жолының құрамы анықталған.
Арнайы мамандар тілімен айтқанда жалпы этика екі түрге бөлінеді. Ол -
жалпы жан дүние этикасы және мамандық (жұмыс) этикасы. Қандай мамандық
болса да олардың этикасы мамандық негізінде қалыптасқан қызмет саласының
ерекшелігіне негізделген әдептілік, ізеттілік, философиялық тұргыдан
анықталған. Профессор Дж. Робертсонның айтуынша: "мамандық этикасының
кодексінің жалпы этика теориясынан айырмашылығы онда нақты мамандық
проблемаларына жауап анықталған. Мамандық этикасының кодексінде нақты
мамандарға қойылатын талаптар анықталған. Онда мамандарга қойылатын
этикалык, талаптармен қатар әдептілік, ізеттілік түсініктері де анықталған.
Ал мамандар өз кезегінде сол көрсетілген этика талаптарын орындауға
міндетті болған. Оны орындамаған жағдайда мамандық саласында тәртіп
болмайды". Осы келтірілген мамандар этикасы аудит қызметкерлеріне де тән.
Батыс елдерінде этика мәселесінің шешімі арнайы мамандар этикасының
кодексімен қарастырылған. Онда аудитор этикасынын құрамы, оларға қойылатын
этикалық талаптар атап көрсетілген. Осындай мамандар этикалық кодексінің
бірі ол -Ұлыбритания елінде қалыптасқан. Онда ең алдымен аудиторға
қойылатын талаптар: адалдық, дербестік және объекттивтік қасиеттер.
Аудитор өз жұмысында объективтілік көрсету үшін ол жұмыс барысында
барлық фактілерге әділ көзбен қарап өз ойын объективтілікпен тұжырымдауы
қажет.
Мамандар этикалық кодексінде аудитордың дербес, тәуелсіздік көрсету
жолына көп көңіл бөлінген. Ондағы негізгі мәселе тәуелсіздікті қамтамасыз
ету үшін, алдымен объективтілікті және күдіктілікті жібермей жұмыс істеу.
Себебі, көптеген факторлар күдіктілік туғызады, содан кейін ол
объективтілікке әсерін тигізеді. Сондықтан мамандар этикалық кодексінде
күдіктіліктен алшақ болу жолын, оған жол бермеу үшін не істеу керек екенін
қарастырған.
Біріншіден, тапсырушымен қарым-қатынаста тәуелді болу жағдайына немесе
аудит принциптерін бұзу жағдайына жол бермеу керек. Екіншіден, аудитор
өзінің дербес, тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін тапсырушылармен туыстық,
семьялық, таныстық қатынасының жоқ екеніне күмәнсіз болуы керек. Үшіншіден,
аудит этикасының кодексіне ерекше айтылған ой ол - аудитор өзінің дербестік
этикасын сақтау үшін тапсырушы кәсіпорынмен материалдық, қаржылық
байланыста болмауы керек. Төртіншіден, аудитор сыйлық алудан, қонаққа
барудан немесе несиеге ақша алудан тікелей бас тартуы қажет.
Аудит этикасының кодексінде тағы ерекше айтылған жағдай ол - соттасу
немесе сот тергеуінен аулақ болуы керек.
Ұлыбритания елінің аудит этикасы кодексінде қойылған қатал талаптың
бірі ол - конфеденциалдық принципті сақтау.
Аудит қызметінің құпиялылығын қатал сақтау қажет. Аудит тексеруі
барысында анықталған кемшіліктер немесе әртүрлі қылмыстылық фактілерді
аудитор тек қана тапсырушыға хабарлап және сол кемшілік немесе қылмыстылық
фактілерді қалай түзетуге болатынына толық түсініктеме беруі қажет. Яғни,
тексеру барысындағы анықталған кемшіліктер туралы тек қана тапсырушы және
аудитор ғана білуі керек.
Еуропа этикасының кодексінде тағы бір ерекше орын алатын нәрсе олардың
өзара қарым қатынасы. Ол елдердегі аудит фирмаларының үлкен бәсекелестігіне
қарамастан олар өзара сынаушылық немесе сыйласпаушылыққа бармайды.
Мүмкіншілігінше бір-біріне көмектесу жолымен аудит жұмысын жүргізеді.
Американың дипломды бухгалтерлер қоғамының институты 1988 жылы жаңа
вариантпен аудитор мамандарының тәртібі кодексін қабылдады. Оның алты түрлі
қарастырылған анықтамасы аудитор мамадарының этикасын дәріптейді. Оларға
жататындар: дипломды бухгалтерлер қоғамының институт мүшесі, аудиторлар
міңдетті түрде жоғарғы деңгейдегі маман және моралді болуы кажет; қоғам
мүддесі, аудитор өз мойнына қоғамдық мүддені алып, соны актау үшін қайта
жоғары білгірлігін танытуы керек; адалдық, қоғамның сенімін ақтау үшін
аудиторлар адал қызмет істеп өзінін білгір маман екенін көрсетуі қажет;
тәуелсіздігі және объективтілігі.
Аудитор этикасын дайындауды, үлкен жұмысты Халықаралық бухгалтерлер
Федерациясы жүргізіп отыр. Этика кодексінің анықталған тәртібі мыналар:
адалдық, объективтілік, аудитор сырттан жасалған қысымға ерік бермей,
өзінің тәуелсіздігін сақтауы қажет; конфиденциалдық. Аудитор құпиялықты
сақтауға міндетті, тапсырушының рұқсатынсыз ешқандай мәліметті жария
етуге немесе басқа біреуге беруге құқысы жоқ; білім, тәрбиелік,
қызметкерлік. Аудитор тапсырушыдан жұмыс алу үшін өз біліміне сенімді
болуы қажет; аудитордың тексеру жұмысы техникалық және мамандықты жағынан
бухгалтерлік есептің ереже-нұсқауына, стандарт талабына сәйкес болуы
қажет. Сонымен қатар аудитор тапсырушы талабын бұлжытпай орындауға
міндетті.
Қорыта келгенде, дүниежүзілік әртүрлі аудит этикасын қарастырғанда,
оған үлкен мағына берілетіні қатал талап қойылатыны айқындалды. Олар өз
кезегінде әділетті эксперт деңгейінде жұмыс істейді, оған үлкен сенім
артылады, ол өз кезегінде соны ақтауға міндетті.
Американың дипломды бухгалтерлер қоғамының институты 1988 жылы жаңа
вариантпен аудитор мамандарының тәртібі кодексін қабылдады. Оның алты түрлі
қарастырылған анықтамасы аудитор мамандарының этикасын дәріптейді. Оларға
жататындар:
1. Міндеттері. Аудиторлар өз міндеттерін орындауда жоғары кәсіби және
моральдық сапаларын танытуы керек, өз қызметінің барлық түрінде
дәл әрі жан-жақты ойластырылған өз пікірін қалыптастыруы қажет.
2. Қоғамның мүдделері. Аудиторлар қоғам мүддесіне қарай әрекет-қызмет
етіп, оның сенімін ақтап, жоғары кәсіби шеберлігін көрсету керек.
3. Адалдық. Қоғамның сеніміне ие болуы үшін аудиторлар өзінің кәсіби
міндеттерін адал әрі мінсіз орындауы қажет.
4. Объективтілігі және тәуелсіздігі. Аудиторлар объективтілігін
сақтай отырып, мүдделер қақтығысынан бойларын аулақ салғаны жөн.
Аудиторлық жұмыстарды жүзеге асыруда олар мәні (яғни, табиғи мінез
құлығымен) бойынша және көрер көзге де тәуелсіз болғаны абзал.
5. Тиісті (жете ынта-ықылас аудару). Аудиторлар кәсіби стандарттарды
сақтауы қажет, өз білімдерін жоғарлату және кәсіби міндеттерді
толық орындап, қызмет сапасын ұдайы жақсартып отыруға ұмтылуы
тиіс, сондай-ақ қабілеттері мен қасиеттерін ең жоғары мүмкіндік
деңгейінде пайдаланғаны жөн.
6. Қызмет көлемі мен сипаты. Аудиторлар көрсетілетін қызметтің көлемі
мен түрін анықтап, өзін-өзі ұстаудың кәсіби кодексінің
принциптерін сақтауы керек.
Әрбір аудитор өзін-өзі ұстау мәнерінің негізгі ережелерін үйреніп, кез
келген жағдайда болу мүмкін проблемаларды анықтауда негізгілер ретінде
қолдануға тиіс. Олардың аудиторлық ұғымдағы ең маңыздыларын қарастырайық:
А. Тәуелсіздігі. Бұл қасиет аудиторлық кәсіптің негізгі іргетасы болып
табылады, өйткені тәуелсіз аудиторлық тексерудің мақсаты – қаржылық есеп
беруге деген сенімділікті қалыптастыру. Аудиторлар клиент басшылығымен де,
тексерілетін экономикалық бірліктермен де ешқандай байланысы болмауы керек.
Тәуелсіздік мына жағдайда бұзылады. Егер аудитор:
• Клиенттің қайсыбір мүлкін иеленетін болса;
• Таза табысы немесе фирмасының пайдасы тексерілетін компанияның
инвестициясымен тығыз байланысты болса, не болмаса компаниямен
бірлескен инвестициясы бар болса;
• Компаниядан несие алса немесе берсе;
• Тексерілетін компаниямен құрылтайшы ретінде байланыста болса;
• Компанияның Директорлар кеңесінің мүшесі болып табылғанда;
• Компанияның есептік жазбаларын жүргізіп, есеп саласында шешім
қабылдайтын болса, ал компания басшылығы қаржылық есеп беру туралы
ақпаратпен оған негізгі жауапкершілікті көтеретіндей шамада
ақпарат алмаса;
• Егер компания басшылығы аудиторлық жұмыста олқылықтары үшін
аудиторды сот процесімен қорқытатын болса немесе аудитор компания
басшылығын алаяқтық пен жалған деп айыптап, сот процесімен
қорқытатын болса;
Ә. Адалдық және объективтілік. Аудитор кез келген кәсіби қызметін
жүзеге асырғанда адал әрі объективті болуы керек, мүдделердің сәйкеспеуінен
болатын дау-жанжалдарға араласпай, фактілерді ойдан құрастырып бұрмаламауы
қажет. Клиенттің салық төлеуден жалтаруы, жалған жазылған есептік жазбалар,
қаржылық есеп берудегі жаңылыс ақпараты барын біле тұра жасырған аудитор
қабылданған адалдық пен объективтілік ережелерінің рухы мен атына нұқсан
келтіреді.
Б. Стандарттарды сақтау. Аудитор стандарттар мен олардың
интерпретациясын (түсіндірулерін) сақтауы керек. Осыған сәйкес олар өз
құзіретіндегі қызметтерді ғана көрсеткені дұрыс. Кәсіби қызметті атқару
кезінде ол баса назар аударып, қызмет етуді жоспарлау және бақылау;
ұсыныстар жасап, қорытынды шығару үшін егжей-тегжейлі ақпарат болуы керек.
В. Құпияны сақтау. Аудитор клиенттің ерекше рұқсаты болмайынша
ешқандай құпия ақпаратты жарияламауы керек және мамандығына нұқсан
келтіретін әрекеттерге бармауы керек.
Г. Жарнаманы шектеу. Аудиторлар өзінің қызметін немесе фирма атауын
жарнамалау арқылы клиенттерді мазалап, адамдарды адастыру арқылы өз
қызметін мәжбүрлеп өткізуге немесе алаяқтық жасамауға тиісті.
Аудитор этикасын дайындауы, үлкен жұмысты Халықаралық бухгалтерлер
Федерациясы жүргізіп отыр. Этика кодексінің анықталған тәртібі мыналар:
адалдық, объективтілік, аудитор сырттан жасалған қысымға ерік бермей,
өзінің тәуелсіздігін сақтауы қажет; конфеденциалдық. Аудитор құпиялықты
сақтауға міндетті, тапсырушының рұқсатынсыз ешқандай мәліметті жария етуге
немесе басқа біреуге беруге құқысы жоқ; білім, тәрбиелік, қызметкерлік.
Аудитор тапсырушыдан жұмыс алу үшін өз біліміне сенімді болуы қажет;
аудитордың тексеру жұмысы техникалық және мамандықты жағынан бухгалтерлік
есептің ереже-нұсқауына, стандарт талабына сәйкес болуы қажет.
Аудитордың алдына қойылатын талап-міндеттер:
• Біліктілік комиссиясына емтихан тапсыру арқылы өзінің білімін,
мамандығын жетілдіру;
• Шаруашылық субъектілерінің экономикалық жағдайын, жалпы дамуына
көмек көрсетіп, олардың, қоғамға қажетті өнімді көбейтуге
іскерлікпен көмектесу;
• Тапсырушылармен жұмыс барысында сыпайы және әділетті қарым-
қатынаста болу;
• Ұжымдағы қызметкерлермен сенімді, сыйлы қатынаста болу;
• Өз мамандығының беделін жоғары ұстау және қоғам алдында өзінің
беделін көтеру;
• Келісім-шартта кәсіпорын басшыларының тізімін көрсету қажет,
аудит қызметі барысында уақытылы хабарласып, мәлімет беріп отыру.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Аудиторлық қызметті реттеуші негізгі нормативтік-құқықтық құжаттарға
не жатады?
2.Нормативтік-құқықтық реттеу дегеніміз не?
3.Аттестациялау деген не?
4.Қазақстан республикасында «Аудиторлық қызмет туралы» алғашқы заң
қашан шықты?
5.Аудит стандарттары деген не?
6.Аудиттің қандай стандарттары бар?
7.Жұмыс стандарттары дегеніміз не?
8.Қазақстандық аудит стандарттарын атаңыз.
9.Аудиторлардың мамандық этикасы дегеніміз не?
Тақырып 3. Бақылау және аудит
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Экономикалық бақылау және оның компания басқару
жүйесіндегі орны.
2. Бақылаудың мақсаты мен оның аудиторлық тексерістің жалпы
мақсаттарымен өзара байланысы. Ішкі бақылаудың элементтерінің құылымы.
3. Мәліметтерді электронды өңдеудің аудиті
4. Жүйенің құжаттық рәсімделуі
1. Экономикалық бақылау және оның компания басқару
жүйесіндегі орны.
Аудиттің өзіне қысқаша тоқталсақ, аудит (лат audit-шоттарды тексеру,
тексеріс)-шаруашылықты жүргізу субьектілерінің қаржы есеп –қисабына
аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар жүргізген тәуелсіз сараптамасы мен
талдау. Аудиттік жүргізу барысында жылдық бухгалтерлік (қаржы) есеп-
қисабының жай күйі мен мазмұны, меншік нысаны мен қызмет түрлеріне
қарамастан банкілердің, қорлардың, биржалардың, компаниялардың, қоғамдар
мен басқа да шаруашылық жүргізу субьектілерінің жылдық балансының дұрыстығы
мен толықтығы; субьектілердің инвестициялардың қабылдау және инновациялық
жобаларды жүзеге асыруға қатысу жөніндегі әлеуметті мүмкіндіктері,
кәсіпорындардың жарғылық қорының уақытылы толық құралуы; несие ресурстары
мен инновациялардың мақсатқа сай пайдаланылуы; қаржының жай-күйі жөнінде
аудиторлық қорытынды жасалады. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар
өздерінің кәсіптік қызметімен байланысты басқа да қызметтер, атап
айтқанда: бухгалтерлік есепті жалға қою және қалпына келтіру; табыс және
қаржы есеп-қисабы туралы жасау; кәсіпорынның активтері мен пассивтерін
бағалау; тапсырыскерлерге ақпараттық қызмет көрсету; салық және шаруашылық
заңдары жөнінде кеңес беру қызметтерін де көрсетеді.
Сонымен аудитор (лат audit-тындаушы, тексеруші) - аудиторлық
қызметпен айналысушы маман болып табылады. Онымен жоғары экономикалық және
заң білімі бар мамандығы бойынша кемінде бес жыл жұмыс істеген және тиісті
аттестациядан өткен адам айналыса алады. Аудитордың аудиторлық қызметпен
кәсіпкер немесе аудиторлық ұйымның қызметкерлері ретінде жеке айналысуына
құқығы бар жеке кәсіпкерлік қызметпен тек лицензия алғаннан кейін және
аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың мемлекеттік тізімдемесіне
енгізілгеннен кейін ғана айналысуға болады. Оның оқытушылық пен ғылыми
жұмысты қоспағанда кәсіпкерлік қызметтің басқа түрлерімен айналысуына тыйым
салынады. Пайдақорлық пен шаруашылық қылмыстар үшін сотталған адамдардың
аудиторлықпен айналысуына құқығы жоқ. Аудитордың (аудиторлық ұйымдардың):
тексеру нысандары мен әдістерін дербес айқындауға; барлық бухгалтерлік
тізімдіктерді; шоттарды, қаржы-шаруашылық қызметтің басқа да құжаттарын,
активтер мен міндеттемелерді, ақшалай қаражаттың, бағалы қағаздардың,
материалдық құндылықтардың нақты болуын және олардың бухгалтерлік есеп пен
бухгалтерлік (қаржы) есептемесінің деректерімен сай келуін тексеруге;
банкілерден, салық органдары мен өзге де үшінші тұлғалардан тексерілетін
кәсіпорынның қызметі туралы аудитті жүргізу үшін қажет тиісті мәліметтер
алуға; түрлі саладағы мамандарды шарт негізінде аудитке қатысуға таратуға?;
кәсіпорының қажетті құжатаманы табыс етпеген жағдайда тексеруден бас
тартуға құқығы бар. Аудиторлар (аудиторлық ұйымдардың): тапсырыс берушіге
аудитті жүргізуге өзінің қатыса алмайтындығы туралы хабарлауға;
тексерілетін кәсіпорыннан алынған және өзі тексеру барысында әзірлеген
құжаттардың сақталуын қамтамасыз етуге; өзі табыс еткен және аудиторлық
жұмыс барысында анықталған кез келген ақпараттың және тексеру деректерінің,
нәтижелерінің және тапсырыс берушінің қаржылық жай-кұйінің құпия ұстауына
кепілдік беруге; тексеру барысында алынған ақпаратты өзінің мақсаты үшін
немесе үшінші бір тұлғаның мүддесі үшін пайдаланбауға аудитті жүргізу
барысында заңдардың елеулі түрде бузылғандығын, соның салдарынан
кәсіпорынның немесе мемлекеттің зиян шеккенін не зиян шегуі мүмкін
екендігін айқындайтын фактілер туралы меншік иесіне жазбаша нысанда
хабарлауға міндетті.
Аудит жұмысы, нарықты қатынас жүйесінде дамыған елдерде жедел дамыды.
Мысалы, Ұлыбритания, Франция елдерінде аудит міндетті түрде жүргізілетін
болды. Оның құқылығын қамтамасыз ету үшін ол елдерде бірінші болып аудит
заңы қабылданды.
Шет елдердегі аудит жұмысының мазмұн-мағынасын, ұйымдастыру
принциптерін, бақылау-тексерудегі қойылатын талаптарын аудиторларды бекіту,
тағы басқа да ерекшеліктерін қарастыратын болсақ, негізінде олардың
арасында берілетін бірдей талап қоюшылық бар болады.
Ал, еліміздің аудит жұмысының тиянақты дамуына бірден-бір негіз
болған, заң тұрғысынан жұмыс жүргізуге, құқылығын анықтап отырған, 1993
жылы 18 қазан айында жоғары Кеңес қабылдап, бекіткен "Қазақстан
Респуббликадағы аудиторлық қызмет" туралы заңы арқылы іске асырылады. Бұл
заң аудит қызметін бір жүиеге келтіріп, оның тиімді жүргізілуін қамтамасыз
етеді. Осы заңға сүйене отырып еліміздегі аудиттің даму жолы анықталады,
шет ел аудит фирмаларымен қарым-қатынас, бірлесіп аудит жүргізу, мамандану
жолдары белгіленеді.
Қазіргі кезде біздің елімізде Еуропалық "үлкен алтылық" тобының
филиалдары жұмыс істейді. Сонымен қатар біздің елдің аудит фирмасы да
қосылып аудит жұмысын жасайды. Қазіргі кезде дүние жүзінің барлық
елдерінде аудит қызметін көрсететін алты аудит фирмасы бар. Олар қазір
дүние жүзілік "үлкен алтылық" деп аталады.
Қазақстанда аудиторлық қызмет көрсету рыногы шартты түрде екіге
бөлінген: өзінің кәсіби қызметін «Үлкен төрттік» деп аталатын халықаралық
аса ірі аудиторлық компаниялар Deloitte Touche, KPMG, Ernest Young,
Pricewaterhouse Coopers және жергілікті аудиторлық компаниялар ұсынып
отыр. Халықаралық фирмалардың әрқайсысы өздерінің мүшелері ұзақ жылдар
бойы аудиттің халықаралық стандарттары бойынша әлемнің көптеген
мемлекеттерінде жұмыс істейтін ірі халықаралық топ болып табылады.
Жергілікті аудиторлық компаниялар бүгінгі таңда Халықаралық аудит
стандарттарын қолдану және оларды пайдалану тәжірибесін қабылдауды енді
ғана бастап отыр.
Аудит осы мемлекетке қабылданған стандарттар мен принциптерге сәйкес
болса ғана сапалы аудит ретінде танылады.
Аудитор кәсібінің ерекшелігі – олардың маңызды қоғамдық міндетті
қызметті орындайтындығында. Яғни, олар көптеген ақпарат тұтынушылардың бұл
экономикалық субъектімен істес болу немесе болмау жөнінде шешім
қабылдауына негіз болатын қаржылық қорытынды есептің дұрыстығын дәлелдейді
немесе дәлелдемейді. Аудитор үшін баста міндет – аудиторлық қорытындыға
сенгісі келетін адамдардың үмітін алдамау. Сондықтан аудитор клиенттің кез
келген қыңырлығы мен тілектерін орындауға емес, белгілі бір ережелер мен
кәсіби этикалық кодекстің шеңберінде әрекет етуге міндетті.
Клиентке сапалы қызмет көрсету үшін аудиторлық фирмалар өздерінің
ұйымдық құрылымдарын басқарудың теориясы мен практикасына, сонымен бірге
клиенттерге көрсетілетін қызмет түрлеріне қарай құруға тиісті.
Ірі аудиторлық фирмалардың басқару құрылымы келесідей болу мүмкін:
директорлар кеңесі;
директор;
аудит объектілері бойынша департаменттер (жалпы аудит, банктік,
сақтандыру, зейнетақы қорларының және басқа қаржылық институттардың);
кеңес беру департаменті (салықсалу, бухгалтерлік есеп мәселелері бойынша);
маркетинг бөлімі, бухгалтерия, ақпараттық, заңгерлік бөлімдер және т.б.
Орташа аудиторлық фирмалардың ұйымдық құрылымында төмендегі
лауазымды қызмет түрлері болуы мүмкін:
фирманың директоры;
фирманың аудит жөніндегі директоры (аудит бөлімі);
кеңес беру (консультациялық) бөлімі;
мүліктерді бағалау, заңгерлік, ақпараттық, шаруашылықжәне т.б. бөлімдер.
Ірі аудиторлық компаниялар, сондай-ақ , халықаралық фирмалар
аудитті мынадай құрамда жүзеге асырады: аудитордың көмекшісі, аға аудитор,
супервайзер, менеджер және партнер.
Аудитордың көмекшісі аға аудитордың тарапынан тұрақты бақылаусыз өз
бетінше жұмыс жасай алмайтын, аз ғана тәжірибесі бар тұлға. Олар тікелей
орындаушы персоналмен және клиенттің бастапқы құжаттарымен жұмыс жасайды,
тестілеу нәтижелерін аудиторлық жұмыс парақтарында көрсетеді және оларды
талдау жасау үшін аға аудиторға береді.
Аға аудитор аудиттің жеке бір субъектісінде топтың жұмысын бақылайды,
қызметтің күн сайынғы мониторингін жүзеге асырады, аудиторлық қорытынды
есептің алдыңғы нұсқасын дайындайды.
Менеджер немесе супервайзер бір уақытта бірнеше субъектідегі аудитке
басшылық жасайды. Жалпы менеджерлер аудиторлық қорытынды есептің алдыңғы
нұсқасын қарауға және оны бекітуге жауапты.
Компанияның партнерлары. Халықаралық тәжірибеде аудиторлық фирмалар
партнерлықтық заңды нысаны, бизнес иесі болып табылады және оларға толық
материалдық жауапкершілік жүктеледі. Халықаралық компанияларда аудиторлық
қорытынды есепке қол қоюға тек партнер құқылы. Партнерлар клинтпен
байланыстар үшін, бизнестің стратегиялық дамуы үшін жауапты.
Аудиторлық қызметтің сапасына бақылау жасау бірнеше аспектілерде
жүзеге асырылады:
негізгі аудитордың өз ассистенттерінің жұмысына бақылау жасауы;
аудиторлық фирманың аудиторлардың жұмысына бақылау жасауы;
сыртқы бақылау.
Негізгі аудитордың өз ассистенттерінің жұмысына бақылау жасауы.
Негізгі аудитор аудиттің орындалуына толық жауап береді. Тексеру жүргізу
кезінде ол ассистенттердің жұмысына бақылау жасауға, кәсіпорын қызметінің
мәселері, есепті және соған сәйкес, аудитті ұйымдастырудың болуы мүмкін
мәселелері бойынша нұсқау беруге тиісті. Аға аудиторларға және қатардағы
тексеруге қатысушыларға берілген кез-келген тапсырма, жұмысты тапсырған
жақ оны орындаушының осы жұмысты орындауға білімі мен тәжірибесінің
жеткіліктілігіне саналы түрде сенімді болатындай етіп жүзеге асырылуға
тиісті.
Аудиторлық фирманың аудиторлардың жұмысына бақылау жасауы. Орташа және
ірі аудиторлық фирмаларда орындалатын жұмыстардың сапасына және аудит
бойынша процедуралардың жүзеге асырылуына бақылау жасау біліктілігі жоғары
мамандардан құрылған Сарапшылар Кеңесіне жүктеледі. Бұл кеңес жұмыс тобының
қатысушылары дайындаған барлық жұмыс файлдарын тексереді. Фирмаішілік
сатндарттарға сәйкес аудиттің сапасына бақылау жасауды қамтамасыз ету үшін
тұрақты және ағымдағы файлдар енгізілген құжаттар жасалуға тиісті.
Ағымдағы файлдар - жұмыс тобының жетекшісі тексерген құжаттар.
Аудит нәтижелерін тексеру кезінде негізінен төменгі мәселелерге көңіл
аудару керек:
аудиттің жалпы жоспарға және бағдарламаға сәйкес орындалғандығы;
18. жасалатын жұмыстардың және олардың нәтижелерінің тиісінше
құжатталғандығы;
19. айқындалған аудиторлық процедуралардың мақсатына жеткендігі;
тексеру нәтижелерінің қаржылыққорытынды есептің дұрыстығы жөнінде ой-пікір
білдіру үшін негіз болатындығы.
Тұрақты файлдар - Сарапшылар Кеңесі мен аудиторлық фирманың басшысы
тексеріп, бекіткен құжаттар. Оларға келесілер жатады:
қызмет көрсету процесіндегі екі жақтың міндеттері мен шарттары туралы
ақпаратттары бар клиентке арналған хат-келісім;
клиенттің ішкі бақылау жүйесіндегі негізгі кемшіліктер және оларды жою
жөніндегі ұсыныстарды хабарлаушы хат;
Аудиторлық тексеру нәтижелерін қарастыру хаттамалары және т.б.
Аудитор жұмысының сапасына сыртқы бақылауды мемлекеттік органдар
жүзеге асырады. Бірақ бұл бақылау жанама болып табылады, себебі оның
мақсаты – аудитордың жұмысын тексеру емес, салық төлеудің дұрыстығын,
кәсіпорында заңға қайшы іс-әрекеттердің орын алуын және т.б. тексеру.
2. Бақылаудың мақсаты мен оның аудиторлық тексерістің жалпы
мақсаттарымен өзара байланысы. Ішкі бақылаудың элементтерінің құылымы.
Бақылау ортасы – бұл субъект басшылары мен иелерінің бақылауға деген
жалпы қатынасын білдіретін шаралар мен реттемелер және ішкі бақылау жүйесін
қалыптастырады.
Бақылау ортасы келесі компоненттерден тұрады:
экономикалық субъектіні басқару стилі;
экономикалық субъектінінің ұйымдық құрылымы;
қызметтік міндеттер мен өкілеттіктерді бөлу;
бақылаушы қызмет және ішкі аудит;
кадрлық саясат.
Экономикалық субъектіні басқару стилі бухгалтерлік есеп пен бақылау
реттемесі жүйесі тиімділігіне елеулі әсер ете алады, сондықтан аудиторға
бұл қаржылық есеп берудің бұрмалану ықтималдылығына қаншалықты әсер ете
алатынын анықтауға қажет.
Экономикалық субъектінінің ұйымдық құрылымы өкімет пен бағынудың
қандай нысандары бар екенін анықтайды. Ұйымдық құрылым арқылы негізгі
ақпараттық ағындар анықталады.
Қызметтік міндеттер мен өкілеттіктерді бөлу шаруашылық операциялар дұрыс
және заңды өтіп жатыр деген сенімділігін береді. Персоналды хабардар ету
мен оның жұмысынбақылауды іске асырудың негізгі тәсілі функционалды
міндеттерді, лауазымдық нұсқауларды және құрылымдық бөлімшелер туралы
ережелерді дайындау болып табылады. Қызметкерлер өздерінің функционалды
міндеттерін терең түсіну және жан-жақты білу арқылы өзінің өкілеттіктері
мен жауапкершілігін нақты түсіну керек. Міндетті сәйкес бөлу – бақылау
реттемесі тиімділігінің міндетті шарты.
Бақылаушы қызмет және ішкі аудит. Субъект жұмысын тиімді басқаруды
іске асыру үшін басқарушы буын жекелеген қызметкерлер біліктілігін
анықтауды, ақпаратты өңдеу мен есептерді құру жүйесін қамтитынтүрлі
әдістерді пайдаланады. Бақылаушы қызмет – бұл басшылық нұсқауларын
орындауды қамтамасыз етуге бағытталған саясат пен ретемелер. Оған келесілер
жатады:
-қызмет нәтижелеріне шолу жасау – нақты нәтижелерді алдыңғы
кезеңдердегі бюджетпен, қызмет болжамдары және көрсеткіштермен салыстыру;
- физикалық бақылау- активтерге, құжаттарға қол жеткізуді,
компьютерлік бағдарламалар мен файлдарды пайдалануға рұқсат беруді қамтитын
активтерді физикалық қорғау. Тауарлы- материалдық қорларға, бағалы
қағаздарға иелік етпейтін адамдардыжақындатуға болмайды.
- ішкі аудитті ұйымдастыру бақылау ортасын нығайтуға елеулі үлес
қосып ғана қоймайды, сыртқы аудиторға тікелей көмек көрсете отырып,
субъектінің сыртқы аудитке жұмсайтыншығындарды төмендетеді.
Кадрлық саясат. Субъектінің ішкі бақылау жүйесінің маңызды
сипаттамаларының бірі бақылауды іске асырушы персоналдық біліктілігі болып
табылады. Егер қызметкерлер білікті және сенімді болса, онда субъектінің
бақылау жүйесінің белгілі бір әлсіздігі жағдайында да қаржылық есептеменің
сенімділігі қамтамасыз етіледі. Жауапты және тиімді жұмыс істеуші персонал
шағын тексеру кезінде де бақылаудың жоғары деңгейін қамтамасыз етеді.
Бақылау құралдарын тиімді және сенімді басқару үшін шаруашылық
қызметі процесінде экономикалық субъект қызметкерлері қолданатын
процедуралар (әдістер) болып табылады. Оларды бақылау әдістері деп те
атайды. Олар әр түрлі және оның қызметіне тән ерекшеліктермен анықталады.
Бақылау құралдарының ең көп тараған түрлеріне келесілер жатады:
- мүлікті түгендеу және бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес
шаруашылық субъектілерінің міндеттемелері;
- басшы мен бас бухгалтердің не басқа өкілетті адамдардың
құжаттарындағы өкім шығарушы қолдары;
- бухгалтерлік жазбаларды қарама-қарсы тексеру;
- есеп айырысуларды ішкі және сыртқы сақтандырулар;
- құжат айналымын ұйымдастыру, оның ішінде құрылытынқұжаттарды тегіс
номерлеу, арнаулы журналдарға құжаттарды тіркеу, құжаттарды кітапша ету,
сақтау және архивке қою;
- сыртқы көздерден алынған ақпаратты бақылау мақсаттарына пайдалану;
- шаруашылық субектілері активтеріне рұқсатсыз қол жеткізуді
шектеуге бағытталған шараларды қабылдау;
- субъектінің қаржы- шаруашылық қызметінің көрсеткіштерін талдау.
Ішкі бақылау жүйесі кез келген кәсіпорында орын алады, себебі
басшылықты қабылданған шешімнің орындалуы қызықтырады. Басқаруды іске
асыратын жағдайда басқарудың сәйкес құрылымы енеді.
Бақылауды жүргізу шарты кәсіпорын персоналымен оның басқарушылық
буынының өзара қатынасы мен біліктілігінде болады.
Әдетте, ішкі бақылау жүйесі қаржылық есептемені дайындау мен құруға
қарағанда сұрақтардың кең ауқымын қамтиды. Сондықтан ішкі бақылаудың
барлық пайдаланатын реттемелері мен әдістері аудиторға пайдалы. Оған ең
алдымен нақтылы қаржылықесеп беруді дайындау үшін қажетті ақпаратты жинау,
өңдеу және жинақтау процестерін реттеу және бақылауға тікелей бағытталған
шаралар қызықты. Ішкі бақылаудың міндеттері:
Заң талаптарының орындалуы;
Мүлікті ысыраптан қорғау;
Ағымдағы шаруашылық операцияларының тиімді орындалуы;
Басқарудың барлық деңгейлерінде бұйрықтарды, өкімдерді және басқа
нұсқауларды орындау;
Құжаттар және олардағы ақпараттың толықтығы мен дәлдігінің қажетті
деңгейін сақтау;
Кездейсоқ және әдейі қателер мен бұрмалауды анықтау мен болдырмау;
Бухгалтерлік қорытынды есепті уақытында және дұрыс дайындау;
Кәсіпорын басшылығы саясатын қолдану;
Шаруашылықты жүргізудің тиімдірек және прогрессивті әдістерін енгізу.
Бақылауды жүргізу шарттарын білу аудиторға мыналарды анықтауға
мүмкіндік береді:
-Бухгалтерлік есеп пен бақылау реттемесінің тиімдіжүйесін қамтамасыз
ету үшін олар жеткілікті ме;
-Олар қаржылық есеп берудің бұрмалануын минимумға жеткізуге көмектесе
ме?
Кәсіпорының ішкі бақылау жүйесі келесідей элементтерден тұрады:
3. Мәліметтерді электронды өңдеудің аудиті.
Ұйымдардың қызметін жүзеге асыру процесінде дербес компьютерлер,
олардың ішінде есеп ақпараттарын өңдеуге және ішкі аудитті жүргізуге
арналған компьютерлер жиі қолданылады.
Сыртқы аудитор өзінің жұмысында компьютерді және компьютерлік
ақпараттық жүйені екі тәсілмен пайдалана алады:
- клиент ретінде барлық қаржы-есептік ақпараттарды немесе оның белгілі
бір бөлігін тіркеу үшін компьютерді пайдаланады;
- аудит өткізуді жеңілдету үшін, әсіресе клиент компьютерлік жүйені
пайдаланатын болса.
Компьютерлік ақпараттық жүйе – дегеніміз бұл, басқарудың барлық
деңгейінде тиімді шешімдер қабылдау, жоспарлау және өзінің жауап беретін
салаларына бақылау жасау үшін қажетті ақпараттар дайындап берудің ресми
ережелері мен процедураларының жинағынан тұратын көптеген кіші жүйелерді
біріктіруші жүйе.
Басшыларға ақпараттар құрамында статистика, талдау, коэффициенттер,
қорытынды есептер және т.б. бар есептер арқылы жетеді. Тиімді есеп берулер
келесі факторларды есепке алады: басқару деңгейін; жиілік; жеделдік;
нақтылық.
Тексеру жүргізу барысында аудитор клиенттердің компьютерлік ақпараттық
жүйесіндегі есептік мәліметтерді өңдеуді ұйымдастырумен байланысты барлық
маңызды жақтарды зерттеуге және құжаттауға тиісті.
Тексеру жүргізу барысында аудиторға клиенттің құжат айналымы жүйесіне,
құжаттарды тіркеу, сақтау, өңдеу мен олардың мәліметтерін бухгалтерлік
шоттарға жазу жүйесіне зерттеу жүргізу және оларды бағалау керек. Сондай-ақ
бастапқы ақпараттардың пайда болу орындарын және оларды жинау мен тіркеудің
автоматтандырылу дәрежесін анықтау керек.
1008 «Тәуекелді бағалау және ішкі бақылау – Ақпараттық жүйені
басқарудың сипаттамасы мен талдауы» деп аталатын Халықаралық аудит
стандарты келесі сипаттамаларды айқындайды:
- компьютерлік ақпараттық жүйе туралы білімдердің шоғырлануы;
- бағдарламалар мен мәліметтердің шоғырлануы;
- енгізілген құжаттардың жоқ болуы;
- шаруашылық операцияларының және нәтижелердің көзге көрінетін
іздерінің жоқ болуы;
- мәліметтер мен компьютерлік бағдарламаларға кірудің жеңілдігі;
- бақылаудың бағдарланған жүйесі;
- жүйемен жасалынған операциялар;
- бағдарламалардың есінде сақталатын мәліметтер мен ақпараттардың
осалдығы.
Аудитордың жұмысын жеңілдету мақсатында компьютерлер келесідей
қажеттіліктер үшін пайдаланылады:
- клиенттің есеп жүйесіне зерттеу жүргізу кезінде блок-схема құру
үшін;
- толық ақпараттарды сақтау үшін;
- аудиторлық тәуекелдікті бағалау үшін;
- аудит бағдарламасын дайындау үшін;
- талдамалық процедураларды жасау үшін;
- аудиторлардың жұмыс құжаттарын дайындау үшін.
Компьютерлерді пайдалану кезінде аудитор қолданылатын қорғау
құралдарына келесілер кіреді:
- резервтік файлдар;
- файлдарды сақтау;
- құжаттардың бірегейлілігі;
- бағдарламаларды тестілеу.
1009 «Компьютерлерді қолдана отырып аудит өткізу әдістері»
стандартында аудит өткізу әдістерінің келесі түрлері көрсетілген:
аудиторлық бағдарламалық жабдықтау және тестілеу мәліметтері.
Аудиторлық бағдарламалық жабдықтау – аудит өткізу мақсатында
субъектінің бухгалтерлік есеп жүйесінің мәліметтерін өңдеу үшін
пайдаланылатын компьютерлік бағдарламалар.
Тестілік мәліметтер – субъектінің компьютерлік бағдарламаларының
жұмыс істеуін тексеру мақсатында компьютерлік өңдеу үшін аудитор
пайдаланатын мәліметтер.
Аудиторлық бағдарламалық жабдықтауға клиенттің компьютерлік файлдарын
тексеру кезінде аудитор пайдаланатын компьютерлік бағдарламалар кіреді. Ол
бағдарламалардың жалпы пакетінен, арнайы мақсаттағы бағдарламалардан
немесе клиенттің қызмет көрсетуші бағдарламаларынан тұрады.
Аудиторлық бағдарламалық жабдықтауларды көптеген аудиторлық тестілеу
процедуралары барысында пайдалануға болады. Олардың қолданылуы әсіресе
операцияларды және шоттардағы сальдоларды маңыздылығына қатысты тестілеу
кезінде орынды болады. Себебі, ол мәліметтердің үлкен көлемін мұқият
тексере алады және білікті жұмыскерлерге өздерінің күш жігерлерін
нәтижелерді зерттеуге жинақтап жұмылдыруға мүмкіндік беретін қажетті
ақпараттарды таңдай алады.
Ондай бағдарламаларды пайдаланудың типтік жағдайлары:
- есептеулерді тексерулер – бағдарлама бақылаушы есептік
мәліметтермен сәйкестігіне көз жеткізу үшін файлда ашылған баптардың құнын
қосып шығады.
- сомалары тым үлкен баптарды табу – бірде-бір клиентке 50 пайыздан
жоғары сауда жеңілдігі берілмейтіндігіне немесе сатып-өткізу журналындағы
қалдық осы клиентке сатып-өткізудің жалпы көлемінен аспайтындығына қатысты
тексеру.
- жаңа есептеулер мен талдауларды орындау – көп сатылмайтын
тауарларды айқындату мақсатында тауарлық-материалдық қорлар қозғалысының
статистикалық талдауын алу.
- тестілеу үшін баптарды іріктеу - дебиторлармен байланыстарды
бекіту үшін негіз ретінде пайдалану мақсатында сатып-өткізу журналы
қалдықтарының стратификацияланған іріктеулерін алу.
- толықтыққа қатысты тексерулер – сатып-өткізілген тауарлардың
барлығының есепке алынғандығына көз жеткізу үшін олар бойынша шот-
фактуралардың сабақтастығын тексеру.
4. Жүйенің құжаттық рәсімделуі.
230 «Құжаттау» деп аталатын Халықаралық аудит стандартында «аудитор
аудиторлық қорытындыны растаушы дәлелдеулерді, сондай-ақ, аудиттің
Халықаралықстандарттарға сәйкес жүргізілгендігін растайтын дәлелдеулерді
беру кезінде зор маңызы бар мәліметтерді құжатпен рәсімдеуге тиісті
екендігі көрсетлген.
Жұмыс құжаттарының жалпы мақсаты – аудитордың аудитті нормативтік-
құқықтық актілерге және жалпы көпшілік қабылдаған стандарттарға сәйкес
жүргізгендігіне сенімді болуы.
Жұмыс құжаттарының маңызы төмендегілерден тұрады:
олар аудитті жүргізу және жоспарлау кезеңінде көмектеседі;
олар аудиторлық жұмысқа шолу жасауға және аудитке бақылауды ұйымдастыруға
жағдай туғызады;
оларда аудиторлыққорытындыны растаушы процедуралардың орындалуы
нәтижесінде алынған аудиторлық дәлелдеулер бар.
Жұмыс құжаттарындағы ақпараттар аудитор атқарған жұмыстардың және
маңыздымәселерге қатысты жасалған қорытынды пікірлердің жазбаша дәлелі
болып табылады. Жақсы құрылған жұмыс құжаттары аудит өткізу бойынша
жұмыстарды ұйымдастыруды қамтамасыз етеді.
Жұмыс құжаттарына келесілер жатады:
1. Кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық нысаны және ұйымдық құрылымы туралы
ақпараттар;
2. Заңдық құжаттардан, келісімдерден және жинақтардан үзінді немесе
олардың көшірмесі;
3. Ревизияланатын кәсіпорынның аудитін жоспарлау процесінің
негіздемесі;
4. Аудиторлық тексеруді өткізу бағдарламасы;
5. Орындалған аудиторлық процедуралардың өткізілу уақыты және көлемі,
сонымен бірге олардың нәтижелері туралы жазулар;
6. Ассистенттер орындағын жұмыстарды аудитордың тексергендігінің және
талдағандығының дәлелдеулері;
7. Аудиторлық процедураларды кімнің және қашан орындағаны туралы
көрсетулер;
8. Аудиторлардың сарапшылармен, кеңесшілермен және үшінші жақтың
басқа да өкілдерімен өткізген әңгімелерінің көшірмелері;
9. Аудитордың өз клиеніне жіберген хаттарының көшірмелері, оның
ішінде өзінің міндеттемелері және ішкі бақылау жүйесінің кемшіліктері
бойынша;
10. Клиенттен немесе оның өкілдерінен алынған хаттар;
11. Аудиторға тапсырылған аудиттің маңыздырақ аспектілеріне қатысты
түсіндірулер;
12. Шоттардың, экономикалық субъект қызметінің көрсеткіштері мен
тенденцияларының талдауы, тексеруші баланстар;
13. Өткен есепті кезеңдердің қаржылыққорытынды есебінің, сонымен
бірге қорытынды есеп бойынша жасалған аудиторлық қорытындылардың,
анықтамалардың, актілердің және т.б. көшірмелері;
14. Өткізілген аудиттің нәтижесі бойынша аудитор жасаған қорытынды
пікірлер.
Аудиторлармен жұмыс алдында дайындалған барлық құжаттар оның жұмыс
қағаздарын ажыратады және аудитті жоспарлауға көмектеседі. Сонымен қатар
аудиторлық жұмыстың дәлелі болып табылады. Аудитті тексеру барысында
аудитор әртүрлі мәліметтерді пайдаланады. Оларды өз кезегінде тікелей және
қосалқы мәліметтер көзі деп бөледі.
Тікелей мәлімет көзі фактілерді тікелей кепілдік анықтама беретін
құжаттар- бухгалтерлік есеп кестелері, түгендеу құжаттары және түгендеу
қорытындысы, акті.
Қосалқы мәліметтер көзі олар материалдық емес, бірақ сол кәсіпорынның
шаруашылық жұмысына қатысты мәлімет.
Бухгалтерлік есеп құжаттарын дәлел көзі мағынасы ретінде 4 топқа
бөледі: алғашқы, топтаушы, ерікті, қосымша.
Алғашқы есеп құжаттары- бұл шаруашылық операциялардың нақты
орындалғанын немесе оның орындалуына негіз болатын жазбаша анықтама.
Топтаушы құжаттар-олар шаруашылық арасындағы өзара ішкі мағынасы бірдей
өлшемдермен топтастырылғандарын жинақтап, бір жүйеге кетірілген құжаттар.
Ерікті құжаттар- ол құжаттарға материалды-жауапты жұмысшының немесе
басқадай қызметкерлердің өз еркімен жасайтын құжаттары. Қосымша құжаттар-
кәсіпорын шаруашылығына бақылау жасаушы жеке қызметкерлердің пікір-ойын
көрсететін негізде экономикалық фактілерді, құбылыстарды анықтайтын
аудиторлық тексеруде көптеген мәліметтер көзі болатын құжаттар.
Аудитор өзінің жұмысында осы құжаттар арқылы фактілерді орындау
мақсатымен жұмыс қозғауын жүргізіледі. Себебі, тексеру процесіндегі
тфактілер тек құжаттар арқылы анықталады. Аудит барысындағы жиналған
құжаттарда жүйелеу, мазмұн-мағынасына сәйкес топтау, ол аудитор
мамандығының деңгейігне байланысты. Аудитордың жұмыс қағазында тіркеледі.
Сонымен, қорытындылай келе аудит жұмысы-ол бір жүйеге келтірілген
белгілі құжаттар арқылы сатылап жүргізілетін тиянақты жұмыс. Аудит
жұмысының сәтті жүргізілуі аудитор алдымен субьектілердің құқылық
құжаттарын толық танысып және зерттеу жұмысын өте тианақты, жан-жақты
жүргізгенде жүзеге асырылады. Сондықтан да аудитор әртүрлі құжаттар арқылы
жан-жақты материалдар дайындап шаруашылық субьектісінің табыстылық,
қаржылық есептерін тексеріп, таза пайда сомасының дұрыс анықталғандығынын
дәлелдеп аудиторлық иқорытынды дайындайды. Онымен қоса жұмыс қағазындағы
жиналған мәліметтерге сүйене отырып, яғни белгілі бір дәлелдер сүйене
отырып кәсіпорын шаруашылығының тиімді даму жолына байланысты өзінің
пікірін айтады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Аудиторлық фирмалардың құрылымы қандай?
2. Аудиторлық қызметтің сапасына бақылау жасаудың аспектілері
қандай?
3.Аудиторлық құжаттардың қандай түрлері бар?
4.Аудит жүргізудегі жұмыс құжаттарына не жатады?
5.Жұмыс құжаттарына не жатады?
6.Бақылау жүйесі қалай қалыптасады?
7.Бақылау сапасы қалай бақыланады?
8. Бақылау тәсілдері қандай?
Тақырып 4. Аудиторлық тәуекелділік және оның маңызы
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Аудиттегі маңыздылық концепциясы. Маңыздылықты бағалау
критерийлері.
2. Құжаттық рәсімдеудегі бұрмалаушылық белгілері. Алаяқтылықты анықтау
және қателіктер
3. Аудиторлық тәуекелділік және оның негізгі компоненттері
4. Маңыздылық деңгейі мен аудиторлық тәуекелділік арасындағы байланыс.
1.
1. Аудиттегі маңыздылық концепциясы. Маңыздылықты бағалау
критерийлері.
Аудиттің халықаралық «Аудиттегі маңыздылық стандарты» стандарты
бойынша «Ақпарат мәнді болып табылады, егер де оны қалдыру немесе бұрмалау
қаржылық есеп берушілік негізінде қабылданған пайдаланушылардың
экономикалық шешіміне әсер етсе».
Аудитор фактілерден ауытқудан басқа қаржылық есеп
берушілікте бұрмалаушылықты болдыратын жағдайлардың екі түрі болады: -
бухгалтерлік есеп стандарттарын дұрыс қолданбау; - қажетті ақпаратты
қалдырып кету.
Қаржылық есеп берушілікті тексеруде аудитор аудиттегі маңыздылықтың
екі жағын ескеру керек: - сапалық, яғни Қазақстан Республикасында әрекет
ететін нормативтік актілердің талаптарынан операциялардың ауытқуы;
- сандық, яғни маңыздылық деңгейімен сипатталатын.
Маңыздылық деңгейі- бұл қаржылық есеп берушілікте , оның
дұрыстығына әсер етпейтін максимальді жіберілетін бұрмалаушылықтар сомасы.
Маңыздылық деңгейін анықтауда екі шама қолданылады:
қателіктердің нақты және қатысты шамасы.
Нақты шама – сомадағы қателік, қатысты шама- проценттік
қатынаста қабылданған базалық шамаға сәйкес анықталады.
Маңыздылық деңгейін анықтауда тәсілдерді өңдеу үшін әрбір
аудиторлық фирмаларда есептеулердің тәртібін өңдеу және оларды ішкіфирмалық
стандарт бойынша рәсімдеу керек.
Маңыздылық деңгейін анықтауда аудитор келесідей факторларды
ескеруі қажет: қаржылық есеп берушілікті құру шарттары; бір клиент үшін
мәнділік басқасы үшін маңыздылықпен сәйкес келмегенде пайдаланушылар үшін
қаржылық есептің мақсаты.
Аудитор маңыздылықты анықтай отырып, клиентпен есептеулердің
деңгейі мен тәртібін талқыламайды, біріншіден, өзіне жұмыс көлемін және
қабылдайтын тәуекелдерді анықтап алады.
Жоспарлау кезеңінде маңыздылық келесілерде қаралады:
-шоттар қалдығы деңгейінде;
-қаржылық есеп деңгейінде.
2. Құжаттық рәсімдеудегі бұрмалаушылық белгілері. Алаяқтылықты анықтау
және қателіктер.
Аудиттің халықаралық стандартында «Алаяқтық және қателіктерде»
аудитор қаржылық есеп берушілік үшін мәнді болып табылатын алаяқтық және
қателіктер фактілері туралы қажетті аудиторлық дәлелдер алуға ұмтылатындығы
көрсетілген. Егер де есеп берушіліктерде мұндай қателіктер болып, оның
салдарынан қаржылық есеп берушілік дұрыс жасалмаса, қателіктер түзетілуі
керек.
Алаяқтық- әдейі дұрыс көрсетпеу және есептің және есеп
берушіліктің мәліметтерінің басқарушылар құрамының немесе үшінші жақтардың
қызметкерлерімен бір немесе бірнешеуімен көрсетілуі.
Бухгалтерлік құжаттар мен жазбалардың жалғандығы- бухгалтерлік
есептің құжаттарын әдейі дұрыс толтырмау және бухгалтерлік есеп
шоттарындағы жазбаларды бұрмалап жазу.
Шаруашылық операциялар нәтижелерін жою- негізгі бухгалтерлік
жазбалардың мазмұны және сомасы бойынша бірдей түзетілген жазбалар.
Қателіктер- қаржы-шаруашылық қызмет фактілерін дұрыс көрсетпеу,
есептің толықтығын дұрыс қарамау; есептік жазбаларда және топтарда
арифметикалық және логикалық есептеулер нәтижесінде қаржылық есп
берушіліктердегі әдейі жасалмаған бұрмалаушылықтар.
Кездейсоқ қателер- кездейсоқ жіберілген дұрыс емсе жазбалар
жатады, олар бухгалтерлердің қаржы-шаруашылық қызметінің қандай да бір
фактілеріне дұрыс емес әдісті қолданғанда туады. Сондай-ақ
бухгалтерлік есептің стандарттарын және салықтық заңдылықтарды білмеумен
байланысты қателіктер де жіберілуі мүмкін. Мұндай қателіктердің болуына
кәсіпорындардың жетекшілері жауап береді.
Бұрмалау- қателер мен алаяқтық салдарынан пайда болуы мүмкін
қаржылық ақпаратты дәл бұрмалаушылық.
Бұрмалау екі түрлі болуы мүмкін: әдейі және әдейі емес.
Қаржылық есеп беруді әдейі бұрмалау клиент персоналының әдейі жасаған
әрекетінің нәтижесі болып табылады. Олар пайдаланушыны шатастыру үшін бас
пайданың мақсатын ойлаумен іске асырылады.
Қаржылық есеп беруді әдейі емес бұрмалау персоналдың әдейі әрекетінің
нәтижесі болып табылады. Ол есептеулердегі қате, шаруашылық операциялар
есебінде мұқият көрсету салдарынан болуы мүмкін.
Аудиторлық фирма тексеру жүргізу жөнінде қаржылық есеп беруде
бұрмалау болуын ескеруі қажет, бірақ бұрмалау болуын көрсететін
фактілерді әдейі іздеп керегі жоқ.
Бұрмалау анықталған жағдайда аудитор тексерілген есеп берудің
нақтылығын барлық бар әрекет ететін аспектілерде бағалауы керек.
Ол қаржылық есеп беруге қатысты елеулі сипаттағы бұрмалау жалпы
алғанда анықталады деген нақты сенімділікке ие болу үшінқажетті
процедураларда дайындау керек. Егер дайындалған процедуралар алаяқтық пен
қате фактілері туралы күмәнді сейілтпесе, аудиторлар оны субъект
басшылығымен талқылап, бұл сұрақ қаржылық есеп беруде дұрыс көрініс тапты
ма, соны қарау керек.
Алаяқтық фактісі анықталған кезде аудиторға оған субъектінің
жоғары басшылығы өнімдерінің қатысу ықтималдығын анықтау қажет. Алаяқтыққа
қатысы бар деп сезік тудырған қызметкерлерге жауапты адамнан гөрі
жоғарырақ лауазымды адамдарды хабардар еткен дұрыс болады. Егер жоғары
басшылық алаяқтыққа қатысты деп есептелсе аудиторға заңдық кеңеске
жүгінуге тура келеді. Егер субъект аудитордың қаржылық есеп беруге
елеулі әсер етуі мүмкін алаяқтық немесе қателер фактілерінің нақты
немесе ықтимал анықталуын бағалауына қажетті дәлелдерді жеткілікті
алуына кедергі жасаса, онда аудитор тексеру масштабын шектеу туралы
ескертпемен пікірін білдіреді және пікірді білдіруден бас тартады.
Аудит процесінде анықталған қаржылық есеп беруді бұрмалау фактісін
аудиторға өзінің жұмыс құжаттарында және аудиторлық қорытындыда толық
көрсету керек.
3. Аудиторлық тәуекелділік және оның негізгі компоненттері
Аудиторлық тәуекелділік- аудит аяқталып, оң аудиторлық қорытынды
берілгеннен кейін қаржы есептемесінде елеулі кемістіктер табылған жағдайда
аудитор өзіне алуға әзір тәуекелдіктің субъективті түрде белгіленген
деңгейі. Аудиторлық тәуекел- бұл аудитор өзіне алуға әзір субъективті
құрылған тәуекел деңгейі және тұжырымдардың жағымды ұсыныстары мен аудит
аяқталғаннан кейін соңғы қаржылық есептерде болатын кемшіліктерді табуға
бел буушы.
Аудитор аудиторлық тәуекелді бағалау кезінде және осы тәуекелділікті
азайту үшін аудиторлық процедураларды орындаған кезде кәсіби тұжырымдарды
пайдалану керек.
Аудитор тексеру жұмысын бастамас бұрын, аудиторлық жоспарлауға
қажетті бухгалтерлік есеп жүйелері және ішкі бақылау жүйесі туралы
жеткілікті ақпарат, мәлімет жинау керек. Аудиторлық тәуекел ешқашан
жойылмайды, бірақ оның деңгейін азайту үшін іс шаралар ұйымдастырылып
болған.
Қандай да бір істі, жұмысты бастағанда тәукел әрқашанда болады. Сол
сияқты аудитте де дұрыс емес аудиторлық қорытынды беру тәуекелі бар. Есеп
берушілікте және бухгалтерлік есеп беруде табылмаған қателер жоқ екеніне
100 пайыз сенімді болу мүмкін емес. Ең бастысы- тәуекелдің белгілі бір
деңгейін есепке ала отырып, есеп берушіліктің дұрыстылығы туралы жеткілікті
сенімді болу.
Жалпы, аудиторлық тәуекел дегеніміз экономикалық субъектінің
бухгалтерлік есеп берушілігінде табылмаған нақты қателер. Сонымен қатар
аудит тәуекелі- аудит жүргізу кезіндегі мүмкін болатын тәуекел. Аудитор
аудиторлық тәуекелді бағалау кезінде және осы тәуекелді азайту үшін
аудиторлық процедураларды орындаған кезде кәсіби тұжырымдарды пайдалануй
керек. Аудитор тексеру жұмысын бастамас бұрын, аудиторлық жоспарлауға
қажетті бухгалтерлік есеп жүйелері және ішкі бақылау жүйесі туралы
жеткілікті ақпарат, мәлімет жинау керек. Аудиторлық тәуекел ешқашан
жойылмайды, бірақ оның деңгейін азайту үшін іс-шаралар ұйымдастыруға
болады.
Аудиторлық тәуекел үш құрамдас бөліктен тұрады: бөлінбейтін тәуекел,
ішкі бақылау тәуекелі, таба алмау тәуекелі.
Ішкішаруашылық немесе бөлінбейтін тәуекел- бухгалтерлік шоттың,
баланс бабының, экономикалық субъектінің есеп берушілігінің ішінде нақты
қателердің бар болуы. Ішкі шаруашылық тәуекелдің деңгейін аудитор клиенттің
бизнестің спецификасына қарап біледі. Бұл тәуекел түрі ішкі шаруашылық
бақылау құралдары мен тексеруге келмейтін клиент ісінің ішкі мазмұнына
байланысты. Бұл тәуекелден айырылу мүмкін емес. Баланс және есеп
берушілікке қатысты ішкі шаруашылық тәуекелді бағалаған кезде келесідей
факторларды есепке алу қажет:
-экономикалық субъект қызмет жасайтын саланың ағымдағы жағдайы және
қызметінің ерекшелігі;
-экономикалық субъект іске асыратын қызметінің спецификалық
ерекшеліктері;
-экономикалық субъект жұмысшыларының адалдығы;
-есеп жүргізуге, есеп дайындауға міндетті жұмысшылардың тәжірибесі
және мамандығы.
Нақты шоттарға және шаруашылық операциялардың біртектес топтарына
қатысты ішкі шаруашылық тәуеклді бағалаған кезде мына факторларды ескеру
керек:
-есептің жеке шоттарының бар болуы;
-орындаушылардан жоғары мамандануды талап ететін шаруашылық
операцияларды есепке алу күрделілігі;
-аз кездесетін бірдей емес операциялардың бар болуы.
Ішкі бақылау жүйесінің тәуекелі- кәсіпорында бар және күнделікті
қолданылатын бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерінің құралдары дер
кезінде қателерлі тауып, түзете алмау ретінде аудиторлармен анықталатын
мүмкіндік. Ішкі бақылау жүйесінің тәуекелі кәсіпорында қызмет ететін және
күнділікті қолданылатын бухгалтерлік және ішкі бақылау жүйелерінің
құралдары бұзушылықтарды дер кезінде тауып, түзету мүмкіндігі. Аудитор
аудит процесі барысында ішкі бақылау жүйесін зерттеп, бағалау керек. Оны
екі кезеңде жасау қажет:
1) ішкі бақылау жүйесімен жалпы танысу; 2) ішкі бақылау жүйесінің
тұрақтылығын бастапқы бағалау.
Бақылау жүйесінің тәуекелін бағалау үшін аудитор арнайы аудиторлық
процедураларды қолдану керек. Ол бақылау жүйесін тестілеу деп аталады.
Бақылау құралдарын тестілеуге мыналар жатады:
-құжаттарды тексеру;
-операцияларды тіркеу бойынша сұраулар және бақылау;
-басқа аудиторлық процедуралар нәтижелерін қолдану.
Аудиторға ішкі бақылау тәуекелін бағалау үшін бақылау тестілері арқылы
дәлелдер жинау қажет. Аудит бойынша қорытынды жасамас бұрын аудитор ішкі
бақылау жүйесінің тәуекелін нақтылау қажет.
Анықталмау тәуекелділігі- тексеру барысында аудиторлар қолданатын
процедуралар нақты қателерді таба алмау мүмкіншілігі. Анықталмау
тәуекелділігі аудитор жұмысының тиімділігімен сапасының көрсеткіші болып
табылады. Аудиторлар ішкі шаруашылық бақылау құралдарының тәуекелін бағалау
негізінде өзінің жұмысындағы анықталмау тәуекелін азайту керек. Анықталмау
тәуекелдігі аудиторлық процедуралар операцияларының шоттары сальдосындағы
қателерді таба алмау мүмкін.
Аудиторлық тәуекелділік осы деңгей байланысты болуы мүмкін үш айтылып
кеткендей себептерді қамтиды:
1) Анықталмау тәуекелдігі- аудитордың кәсіби даярлығы деңгейіне және
ол пайдаланатын тәсілдерге байланысты, яғни аудитордың біліктілігі неғұрлым
жоғары болса және тексеріске тартылған құжаттардың көлемі көп болса, елеулі
қателіктер мен бұрмалаушылықтардың байқалмай қалу қатері соғұрлым аз
болады.
2) Ажырағысыз тәуекелдік- субъектінің ішкі бақылауы болмаған жағдайда
қаржы есептемесін растау.
3) Ішкі бақылау тәуекелдігі- шоттардың қалдықтарындағы қателіктердің
болуы немесе есеп және ішкі бақылау жүйесінің көмегімен анықталғанға дейін
елеулі операциялардың болуы ықтималдылығы.
Қаржылық есептемелердің аудитімен бірқатар тәуекелділік аспектілері
тікелей байланысты. Тәуекелділіктің негізгі екі түрі болады:
- аудиторлық тәуекелділік;
- бизнес (аудитордың немесе оның фирмасының) тәуекелділігі.
Аудиторлық тәуекелдіктің мағынасын былай түсіндіруге болады: аудитор
қаржылық есептілік дұрыс жасалған деген қорытындыға келеді, осының
негізінде аудиторлық қорытындыға пікір-ескертпе айтылмайды, яғни пікірдің
шынайылығына күмән келтірмейді, ал шындығына келгенде- қаржылық
есептіліктің елеулі ақауы болады.
Бизнес тәуекелдігінің мағынасы саяды: клиентке ұсынылған аудиторлық
қорытынды әділ жасалса да, аудитор немесе аудиторлық фирма клиентпен
арадағы өзара қарым-қатынасында сәтсіздікке ұрынады. Бизнес тәуекелдігін
бақылаудағы басты фактор аудиторлық тәуекелдіктің деңгейін мұқият анықтау
болып табылады. Аудиторлық тәуекелдікті бағалаудың негізгі екі әдісі бөліп
көрсетіледі:
а) бағалаушылық
ә) сандық
Аудиторлық тәукелдіктің алдын ала үлгісі мынадай формулада болуы
ықтималы:
ҚАТ=ШТ*БТ*ТТ
Мұндағы: ҚАТ- қолайлы аудиторлық тәуекелділік
ШТ- шаруашылық ішіндегі тәуекелділік
БТ- бақылау тәуекелділігі
ТТ- табылмау тәуекелділігі, яғни байқамай қалу
қатері.
Осы келтірілген үлгіге кіретін аудиторлық тәуекелдік түрлерінің
ерекшеліктерін қарастырайық:
1. Қолайлы аудиторлық тәуекелділік- аудит аяқталғаннан кейін қаржылық
есептемеде елеулі қателіктердің барын және стандартты аудиторлық пікір-
ескертпесіз (пікірдің шынайылығына күмән келтірмейді) білдірілген
аудитор мойындауға әзірлік шарасы.
2. Шаруашылық ішіндегі тәуекелділік- сегментте қателіктің барын және бұл
қателіктің шаруашылық ішіндегі бақылау жүйесінің тексеруінде рұқсат
етілген деңгейдегі шамадан тыс екенін аудитордың болжау шарасы.
3. Бақылау тәуекелділігі- сегменттегі шамадан тыс қателік клиенттің
шаруашылық ішіндегі бақылау жүйесінде табылмайтынын және жойылмайтынын
аудитордың болжау шарасы.
4. Табылмау қатері- қандай да бір сегмент бойынша аудиторлық мәліметтер
арқылы шамадан тыс қателікті табу мүмкін еместігін аудитордың
мойындауға дайындақ шарасы.
Аудиторлық тәуекелділіктің жоғарыда келтірілген үлгілерін қолданып,
олардың деңгейін үш тәсілдің біреуімен анықтауға болады немесе осыларды бір
мезгілде пайдалану керек.
Аудиторлық тәуекелділіктің үлгілерін пайдаланудың бірінші тәсілі.
Айталық, аудитор болашақта болатын аудиттің жоспарын жасау барысында
шаруашылық ішіндегі тәуекелдіктің- 80%, бақылау тәуекелдігі- 50% және
табылмау қатері-10%, деп жорамалдайды. Аудитте тәуекелдіктің осы сандары
бойынша есептеп, аудитор нәтижесінде 4% (0,8*0,5*0,1) алады.
Егер аудитор бұл жағдайда тәуекелділіктің осы жолғы қолайлы деңгейі
4% жоғары болмауы керек деп шешетін болса, онда ол әлеуетті жоспарды
қолайлы деп санауы керек.
Мұндай жоспар аудиторлық тәуекелдіктің қолайлы деңгейін аудитордың
алуына көмектеседі, бірақ, ол тиімсіз. Әлдеқайда тиімді жоспар жасауы үшін
аудиторлар тәуекелділікті есептеудің екінші тәсілін жиі пайдаланады, яғни
табылмау қатері мен алуға жататын мәліметтердің тиісті санын анықтайды.
Осы мақсаттағы аудиторлық тәуекелдік үлгілерінің формуласы былайша
өрнектеледі:
ТТ=ҚАТ/(ШТ*БТ)
Алдындағы үлгілерге орала отырып, былайша айтып көрелік: аудитор
өзіне қолайлы аудиторлық тәуекелдіктің деңгейін 5% белгіледі, сол себепті
де аудит жоспары 10% табылмау қатерінің деңгейіндегі алынған айғақтардың
санымен келісудің қажеттілігіне орай өзгеруі ықтимал, өйткені
0,05/(0,8*0,5)=0,125
Тәуекелдіктің үлгілерінің осы формасында табылмау қатері шешуші
факторға айналады, өйткені ол қажетті айғақтардың санын алдын ала анықтап
береді. Талап етілген айғақтар саны табылмау қатерінің деңгейіне кері
пропорционал болады. Табылмау қатерінің деңгейі неғұрлым төмен болса,
айғақтар соғұрлым көп талап етіледі.
Аудиторлық тәуекелдің моделін зерттеудің ең жалпы тәсілі аудиторлық
тәуекелдік компоненттері мен аудиторлық тәуекелдік деңгей қажетті
аудиторлық дәлелдеулердің санымен сапасы арасындағы өзара байланысты
бақылауда болып табылады.
Аудиторлық тәуекел үлгісін қолдану аудиторлардан осы өзара
байланыстар мен аудиторлар жүргізілетін субъектіге тән қасиеттерді ескере
отырып, тәуекелділік компоненттерінің әрқайсысының мазмұнын терең түсінуді
талап етеді.
Бірқатар аудиторлар іс-тәжірибеде қолданылатын аудиторлық тәуекелдік
үлгілерін пайдаланудың үшінші, әлдеқайда жалпы тәсілі айғақтардың
тәуекелдікпен байланысы туралы және әр түрлі тәуекелдіктердің арасындағы
өзара байланыс туралы аудитордың есіне салып отыруға бағытталған. Бұл өзара
ұйымдастыруда көп көмегін тигізеді.
Әдетте ТМД елдерінде аудиторлық тәуекелдікті есептеу үшін мына
формула жиі қолданылады:
АТ=ТТ*БТ*ПТ
Мұндағы: АТ- аудиторлық тәуекелділік; ТТ- кәсіпорынның өзіндік
ерекшелігіне байланысты таза тәуекелділік, яғни рұқсат етілген шамадан
асатын қателіктің есеп беруде болу ықтималдығы; БТ- бақылау тәуекелдігі,
яғни рұқсат етілген шамадан асатын, клиенттің ішкі бақылау жүйесі байқамай
қалған қателіктің болу ықтималдылығы; ПТ- нақты шамалардың қателіктерін
тестілеу процесінде анықталмауы ықтимал, аудитор үшін қолайлы тәуекелдік.
Осылайша, тәуекелдігі көп салалардағы аудиторлық жұмысты шоғырландыру
арқылы тәуекелі төмен салалардағы тексеруге кететін уақытты үнемдеуге
болады.
Қандай да бір істі, жұмысты бастағанда тәуекел әрқашанда болады. Сол
сияқты аудитте де дұрыс емес аудиторлық қорытынды беру тәуекелі бар. Есеп
берушілікте және бухгалтерлік есеп беруде табылмаған қателер жоқ екеніне
100 пайызға сенімді болу мүмкін емес. Ең бастысы тәуекелдің белгілі бір
деңгейін есепке ала отырып, есеп берушіліктің дұрыстығы туралы жеткілікті
сенімді болу.
4 Маңыздылық деңгейі мен аудиторлық тәуекелділік арасындағы байланыс.
Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелділік деңгейі арасында кері өзара
байланыс бар. Маңыздылық деңгейі жоғары болған сайын, аудиторлық тәуекел
төмен болады және керісінше. Мысалы, маңыздылық деңгейі төмен болса,
аудиторлық тәуекелділік өседіжәне аудитор, бақылау тәуекелі деңгейін
төмендету мақсатында не қосымша бақылау тестерін жүргізу, не мән бойынша
тексеру рәсімін өсіру арқылы бұның орынын толтыра алады. Аудит
практикасында аудиторлық тәуекелдігін бақылаудың екі негізгі әдісі
қолданылады:
- сезгіштік;
- сандық.
Сезгіштік әдіс аудитор тәжірибе мен клиент бизнесін білу негізінде
қаржылық есеп беру немесе шаруашылық операциялар бойынша жалпы аудиторлық
тәуекелділікті жоғары, орташа, төмен деп анықтауда болады.
- төмен тәуекелділік – ішкі бақылау жүйесін аудиторлық фирма тиімді
ретінде бағалаған, бірақ аудитормүмкін қателерді табуға қажетті сәйкес
процедураларды жоспарлай отырып, оған толық сенген жағдайда болады;
- орта тәуекелділік – ішкі бақылау жүйесін аудиторлық фирма тиімсіз
деп бағалаған кезде болады және аудитор жан-жақты рәсімді жоспарлайды;
- жоғары тәуекелділік – клиенттің ішкі бақылау жүйесі жоқ кезде
негізінен біртұтас тексеру жоспарланады.
Сандық әдіс аудиторлық тәуекелділік моделі негізінде есеп айырысуды
көздейді. Халықаралық тәжірибеде пайдаланылатын ең көп тараған модель
келесі формуламен есептеледі:
АТ= БТ*БТ*АТ, мұндағы,
АТ- аудиторлық тәуекелділік;
БТ – бөлінбейтін тәуекелділік;
БТ – бақылау тәуекелдігі;
АТ – айқындамау тәуекелдігі.
Мысалы, аудитор бөлінбейтін тәуекелділікті 80%, бақылау тәуекелдігі
50%, айқындамау тәуекелін 10 % деп бағалайды. Осы шамалар негізінде аудитор
аудиторлық тәуекелділіктің 4%-дық шамасын ала алады.
Айқындамау тәуекелдігі көп дәрежеде аудитор кәсіпқойлығын
сипаттайтындықтан, оған аудиторлық тәуекелділік моделінен осы тәуекелдікті
анықтау дұрыс болады:
АТ=AT/ БТ*БТ
Аудитор аудиторлық тәуекелділікті 5%, бөлінбейтін тәуекелділікті
80%, бақылау тәуекелдігін 50% деңгейлерінде қойды делік. Сонымен,
айқындамау тәуекелідігі 12,5%-ды құрайды.
Аудиторлық дәлелдемелердің қажетті саны айқындамау тәуекелідігі
деңгейіне кері пропорционалды болады. Айқындамау тәуекелідігі төмен болған
сайын, тексеру барысында аудиторлық дәлелдердің санын алу қажет.
Аудиторлық тәуекелділік моделін зерттеудің ең жалпы тәсілі аудиторлық
тәуекелділік компоненттері мен аудиторлық тәуекелділік деңгейі, қажетті
аудиторлық дәлелдемелердің саны мен сапасы арсындағы өзара байланысты
бақылауда болып табылады. Аудиторлық тәуекелділік моделін қолдану
аудитордан осы өзара байланыстар мен аудит жүргізілетін субъектіге тән
қасиеттерді ескере отырып, тәуекелділік компоненттерінің әрқайсысының
мазмұнын терең түсінуді талап етеді.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Аудиттегі маңыздылық деген не?
2.Маңыздылық деңгейін анықтауда қандай шамалар қолданылады?
3.Нақты және қатысты шамаларға анықтама беріңіз.
4.Алаяқтық деген не?
5.Қате дегеніміз не?
6. Кездейсоқ қателерге сипаттама беріңіз.
7. Бұрмалау деген не?
8. Бұрмалаудың қандай түрлерін білесіз.
9. Аудиттегі мәнділік деген не?
10.Аудиторлық тексеру кезінде қандай қателіктер мен заңсыз
әрекеттер кездеседі?
11.Аудиторлық тәуекел деген не?
12.Аудиторлық тәуекелдің қандай түрлері бар?
Тақырып 5. Кәсіпорындар мен аудиторлық дәлелдеулерді алу әдістемесі
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Аудиторлық дәлелдеулерді жүргізудің ерекшеліктері.
2. Аудиттте қолданылатын бақылау әдістері және қабылдау жіктемесі
3. Аудиторлық дәлелдеу мен оның аудиттегі ролі. Аудиторлық дәлелдеулерге
қойылатын талаптар
4. Аудиторлық тексеру процедуралары. Аналитикалық процедуралар.
1. Аудиторлық дәлелдеулерді жүргізудің ерекшеліктері.
Аудиторлық дәлелдемелердің қайнар көздері (сурет 1):
- экономикалық субъект пен үшінші тұлғалардың бастапқы құжаттары;
- экономикалық субъектінің бухгалтерлік есеп регисторлары;
- экономикалық субъектінің қаржы-шаруашылық қызметін талдау
нәтижелері;
- экономикалық субъект қызметкерлерінің және үшінші тұлғалардың
ауызша айтулары;
- экономикалық субъектінің құжаттарын басқа құжаттармен салыстыру,
сонымен қатар экономикалық субъект құжаттарын үшінші тұлғалардың
құжаттарымен салыстыру;
- экономикалық субъект қызметкерлерімен жүргізілген мүлікті түгендеу
нәтижелері;
- бухгалтерлік есептілік.
Аудитормен шаруашылық операцияларды зерттеу нәтижесінен алынған
аудиторлық дәлелдемелер ең бағалы болып табылады.
Аудитор аудиторлық дәлелдемелерді жинағанда әртүрлі көздерді
пайдаланса, аудиторлық тәуекелділік төмендейді. Жоғарыда атап
көрсетілгендей, егер әртүрлі көздерден алынған дәлелдемелер бір-біріне
қайшы болса, аудитор қосымша процедураларды өткізуі тиіс.
Жоғарыда аталған көздерден алынған ақпараттар аудиторлық тексерудің
міндеттерін орындауда ұйымға пайдалы болуы қажет. Сонымен бірге, олар
аудиторлық тексеруде анықталған фактілерді растауы керек.
Сурет 1. Аудиторлық дәлелдемелерді алудың қайнар көздері.
Аудиторлық дәлелдемелерді жинағанда аудитор келесі процедуралардың
біреуін немесе бірнешеуін қолданады:
- клиент құжаттарын қайта қарастыру;
- эксперттік тексеру;
- инспектрлеу;
- түгендеу;
- шаруашылық операциялар есебін жүргізу тәртібін тексеру;
- растау;
- бақылау;
- қадағалау;
- құжаттарды тексеру;
- балама балансын құрастыру;
- ауызша сұрау;
- сканерлеу;
- талдамалы процедуралар.
Барлық аудиторлық процедуралар келесі схема бойынша жасалады:
- процедураның аты;
- процедура жүргізудің мақсаты;
- процедураны орындау үшін қажет құжаттардың (акпарат көздердің)
тізімі;
- процедураны жүргізген кезде анықталған бұзушылықтардың норматитвтік
құжаттардың тізімі;
- процедураны жүргізген кезде қолданылған анықтамалық (нормалар,
нормативтер) ақпараттар;
- процедура жүргізу схемасының сипаттамасы;
- жүргізілген процедура нәтижелерінің ұсынылған түріне (бухгалтерлік
проводка, талдамалық кесте және т.б.) сипаттама.
Жүргізілген аудиторлық процедуралар нәтижелеріне сенімі мыналарға
байланысты:
- талданатын есептілік баптарының маңыздылығына;
- осы мақсаттарға бағытталған басқа процедуралардың нәтижелеріне;
- талдамалы процедураларды орындағанда қолданылатын көрсеткіштер
өзгерісінің көлемдеріне;
- бухгалтерлік емес мәліметтерді қолдану.
Талдамалы процедуралар жүргізілген аудиторлық тексерудің сапасын
артуға мүмкіндік береді:
- аудитті жоспарлау этапында клиент қызметін түсінуге, аудиторлық
тәуекелділікті неғұрлым нақты анықтауға көмектеседі;
- тексеруді жүргізу этапында талдамалы процедуралар аудитормен
бухгалтерлік есептілік көрсеткіштерінің ауытқуларын анықтау және
зерттеу үшін қолданылады;
- аудитті аяқтау процесінде есептіліктегі бұрмалаушылықтарды анықтау
үшін соңғы тексеруде қолданады, нәтижесінде қосымша аудиторлық
процедураларды қажет ететін облыстар анықталады.
2. Аудиттте қолданылатын бақылау әдістері және қабылдау жіктемесі.
Тексеруге бел буған, яғни тексеруге шешім қабылдаған аудитор зерттеу
объектісі туралы шындыққа жанасымды айғақтарды алудың әр түрлі әдістерін
таңдай алады. Бизнестің аудиті мен талдауын жүргізу барысында тексеруді
мынадай арнайы әдістердің, тәсілдердің және процедура топтарын кеңінен
қолдана алады:
нақты бақылау тәсілдері: тексеру, зерттеу, түгендеу, бақылап жіберу,
лабораториялық талдау, сараптау бағасы, нақты объектілерді тексеру және
т.б.;
айғақтарды құжаттық тексерулер әдістері, оның iшінде, деректемелерді
формалдық тексеру, құжаттарда көрініс тапқан операциялар мен фактілердің
мәні бойынша бағалауларын тексеру;
қадағалау тсілдері: жаппай, тұтастай, іріктемелі, визуальды және
тікелей;
жауап алу тәсілдері: ауызша, анкеталық, корреспонденттік, өзін - өзі
тіркеу және келуімен;
операциялар мен міндеттемелердің шынайлылығын тексеру тәсілдері:
құжаттық растау, кезікпе тексеру, өзара тексеру, бақылау мақсатында
салыстыру, сканерлеу және т.б.;
сандық параметрлерді нақтылау тәсілдері: өлшеу, шолу,
елеулі,перспективалық,оперативті, ағымдық, диагностикалық және т.б.
Аудитте және қаржылық – экономикалық талдауда қолданылатын әдістерде
жіктеу тәсілдемесі оларды мына қосалқы жүйелерде топтастыруға мүмкіндік
береді: техникалық, талдамалы – есептік, құжаттық, қорытындылаушы және
нақты бақылау. Олардың әрбіреуінің өз ерекшеліктері мен пайдаланатын
салалары бар. Атап айтқанда:
техникалық тәсілдің қосалқы жүйесі талдамалы – бақылау міндетін шешу
үшін қажетті бастапқы ақпараттарды алу, тексеру және дайындау барысында
қолданылады (экономикалық – математикалық есеп айырысулар, индекстер мен
проценттерді есептеу, жоғары және салыстырмалы кепілдемелі техникалық
тәсілдер және т.б.);
талдамалы – есептік тәсілдің қосалқы жүйесі экономикалық талдау
(салыстыру, топтастыру, аластау, баланстық әдіс және т.б.) талдамалы
тексеру, статистикалық және экономикалық – математикалық әдістердің
дәстүрлі және арнайы тәсілдері;
құжаттық тәсілдер ақпараттық модельдеуді, нормативті – құқықтық
реттеуді, тексеруді, зерттеу объектісі туралы есептік деректерді бақылау
мен талдауды жүзеге асыру;
қорытындылау тәсілі жиынтық есеп берулермен баланстарды жасауда,
кешенді бағалауларды жүргізуде және ғылыми негізделген ұсыныстарды
әзірлеуде олардың қорытындыларын зерттеу мен қалыптастырудың логикалық және
синтетикалық тәсілдерімен бірге пайдаланылады;
нақты бақылау тәсілдері белгіленген тәсілдердің (кем өлшеу, салмақтау,
қайта есептеу, лабораториялық талдау, түгендеу, сараптау бағалауы,
визуальдық қадағалау және т.б.) көмегімен тексерілетін объектілерді шынайы
күйінде тексеріп қарау арқылы алынған мәліметтер бойынша оның нақты
жағдайын зерделеуде қолданлады.
Оның үстіне, аудиторлық бақылауда шектес ғылымдардың – бухгалтерлік
есеп, экономикалық талдау, статистика, құқық, салалық экономика, қаржылық
басқа да бірқатар техникалық, заң және қолданбалы ғылымдардың әдістік
тәсілі кеңінен қолданылады.
Айғақтарды алу үшін аудитордың сараптау, қадағалау, сұрау, растау,
тәуелсіз операциялық тестер мен сәйкестікке орай тестер, инспекция,
есептеу, талдамалы тексеру нақты түсініктер болуы керек. Мысалы, бизнестің
жағдайын тексеру процесінде көзделген мақсаттарға қарай тәуелсіз
операциялық тестер мен сәйкестікке орай тестердің көмегімен процедуралар
жүзеге асырылады. Тәуелсіз операциялық тестер шаруашылық процестерді,
ақшалай және материалдық ресурстардың қалдығын тексеруге және бухгалтерлік
жазбалармен есеп берудегі операциялардың толықтығы, дұрыстығы, заңдылығы
туралы айғақтарды алу процедураларын жүзеге асыруға арналған. Сәйкестікке
орай тестер ішкі бақылау процедураларының белгіленген нормаларға және
өндірістік ресурстарын қалыптастыру мен пайдалану нормативтеріне қаншалықты
сәйкес келетінін анықтау мақсатында жүргізілетін тексерулерде қолданылады.
Бизнестің жағдайын бақылау мен талдаудың операциялық әдістерін оларды
жүзеге асыратын процедураларға сәйкес жіктеуге болады:
ротациялау (ауыспалы) тестілеріне тексеруге жататын объектілерді
аудитор белгілі аыспалы принциптері бойынша кезек таңдайтын процедуралары
кіреді. Іріктеме бизнестің жағдайы алдын – ала операциялық талдау
нәтижелеріне қарай жүзеге асырылады;
тереңдетілген тестілер шаруашылық қызметтердің циклдеріне сәйкес
барлық кезеңде тексерілетін операцияларды нақты іріктейді;
осал тұстың тестілері аудитор осы арада қателік болуы ықтимал, деп
жорамалдап ұйғаратын бизнесті іштей ұйымдастырудың нақты аспектісін тексеру
үшін пайдаланылады. Ішкі бақылаудың жағдайы нашар екені анықталғанда
тексеру базасын кеңейтіп, «осал» тұсты нығайту бойынша ұсыныстарды
әзірлейді;
бағыттық тестілер жабдықтау, өнім, жұмыс, қызметті өндіру мен өткізу
процестеріндегі операциялардың жүзеге асырылуын тізбекті бақылау мақсатында
қолданылады;
толассыз тестілер - бұл, мысалмен бейнелеп айтатын болсақ,
активтерді, өзіндік капиталды және міндеттемелерді пайдаланудағы шаруашылық
жүргізуші субъектілердің есеп және бақылау жүйелерінің сипаттамалары үшін
қолданылатын тереңдетілген тестердің шектеулі түрі.
Аудиторлық айғақтар үшін бизнестің операциондық аудиті мен қаржылық –
экономикалық талдауының алдын – ала жасалған деректерін растайтын іріктеме
зерттеуінің маңызы зор. Ол статистикалық және статистикалық емес зерттеулер
түрінде болуы мүмкін. Соңғысында аудитор бизнестің жағдайын тек өзі ғана
бағалайды.
Алайда материалдық өндірістің әр түрлі салаларындағы шаруашылық
қызметтердің операциондық аудиті мен талдауында барлық тәсілдер бірдей
қолданыла бермейді. Бұл тәсілдердің бірталайы аудит пен талдаудың кез –
келген түрінде қолданылатын болса, басқалары шектеулі деңгейде ғана
пайдаланылады, ал кейбіреулері типтері әр түрлі бірқатар кәсіпорындарды
тексеруде мүлдем колданылмайды. Мысалы, өндіріске материалдар мен шикізатты
босатуды бақыламайынша өнеркәсіп кәсіпорындарына аудиторлық тексерулерді
жүргізуді көзге елестетудің өзі қиын. Сауда, көлік немесе ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарының аудитінде бұл тәсілдің іске асуы екіталай. Қарастырылған
салалардағы кәсіпорындарды тексеруде тауарлардың, жүктердің, ауыл
шаруашылық өнімдерін және т.б. сапаларын тексеру, кем өлшеу, бақылап
салмақтау сияқты өзіндік ерекшелігі бар тәсілдер қолданылады. Сондықтан да
нақты бақылау тілдері жалпы және арнайы деп бөлінеді.
Жалпы тәсідерге мыналарды жатқызуға болады: түгендеу, өнім сапасын
талдау, экономикалық пәндердің сақталуын тексеру және халық шаруашылығының
әр түрлі салаларындағы кәсіпорындар қызметін бақылауды жүзеге асыру
барысында қолданылатын басқалар.
Өзіндік ерекшелігі бар тәсілдер ұлттық экономика салаларының бір
немесе бірнеше топтарындағы кәсіпорындар қызметінің операциялық талдауы мен
бақылауларына тән. Мысалы, кен өнеркәсіптері: ашу және кен – дайындық
жұмыстарыны мөлшерін өлшеп бақылау, барланған қорларды пайдалы
компоненттердің мазмұнын, шикізат және тауар кенінде металды өндіруге
әзірлік деңгейлерін тексеру және т.б.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің активтері, өзіндік капиталы мен
міндеттемелері талдамалы – бақылау процесінің кезеңдеріне қарай
қолданылатын арнайы жұмыс тәсілдерінің және әдістерінің көмегімен олардың
қозғалу кезеңдері мен элементтері бойынша зерделенеді. Мәселен, бизнестің
ұйымдастырылу деңгейіне әсер ететін факторлар мен құбылыстарды зерделеу
кезеңінде модельдеудің, формалдаудың, абстракциялаудың, өзара байланысты
талдамалы көрсеткіштердің жүйелі және кешенді тәсілдемелерінің әдістері
кеңінен қолданылады. Осы факторларды өлшеу кезеңінде бастапқы мәліметтерді
құжаттамалық тексерулердің, базалық көрсеткіштерді, тізбекті ауыстыруларды,
түзетулерді жұмыс тәсілдері, айырмашылықтар мен үлестік қатысулар
тәсілдері, баланстық әдіс, активтердің, өзіндік капиталдың және
міндеттемелердің өзгерісін зерттейтін осы заманғы экономикалық –
математикалық әдістер пайдаланылады. Талдамалы – бақылау жұмыстарын
аяқтайтын қортындылаушы кезеңде индукция мен дедукция, салыстыру, кешенді
бағалау, баланстық байланыстыру, ұқсастық, талдау және синтез, логикалық
және тарихи, экономикалық – математикалық әдістер, оның ішінде көп қырлы
талдау, желілік және желілік емес бағдарламаудың бас компоненті, кластерлік
талдау, таксономия, корреляциялық – регрессилық талдау, баған теориялары,
сондай – ақ шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің басқару
тиімділіктерінің қалыптамасын үлгілеу әдістері қолданылады.
3. Аудиторлық дәлелдеу мен оның аудиттегі ролі. Аудиторлық
дәлелдеулерге қойылатын талаптар.
Тексеру жүргізгенге дейін тексеру процесінде сондай-ақ, оның аяқталу
кезеңінде аудитордың жинаған және дайындаған мәліметтері өткізілген
аудиторлық тексерудің куәлігі (дәлелі) болып табылады. Бұл мәліметтердің
бір бөлігі – аудиторлық дәлелдемелер ретінде қарастырылатын құжаттар немесе
олардың көшірмелері.
Аудиторлық дәлелдемелер дегеніміз – аудиторлық қорытынды жасауға негіз
болатын аудитордың қорытынды пікірлерін тұжырымдау процесінде пайдалануға
алатын ақпараттары. Аудиторлық дәлелдемелерге қаржылық қорытынды есепті
құруға негіз болған және басқа көздерден алынған ақпараттарды растайтын
бастапқы құжаттар мен есеп регистрлері жатқызылады.
Аудитор тексерілген қаржылық қорытынды есептің дұрыстығын дәлелдеу
үшін өзінің жинаған дәлелдерінің жеткілікті екендігінде сенімді болуға
тиісті. 200 «Қаржылық қорытынды есеп беру аудитінің мақсаты және оны
реттеуші жалпы принциптер» деп аталатын Халықаралық аудит стандартына
сәйкес аудит қаржылық қорытынды есепте елеулі бұрмаланғандықтан
(қателіктің) жоқ екендігіне қатысты саналы сенімділікті қамтамасыз етуге
арналған.
Саналы сенімділік дегеніміз – бұл жалпы қаржылық қорытынды есепте
елеулі қателердің (бұрмалаушылықтардың) жоқ екендігі жөнінде жоғары бірақ
абсолюттік емес сенімділікті алу үшін қажетті дәлелдемелерді жинауға
қатысты түсінік.
Барлық қолдағы бар дәлелдемелерге егжей-тегжейлі талдау жасап, оларды
бағалау аудиттің құнын көтеруі мүмкін болғандықтан, бұл мәселе бойынша
айқындық қажет. Ол үшін аудиторға өзіне қандай процедуралардың көмегімен
алатындығын анықтап алу керек. Ол әділ және негізгі аудиторлық қорытынды
жасау үшін жиналған дәлелдердің жеткілікті әрі сапаға сәйкес келетіндігіне
сенімді болуға тиісті. Аудиторлық дәледемелердің сапасы оларды алу
көздеріне байланысты.
Дәлелдемелер алудың негізгі көзі клиент әкімшілігінен, үшінші жақтан
алынған, сонымен бірге аудитор өзі алған мәліметтер болуы мүмкін.
Клиент әкімшілігі дайындаған мәліметтерге төмендегі ақпарат көздерін
жатқызуға болады:
• Бастапқы құжаттар, статистикалық қорытынды
есеп, жарғылық құжаттар, қаржылық қорытынды
есеп, есеп регистрлері;
• Талдау нәтижелері, ауызша сұхбат, салыстырулар, түгелдеу
нәтижелері, басшылыққа жолдау жіберу.
Мұндай жағдайда аудиторға қаржылық қорытынды есептегі қате жіберу
тәуекелділігін бағалау қиын болады. Егер аудитор бұл мәліметтерге сенім
артуға шешім қабылдайтын болса, онда ол тексеруге аз уақыт шығындайды.
Клиент басшылығы дайындап берген мәліметтерге қарағанда, үшінші жақтан
алынған дәлелдемелер сенімдірек болады. Сонымен бірге, клиент басшылығы
тарапынан қысым жасау ықтималдығы орын алды, ал аудитордың бұл ақпараттарды
дайындаған үшінші жақтың жұмыскерлеріне сұрақ қою мүмкіндігі жоқ деп
пайымдауға болады. Егер аудитор өзінің тікелей бақылауындағы ақпарат
көздерінен алынған дәлелдемелерді пайдаланатын болса, әрине, жақсырақ
болады. Бірақ, ол жеткілікті түрде күрделі және қымбат. Сондықтан аудитор
үшін кәсіпорындағы шаруашылық операцияларының өзі жүргізген талдауы
маңыздырақ. Мұндай кезде аудитор есеп құжаттарында қате көрсетілу мүмкін
болғандықтан, шаруашылық операциялары жөнінде қауіпке көбірек ұшырайтын
ақпараттарды алуына болады. Бір ғана шаруашылық операциясы жөнінде бірнеше
ақпарат көздерінен алынған дәлелдемелер бір көзден алынған дәлелдемелерге
қарағанда әлдеқайда сенімдірек.
Аудиторлық дәлелдемелер бірқатар белгілерге байланысты жіктеледі.
Қайнар көзіне байланысты:
- ішкі;
- сыртқы;
- аралас.
Ішкі – аудиттелетін тұлғадан, яғни клиенттен, ауызша немесе жазбаша
түрде алынған ақпараттар.
Сыртқы аудиторлық дәлелдемелер – аудиторлық ұйымның сұранымы бойынша
үшінші тұлғалардан, басқа да ұйымдардан жазбаша түрде алынған ақпараттар.
Өз кезегінде, аралас дәлелдемелер – бұл клиенттерден жазбаша немесе
ауызша түрде алынған және үшінші тұлғалармен расталған ақпараттар.
Сипатына байланысты:
- ауызша – басшылықтың мәлімдемесімен немесе қызметкерлерді сұрастыру
арқылы алынған дәлелдемелер;
- визуальды – бақылау нәтижелері;
- құжаттық – қағаздардан, электронды және т.б. таратушылардан алынған
ақпараттар.
Аудитор еш уақытта өз пікірінің түгелімен дұрыстығына толық сенімді
бола алмайды. Сонымен бірге ол өзінің пікірі белгілі бір дәрежеде әділетті
екендігіне сенімді болуға тиісті. Барлық дәлелдемелерді салыстыра отырып,
аудитор қорытынды жасау үшін олардың жеткілікті түрде нанымды екендігін
шеше алады. Ондай шешімді аудитор өзі алған дәлелдемелер төмендегі
талаптарға сай екендігіне сенімді болса ғана қабылдай алады:
• дұрыстық;
• жеткіліктілік;
• өз уақытында алынуы.
Дұрыстық дегеніміз – бұл аудитор алған дәлелдемелердің шын екендігінің
және сенімге лайық болатындығының айғағы: егер дәлелдемелер жоғары дәрежеде
шындыққа жататын болып есептелсе, ол тапсырылған қаржылық қорытынды есептің
әділдігіне (объективтілігіне) аудитордың көзін жеткізеді. Мысалы, егер
тауарлы-материалдық босалқыларға түгелдеу жүргізу аудитордың қатысуымен
жүзеге асырылған болса, ондай дәлелдемелер аудиторға берілген мәліметтерден
алынған дәлелдемелерге қарағанда сенімдірек болады. Дұрыстықтың сапасын
көтеруге жағдай жасайтын құраушылары болады. Атап айтсақ, ақпараттардың
тәуелсіздігі. Шаруашылық жүргізуші субъектіден тыс жерден алынған
дәлелдемелер клиенттің өзінен алынған дәлелдемелерге қарағанда сенімдірек
(стандарт №500). Мысалы, сыртқы дәлелдемелер (банктердің, заңгерлердің,
партнерлардың және т.б. хабарлары) субъектінің өзінен алынған жауаптарға
қарағанда сенімдірек болады.
Ішкі бақылау жүйесінің тиімділігі. Алынған дәлелдемелердің сенімділігі
ішкі бақылау жұмысының сапасына тікелей байланысты.
Құжаттарға жасалынған талдаулардың және берілген сұрауларға жасалынған
бақылаулардың нәтижелері, ішкі бақылау құрылымдарының іс-шаралары мен
процедураларының тиімділігі жөнінде жеткілікті дәлелдемелер алуға мүмкіндік
береді.
Мұндай тексерулер жүргізілген іс-шаралардың немесе процедуралардың
ерекшеліктері, оларды қолданудың тұрақтылығы және ол процедуралардың
өткізілуіне жауапты тұлғалар туралы дәлелдемелер алуға мүмкіндік
беретіндігін көрсетеді. Бірақ, кейбір жағдайларда жұмыстың тиімділігін
салыстыру үшін мәліметтер алу мақсатында аудитор да сондай жұмысты жүргізе
алады. Егер аудитор ішкі бақылаудың іс-шаралары немесе процедуралары едәуір
маңыздырақ болғандықтан олардың тиімділігі жөнінде қосымша дәлелдемелер алу
талап етіледі деп есептейтін болса, онда қосымша тексеру жүргізу керек.
Әдетте, аудитор бақылау жолымен тікелей алған дәлелдемелер сұрау беру
арқылы алынған жанама дәлелдемелерге қарағанда сенімдірек. Мысалы, ішкі
бақылаудың пайыздық ставкалар бойынша мәліметтерді толықтыруға бағытталған
банктік процедурасы үлкен маңызға ие болуы мүмкін.
Мұндай кезде аудитордың ол процедураларды бірнеше рет жүргізу ықыласы
туындауы мүмкін. Егер бақылау процедурасын интенсивті жүргізу қажеттілігі
туындайтын болса, аудитор тексеру көлемін азайтуға бағытталған бақылау
құралының пайдалылығы жөнінде шешім қабылдауға тиісті.
Аудитордың кәсіби біліктілігі. Аудитордың нақты тексеру жүргізу
нәтижесінде тікелей алған ақпараттары клиентке сұрау беру арқылы алынған
ақпараттарға қарағанда сенімдірек. Мысалы, егер аудитор жалпы табысты сатып
- өткізу көлемін пайыздық қатынас арқылы есептеп, оны өткен жылдардың
мәліметтерімен салыстыратын болса, онда мұндай дәлелдемелер ішкі бақылау
дайындаған ақпаратпен салыстырғанда сенімдірек болады.
Жеткіліктілік аудиторлық дәлелдемелердің сандық өлшемі болып табылады.
Қорытынды жасау үшін аудитор кәсіпорындағы бар барлық ақпараттарды жай ғана
тексеріп қоймайды, дәлелдемелердің қажетті санын алу үшін ол іріктеу
мөлшерін анықтайды. Себебі шаруашылық операцияларына қатысты қорытынды
пікірлер ішінара (іріктеп) тексеру процедураларының көмегімен құралуы
мүмкін.
Аудиторлық дәлелдемелердің өз уақытында алынуын екі жақты қарастыруға
болады: дәлелдемелерді жинау кезеңдері бойынша және тексеру кезеңдері
бойынша. Мысалы, ақша қаражаттарының өтімділігін (ликвидтілігін) баланс
жасау мерзіміне жақындатыңқырап бағалаған дұрысырақ болады, себебі бұл
кезеңде жинақталған дәлелдемелер нанымдырақ болады. Егер табыстар мен
шығыстар жөніндегі қорытынды есептің дұрыстығына дәлелдемелер жинау керек
болса, онда оларды іріктеу жолымен тексерудің барлық кезеңіне жинау қажет.
3. Аудиторлық тексеру процедуралары. Аналитикалық процедуралар.
Бизнесті басқарудағы қалыптасқан жүйенің жұмыс істеу ұтымдылығын және
толықтылығын бағалау әр түрлі деңгейлердегі детальдармен орындалуы мүмкін,
бул операциондық аудит пен талдаудың әдістерін әзіреуде көп қырлы
тәсілдемелерді талап етеді. Соңғы кезде басқарушылық циклінен дербес
кезеңге бөлініп шыққан кешенді талдау қаржылық – экономикалық шешімдерді
қабылдауды негіздеу үшін ғана керек емес, ол сондай – ақ шаруашылық
қызметтерді басқарудың негізгі функциясына қатысты қосалқы жүйені
қамтамасыз етуші ретінде оның жақсы орындалуына бағытталған. Әдеттегінші,
басқару функциясы мына тізбектілікте жүзеге асырылады: жүйелі талдау -
ағымдық және оперативтік жоспарлау – есеп – бақылау операциялық талдау –
реттеу – кешенді талдау – алдағы кезеңге жоспарлау. Мұнда кешенді талдау
жаңа кезеңдегі жоспарды бастауы болуы керек, шешім қабылдау ісін «артқа
тастап», техникалық – ұйымдастырушылық және экономикалық шешімдердің нақты
іс – жүзіндегі әр кезеңдегі тиімділігін бағалап, аяқтап отыру керек.
Бұл схема - өндіріс, жабдықтау, өткізу, ресурстардың айналымдылығы
бизнестің тиіділігі сияқты процестердің операциондық аудит пен қаржылық –
экономикалық талдау үшін әмбебап. Бизнестің операциондық аудиті мен кешенді
талдауының мақсаттары біртұтас әрі көп қырлы, оларды сәтті үйлестіре білген
жағдайда ұйымдастыруын оңтайландыру бойынша орнықты шешімдерді қабылдау мен
ғылыми танымның мүмкіндіктері кеңейді. Кешенді талдау - шаруашылық
қызметтің аудиті мен қаржылық - экономикалық талдауды4 ең қарапайым әрі
тиімді әдістерінің бірі.
Талдау процедуралары 2004 жылы Аудиторлық іс - тәжірибе бойынша
комитет шығарған аудит стандарттары туралы америкалық Ережелер (SAS)
нұсқауының мазмұны болып табылады. Оған аудит және бухгалтерлік есеп
бойынша Халықаралық және Қазақстандық стандарттарына арнайы бөлім
енгізілді. Аудит стандарттары туралы ережеде (SAS 56) мынадай анықтама
берілген: «Талдау процедуралары – аудит процесінің маңызды құрастырушысы.
Олар қаржылық және қаржылық емес сипаттағы көрсеткіштердің шынайылығын
зерттеу нәтижелері бойынша қаржылық ақпараттарды бағалауды білдіреді.
Талдау процедуралары әр түрлі болады – жай салыстырулардан күрделі
үлгілерге дейін...»
Талдамалы процедуралары операциондық аудитті жоспарлауда да, процестік
және кезеңдік тексерулерде де қолданады. Бизнестің операциондық аудитінде
қаржылық-экономикалық талдау процедуралары мына түрде орындалады:
• аудиторлық тексерулердің бағдарламаларын жоспарлау мен әзірлеу
кезеңіндегі іздестірушілік жоспарлы және шолушылық талдау;
• шаруашылық операциялар үшін есеп пен ішкі бақылау жағдайын
тексеру барысындағы жүйелі, елеулі және функционалдық талдау;
• дайындап - жабдақтау, өндіріс және қаржылық - өткізу
қызметтерінің оперативті, ағымдық және перспективті талдауы;
• бизнес тиімділігінің негізгі көрсеткіштеріне әсер ететін факторларды
зерттеу және қаржылық есеп берулерді тексеру кезеңдеріндегі ұйымдық,
функционалдық және процесстік талдау;
• бизнесті басқару мен оның тиімділігін арттыру жүйелерін жетілдірудің
жағдайы мен келешегін арнайы, толық, тақырыптық, локальды және
кешенді талдау.
Талдамалы процедуралары жай салыстырудан шаруашылық жүргізуші
субъектілер қызметтен кешенді талдауын күрделі экономикалық - математикалық
үлгісіне дейін өзара байланысты көптеген факторларда әр түрлі болуы мүмкін.
Талдамалы процедураларды қолданылу мақсаттарына қарай мынадай маңызды
түрлер мен нұсқаларға: іздестіру, жоспарлы, шолу, елеулі, диагностиалық,
ағымдық, оперативті, перспективалық, алдын – ала, кешенді, жүйелі,
функционалды, корреляциялық және т.б. бөліп көрсетуге болады.
Іздестірушілік талдау операциондық аудит міндетін тимді шешудің
және алға қойылған мақсаттарға қол жеткізудің салаларын, бағыттарын,
әдістерін дұрыс таңдауға ықпал етеді. Іздестірушілік талдаудың эвристикалық
тәсілдемесі шаруашылық жүргізуші субъектінің басқарушылық, өндірістік,
маркетингктік және қаржылық қызметтерін жаңа ғылыми – техникалық
жетістіктерді іздеп тауып пайдалануға мүмкіндік береді.
Жоспарлы талдау аудиторға тексерудің көлемін, өзіндік ерекшелігін,
мерзімін, сипатын дұрыс анықтауға көмектеседі. Көптеген жағдайларда жаппай
тексерулер мен терең әдістерді қолданудан гөрі талдамалы процедураларды
пайдалану әлдеқайда тиімдірек. Мысалы, дебиторлық берешектер мен өткізу
мөлшерінің арақатынасын талдау конграгенттердің кезікпелі тексеруінен гөрі
әлдеқайда қарапайым әрі арзан тәсілдермен жүзеге асырылады.
Шолып талдау алдын ала «осал» тұсты анықтап, зерттеудің негізгі
нәтижесіне «диагноз қояды». Жоспарлы және шолушылық талдамалы зерттеу
кәсіпорынның шаруашылық қызметінің шешуші көрсеткіші бойынша байқамай қалу
қатерін, яғни кемшіліктерді таба алмай қалудың қаупін азайтады. Олар
аудиторлық тексерулердің көкейкесті мселелерін де, маңызы кемдеу нақты
міндеттерін де анықтауға, клиент бизнесінің жалпы көрсеткіштерін және жеке
қызмет түрлерін жақсарту резервтерін іздестіретін маңызды аспектілерді
анықтауда көмектеседі.
Елеулі талдаудың мақсатына негізгі талдамалы процедураларды орындау
үшін қажетті шындыққа жанасымды ақпараттарды алу жатады. Елеулі талдау
ақпарат мөлешері, кезеңдер, процестер, құрылымдық бөлімшелер, реттеу,
жүргізілу әдістер, қамту деңгейі және т.б. бойынша ерекшеленуі мүмкін.
Осыған орай елеулі талдауды жүзеге асыру барысында толық, локальды,
тақырыптық, оперативті, ағымдық және перспективалық талдау тәрізді белгілі
әдістерге жүгіну қажет.
Елеулі талдау алға қойылған міндеттерді шешуді қамтамасыз ететін
операциондық аудитің әлдеқайда тиімді құралдарының барлық мүмкіндіктеріне
ие. Оны жүзеге асыру барысында бизнестің барлық даму кезеңдері, функциялары
және деңгейлері талданады. Әр түрлі есептер жүргізіледі, салыстырмалы
қарапайым көрсеткіштерден көптеген факторлардың әсерін ашатын аса күрделі
коэффициенттерге дейін қамтылады.
Елеулі талдаудың көмегімен ұдайы өндіру кезеңдері, шаруашылық
жүргізуші субъектілердің салалары мен жеке учаскелері бойынша қалыптасуы
мен пайдалануы кезеңдерін зерделеуге болады.
Аудиторлық дәлелдің құралы ретінде елеулі талдауды қолданбастан бұрын
бірқатар факторларды қарастырған дұрыс:
- операциондық аудит мақсаттарының нақтылығы;
- ішкі бақылау жүйесі ұсынған ақпараттар қаншалықты дәрежеде толық
берілген және шындыққа жанасымдылығы қандай деңгейде;
- аудитордың кәсіби деңгейі;
- тексерудің сапасына қойылатын талаптар;
- аудиторлық тәуекелдің маңыздылығы мен деңгейі туралы нәтижелі пікір,
Операциондық аудитте өзара байланыстардың деңгейі мен жиілігі,
мәліметтердің сенімділігі, зерттелетін факторлар мен көрсеткіштердің
арасындағы өзара тәуелділіктің шамасы аса маңызды орын алады. Аудитор кез –
келген талдау түрін жүзеге асырғанда клиенттің бизнесімен, шаруашылық
операцияларымен, есептің және ішкі бақылаудың ұйымдастырылу барысымен жақсы
таныс болу керек. Осылайша, аудитор өзінің қызметінде шаруашылық жүргізуші
субъектілер әр түрлі салаларындағы басқарушылық шешімдерге ықпалын тигізе
алатын ішкі және сыртқы факторларды ескеруі қажет. Кейбір талдамалы
процедуралар, әдістер және тәсілдер өте нақты нәтижелерге қол жеткізуге
мүмкіндік береді. Оған ең алдымен жоғары дейгейде дұрыс болып табылатын әр
түрлі техникалық және есептік – талдамалы тәсілдер жатады. Бұл тәсілдер
статистикалық іріктемелер әдісіне барабар қолданылады.
Кепілдік деңгейі жоғары техникалық тәсілдер жабдықтаушылармен, кредит
берушілермен, бюджетпен және басқа да орындармен есеп айырысуда
қолданылатын тікелей айғақтар мен жаппай дәлелдеу әдістерін қамтиды.
Мысалы, проценттерді төлеу кезінде ресми жарияланған немесе келісілген
проценттік мөлшемелерді берешек туралы проценттерге қатынасын көрсететін
коэффициенттермен салыстырылады.
Мұндай аспаптарды пайдалануда аудитор талдаудың дәл болуын қамтамасыз
етіп, тіпті азғантай өзгерістердің бизнес тиімділігінің арақатынасына
әсерін ашып көрсетуі керек. Оның ішінде, кәсіпорынның ағымдағы активтерінің
айналылымдылығын есептеу барасында өнім, жұмыс және қызметті өткізу мөлшері
мен осы қаражаттың орташа жылдық қалдықтарын дәл анықтау қажет.
Операциондық аудиттің нақты мақсаттарына қол жеткізу үшін кепілдігі
шектеулі әдістің техникалық тәсілдері қолданылады. Айталық, егер
тексерулердің мақсаты өнім, жұмыс және қызметтің өткізілу көлемінің толық
әрі дәл көрініс табуын көздейтін болса, онда тауарлы – материалдық қорлар
қалдығының өткізуден түскен табыстың мөлшерін талдау қажет. Дебиторлық
берешектерді тексеру сатып алушыларға берілген кредит шамаларын, сату
көлемін және жыл ішінде болуы ықтимал әдеттен тыс, төтенше жағдайларды қоса
ескеріп берілетін вексель бойынша берешектердің өзгеру тенденцияларын ай
сайын талдап отыруды ұйғарады. Кредиторлық берешектер есебінің бар болуы
және дәлдігі тиісті түрінде ескеріліп, өсу қорытындыларына жазылуы керек,
ол жабдықтаушыдан алынған кредиттерді ай сайын талдауымен расталады. Сатып
алулар мен қолда бар қаражаттардың шығын есебінің дұрыстығын белгілеу үшін
нақты және бюджеттік сатып алулар мен шығындарды салыстыру мақсатқа лайықты
болады.
Басқа ұқсас әдістермен өзара байланыстырып қарастырғанда кепілдемесі
шектеулі техникаларының көмегімен талдау нақты мәселе бойынша аудитор
қорытындысы үшін жеткілікті негіздеуді беруі мүмкін. Мұндай талдау
іріктемелердің көлемін қысқарту үшін, мөлшерлік көрсеткіштерін растау үшін,
салыстырмалы коэффициенттердің арақатынасын зерделеу үшін, нақты және
жоспарлы деректерді салыстыру үшін және олардың өзгеру тенденцияларын
анықтау үшін қажет. Егер аудитор болжаған тенденция клиент ұсынғаннан басқа
болса, онда аудиторға жеткілікті дәрежеде дәлелдер келтірілуі керек.
Дәлелдерге мыналар жатуы мүмкін: әдеттен тыс, қалыптан ауытқыған, қайталана
бермейтін оқиғалар немесе кәсіпорынның есеп беруі мен есебіндегі қателіктер
және т.б. Егер белгіленген өзара байланыстар кездейсоқтыққа құрылған болып
шықса, онда аудитор өзі жүзеге асырған елеулі талдаудың нәтижесіне
негізделген өз пікіріне сүйенгені жөн.
Бизнестің операциондық аудитін ұйымдастырудағы жүйелі тәсілдеме оның
уақыт пен кеңістіктегі өзгерісіне қатаң параметрлер жүргізуді талап етеді.
Параметрлеу – бұл нақты бизнес түрін ұйымдастырудағы экономикалық
сипаттаманың анықтамасы. Болашақта бизнесті басқаруды жақсарту
мүмкіндіктері, бір жағынан, нарықтық бәсекелестікке ұрынады, ал екінші
жағынан – реттеудің экономикалық әдістерін қолданудағы шектеулерге
кезігеді, олай болатын болса, қызмет түрлері мен нәтижелерін параметрлеу
мынаған жауап беруі керек: егер шаруашылық жүргізуші субъектілердің жұмыс
істеу жағдайы әр түрлі фактордың әсеріне қарай өзгеріп отыратын болса,
онда осы субъектілерді болашақта қандай жағдай күтіп тұр?
Бизнес аудитін жүргізуге қойылатын басты талап кешенді тәсілдемелерді
сақтау оған әр түрлі жоспарлы факторлардың әсеріне толық баға беру тән. Ең
алдымен ішкі және сыртқы факторларды бөліп қарастыру мақсатқа лайықты
болады.
Сыртқы факторларға экономикалық жағай, салық, қаржы- кредит және
әлеуметтік саясат, төленбейтін төлем дағдарысы және т.б. жатады. Ішкі
факторлар – қорларды оңтайлы қалыптастыру, өндірісті, жабдықтауды және өнім
өткізуді ұйымдастыру мен бақылауды жақсарту, айналым саласында,
аяқталмаған өндірісте шаруашылық құралдарының жұмыс істеу уақытын қысқарту
және т.б.
Осы факторлардың шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметіне
қабылданған көрсеткіштер жүйесі арқылы әсерін анықтай алу оның нәтижелерін
жақсартатын резервтерді іздестіру механизмін тудырады. Жалпы немесе
синтетикалық көрсеткіштермен қатар кешенді аудит пен талдау барысында
жабдықтау және өнімді, жұмысты, қызметті өткізу, өндіру процестерін
басқарудың әлдеқайда жеке көрсеткіштері есептеледі. Бизнестің ұйымдастырылу
процесіне кешенді операциондық аудит пен кешенді қаржылық – экономикалық
талдау әдістерінің және параметрлеудің жүйелерін әзірлеп енгізу оның
тиімділігін айтарлықтай өсіруге мүмкіндік береді.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Аудитті жүргізуде жасалатын келісім-шартта не көрсетіледі?
2.Аудитті жүргізудің бағдарламасы деген не?
3.Аудиторлық дәлелдемелер деген не, оның қандай түрлері бар?
4.Аудит жүргізудегі жұмыс құжаттарына не жатады?
5.Аудиторлық әдістемелер деген не?
Тақырып 6. Кәсіпорын және аудитті жүргізу тәртібі
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Аудиторлық таңдау. Аудиторлық тексерістің таңдаулы әдісі.
Аудиторлық тексерістердің таңдаулы негізгі қағидалары.
2. Аудитті жүргізу этаптары. Аудитті жоспарлау процесі
3. Аудит туралы келісім-хат
4. Аудиторлық есеп (қорытынды). Аудиторлық есеп құрудың жалпы
талаптары және оны дайындау тәртібі.
1. Аудиторлық таңдау. Аудиторлық тексерістің таңдаулы әдісі.
Аудиторлық тексерістердің таңдаулы негізгі қағидалары.
Іріктеу аудиттің барлық саласы үшін қажет болып табылмайды, бірақ оны
біртипті операциялардың санының көптігі байқалатын салаларда өткізу
орынды. Толық тексеру ерекше мақсатқа қол жеткізуді міндетті түрде
қамтамасыз ете алмайды. Мысалы, сатып - өткізілген тауар үшін барлықшот-
фактураларды тексеру барлық сатып- өткізудің есепке алғандығын
куәландырмайды (яғни, ол толықтыққа дәлел ретінде қызмет ете алмайды) және
қатенің бар екендігін ескерте алмайды.
Іріктеу тәуекелдігі. Іріктеу кезінде мәліметтер жиынтығының барлық
баптарын аудитор тексермейтін болғандықтан, ол мәліметтердің барлық
жиынтығынзерттеу нәтижесінде жасалуы мүмкін қорытындыдан айырмашылығы бар
қорытынды жасау тәуекелдігі болады. Бұл іріктеу тәуекелдігі болып
табылады.
Аудитор жоспарлау, таңдау (іріктеу), үлгілерді тестілеу және
мәліметтердің өз жиынтығына тәнкөрсеткіш болып табылатындығына және
іріктеу тәуекелдігі қолайлы деңгейге дейін төмендейтіндігіне тиісті
дәрежеде сенімді болуы үшін нәтижелерді бағалау кезінде ұтымды негізді
пайдалануға тиісті.
Статистикалық және статистикалық емес іріктеу. Статистикалық іріктеу
кезінде мәліметтер жиынтығы бойынша таңдау жасау үшін ықтималдық теориясы
сияқты математикалық процедуралар қолданылады. Статистикалық емес іріктеу
кезінде негізгі әдіс аудитордың пікірі болып табылады. Фирманың
тәжірибесінде статистикалық және статистикалық емес іріктеулер
құрамдастырыла пайдаланылады. Бірақ, аудиторлар ой-пікірді статистикалық
іріктеу кезінде қолдануды шектемейтіндігін байқап қарау керек. Себебі, ой-
пікір маңыздылық деңгейін анықтау үшін керек.
Іріктеп тексеру жүргізудің негзгі кезеңдері:
іріктеуді жоспарлау;
іріктеу үлгілерін таңдап алу;
іріктеу үлгілерін бағалау.
Аудиторлық іріктеудің көлемі мен құрылымын жоспарлау кезінде
аудиторлар аудиттің мақсатын, үлгілер алатын мәліметтер жиынтығын, олардың
көлемі мен алу әдістерін назарға алуға тиісті.
Мәліметтер жиынтығы – тиісті қорытынды пікірлерді құрау мақсатында
іріктеу жасау үшін аудитор негізге алатын мәліметтер кешені.
Мәліметтер жиынтығы бір жылдағы еңбек ақы бойынша барлық сметалардан
тұрадыделік, бірақ аудитор жылдың ортасында еңбек ақыны есептеуге жауапты
адамның ауысқанын біледі. Аудитор қатенің болу мүмкіндігі жауапты тұлға
ауысқаннан кейін оған дейінгіге қарағанда жоғарырақ екендігі жөнінде
қорытынды жасай алады. Сондықтан, шынмәнәнде мәліметтердің жиынтығы екеу
болады. Әрбір іріктеудің жоспары басқалардан өзгеше болуы керек.
Мәліметтер жиынтығын іріктеу жасау оның толықтығын көрсете
алмайтындығын ескеру керек. Мәліметтердің азайғандығын (немесе толықтығын)
тексеру бастапқы құжаттардан басталып қаржылық қорытынды есеппен
аяқталғанға дейін жүзеге асырылуға тиісті.
Жиынтық страталарға немесе кіші жиынтықтарға бөлінуі мүмкін. Мұндай
кезде әрбір страта жеке-жеке тексеріледі. Яғни, «жиынтық» терминінің ішіне
«страта» термині кіреді.
Стратификация - жиынтықты әрқайсысы ұқсас сипаттарымен (жиі
кездесетін ақшалай құн) іріктеу бөліктерінің тобы болып есептелінетін кіші
жиынтықтарға бөлу процесі.
Стратификация мәліметтер жиынтығының шегінде баптардың өзгеру
дәрежесін төмендету үшін қолданылады және аудиторға өзінің назарын қаржылық
қателердің болу ықтималдығы жоғары салаға аударуға мүмкіндік береді.
Ол іріктеу көлемін азайтуға жағдай жасайды.
Іріктеу көлемі. Іріктеу көлемін анықтау кезінде аудитор іріктеу
тәуекелдігін, жіберілген қателердің санын және қатені табу дәрежесін
ескеруге тиісті.
Жіберілген қате – аудитор қабылдайтын және сол кезде өзінің
мақсатына қол жеткізгендігі туралы қорытынды жасайтын мәліметтер
жиынтығындағы ең көп қателер. Бұл аудитордың бақылау процедураларының
орындалмау жағдайларының белгілі бір санын қабылдайтындығын және ол
процедураларды тиісінше ішкі бақылаудың орындайтындығы туралы қорытынды
жасайтындығынбілдіреді. Демек, аудитор іріктеу кезінде маңызды қателердің
белгілі бір санын қабылдайды және солкездле іріктеу жасалған мәліметтер
жиынтығында елеулі бұрмалаушылық жоқ деген қорытынды жасайды.
Болжамды қателер. Егер аудитор мәліметтер жиынтығында қате бар деп
болжайтынболса, онда үлкен көлемдегі іріктеуді зерттеу қажет. Егер аудитор
мәліметтер жиынтығында қате жоқ деп есептейтін болса, онда іріктеудің
кішкене көлемі анықталған болып табылады.
Мәліметтер жиынтығында болжамды қателерді анықтау кезінде аудитор
өткен тексерулердің барысында анықталған қателердің саны, субъект
қызметіндегі өзгерістер сияқты факторларды есепке алады. Басқа
процедураларды жүзеге асыру арқылы алынған дәлелдеулер есепке алынады.
Аномальдық (ауытқушы) қате – кейбір нақты жағдайлардан басқа
жасғдайларда қайталанбайтын, және сондықтан да қатені көрсетпейтін, бөлек
оқиғалардың салдарынан туындаған қате.
Іріктеудің негізінде дұрыс қорытынды жасау үшін мәліметтер жиынтығына
тән болып табылатын үлгілерді таңдап алу қажет. Мәліметтер жиынтығының
барлық баптары үшін олардың таңдалып алынғандығына белгілі бір ықтималдық
бар болуға тиісті.
Еркін таңдап алу. Қарапайым еркін іріктеу- бұл, мәліметтер
жиынтығының барлық баптарының іріктеліп алынуға бірдей мүмкіншіліктері
болатынтаңдап алу әдісі. Сондықтан үлгі мәліметтердің барлық жиынтығын
жалпы түрде көрсетеді.
Кездейсоқ таңдап алу - бұл, жүргізілу барысында мәліметтер жиынтығын
құраушы барлық баптардың таңдалып алуына бірдей мүмкіншілік беруге аудитор
ынталанатын таңдап алу процесі.
Құны бойынша таңдап алу. Мұндай жағдайда мәліметтер жиынтығын іріктеу
ретінде баптар емес, ақша бірлігінің құны пайдаланылады. Құн бойынша таңдап
алудың артықшылығы жоғары көрсеткіш құны бар баптардың таңдалынып алуы
мүмкіншіліктерінің үлкен болуында.
Жүйелі таңдап алу. Үлгілерді жүйелі түрде таңдап алу кезінде аудитор
мәліметтер жиынтығының көлемін іріктеудің көлемінебөлу арқылы іріктеудің
біріңғай интервалын анықтайды. Еркін басталған нүктені анықтағаннан кейін
іріктеу интервалына сәйкес келетін әрбір бап іріктеледі.
Блок бойынша таңдап алу. Блок бойынша таңдап алу әдісі кезінде
барлықуақытта орынды бола бермейді. Себебі мәліметтер жиынтығы ретімен
орналастырылған баптардың бір-біріне ұқсас сипаттамасы болып, мәліметтер
жиынтығының басқа жерінде орналасқан басқа баптардан айырмашылығы
болмайтындай етіп құрылуы мүмкін. Блок бойынша таңдап алу операцияның
немесе баптардың қатарында орналасқан сандарды іріктеуден тұрады.
Іріктеу әрбір бабы бойынша аудиторлық процедура өткізілгеннен кейін
аудитор:
-үлгіден табылған қателерді талдауға тиісті;
-іріктеу тәуекелдігіне қайта бағалау жасауға тиісті.
Іріктеудегі қателерді талдау. Үлгідегі табылған қателерге талдау
жасау кезінде, аудиторға бірінші кезекте қарастырылыпотырған бапта шын
мәнінде қате бар екендігін анықтау қажет.
Іріктеуді жоспарлау кезінде аудитор аудиттің мақсатын есепке ала
отырып, қатені құраушы жағдайларды анықтайды.
Іріктеу тәуекелін қайта бағалау. Еге болжанған қателер ұйғарылған
қатеден көп болса, онда тәуекелділікті қайта бағалау қажет. Осының
нәтижесінде қосымша процедураларды жүзеге асыру қажеттілігі пайда болуы
мүмкін.
2. Аудитті жүргізу этаптары. Аудитті жоспарлау процесі.
Қаржылық есеп беруге аудит жүргізу масштабын анықтау кезінде үш
негізгі кезеңді бөліп көрсетуге болады:
1.Аудиторлық процедураларды жоспарлау және даярлау
2.Қаржылық есеп беру элементтерін тексеру
3.Пікірді қалыптастыру және тұжырымдаманы құру
300 «Жоспарлау» халықаралық аудит стандартында жоспарлаудың негізгі
мақсаты аудитті тимді жүргізуді қамтамасыз ету екендігі көрсетілген.
Аудитор жұмысын дұрыс жоспарлау аудиттің маңызды саласында қажетті
көңіл бөлуге, потенциалды мәселелерді анықтауға және жұмысты уақытында
аяқтауға көмектеседі.
Тексеруге қатысы бар дәлелдеулерді жеткілікті жеткілікті көлемде
жинау аудитор өзіне кәсіби жауапкершілікті алу үшін қажет. Сонымен бірге,
жинақталған дәлелдеулер құны төмен болуы керек. Аудиторлық дәлелдеулердің
ең төмен құны үшін қам жеу жұмысты жоспарлау қажеттілігін көрсетеді.
Сондықтан, аудиторлар әр тексеру үшін мақсаты төмендегідей болатын жоспар
құруы керек:
-Аудиторлық процедуралардың қажетті көлемін анықтау;
-Тексеруді жүргізу шығындарын бағалау;
-Аудитті жүргізу сапасын қамтамасыз ету.
Аудит жоспарын құру аудитті жүргізудің жалпы принциптері, сонымен
бірге келесідей принциптерге сәйкес іске асырылады:
-Жоспарлаудың кешенділігі;
-Жоспарлаудың үздіксіздігі;
-Жоспарлаудың оптималдылығы.
Аудитті жоспарлаудың кешенділігі принципі, жоспарлаудың алдын-ала
аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын құруға дейінгі барлық кезеңдердегі
өзара байланыспен келісімдікті қамтамасыз етуді көздейді.
Аудитті жоспарлаудың үздіксіздігі принципі аудиторлар тобына өзара
байланысты тапсырмаларды орнату мен жоспарлау кезеңдерін, мерзімдері мен
құрылымдық бөлімшелері бойынша байланыстыруды көздейді.
Аудитті жоспарлаудың оптималдылығы принципі аудиторлық ұйымның өзі
анықтаған критерийлер негізінде аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасының
оптималды вариантын таңдау мүмкіндігі үшін жоспарлау варианттылығын
қамтамасыз етуді көздейді.
Жоспарлау – бұл аудитті тиімді орындауға және бір мезгілде елеулі
кезеңдердің байқалмай қалу қаупін төмендетуге мүмкіндік беретін процесс.
Жоспарлау кез келген тексеруді жүргізу процесінде қайталанылатын
аудиторлық шаралар тізімдерін жай механикалық құру емес. Аудитор өз
жұмысын тескерілетін ұйымммен танысудан бастау қажет.
Жоспарлау процесін келесі кезеңдерге бөлуге болады.
1. Алдын ала жоспарлау
2. Клиент туралы жалпы ақпаратты жинау
3. Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелдікті бағалау
4. Ішкі бақылау жүйесін бағалау
5. Аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын даярлау.
Алдын ала жоспарлау кезеңі аудитор жұмысының келесі кезеңдерін
қамтиды:
- Клиентті таңдау және аудитті орындау туралы шешім қабылдау;
- Аудитті орындау үшін персонал таңдау;
- Жұмыс жағдайларын келісу;
- Аудитті жүргізу жөнінде клиентпен шартқа отыру.
Клиентті таңдау және аудитті орындау туралы шешім қабылдау.
Аудиторлық фирмалар жағымсыз клиенттермен ынтымақтастық жасауға және қарым-
қатынас қажет емес клиенттерге қызмет көрсетуді жалғастыруға міндетті емес.
Жаңа клиенттерді таңдау жөніндегі фирма саясаты келесідей элементтерді
қамтиды:
- Көзделген клиент беделін, оның қаржылық жағдайының нақтылығын және
оның алдыңғы аудиторлық фирмамен өзара қатынастарын бағалау;
- Аудиторлық фирманың мүмкін болатын клиентке қатынасының
тәуелсіздігін бағалау.
Аудитті орындау үшін персонал таңдау. Аудит тиімділігін қамтамасыз
ету үшін оны жүргізетін персоналды дұрыс таңдау аса маңызды. Аудитті
сәйкес техникалық дайындығы және қажетті кәсіби қабілетке ие адамдар
жүргізуі керек.Аудиторлық міндеттемелердің кең масштабы кезінде тексеруге
басшылары бірнеше қызметкерлер, сонымен бірге заң, салық мәселелері бойынша
мамандар қатыса алады.
Жұмыс жағдайларын келісу. Клиент пен аудитор арасындағы қатынас
Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» заңының төртінші
бабына сай шарт негізінде құрылады. Кез келген шартты құрмас бұрын
алдынала келіссөздер жүргізіледі.
Аудитті жүргізу жөнінде клиентпен шартқа отыру. Клиент пен аудиторлық
фирма аудитті жүргізу туралы шарт жағдайларын түсіну қажет. Түсініксізді
айту үшін осы жағдайларды келісім-хат көмегімен жазбаша түрде тіпкеу
қажет.
Маңыздылық пен аудиторлық тәуекелдікті бағалау. Қаржылық есеп беруді
тексеруді жоспарлау кезінде аудитор алдын ала жүргізілетін аудиторлық
жұмыстың көлемі мен сипатын анықтайды. Бұл кезде клиент «тәуекелдігі» көп
болған сайын, жұмыс көлемі үлкен болатынын ескеру керек. Себебі, аудитор
маңыздылықпен тәуекелдікті бағалауы керек.
Маңыздылықты бағалау аудиторлық тексерудің барлықкезеңдерінде жүреді:
аудитті жоспарлау, орындау және аудит нәтижелерінжинақтау. Жоспарлау
кезеңінде аудитор баланстар жеке және қаржылық есеп беру үшін жалпы
алынған табыстар мен шығындар туралы есептер бөлімдері үшін маңызды болып
табылатындар жайында алдын ала пікір білдіреді.
Маңыздылықты бағалауды аудитор белгілі бірізділікпен орындайды:
-Маңыздылықты бағалау;
-Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдіру;
-Есеп беру элементтері бойынша маңыздылық туралы пікір білдіру;
-Есеп берудегі жиынтық қатені бағалау;
-Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдірумен жиынтық бағалауды
салыстыру.
Алғашқы екі пункт жоспарлау кезеңіне жатса, кейінгі екеуі аудиторлық
тексеруді жүргізу нәтижелері болып табылады.
Тәуекелдік мынадай нысандарда болуы мүмкін: клиент тұрақсыз нарық
жағдайында жұмыс істеп табысқа жете алмауындағы тәуекелдік, басқарудың
жүйелі қателерін немесе ішкі бақылау қателерді таба алмауы және түзетпеуі
салдарынан қаржылықесеп беру бұрмаланған тәуекелдік.
Ішкі бақылау жүйесін бағалау. Барлық тексерулер кезінде аудитор ішкі
бақылаудың әр элементінен аудитті жоспарлауға жеткілікті мәлімет алуы
қажет.
Ішкі бақылау жүйесінің элементтері келесідей байланыста
қарастырылуы керек:
-шаруашылықты жүргізуші субъект көлемі;
-субъект бизнесінің мәні;
-қызмет құрылымының қиыншылығы;
-субъектінің ақпаратты беру, өңдеу,сақтау және бағалау үшін
пайдаланатын әдісі;
-субъектінің қаржы-шаруашылық қызметін реттеуші заңдық және
нормативтік базалар.
Аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын даярлау. Алдынала жоспарлау
процесінде алынған мәліметтер негізінде аудитор жалпы жоспарды дайындауға,
оның негізінде тексеру бағдарламаларын дайындауға кіріседі.
Жалпы жоспар дайындау процесі ұйым басшылығымен талқыланады. Бұл
аудиторлар мен клиент мамандары жұмысын үйлестіру арқылы
аудиторлықтексеру тиімділігіне көмекмесуі мүмкін.
Аудитор аудиттің жалпы жоспарын іске асыруға қажетті жоспарланған
аудиторлық процедуралар сипатын, оны жүргізу уақыты мен көлемін анықтап,
аудит бағдарламасын дайындап, құжатты түрде толтыруы керек.
Аудит бағдарламасы былай әрекет етеді:
45. аудитордың ассистент топтары үшін нұсқаулар тізімі;
46. аудиторлық топ жұмысының сапасын бақылау құралы;
47. аудит мақсаттарын, өткізу уақытын, таңдау көлемін және әр сферадағы
таңдау негізін өзгетуді қажет ететін аудиторлық процедуралар жазбасы.
Бағдарлама аудиторлық тексеру құжаттамасының маңызды бөлігі болып
табылады және онда аудиторлық тұжырымдаманы дәлелдеу үшінқажет аудиторлық
дәлелдердің маңызды бөліктері жазылады. Ол бақылау құралдары тестілерінің
бағдарламасы түрінде және негіз бойынша процедура түрінде құрылады.
Бақылау құралдары тестілерінің бағдарламасы ішкі бақылау мен аудит
жүйесінің әрекет етуі туралы ақпаратты жинауға арналған әрекеттер
жиынтығының тізімін көрсетеді. Негізбойынша аудиторлық процедуралар
бухгалтерлік есепке айналымдар мен шоттар бойынша сальдоның дұрыс
көрсетілуін жан-жақты тексеруді қамтиды. Бұл үшін аудитор бухгалтерлік
есептің қандай бөлімдерін тексеретінін анықтайды және бухгалтерлік есептің
әр бөлімі бойынша аудит бағдарламасын құрастырады.
3 .Аудит туралы келісім-хат.
Аудит жүргізу үшін шаруашылық субъектілері аудит фирмаларымен немесе
жеке аудиторлармен аудит шартын жасасуы қажет. Қалыптасқан тәртіп бойынша
шарт жасаудан бұрын аудит фирмасы немесе жеке аудитор өз тарапынан
міндеттеме — хат жазуға тиісті.
Аудитордың міндеттеме хаты өзінің тапсырушы алдындағы жазбаша түріндегі
беретін өз жауапкершілігін, алдына қойылған міндет-мақсаттарды орындау үшін
көрсететін қызметіне анықтама беру. Аудит шартын жасаудан бұрын міндеттеме
хатты тапсырушы өз тарапынан зерттеп, жан-жақты талқылап содан кейін ғана
міндеттеме хаттың мазмұны ойынан шыққан жағдайда ғана аудит шартын жасауға
келіседі.
Міндеттеме хаттың түрі және мазмүны тапсырушы талабына сәйкес әр түрлі
болуы мүмкін, онда негізінде төмендегідей талаптар қойылады:
• қаржы есебін тексерудің мақсаты;
• тапсырушылардың тексеретін мәліметтерінің дұрыстығына
жауапкершілігі;
• аудит жүмысының көлемі, ондағы аудитордың жұмыс бабындағы
қолданатын заң қүжаттары және ереже-нұсқаулар, нормативтік
құжаттар;
• тапсырылатын аудит есебінің, аудит қорытындысының үлгісі;
• жүргізілетін аудит жүмысының бағдарламасы;
• аудит жұмысының төлем ақысы.
Аудит келісім-шартының мазмұны бірнеше бөлімнен тұрады:
Бірінші бөлімінде екі жақтың реквизиті толық көрсетіліп,
жауапкершіліктеріне анықтама беріледі. Мысалы, аудитор фирмасының аты, оның
жауапты директоры, тапсырушы жағынан шаруашылық субъектісінің аты, оның
жауапты қызметкері.
Екінші бөлімінде аудитор жауапкершілігі анықталады. Мысалы, аудит
жүмысын орындау мерзімі, құжаттарға жауапкершілігі, коммерциялық
қүпиялылықты сақтау тәртібі тағы сол сияқты аудитор міндеттері көрсетіледі.
Үшінші бөлімінде тапсырушының міндеттері анықталады. Мысалы, аудит
жүмысын ұйымдастыру, қажет құжаттарды, есептерді уақтында беру. Қажет
болған жағдайда әр түрлі анықтамалар беру, қызметкерлерден түсініктемелер
алып беру тағы сол сияқты көптеген міндеттерді орындауы қажет.
Осы шартта, аудит жұмысының қорытындысын тапсырушыға өткізу тәртібі де
қарастырылады. Міндетті түрде аудит шартына бірінші хаттама тіркеледі.
Онда аудит жүмысына төлем нақты көрсетіліп, екі жақ алдын-ала шартқа тіркеу
құжатын анықтайды.
Шартта қажет болған жайғдайда қосымша төлем жасау мүмкіңдіктері
келісілуі қажет. Оған бірден-бір себеп, аудит барысында шартта қаралмаған
жұмыс кездесуіне немесе екі жақтың келісуі бойынша қосымша қызмет жасау
анықталған жағдайда болады. Осындай себептермен бірінші жасалынған шарт
қайта жасалуы мүмкін.
Аудит барысында шарттың орындалуын тоқтау, жою жағдайы кездеседі. Ол
біріншіден, тапсырушы жағынан аудит шартын тоқтату немесе жою талабы
қойылуы мүмкін. Оған уақтылы төлем жасаудан бас тарту, өзара акционерлер
арасындағы келіспеушіліктер себеп болуы мүмкін.
Сол сияқты аудитор фирмасы жағынан да әр түрлі себептермен аудит шартын
тоқтату немесе жою талабы қойылуы мүмкін. Оған себеп тапсырушы шарт
талаптарын орындамаудан болады.
4. Аудиторлық есеп (қорытынды). Аудиторлық есеп құрудың жалпы
талаптары және оны дайындау тәртібі.
«Аудиторлық қызмет туралы» заңның 15-бабында атап көрсетілгендей,
жүргізілген аудиттің нәтижелері бойынша аудит стандартына сәйкес болуға
тиісті аудиторлық қортынды есеп жасалады.
Қазақстан Республикасы қортынды есепті құруға негіз болатын
нормативтік құжаттар: 700 «Қаржылық қортынды есеп бойынша аудиторлық
қортынды есеп», 710 «Салыстырмалы көрсеткіштер», 800 «Арнайы мақсаттағы
аудитті өткізуге келісімдер бойынша аудиторлық қорытынды есеп» деп аталатын
Халықаралық аудит стандарттары.
Аудиторлар және аудиторлық фирмалар жүргізген аудит нәтижесінде есеп
жасап, оны келісім бойынша тапсырыс берушіге белгіленген мерзімде өткізілуі
керек. Аудитормен келісімнің орындалуы Қазақстандық 5 стандарт бойынша
қаржы есебін тексерудің аудиторлық қорытындысы және сәйкес қабылдау-тапсыру
актісінің аудиторлық қорытындысымен анықталады.
Аудит есебінің формасы мен мазмұны келесідей принциптерге
негізделеді:
48. есептің басқалардан ерекшеленетін тақырыбы болуы керек;
49. есепте аудит мақсаты, көлемі, масштабы көрсетіліп, аудиторлық
процедуралардың шекарасы мен мәселесі туралы хабарлау керек;
50. егер аудит есебі басылымға ұсынылса, оған қоса негіз болатын қаржы
құжаттары да жариялануы керек;
51. есеп беру үшін пайдаланушыға қолдануға жоғары тиімділік беру үшін
белгілі уақытты ұсынуы қажет.
Аудит қорытындысының негізгі бөлімінде тексерудің жалпы көлемі,
мазмұны көрсетіліп, оның құқықтық жақтары сәйкес стандарттарға
жүргізілгендігі көрсетіледі.
Аудит қорытындысының негізгі бөлімінде келтірілген мәліметтер
қаржылық есепте жіберілген қателіктердің болуы мүмкіндігін аудиторлық
тәуекелдің қандай мөлшерде зиянды екендігін қарастырады. Одан кейін аудит
технологиясының барысы көрсетіледі: 1. Тест арқылы талдау жасау- қаржылық
есептерге құжаттар арқылы дәлелдеу; 2. Бухгалтерлік есеп принциптері, оның
қаржылық есеп жасаудағы тиімділігін нақты дәлелді түрде көрсету; 3. жалпы
қаржылық есепке баға беру.
Аудиторлық есептің қорытындылау бөлімінде аудит қорытындысы
көрсетіледі. Оның мақсаты- субъектінің қаржылық есеп берушілігінің
дұрыстығын, оның заңдарға, нормативтік құжаттарға, бухгалтерлік және
аудиторлық стандарттардың талаптарына сәйкестілігін көрсету.
700 «Қаржылық қорытынды есеп бойынша аудиторлық қорытынды есеп» деп
аталатын Халықаралық аудит стандартында аудитордың шолу жасауы және
қаржылық қортынды есепке қатымты пікір білдіруге негіз болып табылатын
алынған аудиторлық дәләлдеулер бойынша жасалынған қортындыларды бағалау
қарастырылады. Аудиторлық қортынды есепке жалпы қаржылық қортынды есеп беру
бойынша анық жазбаша пікір болдыруға тиісті . Сондықтан білдіретін
пікірлердің сипатына байланысты аудиторлық қортындының төмендегі нысандарын
ажыратып көрсетуге болады:
• Ескертусіз аудиторлық қорытынды;
• Ескертулер бар аудиторлық қорытынды;
• Аудиторлық қортындыны беруден бас тарту;
• Теріс аудиторлық қорытынды.
Аудиторлық қортындының құрылымы мынадай элементтерден тұрады:
қортынды есептің аты, адрес иесі, кіріспе бөлім, аудиттің масштабын
анықтаушы бөлім, есеп беру мерзімі, аудитордың мекен жайы, аудитордың қолы.
Қортынды есептің атауы. Аудиторлық қортынды есептің тиісті атауы
болуға тиісті. Аудиторлық қортынды есеп пен кәсіпорын жұмыскерлері,
директорлар кеңесі сияқты басқа да тұлғалар жасауы мүмкін қортынды
есептердің, сонымен бірге тәуелсіз аудитор басшылыққа алмауы мүмкін басқа
аудиторлардың қортынды есептерінің арасында айырмашылықтарды белгілеп
көрсету үшін оның тауында « Тәуелсіз аудитор» деген терминді пайдалануға
рұқсат етеді.
Адрес иесі. Аудиторлық қортынды есеп жергілікті ережелер мен келісім
шарттардың талаптары бойынша лайықты түрде адрес иесіне жіберілуі тиісті.
Кіріспе бөлім. Аудиторлық қорытынды есеп кәсіпорынның тексерілген
қаржылық қорытынды есебінде қарастырылған мерзімді және кезеңді кіргізе
отырып, сол қаржылық қорытындыны есеппен бірдей болуға тиісті.
Қортынды есепке қаржылық қортынды есептің ақпараттарына кәсіпорын
басшылары жауап беретіндігі, сонымен бірге аудитордың жауапкершілігі
жүргізілген аудиттің негізінде қаржылық қоытындыны есеп жайында өзінің
қортындысын беру болып табылатындығы туралы пікірлер кіруге тиісті.
Қаржылық қортынды есеп – кәсіпорын басшылығы дайындап тапсырған
ақпартаттар. Ондай қортынды есепті дайындау басшылықтанелеулі есепік
бағалаулар жүргізуді және пікір білдіруді, сонымен бірге қаржылық қортынды
есепті дайындау екзіндепайдаланылған қолайлы бухгалтерлік принцптер мен
әдістерді анықтауды талап етеді. Және оған қарама-қарсы, аудитордың міндеті
сол қаржылық қортындыны есеп бойынша өзінің қортындысын беру мақсатында
оған аудит өткізу болып табылады.
Аудиттің масштабын анықтаушы бөлім. Аудиторлық қортынды есептіе
аудиттің Халықаралық аудит стандарттарына немесе тәжірибеге сәйкес
жүргізілгендігін көрсете отырып, оның масштабы бейнеленеді. Аудиттің
масшатабы дегеніміз – аудитордың қалыптасқан жағдайларға байланысты қажетті
аудит процедураларын орындауы болып табылады.
Аудиторлық стандарттар немесе тәжірбие ретінде, егерде тек басқа
стандарттар немесе тәжірбие ескертіліп айтылмаған болса, аудитордың
адресінде көрсетілген стандарттар немесе елдің тәжірбиесі есептелінеді.
Қортынды есепте аудиттің жоспарланғандығы және қаржылық қортынды
есепте елеулі бұрмалаушылықтардың жоқ екендігіне саналы түрде кепілдік алу
мақсатында орындалғандығы туралы пайымдар болуға тиісті.
Аудиторлық қортынды есепте төмендегілер кіретін аудиттің жазбаша
суреттемесі болуға тиісті:
▪ Қаржылық қортындыны есепте ашылып көрсетілген ақпараттардың
сомаларын растау мақсатында дәлелдеулерді тестілеу негізінде
тексеру жүргізу;
▪ Қаржылық қортындыны есепті дайындау кезінде басшылық пайдаланған
бухгалтерлік есеп жүргізу принцптерін бағалау;
▪ Қаржылық қортынды есепті дайындау кезінде басшылық жүргізген
маңызды алдын-ала бағалауларды талдау;
▪ Жалпы қаржылық қортынды есепті дайындап тапсыруды бағалау.
Қортынды есепке аудиттің қортынды жасау үшін қолайлы негізде
қамтамасыз ететіндігі туралы аудитордың пайымдауы кіруге тиісті.
Қортынды жасау бөлімі. Аудиторлық қортынды есеп қаржылық қортынды
есептің шын мәнінде дұрыс ақпараттарды беретіндігі жөніндіегі аудитордың
қортындысын анық көрсетуге тиісті.
Аудиторлық қортындыны білдіру үшін пайдаланылатын «дұрыс және көрініс»
немесе «барлық маңызды аспектілері бойынша дәл берілген» терминдері бір-
бірімен эквивалентті. Екеуі де аудитордың қаржылық қортынды есеп шеңберінде
маңызды болып табылатын аспектілерді қарастырғанда көрсетеді.
Қаржылық қортынды есепті дайындау тапсыру негізі Халықаралық аудит
стандартымен, сонымен бірге «дұрыстық» түсінігімен сәйкес келетін елдегі
жалпы тәжірибенің дамуы мен және жергілікті заңдардың есепке алынуымен
анықталады. Ақпаратты пайдаланушыларды « дұрыстық» түсінігі пайдаланылатын
контекст жөнінде хабардар ету үшін қорытынды «Халықаралық аудит стандартына
сәйкес» деген сөйлемді пайдалана отырып, қаржылық қортындыны есепті
дайындап тапсыру негізінде көрсетуге тиісті.
Дұрыс және дәл көрініс жөніндегі қортындыға қосымша ретінде аудитордан
аудиторлық қортынды есепке қаржылық қортынды есептің тиісті қаулы-қарарлар
мен және заңдармен анықталатын басқа да талаптарға сай келетіндігі туралы
қортынды кіргізу талап етілуі мүмкін.
Есеп беру мерзімі. Аудитордың қортынды есебінде қойылатын мерзім болып
табылады. Бұл- аудитордың қаржылық қортынды есепке оның өзіне белгілі және
көрсетілген мерзімге дейін болған оқиғалар мен операциялардың әсерін есепке
алғандағы туралы оқырмандарды хабардар етеді.
Аудитордың адресі. Қортынды есепте аудит үшін жауапты аудитордың офисі
орналасқан пункт көрсетілуге тиісті.
Аудитордың қолы. Қортынды есепке аудиторлық компанияның атынан,
аудитордың жеке өз атынан немесе екеуінің атынан, егер ол қажетболса, қол
қойылуға тиісті. Әдетте, аудитордың қортынды есебіне компанияның атынан қол
қойылады. Себебі аудит үшін фирма жауап береді.
Халықаралық аудит стандарттары бойынша терминдер глоссарилерінде атап
көрсетілгендей, аудиторлық қортынды жалпы қаржылық қортынды есеп бойынша
жазбаша нысанда нақты білдірілген ой-пікірлерден тұрады.
Аудиторлық қортынды аудитор мен қаржылық қортынды есеп ақпараттарын
пайдаланушылар арасындағы негізгі коммуникациялық канал болып табылады.
Аудиторлық қортынды есептің негізін қалаушы кейбір концепциялар бұрын
қарастырылған болатын. Бұл тарауда 700 «Қаржылық қортынды есепке қатысты
аудиторлық қортынды есеп» деп аталатын. Халықаралық аудит стандарттарына
сәйкес стандартты аудиторлық қортынды есептің толық тексті келтірілді.
Ескертусіз аудиторлық қортынды аудитор қаржылық қортынды есепті
дайындап тапсырудың белгіленген негіздеріне сәйкес ол сенімді әрі дұрыс
көріністі көрсетеді деген қортындыға келген жағдайда жасалынады.
Ескертусіз қортындыда сонымен бірге бухгалтерлік есеп
принциптеріндегі немесе оны қолдану әдісіндегі кезкелген өзгерістер, сондай-
ақ, оның себеп-салдары тиісті түрде анықталып, қаржылық қортынды есепте
ашылатындығы туралы пайымдаулар көрсетіледі.
Фактіні бөліп көрсету- бұл ақпарат пайдаланушылардың назарын қаржылық
қортынды есепке әсер етуші фактілерге, сонымен бірге осы позиция толығырақ
түсінік беретін ескертулерге аудару тәсілі. Фактіні бөліп көрсету ескертуі
бар аудиторлық қортынды болып табылмайды. Әдетте ол қортынды бөлімнен кейін
көрсетіледі және аудиторлық қортындының шартты емес екендігін айқындайды.
Ол төмендегі жағдайларда пайдаланылады:
1. Кәсіпорынның үздіксіз қызмет ету мәселесінекөңіл аудару үшін. Егер
қаржылық қортынды есепте тексеру нәтижелері мен бірдей ашып
көрсету нәтижелері бар болса, онда аудитор ескертуі жоқ қортынды
жасауға және аудиторлық қортынды есепті, оған қаржылық қортынды
есепке түсіндірме есептемелерге назар аудару арылы кәсіпорынның
үздіксіз қызмет ету мәселесі туралы фактілер енгізілетін жеке
параграфты кіргізе отырып, модификациялауға тиісті. Ол фактілер
төмендегі тәртіппен көрсетіледі: «Ескертусіз қортынды бере отырып
біз сіздердің назарларыңызға қаржылық қортынды еспке №____
ескертпеге аударамыз. Кәсіпорын 200 жылдың 31 желтоқсанында
аяқталған бір жылдың ішінде *** мөлшерінде зиян шекті және осы
мерзімге кәсіпорынның ағымдағы міндеттемелерінен *** сомаға
артық болады. Бұл факторлар №___ ескертпеде анықталған басқа да
факторлармен бірге кәсіпорынның үздіксіз қызметін жалғастыру
мүмкіндігінің болғандығына едәуір күмән тудырады».
2. Шешім табу кәсіпорынның тікелей бақылауында болмайтын келешектегі
оқиғалармен байланысты елеулі дәрежедегі сенімсіздік жағдайында
күтпеген жағдайлар бойынша ақпараттарға жүгіну қажет. Халық-аралық
аудит стандарты бойынша текстің мысалы төменде қарастырылады
«Ескертусіз қортынды бере отырып, біз сіздердің назарларыңызды
қаржылық қортынды есепке №___ ескертпеге аударамыз. Кәсіпорын потеннтік
құқықтарды бұзу, авторлық гонорарларды иелену және зиян келтіру туралы,
шағым-талап бойынша жауапкер болып табылады. Кәсіпорын қарсы талап қояды,
сөйтіп қазіргі уақытта екі бірдей шағым талап бойынша алдын –ала тыңдау
және соттық іс қарауы жүріп жатыр. Бұл фактіні қараудың ақырғы қортындысын
бүгінгі күні анықтау мүикін емес, және де міндеттеме туындаған жағдайда
қаржылық қортынды есепке оны жабатын резерв құрылған жоқ».
3. Сондай-ақ, өткен есепті кезеңдердің қаржылық қортынды есебі елеулі
бұрмаланған және тиісті сандық көрсеткіштер ағымдағы кезеңде
соған сәйкес өзгеретін жағдайлар болады.
Барлық ескертулер аудит масштабының шектеулілігінің немесе келісе
алмаушылықтың нәтижесі болып табылады.
Аудиторлық қортынды жасау үшін ескетулерді жіктеу
|Ескертулердің себептері |Елеулі ескетулер|Маңызды ескетулер |
|Аудит масштабының | Қортындыны |Аудитордың қортынды жасауға|
|шектеулілігі |«қоспағанда» |мүмкіндігі жоқ және |
|Аудит өткізу бойынша | |қаржылық қортынды есепте |
|жұмыстардың масштабы | |дұрыс әрі дәл ақпа- |
|шектелген. Дәлелдеулердің | |раттардың көрсетілгендігін |
|жетіспеушілігіне байланыста, | |білмейді |
|мысалы, жоғалған немесе | | |
|жойылған бухгалтерлік | | |
|жазулардың жетіспеушілігінен | |Қортынды есеп беруден «бас |
|немесе соған парапар | |тарту» |
|ақпартаттардың және | | |
|директорлардың | | |
|түсініктемелердің | | |
|жетіспеушілігіне байла- нысты| | |
|аудитордың процедуралар | | |
|орындау мүмкіндігі болмайды | | |
|Келісе алмаушылықтар | Қортынды |Қаржылық Қортындыны есеп |
|Аудитор есеп жүргізу мен |«қоспағанда» |дұрыс әрі дәл ақпараттарды |
|немесе ақпартаттарды ашып | |көрсетпейді |
|көрсетумен келіспейді. | |Теріс қорытынды |
Жалпы қаржылық қортынды есепте көрсетілген ақпараттарға әсерін
тигізетін ескерту маңызды болып табылады. Келісе алмаушылық болған жағдайда
тек сол қаржылық қортынды есепте дұрыс емес немесе толық емес
ақпартаттардың бар екендігін көрсетеді; белгісіздік жағдайында ол
аудитордың ескетусіз қорытынды жасай алмауына әкеліп соқтырады.
Маңызды және елеулі ескертулердің арасындағы айырмашылық маңыздылық
дәрежесімен анықталады. Бір аудитор үшін елеулі немесе басқасы үшін маңызды
болып табылатын ескертулерді анықтау ушін шүбәсіз факторлар жоқ. Маңызды
ескертулер тәжірибеде өте сирек кездеседі, теріс аудиторлық қортынды
ешуақытта жасалынбайды, ал биржада бағаланатын кезкелген компания үшін
қандайда болмасын шартты қортынды ерекше жағдай болып табылады. Шартты
қортынды жасау белгілі бір зардап шегуге әкеліп соқтыруы мүмкін, мысалы
қор биржасында кәсіпорын өзінің бағасын төмендетіп алуы мүмкін.
Қортынды жасаудың барлық жағдайларында аудитор ескертулердің бпрлық
маңызды себептерін дәл бейнелеуге, сонымен бірге кәсіпорын шегетін
зардаптарды, егер оларды бағалау мүмкін болса, көрсетуге тиісті.
Ескертулерді бар аудиторлық қортынды жасауды қажет ететін жағдайларды
анықтау және бағалау. Ескртулері бар аудиторлық қортындыны ең болмаған
жағдайда ғана жасалуға тиісті. Берілген қортындының типі жайында
аудиторда күмән туындайтын болса, онда ол мәселені ескертулерсіз шешуге
мүмкіндік алу үшін кәсіпорын басшылары мен кеңесуге тиісті. Әдетте
кәсіпорын басшылары ескертулерден аулақ болуға тырысады және сондықтан
көбінесе өзінің позициясын өзгерте алады немесе аудитор кәсіпорын тарапынан
ешқандай шара қоланылмайтын болса ескертулер жасалатындығы туралы клиентке
емеурін білдірген жағдайда үлкен көлемде ақпараттар бере алады. Осы
айтылғандардың негізінде ескертулері бар қортынды жасау кезінде төмендегі
тұжырымның пайдаланатындығын атап көрсетуге болады: келесі алмаушылықтардың
болуынан туындағанды «қоспағанда».
«Біздің пікіріміз бойынша жоғарыда көрсетілген фактілерді қоспағанда,
қаржылық қортындыны 200 жылғы 31 желтоқсандағы күйі бойынща кәсіпорынның
қаржылық жағдайы туралы сенімді және шын ақпараттар көрсетілген».
Аудитор қаржылық қортынды есеп бойынша теріс аудиторлық қортынды
жасауға мәжбүр болған кезде, қортынды бөлімде төмендегілер қарастырылуы
тиісті:
«Біздің пікіріміз бойынша, жоғарыда бейнеленген фактілердің
әсеретуінен қаржылық өортынды есеп 2000 жылғы 31 желтоқсанға кәсіпорынның
қаржылық жағдайының сенімді және дәл көрінісін бере алмайды».
Егер аудиторлық тексеру жүргізу процесінде аудитор тексеруді жоқтауға
мәжбүр болатын және оның жүргізуден бас тартатын жағдайы туындайтын болса,
онда ол бас тартуының себебін көрсетуге тиісті.
«Жоғарыда көрсетілген фактілердің маңыздылығына байланысты біз
қаржылық қортынды есеп бойынша қортынды бере алмаймыз».
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Аудитті жүргізудің масштабын анықтаудың қандай кезеңдері бар?
2.Аудитті жоспарлаудың мақсаты не?
3.Жоспарлау принциптерін атаңыз.
4.Аудитті жоспарлаудың кезеңдері қандай?
5.Алдын-ала жоспарлау кезеңінде қалай орындалады?
6.Аудиттің жоспары мен бағдарламасын дайындау туралы не айтасыз.
7.Аудитті жүргізуде жасалатын келісім-шартта не көрсетіледі?
8.Аудитті жүргізудің бағдарламасы деген не?
9.Аудиторлық қорытынды есеп дегеніміз не?
10.Аудиторлық қорытынды есепте не көрсетіледі, оның қандай
бөлімдері бар?
11.Аудиторлық қорытынды есептің қандай түрлері бар?
12.Аудиторлық қорытынды есепті дайындаудың тәртібі туралы не
айтасыз.
Тақырып 7. Аудит сапасын бақылау
Дәріс сабағының мазмұны:
1. Сапаны басқару жүйесі. Аудитор жұмысының сапасын бақылаудың негізгі
қағидалары
2. Аудитті құжаттау. Жұмыс құжаттарын дайындаудың мақсаттары мен
анықтамалары. Аудиторлық құжаттардың сипаты
3. Аудиторлық құжаттардың масштабы, мазмұны, формасы және типтері.
Аудитордың үлгілік жұмыс құжаттары
1. Сапаны басқару жүйесі. Аудитор жұмысының сапасын бақылаудың негізгі
қағидалары
Аудиттің өзіне қысқаша тоқталсақ, аудит (лат audit-шоттарды тексеру,
тексеріс)-шаруашылықты жүргізу субьектілерінің қаржы есеп –қисабына
аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар жүргізген тәуелсіз сараптамасы мен
талдау. Аудиттік жүргізу барысында жылдық бухгалтерлік (қаржы) есеп-
қисабының жай күйі мен мазмұны, меншік нысаны мен қызмет түрлеріне
қарамастан банкілердің, қорлардың, биржалардың, компаниялардың, қоғамдар
мен басқа да шаруашылық жүргізу субьектілерінің жылдық балансының дұрыстығы
мен толықтығы; субьектілердің инвестициялардың қабылдау және инновациялық
жобаларды жүзеге асыруға қатысу жөніндегі әлеуметті мүмкіндіктері,
кәсіпорындардың жарғылық қорының уақытылы толық құралуы; несие ресурстары
мен инновациялардың мақсатқа сай пайдаланылуы; қаржының жай-күйі жөнінде
аудиторлық қорытынды жасалады. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар
өздерінің кәсіптік қызметімен байланысты басқа да қызметтер, атап
айтқанда: бухгалтерлік есепті жалға қою және қалпына келтіру; табыс және
қаржы есеп-қисабы туралы жасау; кәсіпорынның активтері мен пассивтерін
бағалау; тапсырыскерлерге ақпараттық қызмет көрсету; салық және шаруашылық
заңдары жөнінде кеңес беру қызметтерін де көрсетеді.
Сонымен аудитор (лат audit-тындаушы, тексеруші) - аудиторлық
қызметпен айналысушы маман болып табылады. Онымен жоғары экономикалық және
заң білімі бар мамандығы бойынша кемінде бес жыл жұмыс істеген және тиісті
аттестациядан өткен адам айналыса алады. Аудитордың аудиторлық қызметпен
кәсіпкер немесе аудиторлық ұйымның қызметкерлері ретінде жеке айналысуына
құқығы бар жеке кәсіпкерлік қызметпен тек лицензия алғаннан кейін және
аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың мемлекеттік тізімдемесіне
енгізілгеннен кейін ғана айналысуға болады. Оның оқытушылық пен ғылыми
жұмысты қоспағанда кәсіпкерлік қызметтің басқа түрлерімен айналысуына тыйым
салынады. Пайдақорлық пен шаруашылық қылмыстар үшін сотталған адамдардың
аудиторлықпен айналысуына құқығы жоқ. Аудитордың (аудиторлық ұйымдардың):
тексеру нысандары мен әдістерін дербес айқындауға; барлық бухгалтерлік
тізімдіктерді; шоттарды, қаржы-шаруашылық қызметтің басқа да құжаттарын,
активтер мен міндеттемелерді, ақшалай қаражаттың, бағалы қағаздардың,
материалдық құндылықтардың нақты болуын және олардың бухгалтерлік есеп пен
бухгалтерлік (қаржы) есептемесінің деректерімен сай келуін тексеруге;
банкілерден, салық органдары мен өзге де үшінші тұлғалардан тексерілетін
кәсіпорынның қызметі туралы аудитті жүргізу үшін қажет тиісті мәліметтер
алуға; түрлі саладағы мамандарды шарт негізінде аудитке қатысуға таратуға?;
кәсіпорының қажетті құжатаманы табыс етпеген жағдайда тексеруден бас
тартуға құқығы бар. Аудиторлар (аудиторлық ұйымдардың): тапсырыс берушіге
аудитті жүргізуге өзінің қатыса алмайтындығы туралы хабарлауға;
тексерілетін кәсіпорыннан алынған және өзі тексеру барысында әзірлеген
құжаттардың сақталуын қамтамасыз етуге; өзі табыс еткен және аудиторлық
жұмыс барысында анықталған кез келген ақпараттың және тексеру деректерінің,
нәтижелерінің және тапсырыс берушінің қаржылық жай-кұйінің құпия ұстауына
кепілдік беруге; тексеру барысында алынған ақпаратты өзінің мақсаты үшін
немесе үшінші бір тұлғаның мүддесі үшін пайдаланбауға аудитті жүргізу
барысында заңдардың елеулі түрде бузылғандығын, соның салдарынан
кәсіпорынның немесе мемлекеттің зиян шеккенін не зиян шегуі мүмкін
екендігін айқындайтын фактілер туралы меншік иесіне жазбаша нысанда
хабарлауға міндетті.
Аудит жұмысы, нарықты қатынас жүйесінде дамыған елдерде жедел дамыды.
Мысалы, Ұлыбритания, Франция елдерінде аудит міндетті түрде жүргізілетін
болды. Оның құқылығын қамтамасыз ету үшін ол елдерде бірінші болып аудит
заңы қабылданды.
Шет елдердегі аудит жұмысының мазмұн-мағынасын, ұйымдастыру
принциптерін, бақылау-тексерудегі қойылатын талаптарын аудиторларды бекіту,
тағы басқа да ерекшеліктерін қарастыратын болсақ, негізінде олардың
арасында берілетін бірдей талап қоюшылық бар болады.
Ал, еліміздің аудит жұмысының тиянақты дамуына бірден-бір негіз
болған, заң тұрғысынан жұмыс жүргізуге, құқылығын анықтап отырған, 1993
жылы 18 қазан айында жоғары Кеңес қабылдап, бекіткен "Қазақстан
Респуббликадағы аудиторлық қызмет" туралы заңы арқылы іске асырылады. Бұл
заң аудит қызметін бір жүиеге келтіріп, оның тиімді жүргізілуін қамтамасыз
етеді. Осы заңға сүйене отырып еліміздегі аудиттің даму жолы анықталады,
шет ел аудит фирмаларымен қарым-қатынас, бірлесіп аудит жүргізу, мамандану
жолдары белгіленеді.
Қазіргі кезде біздің елімізде Еуропалық "үлкен алтылық" тобының
филиалдары жұмыс істейді. Сонымен қатар біздің елдің аудит фирмасы да
қосылып аудит жұмысын жасайды. Қазіргі кезде дүние жүзінің барлық
елдерінде аудит қызметін көрсететін алты аудит фирмасы бар. Олар қазір
дүние жүзілік "үлкен алтылық" деп аталады.
Қазақстанда аудиторлық қызмет көрсету рыногы шартты түрде екіге
бөлінген: өзінің кәсіби қызметін «Үлкен төрттік» деп аталатын халықаралық
аса ірі аудиторлық компаниялар Deloitte Touche, KPMG, Ernest Young,
Pricewaterhouse Coopers және жергілікті аудиторлық компаниялар ұсынып
отыр. Халықаралық фирмалардың әрқайсысы өздерінің мүшелері ұзақ жылдар
бойы аудиттің халықаралық стандарттары бойынша әлемнің көптеген
мемлекеттерінде жұмыс істейтін ірі халықаралық топ болып табылады.
Жергілікті аудиторлық компаниялар бүгінгі таңда Халықаралық аудит
стандарттарын қолдану және оларды пайдалану тәжірибесін қабылдауды енді
ғана бастап отыр.
Аудит осы мемлекетке қабылданған стандарттар мен принциптерге сәйкес
болса ғана сапалы аудит ретінде танылады.
Аудитор кәсібінің ерекшелігі – олардың маңызды қоғамдық міндетті
қызметті орындайтындығында. Яғни, олар көптеген ақпарат тұтынушылардың бұл
экономикалық субъектімен істес болу немесе болмау жөнінде шешім
қабылдауына негіз болатын қаржылық қорытынды есептің дұрыстығын дәлелдейді
немесе дәлелдемейді. Аудитор үшін баста міндет – аудиторлық қорытындыға
сенгісі келетін адамдардың үмітін алдамау. Сондықтан аудитор клиенттің кез
келген қыңырлығы мен тілектерін орындауға емес, белгілі бір ережелер мен
кәсіби этикалық кодекстің шеңберінде әрекет етуге міндетті.
Клиентке сапалы қызмет көрсету үшін аудиторлық фирмалар өздерінің
ұйымдық құрылымдарын басқарудың теориясы мен практикасына, сонымен бірге
клиенттерге көрсетілетін қызмет түрлеріне қарай құруға тиісті.
Ірі аудиторлық фирмалардың басқару құрылымы келесідей болу мүмкін:
директорлар кеңесі;
директор;
аудит объектілері бойынша департаменттер (жалпы аудит, банктік,
сақтандыру, зейнетақы қорларының және басқа қаржылық институттардың);
кеңес беру департаменті (салықсалу, бухгалтерлік есеп мәселелері бойынша);
маркетинг бөлімі, бухгалтерия, ақпараттық, заңгерлік бөлімдер және т.б.
Орташа аудиторлық фирмалардың ұйымдық құрылымында төмендегі
лауазымды қызмет түрлері болуы мүмкін:
фирманың директоры;
фирманың аудит жөніндегі директоры (аудит бөлімі);
кеңес беру (консультациялық) бөлімі;
мүліктерді бағалау, заңгерлік, ақпараттық, шаруашылықжәне т.б. бөлімдер.
Ірі аудиторлық компаниялар, сондай-ақ , халықаралық фирмалар
аудитті мынадай құрамда жүзеге асырады: аудитордың көмекшісі, аға аудитор,
супервайзер, менеджер және партнер.
Аудитордың көмекшісі аға аудитордың тарапынан тұрақты бақылаусыз өз
бетінше жұмыс жасай алмайтын, аз ғана тәжірибесі бар тұлға. Олар тікелей
орындаушы персоналмен және клиенттің бастапқы құжаттарымен жұмыс жасайды,
тестілеу нәтижелерін аудиторлық жұмыс парақтарында көрсетеді және оларды
талдау жасау үшін аға аудиторға береді.
Аға аудитор аудиттің жеке бір субъектісінде топтың жұмысын бақылайды,
қызметтің күн сайынғы мониторингін жүзеге асырады, аудиторлық қорытынды
есептің алдыңғы нұсқасын дайындайды.
Менеджер немесе супервайзер бір уақытта бірнеше субъектідегі аудитке
басшылық жасайды. Жалпы менеджерлер аудиторлық қорытынды есептің алдыңғы
нұсқасын қарауға және оны бекітуге жауапты.
Компанияның партнерлары. Халықаралық тәжірибеде аудиторлық фирмалар
партнерлықтық заңды нысаны, бизнес иесі болып табылады және оларға толық
материалдық жауапкершілік жүктеледі. Халықаралық компанияларда аудиторлық
қорытынды есепке қол қоюға тек партнер құқылы. Партнерлар клинтпен
байланыстар үшін, бизнестің стратегиялық дамуы үшін жауапты.
Аудиторлық қызметтің сапасына бақылау жасау бірнеше аспектілерде
жүзеге асырылады:
негізгі аудитордың өз ассистенттерінің жұмысына бақылау жасауы;
аудиторлық фирманың аудиторлардың жұмысына бақылау жасауы;
сыртқы бақылау.
Негізгі аудитордың өз ассистенттерінің жұмысына бақылау жасауы.
Негізгі аудитор аудиттің орындалуына толық жауап береді. Тексеру жүргізу
кезінде ол ассистенттердің жұмысына бақылау жасауға, кәсіпорын қызметінің
мәселері, есепті және соған сәйкес, аудитті ұйымдастырудың болуы мүмкін
мәселелері бойынша нұсқау беруге тиісті. Аға аудиторларға және қатардағы
тексеруге қатысушыларға берілген кез-келген тапсырма, жұмысты тапсырған
жақ оны орындаушының осы жұмысты орындауға білімі мен тәжірибесінің
жеткіліктілігіне саналы түрде сенімді болатындай етіп жүзеге асырылуға
тиісті.
Аудиторлық фирманың аудиторлардың жұмысына бақылау жасауы. Орташа және
ірі аудиторлық фирмаларда орындалатын жұмыстардың сапасына және аудит
бойынша процедуралардың жүзеге асырылуына бақылау жасау біліктілігі жоғары
мамандардан құрылған Сарапшылар Кеңесіне жүктеледі. Бұл кеңес жұмыс тобының
қатысушылары дайындаған барлық жұмыс файлдарын тексереді. Фирмаішілік
сатндарттарға сәйкес аудиттің сапасына бақылау жасауды қамтамасыз ету үшін
тұрақты және ағымдағы файлдар енгізілген құжаттар жасалуға тиісті.
Ағымдағы файлдар - жұмыс тобының жетекшісі тексерген құжаттар.
Аудит нәтижелерін тексеру кезінде негізінен төменгі мәселелерге көңіл
аудару керек:
аудиттің жалпы жоспарға және бағдарламаға сәйкес орындалғандығы;
65. жасалатын жұмыстардың және олардың нәтижелерінің тиісінше
құжатталғандығы;
66. айқындалған аудиторлық процедуралардың мақсатына жеткендігі;
тексеру нәтижелерінің қаржылыққорытынды есептің дұрыстығы жөнінде ой-пікір
білдіру үшін негіз болатындығы.
Тұрақты файлдар - Сарапшылар Кеңесі мен аудиторлық фирманың басшысы
тексеріп, бекіткен құжаттар. Оларға келесілер жатады:
қызмет көрсету процесіндегі екі жақтың міндеттері мен шарттары туралы
ақпаратттары бар клиентке арналған хат-келісім;
клиенттің ішкі бақылау жүйесіндегі негізгі кемшіліктер және оларды жою
жөніндегі ұсыныстарды хабарлаушы хат;
Аудиторлық тексеру нәтижелерін қарастыру хаттамалары және т.б.
Аудитор жұмысының сапасына сыртқы бақылауды мемлекеттік органдар
жүзеге асырады. Бірақ бұл бақылау жанама болып табылады, себебі оның
мақсаты – аудитордың жұмысын тексеру емес, салық төлеудің дұрыстығын,
кәсіпорында заңға қайшы іс-әрекеттердің орын алуын және т.б. тексеру.
2. Аудитті құжаттау. Жұмыс құжаттарын дайындаудың мақсаттары мен
анықтамалары. Аудиторлық құжаттардың сипаты.
230 «Құжаттау» деп аталатын Халықаралық аудит стандартында «аудитор
аудиторлық қорытындыны растаушы дәлелдеулерді, сондай-ақ, аудиттің
Халықаралықстандарттарға сәйкес жүргізілгендігін растайтын дәлелдеулерді
беру кезінде зор маңызы бар мәліметтерді құжатпен рәсімдеуге тиісті
екендігі көрсетлген.
Жұмыс құжаттарының жалпы мақсаты – аудитордың аудитті нормативтік-
құқықтық актілерге және жалпы көпшілік қабылдаған стандарттарға сәйкес
жүргізгендігіне сенімді болуы.
Жұмыс құжаттарының маңызы төмендегілерден тұрады:
олар аудитті жүргізу және жоспарлау кезеңінде көмектеседі;
олар аудиторлық жұмысқа шолу жасауға және аудитке бақылауды ұйымдастыруға
жағдай туғызады;
оларда аудиторлыққорытындыны растаушы процедуралардың орындалуы
нәтижесінде алынған аудиторлық дәлелдеулер бар.
Жұмыс құжаттарындағы ақпараттар аудитор атқарған жұмыстардың және
маңыздымәселерге қатысты жасалған қорытынды пікірлердің жазбаша дәлелі
болып табылады. Жақсы құрылған жұмыс құжаттары аудит өткізу бойынша
жұмыстарды ұйымдастыруды қамтамасыз етеді.
Жұмыс құжаттарына келесілер жатады:
1. Кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық нысаны және ұйымдық құрылымы туралы
ақпараттар;
2. Заңдық құжаттардан, келісімдерден және жинақтардан үзінді немесе
олардың көшірмесі;
3. Ревизияланатын кәсіпорынның аудитін жоспарлау процесінің
негіздемесі;
4. Аудиторлық тексеруді өткізу бағдарламасы;
5. Орындалған аудиторлық процедуралардың өткізілу уақыты және көлемі,
сонымен бірге олардың нәтижелері туралы жазулар;
6. Ассистенттер орындағын жұмыстарды аудитордың тексергендігінің және
талдағандығының дәлелдеулері;
7. Аудиторлық процедураларды кімнің және қашан орындағаны туралы
көрсетулер;
8. Аудиторлардың сарапшылармен, кеңесшілермен және үшінші жақтың
басқа да өкілдерімен өткізген әңгімелерінің көшірмелері;
9. Аудитордың өз клиеніне жіберген хаттарының көшірмелері, оның
ішінде өзінің міндеттемелері және ішкі бақылау жүйесінің кемшіліктері
бойынша;
10. Клиенттен немесе оның өкілдерінен алынған хаттар;
11. Аудиторға тапсырылған аудиттің маңыздырақ аспектілеріне қатысты
түсіндірулер;
12. Шоттардың, экономикалық субъект қызметінің көрсеткіштері мен
тенденцияларының талдауы, тексеруші баланстар;
13. Өткен есепті кезеңдердің қаржылыққорытынды есебінің, сонымен
бірге қорытынды есеп бойынша жасалған аудиторлық қорытындылардың,
анықтамалардың, актілердің және т.б. көшірмелері;
14. Өткізілген аудиттің нәтижесі бойынша аудитор жасаған қорытынды
пікірлер.
Аудиторлармен жұмыс алдында дайындалған барлық құжаттар оның жұмыс
қағаздарын ажыратады және аудитті жоспарлауға көмектеседі. Сонымен қатар
аудиторлық жұмыстың дәлелі болып табылады. Аудитті тексеру барысында
аудитор әртүрлі мәліметтерді пайдаланады. Оларды өз кезегінде тікелей және
қосалқы мәліметтер көзі деп бөледі.
Тікелей мәлімет көзі фактілерді тікелей кепілдік анықтама беретін
құжаттар- бухгалтерлік есеп кестелері, түгендеу құжаттары және түгендеу
қорытындысы, акті.
Қосалқы мәліметтер көзі олар материалдық емес, бірақ сол кәсіпорынның
шаруашылық жұмысына қатысты мәлімет.
Бухгалтерлік есеп құжаттарын дәлел көзі мағынасы ретінде 4 топқа
бөледі: алғашқы, топтаушы, ерікті, қосымша.
Алғашқы есеп құжаттары- бұл шаруашылық операциялардың нақты
орындалғанын немесе оның орындалуына негіз болатын жазбаша анықтама.
Топтаушы құжаттар-олар шаруашылық арасындағы өзара ішкі мағынасы бірдей
өлшемдермен топтастырылғандарын жинақтап, бір жүйеге кетірілген құжаттар.
Ерікті құжаттар- ол құжаттарға материалды-жауапты жұмысшының немесе
басқадай қызметкерлердің өз еркімен жасайтын құжаттары. Қосымша құжаттар-
кәсіпорын шаруашылығына бақылау жасаушы жеке қызметкерлердің пікір-ойын
көрсететін негізде экономикалық фактілерді, құбылыстарды анықтайтын
аудиторлық тексеруде көптеген мәліметтер көзі болатын құжаттар.
Аудитор өзінің жұмысында осы құжаттар арқылы фактілерді орындау
мақсатымен жұмыс қозғауын жүргізіледі. Себебі, тексеру процесіндегі
тфактілер тек құжаттар арқылы анықталады. Аудит барысындағы жиналған
құжаттарда жүйелеу, мазмұн-мағынасына сәйкес топтау, ол аудитор
мамандығының деңгейігне байланысты. Аудитордың жұмыс қағазында тіркеледі.
Сонымен, қорытындылай келе аудит жұмысы-ол бір жүйеге келтірілген
белгілі құжаттар арқылы сатылап жүргізілетін тиянақты жұмыс. Аудит
жұмысының сәтті жүргізілуі аудитор алдымен субьектілердің құқылық
құжаттарын толық танысып және зерттеу жұмысын өте тианақты, жан-жақты
жүргізгенде жүзеге асырылады. Сондықтан да аудитор әртүрлі құжаттар арқылы
жан-жақты материалдар дайындап шаруашылық субьектісінің табыстылық,
қаржылық есептерін тексеріп, таза пайда сомасының дұрыс анықталғандығынын
дәлелдеп аудиторлық иқорытынды дайындайды. Онымен қоса жұмыс қағазындағы
жиналған мәліметтерге сүйене отырып, яғни белгілі бір дәлелдер сүйене
отырып кәсіпорын шаруашылығының тиімді даму жолына байланысты өзінің
пікірін айтады.
3. Аудиторлық құжаттардың масштабы, мазмұны, формасы және типтері.
Аудитордың үлгілік жұмыс құжаттары.
Аудиторлық ұйымдар мен жеке аудиторлар аудиторлық пікірді растайтын
дәлелдемелерді ұсынуда маңызды орын алатын мәліметтерді жазбаша түрде
рәсімдеуі қажет.
Құжаттама – аудитормен дайындалатын немесе аудитті өткізуге байланысты
аудитормен алынып сақталатын жұмыс құжаттары мен материалдары. Жұмыс
құжаттары қағазда, фотопленкада тіркелген мәліметтер түрінде, электронды
түрде немесе басқадай түрлерде ұсынылуы мүмкін.
Жұмыс құжаттары мыналар үшін қолданылады:
- аудитті жоспарлау мен жүргізу үшін;
- ағымдағы тексеруді жүзеге асыру және аудитормен орындалған жұмысты
тексеру үшін;
- аудиторлық дәлелдемелердің негізінде жасалған нәтижелер мен
қорытындыларды тіркеу үшін.
Аудитор жұмыс құжаттарын аудиттің жалпы түсініктілігін қамтамасыз ету
үшін қажетті толық түрде қарастыруы тиіс. Ол жұмыс құжаттарында аудиторлық
жұмыстың жоспары, сипаты, орындалған аудиторлық процедуралардың көлемі мен
уақыт шегі, олардың нәтижелері, сонымен бірге аудиторлық дәлелдемелердің
негізінде жасалған қорытындылар туралы мәліметтерді қамтуы тиіс. Жұмыс
құжаттарында кәсіби пікірді қажет ететін барлық маңызды мәселелер бойынша
аудитордың негіздемелері болуы тиіс. Аудитор күрделі сұрақтарды
қарастырғанда немесе аудит үшін маңызды сұрақтар бойынша кәсіби пікірді
білдірген жағдайда қорытындыларды жасаған уақытта аудиторға белгілі болған
фактілер мен қажетті дәлелдемелерді жұмыс құжаттарына қосуы тиіс.
Аудитор өзінің кәсіби біліктілігін негізге ала отырып әрбір нақты
аудиторлық тексеру бойынша құжаттардың көлемін өзі анықтауға құқылы.
Аудиторлық тексерудегі құжаттар егер жұмысты басқа аудиторға беру
қажеттілігі туындаса және оның осы тапсырыс бойынша тәжірибесі жоқ болатын
болса, ол тек осы құжаттаманың негізінде жүргізілген жұмысты және шешімдер
мен қорытындыларды түсінетіндей көлемде болуы тиіс.
Жұмыс құжаттарының формасы мен мазмұны келесідей факторлармен
анықталады:
- аудиттелетін тұлға қызметінің сипаты мен күрделілігі;
- аудиторлық тапсырыстың сипаты;
- аудитор қызметкерлеріне нұсқаулар беру қажеттілігі, оларға ағымдағы
тексеру жүргізу мен олармен орындалған жұмысты тексеру;
- аудиттелетін тұлғаның ішкі бақылау мен бухгалтерлік есеп жүйелерінің
жағдайы мен сипаты;
- аудитті жүргізу процесінде қолданылатын нақты әдістері мен шаралары.
Жұмыс құжаттары әрбір нақты аудиторлық тексерудің жағдайларына және
оны жүргізу кезінде аудитордың қажеттілігіне жауап беретіндей түрде
жүйеленуі және құрастырылуы қажет. Жұмыс құжаттарын дайындау мен тексеру
нәтижелерін көтеру мақсатында аудиторлық ұйымда құжаттаманың жалпы
формаларын құрастыру туралы нұсқаулар беріледі. Құжаттауды осылайша
стандартизациялау бағыныштыларға жұмысты тапсыруды оңайлатады, сонымен
қатар олардың орындаған жұмыс нәтижелерін сенімді басқаруға мүмкіндік
береді.
Әдетте, жұмыс құжаттары мыналардан тұрады:
- аудиттелетін тұлғаның ұйымдастырушылық-құқықтық формалармен және
ұйымдастырушылық құрылыммен байланысты ақпараттардан;
- қажетті құжаттардың, келісімдердің, мәжіліс хаттардың
көшірмелерінен;
- аудиттелетін тұлға өз қыызметін жүзеге асыратын сала туралы
ақпараттан;
- жоспарлау процесі туралы ақпараттан, аудит бағдарламалары мен
олардың кез келген өзгерістерімен қоса;
- ішкі бақылау мен бухгалтерлік есеп жүйелері туралы аудитор
түсінігінің дәлелдемелерінен;
- тәуекелділіктің бағалануын, бақылау құралдарын қолдану
тәуекелділігінің деңгейін және бұл бағалаулардың кез келген
түзетулерін растайтын дәлелдемелерінен;
- бухгалтерлік есеп шоттары бойынша қалдықтардың және қаржылық
операциялардың талдауы;
- ең маңызды экономикалық көрсеткіштер және олардың тенденциялары мен
өзгерістерін талдау;
- аудиторлық процедуралардың көлемі, уақыты, сипаты мен оларды
орындау нәтижелері туралы мәліметтерден;
- аудитор қызметкерлерімен орындалған жұмыс кәсіби мамандардың
бақылауымен жүзеге асырылғандығы мен тексерілгендігі туралы
дәлелдемелерден;
- аудиторлық процедуралардың орындау уақыты және оларды кім
орындағаны туралы мәліметтерден;
- басқа аудитормен тексерілген бөлімшелер мен еншілес ұйымдардың
қаржылық (бухгалтерлік) есептілікке қолданылған процедуралар туралы
толық мәліметтерден;
- аудиттің ең маңызды деген сұрақтары бойынша, аудит процедуралары
кезінде аудитормен анықталған қателіктерімен қоса, аудитормен
жасалған қорытындыларынан;
- қаржылық (бухгалтерлік) есептіліктің және аудиторлық қорытындының
көшірмелерінен және т.б.
Жұмыс құжаттарына кіретін құжаттар мынадай мәліметтермен рәсімделуі
қажет:
- тексерілетін ұйымның аты;
- жұмыс құжатының мақсаты,
- аудиторлық тексерудің орыналу мерзімі;
- мәліметтің көзі;
- рет саны;
- аудитордың қолы, күні.
Жұмыс құжаттарындағы мәліметтер жабық және оларды жариялауға болмайды.
Жұмыс құжаттары – аудитордың (аудиторлық ұйымның) меншігі. Бірақ,
құжаттардың белгілі бір бөлігі аудитордың еркімен аудиттелетін тұлғаға
ұсынылуы мүмкін. Олар бухгалтерлік жазбаларды алмастыра алмайды.
Жұмыс құжаттары папкаларға біріктіріліп архивте 5 жыл сақаталады.
500, 501, 505, 510, 520, 530, 540 ХАС-да аудиторлық дәлелмелерді алу
процедуралары бойынша нормативтік талаптар бекітілген. Аудиторға аудиторлық
есеп (қорытынды) жасалатын қорытындыларды жасау үшін толық және үйлесімді
аудиторлық дәлелдемелер алу қажет. Аудиторлық дәлелдемелер ішкі бақылау мен
маңыздылыққа тексеру процедураларын оңтайлы үйлестіру нәтижесінен жасалады.
Кейбір жағдайларда дәлелдемелерді тек маңыздылыққа тексеру процедураларының
нәтижесінде ғана алуға болады.
Аудиторлық дәлелдемелерді алу үшін бастапқы құжаттар, есеп жазбалары
мен басқа көздерден алынған растайтын ақапарат.
«Ішкі бақылау тестілері» ішкі бақылау мен бухгалтерлік есеп жүйелері
жұмысының нәтижелігі мен құрылымы сәйкес екендігі туралы аудиторлық
дәлелдемелерді алу мақсатында орындалатын тестілер болып табылады.
«Маңыздылықты тексеретін процедуралар» - қаржылық есептіліктегі
маңызды бұрмалаушылықтар туралы аудиторлық дәлелдемелерді алу мақсатында
орындалатын тестілер.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Аудиторлық фирмалардың құрылымы қандай?
2. Аудиторлық қызметтің сапасына бақылау жасаудың аспектілері
қандай?
3.Аудиторлық құжаттардың қандай түрлері бар?
4.Аудит жүргізудегі жұмыс құжаттарына не жатады?
5.Жұмыс құжаттарына не жатады?
3 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
Тақырып 1. Аудиттің тарихы. ҚР-да аудиттің дамуы мен қалыптасуы
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Аудиттің анықтамасы және оның мазмұны.
2. Аудиттің тапсырмалары мен мақсаты.
3. Аудиттің пайда болуы және оның даму кезеңдері.
4. Аудит функциялары мен объектілері, пәні.
5. ҚР аудиторлық қызмет нарығының қазіргі жағдайы.
6. Аудит постулаттары және концепциясы, компоненттері, қағидалары.
Әдістемелік нусқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Сабақ мақсаты: аудиттің мәні мен маңызын, оның пайда болу тарихын,
пәнін және міндеттерін, аудиттің қызметтері мен түрлерін оқыту.
Негізгі әдебиеттер:
1. Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2005.
2. 2. Сатмурзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит негіздері. Алматы
2006.
3. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық. – Алматы: Экономика. 2005.
Қосымша әдебиеттер:
1.Ержанов М.С. Теория и практика аудита .Алматы, 2005.
2.Дюсембаев К.Ш. Сущность аудита и его роль в условиях рыночной
экономики. Алматы, 2003.
3.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
Тақырып 2. Қаржылық есептіліктің бағытталуы мен мақсаты. Қаржылық есептілік
аудитін жүргізу талаптары.
Тәжірибелік сабақ жоспары :
1.Аудиттің ақпараттық жүйесіне қойылатын талаптар
2. Қаржылық есеп беру элементтері аудитінің мақсаттары
3. Қаржылық есептілік аудитінің жалпы қағидалары мен мақсаты.
Әдістемелік нусқаулар - алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Сабақтың мақсаты - қаржылық есептің ақпараттық жүйесін, мақсаттары мен
тәсілдерін оқыту.
Негізгі әдебиеттер:
1.Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2006,
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері Алматы 2005
3. Ержанов М.С. Аудит 1. Алматы: изд. Экономика, 2005
4. Нурсеитов Э.О. Аудит. Краткое руководство – Алматы: LЕМ, 2009
Қосымша әдебиеттер:
1. Нурсеитов Э.О. , Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита:
принципы и практика – Алматы: LЕМ, 2008
2.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
3. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп. Алматы, 2000
Тақырып 3. ҚР аудиторлық қызметті реттеу ерекшеліктері.
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1.ҚР-дағы аудиторлық қызметті реттейтін органдардың функциялары мен
құрылымдары.
2. ҚР «Аудиторлық қызмет туралы» заң және ҚР-дағы аудиторлық қызметті
реттейтін басқа да нормативтік-құқықтық актілер.
3.Аудиторларды кәсіби аттестациялау жүйесі және ҚР-дағы аудиторлық
қызметті лицензиялау.
4. Аудиторлардың жауапкершіліктері, міндеттері және құқықтары.
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау , қорытынды жасау.
Сабақ мақсаты- аудиттің нормалары мен нормативтерін, нормативтік-
құқықтық актілерді, аудиторлардың және аудиттелетін субъектілердің
міндеттерін, жауапкершіліктерін және құқықтарын оқыту.
Негізгі әдебиеттер:
1.Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2006,
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері Алматы 2005
3. Ержанов М.С. Аудит 1. Алматы: изд. Экономика, 2005
4. Нурсеитов Э.О. Аудит. Краткое руководство – Алматы: LЕМ, 2009
Қосымша әдебиеттер:
1. Нурсеитов Э.О. , Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита:
принципы и практика – Алматы: LЕМ, 2008
2.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
3. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп. Алматы, 2000
Тақырып 4. Аудиттің этикалық қағидалары. Аудиттің халықаралық
стандарттарының статусы (ХАС).
Тәжірибелік (семинар) сабақтың мазмұны:
1. Аудит стандарттары және кәсіби тәртібі.
2. Аудит мамандық ретінде.
3. Аудиттің халықаралық стандарты.
4. Кәсіби этикалық кодексі.
5. Аудиторлық қызметтің халықаралық тәжірибесі.
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау,
қойылған сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Сабақ мақсаты - аудит стандарттары мен концепцияларын, аудиторлардың
мамандық этикасын оқыту.
Негізгі әдебиеттер:
1.Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2006,
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері Алматы 2005
3. Ержанов М.С. Аудит 1. Алматы: изд. Экономика, 2005
4. Нурсеитов Э.О. Аудит. Краткое руководство – Алматы: LЕМ, 2009
Қосымша әдебиеттер:
1. Нурсеитов Э.О. , Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита:
принципы и практика – Алматы: LЕМ, 2008
2.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
3. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп. Алматы, 2000
Тақырып 5. Аудиторлық қызмет және аудиттің түрлері
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Аудиторлық қызмет пен аудитордың түрлері.
2. Шаруашылық жүйенің ішкі және сыртқы аудиті. Олардың өзара байланысы
және ерекшеліктері.
3. Ішкі аудиттің мақсаты.
4. Ішкі аудитордың жұмыстарының тесті және бағалау түсінік.
5. Халықаралық аудит стандарты «Аудитордың ішкі жұмыстарын қарастыру».
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау
Сабақ мақсаты - аудиторлық қызмет және аудиттің түрлерін оқыту.
Негізгі әдебиеттер:
1.Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2006,
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері Алматы 2005
3. Ержанов М.С. Аудит 1. Алматы: изд. Экономика, 2005
4. Нурсеитов Э.О. Аудит. Краткое руководство – Алматы: LЕМ, 2009
Қосымша әдебиеттер:
1. Нурсеитов Э.О. , Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита:
принципы и практика – Алматы: LЕМ, 2008
2.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
3. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп. Алматы, 2000
Тақырып 6. Нарықтық қатынастар жағдайындағы басқарудың функциялары,
нысандары және ролі. Тәуелсіз бақылаудың мағынасы және оның экономикалық
негізділігі
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Экономикалық бақылау және оның компания басқару жүйесіндегі орны.
2. Тәуелсіз аудиттің қаржы-экономикалық жүйесіндегі ролі.
3. Бақылаудың мақсаты мен оның аудиторлық тексерістің жалпы
мақсаттарымен өзара байланысы.
4. Ішкі бақылаудың элементтерінің құылымы.
5. Тексеру жүргізу шарттары.
6. Мәліметтерді электронды өңдеудің аудиті.
7. Ішкі бақылау жүйесін бағалау. Жүйенің құжаттық рәсімделуі.
8. 315 ХАС «Субъектілерді білу және оның аумағы, бұрмалаушылықтардың
мәнді тәуекелділіктерін бағалау».
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Сабақ мақсаты -.студенттерге басқарудың функциялары, нысандарын және
ролін оқыту, тәуелсіз бақылаудың мағынасы және оның экономикалық
негізділігін қарастыру.
Негізгі әдебиеттер:
1.Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2006,
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері Алматы 2005
3. Ержанов М.С. Аудит 1. Алматы: изд. Экономика, 2005
4. Нурсеитов Э.О. Аудит. Краткое руководство – Алматы: LЕМ, 2009
Қосымша әдебиеттер:
1. Нурсеитов Э.О. , Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита:
принципы и практика – Алматы: LЕМ, 2008
2.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
3. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп. Алматы, 2000
Тақырып 7. Аудиторлық тәуекелділіктің компоненттері. Тәуекелділік
негізділігі
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Аудиторлық тәуекелділік.
2. Маңызды бұрмалаушылықтардың тәуекелділігі.
3. Аудиторлық тәуекелділіктің негізгі компоненттері және олардың өзара
байланысы: ажырамайтын тәуекелділік, бақышау тәуекелділігі, анықталмаған
тәуекелділілік.
4. Аудиторлық тәуекелділікті бағалау: аудиторлық тәуекелділіктің
моделін ұсыну.
5. Аудиторлық тәуекелділікті азайту стратегиясы.
6. ХАС 200 «Қаржылық есептілік аудитін реттейтін жалпы қағидалары мен
мақсаттары».
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Сабақ мақсаты - аудиттегі мәнділік түсінігі, аудиторлық тәуекелділік
және олардың түрлерін оқыту.
Негізгі әдебиеттер:
1.Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2006,
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері Алматы 2005
3. Ержанов М.С. Аудит 1. Алматы: изд. Экономика, 2005
4. Нурсеитов Э.О. Аудит. Краткое руководство – Алматы: LЕМ, 2009
Қосымша әдебиеттер:
1. Нурсеитов Э.О. , Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита:
принципы и практика – Алматы: LЕМ, 2008
2.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
3. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп. Алматы, 2000
Тақырып 8. Аудиттегі маңыздылықты қарастыру. Маңыздылықтың аудиторлық
тәуекелділікпен байланысы.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Аудиттегі маңыздылық концепциясы.
2. Маңыздылықты бағалау критерийлері.
3. Маңыздылықтың деңгейі мен ұғымының анықтамасы.
4. Маңыздылықтың деңгейін анықтау талаптары.
5. Аудиттің талдау нәтижелерінде маңыздылық қағидасының қолданылуы.
6. Құжаттық рәсімдеудегі бұрмалаушылық белгілері.
7. Алаяқтылықты анықтау және қателіктер.
8. ХАС 240 «Қаржылық есептілік аудиті барысында алаяқтық
қатынастарындағы аудитордың жауапкершілігі».
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Сабақ мақсаты- аудиттегі маңыздылықты оқыту, маңыздылықтың аудиторлық
тәуекелдікпен байланысын қарастыру.
Негізгі әдебиеттер:
1.Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2006,
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері Алматы 2005
3. Ержанов М.С. Аудит 1. Алматы: изд. Экономика, 2005
4. Нурсеитов Э.О. Аудит. Краткое руководство – Алматы: LЕМ, 2009
Қосымша әдебиеттер:
1. Нурсеитов Э.О. , Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита:
принципы и практика – Алматы: LЕМ, 2008
2.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
3. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп. Алматы, 2000
Тақырып 9. Алаяқтық анықтамасы. Болжамды алаяқтылыққа жалпы жақындық.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Елеулілік түсінігі.
2.Қателер мен заңсыз әрекеттер.
3.Заңсыз бұрмалауларды кездестіргендегі аудиторлардың
әрекеттері.
4.Елеулілік қағидаттарын аудит қорытындыларын талдауда қолдану.
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Сабақ мақсаты- аудиттегі қателер мен алаяқтық, заңсыз әрекеттерді,
олардың елеулілігін бағалауды оқыту.
Негізгі әдебиеттер:
1.Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2006,
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері Алматы 2005
3. Ержанов М.С. Аудит 1. Алматы: изд. Экономика, 2005
4. Нурсеитов Э.О. Аудит. Краткое руководство – Алматы: LЕМ, 2009
Қосымша әдебиеттер:
1. Нурсеитов Э.О. , Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита:
принципы и практика – Алматы: LЕМ, 2008
2.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
3. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп. Алматы, 2000
Тақырып 10. Аудиторлық дәлелдеудің ұғымы. Аудиторлық дәлелдеудің
жеткіліктілігі. Аудиторлық дәлелдеулер алумен байланысты аудиторлық
процедуралар
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Аудиторлық дәлелдеулерді жүргізудің ерекшеліктері.
2. Аудиторлық дәлелдеу мен оның аудиттегі ролі.
3. Аудиторлық дәлелдеулерге қойылатын талаптар.
4. Дәлелдеулер жіктелімі.
5. Аудиторлық дәлелдеулерді жинау мақсаттарын орнату.
6. ХАС 500 «Аудиторлық дәлелдеулер».
7. Аудиторлық тексеру процедуралары. Аналитикалық процедуралар.
8. ХАС «Бағаланған тәуекелділікке қатысты аудиторлық процедуралар».
ХАС «Аналитикалық процедуралар».
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Сабақ мақсаты- аудитті жүргізу тәртібін, аудиторлық дәлелдерді,
құжаттарды және аудиторлық қорытынды жасаудың тәртібін оқыту.
Негізгі әдебиеттер:
1.Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2006,
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері Алматы 2005
3. Ержанов М.С. Аудит 1. Алматы: изд. Экономика, 2005
4. Нурсеитов Э.О. Аудит. Краткое руководство – Алматы: LЕМ, 2009
Қосымша әдебиеттер:
1. Нурсеитов Э.О. , Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита:
принципы и практика – Алматы: LЕМ, 2008
2.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
3. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп. Алматы, 2000
Тақырып 11. Аудитті жоспарлау. Аудиторлық тексерістің бағдарламасы
және жалпы жоспар құру.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Аудитті жүргізу этаптары.
2. Аудитті жоспарлау процесі.
3. ХАС «Қаржылық есептіліктің аудитін жоспарлау».
4. Клиентпен алдын ала танысу.
5. Аудит жүргізу тәртібі.
6. Аудит туралы келісім-хат.
7. ХАС 210 «Аудиторлық келісімнің шарттары».
8. Аудитті жүргізу туралы келісім құру.
9.Аудиттің бағдарламасын және жоспарды жалпы дайындау тәртібі.
10.Аудиттің қорытынды этаптарындағы аудитордың жұмысы.
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Сабақ мақсаты- аудиторлық тексеруді дұрыс жоспарлауды қарастыру және
аудит жүргізуге қажетті қаржылық есептіліктің түрлерін оқыту.
Негізгі әдебиеттер:
1.Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2006,
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері Алматы 2005
3. Ержанов М.С. Аудит 1. Алматы: изд. Экономика, 2005
4. Нурсеитов Э.О. Аудит. Краткое руководство – Алматы: LЕМ, 2009
Қосымша әдебиеттер:
1. Нурсеитов Э.О. , Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита:
принципы и практика – Алматы: LЕМ, 2008
2.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
3. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп. Алматы, 2000
Тақырып 12. Аудиторлық таңдама және таңдамалы элементтер әдісі
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Аудиторлық таңдау.
2. Аудиторлық тексерістің таңдаулы әдісі.
3. Аудиторлық тексерістердің таңдаулы негізгі қағидалары.
4. Таңдау өлшемін анықтау.
5. Таңдамалы элементтерін таңдап алу әдістері.
6. Таңдап алуға әсер ететін факторлар.
7. Таңдап алуға статистикалық және статистикалық емес қарастырулар.
8. ХАС 530 «Аудиторлық таңдау және басқа да таңдамалы тестілеудің
процедуралары».
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Сабақ мақсаты - аудиттегі сұрыптауды, оның негізгі қағидаттарын,
негізгі кезеңдерін және тәсілдерін оқыту.
Негізгі әдебиеттер:
1.Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2006,
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері Алматы 2005
3. Ержанов М.С. Аудит 1. Алматы: изд. Экономика, 2005
4. Нурсеитов Э.О. Аудит. Краткое руководство – Алматы: LЕМ, 2009
Қосымша әдебиеттер:
1. Нурсеитов Э.О. , Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита:
принципы и практика – Алматы: LЕМ, 2008
2.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
3. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп. Алматы, 2000
Тақырып 13. Аудиторлық нәтиже және есептілікті дайындау
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Аудиторлық есеп (қорытынды).
2. Аудиторлық есеп құрудың жалпы талаптары және оны дайындау тәртібі.
3. ХАС 700 «Қаржылық есептіліктің барлық жиыны бойынша тәуелсіз
аудитордың есебі (қорытындысы)».
4. Аудиторлық есептің нысандары. ХАС 701 «Тәуелсіз аудитордың есебінің
модификациясы».
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Сабақ мақсаты -. аудиторлық қорытынды есеп, оның құрылымын және
жасаудың тәртібін оқыту.
Негізгі әдебиеттер:
1.Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2006,
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері Алматы 2005
3. Ержанов М.С. Аудит 1. Алматы: изд. Экономика, 2005
4. Нурсеитов Э.О. Аудит. Краткое руководство – Алматы: LЕМ, 2009
Қосымша әдебиеттер:
1. Нурсеитов Э.О. , Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита:
принципы и практика – Алматы: LЕМ, 2008
2.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
3. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп. Алматы, 2000
Тақырып 14. Аудиттегі жұмыстардың сапасын бақылау
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Сапаны басқару жүйесі.
2. Аудитор жұмысының сапасын бақылаудың негізгі қағидалары.
3. Аудиттің сапасын басқару процедуралары мен саясаты.
4. Аудитордың жұмысының сапасын ішкі және сыртқы бақылау.
5. Аудит сапасы үшін жауапершілік.
6. ХАС 200 «Ескі қаржылық мәліметтердің аудитінің жұмысының сапасын
бақылау».
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Сабақ мақсаты -. аудитордың жұмыс сапасын бағалаудың негізгі
қағидаларын, басқару процедураларын оқыту.
Негізгі әдебиеттер:
1.Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2006,
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері Алматы 2005
3. Ержанов М.С. Аудит 1. Алматы: изд. Экономика, 2005
4. Нурсеитов Э.О. Аудит. Краткое руководство – Алматы: LЕМ, 2009
Қосымша әдебиеттер:
1. Нурсеитов Э.О. , Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита:
принципы и практика – Алматы: LЕМ, 2008
2.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
3. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп. Алматы, 2000
Тақырып 15. Аудиторлық құаттардың типтері. Аудиторлық есепті және
жұмыстық құжаттары.
Тәжірибелік сабақ жоспары:
1. Аудитті құжаттау.
2. Жұмыс құжаттарын дайындаудың мақсаттары мен анықтамалары.
3. Аудиторлық құжаттардың сипаты.
4. Аудиторлық құжаттардың масштабы, мазмұны, формасы және типтері.
5. Аудитордың үлгілік жұмы құжаттары.
6. Соңғы аудиторлық файлды қалыптастыру.
7. ХАС 230 «Аудиторлық құжаттау».
Әдістемелік нусқаулар- алғашқы қайнар көздермен жұмыс жасау, қойылған
сұрақтар негізінде өзіндік талдау, қорытынды жасау.
Сабақ мақсаты- студенттерге аудиторлық құжаттарды, олардың түрлерін
оқыту.
Негізгі әдебиеттер:
1.Ажибаева З.Н. Аудит. Алматы 2006,
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері Алматы 2005
3. Ержанов М.С. Аудит 1. Алматы: изд. Экономика, 2005
4. Нурсеитов Э.О. Аудит. Краткое руководство – Алматы: LЕМ, 2009
Қосымша әдебиеттер:
1. Нурсеитов Э.О. , Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита:
принципы и практика – Алматы: LЕМ, 2008
2.Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп . Алматы 2000.
3. Әбдіқалықов Т.Ә. Аудит жөне бухгалтерлік есеп. Алматы, 2000
4 КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
4.1 Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері
Студенттердің өзіндік жұмысының ең маңыздыда, жауапкершілікті түрі-
бұл курстық жұмысты орындау және «Аудит» пәнән оқып үйренуде соңғы бекіту
кезеңі болып табылады. Курстық жұмыс іс жүзіндегі жеткілікті тәжірибелік
материалдар негізінде материалдар негізінде жазылады.
Курстық жұмыстың мақсаты:
- Жеке мәселелер немесе бекітілген курс тақырыптарын тереңдете игеру
барысында студенттердің теориялық білімін нығайту;
- Аудит әдістері мен процедураларын қорыту барысында жалпы теориялық
базаның пайдалануды студенттердің өзіндік жұмыс дағдысына қалыптастыру
және аудит ақпарат көздеріне: алғашқы құжаттар қолданылатын есеп
регистрлері мен қаржы және салық әдістемелеріне талдау жасау;
- Аудиторлық пікірлерді қалыптастыру, маңыздылықпен тәуекелділікті
анықтау, ішкі бақылау жүйесін түсіну, талдау және таңдап алынған бағыт
бойынша аудиттің жалпы жоспары мен бағдарламасын құрып, құжаттарын жинау;
- Таңдап алынған тақырып бойынша жалпы құжаттарды талдап, аудиторлық
ұсыныс жасау және аудиторлық есеп құру;
- Шаруашылық субъект есебін бақылауды ұйымдастыру, ішкі аудит
мәселелерін шешу жолынісдестіру және студенттердің өзіндік ғылыми-зерттеу
жұмыстарын өткізуге дайындықтарын тексеру.
Экономиканы тиімді басқаруды арттыру, бұл – қалыпты деңгейде ұсынылған
қаржылық есептегі экономикалық ақпараттардың нақтылығына байланысты.
Осыған орай, аудит алдында қаржылық есептің нақтылығын анықтау міндеті
тұрады. Қаржылық есептің ұсынылуы мен концептуальдық негізінің ашылуы
аудиторлық пікірге байланысты. Бұл міндеттің шешімі ұйымға есеп жүйесін
талдауды, заң актілерін білуді, экономикалық теория негізін және клиент
бизнесін тануды терең оқып үйренуге негіздейді.
Курстық жұмыстың мазмұны, егер автор тәжірибеде өз ұсыныстарын
қолданып, ол шаралардан экономикалық тиімділік көрсетіп жатса, тіпті арта
түседі. Студент курстық жұмысты жазу барысында таңдаған тақырыпты жан-жақты
қарастырып, оның бүгінгі күндегі өзекті мәселелеріне тоқталуы керек.
Курстық жұмысты жазу барысында студент Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтарын, Аудит стандарттарын, ғылым-оқу әдебиеттерін,
үкіметтің нормативті-құқықтық құжаттарын және баспасөз материалдарын қарауы
керек.
4.2 Курстық жұмыс тақырыбын таңдау мен бекіту тәртібі
Курстық жұмысты тақырыптарын оқытушы құрастырып, оны кафедра
мәжілісінде бекітеді. Курстық жұмыстардың тақырыптарына «Аудит» курсы
бойынша өзекті тақырыптар алынған.
Студент таңдалған тақырып бойынша «Аудит» пәнінен алынған білімдерін,
оны ұйымдастыру мен әдістемесіне қатысты сұрақтармен толықтырып, болашақта
алатын мамандығына байланысты білімін жетілдіре түседі.
Курстық жұмыстың тақырыптары студенттермен таңдалған соң, оқытушы ол
тақырыпты сол студентке бекітеді. Одан соң студент тақырып бойынша жоспар
жасап, оқытушымен әрі қарай жұмыс жасауға келіседі.
Жұмыстың жоспарын құру жауапты кезең болып табылады. Себебі, кез
келген тақырып, ерекше бағыттар алып бірнеше вариантта жасалуы мүмкін.
Бірде теориялық бағыты басымболса, екіншісіндетәжірибелікжағына үлкен
көңіл бөлінуі мүмкін. Кейде тақырыптың қазіргі жағдайы проблемалық
мәселелері және тарихы баяндалып қана қойылуы мүмкін. Курстық жұмыстың
бағыты қолданылған көрсеткіштермен тақырыптың ұйымдастырылу деңгейіне
байланысты. Жоспар бекітілгеннен кейін студент курстық жұмысты жазуға
кіріседі. Оқытушы студентке курстық жұмыстың мазмұны мен безендірілуі
бойынша кеңес береді. Тақырыпты таңдау кезінде студенттің ғылыми және
тәжірибелік қызығушылығына көңіл бөлінеді.
4.3 Курстық жұмысты орындауға қойылатын талаптар
Курстық жұмысқа қойылатын талаптар:
1. Курстық жұмыстың теориялық сұрақтарын Қазақстан Республикасы
қазіргі кезеңдегі нарықтық экономиканың қалыптасуындағы ерекшеліктерімен
байланыстырылуы керек. Бұл үшін сандық көрсеткіштерді, шаруашылық қорытынды
есептілігін пайдаланғаны жөн. Көрсеткіштерді кесте, график, диаграмма,
тақырыптық есептеулер түрінде жүйелеу, қорытындылау керек.
2. Алынған білімді зерттеулердіңмазмұнын сауатты, логикалық жүйемен
түсінікті баяндалуы керек.
3. Курстық жұмыста қолданылған әдебиеттер тізімін дұрыс көрсету
қажет.
Курстық жұмыс жоғары теориялық деңгейде жазылуы керек. Курстық жұмыс
стандартты формат беттеріне жазылуы керек. Жұмыс машиналық жазба және
қолжазба тәсілдермен орындалады.
Курстық жұмыс электронды есептеу машиналарында орындалғанда Microsoft
Win Wort (версия 6.0), KZ Times New Roman шрифтымен, №14 кегльда жазылуы
керек. Жұмыс машиналық тәсілде 30-35 бет көлемінде болуы керек.
Курстық жұмысты жазғанда текст мына тәртіпте болады. Беттің сол
жағында- 30 мм, оң жағында- 10 мм, жоғарғы жағында- 20 мм, төменгі
жағында- 20 мм орын қалуы керек.
Курстық жұмыс үш тараудан тұрады. Әрбір тараудың бірнеше бөлімдері
болуы мүмкін. Тараулардың араб цифрымен жазылған реттік номері болады.
Бөлімдердің де сәйкес номерлері тарау номері және нүкте арқылы көрсетіледі.
Мысалы: 1.тарау аты
1. бөлім аты
2. бөлім аты
Әрбір тарау жаңа беттен басталады. Ал, бөлім аяқталғаннан соң екі жол
қалдырып, қайтадан жалғастырылады. Жұмыстың әрбір беті толық болуы керек.
Бос кеңестікке жол берілмейді. Курстық жұмыс тиянақты, мұқият жазылуы
қажет.
Курстық жұмыстың материалы мына тәртіпте орналасады:
- титульдік бет;
- мазмұны;
- кіріспе, жұмыстың тараулары, қорытынды;
- пайдаланған әдебиеттер тізімі;
- қосымшалар.
Текстте цитаталар тырнақшаға алынады, беттің соңында қайнар көз
көрсетіледі, (автор, жұмыстың аты, тарау, параграф, бет) сілтемелер
номерлермен белгіленеді.
Текстте мемлекеттік стандарт пен қазақ орфографиясында рұқсат етілген
сөздерден басқа сөздер қысқартылмайды. Сандық шамаларды ондық, жүздік
мөлшерде дөңгелектеп жазуға болады.
Текстегі әрбір кестенің номері мен аты жазылады. Содан кейін ғана
кесте сызылады. Кесте барлық жағынан шектелген.
Әдебиеттер тізімі анықталған ретпен құрылады:
- заңдылықтар мен нормативтік актілер;
- ережелер мен нормативтік актілер;
- статистикалық дерек көздері;
- монографиялар, мақалалар, оқулықтар және басқадақолданылған ақпарат
көздері альфавиттік ретпен жазылады;
- кәсіпорынның ведомостволық нұсқаулықтары, нормативтік құжаттары,
есептік және жоспарлық құжаттар.
Курстық жұмыстың беттері номерленеді. Титульдік бет, мазмұны,
кіріспенің бірінші беті есептеледі, бірақ номерленбейді.
4.4 Курстық жұмыстың мазмұны
Курстық жұмыс мазмұнына сәйкес жасалады. Әрбір тараудың сұрақтары
дәйекті қарастырылады.
Курстық жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың мәні мен маңызы ашылып,
зерттеу объектісі мақсаты, міндеттерін, тақырыптың өзектілігін бір-екі
бетте жазылады.
Бірінші бөлімде жалпы теориялық әдістемелік аспектілер негізінде ішкі
бақылау жүйесін оқып-үйрену қарастырылады: элементтер бойынша бақылау
ортасы бухгалтерлік есепжүйесі мен принциптері және элементтердің бөлінуі
бойынша бақылау процедуралары, клиент бизнесін тану сұрақтары, аудиторлық
тәуекелділік компоненттерінің жоспарланған деңгейін және мңыздылықты
анықтау. Сондай-ақ статистикалық, статистикалық емес аудиторлық сұрыптау
және іріктеу әдістері қарастырылады. Алынған материалдар негізінде
аудиторлық бағдарлама құрылады. Материалды статистикалық анықтама
деректерімен, монография, журнал статьялары және басқа да қайнар көздер
деректерімен иллюстрациялауға болады.
Екінші бөлімде есептік деректер негізінде бухгалтерлік есеп және
ішкі бақылауды ұйымдастыру тәжірибесіқарастырылып, шаруашылық процестері
мен оның ақпарат көздері, құралдардың жеке түрлеріне жүргізілген аудит
нәтижесі келтіріледі. Екінші бөлімнің әр параграфтары жұмыс құжаттарын
тіркеумен аяқталады және оларға талдау жүргізіліп отырады. Аудиторлық
тексерудің жиынтық бағасы оқиға салдарымен байланысты жүргізілген
аудиторлық жұмыстың аяқталуы болып саналады. Келтірілген ұсынымдар нақты
және негізделген болуы тиіс. Ұсынымдар жекелеген салалар кәсіпорындарда
тәжірибе ұштастыру негізінде жасақталып, баспасөз материалдарын немесе
кәсіпорынның ішкі бақылау жүйесі мен талдау есебі жағдайын қарастырып,
сонымен бірге ондағы жетіспеушіліктерді анықтайды.
Үшінші бөлімде Заң күшіндегі салық заңдылықтары негізінде
бухгалтерлік есепті ұйымдастыру ерекшеліктері мен шаруашылық субъектінің
қаржылық есеп беруіндегі шектеулер келтірілуі тиіс.
Курстық жұмыстың барлық тараулары бір-бірімен байланысты болуы керек.
Материалдар бір ізді баяндалып, біріншісінен екіншісіне логикалық түрде
ауысып отырады.
Қорытындыда бүкіл жұмыс бойынша түйіндер жасалып, нақты ұсыныстар
көрсетіледі. Жалпы, қорытынды бөлімде қаржылық есептің ұсынымдық талаптарға
сәйкестігіне қысқаша баға беру, тақырыпты ашып көрсету мен бухгалтерлік
есеп және ішкі бақылау жүйесін жетілдіруде автордың өз ұсынысы жазылады.
Олар жалпы сипатта емес жекелеген әрбір түрде болғаны дұрыс. Ұсыныстар
орынды болғаны жөн..
Қолданылған әдебиеттер тізімі курстық жұмыс жазу барысындағы барлық
пайдаланылған ақпарат көздерін қамтиды.
4.5 Курстық жұмысты қорғау және бағалау
Курстық жұмысты қорғаудың мақсаты- студенттің таңдалған тақырыпты
түсіну деңгейін анықтау, тәжірибелік тапсырмаларды орындауда теориялық
білімді қолдана білу, негізделген экономикалық ұсынымдар беру және нақты
пікір жасау болып табылады.
Орындалған жұмыс кафедраға өткізіліп, арнаулы журналға тіркеледі.
Оқытушы жұмысты тексереді. Дұрыс орындалмаған, өңделмеген жұмыс қайтадан
студентке қайтарылады. Тексерілген жұмыстарға пікір жазылып, қорғауға
жіберіледі (босатылады).
Курстық жұмысты студенттер кафедрада бекіткен арнаулы комиссия
алдында қорғайды. Кафедра шешімі бойынша курстық жұмыстарды бір оқытушы
қабылдауы мүмкін. Студент бүкіл жұмыс бойынша дайындалып, сұрақтарға жауап
береді.
Қорғау кезінде студент өз ойын жетік баяндап, негізгі түйіндерге
тоқталады, қосымша сұрақтарға жауап береді.
Курстық жұмысты бағалау мына кезде жүргізіледі, егер автор:
- зерттеу мақсатын дұрыс айқындап, өзекті мәселені айқындап білсе;
- жоспарда тақырыптың негізгі сұрақтарын ашса;
- сәйкес қорытындылар мен түйіндер жасаса;
- жұмыста теориялық материалды тәжірибелік деректермен ұштастыра
білсе;
- жұмысты жақсы безендіріліп, таза, қатесіз жазса.
Курстық жұмыстың бағасын мына жағдайларда төмендетіледі:
- курстық жұмыс жоспары тақырыптың өзекті сұрақтарын ашпаса;
- жұмыста тақырыпқа сараптама жасамай, тек теориялық негізде орындаса;
- қарапайым бақылау нормалары сақталмаса.
Курстық жұмысты қорғағаннан кейін, бағасы қойылады.
&&&
4.6 Курс жұмысының тақырыптары
1.Аудит түсінігі және оның мазмұны. Аудит принциптері.
2.Аудиторлық қызметті нормативтік-құқықтық реттеу.
3.Ішкі бақылау. Ішкі бақылау жүйесін бағалау.
4.Аудит, аудиторлар және аудиторлық қызмет түрлері.
5.Аудиторлық тексеру жүргізудің әдістемелік ерекшеліктері
6.Аудиттегі маңыздылық тұжырымдамасы
7.Аудиторлық тәуекел компоненттері мен олардың өзара байланысы
8.Аудиторлық дәлелдеулер және олардың аудиттегі ролі
9.Аудиттегі таңдамалы әдіс. Аудиторлық таңдама
10.Аудитордың жұмыс құжаттарының мазмұны мен типтері
11.Аудит жүргізу тәртібі мен оны ұйымдастыру. Аудит кезеңдері
12.Аудиттегі жоспарлау
13.Есептілік және аудитор қорытындысы
14.Аудиттегі жұмыс сапасын бақылау
15.Мүмкін болатын қателер мен аудиттелінетін қаржылық есептіліктің
зиян шегуі
16.Қаржылық есептілік аудиттің ақпараттық базасы ретінде
17.Компьютерлік жүйе ортасындағы аудит
18.ҚР қаржылық бақылау жүйесі. Аудит түсінігі. Аудиторлық қызмет
мақсаты мен міндеттері
19.«ҚР аудиторлық қызмет туралы» заң, оның мазмұны, аудиттің дамуы
мен қалыптасуындағы оның мәні мен ролі
20.Аудитке қатысты қызметтер. Қатысты қызметтердің маңызы мен
қысқаша сипаттамасы
21.Міндетті аудит. Міндетті аудит мазмұны, субъектілері
22.ҚР аудиторлық қызметті нормативтік реттеу. ҚР аудитті құқықтық
қамтамасыз ету
23.Аудиторлық бірігулердің ішкі ережелері (стандарттар), аудиторлық
(түсінігі, құрамы, жіктелуі, арналымы)
24.ХАС сәйкес аудитті жоспарлау
25.ХАС сәйкес, аудиторлық дәлелдеулердіжинау әдістерінің мазмұны
мен құрамы
26.ХАС сәйкес, аудитордың жұмыс құжаттарын рәсімдеуі, талаптар және
мазмұны
27.ХАС сәйкес, аудиттегі маңыздылық дәрежесін қолдану мен орнату
28.Аудиторлық ұйымның сыртқы құжаттары
29.Аудиторлармен персоналды компьютерді қолдану кезінде,
мәліметтерді компьютермен өңдеу жүйесіндегі аудит жүргізудің
ерекшеліктері
30.Аудиторлық қызметті автоматизациялау жүйесінің функционалдық
құрылымы. Міндет құрамы және олардың арналымы
31.Бухгалтерлік есептің негізгі бөлімдерінің аудиті кезінде,
персоналды компьютерлерді қолдану
32.Ұйымдағы ішкі бақылауды ұйымдастыру
33.Ішкі бақылаудың негізгі мақсаты мен міндеттері
34.Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі ішкі бақылау құралдары
35.Ішкі бақылау процедураларын жіктеу
36.Ішкі аудит маңызы мен түсінігі. Оның ролі мен ұйымды басқару
жүйесіндегі жалпы маңызы
4.7 Курстық жұмыс тақырыбын алу варианттары
|Шифрдың |шифрдің соңғы саны |
|соңынан | |
|санағандағы | |
|екінші саны | |
0123456789012345678910111121314151617181920221222324252627282930331323334353624252627410987654321511121314151617181920630292827262524232221731323334353623222120812345678910910111213141516171819
Курстық жұмыстың тақырыбы студенттің сынақ кітапшасының соңғы екі номері арқылы анықталды. Сынақ кітапшасы номерінің соңғы саны мен соңғы санының алдындағы санының түйскен тұсындағы сан курстық жұмыс тақырыбының номерін білдіреді. Мысалы, сынақ кітапшасынының соңғы екі номері 12 болса, курс жұмысының тақырыбы 13 номерлі, яғни «Есептілік және аудитор қорытындысы».
5 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
5.1 Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыру бойынша әдістемелік нұсқаулар
Студенттердің өздік жұмыстарын орындаудың әдістемелік нұсқауының мақсаты - «Аудит» пәні бойынша экономикалық мамандықтар студенттеріне - қаржылық есеп туралы білімдерін толықтырып, бекіту.
Әдістемелік нұсқаудың міндеті - студенттердің материалды меңгеруіне көмек көрсету.
«Аудит» курсы бойынша студенттердің өздік жұмысы (СӨЖ) - дидактикалық тапсырмаларды орындауға студенттердің өзіндік бағыты, оқу түрі.
Студенттердің өздік жұмысы оқытушының қатысынсыз аудиториядан тыс тапсырмаларды орындау және бекітілген график бойынша оқытушымен бірге аудиториядан тыс жұмыстар орындау (ОСӨЖ).
Студенттердің өздік жұмысы аудиториядан тыс формасында студент кітапханада, компьютерлік кластарда оқу материалын игереді. Студенттердің өздік жұмысы жазбаша түрлерін (реферат, баяндама, бақылау жұмысы) виртуальді ақпаратты іздеу арқылы (интернет және локальді сеть көмегімен), теориялық ілімдерді іске асыруды (студенттердің ғылыми конференциясына қатысу арқылы) жүргізеді.
«Аудит» пәні бойынша студенттердің өздік жұмысына есептер шығару, белгілі сұрақтарға конспект жазу, межелік және ағымдағы бақылауға дайындалу жатады.
Студенттердің өздік жұмысы теориялық білімді, логикалық ойлауды, шығармашылық ізденістерді оқу материалын толық игеруге жұмсалады.
Өздік жұмысты орындаудың әдістемелік нұсқауы «Аудит» пәні бойынша пәннің оқу- әдістемелік кешені негізінде жасалған.
5.2 Рефераттар тақырыптарының тізімі
Аудиттің мәні және маңыздылығы, пәні мен әдістері.
Аудит стандарттары және аудиторлардың этикалық нормалары.
Аудит жүргізудің дәйектілігі .
Аудиторлық дәлелдеулер, олардың түрлері .
Аудиторлық процедураларды орындау.
Мәнділік және аудиторлық тәуекелділік түсінігі, олардың элементтері.
Аудиторлық қорытынды: құрылымы мен нысандары.
Қаржылық есеп беруді тексерудің дәйектілігі.
Аудиттің пайда болуы және дамуы.
Аудиторлық постулаттар мен нормативтер.
Аудиттің қазақстандық стандарттары.
Аудиттің халықаралық стандарттары.
Аудитордың міндеттері мен жауапкершіліктері.
Клиент бизнесін білу.
Аудиторлық қорытынды жасау.
Аудит жүргізуге келісім шарт және міндеттеме-хат құрастыру.
Мәліметтерді компьютерлік өңдеу жағдайында аудит жүргізу.
Іріктеу элементтерін сұрыптау әдістері. Іріктеу нәтижесін бағалау.
Аудиттің ақпараттық базасына қойылатын негізгі талаптар. Қаржылық есеп элементтеріне шолу.
Аудит бағдарламасын құрастыру және жүргізу.
Ішкі бақылау жүйесі және оның элементтері.
Бақылау ортасы түсінігі және оның элементтерін бағалау.
Қазақстан Республикасы «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы.
24. Аудиттің Қазақстанда пайда болуы мен дамуы.
25. Аудиторлық қызметті аттестациялау және лицензиялау.
26. Халықаралық тәжірибеде елеулілік деңгейін анықтау.
27. Аудиторлық құжаттау және олардың түрлері.
28. Сұрыптаудың қажеттілігі және сұрыптап тексеруді жүргізудің кезеңдері.
29. Компьютер жүйесімен дайындалып өңделген ақпараттарды құжаттау.
30. Ішкі бақылау жүйесінің сенімділігін бағалау.
-----------------------
Ішкі бақылау құрылымы
Бақылау құралдары
Бақылау ортасы
Бухгалтерлік есеп жүйесі
Аудиторлық дәлелдемелердің қайнар көздері
Экономикалық субъектінің бухгалтерлік есеп регисторлары
Экономикалық субъектінің және үшінші тұлғалардың бастапқы құжаттары
Экономикалық субъект қызметкерлері мен үшінші тұлғалардың ауызша айтулары
Экономикалық субъектінің қаржы-шаруашылық қызметін талдау нәтижелері
Экономикалық субъект қызметкерлерімен жүргізілген мүлікті түгендеу нәтижелері
Экономикалық субъектінің құжаттарын басқа құжаттармен салыстыру, сонымен қатар экономикалық субъект құжаттарын үшінші тұлғалардың құжаттарымен салыстыру;
Бухгалтерлік есептілік
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz