Файл қосу
Басқару процесі
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|шәкәрім атындағы семей мемлекеттік университеті |
|3 деңгейлі СМК құжаты |ОӘК |ОӘК 042-18-12.1.3/03-2013 |
|«Автоматтандырылған басқару|18.09.2013 | |
|жүйесі» |Баспа №1 | |
|пәнінен оқу-әдістемелік | | |
|материалдар | | |
«Автоматтандырылған басқару жүйесі»
ПӘНІНЕН ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
5В090100 – «Тасымалдауды, қозғалысты ұйымдастыру және көлікті пайдалану»
мамандығына арналған
оқу-әдістемелік материалдар
Семей
2013
Мазмұны
1. Глоссарий
2. Лекциялар
3. Практикалық сабақ.
4.Студенттің өздік жұмысы
1. глоссарий
Бұл ОӘМ-да келесі терминдер, сәйкес анықтамаларымен қолданылған.:
1.1.Басқарудың автоматталған жүйесі (БАЖ) – бұл адамның түрлі қызметі
саласындағы басқаруды оптимизациялауға арналған, ақпаратты автоматты түрде
жинауға және сақтауға арналған адам – машиналық жүйе
1.2. Элементтердің өзара байланыстылығы – деп өзара байланысқан
элементтер жиынын айтады , яғни, басқа элементтермен байланысы жоқ жиын
элементіоның құрамына кірмейдіу.
1.3. Ақпараттық жүйе — қойылған мақсатқа жету үшін ақпаратты өңдеу,
жіберу және сақтауға арналған қызметкерлер, құралдар мен әдістердің өзара
байланысқан жиыны.
1.4. Жүйені жергіліктендіру процесі — бұл оның шекарасын анықтау, оның
элементтер жиынын, маңызды және маңызсыз байланыстарын ерекшелеу.
1.5. Реляциялық (ағылшыннан relation — қатынас)- модель бөліктерін
құрайтын байланыстармен құралған берілгендерді сақтау моделі.ОНы
екіөлшемді кесте түрінде елестету ыңғайлы.
1.6. Берілгендердің реляцииялық моделі – реляция немесе қатынас деп
аталынатын, байланысқан кестелер жиыны түріндегі ақпарат.
1.7. Басқару — бұл қандай да бір физикалық процестің (мысалы, өндіріс
процесі) жүруін қамтамасыз ететін және берілген бір мақсатқа(немесе
бірнеше мақсатқа) жетуге талпынатын мақсатқа бағытталған әсер ету .
1.8. Жүйе— байланыстың ортақ мақсатқа бағытталған ережелер мен бір
мақсатқа біріктірілген өзара байланысқан элементтер жиыны.
1.9. Құрылым – ішкі кеңістік - уақыттық байланыстың және оның жекеленген
элементтерінің үнемі реттеліміне қатысты және олардың ішкі ортамен өзара
байланысы.
1.10. БАЖ-нің функционалды бөлігі – бұл кәсіпорындық функцияларды
жүзеге асыратын ішкіжүйелер жиыны.
1.11. Өндіріс жүйесінің мақсаты— бұл әртүрлі түрдегі шикізаттарды тиімді
әдіспен өнімге айландыру .
2. лекциялар
Лекция 1.
Автомобильді транспорттағы ақпаратты өңдеу және басқарудың автоматталған
жүйесі.Кіріспе.
Лекция сабағының мазмұны:
Автомобильді транспорттағы басқарудың автоматтандырылған жүйесі(БАЖ).
БАЖ терминологиясы .
БАЖ есептерінің қойылымы.
Автомобильді транспорттағы БАЖ-дың қазіргі жағдайы .
Басқарудың автоматтандырылған жүйесі(БАЖ) экономиканың барлық
салаларында кеңінен қолданылады.
Әр түрлі кластардағы және тағайындауларда БАЖ құрылған және жұмыс
істейді.
БАЖ- нің құрылуы басқару объектісін талдаумен және басқару
критерийлерін таңдаумен, жүйенің құрылымымен функциясын анықтаумен
теңестіріледі. Функциялардың параметрлері объектінің ерекшеліктерімен
анықталады. Басқарудың жекеленген функциялары техникалық құралдар
комплексі(ТҚК) базасының автоматизациясына жатады. ТҚК-нің қасиеттері мен
топологиясын анықтау бірінші кезекте функциональді- ақпаратты талаптардың
орындалуын байланысты. Сөйтіп, мехнизмнің жалпы логикасы басқару жүйесінің
параметрлерлеріне ,басқару объектілерінің параметрлеріне тәуелділігімен
сипатталынады. Қазіргі уақытта БАЖ-н терминологиялық түсіндірулердің
көптеген түрлері бар. Кейбір әдебиеттерде БАЖ терминінің орнына,
автомобильді транспорттағы БАЖ- нің жеке есебінен тұратын, тауар қозғалысын
ұйымдастыруға комплексті жақын келетін, «логистика» терминін қолданады.
Навигационды жүйелерді қолданып, автотранспортты басқаруды білдіретін, БАЖ
терминін алмастыртын тағы бір термин ол - "телематика".
Ақпаратты өңдеу және басқарудың автоматтандырылған жүйесі (АӨБАЖ),
уақытпен тексерілген БАЖ-нің интеграцияланған анықтамасын сақтай отырып,
кез келген сала облысындағы, соның ішінде автомобильді транспорт
саласындағы ақпаратты өңдеу процесі жататын басқарудың түрлі процестерінің
бар екенін білдіреді.
АӨБАЖ нақты қолданушыны ақпаратпен қамтамасыз ету үшін құрылған және ол
оның жұмысына қатысады. АӨБАЖ –н түрлендіру дегеніміз –проектілеу
этабында және ақпаратты түрлендіруге енген автоматтандыру процесіндегі
проектілеушілер мен проектілеу этаптарының басқа да мамандарының көмегімен
құрылған ақпаратты, программалық қамсыздандырулардың көмегін қолданып
қолданушының есептерді шешуі.
БАЖ-нің бірінші өңдеулерінде принципильді жаңа әдістемелер болған жоқ, тек
басқару есептерін дәстүрлі технологиялармен шешетін, операциялардың
орындалуына кететін еңбекті азайту үшін, үлкен арифмометр ретінде
қолданылатын, қымбат тұратын есептеу техникасын қолданылды. Ұйымдардағы
басқаруды автоматтандыруды құрудағы ең таралған кемшілік болып, есептің
қойылымының деңгейінің төмен болуы есептелінді. Мұның басты себебінің бірі
- ақпарат ағынын зерттеуде, есептің экономикалық тасымалдау маңыздылығын
сипаттауда, шығарылатын ақпаратты проектілеуде басқару қызметін және
мамандарды қолданбау. Сонымен қатар, автоматтандырылған режимде есептің
барлық комплексі өңделмеген, сондықтан қолданушыда жаңа технология ойлап
табуға деген қызығушылық аз болады. АӨБАЖ –н құру тәжірибесі көрсеткендей,
тек нағыз маман ғана орындалған жұмысқа толық және мамандыққа баға
беретіндей сипаттай алады. Қолданушының қатысуы есептің қойылымын қоюмен
ғана шектелмейді, ол жүйенің сынақ тасымалдауын да жүргізуі тиіс.
Компьютерде отырып қолданушы есептің қойылымының жетіспеушіліктерін
анықтап, қажет жағдайда енгізілетін және шығарылатын ақпаратты, нәтиже
шығатын форманы түзетуі, және оларды құжат түріне рәсімдеуді орындауы
қажет. Сынақ тасымалдауға қатысу – бұл қолданушының компьютерде жұмыс істеп
үйренуі және программалық құрылғылармен танысуы ғана емес, сонымен қатар
қолданушылардың жұмыстың жаңа шарттарына, жаңа технологияларға, жаңа
күрделенген технологияларға бейімделу процесі.
Қолданушының АӨБАЖ-н құруға қатысуы перспективада есептің шешілуінің
оперативтілігін және сапалылығын, сондай- ақ жаңа технологияның енуіндегі
уақытты үнемдеуді қамтамасыз етеді. Сонымен қатар қолданушыны оқыту
белсенді түрде жүреді, өңдеуші ретінде де, қоюшы ретінде де мамандану
дәрежесін көтереді. Жаңа технология ортасында жұмыс істеуге қажетті барлық
дағдылар АӨБАЖ-нің тәжірбиелі тасымалдау процесі және ары қарай жұмыс
істеу нәтижесінде жетіледі және бекітіледі. Бірақ,ол үшін қолданушы
объектіні зерттеу әдісімен және оның нәтижесін жалпылаумен алдын ала таныс
болу керек.Бұл қолданушыға автоматты өңдеуге жататын есептерді,
функцияларды айқындауға және анықтауға көмектеседі және олардың
қойылымдарын маманданған түрде қоюға көмектеседі. Есептің қойылымы- бұл
есепті белгілі бір ережелерге қатысты сипаттау. Есептің қойылымын анықтау
негізінде программист оны шешу логикасын тауып, оны жүзеге асыратын
стандартты программалық құралдарды ұсынуы қажет.
Есептің қойылымы арқылы, оның мазмұн мазмұндамасын регламентациялау
арқылы “қолданушы-қолданбалы программист” арақатынасының қиындықтары
жойылады, ол бұл арақтынасты көбірек логикалы және жүйелі етеді. Есептің
қойылымын анықтау үшін, логикалық және ақпараттық маңыздылығын толықтай
елестету үшін қажетті және жеткілікті ақпарат қолданылады. Ондай ақпаратты
ескі технологияда есептің шешімін жүзеге асырған сәйкес орган қызметкерлері
орналастырады.
Есептің қойылымын анықтау үшін қолданушы тек сол пән облысындағы кәсіпқой
білімді ғана емес, сондай-ақ, компьютерді, ақпаратты технологияны да
меңгерген болуы керек. Ереже бойынша, қолданушы функциялары бойынша оның
қажеттілігін қамтамасыз ететін, белгілі бір қызмет түріне (бухгалтерлік,
қаржылық, және т.б) бағытталған дайын программалық пакеттерді қолданады.
Мұндай бағыт бүгінгі күні қолданушыларға қызмет көрсету саласын
компьютерлендіру және ақпараттандыруда басты болып табылады. Көптеген
жағдайда олар түпнұсқа қолданбалы программалармен толықтырылады. Бірақ кез
келген жағдайда есептің қойылымын анықтау қажет. Есептің қойылымын
сипаттағанда оның көлем –уақыттық жағдайына көңіл аударылады. Олар
енгізілетін және шығарылатын ақпараттың көлемін ( бірлік уақытта өңделетін
жол, белгі, құжаттың көлемі), түскен уақыттың ерекшелігін, ақпараттың
берілуі мен өңделуін бейнелейді.
Есептің қойылымын сипаттау процесінде дәлділікті салыстыра тексеру және
барлық ақпарат бірлігі мен олардың жиынының аттарының толықтығы маңызды
болып табылады.
Қазіргі заманғы ақпараттық технологиялар қазіргі қоғам өмірінде маңызды
рөл атқарады. Оларсыз өмірді елестету мүмкін емес. Өндірістік процестің
жетілуі пайдаланылатын ресурстар (өндірістік жүйе кірістері) саны мен
алынған тауар мен қызмет көрсетулер (жүйе шығыстары) санының нәтижелі
нұсқаларын іздеусіз мүмкін емес. Сөйтіп, өндірістік жүйенің жұмыс
интенсификациясы туралы айтып, жүйе жағдайы туралы ақпаратты өңдеу
негізінде түзілген басқару күштерін бағаламауға болмайды. Кез келген
өндірістік жүйенің өміршеңдігі мен тиімділігі қазіргі жаңа технологиялар
қамтамасыз ететін есептердің уақтылы және дәл мәнді орындалуына тікелей
байланысты.
Персональді компьютердің пайда болуы ақпараттық революцияға әкеп соқты.
Ақпарат ресурсы материалмен, энергиямен, капиталмен тең дәрежелі болды.
Жаңа экономикалық категория пайда болды. Ол - ұлттық ақпараттық ресурстар.
Табиғи ресурстардың жетіспеушілігі ғылыми білімді қолдануға негізделіп
өндірілетін ресурстарды пайдалануға әкеп соқты. Персональді компьютер
базасында, ғылымды қажет ететін өнім өндіруде қажет кәсіптік білім беру
шығындары өзіндік құнның 70%-ын құрайды, ал индустриальді дамыған
елдердегі тұрғындардың ақпаратты өңдеудегі экономикалық белсендігі -
60—90%.
Жолаушылар мен жүк тасымалдауда, жылжымалы құраманы өндіру мен жөндеуге
сәйкес күштердің жиынында автомобильді транспорттың рөлі жоғары. Қазіргі
күні автоматталған және автоматизацияланған жүйелерді қолдануға байланысты
басқару қызметін автоматтау екі бағыттан тұрады. Олар басқару
объектілеріне қарай ерекшеленеді: Егер бірінші жағдайда басқару объектісі
технологиялық процестер болып табылса, дербес жағдайда құрылғы - жұмысшы,
ал басқаруда адам жанама рөл атқарса, екінші жағдайда қызмет көрсету және
материалды өндіруде адамдар тобы анық бір рөл атқарады .
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.БАЖ-нің анықтамасы мен негізгі ұғымдары.
2.БАЖ-нің типтік құрылымы мен оның функциялану принципі ее функционирования
Ұсынылатын әдебиеттер :
1.Николаев А.Б., Алексахин С.В., Кузнецов И.А., Строганов В.Ю.
Автоматизированные системы обработки информации и управления на
автомобильном транспорте. Учебник. М.: Академия, 2003, -224 с.
2.Информационная система для управления перевозочным процессом./ Под
ред. Г.С. Ратина. - М.: Транспорт, 1989 г. - 239 с.
Лекция 2.
Басқару жүйесі ұғымы.
Лекция сабғының мазмұны:
Жүйе ұғымы.
Жүйе құрылымы
Жүйе ұғымы. Соңғы кездері «жүйе» ұғымы өте жиі және кең мағынада
қолданылып жүр. (білім жүйесі, материалды-техникалық қамтамасыз ету жүйесі,
күн жүйесі, есептеу жүйесі және т.б.). «Жүйе» сөзінің әртүрлі қолданылуына
қарамастан, олардың көбі келесі мағынаға жақын:
Жүйе — бұл бір мақсатқа біріктірілген және ортақ арақатынас ережелеріне
бағытталған әрекеттесетін элементтер жиыны. Э л е м е н т т е р ж и ы
н ы деп бұл жерде ортақ қасиеттері бар элементтер терілімі ғана емес,
сондай - ақ жиындағы әр элементке қатысты ортақ сипаты бар жиынды айтуға
болады.
Элементтердің ө з а р а б а й л а н ы с ы деген жүйенің басқа
элементтеріне байланысы жоқ жүйе элементі жүйе құрамына кірмейді. Жүйе
ортақ сипатталымымен ғана анықталмайды, сонымен қатар нақты берілген күйге
жетуге деген талпынысы бар элементтер арасындағы мақсатқа бағыталған
ережелердің арақатынасымен анықталады.
Элементтер арасындағы өзара қатынастың болуы ұйымдастырылған күрделілікті
анықтайды. Элементтер арасындағы өзара байланыстың немесе параметрлердің
біреуінің өзгеруі басқа параметрлердің өзгеруіне әкеп соғады. Жиынға бір
немесе бірнеше элементті қоссақ, қосымша байланыстар қосылады және ескі
байланыстар өзгереді. Күрделілік ұғымының өзі жүйе қасиеті болып табылады.
Ұйымдастырылған жүйе ұғымын енгізуден жүйеге кіретін элемент саны
шектеледі. Берілген жүйе үшін ішкі сфераны құрайтын, оны қоршаған
элементтермен байланысатын, ішкі жүйеге кірмейтін элементтер жиыны да бар
болады.
Ж ү й е н і ж е р г і л і к т е н д і р у процесі — бұл жүйенің
шекарасын анықтау, оның элементтерінің жиынын, маңызды және маңызды емес
байланыстарын ерекшелеу. Практикада біршама қиындау болып табылады. Мұнда
екі түрлі қателер жіберілуі мүмкін:
1) маңызды байланыстарды алып тастау ;
2) жүйе жұмысына әсер етпейтін байланыстарды есепке алу.
Егер мақсатты функция және жүйенің жұмыс істеу алгоритмі белгілі болса,
жүйені жергіліктендірудің шешімі оңайлатылады. Шекараны анықтауда
кеткен қателік өңдеудің бірінші этабында болады бірақ, жүйені зерттеу
әдістері оған кепілдік бермейді. Сондықтан жүйе туралы білімнің нақтылануы
мен кеңеюінен , оның нақты моделінен зерттеуші жүйенің шекарасына қайта
оралып, оның ішкі ортамен байланысын анықтап, бастапқы кеткен қателікті
түзетуі керек.
Жүйенің құрылымы. Жүйені зерттеудің итеративті жолы берілгеніне ұқсас,
жүйенің өзін анықтауда жоғарыда берілген маңызды және конструктивті
сипаттамалардың бірі қолданылды. Ол— құрылым, яғни оның жеке элементтерінің
арасындағы ішкі кеңістікті—уақыттық байланыстарға қатысты үнемі реттелім
мен жүйенің функционалді мәнін анықтайтын олардың ішкі ортамен байланысы.
Басқару жиынының құрылымының сипаттамасын меңгере келе оларды кез
келгенін жүйе құратын өзара байланысқан элементтер жиыны(процестер,
объектілер) ретінде қарастыру практикада ыңғайлы болып табылады.
Мұндай Sj жүйесінің әрқайсысы ерекше болып табылады және S: Sj S
жоғарғы дәрежелі жүйенің қандай да бір бөлігі (ішкіжүйесі) ретінде
қарастырылады.
Sj және S жүйелері арасындағы өзара байланыстар құрылымдық орналасуына
және басқару функцияларын орналастыруына қатысты жоғағы дәрежелі S
жүйесіне бағынатын Sj ішкіжүйесі қарастыратын иерархиалық принцип бойынша
құрылады.
Егер бөліну процесі анықталған белгілер бойынша элементарлы құрамдарды
алу мақсатында орындалған болса, онда кез келген жүйені әртүрлі рангті,
дәрежелі ішкіжүйе ретінде қарастыруға болады. Жүйені бөлу процесі түрлі
әдістер бойынша орындалады, сонымен қатар әр ішкіжүйенің элементтерінің
саны әртүрлі болды. Жүйені бөлу нәтижесінде пайда болған барлық ішкіжүйенің
жиыны S жүйесінің М жиынын құрайды.
Сөйтіп, бөлу әдісі қанша болса, жүйеде сонша М жиын болады.
[pic]
1-сурет. Метажүйе «Ағашы»
Бөлу операциясының әрқайсысынан жеке ішкіжиын шығады. Олардың әрқайсысы
әрдеңгейге жататын S метажүйе «Ағашын» құрайды .
Ішкіжүйелер мен оларды байланыстырып тұрған өзара байланыстар жүйенің
құрылымын құрайды. Нақты әрекет ететін ерекшелеуді басқару жүйелерінде және
ішкіжиын ұйымдарында функционалды немесе басқа қасиеттерімен жиынға
кіретін элементтер құрамы бойынша басқарылады.
Жиынды функционалді белгілері бойынша бөлу жүйенің орналастырылған және
бар сәйкестіктері арқылы жүргізіледі.
Жиынды элемент құрамы бойынша бөлу анықталған функцияларды орындау
барысында элементтердің өзінің құрылымын есепке алу арқылы жүргізіледі.
Жүйе элементі ретінде ерекшеленген берілгендендер, ақпараттар, құжаттар,
техникалық құралдар және т.б бола алады. Мысал ретінде өндірістік
кәсіпорынды қарастырайық. Егер кәсіпорындағы жұмыс орынын М жиыны деп
алсақ, онда ішкіжиын анықтамасына сәйкес қарапайым административті жолды
алуға болады: өндіріс—цех—бөлімше—жұмыс орны. Егер М жиынын кәсіпорындағы
функциональді қызметтер жиыны (өнім шығарылымы, шикізатты қолдану,жұмыс
күшін пайдалану, құралдар паркінің жағдайы) деп алсақ, онда басқарудың
мынадай ішкіжиындары бар болады: кадрларды және өтімдерді, бас энергетикті,
бас технологты қамтамасыз ету бөлімі және т.б.
Демек, практикада кәсіпорынды басқару жүйесін құру М жиынын берудің
әртүрлі әдісінен шығатын екі немесе одан да көп иерархиялық құрылым
синтезімен жүзеге асырылады. Алайда М таңдау нұсқасы альтернативті болуы
да мүмкін.
Ары қарай барлық жүйелерді емес, тек жүйелердің белгілі бір класын ғана
қарастырамыз. Өндірісті ұйымдастыру жүйесін басқару жүйесі.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.БАЖ құрылымы
2. БАЖ-дың мәні және оның тасымалдаудың логикалық тізбегіндегі орны.
Ұсынылатын әдебиеттер :
1.Николаев А.Б., Алексахин С.В., Кузнецов И.А., Строганов В.Ю.
Автоматизированные системы обработки информации и управления на
автомобильном транспорте. Учебник. М.: Академия, 2003, -224 с.
2.Информационная система для управления перевозочным процессом./ Под
ред. Г.С. Ратина. - М.: Транспорт, 1989 г. - 239 с.
Лекция 3.
Ұйымдастырылған басқарудың мәселелері мен мақсаттары.
Лекция сабағының мазмұны:
Басқару жүйесі
Басқару процесі.
Басқару жүйесі. Басқару жүйесі мен басқарушы жүйелердің құрылымын
қарастырайық.
Б а с қ а р у — бұл қандай да бір физикалық процестің жүруін қамтамасыз
ететін, мақсатқа бағытталған әсер ету және сол берілген мақсатқа жету.
Мысалға, өндіріс процесі.
Өндірістік жүйенің негізгі мақсаты — бұл әртүрлі ресурстардың
(артериалдар, энергия, жұмыс күшінің және т.б) тиімді түрде өнімге айналуы.
(2-сурет ). Физикалық (өндірістік) процестің жүруін қамтамасыз ету үшін
оның моделін құру керек.
[pic]
2-сурет. Өндірістік процестің жалпы сызбасы.
Басқару объектісі басқару жүйесіне басқарушы орган (зауыты басқару,
министрлік), жинақтау жүйесі және жүйенің барлық элементтері туралы
ақпаратты өңдеу құрылымдық компоненті ретінде кіреді (мысалы,бөлімшедегі,
цехтағы, кәсіпорындағы өндірістік процесс).
Өндірістік кәсіпорын басқарудың күрделі жүйесі болып табылады.Мұнда
өндірістік процесс өндірістік -техникалық, ұйымдастырылған және
экономикалық бірлік ретінде сипатталады. Кәсіпорын келесі функциялардың
орындалуын қамтамасыз етуі керек: өнім өндіру жоспар мен келісім шартқа
сәйкес болуы, өнімнің сапасының жақсаруы, өнімге деген сұранысты зерттеу,
кәсіпорын процесін зерттеу және проектілеу, нормативтерді өңдеу, өнімнің
өзіндік құнын есептеу және т.б. Бұл жұмыстарды орындауға арналған әрекеттер
жиыны және барлық техникалық-экономикалық көрсеткіштер бойынша мемлекеттік
жоспарды орындау кәсіпорынды басқарудың маңыздылығын анықтайды.
[pic]
3- сурет 3. Кәсіпорынды басқару моделінің сызбасы
Өндірістік кәсіпорынды басқару жүйесін қарастырайық. (3-сурет). 1
контур сырттан жоспарлау және басқару тапсырмалары негізінде кәсіпорынның
ішкі басқаруын бейнелейді, 2 контурда (министрлік және басқа жоғарыдағы
ұйымдар) «а» байланысымен берілген ақпараттар: кәсіпорынның қазіргі жағдайы
туралы, материалдардың түсуі, өнімді шығару туралы, аяқталмаған өнімдер
туралы.
Қызметі бойынша кез келген басқару жүйесі келесі негізгі
тапсырмаларды шешеді:
Басқарылатын объект туралы ақпаратты жинау және жіберу;
Ақпаратты қайта өңдеу;
Басқару объектісіне басқару әрекеттерін жіберу.
БАЖ бұл есептердің шешімін комплексте автоматтандыруды қамтамасыз етеді.
Басқару процесі. БАЖ-н ұйымдастыру, яғни оның құрылымын, жүзеге
асырудың қызметін және әдістерін, басқару процесінің сипатымен және
мазмұнымен анықталады.
Бірінші басқару мәселесінің өзін қисынға келтіреміз. Бір немесе
бірнеше басқару обьектісінен тұратын жүйе бар болсын. Жүйе жүйенің
қызметінің сапасын жақсартатын қарсы әрекет ететін әсерлердің ықпалында
болады (мысалы, техникалық құралдардың аяқ астынан істен шығуы немесе оның
жұмыс режимінің өзгеруі, өндірісте жұмысшылардың жоқ болуы, материалдарды
бұрынғы жүйемен тасымалдау және т.б), жүйені және басқару әсерін қалыпты
жұмыс режимінен шығару (мысалы, техникалық режимнің өзгеруі,өндірістің
жұмысшыларын қолданудағы админстративтік шаралар, материалдарды жеткізуді
жеделдету үшін қолданылатын шаралар, және т.б).
Қарсы әрекет ететін әсерлерді f1(t), f2(t),... fn(t) арқылы, ал
басқарушы әсерлерді y1 (t),y2 (t),...,ym (t) арқылы анықтайық. Қарсы
әрекет ететін әсерлердің жиынын және басқарушы әсерлердің жиынын f (t)
векторы түрінде және сәйкесінше y (t) түрінде көрсетейік. Кез келген
уақытта басқару жүйесінің жағдайын анықтау х(t), векторы жағдай шартында,
сондықтан х(t)=Х{ х(t0), f (t0,t), y(t0, t)}, (1.1), мұндағы, t0
— бақылау интервалының бастапқы моменті. (1.1) теңдеуі — бұл б а й л а н ы
с т е ң д е у і .
Практикалық есептерде Xi(t), сияқты yj(t) оқиғаларының көбі
шектелген, яғни х(t ) және у(t) A(t) жағдайы кеңістігі облысы мен B(t)
басқару кеңістігі облысымен шектелген;
[pic](1.2)
Егер процесте бастапқы берілген мақсат (мысалы, өнімділік максимумға ,
кәсіпорын шығыны минимумға ал, түсім максимумға жетсе және т.б )шегіне
жетсе, онда б а с қ а р у сапалы болады. Мұны математикалық түрде (1.1)
байланыс теңдеуі мен (1.2) шектеуінің бар болуынан қандай да бір функцияның
экстремумы түрінде формулалауға болады: E=E{x(t),t} (1.3)
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Басқарудың автоматталған жүйесі: мақсаты, функционалдану критерилері мен
принциптері 2.Техникалық- ұйымдастырушылық және функционалды құрылым
Ұсынылатын әдебиеттер :
1.Кобдиков М.А., Мустапаева А.Д. Работа в автоматизированной системе
оперативного управления перевозочным процессом. - Алматы.: КазАТК, 1998 г.
- 140 с.Мустапаева А.Д.
2.Основы расчетов автоматизированных систем управления на
железнодорожном транспорте: Уч. пос. -Алматы: КазАТК, 1999. - 38 с.
Лекция 4.
Басқару процесінің математикалық моделі
Лекция сабағының мазмұны:
Басқару процесінің математикалық моделі.
Басқару процесінің құрылымдық сызбасы.
Басқару процесінің математикалық моделі. Модельді сипаттайтын
терминдерде шектер берілген жағдайда, басқарудың мақсатқа жетуін қамтамасыз
ететін, басқару проблемасы басқаруға әсер ететін векторды (немесе басқару
алгоритімін) тауып оны жүзеге асырудан тұрады. Басқару есебін жүзеге асыру
жалпы түрде мүмкін емес. Сондықтан мөлшері ол төмендегі түрдегідей
шешіледі:
1. (1.1) нақты байланыс теңдеуі қарапайым жағдайда белгісіз сондықтан
басқарылатын жүйенің м а т е м а т и к а л ы қ м о д е л і теңдеуімен
алмастырылады:
Х*( t) = Х*{х*( t 0). f*(to,t), y*{to,t)}. (1.4)
2. Екі себеп бойынша туындайтын х(t) және f(t), векторлары туралы
ақпараттың жетіспеушілігін еске алу керек::
а) (1.4) ке х(t) және f(t),векторларының барлық элементтері кірмейді, тек
басқару процесінде өзгерілетін немесе өлшенетін элементтер кіреді.
б) х*( t) жағдайының зерттелетін векторы ақпаратты түрлендіру мен
жіберу процесінде туындайтын өлшеу қателіктері және қателіктерден тұрады.
3. Басқару мақсаты басқару функциясы теңдеуінің математикалық қойылымына
ұқсас түрде болуы мүмкін: E =
E*{x*(t),t}; (1.5)
4. (1.5) экстремумды табу есебінің (1.2) әсер етпейтін шектеуін
есепке алудан қателіктер туындайды, ал жақын шектеу түрі: [pic]
(1.6)
5. у (t) (және y*{t)). басқарушы әсер етудің нақты жүзеге асуына
байланысты басқару орны мен қателері бар.
x(f) жағдайының оның күтілетін x(t) p нақты вектордан кейін қалуынан
тәуелді болатын Q өлшемін тиімділік көрсеткіші (басқару сапасы) ретінде
таңдап алайық.
(хр(t)=х*(t)):
Q=Q{Ep -E) (1.7)
Мұндағы Ep— басқару мақсатының есептелетін көрсеткіші , ал Е— басқару
мақсатының нақты мәні.
Сонда басқару есебінің формулануы төмендегідей болады: хр(t) жағдайының
(басқару алгоритмі) идеалды векторын таңдап, берілген шектеулері бар (1.7)
функциясының экстремумдары ретінде басқарудың ең жоғарғы сапасын қамтамасыз
ететін y*(t) әсер етінің басқарушы векторын тауып жүзеге асыру қажет.
Басқару жүйесінің құрылымдық сызбасы. Нақты басқару объектісі мен
модельдің байланысы, есептеу техникасы мен басқарушы блоктардың көмегімен
басқару есебін шешу төмендегі 4- суретте көрсетілген.
[pic]
4-сурет. Күрделі объектіні басқарудың құрылымдық сызбасы.
Есептеу режиміндегі есептеуші yp*(t)=y*(t) и Eр = E*. мәндерін анықтау
арқылы басқару объектісінің идеалды немесе жеңілдетілген моделі болып
табылатын (1.5) функциясының экстремумін табу есебін шешеді.
Е есептеушісі Е басқару мақсатының объектісінің нақты жағдайы туралы
нақты мәнін анықтайды Е және Eр. сигналдары теңеседі де, ∆E қате туралы
сигналы J қосымша ақпаратымен бірге оптимизаторға түседі.Бұл әрекеттер
әрекетті реттеуші арқылы басқарылатын объектіге (жүйеге) беріледі.
Егер тіпті басқару процесінің тексерілген моделі берілген және ол
дифференциялдық сызықты теңдеулер жүйесінен тұрады деп алсақ та, объектіні
басқару жүйесін проектілеуде және есептеуде үлкен қателіктермен кездесуге
болады. Мұны қазіргі уақытта x(t) жағдайының көпөлшемді векторларымен және
у(t) басқаруымен сипатталатын көпөлшемді басқару жүйелерін проектілеу мен
есептеуге жүйелі жақын келулер мен әдістердің жоқтығымен түсіндіруге
болады. Көпконтурлы басқару жүйесін құрғанда одан да көп қиындықтар
кездеседі.
Сөйтіп, басқару объектісіне сәйкес моделдерді өңдеу мақсатты нақты
түрлендіру, басқаруды функционалдау, басқару есебінің көпөлшемділігін
есепке алу БАЖ-н енгізу және құру процесінде міндетті түрде шешу керек
негізгі проблема болып табылады .
Басқару жүйесінің ерекшелігін сипаттайтындардың бірі - бұл белгілі бір
мақсатқа жету үшін өзінің бағыты мен күйін өзгерте алуы, яғни түрлі ішкі
факторлар мен басқаруға әсер ету салдарынан өзінің қозғалу траекториясын
өзгерте алуы.
Сөйтіп, БАЖ-н өңдеудегі қажетті негізгі жағдайлар төмендегідей:
әр басқару жүйелері үшін ол жетуге талпынатын нақты бір мақсат, және ол
жету керек шекті жағдай болуы керек;
әр басқару жүйесінің соңғы мақсатқа жету үшін қозғалу траекториясын таңдай
алатындай бостандығы болуы керек;
мүмкін қозғалу траекторияларының арасынан тиімдісін таңдай алу үшін
оларды салыстыру әдісі болу керек;
басқару жүйесінде жүйені қажет траекторияда жүргізетін, басқаруға әсер
етуді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін , анықталған ресурстар бар болуы
керек;
басқаруға әсер етуші терілімдердің арасынан мақсатқа жақынын таңдап алу
үшін, осы әсер етулердің салдарынан жүйенің өзгерулері туралы ақпарат болу
керек (ол үшін жүйенің моделі болу керек, себебі моделдің жоқтығынан
сынау мен қателер әдісін қолдануға тура келеді, ал ол басқару сапасын
төмендетеді ).
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.БАЖ-н ақпаратпен қамтамасыз етудің ішкі құрамы.
2.Берілгендерді кодтау.
Ұсынылатын әдебиеттер :
1.Кобдиков М.А., Мустапаева А.Д. Работа в автоматизированной системе
оперативного управления перевозочным процессом. - Алматы.: КазАТК, 1998 г.
- 140 с.Мустапаева А.Д.
2.Основы расчетов автоматизированных систем управления на
железнодорожном транспорте: Уч. пос. -Алматы: КазАТК, 1999. - 38 с.
Лекция 5.
КБАЖ –н құру принциптері
Лекция сабағының мазмұны:
КБАЖ ұғымы
ПКБАЖ-ды енгізу тәжірибелері
Басқару кәсіпорындарында реттеу принципін қолдану.
КБАЖ –ды құру принциптері
КБАЖ ұғымы. Арасында түрлі байланыстары бар көптеген бөлімдерден тұратын
қазіргі заманның кәсіпорындары кибернетика моделінің тілінде үлкен ж ү й е
деп аталатын үлкен адам - машина комплексіне айналып келеді.
Казіргі бар әдістерде кәсіпорынның өзінің сапасы мен басқару сапасының
жоғарылауындағы негізгі кедергі келтіріп тұрған – басқару мен жоспарлаудың
үлкен көлемділігі( тетіктердің, технологиялық маршруттардың, нормативтердің
мыңдаған түрлері ) .
Есептеу жұмыстарының үлкен еңбекті қажет етуі салдарынан уақытқа
қатысты қажетті ресурстар мен қолда бар ресурстардың сәйкес келмеу
проблемасы туындайды. Оның салдарынан өндіріс жүрісін қамтамасыз ету есебін
жедел, әрі нақты емес түрде шешуге тура келеді. Сонымен қатар, басқару
процесінде шешім қабылдауда толық емес ақпаратты пайдалануға, басқаруды
көптеген басқару қызметкерлерінің қызметтерін күрделендіретін қарама-
қайшылықты критерийлермен жүргізуге тура келеді.
Пайда болған жағдайдан жаңа әдістерді және кәсіпорын күрделендірген
құралдарды, ең бірінші есептеу техника құралдарын, БАЖ өнімдерін кеңінен
пайдаланып шығуға болады. Басқаша айтқанда, БАЖ деп басқару сферасымен
айланысатын маман өкілдерін сәйкесінше пайдаланудан оптималды экономикалық
шешімдерді практикалық жүзеге асыратын жетілген әдістер мен қазіргі заманғы
басқару құралдарының жиынын түсінеміз.
Сонымен, БАЖ тек техникалық құралдарды таңдау мен өндіріс жағдайы
туралы берілгендерді өңдеу, сақтау, жинау процестерін ұйымдастырумен
шектелмейді, өзінің сәтті жүзеге асуы үшін басқару аппараттарына сәйкес
маман кадрларын қажет ететін, өндірісті басқару құралдары, әдістері,
қалыптарының жаңа принципиальді дамуы болып табылады. БАЖ – бұл адамның
қабілеті мен машинаның мүмкіндіктерін біріктіретін адам –машина жүйесі
және техникалық құралдар мен басқару қызметкерлерінің жиыны болғандықтан,
БАЖ-н өңдеудің мақсаты адамды басқару сферасынан толықтай шығарып тастау
болып табылмайды. Жүйе ерекшелігіне сай күрделі объектілерді басқару
толықтай автоматтандырылған бола алмайды. Мұндай жүйелерде адамдар
төмендегідей маңызды есептерді шешеді:
Басқару критерийлері мен мақсаттардың қойылымын табу және түзету;
Кейде басқару құрылымы мен әдісіне маңызды өзгертулер әкелетін, қойылған
мақсатқа жету үшін эвристикалық алгоритмдерді қолдану, шығармашылық
элементтер енгізу;
Соңғы шешімді қабылдау және оған заңды күш беру ;
Басқару жүйесін ақпаратпен қамтамасыз ету;
ПБАЖ- н енгізу тәжірибелері. БАЖ-н енгізу мен құрудың практикалық
тәжірибелерін талдау оның еленбейтін комплексті сипаттауының жүйені
проектілеуге шектелген жақын келуі төмендегі қателерге әкеп соғатын
көрсетеді:
1) өндірістегі БАЖ- ды құрудағы барлық проблемаларды есептеу ортасы мен
ЭЕМ қолдануды ұйымдастыруға ғана қосу әрекеті жасалады;
2) бірден бірінші осы есепте қолданылатын берілгендерді өңдеудің
қарапайым процедураларын автоматтауды қамтамасыз етпей, басқарудың жылдам
оптималды есебін жүзеге асыру әрекеті жасалады;
3) БАЖ-н құру проблемасы өндірісті басқаруды ұйымдастыру теңдеуімен
байланыссыз қарастырылады.
Басқарудың жетілдіруі дегеніміз басқарушы функциялардың орындалу
шарттары, әдістері мен басқару формаларының жетілуі:
Басқару құрылымының жетілуі;
Басқару функцияларының бөлінуі;
Механизациялау мен автоматтау жүйелерін ақпараттық процестерде қолдану;
Өндірістік істер мен есепке алудың жаңа әдістерін енгізу және жеңілдету;
Жоспарлау және т.б жаңа әдістердің енуі.
Жоғарыда түрленген қосымшалар мен КБАЖ-н проектілеуді оптималды басқару
қалай жүзеге асырылатынын қарастырайық. Практикалық проектілеуде кездесетін
қиындықтар төменде келтірілген әдістердің біреуімен немесе олардың
комбинациясымен шешілуі мүмкін.
Өндірісті басқаруда реттеу принципін қолдану. Кез келген динамикалық жүйе
оның кейбір сипаттамалары алдын - ала берілген шектен шықпаса, өзінің
міндетін сапалы түрде атқарады.
Бұл принцип бойынша жұмыс істейтін басқару принципі 5 -суреттегі сызбамен
көрсетіледі. Мұндай сызба р е т т е у с ы з б а с ы болып табылады.
Реттеуші(басқару органы) объектіден оның жағдайы туралы ақпаратты ала
отырып, келіспеушілік өлшемін бағалап, басқарушы әрекеттерді шығарады.
[pic]
5- сурет. Тұйық контурлы басқару моделі.
Бұл принцип бойынша құрылған БАЖ нақты технологияларды басқару үшін
қолданылады, себебі бұл процестер үшін түрлену сапасы параметрлер санымен
анықталады. Мұндай жүйелер т е х н о л о г и я л ы қ п р о ц е с т і б
а с қ а р у д ы ң а в т о м а т а л ғ а н ж ү й е с і деп
аталады.(ТПБАЖ)
ТПБАЖ технологиялық процестің нақты бір түрін басқаруға арналғандықтан,
мұндай жүйелер тоқтаусыз өнім (химиялық, металлургиялық) өндіретін
кәсіпорындарда кеңінен дамыды. Ондай кәсіпорындарда басқару есептері аз
өлшемді, жүйе қызметі уақытында алгоритм тұрақты, &{t), кідірісінің
автоматты өлшенуі, адам - оператордың көмегінсіз қажет басқару
әрекеттерінің оптималды нұсқасын таңдау және есептеу мүмкіндігі. ТКБАЖ-да
адам –оператор қадағалаушы қызметінде жүйенің жұмыс жасауын бақылау арқылы
ғана объектіні басқара алады.
5 - суреттегі сызба реттеуші мен объект арасындағы өзара ақпарат
алмасатын тұйық контурдағы реттеуді басқаратын жүйемен сәйкес келеді.
Тұйық басқару контурын басқару жүйесі 6- суретте көрсетілген. Мұнда
орындаушы құрылғы объектінің ағымдағы жағдайын ескермеген алдын – ала
берілген нұсқауларға сәйкес жүреді. Егер өте жоғарғы дәрежеде басқару
контурларының тұйықталуы орындалмаса, яғни құралдың (нұсқаудың) бапталуы
объектіден алынған ақпаратқа сәйкес өзгермесе, онда тұйық басқару контуры
жүйесі өзінің тиімділігін жоғалтады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.БАЖ классификациясы АСУ.
2. БАЖ-дың функционалдану принципі.
Ұсынылатын әдебиеттер :
1.Кобдиков М.А., Мустапаева А.Д. Работа в автоматизированной системе
оперативного управления перевозочным процессом. - Алматы.: КазАТК, 1998 г.
- 140 с.Мустапаева А.Д.
2.Основы расчетов автоматизированных систем управления на
железнодорожном транспорте: Уч. пос. -Алматы: КазАТК, 1999. - 38 с.
Лекция 6.
Өндірісті басқарудың иерархиялық принципі
Лекция сабағының мазмұны:
БАЖ-ң дәреже және рангсі бойынша бөлінуі.
БАЖ-ң территориялық белгісі бойынша бөлінуі.
Өндірісті басқаруда иерархиялық принципі қолдану. Өндірістік процесінің
сипаттамасы бойынша кәсіпорын массалық, сериялық және жекеленген өндіріс
типіне бөлінеді. Массалық типті өнім кәсіпорыны үшін жоспарлау және басқару
есептері көптеп өңделеген, ал жекеленген өнім кәсіпорыны үшін есептерді
шешуде ерекше қиындықтар кездесіп жатады.
Жекеленген, сериялы және массалық типтердегі өнімдерді бір шаруашылық
комплексіне біріктіріп, аралас типті өндіріс кәсіпорынын құру , жоспарлау
мен басқару проблемаларын қиындата түседі.
Дайындық және жартылайфабрикаттар цехтары өндірістік ұйымдар
процесінде енгізілетін (бастапқы) цехтар болып табылады. Өңдеуші цехтар
(слесарлы – құраушы, торап құрастырушы және типтік өнімдерді құраушы)
материалдық ағындар қозғалысы жүйесінде аралық түрде орналасады. Соңы
өнімді өндіру құрау және жөндеу цехында орындалады. Цехтар тобы материалды
ағынында ілмектер мен торларды құрайды. Кәсіпорынның сапалы жұмыс істеуі
үшін нақты жоспарлау және цехтың жұмысын жылдам басқару және басқарудың
күрделі құрылымы қажет. КБАЖ құрудың маңызды принципі кәсіпорынды
көпдәрежелі(иерархиялық) құрылым ретінде қарау болып табылады. (7-сурет )
7-сурет. Кәсіпорынды басқарудың иерархиялық құрылымы
[pic]
8-сурет. Кәсіпорынды басқару «Ағашы»
Сызбадан көретініміз, жоғарыда орналасқан буындардан басқаруға әсер
ететін ағындар келеді, ал басқару объектісінің ағымдағы жағдайы туралы
ақпарат одан жоғары тұрған буындарға беріледі. Өзіне тән басқару ағашын
қарастыра отырып (8-сурет ) байқайтынымыз, басқарудың иерархиялық
құрылымының басымдылығы, басқару есебі иерархиялық құрылымның сәйкес
дәрежесінде қабылданатын локальді шешім базасында шешілуі мүмкін. Шешімі
табылатын есептердің күрделілігі басқару процесінің әр дәрежесінде басқару
дәрежесінің іріленуімен өседі, алайда кәсіпорынды интегралданған басқаруға
қарағанда, мұнда есептің өлшемі кішірек. Төменгі дәрежедегі басқарулар
жоғарғы дәрежедегілер үшін басқарушылық шешім қабылдаудың ақпарат көзі
болып табылады . Егер бір дәрежеден екінші дәрежеге берілетін ақпарат
ағымын қарастыратын болсақ, онда алфавиттік - сандық символдармен
өрнектелген ақпарат саны дәреже жоғарылаған сайын төмендейді, бірақ оның
мағыналық (семантикалық) мазмұны көбейеді. Расында да, кәсіпорын
басқарушысына әр нақты бөлшектердің сандық берілгендерін, оның қай
станоктан шыққанын білудің аса қажеті жоқ, бірақ ол цех бойынша, кәсіпорын
бойынша өнімдер мен бөліктердің шығу интегралын білуі керек.
Кәсіпорынды басқаруды ұйымдастырудың рациональді принциптері әр басқару
дәрежесінде басқаруды өзбеттерінше толық максималды қамтамассыз ету
екенін соңғы жылдардың тәжірибесі көрсеткен. Сонымен бірге басқару
функцияларының қатары орталықтандырылған болуы да әбден мүмкін. Әр түрлі
басқару дәрежелері үшін оптималдылық критерийлерінің принципиальді
орнатылымдары ортақ болғанда ғана иерархиялық құрылым бойынша басқару
мүмкін .
БАЖ-нің дәреже және рангі бойынша бөлінуі (құрылым иерархиясы)
төмендегідей:
1) Кәсіпорынды басқарудың автоматтандырылған жүйесі (КБАЖ);
2) Біріккен кәсіпорынды басқарудың автоматтандырылған жүйесі ;
3) Кәсіпорынның салаларын басқаруды қамтамасыз ететін, басқарудың
салалық автоматтандырылған жүйесі (БСАЖ)
БАЖ-нің территориялық белгісі бойынша бөлінуі төмендегідей:
Қаладағы БАЖ;
Аудандағы БАЖ;
Республикадағы БАЖ және т.б
Ортақ иерархиялық жүйедегі әр басқару объектісінің орналасуы сәйкесінше.
Сөйтіп, 7-8 суреттерде кәсіпорын иерархиялық құрылымның ең жоғарғы
дәрежесінде орналасса, 9 суретте ең төменгі дәрежесінде орналасқан .
[pic]
9-сурет. Әр дәрежедегі БАЖ-н құрудың құрылымдық сызбасы.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Жүк пен жолаушы тасымалдауымен байланысты функционалды ішкіжүйелердің
болашақта дамуы, мазмұнына қысқаша сипаттама.
Ұсынылатын әдебиеттер :
1.Смехов А.А. Математические модели процесса грузовой работы. — М.:
Транспорт, 1982 г. — 168 с.
2.Петров А.П.,Буянов В.А., УгрюмоеГ.А. Автоматизация, вычислительная к
микропроцессорная и эксплуатационной работе железных дорог: Учебник для
техн. ж.-д.трансп. - М.: Транспорт, 1987 г.-245 с.
Лекция 7.
Кәсіпорынды басқарудағы функционалдылық принциптер
Лекция сабағының мазмұны:
БАЖ-нің функционалды ішкіжиыны
Басқару функцияларының БАЖ-нің техникалық құралдары мен басқарушы
қызметкерлері арасында рационалды бөлінуі
БАЖ-нің басқару сызбасы.
Кәсіпорынды басқару үшін басқарудың функционалдық принципін
қолдану.Кәсіпорынды басқару есебінің күрделілігі оның өлшемін азайту мен
түрлі иерархиялық дәрежеге бөлінуіне қарамастан, барлық басқару жүйесін
дәрежесіне, типіне , ішкіжүйелеріне қарамастан функционалды белгілері
бойынша бөлуді қажет етеді. Төмендегі басқарудың негізгі функцияларын
орындау үшін, БАЖ- нің құрамында арнайы ішкіжүйе қарастырылады:
а) кәсіпорынның оптималды өндірістік программасын құру және өндірістік
программаны жоспарлау этаптары бойынша бөлу;
б) өнім шығарудың, жұмысты жоспарлаудың, құрылғыларды жүктеудің,
өндірістік тапсырмаларды рәсімдеудің күнтізбелік жоспарын құру;
в) шикізатты жеткізудің және дайын өнімді әкетудің оптималды графигін
таңдау, үнемдеуге негізделген қор дәрежесін анықтау ;
г) құрылғыларды жөндеудің оптималды нұсқасын таңдау;
д) өндірілген өнімге деген сұранысты болжау және т.б.
Осы өндірістік функцияларды жүзеге асыратын ішкіжүйелердің жиыны кез
келген дәрежедегі БАЖ-нің ф у н к ц и о н а л д ы бөлігін құрайды.
Өндірістік - шаруашылық қызметтегі кәсіпорынның күрделілігі, оған әсер
ететін, басқару операторларымен шешім қабылдауда түрленбеген
процедуралардың бар болу факторларының көптүрлілігінде, кері әсер ететін
немесе кейінге қалдыру кездейсоқ сипаттамалары – мұның бәрі кәсіпорынды
басқару жүйесінің бірыңғай моделін құруда біршама қиындықтарға әкеп соғады.
Мұндай қиындықтарды БАЖ функционалды ішкіжүйелерінің өзара байланысқан
моделдер комплексін құру арқылы жеңуге болады. Кез келген ішкіжүйе тек
нақты бір объектіні ғана басқарады. Басқару объектісі мен моделінің
жағдайы туралы жиналған ақпараттан ішкіжүйенің басқарушы бөлігі басқаруға
әсер етулерді өндіреді.
БАЖ-нің функционалды типтік ішкіжүйелері болып:
а) кәсіпорынның техникалық дайындығын басқару ;
б) техникалық-экономикалық жоспарлау ;
в) негізгі және көмекші кәсіпорындарды жылдам басқару;
г) басқаруды материалды-техникалық қамсыздандыру;
д) кәсіпорынды қаржылық - өтімдік қызметтері бойынша басқару және т.б .
БАЖ-н құрудың көпдәрежелі және көпфункционалды принципінің өз
жетістіктері мен өз кемшіліктері бар: дәрежесі және функционалды белгілері
бойынша басқарудың жетістігі, басқару есебі өлшемінің жылдам азаюы; бір
дәреженің, бір функционалды тағайындаудың жүйесі басқару қызметкері
(басқарушы) үшін «көз жетерлік» болып табылады, кемшілігі шешім қабылдау
үшін келіп түскен ақпарат ағыны көп болғанда басқару құрылымы қарама-
қайшылықтар тудырады (ішкіжүйелердің локальді мақсаттары кәсіпорынды
басқару мақсаттарының барлығына қарсы келеді немесе бір ішкіжүйенің және
дәреженің мақсаттары басқа дәрежелер мен ішкіжүйелердің мақсаттарына қарсы
келеді).
Басқару функцияларының БАЖ техникалық құралдары мен басқарушы
қызметкерлер арасында рационалды бөлінуі. Кез келген ішкіжүйедегі
оперативті басқару этаптарын басқару процесінің кибернетикалық моделінде
қарастыруға болады(10-сурет )
10-сурет. Басқару процесінің кибернетикалық моделі
Нақты орындаушыға қатыссыз, басқару процесінде орындалатын келесі қажетті
жұмыс этаптары (операторлар) сызбада сандармен көрсетілген
1— басқару объектісінің жағдайы және оның шешім қабылдайтын органға
берілуі туралы ағымдағы ақпараттар (берілгендер ) жиыны;
2— берілгендерді алғашқы өңдеу, сорттау, топтау және талдау ( берілгендер
модификациясы);
3 — бұл этаптың орындалуы екі түрде болуы мүмкін: За — өндірістік
процестің оперативті сипаттамасының есеп - қисаптары; 36 — өндірістік
процестің соңғы (фактілі) көрсеткіштерінің. За жағдайындағыдай 36
жағдайында да есептеу жүргізу үшін сызбада 10 блокпен берілген нормативті
білу қажет.
4— жүйенің материалды ағымындағы енгізу (шикізат) және шығару
(өндірілетін өнім немесе қызмет көрсету) элементтерінің шығындарының
фактілі, нормативті және жоспарлы дәрежелерін бар кідірістердің пайда
болуымен салыстыру.
Бұл этаптан соң шешім шығаруға дайындық этабы бітеді. Бұл этапта
реттеудің «тіреу» дәрежесі ретінде жоспарлы есептер туралы білу қажет (блок
11);
— Кідірістің маңыздылығын бағалау. Кідірісті бағалау әрдайым бірдей бола
бермейді. Ол көп жағдайда шешім қабылдаушы басқару қызметкерлерінің
мамандануына, тәжірибесіне байланысты болады. Бұрынғы тәжірибелерді есепке
алу қажеттілігі сызбада 12 блокпен көрсетілген;
— объектіні функционалдаудың құрылған моделі негізінде шешімді немесе
шешімдер нұсқасын есептеу;
— шешім қабылдау (бірнеше ұсынылған нұсқалардың арасынан оптималдысын
таңдау);
8— шешімдерді құжаттау яғни, берілген кәсіпорында формасы енгізілген
құжат түрінде рәсімдеу;
9 — шешімді орындаушыға жеткізу және шешімді орындау, яғни, басқару
объектісіне әсер ету. Мұндай әсер ету салдарынан объектінің жағдайы
өзгереді, сонымен қатар объект туралы ағымдағы ақпарат та өзгереді, сол
себептен объектіге қайта жаңадан әсер ету қажет болады.
Сөйтіп, объектіге тек басқарушы әсер етулер ғана емес, сонымен қатар
ішкі кері әсер ететін факторлар әсер ететін болғандықтан, сондай - ақ
объектінің өзі семантикалық элемент болып табылмайтындықтан қарастырылған
сызбадағы басқару процесі динамикада болады және ол уақыт өтуіне қатысты
өзгереді, сондықтан мұндай сызбалар басқару процесінің кибернетикалық
моделі деп аталады.
Сызбаны автоматтау мүмкіндігі көзқарасымен қарастырудан, 1, 2, 3, 4,
8 этаптар (операторлар) адамның шығармашылық қатысуын талап етпейді және
салыстырмалы түрде жеңіл автоматтандырылған механикалық операцияларды
көптеп қажет етеді, яғни, БАЖ-нің техникалық және программалық құралдары
көмегімен орындалады. Мысалы, шешімді құжаттау ЭЕМ құрамындағы алфавиттік -
сандық баспа құралы(АСБҚ) көмегімен орындалады, бірақ баспа кәсіпорында
бекітілген қарапайым құжат формасында болуы мүмкін. Ағымдағы ақпаратты
жинау адамның көмегінсіз, кәсіпорынның арнайы датчиктері, тіркеуіштерінің
көмегімен жүзеге асуы мүмкін.
5, 6, 7 этаптардың орындалуы басқару процесінде бұл этаптарды орындаушы
адамның мамандану дәрежесіне байланысты. Қазіргі кезде бұл этаптарды
қиындықпен түрлендіреді. Ал, 7 этап шешімді бекіту этабы болғандықтан
адамның көмегінсіз мүлде орындала алмайды. Сондықтан адамдарды басқару
сферасынан ығыстыру қажет емес, тек басқару функцияларын БАЖ-нің басқарушы
қызметкерлері мен техникалық құралдарына бөліп беру қажет. Бұл адам -
операторды барлық механикалық операциялардан құтқарады да, басқару
процесіндегі шығармашылық функцияларды ойластыруға мүмкіндік береді.
Қарастырылған басқарудың кибернетикалық моделінен БАЖ-нің құрылымы мен
классификациясы бойынша бірнеше қосымша шығарулар шығады:
1. БАЖ басқару сызбасының жекеленген этабының механизациялау және
автоматтандырылу дәрежесіне қарап, төмендегідей классификациялауға болады
Тіркеуші жүйелер- мұнда тек 1 және 2 этаптар ғана автоматтандырылған.
Жекеленген ішкікласқа басқару жүйесінде автоматтандырылған карточка,
каталог, берілгендер банкі функциясын орындайтын, басқарушы қызметкерге
анықтама беруге арналған БАЖ-нің ақпаратты - іздеуші типін жатқызуға
болады. Мұндай жүйелерге теміржол билеттерін сату, авиа билеттерді сатуды
басқарушы жүйелер жатады.
Ақпараттық - кеңес беруші жүйе – 1-4 этаптары автоматтандырылған және 5-6
этаптары біраз автоматтандырылған. Мұндай жүйелер оперативті құрамға
қарастырылып отырған жағдайдағы шешімдер терілімін беруді қамтамасыз
етеді, сонымен оперативті құрылым жүзеге асыру үшін шешімдер терілімі
ішінен біреуін таңдай алады немесе ағымдағы берілгендері өзгертілген жаңа
шешімдер терілімін талап ете алады;
Реттеуші жүйелер , бұл толық түрдегі басқарудың кибернетикалық моделін
жүзеге асыратын, адам - машиналық басқару жүйесі;
БАЖ басқарудың тұйықталған динамикалық жүйесі болып табылады. Оның
жұмысының сапасы тек ағымдағы ақпараттың сапасымен нақтылығына ғана
байланысты емес, сонымен қатар басқарушы элементке келіп түсетін
ақпараттың уақыт бойынша кідірісі мен шешімді орындаушыға жіберудегі
кідіріске де байланысты.
Берілгендердің уақытында түспеуінен кешіктірілген дұрыс емес шешімнің
шығуы және жүйе жұмысын сәйкесінше төмендетуі мүмкін.
Ұсынылған сызбадан басқару жүйесін жүзеге асыру үшін БАЖ келесі
құрылымдардан тұруы керек:
Шеттетілген құралдар ( объектінің жағдайын тіркеушілер);
Ақпаратты сақтау құрылғысы (жад );
Есептеуші бөлігі (2-6 операторларды автоматтауға арналған);
Құжаттау құралдары және басқару операторымен ақпаратты оперативті бейнелеу;
Басқару жүйесінің оперативті қызметкерлері.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Транспортта қолданылатын берілгендер классификациясы.
2. БАЖ берілгендеріне қойылатын талаптар.
Ұсынылатын әдебиеттер :
1.Смехов А.А. Математические модели процесса грузовой работы. — М.:
Транспорт, 1982 г. — 168 с.
2.Петров А.П.,Буянов В.А., УгрюмоеГ.А. Автоматизация, вычислительная к
микропроцессорная и эксплуатационной работе железных дорог: Учебник для
техн. ж.-д.трансп. - М.: Транспорт, 1987 г.-245 с.
Лекция 8.
БАЖ құру принциптері
Лекция сабағының мазмұны:
БАЖ –ды қамтамасыз ететін ішкіжүйелер.
БАЖ құру принциптері
БАЖ –ды қамтамасыз ететін ішкіжүйелер. БАЖ-н ақпаратты өңдеу және шешім
қабылдау технологиясы көзқарасымен қарай отырып, өзараларында және жүйе
ішінде байланысатын, қамтамасыз ететін ішкіжүйелерден тұратын басқарудың
енді бір ортақ функционалды сызбасын салуға болады. (11-сурет) :
[pic]
11-сурет. БАЖ бөліктерін қамтамасыз ететін ішкіжүйелердің негізгі
функциялары.
Басқару жүйесінің кірістері мен шығыстарында енгізулер мен шығаруларды
қамтамасыз ететін ішкіжүйе;
Нормативті және жоспарлы берілгендер массивінің жиналуы мен сақталуын
қамтамасыз ететін, сондай-ақ басқарылатын жүйенің жағдайы туралы ақпараттан
және оның реттелуі үшін қабылданатын шешімнен тұратын, ақпаратты сақтаудың
ішкіжүйесі (жад);
Шешім қабылдау процесінде қажет формальды есептеу және логикалық
операциялар комплексін қамтамасыз ететін ішкіжүйе;
Шешім қабылдауды және басқа барлық ішкіжүйелердің түрленуін координаттауды
қамтамасыз ететін ішкіжүйе .
Түрлі типтегі және дәрежедегі БАЖ-н проектілеуде, келесі бөлімдерді
қамтамасыз ететін жүйелерді жүзеге асыруға байланысты ортақ проблемаларды
шешу керек:
а) БАЖ-н ақпаратты қамсыздандыру;
б) БАЖ-н математикалық және программалық қамсыздандыру;
в) БАЖ-н техникалық құралдармен қамсыздандыру;
г) БАЖ-н ұйымдастырумен қамсыздандыру.
Басқаруды административті - ұйымдастыру жүйелері автоматтандырудың
бастапқы этаптарында басқарудың салыстырмалы қарапайым есептерін шешу үшін
қолданылған.
БАЖ-н құру принциптері . БАЖ-н құру мен оны енгізуді келесі принциптер
бойынша басқару керек:
1) жаңа мақсат принципі . Принциптің мәні басқарудың пайда болған
дәстүрлі әдістері мен қабылдауларын ЭЕМ-ға жинау ғана емес, сонымен қатар
оларды ЭЕМ беретін жаңа мүмкіндіктерге сәйкес қайта құру болып табылады;
2) проектілеу кезіндегі комплексті немесе жүйелі жақын келулер
принципі.Бұл жақын келу техникалық, экономикалық және ұйымдастырушылық
сипатта болуы мүмкін;
3) жүйенің үзіліссіз даму принципі яғни, БАЖ-нің енуімен жаңа
шарттармен шешілетін тапсырмалар шеңбері кеңейеді.
БАЖ –нің енуі кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық деңгейін жаңа бір биік
деңгейге көтереді: инженер – басқарушы қызметкер бастапқы құжат пен түрлі
есеп берулер құрау үшін қажет есепке алулардан құтылады, сөйтіп, ол
толығымен басқаруды ұйымдастыруды ойластыра алады; жұмысшылар өндірістік
ақпараттарды және ұйымдастырудың дайын шешімдерін, кәсіпорынның реттелуін
уақтылы ала отырып, өндіріске тиімді әсер ете алады; жеке бөлікті
жоспарларда және техникалық-экономикалық есептеулерде көпнұсқалы
есептеулерді орындау және осы негіздегі оптималды шешімді таңдау өнім
бірлігіне жұмсалатын шикізат пен еңбек шығынын төмендетеді және шығарылатын
өнім көлемін жоғарылатады; техникалық негіздегі еңбек нормасы мен
материалды шығындар дәрежесі жоғарылайды. Соңында, кәсіпорынның барлық
жекеленген буындары мен кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық қызметтің
барлық негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштері жоғарылайды.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Машинаішілік ақпаратты қамсыздандыру.
2.Басқарудың түрлі дәрежесіндегі тасымалдау процесінің динамикалық
ақпараттық моделі.
Ұсынылатын әдебиеттер :
1.Смехов А.А. Математические модели процесса грузовой работы. — М.:
Транспорт, 1982 г. — 168 с.
2.Петров А.П.,Буянов В.А., УгрюмоеГ.А. Автоматизация, вычислительная к
микропроцессорная и эксплуатационной работе железных дорог: Учебник для
техн. ж.-д.трансп. - М.: Транспорт, 1987 г.-245 с.
Лекция 9.
Жүкті тасымалдаушы жүйелерді басқару
Лекция сабағының мазмұны:
Жүкті тасымалдауды басқару жүйесін тағайындау.
Жүктерді өңдеу.
Тасымалдауларды басқару
Жүкті тасымалдауды басқару жүйесін тағайындау. Транспорттағы басқару
жүйелері түрлі жүктерді жеткізуді басқарумен байланысты есепке алуды
жүргізу, қызметті талдау мен жоспарлауға арналған жүктер ,жүкті өңдеуге
қатысатын барлық бөлімшелер үшін ашық ортақ реестрде тіркеледі.
Жүйелер тасымалдауға алдын ала берілген тапсырыстарды да тіркейді.
Интернет –тапсырыс модулі тұтынушылардың тапсырыстарын фирманың Интернет
сайты арқылы қабылдауды қамтамасыз етеді және тұтынушыны ары қарай оның
жүгінің орын ауыстыруы туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді.
Алдын ала тапсырыс беруде жүк тасымалдаудың балама проекттісін
түрлендіруге болады; тасымалдаудың әр этабында қозғалыстың оптималды
маршрутын өңдеуге және орындалатын операцияларды (бақылау нүктелерінен
өту, тиеу, маршруттағы түрлі қызмет көрсетулер , жекеленген этаптардан
және толық маршрутты өту уақыты) алдын ала жоспарлап алу керек. Жүкті
тасымалдау этаптары проектте CRM- жүйесімен (тапсырмалар, оқиғалар, еске
салулар, хабарландырулар )интеграцияланған. Жүк тасымалдаудың түрлі
проекттерін құру мүмкіндігі тасымалдаудың кірістері мен шығыстарының
жоспарлы есептеулерін жүргізуді, тұтынушыларға ұсынатын жүк тасымалдау
деректерінің нұсқаларын сақтауды жүзеге асырады.
Әр жүк үшін реквизиттер мен қасиеттер жиыны (контрагенттер, тасымалдау
маршруттары мен шарттары, көлемдік сипаттамалары, маркіленуі мен
сақтандырулары, тауар спецификациясы және т.б ) тіркелген. Стандартты емес
жүктер (өте ұсақ, өте көлемді, ауыр, қауіпті жүктер )үшін тасымалдану
талаптары тіркеледі.
Жүктерді өңдеу. Жүйе жүкпен өткен барлық операцияларды тіркейді:
технолгиялық өңдеу(сыртын қаптау, кесу және т.б), партияларға бөлу және
оларды түрлі жерлерге орналастыру(қоймаға, рейске, контейнерге тиеу,
шығарып тастау және т.б), жүктерді біріктіру, табылған проблемалар
актісіне сәйкес жүк параметрлерін түзету.
Программа жүк тасымалы қозғалысының барлық маршруттарын көрсете алады.
Тасымалдауларды басқару ( өзінің транспортымен немесе басқа
тасымалдаушы арқылы) тіркелген рейс түріне байланысты жүзеге асады: авиа,
авто, теміржол немесе су қатынасы арқылы. Рейсті жоспарлау сәйкес рейс
кестесіне, транспорттық құралды таңдау және тиеу жоспарын құру арқылы болуы
мүмкін. Сонымен қатар, рейс жағдайын бақылау : «тиеуге дайын», «тиелді»,
«жолда», «бақылау нүктелерінен өтті» және т.б. болады.
Нақты қолданушылардың арнайыланған талаптарын ескеру толықтанатын
анықтамалар теруге мүмкіндік береді: жүкті өңдеу орны(қоймалар,порттар,
терминалдар, темір жол станциялары және т.б), жүкті жеткізу шарттары,
типтік маршруттар және т.б. Анықтама мазмұны импорттала алады.
Сондай-ақ, жүйелер «есіктен есікке» тасымалдауын орындайтын жергілікті
жеткізіп беру басқаруын қамтамасыз ете алады. Жергілікті жеткізіп беруге
есепке алу қолдық режимде де, автоматтық режимде де жүргізіледі. Алынған
тапсырыстар негізінде кезекке тұрғызу, тиеу мен түсіру уақытын жоспарлау
мүмкіндігімен әкету маршруттары түрленеді. Оптималды маршруттар үшін жүйе
ГИС-пен (жергілікті электронды карточкалар) әсерлесуі мүмкін. Жүйе тапсырыс
тіркелген уақыттан жүкті тұтынушыға тапсырғанға дейінгі уақыт аралығындағы
тасымалдау процесінің барлығын есептеуді жүзеге асыруды қамтамасыз етеді .
Нақты қолданушыға бапталған алгоритм негізінде жүкті тасымалдау құнын алдын
ала есептеу қарастырылған. Шығындар мен кірістерді есептеу рейстер бойынша
немесе жеке бір жүк бойынша болуы мүмкін. Шоттарды түрлендіру автоматты
түрде, немесе қолмен жүргізілуі мүмкін. Бір құжатқа бірнеше жүк туралы
берілгендер енгізілуі мүмкін, сондай –ақ, әр бір жүк үшін жеке есептеулер
жүргізілуі мүмкін. Жүйелер жүйе ішінен құжаттарды түрлендіре алады және
баспаға шығара алады. Жүкті орналастыру берілгендері негізінде
статистикалық мәліметтер алып, түрлі есеп берулер құруға болады(модульдің
стандартты есеп берулері мен қатар өзбетінше құрылған есеп берулер).
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Жүйенің даму этаптарындағы ақпараттық, ақпаратты-болжаулық, ақпаратты-
жоспарлық және басқарушы жұмыс режимдері.
Ұсынылатын әдебиеттер :
1.Николаев А.Б., Алексахин С.В., Кузнецов И.А., Строганов В.Ю.
Автоматизированные системы обработки информации и управления на
автомобильном транспорте. Учебник. М.: Академия, 2003, -224 с.
2.Информационная система для управления перевозочным процессом./ Под
ред. Г.С. Ратина. - М.: Транспорт, 1989 г. - 239 с.
Лекция 10.
Транспортты тасымалдауды басқаруды автоматтау.
Лекция сабағының мазмұны:
Тұтынушының программалық қамсыздандыруға қоятын талаптары.
Программалық қамсыздандырудың құрылған функционалдары.
Басымдылықтары .
Жүйе модулі.
Тұтынушының программалық қамсыздандыруға қоятын талаптары:
Автомобильдік тасымалдауларды ұйымдастыруды және қоса жүруді толық жұмыс
циклін бақылау мен есепке алуға арналған біріңғай программалық өнімді
өңдеу және енгізу.
Толық тиеулер мен құрама тиеулер ;
Тұтынушылар мен контрагенттермен құжатайналымның және менеджменттің
тиімділігі;
Тұтынушы тасымалдауға тапсырыс берген уақыттан бастап, жүкті алушының
қоймасына жеткізіп бергенге дейінгі барлық циклдерді басқару;
Уақытша сақтау қоймасына(УСҚ) келген және кеткен фактілерді бекіту;
Кәсіпорын қызметкеріне төленетін сыйақыны автоматты түрде есептеу;
«1С: Кәсіпорын» жүйесімен интеграциялануы;
Рұқсат алудың түрлі дәрежелерімен қауіпсіздік жүйесін құру;
Кәсіпорын қызметі туралы балама есеп берулерді құру;
Кәсіпорын қызметкерлері жұмысының тиімділігін бақылау .
Программалық қамсыздандырудың құрылған функционалдары тұтынушыға
коммерциялық ұсынудан бастап, орындалған қызмет көрсетудің бухгалтерлік
есептеулеріне дейінгілерді есепке алуға, өңдеуге және бақылауға мүмкіндік
береді.Программалық өнім келесі мақсаттарды көздейді: тиелген күннен бастап
тұтынушының қоймасына түсірілгенге дейінгі жүктің тасымалдануын бақылау,
кәсіпорынның балама қызметі туралы есеп берулер құру, қызметкерлердің
өңдеулерін бақылау.
Жүйе кәсіпорынның менеджменттері мен техникалық диспетчерлеріне кез келген
уақытта нақты ақпарат береді. Бұл тұтынушыға өзінің жүгінің қазіргі орны
туралы білуге мүмкіндік береді.
Жүйеде ядросы берілгендердің релияциялы базасы болатын клиент -
серверлік архитектура бар. Ақпаратты сақтау, архивтеу және резервтеу
кәсіпорынның жүйелік әдістерінің көмегімен жүзеге асады. Тұтынушының жұмыс
орны қолданушы интерфейсімен бапталады. Әдетте программаларда рұқсат алудың
4 функционалды дәрежесі жүзеге асырылады:
Логистика бойынша менеджер ;
Сату бойынша менеджер ;
Бухгалтер;
Директор.
"Сату мен сатып алу " модулі
Модуль ядросы мен жүйенің орталық құжатты – бұл тасымалдаушыға қызмет
көрсетуге берілген интерактивті тапсырыстарды құжатқа байланыссыз барлық
сипаттамалары бойынша бақылау мүмкіндігі :
Кеден бақылауларын рәсімдеу;
Төлемдерді бақылау және шоттарды ұсыну;
Берілген қызмет көрсетулердің рентабельділігін талдау;
Түрлі маршруттардағы және көптеген жүктері бар шексіз тұтынушылар үшін бір
тапсырысты рәсімдей алу мүмкіндігі:
Толық тиелулер мен құрама жүктер;
Тасымалдауда құжаттық қоса жүрулерді бақылау және журналдың ыңғайлы
графиктік интерфейсі.
Потенциялдық тұтынушылар үшін ары қарай жіберу мүмкіндігі бар коммерциялық
ұсыныстар журналы;
Тұтынушылар жіберген, қабылданған тапсырыстарды растау .
"Жүктер референсі" модулі
Тиелу түріне байланысты тасымалдаушылардың тапсырысы негізінде жүктің орнын
ауыстыруларын бақылау;
Нақты бір жүктің тасымалдануындағы қызмет көрсетулердің рентабельділігін
талдау;
Жүктің реферансы негізінде тышқан батырмасын бір рет басу арқылы
тасымалдаушыға тапсырыс беру;
Жүкті тасымалдауға кететін қосымша шығындарды енгізу;
Форманы түзету мүмкіндігімен тауарлық - транспорттық тіркеулерін жазу;
" Шоттар мен төлемдер" модулі
Контрагенттердің барлық түрлерінің шоттары журналы;
Шот жолдарының автоматты түрленуі;
Шоттарды енгізу және төлемдерді түрлі валютада төлеу мүмкіндігі;
Құжаттар журналында, сондай-ақ шоттың өзінде төлемдерді жүзеге асыруды
бақылау;
Ұсынылған шоттармен «сату мен сатып алу» модульінде орындалатын
тасымалдаулар арасындағы айқын байланыс ;
Контрагенттердің барлық түрлеріне арналған төлем журналы ;
Қайта төлеу функциясы бар шоттарға «өзара есеп айырысулар» модулінің валюта
курсы журналының курсы бойынша түрлі валютада төлемдерді бірнеше рет
енгізу мүмкіндігі;
Шот құжаттары бойынша «өзінің» валютасында қалған төлемдерді алу ;
Ақша құралдарының айналымына қатысты төлемдердің түрлі статустары ;
СҒ балама өлшемінде төлемдерді есепке алу ;
Құжаттарды «1С: Кәсіпорын» жүйесіне экспорттау;
Динамикалық есеп берулер және құжаттың баспа формалары.
"Өзара есеп айырысулар" модулі:
Валюта курсы журналы
Түрлі валютамен есеп айырылысудағы қосынды және курстық айырмашылықтарды
түзету;
Сатып алу шот - фактураларын есепке алу;
Сатып алу және сату шот - фактуралары журналы;
Құжаттардың унифицияланған формаларын баспаға шығару мүмкіндігі;
Контрагенттердің ақшалық қалдықтарын бір құжатпен түзету журналы;
Белгілі бір аралықтағы өндірулер негізінде кәсіпорын қызметкерлеріне
берілетін сыйақыны (бонус) автоматты түрде есептеу ;
Динамикалық есеп берулерді қысқа және кеңейтілген формада баспаға шығару.
"Есеп берулер және баспа формалары " модулі
Microsoft Excel –дегі барлық есеп берулер шаблоны мен баспа формаларын
түрлендіру;
Microsoft Excel - де қарау және баспаға шығару;
Алдын ала жүктелген кез келген шаблон санын қолдану мүмкіндігі;
Құжатты / есеп беруді баспаға шығару алдында шаблонды қолдану;
Жүйенің әр модулі үшін балама есеп беруді құру.
"Қауіпсіздікті басқару және администрациялау " модулі
Жүйе қолданушыларын басқару;
Қайта тағайындау мүмкіндігімен берілгендерге бірнеше түрде рұқсат алу;
Жүйенің белгілі бір компоненттеріне түрлі қолданушылардың рұқсат алуын
сәйкестендіру мүмкіндігі;
Қолданушылар жұмысының Online мониторингі;
Әр қолданушы үшін қызметшінің жұмыс орнының орналасуына байланыссыз жүйенің
уникальді бапталуы;
Жүйемен қоса жүру журналы;
Жүйені конфигурациялау .
Басымдылықтары:
Кәсіпорынның барлық бөлімшелері үшін құжатайналымның бірыңғай автоматталған
жүйесі;
Тасымалдаудың әр этабын электронды бақылау мүмкіндігі;
Кәсіпорынның кез келген менеджерінің жүктің орны туралы тұтынушыға ақпарат
бере алуы;
Ақша айналымын толық есепке алу, есеп берулер құру;
Жүйе қолданушыларының Online мониторингімен жұмыс істеу мүмкіндігі;
Өңделген құжаттарды қолданушылардың түрлендірулерінен сақтау;;
Түрлі бөліктерде есеп берулер құра алу мүмкіндігі.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Құжаттардың унифицирленген жүйесі
2. Қағазсыз технология режиміндегі ұйымдастырудың құжатайналымы мен
технологиялық сызбасы.
Ұсынылатын әдебиеттер :
1.Николаев А.Б., Алексахин С.В., Кузнецов И.А., Строганов В.Ю.
Автоматизированные системы обработки информации и управления на
автомобильном транспорте. Учебник. М.: Академия, 2003, -224 с.
2.Информационная система для управления перевозочным процессом./ Под
ред. Г.С. Ратина. - М.: Транспорт, 1989 г. - 239 с.
Лекция 11.
Тасымалдауды басқарудың автоматталған жүйесі.
Лекция сабағының мазмұны:
Кәсіпорын балансында тұрған транспорт құралдарын есепке алу;
Қызметкерлерді есепке алу;
Тасымалдау тапсырыстарын қабылдау және рәсімдеу;
Жүктерді өңдеу;
Маршруттар мен адрестерді басқару;
Рейстерді басқару;
Диспетчерлеу;
Тапсырыстың орындалуын қадағалау ;
Жұмысшы және қоса жүретін құжаттар;
Балама ақпараттар;
Тарифтар, шоттар, қызмет көрсетулерді басқару;
Тасымалдауды басқарудың автоматталған жүйесі.
Төменде көрсетілген БАЖ шешімі өзінің және арендаға алған автомобиль
паркін қолдану арқылы жүк тасымалын жүзеге асыруға арналған кәсіпорындар
үшін құрылған. Өңделген жүйе авто кәсіпорынның негізгі бизнес - процестерін
автоматтайды:
Кәсіпорын балансында тұрған транспорт құралдарын есепке алу:
Транспорт түрі ( жүк машина, такси, универсал, трак);
Транспорт құралының моделі (Volkswagen Sharan, BMW, Volvo, Газель, Бычок,
Рефрижератор…);
Транспорт құралдарының мемлекеттік тіркеу нөмірлері (барлық
тасымалданған берілгендерді сақтай отырып, қайта тіркеу мүмкіндігі);
Транспорт құралының гараж нөмірі;
Транспорт құралының спидометр көрсеткіші (км) жұмыс күнің/ әр рейстен
кейінгі өзгертулерін сақтау;
Жанармай шығыны (л) – жанармайға жұмсалған қосынды шығындар немесе
заправкаларды тіркеу;
Транспорт құралының жағдайы (линияда, жөндеуде және т.п.), өзгеру
оқиғасын сақтау.
Персоналдарды тіркеу:
ФИО.
Таб. номер.
Филиал коды ( персоналдарды филиалдар бойынша орналастыруды тіркеу
үшін).
Түрлі – қызметкер категориясының коды (жүргізуші, менеджер, курьер).
Паспорттық мәліметтер (сериясы, номері, паспорттың берілген күні,
берілген жері)
Жүргізуші туралы мәліметтер:
Жүргізуші құжаттары – жүргізушілік құқықтар сипаттамасы (номері,
транспорттық құралы класы және т.п.);
Үйінің телефон номері.
Ұялы телефон номері.
Пейджер.
Жүргізушіге жүктелген аудандар (негізгі аудан көсеткішімен).
Тасымалдау тапсырыстарын қабылдау және рәсімдеу:
Тасымалдау бойынша қызмет көрсетулер көрсетілетін тұтынушыларды
тіркеу;
Жүкті тасымалдау/жеткізіп беру жаңа тапсырыстарын қабылдау ;
Тасымалдауға алдын ала баға беру;
Тасымалдау/ жеткізіп беруді іздестіру және кейінге қалдырылған
тапсырыстарды реттеу;
Ақпаратты диспетчерге жіберу;
Іздестіру, қарау, реттеу, көшірмесін алу, проблемалық жағдай туындағанда
тапсырысты қайта өңдеуге қайтару, тұтынушымен байланысты протоколға
енгізу ;
Тапсырыстан бас тарту және бас тарту себебін протоколдау;
Тұрақты және эксклюзивті тапсырыстардың автоматты генерациясы;
Тасымалдауға тапсырыс бойынша есеп беру:
белгілі бір уақыт бойынша;
тапсырыстардың саны бойынша;
тұтынушылар бойынша;
Жүкті өңдеу:
Көрсетілген адрес бойынша жіберуші жүктің дуалы және дуалды
бақылау.
Алушыға жүкті жеткізу және жеткізуді бақылау.
Терминалға жүкті жіберушінің өзінің әкеп беруі.
Терминалдан жүкті алушының өзінің әкетуі
Өлшеу, габариттерін өлшеу, жүкті жинақтау.
Жүкті терминалда автоматты түрде өңдеу үшін биркамен таңбалау.
Жүкті сақтандыру.
Жүкті басқа қалаға тұрақты реттелген рейспен тасымалдау.
Жүкті контейнермен тасымалдау (транзитті кэйдждер), контейнерді жинақтау
/ жинақтан шығару, пломбылау.
Проблемалы жүкті оперативті басқару.
Жинақтап орау түрлерінің анықтамасы.
Пакеттеу құралдарының анықтамасы.
Жүк сипаттамасының анықтамасы.
Инкотермдер анықтамасы.
Құрылғы түрлерінің анықтамасы.
Адрестер мен маршруттарды басқару:
Елдердің анықтамасы.
Штаттар/аудандар/аймақ анықтамасы.
Қоныстану пункттерінің анықтамасы.
Транспорттық түйіндер анықтамасы.
Почталық индекстер анықтамасы.
Көше және құрылу анықтама.
Географикалық берілгендердің жинақталған түрленуі.
Логикалық аймақ.
Тарифті аймақ.
Жүкті транспорттау сатысы.
Транспорттау сызбасы.
Рейстерді басқару:
Рейстің құрылуы, автоматты түрде / қолмен жүкті рейске түрлендіру.
Рейстің тиелуін бақылау және қажет болған жағдайда жаңа машиналар қосып
беру.
Манифест шығарылымы мен жіберілетін рейс үшін тауарлық - транспорттық
тізім.
Рейстің жіберілуі туралы қойылған белгі.
Рейстің жіберілуі туралы хабарландыруды жіберу және түрлендіру.
Рейсті тиеу терминалын қайта тағайындау.
Диспетчерлеу:
Нақты күнге арналған гараж тізімін генерациялау;
Оперативті тапсырыстар үшін көліктің граж номерін автоматты түрде
анықтау;
Диспетчер мен тұтынушылық бөлім арасындағы хабарлама алмасу,
диалогты протоколдау;
Тапсырысты бір жүзгізушіден екіншісіне беру мүмкіндігі;
Қабылдап алынған тапсырыс туралы жүргізуші енгізген ақпарат;
Тапсырыс орындалмаған жағдайда диспетчер енгізетін ақпарат;
Көрсетілген себептер бойынша тапсырыс беруден бас тарту және бас
тарту инициаторасы;
Жүкті тасымалдауға маршрут қағазына мөр қою және толтыру.
Жүк дуалы / жүктің жеткізілуін растауды енгізу ;
Қабылдаушыға жүргізушімен жеткізілмеген жүкті тіркеу;
Тапсырыстармен жұмыстар аңызын автоматты түрде енгізу;
Тапсырыстың орындалуын бақылау:
Бақылау нүктелері бойынша жүкті жеткізілудің орындалуын шолып
бақылау, оқиғаға рұқсат ету (соның ішінде Интернет желісін
пайдаланумен).
Проблемалы жүкпен жұмыс жүргізу проблемалы жөнелтудегі барлық
әрекеттерді тіркеумен жүзеге асады.
Жұмыстық және қоса жүретін құжаттар:
Жұмыстық құжаттар:
Тапсырыс .
Жеткізу парағы.
Дуал парағы.
Тауарлық -транспорттық тізім.
Манифест (алдын-ала және жолдық).
Жапсырма (штрих-кодтар қолданылған).
Жолға шығу парағы.
Байланысу құралдары және құжаттар алу ақпартізімі.
Гараждық ақпартізім.
Тасымалдауға қажетті бірге жүретін құжаттар:
Транспорттық тізім;
Кедендік декларациялар;
Қызмет көрсетулерді төлеу шоттары;
Фактура -шоттары.
Балама ақпарат:
Балама есеп берулерді әр түрлі ақпарат орталарында шығару.
Жүк бойынша:
Сорттау бойынша есеп беру.
Жіберу бойынша есеп беру.
Өздері- әкелу /өздері- шығару бойынша есеп беру.
Транзиттік жүк бойынша есеп беру.
Құнды жүктер бойынша есеп беру.
Машина бойынша:
Рейстер, жүру қашықтығы, жанармай шығыны бойынша есеп беру.
Жүрген жері (күнделікті қозғалыс маршрутының барлық пункті бойынша )
есеп беру.
Жүргізуші бойынша:
Табель бойынша есеп беру (көрсетілген гараждық ақпартізім бойынша
барлық жүргізушілер тізімі ).
Табель бойынша есеп беру (оперативті / соңғы), жүргізушінің жұмыс
істеген сағат саны.
Тарифтер және шоттар қызметтерін басқару:
Негізгі сервистер анықтамалығы.
Қосымша сервистер анықтамалығы.
Қызмет көсетулер жанұясының анықтамалығы.
Қызмет көрсетулер анықтамалығы.
Тарифтер құрылымы анықтамасы.
Тарифтер анықтамасы.
Салықтар анықтамасы.
Шоттар түрі анықтамасы.
Шоттарды ұсынудың әдістемелік анықтамасы.
Шоттар моделдерінің анықтамасы.
Тарифтерді толтыру.
Шоттарды даярлау.
Шоттарды жеткізуді және клиенттің оларды төлеуін қадағалау.
Проформа-шоты.
Валюта курсының анықтамасы.
Берілгендерді қаржылық/ бухгалтерлік жүйеге экспорттау (мысалы «1С»,
«SCALA»).
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Қауіпсіздік пен ұйымдастыру облысындағы халықаралық бірлестік.
2. Берілгендердің интегралды өңделуі.
Ұсынылатын әдебиеттер :
1.Николаев А.Б., Алексахин С.В., Кузнецов И.А., Строганов В.Ю.
Автоматизированные системы обработки информации и управления на
автомобильном транспорте. Учебник. М.: Академия, 2003, -224 с.
2.Информационная система для управления перевозочным процессом./ Под
ред. Г.С. Ратина. - М.: Транспорт, 1989 г. - 239 с.
Лекция 12.
АЖ басқарудың құрылымдық түрлері
Лекция сабағының мазмұны:
Басқарудың көпдәрежелі ұйымдастыру жүйесі.
Бизнес-процестің сызбасы.
Бөліп орналастыру архитектурасы
Басқару жүйесінің құрылымдық сызбасы .
Басқарудың көпдәрежелі құрылымы:
[pic]
12-сурет. 12. Басқарудың көпдәрежелі ұйымдастыру жүйесі
Құрылған жүйе (12-сурет )қарапайым құрылымнан ең күрделі құрылымға дейінгі
компания жұмысынан тұрады. Бірнеше агенстводан тұратын компания жұмысы
қарастырылады, ал агенстволардың өздері бірнеше жауапкершілік
орталықтарынан , ал олар түсім орталықтарынан тұрады.
[pic]
13-сурет Екі терминалдың біріккен жұмысы . Бизнес -процестің сызбасы
Компанияның түрлі қалаларда бірнеше бөлімшелері болуы мүмкін. Әр бөлім
тапсырысты қабылдау (тұтынушылық бөлім) жұмысының жеке офисімен және
тапсырысқа қызмет көрсету үшін бірнеше терминалмен қамтамасыз етілген. (13-
сурет )
Бөліп орналастыру архитектурасы. Берілген жүйе тұтынушы туралы, жүктер
мен тапсырыстар туралы түрлі байланыс каналдары арқылы тұрақты ақпарат
айналатын ақпараттық жүйенің барлық тораптарымен автономды жұмысынан
тұрады. (электронды почта, Интернет). Сенімді байланыс каналдарының бар
болуынан, барлық қолданушылардың терминалды режимде, берілгендердің Орталық
базасымен жұмыс істеу мүмкіндігі туындайды. (14-сурет )
[pic]
14-сурет
Компанияның барлық бөлімшелерінің жұмыстары туралы толық ақпараттың
берілгендердің Орталық базасында сақталуы қамтамасыз етілген. Oracle МҚБЖ
–н қолдану берілгендердің сенімді сақталатынына кепілдік береді. Компания
тұтынушыларына тасымалдауға тапсырыс беру үшін, жапсырмаларды басу үшін ,
сондай-ақ тапсырыстың орындалу процесін бақылау үшін берілгендердің
Орталық базасына Интернет арқылы қашықтықтан кіру мүмкіндігі қарастырылған.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. БАЖ-де қолданылатын берілгендерді қорғау мен бақылау әдістері.
2. Басқарудың түрлі дәрежелеріндегі тасымалдаудың динамикалық
ақпараттық моделі.
Ұсынылатын әдебиеттер :
1.Кобдиков М.А., Мустапаева А.Д. Работа в автоматизированной системе
оперативного управления перевозочным процессом. - Алматы.: КазАТК, 1998 г.
- 140 с.Мустапаева А.Д.
2.Основы расчетов автоматизированных систем управления на
железнодорожном транспорте: Уч. пос. -Алматы: КазАТК, 1999. - 38 с.
Лекция 13.
Транспорттағы басқарулардың қазіргі автоматталған жүйелері
Лекция сабағының мазмұны:
"1С-Логистика:Тасымалдауларды басқару " тасымалдауларды басқару жүйесі.
Жүйенің мүмкіндіктері
"1С-Логистика:Тасымалдауларды басқару " тасымалдауларды басқару жүйесі.
"1С-Логистика:Тасымалдауларды басқару" - логикалық операциялардың
рентабельділігін жоғарылату мақсатында, транспорттық логистиканы
автоматтандыруға арналған "1С-Кәсіорын 8" технологиялық платформасында
құрылған программалық өнім. "1С-Логистика:Тасымалдауларды басқару жүйесі
ресейлік кәсіпорындарының қажеттіліктерін тану мен бүкіләлемдік тәжірибе
негізінде құрылған. Жүйе "қоюшы - қойма – тұтынушы" тізбегі бойынша
тауарлық - материалдық құндылықтарды (ТМҚ)тасымалдау процесін басқару
мүмкіндігін береді. Жүйе транспорттық тасымалдауларға жақсы бейімделумен
және оптималды түрде басқаруға тырысатын кәсіпорындарға бағытталған
және төмендегілермен қолданылуы мүмкін:
- Жүкті тасымалдауда кез келген транспорт түрін, сондай-ақ аралас
транспорт түрін қолданатын транспорттық компаниялармен (интермодальные)
қолданылады. Мұндай компаниялар маршруттың жекеленген бөлімдерінде
тасымалдауларды жүзеге асыру үшін өздерінің транспорттық құралдар паркімен
қатар, басқа ұйымдардың қызмет көрсетулерін қолдана алады;
- ТМҚ-ды қоюшылар мен қатар сатып алушыларға жеткізіп беруді қамтамасыз
ететін кәсіпорынның транспорттық- логикалық бөлімшелерімен(сауда- саттық,
өндірістік) қолданылады. Мұндай бөлімшелер басқа ұйымдардың қызмет
көрсетулерін және / немесе өздерінің транспорттық құралдарының күшін
қолдана алады.
Маршруттың жекеленген бөлімдерінде тасымалдауларды жүзеге асыру мен
қатар, қолдана алады;
- Тауарды қоюшы өзі жеткізіп берген жағдайда, жеткізіп беру процесін
бақылау және жоспарлау үшін сатып алу бөлімімен қолданылады. Бұл жағдайда
жүйе барлық ағымдағы және келесі жеткізіп берулерді ескеруге және
бақылауға мүмкіндік береді. Осы арқылы онымен байланысты өндірістік -
сауда қызметін жоспарлайды;
-Егер кәсіпорын тұтынушыға жеткізіп беру қызметін көрсетсе, ұйым
қоймасынан тауарды тиеуді жоспарлау мен бақылау үшін сату бөлімімен
қолданылады;.
- Бірнеше территорияда орналасқан қоймалары бар кәсіпорындар үшін қойма
аралық орналастыруды ұйымдастыруға жауап беретін кәсіпорын бөлімшелерімен
қолданылады.
Жүйе келесі транспорттық – логикалық проблемаларды шешуге мүмкіндік
береді:
Жүк көтерушілік сипатын максималды қолдану есебінен, таңдау алгоритімінің
жоқтығынан транспорттық құралдардың моделдері мен түрлерін қолданудың
тиімсіздігі;
Оптималды маршруттың жоқтығынан транспорттық құралдарының жүрісінің артуы;
Тасымалдау процесінде жүктің жағдайымен тұрған орынын бақыламау;
Тасымалдау процесіне қатысатын бөлімшелер арасында ақпарат алмасу
мүмкіндігінің жоқтығы немесе жетіспеушілігі;
Қажетті басқару шешімдерін қабылдау мақсатымен орындалатын жұмыстың сапасы
мен тиімділігін бағалау үшін өзекті есеп беруді түрлендіру жүйесінің
жоқтығы.
Жүк ағымының өсу ырғағы және контрагенттерге қызмет көрсету дәрежесінің
объективті қажеттілікке сай жоғарылауы кәсіпорынға жүкті тасымалдаумен
байланысты шығындарды азайту қажеттілігін түсіндіреді. Мұндай шығындарды
азайту тасымалдауларды басқарудың автоматталған жүйесінің енуімен
ұйымдастырылған шаралар жиыны көмегімен жүзеге асады. Бұл:
Іске қосылған транспорттық құралдардың саны өзгермеген жағдайда,
тасылатын жүк көлемін ұлғайтуға;
Транспорттық құралдарының жинақтау тиімділігі негізінде тасымалданған
жүктің бірлік санының құнын төмендетуге;
Транспорттық құралдардың жалпы жүрісі ішіндегі бос жүрістерді азайтуға;
Тасымалдау тапсырмаларының орындалуының айқындылығы мен сапасын
жоғарылатуға;
Қызметкерлерге кететін шығындарды азайтуға;
Тауармен бірге жүретін және жолға шығатын құжаттарды автоматты түрде
түрлендіруге;
Басқару шешімдерін қабылдау үшін түрлі тиімділік көрсеткіштері бойынша
өзекті есеп берулер алуға
мүмкіндік береді.
Жүйені тауарлық - өндірістік кәсіпорындардағы логикалық процестер
облысында қолдану сызбасы келесі түрде беріледі (15- сурет):
[pic]
Сурет. 15
Жүйе келесі мүмкіндіктерді ұсынады:
Кәсіпорынның транспорттық - логикалық бөлімшелерін тасымалдау тізбегінің
жұмыстарын орындауды ұйымдастыруға екіжақты тарту туралы шешім қабылдауға
негізделген қаржылық жауапкершілік ретінде позициялау. Сондай-ақ
кәсіпорынның түрлі бөлімшелері (өтім бөлімі, қамсыздандыру бөлімі)
ұсынатын, транспорттық - логикалық қызмет көрсетулерге негізделген, ішкі
шаруашылық есептерін жүзеге асыру мүмкіндігі туындайды;
Логикалық тізімнің әр этабында транспорт құралдарының (авиадан бастап
курьерге дейінгі)әр типті және әр текті түрлерін қолдану;
Тасымалдау процесін өз күшімен немесе тартылған күштердің көмегімен
басқару;
Жүктерді тауар түрінде (тауар сертификатына байланысты)және жекеленген
тауар бірлігі (жәшік, орнын ) ретінде тіркеу;
Тасымалдау процесінің барлық этабын бақылау және есепке алу.
Жүйенің кез келген кәсіпорын жұмысына практикалық түрде жылдам бейімделуі
оның негізгі ерекшелігі болып табылады. "1С-Логистика:Тасымалдауларды
басқару" – жүйесі "1С-Кәсіорын 8" ортасында жүзеге асырылған және бұл
қазіргі технологияның барлық басымдылықтарын қолданады: масштабтай алуын ,
ашықтығын, администрациялау мен конфигурациялауының қарапайымдылығын және
т.б.
[pic]
16-сурет.
Жүйеде нақты транспорт құралының маршрутын құраудағы диспетчер жұмысының
ыңғайлығын артатын, "Ingit" электронды карталарымен жұмыс істеуге болады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Транспорттық ағым . Жаяу жүргіншілік ағым.
2. Транспорттық ағымның математикалық сипаттамасы.
Ұсынылатын әдебиеттер :
1.Кобдиков М.А., Мустапаева А.Д. Работа в автоматизированной системе
оперативного управления перевозочным процессом. - Алматы.: КазАТК, 1998 г.
- 140 с.Мустапаева А.Д.
2.Основы расчетов автоматизированных систем управления на
железнодорожном транспорте: Уч. пос. -Алматы: КазАТК, 1999. - 38 с.
Лекция 14.
"1С-Логистика :Тасымалдауды басқару" жүйесінің қызметі
Лекция сабағының мазмұны:
Жүйе қызметін автоматтау.
Жүкті тасымалдаудағы қажеттіліктерді басқару.
"1С-Логистика :Тасымалдауды басқару" жүйесінің қызметі .
"1С-Логистика: тасымалдауды басқару" келесі қызметтерді автоматтандыруға
мүмкіндік береді:
Жүкті тасымалдауда қажеттіліктерді басқару: жүкті ішкі орналастырудағы
жеткізіп берушілер, сатып алушылар тапсырысы негізінде құрылатын жүкті
тасымалдау тапсырмаларының орындалуын бақылау және тіркеу;
Жүкті тасымалдау үшін тапсырмаларды басқару: жүкті тасымалдаудың
қажеттілігі негізінде құрылатын жүкті тасымалдау тапсырмаларының орындалуын
бақылау және тіркеу;
Жүкті тасымалдауды басқару: түрлі тапсырмаларда көрсетілген жүктерді
тасымалдауды орындау үшін рейстерді түрлендіру және рейсті орындау
барысында транспорт құрылғыларының маршруты өтуін бақылау;
Ресурстарды басқару: жоспарланған рейстерді орындауға арналған
транспорттық құрылғыларды анықтау үшін тапсырыстарды орындауды тіркеу және
бақылау;
"Ingit" (программалық жабдық жеке пайдаланылады) электронды картасындағы
ақпаратты визуализациялау;
Транспорттық құралдардың түрлері бойынша тасымалдауларды орындаудағы
кілттік көрсеткіштер тиімділігін бағалау үшін балама есеп беру алу.
Ақпараттық жүйеде кәсіпорынның құрылымы мен қажеттілігінен тәуелді сату
бойынша менеджерлердің, сатып алу бойынша менеджерлердің, логистердің,
транспорттық бөлімшілерідің басшылары мен диспетчерлерінің қызметтік жұмыс
орындары ұйымдастырылуы мүмкін.
Жүйенің іріленген қызметтерін келесі блок-схема бойынша көрсетуге болады
(16 -сурет).
Жүкті тасымалдаудағы қажеттіліктерді басқару. Ішкіжүйе қолданушыға жүкті
тасымалдаудағы қажеттіліктерді орындауды тіркеуге және бақылауға мүмкіндік
береді.
Мұндай қажеттіліктер тұтынушының тапсырысы, жеткізіп берушінің тапсырысы
және ТМЦ - ны кәсіпорынның қоймалары арасындағы жоспарлы орын ауыстыру
нәтижесінде туындайды. Тасымалдау қажеттіліктерін сату немесе сатып алу
бөлім менеджері немесе жүкті тасымалдауға тапсырысты қабылдайтын қызмет
өкілі жүйеге тіркейді.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Жолдың жіберу қабілеті. Жолдың жіберу қабілетін анықтау.
2.Көше –жолдық торап.
Ұсынылатын әдебиеттер :
1.Смехов А.А. Математические модели процесса грузовой работы. — М.:
Транспорт, 1982 г. — 168 с.
2.Петров А.П.,Буянов В.А., УгрюмоеГ.А. Автоматизация, вычислительная к
микропроцессорная и эксплуатационной работе железных дорог: Учебник для
техн. ж.-д.трансп. - М.: Транспорт, 1987 г.-245 с.
Лекция 15.
"1С-Логистика: Тасымалдауларды басқару " ішкіжүйелері
Лекция сабағының мазмұны:
Жүктерді тасымалдау тапсырмаларын басқару
Жүктердің тасымалдануын басқару
Шикізаттарды басқару
Аналитикалық есеп беруді басқару
"Ingit" электронды картасында ақпаратты визуализациялау.
Ішкіжүйе келесі операцияларды автоматтай алады:
17-Сурет. [pic]
Жүкті тасымалдауда қажеттіліктерді рәсімдеу және қазіргі моментте бар
барлық қажеттіліктерді көрсету ақпараты: жүктің номенклатурлық құрамы,
жүкті алушы, жүкті жіберуші, жіберілген және алатын жерлердің адресі,
жеткізу мен жіберудің аралық уақыты, байланыс делдалдары;
Жүкті тасымалдау қажеттіліктерінен ол орындалғанға дейін бас тарту;
Жүкті тасымалдау қажеттіліктерінің орындалуын қадағалау: бас тартылды,
орындалуда, орындалды.
Ішкіжүйе жүкті тасымалдауға тапсырыс алған менеджердің немесе қызмет
өкілінің жұмыс орынын ұйымдастырады. Қажет болған жағдайда жүйе жүкті
тасымалдау тапсырмасын алдын ала тіркелусіз рәсімдейді. (17-сурет)
Жүктерді тасымалдау тапсырмаларын басқару. Ішкіжүйе қолданушыға жүкті
тасымалдаудағы қажеттіліктерге негізделген жүкті тасымалдау тапсырмаларын
тіркеуге және сол тапсырмалардың орындалуын бақылауға мүмкіндік береді.( 18-
сурет )
[pic]
Сурет. 18
Ішкіжүйе тапсырмаларды логикалық тізбектерінің бірнеше буындарынан
тұратын унимодальді және мультимодальді тасымалдауларға тіркейді.
Тасымалдау тізбектері буындарының орындаушысы тапсырыс алған транспорттық
компаниялар бола алады.
Ішкіжүйе жүкті тасымалдауға қажеттіліктерді талдап, тасымалдауға берілген
тапсырмаларды түрлендіріп, әр жүкті таситын оптималды тізбекті құратын,
логист немесе басқа қызмет өкілінің жұмыс орынын ұйымдастырады.
Жүктердің тасымалдануын басқару. Жүйе қолданушыға жүкті тасымалдау
тапсырмаларының орындалу рейстерін тіркеуге және осы рейстердің орындалуын
бақылауға мүмкіндік береді.
Ішкіжүйе келесі операцияларды орындауға мүмкіндік береді:
Тасымалдау тапсырмаларының орындалуына сәйкес жүкті тасымалдауға арналған
рейстерді түрлендіру;
Рәсімделген рейстерден бас тартулар мүмкіндігін бақылау;
Транспорттық құралдардың маршрут бойынша рейстерін орындауын бақылау;
Рейске ертеректе қосылған тапсырмадан бас тарту;
Тасымалдау барысында жүкті айырбастамауды және жүктің жетпей қалмауын
қадағалау;
Тасымалдауға кететін шығындарды фактілі түрде тіркеу.
Ішкі жүйе рейстің жүруін және жинақтауының қызметтерін орындайтын
диспетчердің немесе басқа қызмет өкілінің жұмыс орнын ұйымдастыруға
мүмкіндік береді (19- сурет).
Ресурстарды басқару.Ішкіжүйе қолданушыға алдын ала жоспарланған рейстерді
орындауға арналған қызметкерлер мен транспорттық құралдарды бөлу үшін
тапсырысты өңдеу мүмкіндігін береді. (20- сурет).
[pic]
19-сурет.
[pic]
20-сурет.
Ішкіжүйеде келесі функциялар жүзеге асырылады:
Рейстердің орындалуы үшін қажеттіліктер мен шикізаттарды бөлуді және
транспорттық құралдарды бөлуді бақылау;
Рейсті орындаушы қызметкерлер мен транспорттық құралдарды бөлу және
тапсырыс беру;
Рейсті орындау үшін бөлінген транспорт құралдарынан бас тартуды рәсімдеу.
Ішкіжүйе транспорттық құрал бөлімшесі басқарушысының немесе нақты
рейстің орындалуында қажет қызметкерлер мен техникалық құралдарды бөлетін,
қызмет өкілінің жұмыс орнын ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Аналитикалық есеп беруді алу. Жүйе транспорттық құралдың түрлері бойынша
бұрын орындалған тасымалдау тиімділіктерінің кілттік көрсеткіштерін
бағалайтын балама функциялардан және әр түрлі бөлшектеу дәрежесіне
байланысты ақпараттық базада жинақталған статистикалық берілгендерге талдау
жасаудан тұрады. (21-сурет.).
[pic]
21- сурет
Ішкжүйе келесі аналитикалық есеп берулерді алуға мүмкіндік береді:
Жүкті тасымалдауда қажеттілікті орындауды талдау;
Тапсырыста анықталған тізбек буындары бойынша жүкті тасымалдау
тапсырыстарының орындалуын талдау ;
Рейстердің орындауын талдау;
Транспорттық құралдарды бөлуде тапсырыстарды қанағаттандыруды талдау;
Жоспар – жүктерді тасымалдаумен байланысты шығындарды фактілі талдау;
Транспортты қолданудағы техникалық, технологиялық және сапалық
коэффициенттерінің тиімділігін талдау. Төмендегілерді қосқанда:
Транспорттық құрылғылардың паркінің коэффициентін қолдану: Линияға
шыққан транспорттық құралдардың саны/линияға шығуға дайын транспорттық
құралдардың жалпы саны;
Жүккөтерімділік коэффициентін қолдану: бір рейсте тасымалданатын жүктің
саны/транспорттық құралдың жүккөтерімділігі;
Көлемді қолдану коэффициенті: бір рейсте тасымалданатын жүктің
көлемі/транспорттық құрылғының көлемі;
Өзінің транспортына кететін жекеленген транспорттық құрылғылар: өзінің
транспортына кететін жалпы транспорттық шығындар /олардың тасымалдаған
жүгінің саны;
Жалданған транспортқа кететін жекеленген транспорттық шығындар: жалданған
транспорт үшін жалпы транспорттық шығындар /олардың тасымалдаған жүгінің
саны;
Тасымалдаудың тиімділігі: тасымалдаған жүктің саны /тасымалдауға кеткен
машина - сағат саны(машина-күн);
Жүкті тасымалдау үшін орындалған тапсырмалардың коэффициенті:
қанағаттандырарлық тапсырмалардың саны / тапсырманың жалпы саны;
Тасымалдау тапсырмасын өңдеу уақыты;
Транспортты беруде қабыл алмау коэффициенті: Транспортты беруде қабыл
алмау саны/тапсырыстың жалпы саны
"Ingit" электронды картасындағы ақпаратты визуализациялу. "Ingit"
электронды картасындағы ақпаратты визуализациялудың ішкіжүйесі нақты бір
транспорттың жүру маршрутын құрғанда диспетчердің жұмысын жылдамдатылады
және жеңілдетеді. (22-сурет.).
22-сурет.
Ішкіжүйе қолданушыға электронды картада жүкті тасымалдау және рейстер
маршруттарының тізбегіне кіретін географиялық адрестерді, географиялық
адрестердің тізімін визуализциялауға мүмкіндік береді
Ішкіжүйе қызметтеріне электронды географиялық карта қосылған жағдайда
ғана рұқсат ала аламыз. "Ingit" электронды картасы конфигурация құрамына
кірмейді және жеке тасымалданды. Карта туралы ақпаратты «ИНГИТ»
(www.ingit.ru) компаниясынан білуге болады. Мұнда берілген сұраққа
байланысты ақпаратты жедел түрде алуға болады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Түрлі байланыс жүйелерін транспортта қолдану.
2.БАЖ-нің ішкі ақпараттық қамсыздандыру құрамы.
Ұсынылатын әдебиеттер :
1.Смехов А.А. Математические модели процесса грузовой работы. — М.:
Транспорт, 1982 г. — 168 с.
2.Петров А.П.,Буянов В.А., УгрюмоеГ.А. Автоматизация, вычислительная к
микропроцессорная и эксплуатационной работе железных дорог: Учебник для
техн. ж.-д.трансп. - М.: Транспорт, 1987 г.-245 с.
3. Практикалық сабақ
Практикалық сабақ 1. Транспорттағы автоматтау және басқару есептерін
шешуге жүйелі жақын келу .
Сұрақтар:
1. Негізгі жағдайлар, анықтамалар мен ұғымдар
2. Ақпарат сапасының критериі, олардың басқару шешімін қабылдауға
тигізетін әсері.
3. Ақпаратты ресурстардың арнайыланған ерекшеліктері
4. Қолданушылардың ақпараттық тұтынулары
Практикалық сабақ 2. БАЖ-н құрудың теориялық негіздері
Сұрақтар:
1. Басқару объектісігің ақпараттық моделінің құрылымы мен мазмұны.
2. БАЖ-нің типтік құрылымы
3. БАЖ-нің классификациясы, тағайындалуы және олардың автотранспорттағы
қолданылуы
4. БАЖ АТ ішкіжүйелерінің ақпараттық байланысы және құрылымы
Практикалық сабақ 3. Автотранспотты кәсіпорындардағы БАЖ-н ақпаратпен
қамтамасыз ету
Сұрақтар:
1. Ақпаратты қамсыздандыру құрамы және оны құру ерекшеліктері
2. Берілгендер банкі, бірыңғай ақпаратты фондты енгізу және түрлендіру
3. Берілгендер банкін енгізуді ұйымдастыру және оларды қолданудың
ерекшелігі
Практикалық сабақ 4. БАЖ-н техникалық қамтамасыз ету
Сұрақтар:
1. АТ-дағы БАЖ-сі техникалық құралдарының комплексінің құрылымы мен
тағайындалуы.
2. ЭЕМ желісінің ақпаратты-телекоммуникационды инфрақұрылымы
Практикалық сабақ 5. БАЖ-н программалық-математикалық қамтамасыз ету
Сұрақтар:
1. БАЖ-н математикалық - программалық қамсыздандыру құрылымы, оның
функциялары мен өңдеу принциптері
2. Операциялық жүйелер және олардың сипаттамалары
3. БАЖ-де оптимизация есептерін шешу әдістері
Практикалық сабақ 6. БАЖ-н ұйымдастырушылық, заңдылық және экономикалық
қамтамасыз ету
Сұрақтар:
1. Ақпараттық өнімдер мен қызмет көрсетулерді тұтыну мен өндіру
2. Ақпараттық құқық, ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
Практикалық сабақ 7. Автотранспортты кәсіпорындардағы БАЖ-нің
функционалданған ішкіжүйелері
Сұрақтар:
1.Тасымалдауды басқарудың ішкіжүйелері
2. Жоспарлы және балама есептеу ішкіжүйесі
2.1. АТП бөлімшелеріндегі негізгі ақпараттық ағымдардың сипаттамалары.
2.2. Жолдық беттер мен тауарлық-транспорттық құжаттауды өңдеудің
тапсырмалар комплексі
2.3. Кәсіпорынның өндірістік-қаржылық қызметін талдау мен есепке
алуды автоматтау облысындағы қолданбалы программалық өнімдер.
Практикалық сабақ 8. Жылжымалы бірліктерді басқарудың ақпаратты-
навигационды жүйелері
Сұрақтар:
1. Тағайындалуы және байланыс пен орналасуды анықтайтын жүйені қолдану
2. Локальді және зональді БАЖ АТ-та ОМП-ның жүзеге асуының технологиялық
принципі
3. Спутниктік навигационды және байланыс жүйесіндегі бар болу мүмкіндігін
талдау.
Практикалық сабақ 9. Автотранспортты оперативті диспетчерлік басқаруға
арналған БАЖ-нің ішкіжүйелері
Сұрақтар:
1. Тасымалдауды автоматты диспетчерлік басқару ішкіжүйесінің құрамы мен
мазмұны.
2.Маршруттардағы жылжымалы құрам жұмысын оперативті басқару
тапсырмасының қойылымы.
3.Жолаушы транспортының ЖБАЖ –н техникалық қамсыздандыру және оның
құрылымы
Практикалық сабақ 10. Автотасымалдауларға ақпаратты қызмет көрсету
Сұрақтар:
1.Тасымалдауды ұйымдастыруда Internet желісін қолдану
2. Фирмаішілік ақпараттық жүйелер
3. Ресейдің ақпаратты - телекоммуникационды инфроқұрылымы мен глобальды
ақпараттық желілер арасындағы өзара байланыс.
4. INTHANET-технологияларын қолдану арқылы автотасымалдау нарығының
субъектілерінің ақпараттық өзара байланыстарын ұйымдастыру
Практикалық сабақ 11. Ақпаратты жүйелерді таңдауға арналған ортақ
ұсыныстар
Сұрақтар:
1. Есеп құрамын анықтау және техникалық құралдар комплексін таңдау
2. БАЖ-ды таңдау үшін сипаттамалардың базистік терілімі
3. Қажетті программалық қамсыздандыруларды таңдау
4. БАЖ-ды эксплуатациялауға шығару этабы
Практикалық сабақ 12. БАЖ-н ақпаратпен қамтамасыз ету ретінде база мен
берілгендер банкі туралы түсінік
Сұрақтар:
1. Деректер базасын басқару жүйесі.
2. Берілгендер базалары мен банкалары. Негізгі жағдайлары.
3.МҚБЖ –нің негізгі функциялары.
Практикалық сабақ 13. Компьютерлік желілер және телекоммуникация БАЖ-
н техникалық қамтамасыз ету ретінде
Сұрақтар:
1. Локальді желілер типтері.
2. Локальді және территориалық-орналастырылған есептеу желілері.
3. Базалық желілік топологиялар.
4. Желілік техникалық және программалық құралдар.
5. Ақпараттың негізгі берілулері.
Практикалық сабақ 14. БАЖ –cі транспортты жүйелерде процестерді
оптимизациялау құралы ретінде
Сұрақтар:
1. Транспортта БАЖ-н құрудың дәрежесі мен құрылымы, олардың
функциялары.
2. Тасымалдауды автоматты диспетчерлік басқару жүйесінің құрамы мен
тапсырмасы.
3. Маршруттардағы жылжымалы құрам жұмысын оперативті басқару
тапсырмасының қойылымы.
4. Жолаушы тасымалдауларын оперативті басқару.
Практикалық сабақ 15. Автомобильді транспорттағы БАЖ-нің даму болашағы
Сұрақтар:
1. Ақпаратты технологиялар нарығындағы конкуренттік күрес .
2. Телекоммуникация құралдарының сапалық даму салдары
3. БАЖ-нің техникалық құралдарының даму болашағы
4. студенттің өздік жұмысы
4.1. Студенттің өздік жұмысын ұйымдастыруға арналған әдістемелік
ұсыныстар.
СОӨЖ тапсырмасы
Бастапқы екі тапсырма студенттен теориялық материалдың мазмұнын сұрайды.
Үшінші тапсырмадан бастап, сауда - саттық мекемесі - универсам жұмысшылары
туралы дайын деректер базасындағы берілгендерді манипуляциялауға арналған
тапсырмалар. Деректер базасы MS Excel кестелік процессоры ортасында
құрылып, информатика кафедрасының оқу класстарының иілгіш дискілерінде
сақталған. Олар папка түрінде және файл түрінде сақталған, олардың атын
оқытушы практикалық сабақ барысында жариялайды.
Оқу ДБ-сы (қосымшада) 1-кестеде көрсетілген, бағандық негізгі
берілгендерден тұрады.
Кесте1. Универсам жұмысшылары туралы деректер базасының өрістерінің аты.
|Баған |Өріс аты |Түсіндірулер |
|A |Фамилиясы |Жұмысшы фамилиясы |
|B |Аты |Жұмысшы аты |
|C |Әкесінің аты |Жұмысшының әкесінің аты |
|D |Жынысы |Жұмысшының жынысы |
|E |Туған күні |Жұмысшының туған күні |
|F |Қызметі |Жұмысшының орындайтын қызметі |
|G |Табысы | Жұмысшының ақшалай табысы |
|H |Жанұя жағдайы |Жұмысшының жанұя жағдайы |
|I |Бала саны |Жұмысшының жанұясындағы бала саны |
Ескерту: Жынысы м немесе ж әріптерімен кодталады . Жанұя жағдайы келесі
мәтіндік мәндермен берілуі мүмкін: бойдақ,ұйленген,айрылысқан,жесір,күйеуге
шыққан, күйеуге шықпаған. Қызметтері: директор, бухгалтер, сатушы 1кат.,
сатушы 2кат., сатушы 3кат.,жинаушы, жүк тасушы және т.б.
СОӨЖ №1. 2-кестеде берілген ұғымдардың, құралдардың, технологиялардың
мәнін түсіндіру.
Кесте 2. Жеке тапсырма нұсқасы
|Сонғы сан| Мазмұндама тақырыбы |
|сынақ | |
|кітапшасы| |
|№ | |
|0 |Деректер базасының және ақпараттық жүйенің анықтамасы. |
|1 |Берілгендер моделі. Берілгендер анықтамасы және оларды |
| |сақтау. |
|2 |Атрибут, домен ұғымдары. |
|3 |Берілгендерді басқару және өңдеу . |
|4 |Берілгендерді басқару және өңдеу. |
|5 |МҚБЖ-дағы берілгендер типі. |
|6 |ДБ-сының моделдері,ДБ-сының реляциондық моделі |
|7 |МҚБЖ –да ДБ-н құру этабы |
|8 |МҚБЖ- да ДБ-на сұраныс құру . |
|9 |Офистік программада қолданушылық қосымша құру. |
СОӨЖ №2. 3-кестеде келтірілген, Internet глобальді компьютерлік желіде
қолданылатын құралдар мен технологияларға сипаттама беру.
Кесте 3. Жеке тапсырма нұсқасы
| нұсқа № |Мазмұндама тақырыбы |
|0 |Ақпаратты жүйені өңдеуде есептің құрылымы неліктен |
| |негізгі фактор болып табылады ? |
|1 |Есептің қойылымы ақпараттық жүйенің классификациясына |
| |қалай әсер етеді? |
|2 |Басқару есеп беруді құрушы ақпараттық жүйенің |
| |ерекшеліктері қандай? |
|3 |Альтернативті шешім өңдейтін ақпаратты жүйенің түрлері|
| |мен ерекшеліктері қандай ? |
|4 |Ақпаратты жүйелердің классификациялануындағы |
| |функционалдық белгінің мәні қандай ? |
|5 |Оперативтік дәрежедегі АЖ-дің, мамандарға арналған |
| |АЖ-дің, орта буын менеджерлері үшін стратегиялық АЖ-дің|
| |рөлі мен функциялары ? |
|6 |Автоматталу дәрежесі бойынша, қолдану аумағы бойынша |
| |ақпаратты қолданудың сипаттамасын ақпаратты жүйелердің |
| |классификациясына келтіріңдер. |
|7 |Жүйені классификациялаудаға басқару дәрежесі дегеніміз |
| |не? |
|8 |Ақпараттық жүйе дегеніміз не? |
|9 |Ақпараттық жүйе қалай дамыды? |
СОӨЖ №3. MS Excel кестелік процессоры ортасында құрылған, универсам
жұмысшыларының берілгендерінен тұратын, кадрлар бөлімінің бар ДБ-ның
құрылымын сипаттау. Сонымен қатар, 4-кесте көшірмесін толтыру арқылы ДБ-ғы
өріс санын және әр өрістің берілгендерінің типін(форматын)
көрсету(мәтіндік, сандық, ақшалық/қаржылық, мерзімдік)
Барлық нұсқа үшін ортақ тапсырма.
Кесте4 . Универсам жұмысшылары туралы деректер базасының сипаттамасы.
ДБ-сы алатын ұяшық диапазоны - A1 : I80.
ДБ-ның өріс саны - _____.
ДБ-ғы жазулар саны - _____.
|Баған |Өріс аты |Берілгендер типі |
|A |Фамилиясы | |
|B |Аты | |
|C |Әкесінің аты | |
|D |Жынысы | |
|E |Туған күні | |
|F |Қызметі | |
|G |Табысы | |
|H |Жанұя жағдайы | |
|I |Бала саны | |
СОӨЖ №4. 5-кестеде берілген критерийлерге байланысты ДБ-ның екідәрежелі
реттелуін жүзеге асыру. Сонымен қатар, бірінші этапта бірінші критерийге
сай, екінші этапта бірінші критерийдің бірдей мәні бар жазулар үшін,
екінші критерийге сай сұрыптаулар жүргізу. Диапазонды сұрыптау диалогты
терезесі түрінде берілген суреті (төменде 4-тапсырманың орындалуында
көрсетілген) қолданып қолданушының әрекетін қадаммен толықтай көрсету.
Кесте 5. Жеке тапсырма нұсқасы
|Нұсқа |Сұрыптау критериилері |
|№ | |
| |Бірінші |Екінші |
|0 |Алдымен еркектер, сонан соң |Жұмысшы жасының кемуі |
| |әйелдер |бойынша |
|1 |Қызметтерін алфавит бойынша |Жұмысшы жасының өсуі |
| | |бойынша |
|2 |Алдымен еркектер, сонан соң |Фамилияларын алфавит |
| |әйелдер |бойынша |
|3 |Қызметтерін алфавит бойынша |Табыстарының кемуі бойынша |
|4 |Алдымен еркектер, сонан соң |Қызметтерін алфавит бойынша|
| |әйелдер | |
|5 |Алдымен әйелдер, сонан соң |Бала санының кемуі бойынша |
| |еркектер | |
|6 |Қызметтерін алфавит бойынша |Алдымен әйелдер, сонан соң |
| | |еркектер |
|7 |Алдымен әйелдер, сонан соң |Табыстарының өсуі бойынша |
| |еркектер | |
|8 |Алдымен еркектер, сонан соң |Бала санының өсуі бойынша |
| |әйелдер | |
|9 |Фамилияларын алфавит бойынша |Аттарын алфавит бойынша |
СОӨЖ №5. 6- кестедегі фильтрлеуге сәйкес, автофильтр операциясы арқылы,
ДБ жазуын өңдеу. Қолданушыға қажет әрекеттерді қадам бойынша сипаттау.
Сонымен қатар қолданушы автофильтрі диалогтық терезесін ұсыну(5-тапсырманың
орындауын қараңыз)
Кесте 6. Жеке тапсырма нұсқасы
|Соңғы сан|Фильтрация критериі |
|сынақ | |
|кітапшасы| |
|№ | |
|0 |“Ми”-дан немес “Ни”- дан басталатын фамилиялар |
|1 |Бастапқы әрпі “Б”, 3-ші әрпі“р” болатын фамилиялар |
|2 |Баласы жоқ немесе төрттен көп баласы барлар |
|3 |Барлық категориядағы сатушылар |
|4 |Аттары “Александр” немесе“Алексей” болатындар |
|5 |Жесірлер |
|6 |Әкесінің аты “Александрович” немесе “Александровна” |
| |болатындар |
|7 |Табыстары 2500 нан 3000 руб. болатындар |
|8 |Кез келген бөлімше бастығы мен олардың орынбасарлары |
|9 |Бойдақ еркектер мен күйеуге шықпаған әйелдер |
СОӨЖ №6. 7- кестедегі фильтрлеуге сәйкес, көп қадамды автофильтр
операциясын қолдану арқылы, ДБ жазуын өңдеу. Қолданушы орындауы керек
қадамдар тізбегін толықтай жазу керек.
Сонымен қатар, қолданбалы қолданушы автофильтрі диалогтық терезесін сурет
ретінде ұсыну(5 және6-тапсырманың орындалуын қараңыз)
Кесте 7. Жеке тапсырма нұсқасы
|Нұсқа № |Фильтрация критериі |
|0 |Табысы 2000 руб. Асатын еркектер. |
|1 |Табысы 2000 руб. кем кез –келген категория сатушысы. |
|2 |Кассир немесе кассир-контролер әйелдер |
|3 |Балалары бар жесір немесе айырылысқан әйелдер . |
|4 |Балалары жоқ күйеуге шықпаған немесе айырылысқан |
| |әйелдер |
|5 |Балалары бар айырылысқан әйелдер |
|6 |Табыстары 2500 руб. кем жесір әйелдер мен еркектер. |
|7 |1 және2- категориядағы күйеуге шықпаған әйелдер |
|8 |Елена немесе Вера атты кез келген категориядағы |
|9 |Бухгалтер еркектер |
СОӨЖ №7. Кеңейтілген фильтр операциясын қолданып, 6 тапсырма
критерийлеріне сәйкес бір қадамды фильтрлеуді орындау. Сәйкес критерийлер
блогын ДБ кестесінің соңына орналастыру. Қолданушы орындауы керек қадамдар
тізбегін толықтай жазу керек. Сонымен қатар, осындай блогтың қолданылатын
бөлігі мен кеңейтілген фильтр диалогтық терезесін сурет ретінде ұсыну(7-
тапсырманың орындалуын қараңыз)
СОӨЖ №8. Деректер базасымен жұмыс категориясы функциясын қолдану арқылын
ДБ-на сұраныс жіберу. Қолданушы орындауы керек қадамдар тізбегін толықтай
жазу керек. Сонымен қатар, осындай блогтың қолданылатын бөлігі мен сәйкес
есептеу формуласын келтіру (8-тапсырманың орындалуын қараңыз). Сұраныстар
нұсқасы 8- кестеде келтірілген.
Кесте 7. Жеке тапсырма нұсқасы
|нұсқа № |Деректер базасына сұраныс |
|0 |Кез келген категория сатушыларының табысы мөлшері |
|1 |Жесір әйелдер мен еркектердің саны |
|2 |Еркектердің максималдық табысы |
|3 |Әйелдердің минималды табысы |
|4 |1-категориядағы сатушы әйелдер |
|5 |Кез келген бөлім бастығының орташа табысы |
|6 |Айырылысқандардың балаларының қосындысы |
|7 |Бухгалтерлердің орташа табысы |
|8 |Табысы 2500 руб. асатын үйленбегендердің саны. |
|9 |Жесір әйелдер мен еркектердің балаларының саны |
СОӨЖ №9. Құрама кесте құру операциясын қолдану арқылы ДБ-на айқасқан
сұраныс жіберу. Қолданушы орындауы керек қадамдар тізбегін толықтай жазу
керек. . Сонымен қатар, 3-4-қадамның диалогтық терезесін сурет ретінде
ұсыну. Қосымша кесте мастері(9-тапсырманың орындалуын қараңыз). Сұраныстар
нұсқасы 9 - кестеде келтірілген
Кесте 7. Жеке тапсырма нұсқасы
|Нұсқа № |ДБ-на сұраныс |
|0 немесе |Әйелдер үшін және еркектер үшін жеке әр қызметтегі |
|5 |жұмысшылар саны |
|1 немесе |Әйелдер үшін және еркектер үшін жеке жанұя |
|6 |жағдайлары әр топтағы жұмысшылардың балаларының саны |
|2 немесе |Әйелдер үшін және еркектер үшін жеке әр қызметтегі |
|7 |жұмысшылардың орташа табыстары. |
|3 немесе |Әйелдер үшін және еркектер үшін жеке жанұя |
|8 |жағдайлары әр топтағы жұмысшылардың максималды бала |
| |саны |
|4 немесе |Әйелдер үшін және еркектер үшін жеке әр қызмет |
|9 |түрінің максималды табыс мөлшері |
СОӨЖ- н орындауға арналған әдістемелік нұсқау
1 және 2- тапсырмалар әрқайсысы қолжазбамен 8-10 бет болатындай орындалуы
керек. 1-тапсырманың нұсқаларын орындау офистік қосымшалармен соның
ішінде MS Access МҚБЖ-мен байланысты. Сонымен қатар, тек материал
соңындағы әдебиеттермен шектелмей, компьютерлік тақырыптарға байланысты
журналдарды, Internet желісін де пайдалану керек.
4-9 –тапсырмалар ДБ-на сұраныс сценарилерін құрау арқылы орындалады. Бұндай
сценарийлер сәйкес ұяшық диапазондарын ерекшелеу, құралдар мәзірінің
пунктерін таңдау, диалогтық терезелердің өрістерін толтыру және т.б
(тапсырманы орындауға арналған мысалдарды қараңыз)қолданушы әрекетін
толықтай сипаттау керек. Мұндай жолмен жасалған материалдар информатика
кафетрасының компьютерлік класстарында практикалық сабақтарында
тапсырмаларды оперативті түрде орындауды қамтамасыз ету керек.
4-9- тапсырмаларды үйден орындау да қабылданады. Бұндай жағдайда
тапсырманың орындалуымен бірге ДБ-на сұраныс нәтижелері баспаға шыққан
түрінде өткізіледі. Ал ДБ-сын студент дискетпен немесе басқадай тасымалдау
құралы арқылы сәйкес файлдың көшірмесін әкелуі қажет.
Ерекше жағдай ретінде, 1-3- тапсырмаларды 1-бақылау ретінде өткізуге
болады. Практикалық сабақ кезінде студент ДБ-на сұраныстың жүзеге асыру
нәтижесін қағазға түсіріп отыруы керек, содан соң, өзінің іс-әрекетін
сәйкес сценаримен толықтырады. Бірақ мұндай қосымшаға берілетін уақыт
бірнеше күн ғана болуы керек.
5-9- тапсырмалар берілген іздеу критерийіне сәйкес, берілгендерді іздеу мен
өңдеумен байланысқан ДБ-на сұраныстың орындалуынан тұрады. . Мұндай
сұраныстар MS Excel кестелік процессор ортасында келесідей әдістерден
тұрады:
Берілгендер/Форма...,құралдар мәзірінің пунктерін таңдауда құрылатын
Критерии батырмасына тышқанды басып Форманы қолдану арқылы, ары қарай
сәйкес форма өрісінде ізделінді мәнді енгізу керек, ал мәтіндік мәндер үшін
бастапқы уникалды фрагментті енгізу керек. Іздеудің нәтижесі ретінде
формада ДБ-ның басынан бастап енгізілген ізделінді мәнге сәйкес жазулар
тізімі шығады. Келесі немесе алдыңғы батырмаларын басу арқылы алдыңғы
немесе келесі жазуға өтуге болады;.
Автофильтр операциясының көмегін қолданумен (төмендегі 5 және 6
тапсырмалардың орындалуын қараңыз);
Іздеу критерилерінің алдын-ала түрленген блогын қолданатын, кеңейтілген
фильтр операциясының көмегін қолданумен (төмендегі 7 тапсырманың орындалуын
қараңыз);
Кеңейтілген фильтрлеу механизмін қолданатын оның нәтижесін кезекті
өңдеумен, ДБ-мен жұмыс категориясы функциясын қолданумен (төмендегі 8
тапсырманың орындалуын қараңыз);
Қосымша кестелер мастері диалогы көмегімен, қосымша кесте құру жолымен
(төмендегі 9 тапсырманың орындалуын қараңыз);
Правка/іздеу..., құралдар мәзірінің пунктін қолану арқылы, ДБ кестесіне
қолдану аз тиімді деп есептеуге болады.
7 және 8 тапсырмаларда енгізілген жазуларды таңдау шарттарына сәйкес
критерилер блогын түрлендіру қажет. Осы мақсатпен ДБ кестесінің соңында бос
жолдарды қосу көмегімен критерилер блогын орналастыру үшін алдын-ала ұяшық
диапазонын резервтеу қажет. Содан соң ДБ өрісінің тақырыбы жолын критерилер
блогының бірінші жолына көшіру қажет. Мысалы, алмастыру бумасының
көмегімен. Ары қарай критерилер блогының екінші жолынан бастап, жазуларды
таңдаудың нақты шартына сәйкес толтырылады. Сонымен қатар , фильтрлеу
критерийінің комбинациясы жеке критерийлерден блоктың жеке
ұяшықтарында, келесі ережелер бойынша түрленеді : жолдарда бірігу- ЖӘНЕ
логикалық операциясының көмегімен, бағандарда- НЕМЕСЕ логикалық
операциясының көмегімен. Осындай түрде алынған критерийлер блогын бақылау
жұмысында сәйкес сурет түрінде көрсету керек.
8- тапсырма кеңейтілген фильтрлеу механизмін қолданатын оның нәтижесін
кезекті өңдеуді қолданатын, ДБ-мен жұмыс категориясы функциясын
қолдануды қажет етеді:
БДСУМ - көрсетілген бағандардағы мәндердің қосындысы;
БСЧЁТ – мәтіндік мәнді қабылдамайтын, көрсетілген бағандардағы сандардың
саны;
ДМАКС - көрсетілген бағандардағы максималды мәнді табу;
ДМИН - көрсетілген бағандардағы минималды мәнді табу;
ДСРЗНАЧ - көрсетілген бағандардағы орта арифметикалық мәнді есептеу.
Жоғарыда көрсетілген функциялардың барлығында үш аргумент бар:
Енгізілген ДБ-сы алатын ұяшықтар диапазоны;
Фильтрлеуден кейін қосындысы есептелетін, мәндері саналатын, максимумы
ізделінетін және т.б баған-өріс атынан тұратын ұяшық аты;
Фильтрлеу критерилері блогының ұяшық диапазоны.
өткен фильтрлеудің жазылым санын есептейтін БСЧЁТ функциясын өріс аты
ретінде қолдануда, өрістің типін мәтіндік емес қылып алу керек, мсыалы,
арифметикалық. (төмендегі 8 тапсырманың орындалуын қараңыз)
9 – тапсырмадағы ДБ-на айқасқан сұраныс төрт қадамнан тұратын қосымша
кесте мастері диалогының көмегімен жүзеге асырылады.:
1 қадам - берілгендер негізінде Microsoft Excel тізімінде немесе ДБ-да
болатын кесте құруды растау;
2 қадам - ДБ-сы алатын ұяшықтар диапазонын ерекшелеу;
3 қадам – құрылатын кестенің сәйкес аумағына өріс атын апару көмегімен
қосымша кестені орналастыру;
4 қадам- қосымша кестенің орнласу нұсқасын таңдау (төмендегі 9
тапсырманың орындалуын қараңыз)
СОӨЖ –ді орындау мысалдары
СОӨЖ №4.ДБ-да келесі критерилерді қолданып екідәрежелі сұрыптауды
орындау: бірінші-бала санының кемуі бойынша; екінші- жанұя жағдайының тобы
алфавиті бойынша.
Сұрыптау сценариі
Енгізілген ДБ –сы алатын ұяшықтар диапазонын тышқанмен сүйреу немесе
[Shift]+[Ctrl]+[End] пернелер комбинациясы арқылы ерекшелеу (Фамилия өріс
атынан тұратын ұяшықты алдын-ала позициялау).
Құралдар мәзірінің Берілгендер/Сұрыптау пунктін таңдау
1 суретке сәйкес, диапазонды сұрыптау терезесін толтыру.
Сурет- 1
Сұрыптау нәтижесін визуалды бақылау . Төмендегі екінші суретте сұрыптаудан
кейінгі ДБ-ның фрагменті көрсетілген.
Сурет- 2
Келесі тапсырманы орындауға дайындық мақсатында- сұрыптау нәтижесін жою,
мысалы, стандартты құралдар панельінде сәйкес батырмада тышқанды басу
немесе[Ctrl]+[z]пернелер комбинациясы арқылы .
СОӨЖ №5 Автофильтр операциясын қолдану арқылы үш немесе төрт әріптен
тұратын фамилия – критериіне байланысты ДБ-ның жазуына сұрыптау жасау.
ДБ-на сұраныс сценариі.
енгізілген ДБ-сы алатын ұяшықтар диапазонын ерекшелеу.
Берілгендер/Фильтр/Автофильтр құралдар мәзірінің пунктін таңдау.
(төмендегі 3-суреттебарлық өріс аттарын ашылатын тізімге түрлендірген
автофильтр қосылғаннан кейінгі ДБ-ның фрагменті көрсетілген.
Сурет- 3
ашылатын Фамилия өрісінің (шарт) позициясындағы тізімін таңдау
4-суретке сәйкес қолданушы автофильтрі диалогтық терезесін толтыру.
Сурет- 4
Фильтрлеу нәтижесін визуалды бақылау.
Келесі тапырманы орындауды дайындау мақсатында - ашылатын Фамилия өрісінде
(Барлығы) позициясын таңдау арқылы фильтрлеудің нәтижесінен бас тарту.
СОӨЖ №6 Автофильтрдің көпқадамды операциясын қолдану арқылы, ДБ-ғы
жазуларды үш немесе одан да көп баласы бар әйелдер критериіне сәйкес
сұрыптау.
ДБ-на сұраныс сценариі
Ашылатын Жынысы өрісінде ж позициясын таңдау. Сонымен қатар 5-тапсырмадағы
автофильтр қолданылады.
Ашылатын балалар саны өрісі тізімінен шарт позициясын таңдау
5-суретке сәйкес қолданушы автофильтрі диалогтық терезесін толтыру
Сурет- 5
Фильтрлеу нәтижесін визуалды бақылау.
Келесі тапырманы орындауды дайындау мақсатында –құралдар мәзірінде
Берілгендер/ Фильтр/Барлығын көрсету пунктін таңдау және Берілгендер/
Фильтр/Автофильтр пунктін қайта таңдау арқылы фильтрлеу нәтижесінен бас
тарту.
СОӨЖ №7. Кеңейтілген фильтр операциясын қолдану арқылы үш немесе одан да
көп баласы бар әйелдер критериіне сәйкес бір қадамды фильтрлеуді орындау
сұрыптау.
ДБ-на сұраныс сценариі
Енгізілген ДБ-сы кестесінің соңында төрт жол енгізу үшін ұяшықтар
диапазонын резервтеу.
Критерилер блогының бірінші жолына ДБ-сы өрісі аты жолын көшіру, ауысу
бумасын қолдану арқылы.
6-суретте көрсетілгендей критерилер блогының екінші жолына таңдау шарттарын
енгізу.
сурет-6
Енгізілетін ДБ-ның ұяшықтар диапазонын белгілеу.
Құралдар мәзірінде Берілгендер/ Фильтр/Кеңейтілген Фильтр пунктін таңдау.
7-суретке сәйкес Кеңейтілген Фильтр диалогтық терезесін толтыру.
Сурет- 7
Фильтрлеу нәтижесін визуалды бақылау.
Келесі тапырманы орындауды дайындау мақсатында –құралдар мәзірінде
Берілгендер/ Фильтр/Барлығын көрсету пунктін таңдау арқылы фильтрлеу
нәтижесінен бас тарту.
СОӨЖ №8. ДБ-мен жұмыс категориясын қолданып ДБ-на сұранысты жүзеге асыру.
Үйленгеннемесе күйеуге шыққан және баласы жоқ жұмысшылар санын есептеу
формуласын жазу.
ДБ-на сұраныс сценариі
8-суретте көрсетілгендей жазуларды таңдаудың жаңа шартына сәйкес критерилер
блогын таңдау
сурет. 8
A86 ұяшығына (енгізілген ДБ-сы кестесінің соңына) сұраныстың жоспарланған
түсінрірмесін енгізу, ал E86 ұяшығына Фунция мастерінің көмегімен
сәйкес формуланы енгізу. 9- суретте көрсетілгендей Фунция мастерінің ДБ-
мен жұмыс функция категориясынан және БСЧЁТ функция атын диалог
процесінде таңдау.
Сурет 9
10- суретке сәйкес үш аргументті функциялы диалогтық терезесін толтырыңыз.
Сурет 10
Фунция мастері диалогының соңында E86 ұяшығына БСЧЁТ(A5:I84;G5;H1:I3),
формуласы енгізілуі керек. Мұндағы G5- фильтрлеу шарттарын
қанағаттандыратын , жазу санын санау үшін қолданылатын ,табыс –
арифметикалық мәнінен тұратын өріс аты ұяшығы.
E86 ұяшығында ДБ-на жіберілген сұраныс нәтижесі.
СОӨЖ №9. ДБ-на қосымша кесте құру операциясын қолданып: еркектер мен
әйелдер үшін жеке әр жанұя тобына сәйкес минималды табысты табу сұранысын
жүзеге асыру.
ДБ-на сұраныс сценариі
Құралдар мәзірінде Берілгендер/Қосымша кесте пунктін таңдау.
Қосымша кесте мастерімен диалогтың бірінші қадамын жүзеге асыру – Microsoft
Excel ДБ-да немесе тізіміндегі Берілгендер негізінді кесте құру нұсқасын
таңдау. Қосымша кесте мастерімен диалогтың екінші қадамын жүзеге асыру – ДБ-
сы алатын ұяшықтар диапазонын ерекшелеу.
Қосымша кесте мастерімен диалогтың үшінші қадамды жүзеге асыру (12 сурет )
Жанұя жағдайы өрісінің атын қосымша кесте жолы аумағына көшіру;
Жынысы өрісінің атын қосымша кесте бағаны аумағына көшіру;
Табысы өрісінің атын қосымша кестенің берілгендер аумағына көшіру;
11-суретте көрсетілгендей берілгендер облысында сәйкес берілгендер облысы
аумағында және минимум позициясын таңдап, екі рет шерту арқылы есептеулер
нұсқасы тізімін ашу.
[pic]
рис. 11
Қосымша кесте мастерімен диалогтың үшінші қадамын аяқтамас бұрын 12-
суретте көрсетілгендей құрылып жатқан кестенің құрылымын бақлау.
Сурет- 12
Қосымша кесте мастері көмегімен диалогтың төртінші қадамын жүзеге асыру-
кестеге жаңа бет қосу нұсқасын таңдау.
13 суретте көрсетілгендей жұмыс кітабының жаңа құрылған бетінде қосымша
кесте құру нәтижесін таңдау.
Сурет- 13
Қосымша –Оқу базасы
|Фамилиясы|Аты |Әкесінің аты|Жын|Туған |Қызметі | |Жанұя |Бала саны|
| | | |ысы|күні | |Табысы|жағдайы | |
|Агеев |Сергей |Петрович |м |25.05.7|товаровед | 2 |Үйленген |2 |
| | | | |0 | |500р. | | |
|Андреев |Георгий|Алексеевич |м |03.08.4|бухгалтер | 2 |Айырылысқан |0 |
| | | | |4 | |100р. | | |
|Андреев |Юрий |Дмитриевич |м |12.08.4|бухгалтер | 2 |Жесір |5 |
| | | | |2 | |100р. | | |
|Андреев |Алексан|Алексеевич |м |22.09.5|Сатушы 2кат.| 2 |Үйленген |4 |
| |др | | |5 | |450р. | | |
|Андреев |Алексан|Сергеевич |м |19.02.5|Күзетші | 1 |Бойдақ |0 |
| |др | | |1 | |300р. | | |
|Аникина |Ирина |Григорьевна |ж |20.09.7|Сатушы | 2 |Күйеуге |4 |
| | | | |3 |2кат. |200р. |шықпаған | |
|Анисимов |Григори|Сергеевич |м |07.07.6|Жүк түсіруші| 1 |Үйленген |1 |
| |й | | |4 | |200р. | | |
|Аннушкин |Сергей |Петрович |м |02.11.4|зам.директор| 3 |Жесір |2 |
| | | | |9 |а |500р. | | |
|Антоненко|Иван |Анатольевич |м |26.12.7|Сатушы 2кат.| 2 |Үйленген |1 |
| | | | |6 | |060р. | | |
|Атоманюк |Алексей|Федорович |м |13.01.7|зав.секцией | 2 |Үйленген |3 |
| | | | |7 | |800р. | | |
|Багирова |Елена |Константинов|ж |09.12.7|Сатушы 1кат.| 2 |Күйеуге |1 |
| | |на | |4 | |400р. |шықпаған | |
|Базина |Людмила|Петровна |ж |07.04.5|экономист | 2 |Күйеуге |1 |
| | | | |4 | |900р. |шықпаған | |
|Баранова |Ирина |Петровна |ж |03.05.7|бухгалтер | 1 |Жесір |5 |
| | | | |7 | |960р. | | |
|Березкина|Алла |Сергеевна |ж |15.02.7|товаровед | 2 |Күйеуге |3 |
| | | | |1 | |500р. |шыққан | |
|Бирюкова |Алексан|Алексеевна |ж |18.09.8|Сатушы 2кат.| 2 |Күйеуге |4 |
| |дра | | |0 | |060р. |шыққан | |
|Богданова|Ирина |Игоревна |ж |06.09.7|Сатушы 3кат.| 1 |Жесір |0 |
| | | | |5 | |740р. | | |
|Бондарчук|Сара |Георгиевна |ж |08.12.6|зав.секцией | 2 |Күйеуге |1 |
| | | | |8 | |800р. |шықпаған | |
|Борисов |Алексан|Алексеевич |м |16.05.7|экспедитор | 2 |Үйленген |1 |
| |др | | |5 | |200р. | | |
|Борисова |Татьяна|Александровн|ж |21.08.4|зав.секцией | 2 |Жесір |1 |
| | |а | |8 | |600р. | | |
|Бурова |Татьяна|Александровн|ж |11.05.6|кассир-контр| 2 |Күйеуге |2 |
| | |а | |1 |олер |300р. |шықпаған | |
|Васильева|Татьяна|Борисовна |ж |24.07.5|заңгер | 2 |Жесір |2 |
| | | | |9 | |900р. | | |
|Гарин |Алексан|Петрович |м |22.01.6|Сатушы 1кат.| 2 |Жесір |5 |
| |др | | |5 | |400р. | | |
|Гранина |Нина |Алексеевна |ж |21.10.7|администрато| 2 |Күйеуге |1 |
| | | | |8 |р |600р. |шықпаған | |
|Грачева |Алла |Алексеевна |ж |09.09.7|гл.бухгалтер| 3 |Айырылысқан |2 |
| | | | |1 | |000р. | | |
|Григорьев|Алексан|Сергеевич |м |26.04.6|коммерч.аген| 3 |Бойдақ |2 |
| |др | | |0 |т |200р. | | |
|Данилова |Татьяна|Александровн|ж |02.11.5|Сатушы 2кат.| 2 |Күйеуге |0 |
| | |а | |9 | |060р. |шыққан | |
|Дмитриева|Ирина |Игоревна |ж |01.11.6|бухгалтер | 1 |Күйеуге |1 |
| | | | |5 | |960р. |шыққан | |
|Дорофеева|Алла |Сергеевна |ж |03.03.7|кассир-контр| 2 |Күйеуге |0 |
| | | | |8 |олер |400р. |шықпаған | |
|Дрозд |Татьяна|Александровн|ж |30.07.6|зам.зав.секц| 2 |Жесір |4 |
| | |а | |8 |ией |600р. | | |
|Егорова |Нина |Алексеевна |ж |15.11.6|жинастырушы | 1 |Күйеуге |3 |
| | | | |8 | |500р. |шыққан | |
|Ефимова |Алла |Сергеевна |ж |21.11.6|Сатушы 2кат.| 2 |Күйеуге |2 |
| | | | |0 | |100р. |шыққан | |
|Жук |Вера |Алексеевна |ж |02.01.5|Сатушы 1кат.| 2 |Күйеуге |1 |
| | | | |9 | |400р. |шықпаған | |
|Зверева |Бэлла |Гавриловна |ж |12.04.4|Сатушы 3кат.| 1 |Күйеуге |1 |
| | | | |9 | |840р. |шыққан | |
|Иванова |Нина |Алексеевна |ж |10.03.7|Сатушы 2кат.| 2 |Күйеуге |0 |
| | | | |6 | |100р. |шықпаған | |
|Ильина |Людмила|Николаевна |ж |04.08.7|жинастырушы | 1 |Айырылысқан |0 |
| | | | |5 | |500р. | | |
|Каро |Наталия|Константинов|ж |11.07.6|Сатушы 3кат.| 1 |Күйеуге |1 |
| | |на | |4 | |750р. |шықпаған | |
|Ким |Ирина |Олеговна |ж |12.06.6|Сатушы 3кат.| 1 |Күйеуге |0 |
| | | | |9 | |800р. |шықпаған | |
|Киреева |Нина |Борисовна |ж |03.03.7|фасовщица | 1 |замужем |1 |
| | | | |0 | |600р. | | |
|Китуничев|Вера |Дмитриевна |ж |07.07.6|ст.кассир | 2 |Күйеуге |2 |
|а | | | |4 | |500р. |шыққан | |
|Коваленко|Анна |Давыдовна |ж |17.07.7|Сатушы 3кат.| 1 |Күйеуге |3 |
| | | | |3 | |800р. |шыққан | |
|Козлова |Елена |Николаевна |ж |26.02.6|Сатушы 3кат.| 1 |Күйеуге |1 |
| | | | |3 | |900р. |шықпаған | |
|Константи|Алексан|Олегович |м |11.02.5|бухгалтер | 2 |Айрылысқан |1 |
|нов |др | | |5 | |000р. | | |
|Лазаренко|Алла |Сергеевна |ж |01.06.6|Сатушы 3кат.| 1 |Күйеуге |1 |
| | | | |5 | |900р. |шыққан | |
|Леонова |Нина |Алексеевна |ж |05.10.7|кассир | 2 |Күйеуге |0 |
| | | | |5 | |200р. |шыққан | |
|Мартынихи|Анна |Дмитриевна |ж |01.10.6|Ыдыс | 1 |Күйеуге |2 |
|на | | | |5 |қабылдаушы |600р. |шыққан | |
|Милашевич|Алла |Александровн|ж |12.09.7|Сатушы 2кат.| 2 |Күйеуге |1 |
| | |а | |5 | |060р. |шыққан | |
|Минина |Лиана |Зурабовна |ж |02.11.7|кассир | 2 |Күйеуге |2 |
| | | | |5 | |250р. |шыққан | |
|Минц |Алексан|Сергеевич |м |07.02.5|Күзетші | 2 |Айрылысқан |1 |
| |др | | |6 | |160р. | | |
|Михайлов |Алексей|Петрович |м |05.08.7|Ыдыс | 1 |Үйленген |0 |
| | | | |1 |қабылдаушы |600р. | | |
|Москвина |Алла |Сергеевна |ж |01.08.7|зам.зав.секц| 2 |Күйеуге |3 |
| | | | |7 |ией |400р. |шыққан | |
|Мухина |Наталья|Олеговна |ж |29.06.6|кассир | 2 |Күйеуге |1 |
| | | | |2 | |300р. |шыққан | |
|Наливайко|Ирина |Олеговна |ж |02.07.7|повар | 2 |Күйеуге |1 |
| | | | |5 | |300р. |шыққан | |
|Нарышкина|Елена |Емельяновна |ж |25.06.7|фасовщица | 1 |Күйеуге |1 |
| | | | |5 | |900р. |шыққан | |
|Никодимов|Петр |Александрови|м |31.01.6|Сатушы 3кат.| 1 |Айрылысқан |0 |
| | |ч | |1 | |900р. | | |
|Николаев |Петр |Алексеевич |м |05.12.3|кассир | 2 |Жесір |1 |
| | | | |9 | |300р. | | |
|Николаева|Наталия|Константинов|ж |23.07.6|повар | 2 |Күйеуге |0 |
| | |на | |1 | |000р. |шыққан | |
|Озерова |Нина |Алексеевна |ж |05.06.6|Сатушы 3кат.| 1 |Күйеуге |1 |
| | | | |4 | |900р. |шыққан | |
|Павлова |Вера |Олеговна |ж |17.10.5|Сатушы 3кат.| 1 |Күйеуге |0 |
| | | | |9 | |800р. |шықпаған | |
|Петрова |Анна |Дмитриевна |ж |07.04.7|бухгалтер | 1 |Күйеуге |0 |
| | | | |3 | |900р. |шықпаған | |
|Петрова |Анна |Юрьевна |ж |31.08.6|Сатушы 3кат.| 1 |Күйеуге |2 |
| | | | |3 | |800р. |шықпаған | |
|Петрушеви|Ирина |Олеговна |ж |22.01.8|Сатушы 3кат.| 1 |Күйеуге |0 |
|ч | | | |0 | |800р. |шықпаған | |
|Пушкина |Нина |Алексеевна |ж |31.01.5|кассир | 2 |Күйеуге |0 |
| | | | |8 | |300р. |шықпаған | |
|Рудакова |Анна |Дмитриевна |ж |20.04.7|Сатушы 1кат.| 2 |Күйеуге |1 |
| | | | |2 | |300р. |шықпаған | |
|Салтыкова|Нина |Алексеевна |ж |15.03.7|кассир | 2 |Күйеуге |0 |
| | | | |6 | |300р. |шықпаған | |
|Селедкина|Ирина |Олеговна |ж |14.02.6|директор | 4 |Айрылысқан |1 |
| | | | |9 | |000р. | | |
|Смирнова |Елена |Емельяновна |ж |24.01.7|кассир-контр| 2 |Айрылысқан |3 |
| | | | |9 |олер |400р. | | |
|Соловьева|Алла |Сергеевна |ж |10.06.6|Сатушы 3кат.| 1 |Айрылысқан |1 |
| | | | |9 | |960р. | | |
|Сурикова |Нина |Игоревна |ж |27.12.7|зам.зав.секц| 2 |Айрылысқан |3 |
| | | | |8 |ией |500р. | | |
|Тарасова |Жанна |Осиповна |ж |13.07.7|Сатушы 3кат.| 1 |Айрылысқан |0 |
| | | | |2 | |900р. | | |
|Трофимова|Елена |Николаевна |ж |10.09.7|Сатушы 1кат.| 2 |Айрылысқан |0 |
| | | | |9 | |400р. | | |
|Трушко |Нина |Олеговна |ж |03.04.7|корзинщица | 1 |Күйеуге |0 |
| | | | |2 | |540р. |шыққан | |
|Уханова |Эльвира|Ивановна |ж |23.12.7|кассир | 2 |Айрылысқан |1 |
| | | | |4 | |300р. | | |
|Федоренко|Нина |Викторовна |ж |01.05.7|зам.зав.секц| 2 |Айрылысқан |2 |
| | | | |7 |ией |500р. | | |
|Федоров |Виктор |Александрови|м |13.09.7|күзетші | 2 |Бойдақ |0 |
| | |ч | |0 | |100р. | | |
|Чаадаев |Борис |Викторович |м |19.05.6|Ком. | 3 |Бойдақ |0 |
| | | | |3 |директор |600р. | | |
|Чупятов |Петр |Алексеевич |м |26.03.7|Жүк түсіруші| 1 |Айрылысқан |2 |
| | | | |6 | |200р. | | |
|Шакерзано|Алексей|Дмитриевич |м |17.04.7|күзетші | 1 |Үйленген |0 |
|в | | | |2 | |200р. | | |
|Янковская|Жанна |Викторовна |ж |21.12.7|зав.секцией | 2 |Айрылысқан |0 |
| | | | |0 | |700р. | | |
СӨЖ ТАПСЫРМАЛАРЫ
Пәннің жұмыс жоспарына сәйкес студенттер өздік жұмысқа арналған
тапсырмаларды орындаулары керек. Дәптердің сыртқы бетінде төмендегілерді
көрсетуі керек:
- оқу пәні атын;
- курсы, тобының нөмерін;
- өзінің фамилиясын, атын , әкесінің атын;
СӨЖ 1. Транспорттағы байланыстар мен жүйелердің түрлері мен
тағайындалулары, олардың сипаттамалары.
Жылжымалы байланыс технологиясы.
Жылжымалы байланыс типтері.
Ұялы байланыс желісін құру принциптері.
Ұялы байланыс желісінфункциялау алгоритмі.
Жылжымалы байланыс желісі.
Пейджинг желісі.
Жылжымалы ұялы байланыстың балама жүйесі .
Жылжымалы ұялы байланыс жүйесі .
Ұялы байланыстың сандық жүйесі.
Спутниктік байланыс жүйесінің құрылымы мен түрлері.
СӨЖ 2. Транспорттағы түрлі байланыс жүйелерін қолдану облыстары.
Байланыс және оның транспорттық қамсыздандырудағы рөлі (мысал ретінде
Евтелтракс жүйесі)
Байланыс пен орналасуды анықтау (ОА) жүйелерінің тағайындалуы мен қолданылу
облысы
Локальді және зональді БАЖ АТП –дағы ОА –ды жүзеге асырудың технологиялық
принципі .
СӨЖ 3. БАЖ-н ақпаратпен қамтамасыз ету ретінде база мен берілгендер банкі
туралы түсінік
Деректер базасын басқару жүйесі.
Деректер базасы мен банкі.
Негізгі жағдайлар.
МҚБЖ –нің негізгі функциялары.
ДБ-ның реляциялық моделі.
Деректер базасының тілдері.
Деректер базасын негізгі проектелу.
СӨЖ 4. Компьютерлік желілер және телекоммуникация БАЖ-н техникалық
қамтамасыз ету ретінде
1. Локальді желілер типтері.
2. Локальді және территориалық-орналастырылған есептеу желілері.
3. Базалық желілік топологиялар.
4. Желілік техникалық және программалық құралдар.
5. Ақпараттың негізгі берілулері.
СӨЖ 5. Транспорттық жүйелердегі ақпараттық ағымдар, және олардың глобальді
жіберу жүйесімен өзара байланысы, ақпаратты өңдеу және сақтау.
Берілгендерді өндеудің автоматты жүйелеріндегі ақпаратты қорғау.
Транспорттық процестегі ақпараттық қамсыздандыру
Протокол.
Ашық жүйелердегі эталонды модель.
Тасымалдауды ұйымдастыруда Интернетті қолдану.
Фирмаішілік ақпараттық жүйелер.
Глобальды ақпараттық желілермен өзара байланыс
INTHANET-технологияларын қолдану арқылы автотасымалдау нарығының
субъектілерінің ақпараттық өзара байланыстарын ұйымдастыру
СӨЖ 6. БАЖ –cі транспортты жүйелерде процестерді оптимизациялау құралы
ретінде
1. Транспортта БАЖ-н құрудың дәрежесі мен құрылымы, олардың
функциялары.
2. Тасымалдауды автоматты диспетчерлік басқару жүйесінің құрамы мен
тапсырмасы.
3. Маршруттардағы жылжымалы құрам жұмысын оперативті басқару
тапсырмасының қойылымы.
4. Жолаушы тасымалдауларын оперативті басқару.
5. БАЖ-дегі транспорт түрлерінің өзара байланыстары
6. ТО және ТР жылжымалы құрамын оперативті басқарудың авттоматталған
жүйесі.
7. Техникалық-экономикалық жоспарлау және есепке алудың автоматталған
жүйесі.
8. БАЖ-ды проектілеу мен енгізу.
9. Автомобильді транспорттағы БАЖ-нің даму болашағы.
СӨЖ 7. Оперативті шешім қабылдаудың тиімді алгоритмі
Автотранспорттық тапсырмаларды шешудің математикалық моделі.
Автотранспорттық тапсырмаларды шешудегі математикалық модельдің рөлі
Автотранспорттық тапсырмаларды сызықты программалау әдісімен шешу.
Транспорттық тапсырмаларды потенциалдар әдісімен шешу.
Транспорттық тапсырмаларды желілік формада шешу.
Транспорттық тапсырмаларды жіберу қабілетін шектемей, желілік модел
түрінде шешу.
Транспорттық тапсырмаларды жіберу қабілетін шектеп, желілік модел
түрінде шешу.
4.2. Студенттердің білімін тексеру мақсатындағы рефераттар тақырыбының
тізімі:
Транспорттағы автоматтау және басқару есептерін шешуге жүйелі жақын келу
БАЖ-н құрудың теориялық негіздері
Автотранспотты кәсіпорындардағы БАЖ-н ақпаратпен қамтамасыз ету
БАЖ-н техникалық қамтамасыз ету
БАЖ-н программалық-математикалық қамтамасыз ету
БАЖ-н ұйымдастырушылық, заңдылық және экономикалық қамтамасыз ету
Автотранспортты кәсіпорындардағы БАЖ-нің функционалданған ішкіжүйелері
Жылжымалы бірліктерді басқарудың ақпаратты-навигационды жүйелері
Автотранспортты оперативті диспетчерлік басқаруға арналған БАЖ-нің
функционалды ішкіжүйелері
Автотасымалдауларға ақпаратты қызмет көрсету
Автотасымалдауларға ақпаратты қызмет көрсету
БАЖ-н ақпаратпен қамтамасыз ету ретінде база мен берілгендер банкі туралы
түсінік
Компьютерлік желілер және телекоммуникация БАЖ-н техникалық қамтамасыз
ету ретінде
БАЖ –cі транспортты жүйелерде процестерді оптимизациялау құралы ретінде
Автомобильді транспорттағы БАЖ-нің даму болашағы
Деректер базасы түсінігі
Деректер базасы құрылымы
Деректер базасының реляционды моделі
Ақпараттық жүйелер түсінігі. Ақпараттық жүйелердің классификациясы.
ДБ-н проектілеу (ДБ-н проектіле этаптары).
ДБ-ның моделдері.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz