Файл қосу
Алғашқы қауым кезеңі
«Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі» мамандығына арналған
«Отбасы педагогикасы» пәнінің
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
СЕМЕЙ-2013
Мазмұны
1
Глоссарий...................................................................
.......................................
2
Дәрістер....................................................................
.........................................
3 Тәжірбиелік
сабақтар....................................................................
................
4 Курстық жұмыстар мен дипломдық
жоба...............................................
5 Студенттердің өздік
жұмысы......................................................................
..
1 ГЛОССАРИЙ
БӨЛІМ 1. ПӘН БОЙЫНША ГЛОССАРИЙ
Этностық дискриминация - нәсіл мен ұлтына қарап адамның азаматтық
құқымен мүдесіне қасақана қысым жасау.
Этностық контакт -әртүрлі ақпараттар мен мәдени құндылықтар алмасу
барысында әр халақтың бір - біріне ықпал жасайтын
этносаралық
әрекеттестік.
Этностық топ - тіл мен мәдениеттің, діннің маңызды ерекшеліктерін сақтай
алған халақтық окшау бөлігі.
Этностық толеранттық- басқа этнос өкілдерінің бейтаныс өміріне мінез -
құлқына, салт - дэстүріне, сенімдеріне шыдамдылық білдіру.
Этностық кикілжің - көзқарастары мен мүдделерінің бір - бірімен
үйлеспеуінің нәтижесінде этностардың өзара наразылығы.
Этномадени бейімделу - адамның психологиялық немесе әлеуметтік
дағдылануы.
Этникалык ассимиляция - бір халақтың екінші халақпен оның тілін, әдеп -
ғұрып, ұлттық сана - сезімін жоғарлату жолымен бірігу нәтижесі.
Атрибуция - адамның жүріс - тұрыс себептерімен дәлеледенген жеке
қасиеттерін, мінезін, оның іс - әрекетін кәдімгі талдау негізінде баска
адамға
тапсыру.
Негізгі тұлға - осы этностық топтың жеке тұлғамен туыстарын әрбір жеке
тұлғада бар қасиеттер ұғымы.
Гетереостереотип - басқа халықтар өкілдері туралы бағалау пікірлер
жинағы.
Инициация - сол немесе басқа ұлыстарда бар әрекеттер таптамасы осы
аркылы және адамның әлеуметтік мәртебесі ресми түрде ауысып бекітіледі.
Этникалык бірігу - этникалық қауымдарды жақындату процесі.
Этникалық контакт - түрлі ақпараттар жэне мәдени құндылыктармен
алмасу барысында нақты халақгар өкілдерінің бір - біріне ықпалын тигізетін
этносаралық әрекеттестіктердің формасы.
Конформ этносы - жеке адамдар тобының ұлттық әдет - ғұрыптарға, жүріс
тұрысына ұлттық ерекшеліктеріне және стериотиптерді ішкі кедергісіз
меңгеру және жеткілікті мағынадан түсілу арқылы көрінетін бейімділігі.
Кросс - мәдени этнопсихологиялық зерттеу - түрлі ұлттарға этностық
қауымдар өнімдерінің тұлға аралық байланысында және өзара әрекетінде
көрінетін көрініс.
Халықтық психология - белгілі бір ұлтқа жататын жеке тұлғаның
психологиялық ерекше тұйық білім
2 ДӘРІСТЕР
БӨЛІМ 2. ДӘРІС ТАҚЫРЫПТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖАЗУҒА
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
Мақсаты: студенттерді курс бойынша тиісті теориялық білімдерін
қамтамасыз ету
Міндеттері:
- Әр тақырыпты меңгерту барысында жүйелі білім беру;
- Әр тақырып бойынша негізгі ұғымдармен таныстыру және меңгерту;
- Пәнге қызығушылығын арттыру және өздігінен жұмыс істей білуге үйрету.
Дәріс -жоғары оқу орындарындағы оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы.
Ол студенттерге олар үшін жаңа ақпараттарды беруге тиімді.
Дәріс студенттердің пәнге деген қызығушылығын арттырады, алынған білімді
практикалық міндеттерді шешуде қолдануға көмектеседі.
Дәріс - студенттерге өздігінен терең білім алуға ізденіс туғызады.
Дәріс сабағын тыңдау және жазуға даярлық:
- Сабаққа кешікпеңіз;
- Дәріс дәптеріңізді және қаламыңызды ұмытпаңыз.
- Дәріс барысында мәтінді қалмай жазып отыруға талпыныңыз.
2.1 Дәріс тақырыптары және оның қысқаша мазмұны.
Модуль 1.
1-тақырып. Отбасымен әлеуметтік жұмыс -ғылым ретінде
1. «Неке» және «Отбасы» анықтамасы.
2. Отбасы және неке инстиутын зерттеудің методологиялық негізі.
3. Отбасының түрлері және құрылымы.
4. Отбасының өмірлік циклі.
Неке және отбасы ұғымы. Отбасылық қатынастар ұғымы
Заңдык мағынасында отбасы дегеніміз — бұл некеден, туыстықтан, бала асырап
алудан немесе балаларды тәрбиелеуге алудың өзгеде нысандарынан туындайтын
және отбасылық қатынастарды нығайту мен дамытуға септігін
тигізетін, мүліктік және мүлікке катысты емес жекебастың құқықтарымен
байланыскан адамдар тобы. Отбасылық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы отбасылық құқық деп аталады. Отбасы-неке қатынасын
реттейтін негізгі нормативтік құқықтық акт Қазақстан Республикасының "Неке
және отбасы туралы" Заңы болып табылады.
Неке — отбасын құрудың негізгі болып табылады. Ерлі-зайыптылар арасындағы
мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды туындататын отбасын кұру
мақсатымен, заңда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толык
келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықтық
одақты — неке деп түсінуіміз кажет.
Егер неке тіркелмесе де, бірак еркек пен әйел бірге тұрып, балаларын
тәрбиелеумен айналысып жатса, мұны да отбасы деп айтуға
болады.Егер кәмелетке толған балалары ата-анасымен бірге тұрып, оларға
қамқорлык жасап, материалдык көмек көрсетсе — бұл да отбасы. Егер кәмелетке
толған ағалары мен қарындастары ата-анасыз бірге тұрып, бір-біріне
қамқорлық жасайтын болса — бұл да отбасы.
Адамдар арасында некеден, туыстықтан, бала асырап алудан, отбасына
тәрбиелеу үшін бала алудан туындайтын қатынастаротбасылық қатынастар деп
аталады. Бірақ отбасындағы қатынастардың бәрі бірдей құқық жөнімен реттеле
бермейді. Отбасындағы қатынастар, негізінен, адамгершілік, игілік-
өнегелік нормалары негізінде реттеледі. Бұл өзара кұрмет, сүйіспеншілік,
қамқорлық және имандылық қолдаудың көрінісі. Отбасылык өмір қалыбы,
көбінесе ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарға сүйенеді (үлкендерді
қадірлеу, отбасын қамтамасыз ету оның басшысы ретінде толықтай ер адамға
жүктеледі, туысқандарды қадірлеп, құрметтеу).
Отбасының ішкі мәселелері отбасы мүшелерінің өзара келісімі бойынша
шешіледі. Егер ол мәселелер кәмелетке толмағандардың мүдделеріне қатысты
болса, оны шешуге балалар да қатыстырылады. Құқықтық нормаларга араласу
отбасылық қатынастар бұзылганда қажет. Жеке басындық қатынастармен
салыстырғанда отбасылық мүліктік қатынастар құқық арқылы егжей-тегжейлі
реттеледі, өйткені бұл қатынастардың объектісі материалдық игілік болып
табылады. Отбасылық құқық азаматтық құқықпен тығыз байланысты. Мәселен,
отбасылык құқықпен реттелмеген отбасы мүшелерінің арасындағы мүліктік және
жеке мүліктік емес қатынастарды реттеуге азаматтық заңнама қолданылады,
өйткені ол отбасылык-некелік қатынастардың мәніне қайшы келмейді.
[өңдеу]Туыстық және туысқандардың түрлері
Отбасылық құқық тек шартты түрде ғана отбасылық деп атауға болатын өзге де
қатынастарды реттейді. Мәселен, немерелері мен әжелерінің арасындығы
қатынастар; өздерінің отбасын құрып, бөлек тұратын кемелетке толған ағалары
мен қарындастарының арасындағы қатынастар. Бұл көрсетілген қатынастардың
негізіне көбінесе туыстық жатады, сондыктан да мұндай қатынастарды туыстық
қатынастар деп атау керек. Туыстық дегенде бір негізден немесе ортақ
бір атадан тарайтын қандас адамдардың байланысы түсініледі. Туыстықтың екі
тармағы болады: тікелей және жанама туыстық. Тікелей туыстық адамдардың бір
негізден тарайтындығына негізделеді. Туыстық жоғары және төменгі тармаққа
ажыратылады. Туыстықтың жоғары тармағы ұрпақтан арғы атаға қарай тарайды
(әкеге, шешеге, атаға, атаның атасына және т.б.), төменгі тармак — арғы
атадан ұрпақтарына карай тарайды (балаға, немереге, шөбереге және т.б.).
Жанама тармақ адамдардың бір атадан тарауына негізделген. Мысалы, бір
атадан тарайтын немере ағалары мен қарындастары; бір жағдайда ортақ атасы —
әкесі, ал енді бір жағдайда — атасы болып табылатын көкесі мен жиені.
Қазақ тілінде туыстықтың әр түрлі дәрежесін білдіретін сөз, ұғымдар көп:
мысалы, әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене,туажат. Мұны қазақ
коғамында ұрпактар арасындағы байланыс ерекше жақындықпен ажыратылатындығы
арқылы түсіндіруге болады. Сондыктан да әрбір ұрпақтың жеті атаға дейінгі
өз атауы болады.
Мысалы, азаматтық құқықта заң бойынша мүлікке мұрагерлік етуде жақын,
сондай-ақ алыс туыстық та есепке алынады. Бүгінгі күні мұрагерлердің алты
кезектілігі аныкталған. Оларға: балалары, ерлі-зайыптылар мен ата-
аналарынан баска (бірінші кезектілік)мұра қалдырушының туыстары, толык
туыстары, толық емес туыс (жақын) ағалары мен қарындастары, сондай-ақ оның
әкесі жағынан және шешесі жағынан келетін атасы мен әжесі (екінші
кезектілік), мұра қалдырушының туған көкесі мен тәтелері (үшінші
кезектілік), мұра қалдырушының алтыншы атасына дейінгі өзге де туыстары
(төртінші кезектілік), егер олар мұра қалдырушымен бір ортада кем дегенде
он жыл бірге тұрса туыс ағалары мен қарындастары өгей әкесі мен өгей шешесі
(бесінші кезектілік), мұра қалдырушының еңбекке жарамсыз асырауында
болғандар (алтыншы кезектілік) жатады. Заң бойынша мұрагерлер кезегі
бойынша мұрагерлікке ие болады.
Сондай-ақ өсиет бойынша мұрагерлер де болады. Қайтыс болуына байланысты
өзіне тиесілі мүлікті бөлуде азаматтың разылығын білдіруін өсиет деп
атайды. Азамат өзінің бар мүлкін толығымен немесе бір бөлігін өзіне жақын
адамдарға, болмаса тіптен жақын емес адамдарға қалдыруын мұра қалдырушының
өзі шешеді. Бұл процеске ешкімнің араласуына кұқығы жок. Сондай-ақ мұра
қалдырушы бар мүлкін заң тұлғаларына немесе мемлекетке өсиет етуі мүмкін.
Туған ағалары мен қарындастары толык туыс және толык емес туыс болып
бөлінеді. Толық туыстар - бір ортақ ата-анадан тарайтын аға-іні, апа-
қарындастар. Егер әкесі мен шешесінің біреуі ғана ортақ болса, онда ағасына
іні-қарындастар толық емес туыс деп есептеледі. Егер олардың аналары бір,
ал әкелері баска болса, оларды бір кіндіктен таралғандар (яғни, бір анадан
туғандар) деп атайды. Егер олардың әкесі бip, шешелері басқа болса, онда
оларды қандастар дер атайды. Қазақстанның отбасылык заңнамасы құқықтық
жағынын ағасына іні-қарындастарды толық туыс не толық емес туыс деп
айырмайды.
Толык емес туыс аға-қарындастарды ерлі-зайыптылардың бұрынғы некелерінен
немесе некеден тыс туған туыс аға-қарындастармен шатастыруға болмайды.
Олардың ортақ әкелері де шешелері де жок, демек, олар туыс
емес, сүйек жақындар деп танылады. Ері мен оның туыстары бір жағынан, әйелі
мен оның туыстары — екінші жағынан, бұлар да сүйек жақындар. Өгей әке-
шешесі және өгей ер бала мен кызы да сүйек жақындар деп есептеледі.
[өңдеу]Отбасының түрлері. Толық және толық емес отбасы
Отбасының толық және толық емес түрлері болады. Толык отбасында ата-анасы,
балалары және әдетте, әкесі жағынан да және шешесі жағынан да
аға ұрпақ өкілдері — атасы мен әжесі болады. Толық емес отбасы балалардың
ата-анасының біреуінің ғана болуымен сипатталады. Соның өзінде балалардың
ата-аналары ажырасқан болса, балалары соның қарамағында қалған ата-анаға
екінші жағы балаларды және еңбекке жарымсыз ерлі-зайыптыны бағып-қағу
үшін алимент төлейді. Егер ерлі-зайыптылардың біреуі қайтыс болып,
екіншісінің қарамағында кәмелетке толмаған балалары қалса, онда оған
мемлекет жәрдемақы ретінде материалдық көмек көрсетеді. Сөйтіп, толык және
толық емес отбасы да тең жағдайда заң және мемлекет арқылы қорғалады.
]Неке мен отбасын қорғау
Неке мен отбасын қорғау екі түрде жүзеге
асырылады: юрисдикциялық және бейюрисдикциялық. Біріншісінде — отбасының
құқығы бұзылған немесе дауланатын құқықты қорғау жөніндегі өкілетті
мемлекеттік органдарды қатыстыру арқылы жүзеге асырылады.
Бұлар сот, прокурор, азаматтық хал актілерін тіркеу (АХАТ) органдары,
қамкоршылык органдары, ішкі істер органы.
Екінші түрі — отбасының құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі азаматтар
мен ұйымдардың іс-әрекеттері. Азаматтар бұл әрекеттерді мемлекеттік
органдардан көмектесуді өтінбей-ақ өздері іске асырады. Мұндай іс-
әрекеттерді — кұқығын өзі қорғау деп атайды. Мысалы, құқығы бұзылған
баланың ата-анасы тәртіп бұзушы баланың ата-анасымен кеңесіп, оған кешірім
сұрауға ұсыныс жасайды және т.б.
Сот арқылы қорғау — отбасы құқығын қорғаудың бір түрі болып табылады. Бұл
істе прокуратура, ішкі істер органдары, АХАТ органдары, тәрбиелік
мекемелер, атқарушы органдар — әкімдіктер үлкен рөл атқарады. Мысалы,
әкімдіктер ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен
заңды мүдделерін қорғау шараларын қолға алуға, ондай балаларды есепке алуды
ұйымдастырып, оларды отбасыларға орналастыруға көмек көрсетуге міндетті.
Ішкі істер органдары баланы күштеп тартып алуға, сондай-ақ алимент төлеуден
жалтарып жүрген адамдарды іздестіруге байланысты шешімдерді күштеп
орындауға қатысулары мүмкін.
Сонымен, отбасы дегеніміз — бұл некеден, туыстықтан, бала асырап алудан
немесе балаларды тәрбиелеуге алудың өзге де нысандарынан туындайтын,
мүліктік және мүлікке қатыссыз жекебасындық құқықтармен байланысқан адамдар
тобы. Отбасының заңдық белгілеріне мыналар жатады: адамдардың неке немесе
туыстық негізде бірігуі; өзара имандылық және материалдық қолдау; бала туу
және оларды тәрбиелеу; өзара жекебасындық және мүліктік құқықтар. Бір
негізден немесе бір ортақ атадан тарайтын адамдардың қандастық-кіндіктестік
байланысы, туыстық деп түсініледі. Туыстықтың екі тармағы бар: тікелей және
жанама. Мемлекет аналар мен балаларды қолдайды, отбасын қорғауға алады. [1]
[өңдеу]Тағы қараңыз
▪ Неке
[өңдеу]Пайдаланған әдебиет
1. ↑ “ Құқықтану: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық
бағытындағы 10-сыныбына арналған окулық /А. Ибраева, Г. Өлібаева, Қ.
Айтхожин. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. ISBN 9965-33-638-5
[pic]
Осы мақала құқықтану туралы бітеме болып табылады.
Бұны толықтырып, Уикипедияға көмектесуіңізге болады.
2-тақырып.Адам қоғамы тарихындағы отбасының эволюциясы.
1. Отбасы мен некенің туындауына ретроспективалық көзқарас.
2. Неке-отбасы қарым-қатынасының классификациясы.
3. Отбасы туралы шетелдік зерттеушілердің еңбектері.
АДАМЗАТ ҚОҒАМЫНЫҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
5.1. Қоғамның қалыптасу кезеңдері
Адам эволюциясына байланысты палеолит жоғарғы және төменгі болып екіге
бөлінеді. Төменгі палеолит – архантроптар мен палеонтроптардың тіршілік ету
кезеңі болып табылады. Бұл кезеңнің өзінде бірнеше археологиялық кезеңдер
алмасқан, атап айтқанда: 2.5 млн жыл бұрын олдувай, 0.85 млн жыл бұрын
ашель, 0.2 млн жыл бұрын мустьер кезеңдері. Жоғарғы палеолит – Homo sapіens
– тің тіршілік ету кезеңі. Бұл кезең небәрі 100-40 мың жылға созылып, адам
баласы осы кезең ішінде тастан балта жасаудан компьтерлерге дейінгі
жетістіктерді басынан өткізді.
Археологиялық кезеңдер еңбек құралдарын жасаудың техникасы мен
материалдарының түрленуіне негізделді. Ертедегі қытай және рим
философтарына белгілі болған көне тарихтың үш ғасырға (тас, қола және
темір) бөлінуінің ғылыми негізі Х1Х ғасыр мен ХХ ғасырдың басында жасалды.
Ойкуменнің көп бөлігінде төменгі, ортаңғы палеолит-100 мың, палеолит
45-40 мың; жоғарғы палеолит – 12-10 мың, мезолит 8 мыңға дейін және неолит
5 мың жыл бұрын бітті. Қола дәуірі біздің эрамызға дейінгі 1 мыңыншы жылдың
басына дейін, темір ғасыры басталғанға дейін созылды. Қола дәуірінен бастап
алғашқы қауымдық қоғамда қалыптасқан көне дәуір өркениетінің ескерткіштері
негізінде уақытты календар бойынша белгілеу пайда болды .
| Тарихи кезеңдер |Археологиялық кезеңдер|Палеоантропологиялық |
| | |кезеңдер |
|Алғашқы қауым кезеңі |Төменгі (100) және |Архонтроптар мен |
| |ортаңғы палеолит |палеонтроптар |
| |(45-40) |кезеңі |
|Алғашқы |Ертедегі |Жоғары палеолит |Неонтроптар |
|қауымдық |алғашқы |(12-10) және |кезеңі |
|Туыстық |қауымдық |мезолит (8) | |
|қауым |кезеңі | | |
|кезеңі | | | |
| |Кейінгі |Неолит (5) Энеолит | |
| |алғашқы қауым |немесе ертедегі | |
| | |металдық ғасыр | |
| | |(4,5 –5) | |
|Таптар түзілу кезеңі |Қола (3) | |
| |Темір | |
| |Атом ғасыры (ХХ | |
| |ғасыры) | |
Қоғамның құрылуының алғашқы нысаны көбіне “алғашқы қауым” деп аталды.
Бұл сөз үйлесімі ертедегі және өте ертедегі адамдардың ұйымдарының
ерекшеліктерін; олардың жануарлардан нағыз адамға өтпелі кезеңіндегі
күйлерінің дәл мағынасын білдіреді. Алайда, “алғашқы қауым” термині әрі
қысқа, әрі ыңғайлы. Алғашқы қауым қоғамы адамзат тарихындағы ең ұзақ, 2 млн
жылға созылған кезең болды. Алғашқы қоғамдағы туыстық қауым 10-12 мың жыл
бұрын басталып, ойкуменаның негізгі бөлігі үшін 5-8 мың жыл бұрын аяқталса,
алғашқы қауымның соңғы кезеңдері кейбір қоғамдарда әлі күнге дейін
аяқталған жоқ.
Алғашқы қауымның ерте кезеңінде тіршілік үшін қажетті негізгі өнімдер
өндіретін шаруашылық болды.
Бұл типологиялық қатар – алғашқы қауым (алғашқы адам үйірй отары),
ертедегі және кейінгі (ертедегі туыстық және кейінгі туыстық), қауым бұдан
кейін алғашқы қауымдық көршілес (протошаруа) қауым – алғашқы қауымдық
тарихтың негізгі кезеңдеріне сәйкес келеді.
Ғалымдардың көпшілігінің пікірінше, алғашқы қауым кезеңін, яғни
антропосоциогенезді адамзаттың әлеуметтік және биологиялық даму барысында
адамзат қоғамы қалыптасуының бастамасы болып саналатын бүкіл әлемдік тарихи
процестің ерекше кезеңі деп қарастыруға болады. Алғашқы қауымдық туыстық
қауым кезеңінде әлеуметтік құрылымның алғашқы реттелген түрлері – туыстар
мен туыстық қауымлар пайда болды. Дәл осы кезеңде алғашқы қауымдық туыстық
қауымдық құрылымның негізгі белгілері - өндірістегі ұжымшылдық, жалпы
меншік пен тұрмыстағы теңдей бөлу, т.б. пайда болды. Бұл белгілер әсіресе
ертедегі алғашқы қауымдарда анық байқалып, кейінгі алғашқы қауымдарда да
сақталып қалды. Бұл кезеңнің ең төменгі шегі – ортаңғы палеолит
(палеонтроптар кезеңі) және неолит.
Алғашқы қауымдық кезең - қалыптасу кезеңі, ал алғашқы қауымдастық
туыстық қауым – кемелдену кезеңі болса, таптардың түзілу кезеңі – алғашқы
қауымдық құрылымның ыдырау кезеңі болды. Бұл соңғы кезең шаруашылық іс-
әрекеттің барлық салаларының қарқындап дамуымен және өнім қорларының
өсуімен сипатталады.
Туыстар мен қауымның ортақ меншігі жеке үй шаруашылығы меншіктері мен
теңдей бөлу еңбегіне қарай бөлумен алмасып, қауымдық-туыстық байланыстар
үзіліп, алғашқы қауымдық - көршілік түрлері пайда болды. Эксплуатацияның
алғашқы нысандары пайда болып, олармен бірге негізгі өнім қоры - қосалқы
өнімге айнала бастады, яғни жеке меншіктің, қоғамдық таптар мен
мемлекеттіліктің бастамасы түзіле бастады. Кезеңнің төменгі шегі, кейбір
қарқынды дамыған қоғамдарда неолит кезеңіне, ал нашар дамыған қоғамдарда
металдық кезеңнің біршама бөлігіне сәйкес келеді. Кезеңнің жоғарғы шегі -
қоғамдық таптар мен мемлекеттіліктің пайда болуы – 5 мыңдай жыл бұрын
байқалған делінеді. Ал нашар дамыған қоғамдар бұл кезеңді әлі күнге дейін
өткен жоқ.
Жалпы дәуірдік кезеңдерді археологиялық және палеоантропологиялық
схемалардың аса маңызды буындарымен төмендегіше салыстыруға болады. Бұл
кезеңдердің абсолютті (нақты) жасын айту қиын, себебі, біріншіден, олардың
археологиялық және палеоантропологиялық кезеңдермен арақатынасы жөніндегі
көзқарастар түрліше, екіншіден, ертедегі алғашқы қауымдық кезеңінен бастап,
адамзат қоғамы біртекті дамыған жоқ, соның әсерінен жоғарыда айтылған
әртүрлі қоғамдар қалыптасты.
Кестеде берілген шкала адамдар жасаған және қолданған құралдар
негізінде жасалған. Тас дәуірі – тастан жасалған құралдарды пайдалану
кезеңі болды да, ол палеолит (ертедегі тас дәуірі), төменгі палеолит
(австралопитектер мен “тік жүретін адам” ), ортаңғы палеолит
(неандерталдықтар), жоғары палеолит (38 мың жыл) - “саналы адамның”
үңгірлерде тіршілік етуі кезеңдеріне бөлінді. Мезолитте (ортаңғы тас)
қоғамдық құрылымның аң аулау, жинау түрі басым болды.
Неолитте (жаңа тас дәуірі) 9-5 мың жыл бұрын аса маңызды оқиға орын
алғандығы белгілі, ол неолит революциясы деген атқа ие болды. Нақты
айтқанда – жабайы жануарларды қолға үйретті, өсімдіктер өсіру, бір орында
тұрақтап тіршілік ету қалыптасты. Аң аулау – жинау шаруашылығы мал, егін
өсіру шаруашылықтарына айналды. й жануарлары мен мәдени өсімдіктердің
жасанды сұрыптау мен гибридтеу нәтижесінде алынған тұқымдары мен сорттары,
мата тоқу, металлургия т.б. пайда болды.
Мәдени дамудың келесі кезеңдері “үштік ғасыр” деп аталатын –
мыс, қола, темір ғасырларынан тұрады. Олардың әрқайсысы кейіннен белгілі
болғандай, белгілі бір кезеңдерді басынан өткізіп, жекелеген мәдениеттің
даму кезеңдері болып, олардың уақыты әр мәдениеттің даму уақытына сәйкес
болды. Осы “ғасырлардың” ауысу реті әр жерде және жалпы бұл жүйені қазіргі
кезде көпшілік мойындамай отыр, бірақ оның орнына жетілдірілген басқа жүйе
әлі жасалған жоқ.
5.2 Жыныс ерекшелігіне байланысты қатынастар және отбасы эволюциясы
Қарапайым еңбек түрлеріне ауысу тек ұжымда және мінез-құлықтың
қоғамдық нысандары жағдайларында мүмкін болады.
Мінез-құлықтың қоғамдық нысандары ұжымдардың сақталуына жағдай жасаған
табиғи сұрыптау әсерінен күшейе түсті. Әлеуметтік байланыстар мен өзара
көмек қарым-қатынастар жақсы дамыған ұжымдарда олардың жаулары мен
стихиялық апаттарға қарсы тұру мүмкіндіктері жоғары болды.
Бұл жағдайлар антропогенездің ең ертедегі кезеңдері мен алғашқы
қауымдық қоғам тарихында адамдардың қорек табу, бөлу, жыныстық қатынастар,
т. б. реттелуінде үлкен маңызы болды. Ертедегі қауымның биологиялық және
әлеуметтік бастамаларының өзара күресу бағыттарының негізгісі бала табу
немесе жыныстар арасындағы қарым-қатынастар болу керек еді. Бұл жерде
жануарлардағы инстинктер күшті дамуы қажет.
Осыған жақын ұқсастықты приматтардың қарым-қатынасынан көруге болады.
Қазіргі заманғы маймылдардың кейбір түрлері, шимпанзе мен гориллалар
жұптасып, отбасы болып тіршілік етсе, басқалары гаремдер құрып, 10 шақтысы
бір үлкен көсемнің басқаруымен бірге тіршілік еткен. Гаремде көсемнен басқа
да жас аталықтар болғанымен, олар көбею процесіне қатыса алмайтын болған.
Әдетте ашық жерлерде тіршілік ететін маймылдардың дене бітімі күшті
болып жетіледі. Осы маймылдардың барлық қауымдарының ішінде ең тұрақтысы
саваннада тіршілік ететін павиандар қауымдастығы. Қауым болып тіршілік
ететін жануарлар бірлесіп жауларынан қорғанып, саванналарда жақсы көбейіп
өскен. Бұл қауымдар алғашқы адамдар бірлестігінің бір ғана түрі болып, ол
барлық индивидтерді қамтыды.
Басымдылық. Әрбір жануарлар түрі өз инстинктісін неғұрлым толығырақ
қанағаттандыруға тырысады. Бұл сол түрге жататын басқа жануарлармен қарама-
қайшылықтардың пайда болуына себеп болады. Жануарлар арасындағы
қатынастардың басымдылығы кезінде олардың біреуі екіншісінің
қажеттіліктерін ескермей, кейде тіпті солардың арқасында өз инстинктілерін
қанағаттандыруға мүмкіндік алады. Бұл кезде екінші жануарлардың өз
инстинктілерін қанағаттандыруы тежеліп, біріншісі - үстемдік құрып
(доминантты болып), екіншісі – бағынышты күйге ие болады. Үстем рөлге ие
болатыны – неғұрлым күшті, ал бағынышты болатыны - әлсіз жануарлар. Осы екі
түрлі күйді анықтайтын негізгі әдіс – төбелесу болды. Дегенмен, көп
жағдайда, басымдық етуші қарым-қатынастар күш жұмсаусыз, не күрессіз-ақ
қалыптасады, кей жағдайда жануарлардың бірі екіншісін күш жұмсамай-ақ
бағындырып алады.
Басымдылық қарым-қатынастар барлық жануарлар арасында қалыптасып,
барлық ересек жануарлар белгілі бір орынды иеленетін күрделі иерархиялық
жүйе түзеді.
Басымдылық - қауымда тіршілік ететін организмдердің арасындағы
қалыптасқан қарым-қатынастарды және сондағы оның ішінде тәртіп пен
салыстырмалы түрде тыныштық жағдайды қалыптастырады. Алайда бұл тәртіп пен
тыныштық салыстырмалы ғана. Басымдылық ұрыс-керісті болдырмаудың негізгі
әдісі бола отырып, сонымен бірге оларды туғызу құралы болып табылады.
Басымдылық жүйесі жоғары статустағы жануарларда осы статусты сақтап
қалуға, ал төменгі статустағы жануарларда оны көтеруге ұмтылушылық туғызды,
дегенмен басымдылық жүйесі олардың алдын алуға көбірек себеп болады.
Алғашқы адамдардың қауымы барынша берік, тұрақты құрылым болды, бұл
оларда қатаң иерархиялық жүйенің болғандығын байқатады.
Жыныстар арасындағы қатынастар. Маймылдар туралы мәліметтер алғашқы
адамдар қауымындағы жыныстар арасындағы қатынастардың құрылымын түсіндіруге
мүмкіндік береді.
Маймылдардың көбею физиологиясы адамдардың көбею физиологиясынан
басқаша. Негізгі ерекшелігі, маймылдардың ұрғашылары– эструс деп аталатын -
әрбір циклде бірнеше күнге созылатын жыныстық күйді басынан өткізеді. Бұл
күй олардың жыныстық жүйесінде осы кезде болатын өзгерістерге байланысты.
Маймылдардың әр түрлерінде эструс түрліше, мысалы, тау гориллаларында 3-4
күннен, павиандарда 19 күнге дейін созылады. Басқа кездерде табиғи жағдайда
маймылдарда шағылысу үрдісі жүрмейді. Басымдылық қарым-қатынастар нашар
дамыған қауымдарда жыныстар арасындағы қарым-қатынастар тек жыныстық
қатынас түрінде іске асады.
Ғалымдардың пікірінше, палеолит пен мезолит дәуірінде әйелдер ерлерге
қарағанда қысқа өмір сүрген, оның себебі бала туу кезіндегі әртүрлі
жағдайлар әсерінен деп түсіндіріледі. Осыған байланысты, алғашқы адамдардың
қауымдарында ересек аталық организдер аналықтарға қарағанда көбірек болған.
Конфликтілер. Табиғи жағдайларда тіршілік ететін маймылдарда
ұрғашылары үшін таласу кездеспейді. Павиандардың қауымдарында ересек
аталықтары мен аналықтары сандарының қатынасы 1:2 немесе 1:3 болған. Бұндай
қауымдарда павиандар бұл үшін таласпаған. Тек бір ғана қауымды үш аталық
басқарған және онда үстемдік етуші көсем болмаған, олардың алтауына 7
аналықтан келіп, әдетте белгілі бір кезеңде бос аналықтардың біреуі ғана
экструс күйін басынан өткізіп, аталықтарының арасында осы аналық үшін талас
туатын. Осындай таластар кезінде олар бір-біріне біраз зақым келтіретін
болған.
Бұл қауымдағы күрестер мен конфликттердің негізгі себебі, ондағы
павиандардың жыныстық арақатынастарының ерекшелігінен болды.
Сонымен, алғашқы адамдардың қауымдарында аналықтарға қарағанда
аталықтары көп болды, олай болса олардың арасында аналықтар үшін күрес те
жиі болған болуы керек.
Оңтүстік африкалық австралопитектердің Р.Дарт сипаттаған
материалдарында Стеркфонтейн мен Макапансгаттан табылған 16 бас сүйектердің
барлығында да жарақаттар болған. Бұл алғашқы адамдардың сол кезде – ақ
түрлі қарулар қолданғандарын көрсетеді.
Эволюцияның ең ертедегі кезеңдерінде нағыз қарапайым отбасының пайда
болуы туралы концепциялар екі түрлі бағытта қалыптасты.
Бірінші бағытқа сәйкес, қарапайым отбасылар алғашқы адамдар қауымының
жалғыз ғана түрі болды деп саналады. Питекантроптарда да осындай жағдай
қалыптасты. Екінші көзқарас бойынша, алғашқы адамдардағы қарапайым отбасы
анағұрлым үлкен құрылымдардың құрамына кірген.
Алғашқы адамдар және қалыптасып келе жатқан нағыз адамдар қарапайым
отбасылар құрып тіршілік еткенімен, ол өз алдына жеке құрылым болған жоқ
және ол тұрақты бола алмаған болар еді. Қауымдағы ересектердің бірі қайтыс
болса, қалғандары ары қарай өз беттерінше тіршілік етуге қабілетсіз болды.
Бір ғана ересек көсемі бар топтағылар жауларынан қорғана алмаған, себебі,
ол аң аулауға кеткен кезде топта тек кішкене балаларымен аналық қорғанышсыз
қалады.
Бұндай топтарда кәмелетке жеткен индивидтер қауымды тастап, біраз
уақыт өз беттерінше жеке тіршілік етулері қажет. Ал бұндай жағдайда ересек
индивидтер жеке өздері жыртқыш аңдарға қарсы тұра алмайды. Осы себептерден
ертедегі алғашқы адамдарда жеке құрылым ретіндегі қарапайым отбасы болуы
мүмкін емес. Ал олардан кейінірек пайда болған табиғи заттарды пайдаланып
қана қоймай, сонымен бірге құралдар жасай білген алғашқы адамдарда бұндай
қарапайым отбасылар тіпті де болмаған.
Өндірістік әрекеттердің жетілуі ұрпақтан ұрпаққа өз тәжірибелерін беру
арқылы жүзеге асырылатын үлкен, тұрақты бірлестіктерде ғана мүмкін болды.
Кейінгі пайда болған алғашқы адамдардың бірлестіктер тіршілік еткенін
археологиялық мәліметтер дәлелдейді. Бұл бірлестіктердің құрамында бірнеше
ересек индивидтер болған. Алайда архантроптарда басымдылық жүйесінің
сақталуы туралы айтудың да қажеті жоқ. Азықтың бөлінуі саласында қоғамның
қалыптасуына байланысты үстемдік құру да жойылды. Нәтижесінде үстемдік ету
жүйесі тіршіліктің басқа салаларында да жойыла бастады.
Егер азықтың бөлінуі саласында ескі, биологиялық қатынастардың орнына
жаңа, әлеуметтік мінез-құлықтың белгілі ережелеріне тән түрлері пайда
болса, алғашқы қоғамға өтуге байланысты жыныстар арасындағы қатынастарды
реттейтін әлеуметтік нормалар болған жоқ. Сондықтан үстемдік құру жүйесінің
жойылуына жыныстар арасындағы қарым-қатынастарға байланысты бәсекелестік
әлсіреген жоқ. Тіпті алғашқы қауымдастыққа өту осы бәсекелестіктің өршуіне
себеп болған болуы керек. Өйткені үстемдік құру жүйесі жануарлар
қауымдастықтарында ішкі тәртіпті сақтаушы ролін атқарды. Бұл жүйенің
жойылуы нәтижесінде қауымдастықтардағы жыныстар арасындағы қарым-қатынастар
саласында белгілі бір тәртіпті қамтамасыз етудің ескі әдісі жойылды, ал
жаңа әдіс пайда болған жоқ.
Статустардың біртіндеп жоғалуына байланысты конфликттер де жиілеп,
қатая түсуі мүмкін. Осылайша алғашқы қауымдастық эволюциясының ерте
кезеңдерінде жұптар пайда болып олардың арасында азықты бөлу не пайдалану
жөнінде ешқандай қатынастар қалыптасқан жоқ. Сондықтан да бұл жұптар жеке
ұйымдар немесе құрылымдар түзе алған жоқ. Жұптардың түзілуі не тіршілік
етуілерінің негізі тек қана жыныстық инстинктерін қанағаттандыру болды.
Осы адамдардағы жыныстық қатынастардың алғашқы түрі ретсіз –
промумискуитетті болды деп сипаттауға болады.
Алғашқы қауымдар эволюциясының ертедегі кезеңдерінде жұптар
болғанымен, олардағы жыныстық қатынастардың қалыптасуын немесе ыдырауын
реттейтін ешқандай әлеуметтік нормалар (ережелер) болған жоқ. Оның үстіне,
олардағы ерлердің саны әйелдерге қарағанда көп болды. Бұндай жағдайда
жұптардың болуы еркектер арасында бәсекелестік туғызды. Ер адамдардың бас
сүйектеріндегі жарақаттарды зерттей отырып, архантроптардың ертедегі
қауымында әйелдер үшін қанды қақтығысулар болып тұрғанын аңғару қиын емес.
Әрине, бұндай конфликтілердің барлығының себебі біреу ғана болды деу дұрыс
бола қоймас. Дегенмен, көпшілік конфликтілер жыныстық инстинктер негізінде
болған деуге толық негіз бар.
Ғалымдардың көпшілігінің пікірінше, қоғамдық құрылымның бастапқы
формасы түрінде ертеқауым зоологиялық отбасылардан шыққан. Бұл гипотезаны
жақтаушылар кейбір этнографиялық мәліметтерге сүйеніп, жыныстар арасындағы
бастапқы еркіндіктің қалдықтарын көрсетеді.
Бұдан басқа екінші теорияны жақтаушылардың пікірінше, ертеқауым
өздеріне дейінгі жануарлар қауымдарынан гаремдік отбасыны алып қалған болуы
керек. Егер бұл пікір дұрыс болса, онда ертеқауымдар оларға қарағанда
тұрақсыз бірнеше гаремдік құрылымдардан құралған болуы мүмкін.
Ертеқауымдардың дамуы жыныстық саладағы жыныстық жіктелушіліктің
жетілгенін көрсетеді. Ал осы үрдістің қалай жүргені адамзат тарихының
құпияларының бірі болды.
Жоғары палеолитте өндіргіш күштердің дамуы қоғамдық құрылымның
өзгеруіне себеп болды. Адамның табиғатпен күресіндегі оның техникалық
жағынан жетілуі нәтижесінде салыстырмалы түрде тұрақты шаруашылық ұжымдар
қалыптасты. Күрделенген еңбек құралдары мен біліктіліктерін жетілдіру,
оларды тиімді пайдалану ертеқауымдар үшін қиын болды. Сондықтан да
ертеқауымның орнын оларға қарағанда әлдеқайда тұрақты, мықты қоғамдық
құрылым алуы тиіс еді.
Жаңа қоғамдық құрылымның сипаты бірнеше негізгі жағдаймен сипатталды.
Біріншіден, сол қоғамның өте төмен дәрежедегі даму деңгейінде әлеуметтік
байланыстарды бекітудің бір ғана негізі туыстық түріндегі көзқарастардың
жалпылығын сезініп, түсіну. Екіншіден, ол кездегі коллективтердің анағұрлым
тұрақты бөлігі әйелдер болды. Олар ұрпақтар үшін қамқорлық жасауда және үй
шаруашылығын жүргізуде үлкен рөл атқарды.
Үшіншіден, жыныстар арасындағы қарым-қатынастардағы белгісіздіктер
әсерінен туыстық қатынастар матримониалдық тармақ негізінде қалыптасты.
Сондықтан ертеқауымды алмастырған қоғамдық құрылымның реттелген формасы
аналық тармақ бойынша туыс болып табылатын индивидтерден құралған ұжым
болды.
Туыстық қауымның ертеқауымдардан айырмашылығы –қалыптасқан адамзат
қоғамы еді. Бұл қоғамда алғашқы қауымдағы ұжымшылдық бастамалары мен
адамдар арасындағы тығыз қатынастар жоғары дәрежеде дамыды, оның үстіне
этнографиялық аналогиялар негізінде байқалғандай, туыстық қатынастар
экономикалық қатынастар ретінде, ал экономикалық қатынастар – туыстық
қатынастар ретінде қалыптасты.
Жоғары палеолитке өту кезеңінде туыстық құрылымның пайда болғанына
кейбір археологиялық мәліметтер қосымша дәлел бола алады. Мысалы, жоғары
палеолитік Венералар деп аталатын әйелдердің мүсіндері.
П.П.Ефименкодан кейін көптеген археологтар оларды алғашқы аналық
культтің дәлелі деп қарастырды. С.А.Токарев бұл мүсіндер туыстық топтардағы
тіршілікті білдіретін от басының қорғаушысы, иесі деп қарастырды. Екінші
бір көзқарасты жақтаушылар, көптеген этнографиялық мәліметтерге сүйенді.
Осы пікірлердің барлығы да бұл мүсіндер тіршіліктегі және қоғамдық
көзқарастағы әйелдің ролін білдіріп, аналық-туыстық культтің пайда болғанын
көрсетеді.
Туыстардың тағы бір маңызды белгісі – зкзогамия, туыстастардың бір-
біріне үйленуіне тиым салу болды. Ю.И.Семенов экзогамияның шығуы алғашқы
қауымдық ұжымдар ішіндегі шаруашылық тіршіліктің реттелуі үшін қажет болды
деп түсіндіреді. Олардың пікірі бойынша, жыныс аралық қатынастар кезінде
үздіксіз қақтығыстар болып, олар ертеқауымның қоғамдық және шаруашылық
роліне нұқсан келтірді. Осыған байланысты қоғамда біртіндеп жыныстық
шектеулер енгізіліп, соңында топ ішіндегілер арасындағы жыныстық
қатынастарға тиым салынды.
Жыныстық шектеудің бір түрі – инициация деп аталатын жасөспірімдерді
кәмелетке толуына байланысты ересектер қатарына қабылдау болды.
Инициацияның негізгі мақсаты – жастарды отбасылық өмірге дайындау
болды. Инициация кезінде оларға түрлі әдет - ғұрыптар туралы айтып қана
қоймай, сүндетке отырғызу, т.б. рәсімдер жасалатын болған. Әсіресе ер
балаларды сүндетке отырғызу кең тарап, ол иудаизм мен ислам дінінде осы
кезге дейін сақталып қалды. Бұл әдет-ғұрыптың шығу себебі ғылымда
түсініксіз. Кейбір жорамалдар бойынша, осы арқылы жасөспірімдердің жыныстық
өмірге мерзімінен бұрын ерте араласуына тиым салынған болуы мүмкін. Бұдан
басқа әдет-ғұрыптар, мысалы, Австралияның аборигендерінде жасөспірім қыз
балалардың кеудесін маймен сылау арқылы оның өсуін жақсартуға болады деп
санаған.
Кейбір ертедегі алғашқы қауымдарда ересектер - әйелдер бір бөлек,
ерлер бөлек топтанып өмір сүрген. Жекелеген ерлер үйлері болып, оларда
түрлі әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер (инициациямен қоса) жүзеге асырылатын
болған. Бұған Сібірдегі Мальта қалашығынан табылған археологиялық қазбалар
дәлел бола алады.
Неке және отбасы. Туыстық құрылымның және оған тән экзогамияның пайда
болуына байланысты алғашқы қауымдық қоғамда неке, яғни жыныстар арасындағы
қатынастарды реттейтін ерекше институт пайда болды. Онымен бірге және
кейбір басқа да түсініктер бойынша, кейінірек, ерлі-зайыптылар, ата-аналар
мен балалар арасындағы қатынастарды реттейтін отбасылық институт пайда
болды.
Некенің алғашқы түрі жөніндегі мәселе әлі күнге дейін толығымен
шешілген жоқ. Этнографиялық мәліметтер бойынша, тарихи реконструкциялар екі
түрлі. Біріншісі, некенің алғашқы түрі – топтық неке болып, ол кейінннен
жеке неке мен отбасының түрлі нысандарына алмасты. Екіншісі - қоғам
дамуының ең алғашқы кезеңінен - ақ жеке отбасы болған деген пікір.
Бірінші пікірді ең алғаш ұсынған Л.Г.Морган. Ол біртіндеп алмасып
отырған отбасының 5 түрін атады. Олар: қандас туыс, пуналуалды (индусша:
пуналуа -құрдастар), жұптық, аралық патриархалдық және моногамды. Алғашқы
екі түрі топтық некеге, ал қалғандары жеке некеге негізделеді.
Ғалымдардың екінші бір тобының пікірі бойынша, дамуы жөнінен артта
қалған ертедегі аңшылар, балықшыларда және т. б. жұптық неке мен отбасы
болған. Осы кезеңде жұптық неке мен отбасының болғанын бірқатар
археологиялық мәліметтер дәлелдейді.
Алғашқы қауымда сақталып қалған еңбектің табиғи бөлінуі жыныстары мен
жастарына байланысты ерекшеленген топтардың тіршілік етіп, олардың
құқықтары мен міндеттері, әдет-ғұрыптары қалыптасты. Дамудың дәл осы
кезеңінде жалпы мәдени деңгейдің жоғарылауына байланысты осындай топтардың
институттары құрылды (жеке бастылар, жігіттер, қыздар, әйелдер үйлері,
т.б.). Бұлардың ішіндегі ең маңыздылары – ерлер топтары, әсіресе, еркектер
үйлері болды. Оларда еркектердің жиналыстары өтіп, түрлі әдет-ғұрыптарға
байланысты жұмыстар жүргізілді, қонақ күтілді және т.б. Әйелдер мен
иниципияланған жасөспірімдерге еркектер үйіне кіруге рұқсат берілмеді. Көп
туысты қауымдарда әрбір туыстың жеке еркектер үйі болды.
Жынысқа байланысты бөліну тек кеңістіктік қана болған жоқ, көбіне
еркектер мен әйелдер бөлек жұмыс істеп, бөлек тамақтанды да, олардың жеке
меншіктері де өз алдына бөлек болды. Көптеген папуас тайпаларында еркектер
өздері отырғызған ағаштарға, малдарға, еңбек құралдарына иелік етсе,
әйелдер өздері еккен бақша дақылдарына, ас үй жабдықтарына иелік етті. Тек
қана балалар мен әйелдердің тұратын үйлері ортақ болып саналды.
Жыныстары мен жастарына байланысты бөлінген топтардың орны олардың
еңбекті бөлудегі рөлінен және туыстық жеке меншікке қатынасына байланысты
анықталды. Егін және мал шаруашылығында тек қана еркектер емес, әйелдер де
жұмыс істеді. Осы кезеңде адамдар өмірінің ұзақтығының жоғарылауына және
әлеуметтік-экономикалық іс-әрекеттің күрделенуіне байланысты ересек
еркектердің басқаруы анығырақ байқалды.
Алғашқы қауымның соңғы кезеңдерінде де жұптық неке үстем болды. Бұл
неке екі жақтың кез келгенінің ұйғарымы бойынша оңай бұзылатын еді. Кейбір
тайпаларда көп әйел алушылық жиі кездесті. Ал екінші бір тайпаларда
полиандрия (бірнеше күйеу болу), әсіресе левиратты – ағайындыларға күйеуге
шығу көп кездесті. Алғашқы кезде шаруашылықтың екі түрі де болғандықтан
кейде полигиния мен полиандрия қатар жүрді.
Мысалы, ХVІІғасырдағы егін шаруашылығымен айналысатын гурондар мен
ирокездерде ерлерінің қосымша әйелдері, ал әйелдерінің қосымша күйеулері
болды, ал гурондарда бұлардан басқа аңға шыққанда әйелдері ретінде алып
жүретін аңшы қыздар болған. И.Е.Вениаминовтың айтуы бойынша алеуттер мен
тлинкиттерде әйелдердің екі күйеуі, біреуі негізгі, екіншісі көмекшісі
болған. Бұл кездері біраз уақыттарға дейін некелер кросскузенді болып,
қауымдық туыстық ұжымдар арасындағы байланыстардың ұлғаюына байланысты
кросскузендік некелер бірте-бірте жойылып кетті. йленудің түрлі дәстүрлері,
некені заңды түрде тіркеу, екі жақтың ата-аналарының арасында бір-біріне
сыйлық ұсыну, т.б. пайда болды.
5.3 Билік эволюциясы
Ертедегі туыстық қауымдарда оның мүшелерінің мүддесін көздейтін
халықтық билік қағидасының рөлі шешуші болды, және ерекше беделге ересек,
тәжірибелі адамдар ие болды. Олардың арасынан ұжымның шаруашылық, қоғамдық
және идеологиялық өмірін басқаратын көсемдер қалыптасты.
Ертедегі алғашқы қауымдарда билік - шаруашылық, әскери және сот билігі
болып бөлінген жоқ. Ұсақ әскери қақтығыстарда қауымды осы көсемдер
басқарды. Осы көсемдер топтағы әдет-ғұрыптарды сақтаушы және қорғаушы
болды. Кейбір қоғамдарда (мысалы, Австралия аборигендерінде) ерекше емшілер
мен сыйқыршылар болды. Әдетте, көсемдер өндіріске ғана араласып қоймай,
онда ерекше жеңілдіктерге ие болды. Алайда осы ересек көсемдердің кейбір
белгілі артықшылықтары да болды. Мысалы, көп әйел алу тұрақты қалыптасқан
қауымдарда көсемдердің онға дейін әйелі болды.
Қауым мен туыстарды олардағы ересек мүшелері, көсемдер мен басшылардың
кеңесі басқарды. Әлеуметтік нормалар, яғни мінез-құлықтың міндетті,
қоғаммен қорғалатын ережелері болып, бұл нормалар - еңбекті бөлу, бірлесіп
қызмет ету, өзара қорғаныш, экзогамия, т.б. ұжымның аса маңызды мүдделерін
көздеп, әдетте қатаң сақталды. Ұрпақтан ұрпаққа сақталып отырып, олар бірте-
бірте әдет-ғұрып, дәстүрге айналды. Ең соңында, бұл нормалар идеологиялық
жағынан діни тұжырымдар не мифтер болып бекітілді. Дегенмен кейбір
жағдайларда осы қабылданған жалпы нормаларды бұзушылар да табылды.
Сондықтан бұндай жағдайда қоғамдық шаралар қолдану қажет болды. Қоғамдық
шаралардың бірнеше түрлері, тіпті күш жұмсауға дейін қолданылды. Тәртіпті
өте ауыр бұзушылырға қатал жазалар - ұрып-соғу, өлтіруге дейін немесе
ұжымнан қуып жіберу қолданылды.
Мысалы, Австралия аборигендеріндегі веддтер мен сенойларда
экзогамияның ережесін бұзған адам ұжымнан кетуі керек немесе өлім жазасын
алатын еді. Инициацияның құпияларын таратқан жігітке де қатаң жаза
қолданылды. Бұл жағдайларда жазалау түрін ұжымдағы көсемдер белгілеп,
олардың өздері немесе жазаланушының жақындары жүзеге асыратын болды. Ал
керісінше, аса маңызы жоқ тәртіп бұзушылықтар кезінде оның себептерін екі
жақ өзара бірлесіп қарастыратын болған.
5.4 Өркениет пен алғашқы қауымдық қоғамның коэволюциясы
Бұдан 5 мың жыл бұрын алдымен ертедегі, кейіннен орта ғасырлық
өркениет қалыптаса бастады. Біздің эрамызға дейінгі 4 мыңыншы жылдардың
соңында Египет пен Месопотамияда, 3 мыңыншы жылдардың орта кезінде –
Индияда, 2 мыңыншы жылдарда – Эгей теңізі бассейнінде, Кіші Азияда,
Оңтүстік Арабстанда, Қытайда, 1 мыңыншы жылы және біздің эрамыздағы 1
мыңыншы жылда – Көне Әлемнің көп бөлігінде, Орталық және Оңтүстік Америкада
таптар қалыптаса бастады. Алғашқы өркениеттің пайда болуы адамзаттың
алғашқы қауымдық тарихының соңы және таптар тарихының басы болды. Бірақ
тарих тұрғысынан қарағанда таптардың түзілу кезеңінен өтпеген жекелеген
елдер мен халықтар үшін бұл өркениетке дейінгі кезеңнің соңы мен өркениет
тарихының басы болып саналады. Олар тұрақты таптар түзілу кезеңінен өтіп
кеткен елдер мен халықтар да алғашқы қауымдық құрылымның қалдықтарынан
толық арылған жоқ. Сондықтан өркениет кезеңіне тән құндылықтарды екі түрлі
аспектіде қарастыру қажет: біріншіден, таптық қоғамның біртіндеп жіңішкеріп
отыратын перифериясы ретінде, екіншіден, осы қоғамның өз құрылымдары.
Алғашқы қауымдық периферия мен оның өркениетпен байланыстарының
түрлері. Феодалдық мемлекеттердің көпшілігі қалыптасқан біздің эрамыздың 1
мыңыншы жылдарының екінші жартысына дейін алғашқы қауымдық периферия өзінің
көлемі жағынан ертедегі өркениет ошақтарынан әлдеқайда үлкен болды. Содан
кейін де ол бірталай жерді алып тұрды. Көне әлемде оған адам аяғы баспаған
биік таулы және шөл далалы аймақтарды қоспағанның өзінде Арктика,
Субарктика және Евразияның тропиктік орманды аймағы жатты. Жаңа әлемдегі
Мезоамерика мен Анд тауларының кейбір ерте қоспағанда осы көне әлемге
қарады.
Европалық колонияландыру уақытына дейін бұл аймақта таптық қоғамның
қалыптасуы қарқынды жүріп жатқанымен, тек европалықтардан кейін ғана ол
қоғам толығымен орнады.
Алғашқы қоғамдық қауымдық құрылымның бір бөлігінің адамзат қоғамында
осыншама ұзақ уақыт, екінші бөлігінің өркениет сатысына өткеннен кейін
сақталуы бүкіл әлемдік тарихи үрдістің әртектілігіне байланысты болды.
Өркениет және оның алғашқы қауымдық перифериясы оның әртүрлі түрлері
мен түрлі байланыстардың түзілуіне әкеп соғатын, сол сияқты әлем тарихының
бірін-бірі ауыстыратын баспалдақтары арқылы бөлінеді өркениет орталықтарны
қарағанда орналасуына байланысты.
Алғашқы қауымдық периферия жақын және алыс болып бөлінді. Жақын
периферия жылдамырақ, алыс периферия жай дамыды, нәтижесінде дамыған және
артта қалған перифериялар пайда болды. Таптық қоғамға қатынасты орнына
сәйкес алғашқы қауымдық периферия сыртқы (өркениет ареалынан тыс
орналасқан) және ішкі (осы ареал шектеріндегі) болып бөлінді. Бірақ жақын
периферия әскери күш арқылы көрші таптық қоғамды өзіне бағындырды. Бұндай
жағдайда екінші реттік алғашқы қауымдық периферия қалыптасып, олар жаулап
алушылар таптық қоғамға өткенге дейін сақталды. Бұндай жағдай тарихта
варварлық жаулап алудың салдары ретінде жиі кездесті.
Өркениет пен қазіргі заманғы алғашқы қауымдық қоғамдар арасындағы
байланыстар түрліше: бір не екі жақты, тікелей не қосымша, бейбіт және
әскери сипатта болды.
Жақын перифериямен арада ал қосымша байланысты жақын периферия арқылы
алыс перифериямен қатынас барысында пайда болды. Бейбіт байланыстардың
ішінде негізгі түрлері—алмасу саудасы, миграция және инфильтрация арқылы,
сол сияқты көпшілік және элитарлық, әскери байланыстардан - әскери
тонаушылық және жаулап алу, т.б. түрлері болды. Ең кең таралғаны –
шаруашылық байланыстар. Олар арқылы еңбекті қоғамдық бөлу және кейбір
жағдайда жаңа шаруашылық - мәдениет типтері мен тип тармақтары түзілді.
Мысалы, Оңтүстік - батыс Азияда б.э.д. 1 мыңыншы жылда керуен саудаларының
қажеттері көшпелі түйекештер тап түзілу үрдісінің алдында тұрған шаруашылық
- мәдени тип тармағының бедуин тайпаларының арасында таралуына жағдай
жасады. Шаруашылық байланыстар арқылы барлық аса маңызды техникалық және
технологиялық жетістіктер: керамика өндірісі және металлургия, желкенді,
т.б. көлік түрлері, т.б. таратылды.
Өркениеттік шаруашылық байланыстар алғашқы қауымдық қоғамдар
экономикасының дамуына мүмкіндік жасады. Мысалы, Эгей теңізі бассейніндегі
тайпалар басында Таяу Шығыстағы қола құю өндірісіне шикізат жеткізушілер
ретінде енген болса, кейіннен өздері Орталық Европа тайпаларын шикізат
жеткізушілерге айналдырған археологиялық зерттеулер арқылы анықталған.
Қоғамдық құрылымның салыстырмалы автономиялылығына байланысты рухани-
идеологиялық байланыстар саласында біршама мүмкіндіктер ашылды. Бұны
мифология мен діни мысалдардан көруге болады. Египеттік Күн ладьясының
бейнесі Күннің айналымы туралы мифтің көрінісі екендігі баршаға болды және
ол Закавказье, Оңтүстік Швеция, Карелия мен көптеген сібір өзендері
сағаларынан табылған. Бұл мифологиялық мәліметтің кең таралуы Евразияның
үлкен территорияға таралғандығын дәлелдейді. Орта ғасырда бұндай бүкіл
әлемдік дін түрлері,- христиан, ислам, буддизм, индуизм, т.б. өркениеттің
жақын және алыс алғашқы қауымдық перифериясына таралды, және олар қоғамдық
және отбасылық тұрмысқа әсерін тигізді.
Ертедегі таптық қоғамдар бір - бірімен үнемі өзара қақтығыста болды.
Алғашқы қауымдық қоғамдар өздерінің билік орындарын қорғау мақсатында
ертедегі өркениеттерді жаулап алып отырды. Мысалы, б.э.д. 2 мыңыншы жылдары
энеолитикалық тайпалар Үндістанның харапп өркениетінің Гуджерат тармағын,
ал 1 мыңыншы жылдың ортасында чичимектердің аң аулаумен айналысатын
тайпалар Мезоамериканың Толтек өркениетін жаулап алған.
Ертедегі Жерорта теңізіндегі өркениеттер арасындағы алғашқы қауымдық
қоғамдар арасындағы қарым - қатынастың маңызы екі жақ үшін бұрынғыдан да
арта түсті. Греция мен Рим үшін алғашқы қауымдық периферия құлдардың шығу
көзі болды. Грек пен Римнің колониялық экспансиялары алғашқы қауымдар
жерінде өндірістің ертедегі әдістерін дамытты. Нәтижесінде, алғашқы
қауымдық периферияны пайдалану ертедегі өркениеттің сақталып қалуына жағдай
жасайтын негізгі факторлардың бірі болды. Жақын периферияның тайпалары бір
жағынан жыртқыштардың экспансиясына ұшыраса, екінші жағынан оның көрінуіне
стимул болды және осының нәтижесінде алғашқы қауымдық қоғамдар құлаған Рим
империясының орнында қалған феодализмнің әсер етуші факторы болды.
Орта ғасырға қарай өркениет ареалы кеңейіп, шығысқа қарағанда батыста
ұлғая түсті. Батыс Европада алғашқы қауымдық перифериялар ХІ ғасырға дейін
солтүстікте тек нормандар, ал оңтүстікте кейбір горлық қоғамдар болды. Ал
бұл кезде Шығыс Европа, Азия мен Африкада, сол сияқты Америкада таптық
қоғамдар өздерінің ішкі және сыртқы алғашқы қауымдық перифериясын түгелдей
қамтып, түрік, монғол, араб, т.б. тарапынан варварлық жаулап алушылықтарға
ұшырады.
Орта ғасырда ашылған Ұлы географиялық жаңалықтар және олардан соңғы
батыс европа елдерінің колониялық экспансиясы алғашқы қауымдық периферияда
көбінесе жоюшылық сипат алды. Оның себебі, батыс европа елдерінің
колониялары олардан мұхит, теңіздер арқылы бөлініп, орталық пен
перифериядағы халықтың бір-бірімен байланысын шектеді.
Таптық және алғашқы қауымдық қоғамның қатынастарының ассиметриялық
сипаты капитализм кезінде ең жоғарғы шегіне жетті. Басқа кезеңдердің
барлығына қарағанда капитализмнің қуаты өте күшті болды.
Колониялық әлемнің біршама бөлігін құрайтын алғашқы қауымдық периферия
бастапқы кездегі капиталдың жинақталуында және өнеркәсіптің капиталистік
жолмен дамуында маңызды рөл атқарды. Дегенмен, алғашқы қауымдық периферия
үшін европалықтардың колонияландыру саясатының зардаптары да аз болмады.
Осының нәтижесінде алғашқы қауымдық қоғамның орасан зор бөлігі Жер бетінен
түгелімен жойылып кетті деуге болады. Мысалы, тасманиялықтар түгелдей,
Австралияның теңіз жағалауларында орналасқан тайпалары, бушмендер, Вест-
Индия мен Орталық Аргентина тайпалары, Оңтүстік Шығыс Бразилияның 30 шақты
тайпалары түгнлге, ал АҚШ индей халқының 2/3 бөлігі жойылып кетті.
ХV ғасырдан бастап, Маркстің сөзімен айтқанда, америкалық колониялар
үшін қажетті құлдардың қорығына айналған Африкада тек қана құлдар
саудасының әсерінен кейбір ғалымдардың есептеуі бойынша 100 млн адам
қырылып кеткен.
Алғашқы қауымдық құрылымда тіршілік еткен халықтың екінші бөлігі құл
иеленушілік және капиталистік эксплуатацияға ұшырады. Бұл үрдістердің өту
жағдайлары түрліше болды. Жергілікті халықты жерлерінен қуып тастап,
резерват, резервация (АҚШ), хоумдендтерге (ЮАР мен Намибия), т.б. бөліп
тастады. Бірақ бұның нәтижесінде олардың барлығы таптық қоғамдардың
құрылымына кіріп, онда шаруалар мен ауыл пролетариатының топтарын құрды.
Дегенмен, алғашқы қауымдық қоғамға капиталистік колонияландырудың тек
зиянды әсері болды деу қате болар еді. Капитализмнің әсер ету аймағындағы
алғашқы қауымдық қоғамдар шаруашылық, әлеуметтік-саяси және мәдени жағынан
қарқынды дами бастады. Европалық колонияларда өнеркәсіп пайда болып,
жұмысшы таптары мен интеллигенция өкілдері, саяси партиялар құрылып,
техникалық өркениеттің жетістіктері кең тарала бастады.
Колониялық жағдайда бұндай даму өте жай жүрді. Колонизаторлар көп
жағдайда тайпалық құрылым мен көсемдік билік сияқты трайболизмнің салт-
дәстүрлерін өздерінің әкімшілік қызметінде пайдалану үшін барынша сақтап
қалуға тырысты. Басқарудың бұндай тікелей емес, қосымша жүйесі көптеген
британ және нидерланд колонияларында кең таралды.
Қазіргі замандағы алғашқы қауымдық қоғамдар. Жаңа кезең басындағы
алғашқы қауымдық қоғамдардың жағдайы туралы мәселе екінші дүние жүзілік
соғыстан соң империализмнің колониялық жүйесі құлағаннан кейін, артта
қалған көптеген елдер жеке өз алдарына бөлініп шыққаннан бастап аса
маңызды болды. Олардың кейбірінде ішкі алғашқы қауымдық периферия әлі күнге
дейін сақталуда, дегенмен дәл қазіргі таңда олардың саны өте аз.
Алғашқы қауымдық тайпалардың тіршілік ету ареалдарының ең ірісі –
қазіргі заманғы техниканың да күші жетпейтін Оңтүстік Америка ормандары,
негізінен, Бразилия сельвасы. Шамамен есептегенде, бразилиялық
үнділіктердің 1/5 бөлігі үнділік емес халықтармен тұрақты қатынаспай,
өздерінің қарапайым шаруашылықтарын жүргізіп, алғашқы қауымдық
мәдениеттерін сақтап қалды, тіпті кейбіреулері соңғы кезге дейін тастан
жасалған құралдарын пайдаланады.
Алғашқы қауымдық қоғамның басқа ареалдары біршама аз болса да,
бірқатар елдерде сақталуда. 1960 жылдары Филиппин аралы Минданаоның таулы
ормандарының бірінде сол кезге дейін белгісіз болған тасадай тайпасы
табылды. Тайпаны зерттеуші этнографтар олардың тастан және бамбуктен
жасалған құралдарды пайдаланғанын анықтады. Сол кездері Папуа – Жаңа
Гвинеядағы Сепик және Мэй өзендері бассейндерінде таскөмір дәуірінде өмір
сүрген бірнеше папуасс тайпалары табылды. Осы кезде Намибия территориясының
оңтүстік африкалық Калахари шөлінде тіршілік еткен бушмендерді зерттеу
басталды: олар көршілес тайпалардан алған темірден жасалған пышақ, т.б.
құралдарды пайдаланған, ал жалпы алғанда, олардың мәдениеті мезолиттегі
аңшылық сипатта болған.
5.5 Қазіргі заманғы дүниедегі алғашқы қауымдық
құрылыстың қалдықтары
Алғашқы қауымның қалдықтары алғашқы қауымдық құрылымның жойылуына
байланысты таптық пайда болған қоғамдарда, яғни ертедегі шығыс және
феодалдық қоғамдарда көбірек сақталып қалғаны түсінікті. Антикалық
қоғамдарда алғашқы қауым қалдықтары оларға қарағанда төмендеу дәрежеде
сақтана, капиталистік қоғамда ешқандай белгісі қалған жоқ. Осыған сәйкес,
алғашқы қауымның қалдықтары дамудың капиталистік жолын өтпеген халықтарға
тән болды. Алғашқы қауымның қалдықтары таптар түзілу кезеңдерінің құрылымы,
нормалары мен түсініктері болып саналады. Осылардың көбі одан әрі
трансформацияланды.
Қалдық құрылымдар мен жалпылықтар. Ең ірі қалдық құрылымдар мен
жалпылықтар тайпалар мен олардың бірлестіктерінің реликтілері. Мұндай
тайпалар мен тайпа аралық жалпылықтар таптық қоғамдарда олардың қалдық не
реликтілік сипатына байланысты “екінші реттік” деп аталады. Олар көптеген
өте ертедегі, орта ғасырлық және қазіргі заманғы елдер құрамында, яғни
ертедегі антикалық элиндер мен италияндықтардан бастап бүгінгі күнгі қазақ
не түркмендерге дейінгі халықтардың құрамында болды.
Кейбір жағдайларда бұндай құрылымдар мен жалпылықтар тайпа не тайпаға
дейінгі ерекшеліктердің әлеуметтенуі нәтижесінде касталық жүйелер негізінде
бірігуі арқылы сақталып қалды, бұндай жағдай, мысалы, ндістан не Оңтүстік
Арабстанда орын алды. Алайда олардың бұдан да ұзағырақ сақталуы таулы
аймақтың егінші, малшылары немесе таптар мен мемлекеттер баяу қалыптасқан
аридтік аймақтардағы көшпенді не жартылай көшпенді малшылардың шаруашылық -
мәдени түрлеріне жататын халықтарға тән болды.
Қарастырылып отырған қалдық құбылыстар екі түрлі формада сақталды:
бірінші түрі курд, пуштун, афган тайпалары мен халықтарына, араб
бедуиндеріне тән болып, осыған сәйкес этникалық тайпалардың жалпылықтары
билік және әлеуметтік-экономикалық өмірдің құрылымы сақталады. Екінші түрі
бұдан әлдеқайда көп халықтарға тән (тек қана бұрынғы Кеңестер Одағындағы –
оңтүстік сібір халықтары, қазақ, қырғыз, түркмен, ноғай, адыгейлер) болып,
этникалық тайпалық жалпылықтардың қалдықтары атауларында ғана сақталды.
Бірінші түрде қоғамда қалыптасқан таптар түзілу кезеңінің салт-
дәстүрлері сақталғаны байқалады. Ал екінші түр біріншіден сәл ғана өзгерген
модификациясы болып, қоғамның таптарға бөлініп, мемлекеттің пайда болуының
аз ғана уақыт ішінде қалыптасқанын көрсетеді.
Нормалар қалдықтары мен түсініктер. Көптеген нормалардың сарқыншақтары
неке және отбасылық өмірде сақталып қалды. Әсіресе әйелдердің ролін
патриархалдық кеміту және қалыңмалға сату сияқты нормалар. Әйелдерді
қалыңмалға сату арқылы неке ертедегі және орта ғасырдағы қоғамдарда пайда
болып, кейінгі кезеңдерге дейін сақталып келді (қытайлықтар, Индияның
төменгі касталары). Дегенмен, кейбір қоғамдарда, әсіресе исламдық
қоғамдарда бұл рәсімді қалындықты жай ғана алып-сату түрінде емес белгілі
бір тәртіппен реттеуге тырысты. Қалыңдықтың туыстарына төленетін ақы жесір
қалуы немесе ажырасуы мүмкін болған жағдайда әйелдің күнкөруі үшін оның
өзіне берілді. Бұдан басқа да қалыңдықтың туыстарына да “ана сүті үшін”,
“тәрбиелегені үшін”, т.с.с. түрлі ақылар төленді.
Капитализмге дейінгі таптық қоғамдардың барлығына тән норма – бір
отбасы мүшелерінің барлығы бір ғана кісіге бағынышты болды. Мысалы,
ертедегі Римде отбасыны басшысы арқылы басқаруы. Бірақ басқа қоғамдарда,
реформаға дейінгі кезеңдегі Ресейде де патриархалдық қатынастар кең
таралды. Отбасыдағы басқа мүшелердің арасындағы статустарына байланысты
қатынастар еркектер мен әйелдер, ағалы - інілілер, апалы-сіңілілер арасында
әлі де сақталып қалды. Сол сияқты патриархалды этикет сақталып, тіпті әрі
қарай дами түсті.
Алғашқы қауымдық құрылымның қалдықтары қоғамдық сананың түрлерінде –
құқық, мораль, дінде байқалады. Қарама-қайшылыққа толы христиан
догматикасында байларды қаралау мен кедейлерді мазақтау туралы көптеген
идеялар болды. Ислам дінінде барлық адамдар құдай алдында бірдей
жауаптылығы, және жарлылардың пайдасына бағытталған салық пен
пайдакүнемдікті қаралаған уағыздар пайда болды.
Таптық қоғамның діндерінде алғашқы қауымдық түсініктер мен
ритуалдардың тікелей қалдықтары көптеп кездеседі. Олардың ішіндегі
көпшілікке ең танымалы – иудаистердегі ерлердің инициациясы мен
мұсылмандардағы ер балаларды сүндетке отырғызу. Осы сияқты ертедегі
Индияның ведистік дінінде жасөспірімдерге қасиетті жіп байлау. Тазарту
арқылы жүргізілетін инициацияларға христиан дініндегі сумен шоқыну да
жатады. Ертедегі грек, римдіктер мен басқа да халықтардың политеистік
дндерінде осы кезге дейін ата - тектерінің отбасылық - туыстық әдет-ғұрпы
сақталған. Ертедегі Қытайда басқа діндермен бірге кездесетін шаманизмнің
сарқыншақтары осы кездегі буддизм-ламаизмде бар.
Қазіргі заманғы діндердің ең жоғары дамыған түрі - христиан дінінде –
жын-шайтанды қуу, адамдарды жамандықтан сақтайтын періштелер туралы,
әртүрлі жақсылық ниетке бағытталған магиялық іс-әрекеттер, т.б. сияқты
шаманизмнің қалдықтары әлі де сақталған.
Алғашқы қауымдық қалдықтардың осы кездегі рөлі. Таптық қоғамдардағы
алғашқы қауымның қалдықтары осы кезге дейін сақталып, түрлі даулы
сұрақтарды туғызып отыр. Көптеген халықтардың тұрмысында сақталып қалған
алғашқы қауымның қалыңмал, көп әйел алушылық, т.б. сияқты қалдықтары
түрліше түсіндіріледі.
Дамудың капиталистік жолын өтпеген халықтарда бұл құбылыстарды
этникалық мәдениеттің негізгі бөлігі болып саналатын халықтық әдет-ғұрып
деп қабылдайды. Трайболизм құбылыстары – туыс-тайпалық бірлік пен
айырмашылық, көсемдер мен жасырын қоғамдардың әсері, т.б. дәл осы сияқты
қабылданады. Олар негізінен үшінші әлемнің жас мемлекеттеріне тән, дегенмен
трайболизмнің кейбір белгілері, әсіресе территориялық-тайпалық бәсекелестік
бұрынғы Кеңес Одағы халықтарында да сақталған. Трайболизмнің түп-тамырымен
жойылуы қиындау, ал кейбір халықтарда ол соңғы кезде қайта жаңғыра бастады.
Сонымен, алғашқы қауымның салт-дәстүрлері халықтардың көп бөлігі үшін
белгілі бір роль атқарады деуге болады.
5.6 Этностар эволюциясы
Әдетте адамзат баласы үш нәсілге : ақ (европоид), сары (монголоид)
және қара (негроид) нәсілдерге бөлінеді. Алайда көптеген антрополог-
ғалымдардың пікірінше нәсілдер бұдан әлдеқайда көп – 20 дан асады. Олардың
ішінде көбірек қарастырылатын – австролоидтық, американоидтық және койсан
нәсілдері (готтенготтар мен Африканың оңтүстігіндегі бушмендер).
Нәсілдерге бөліну Жердің антропогендік жабынының мозайкасындағы
бірінші деңгей болып табылады. Нәсілдік айырмашылықтар адам организмдерінің
табиғи-климаттық жағдайларға бейімделу реакциялары ретінде пайда болғаны
ғылымда дәлелденген.
Адам биологиялық түр ретінде біреу ғана. Бұны әртүрлі нәсілдерге
жататын адамдар арасындағы некелерден балалардың туылуы дәлелдейді. Адамдар
арасындағы нәсілдік, ұлттық, тілдік, мәдени, мінез-құлықтық айырмашылықтар
табиғи болып табылады. Осы белгілер бойынша қоғамдық бірлестіктерді басты
түсінігі этнос болып саналатын этнология ғылымы зерттейді. Этнос дегеніміз
– гуманитарлық (мәдени) белгісімен басқаша мінез-құлық (табиғи) белгілері
бойынша бөлінетін адамдар бірлестігі.
Шамамен 20 жылдай бұрын БҰҰ Ұлттар жөніндегі комитеті қызықты тәжірибе
жүргізді – планетамыздағы негізгі ұлттар бойынша 1 млн аса адамдардың
дарындылығын зерттеді. Нәтижесінде бұл белгі бойынша ұлттардың бір де
бірінің ерекшеленбейтіні анықталды. Сондықтан ұлттардың ешқайсысы да бірде-
бір артықшылыққа ие бола алмайды.
Айта кететін бір жай, барлық халықтар мен ұлттар генетикалық тұрғыдан
алғанда “таза” болмайтындығы. Ұлттардың бір-бірімен араласу коэффициенті
үнемі ұлғаю үстінде. Генетиктердің жорамалдары бойынша, 40 ұрпақтан
кезеңінен кейін барлық ұлттар араласып кетеді (әдетте, адамдардың бір
ұрпағының кезеңі 25 жылға тең деп есептеледі).
Адам түсі қара және сары нәсілдерге тән меланин гендерінің әсерінен
бірте-бірте қарайып, көздері қысыңқыланады. Бұл гендер доминантты гендер
болғандықтан және ақ нәсілдерге қарағанда қара, сары нәсілдердің сан
жағынан артықшылығына байланысты олар көбейіп, европалық фенотиптер
өздеріне тән ерекшеліктерін жоғалтады.
Ұлттардың араласуы кезінде (және де фенотиптердің көп түрлілігіне
байланысты), гомозиготалық қасиет (зигота – екі гаметаның қосылуынан
түзілген клетка; гамета – ер немесе әйел жыныс клеткаларының тақ
хромосомалары жиынтығынан құралған жыныс клеткасы, біршама азайып,
нәтижесінде тұқым қуалайтын аурулар азаяды, адамдардың денсаулығы
жақсарады. Сонымен, ұлттардың араласуы – адам баласының тіршілігі үшін өте
қажет. Екінші жағынан, ұлттардың араласуы және энтропияның бүкіл
планетарлық масштабта ұлғаю үрдісі, яғни Жердегі барлық материя түрлері,
оның ішінде адамды да қамтитын қоршаған орта объектілерінің
сипаттамаларының орташалануына әкеп соқты. Бұл дұрыс па, бұрыс па, ол өз
алдына жеке мәселе, барлығымызға мәлім бір ғана нәрсе – табиғат тепе-
теңдікті қаламайды, бірақ соған жетуге тырысады.
Белгілі этнолог, тарих және география ғылымдарының докторы
Л.Н.Гумилевтің пікірі бойынша, этнология – жаратылыс туралы ғылым.
Егер З.Фрейд, индивидтер әрекеттерін психикалық энергия әсерінен деп
түсіндірсе, Л.Н.Гумилев әлеуметтік дамуды Күн энергиясының әсерінен деп
түсіндіреді.
Алғаш рет Ғарыш пен Күннің Жерде жүріп жататын үрдістерге, ең алдымен,
тіршілік үрдістеріне әсерін орыс ғалымы А.Л.Чижевский түсіндіріп берді.
1915 жылы 18 жастағы А.Л.Чижевский астрономия, химия және физика
салаларын бар ынтасымен зерттей отырып, Күн бетіндегі дақтардың түзілуі мен
осы кезде жүріп жатқан бірінші дүние жүзілік соғыста ұрыс қимылдарының
синхрондығы қарқындағанына назар аударды. А.Л.Чижевский астрономия,
биология және тарих ғылымдары бойынша түрлі ғылыми зерттеулер жүргізе
отырып, Күннің белсенділігінің Жердегі биологиялық және әлеуметтік
үрдістерге тікелей әсер ететінін анықтады. Бұл жөнінде оның “Тарихи
үрдістердің физикалық факторлары”, “Күн сәулелері желдерінің Жердегі
жаңғырығы” деген еңбектері дәлел бола алады.
А.Л.Чижевскийдің бір қызықты ойы, Күндегі магниттік құбылыстар
мемлекет басшыларының денсаулықтарына әсер ететіндігі туралы еді. Көптеген
мемлекет басшылары жасы ұлғайған адамдар болатыны белгілі. Әрине,
космостағы және Жердегі ритмдер олардың денсаулығына әсер етеді. Бұл жағдай
әсіресе, тоталитарлық, диктаторлық тәртіп жағдайындағы елдер үшін өте
қауіпті еді. Егер мемлекет басында аморальды немесе психикасы әлсіз адамдар
болса, онда олардың ғарыштық құбылыстарға деген паталогиялық реакциялары
тек өз мемлекеттерінің халқы үшін ғана емес, сонымен бірге, көптеген елдер
жаппай қырып жоятын аса қуатты қаруға ие болып отырған кезеңде, бүкіл
баласы үшін орны толмас қайғы-қасірет туғызуы мүмкін.
А.Л.Чижевский қорытындыларының бір ерекшелігі– Күннің Жердегі тек
биологиялық емес, әлеуметтік үрдістерге де біршама әсер ететіні.
Әлеуметтік қақтығыстар (соғыстар, көтерілістер, революция),
А.Л.Чижевскийдің пікірінше, Жер бетіндегі тіршіліктің негізі - Күннің күйі
мен белсенділігіне тікелей байланысты жүреді. Оның есептеулері бойынша,
Күннің белсенділігінің төменгі деңгейінде қоғамдағы көпшілік әлеуметтік
құбылыстардың аз ғана мөлшері, шамамен 5 % жүреді, ал жоғары деңгейінде –
60 % жетеді.
А.Л.Чижевскийдің Күннің Жердегі үрдістерге әсері туралы айтылған
ойлары мен қорытындылары тек біраз жыл өткен соң ғана тәжірибе жүзінде
дәлелденді. Оның көптеген идеялары да космос және биология ғылымдары
саласында біраз уақыт өткен соң қолданылды. Ғылыми тұрғыдан алып қарағанда
Жерде жүретін құбылыстар мен үрдістердің Күн және Аймен байланысты
болатындығы анықталды.
Күн белсенділігінің жоғары кезеңінде атмосфераның ағыны қарқындап,
ортаның ылғылдылығы артып, фитомасса ұлғайып, микроорганизмдер мен
вирустардың белсенділігі артқанына байланысты, адам организмінде жүрек, қан-
тамыр, онкологиялық, нерв жүйесі аурулары көбейеді. Бұлардан басқа
тіршіліктің биологиялық ритмдер түріндегі көрсеткіштерінің циклді
өзгерістері – тәуліктік, ай, жыл, жарты жылдық, 2,2-5,5 жыл, 11 жыл, 22
жыл, 88-90 жыл, 180 жыл, 600 жылда байқалады. Әрбір биоритм гелиоритммен:
Күннің айналу кезеңі – 27 күн; Кұн бетіндегі дақтардың сандарының
радиосәулелер ағынының өзгеруіне байланысты Күннің белсенділігінің өзгеру
кезеңдері, 2,2-2,5 жыл, 5,5-6,0 жыл, 11 жыл, 22 жылдық магниттік цикл –
Күннің жалпы магнит өрісінің өзгерістері, сол сияқты 88 жыл, 180 жыл
600жыл.
Адамдарға қатысты өзара байланыс анық байқалады: тік жүру – 1 жас, сөз
сөйлеу, өз бетінше тамақтану 2-2,5 жас, оқып үйрену – 5,5-6 жас, жыныстық
жетілу –11 жас, еркектердің ең жоғарғы жыныстық белсенділігі мен әйелдердің
өсімталдық қабілеті – 22 жас, еркектердің ең жоғарғы творчестволық
белсенділігі мен әйелдердің жыныстық белсенділігі – 33 жас, әйелдердің
көпшілігінде климакс пен еркектедің көпшілігінің жыныстық белсенділігінің
тоқтауы – 55 жас.
Дамудың әрбір фазасы Күн циклінің белгілі бір кезеңімен сәйкес келеді.
Л.Н.Гумилев "Этногенез және Жер биосферасы" атты еңбегінде этногенез
(халықтың пайда болуы) проблемалары Күн әсері мен географиялық ортаға
тікелей тәуелді деп көрсетті. Географиялық орта Жер биосферасының бір
бөлігі болып, Күн жұйесінің құрамына – галактикаға кіреді.
Этностардың даму фазалары (эволюциясы) бар, яғни олар пайда болады,
дамиды, жетіледі, ескіреді, жойылады. Ал, этностардың арасындағы
айырмашылықтар қандай?
Орыстар, украиндар мен белорустар, қазақтар, өзбектер мен татарлар,
немістер, француздар мен ағылшындар, және т.б. арасындағы ерекшелік -
тілдік-қоғамдық (лингвистикалық-әлеуметтік) айырмашылық. Бірақ бір ұлтқа
жататын адамдардың басқа ұлттар арасында тұрып, осы ұлт тілінде сөйлей
тұра, өз ұлтына тән ерекшеліктерін сақтап қалатыны да көп.
Сонымен, бір ұлт екінші ұлттардан қалай ажыратылады? Л.Н.Гумилевтің
түсінігі бойынша, мінез-құлықтың стереотипі арқылы. Мінез-құлықтың
стереотипі тіршілік ететін белгілі бір ландшафтқа байланысты қалыптасады.
Этностардың бұдан ары қарай дамуы энергиясы күшті, өз мақсаттарына жету
үшін ерекше адамдар - пассионарилерге байланысты екендігі анықталады.
Л.Н.Гумилевтің пікірінше, пассионарилердің белсенділігі мен іс-
әрекеті бойынша халықтар өміріндегі негізгі тарихи оқиғалар өтеді.
Пассионарилер массаға (көпшілікке) пасснарлық индукция жолымен әсер етеді.
Пассионарилердің өздерінің іс-әрекеті, белсенділігі, ландшафтпен, тарихи
уақыт және Күн белсенділігінің әсерімен, тіпті ғарыштық факторлармен тығыз
байланысты.
Күннің белсенділігі пассионарлық соғылысқа әкеледі. Ол жөнінде
Л.Н.Гумилев төмендегі гипотезаны ұсынады. Күн белсенділігі ұлғайғанда,
ионосфераның қорғаныш қабілеті төмендеп, Күн энергиясы сәулелер түрінде
бөлініп, Жер бетінің барлық бөліктеріне таралады. Егер сол кезде
электромагниттік толқындар жиілігі Жер бетінің сол бөлігіндегі
организмдердің нерв жүйесінің сәйкес толқындарымен бірдей болса, онда бұл
организмдер қозу күйіне ұшырайды. Бұндай күйдегі организмдер барлық
биологиялық объектілерге тән өзін-өзі қорғау сезімінен айрылып, кез келген
бір идея жолында өздерін өлімге қиюға дейін барады. Бұның дәлелі дельфиндер
мен киттердің жаппай жағаға шығып қалуы, шегірткелердің қаптап мұхиттарды
ұшып өтуі, т.б.
Осылайша, пассионарлық соғылыс пайда болады. Оның нәтижесінде біршама
энергияға бай тұлғалар пайда болып, олар басқаларды соңынан ерте отырып,
этносты қалыптастырады.
Этногенездің төмендегідей кезеңдері бар: 1 – көтерілу; 2 -"қызу" –
акматикалық кезең, 3 - қалыпты күйге өту – инерциялық кезең; 4 – обскурация
– ауытқулардың соңғы күйінің кезеңі. Көтерілу фазасының негізгі ұраны -
"этностардың мүддесі ең жоғары". Индивидум үшін ең маңыздысы -қоғам
алдындағы міндет.
Акматикалық фазада (французша акмэ -"төбе") этностар өзінің ең
жоғарғы шегіне жетіп, одан кейін төмендейді. Инерциялық фазада негізгі ұран
- "өз өзіңмен бол", индивидуализм қарқындап дамиды; соғыстарда қан төгіліп,
бірақ мәдениет дами түседі және онда әркімнің индивидуалдығы көрінеді; даңқ
пен байлық талан-таражға түсіп, табиғат пассионарлық елдерде тұрақтанып,
бірақ жаулап алынған елдерде бұзылады. Обскурация фазасының ұраны -
"басқалар сияқты бол", "біз ұлылардан шаршадық".
Жасқа байланысты ауру – жеке сипаты жағынан ең үздіктердің өлімі.
Әркім тек өз жеке басын ойлайды.
Мәдениеттің дамуы әрі қарай жалғасып, мәдени материалдық құндылықтар
жинақталады. Этнос гомеостазға – тепе-теңдік күйге жетеді. Табиғат не
тежеледі, не деградацияланады (бұл кезде этнос жойылады). Этнос дамуының
соңында – уақыттың футуристік қабылдануы көтерілістер мен жойқын соғыстарға
әкеледі. 1200-1600 жылдан соң этностар өздігінен құриды немесе оларға
қарағанда жас және энергияға бай этностар шабуылынан жойылып кетеді. Соңғы
кезеңдері – мемориалдық және реликтілік (есте сақтау жойылады).
Гумилевтің концепциясы барлық халықтардың фольклорындағы этностың
түзілуі мен қуатты кездерін еске түсіріп батырлар жырының мәнің
түсіндіреді.
5.7.Діни эволюция
Паркте "сырланған, байқаңыз" деген ескерту жазылған
орындықтарда екі профессор әңгімелесіп отырады. Бірі
екіншісіне: "Адам өте қызыққұмар жаратылыс иесі. Егер
оған ғаламда 8134537540987565443861 жұлдыз бар десең, ол
оған сене салады". Ал егер орындыққа "байқаңыз, сырланған"
деп жазып қойсаң, ол міндетті түрде қолымен тексеріп
көреді.
Адамдардың дамуының белгілі бір кезеңінде діннің шығуы міндетті болды.
Діни эволюциясының алғашқы кезеңінде оның түбірі күнделікті тіршіліктегі
адамдардың табиғат алдындағы дәрменсіздігі түрінде көрінді. Ол табиғаттың
аса қорқынышты құбылыстары – найзағай, жер сілкінулері, вулкан атқылаулары,
т.б. алдындағы дәрменсіздік емес, алғашқы адамның табиғатқа әсер ететін
құралдары да, немесе оқиғалардың барысын анықтайтын білімі де болмады. Оның
іс-әрекетінің барысы мен қорытындысы оның жеке өзіне емес, объективті
жағдайлардың барысына байланысты болды. Бұндай жағдайда адам табиғат
алдында әлсіз болды, оның тәжірибелік іс-әрекеті де еркін болған жоқ.
Адамның барлық іс-әрекеті екіге бөлінеді: біріншісі – іс-әрекеттің
қорытындысы адамның тікелей өзіне байланысты еркін практикалық іс-әрекет,
екіншісі – еркін емес, тәуелді іс-әрекет.
Іс-әрекеттің бұл екі түрі арасындағы айырмашылық тек салыстырмалы
түрде ғана, олардың арасында өтпелі кезеңнің барлық баспалдақтары бар,
дегенмен, ол шынайы түрде сақталады.
Адамның іс-әрекетінің барысында оған және адамның барлық өміріне әсер
ететін белгісіз бір күш айқын сезілді. Сондықтан қалыптасып келе жатқан
адам өзіне әсер етуші осы күштің құдіретін және бұл күш алдындағы өзінің
әлсіздігін сезінуі қажет болды. Алайда бұл тез арада байқала қойған жоқ.
Бұндай түйсік сезімнің дамуының белгілі бір деңгейінде қалыптасты. Бірақ,
ең маңыздысы, адамның өз іс-әрекетінің белгілі бір саладағы дәрменсіздігін
түсіну олардың құрал-жабдық жасау саласындағы дәрменсіздігін түсінусіз
мүмкін емес.
Адам өзінің күші мен тіршіліктің белгілі саласының белгілі бір
құбылыстарың құдіретін айқын сезінгенде ғана өзінің басқа саладағы
әлсіздігін түсіне алады. Ол сол басқа салада өзінің құдіреті жетпейтін
белгісіз басқаша бір күштердің бар екенін мойындайды. Осылайша дін пайда
болады.
Дін адамның табиғи не әлеуметтік құбылыстардың себептері жөніндегі
ойлары әсерінен емес, адамдардың табиғат күштері алдындағы әлсіздігінің
нәтижесінде және қоршаған орта туралы қажетті білімнің жоқтығынан келіп
туды.
Рухани өмірде ерекше орын алған табиғат құбылыстарының шығу тегін
түсіндіретін қасиетті мифтер болды. Мифологияның табиғаты туралы түрлі
пікірлер бар: мифология фольклордың жанры ретінде ғана емес, сонымен бірге
алғашқы “ғылым” немесе “философия” деп те түсіндіріледі. Бірақ мифтер сырт
қарағанда фантастикалық ертегілерге ұқсайды. Айырмашылығы, ертегілерге
сенбейміз, ал мифтерге сенеміз.
Әдетте мифология шындық емес, мифологиялық уақыттар деп аталатын
түсініктерді қарастырады. Бұл адамдардың ата-тегінің өмір сүрген уақыты,
батырлар және де басқа мифологиялық тұлғалар туралы болды. Бірақ баяндалуда
белгілі бір реттілік болмады, ал фактілердің барлығы дерлік фантастикалық
болды.
Алғашқы қауымдық қоғамдағы адамдардың діни дүние танымының негізгі
ерекшелігі, олар өздерін қоршаған табиғи ортадан бөлген жоқ. Өндірістік
аумақ, оның жануарлары, өсімдіктері мен минералдық байлықтары, оған әсер
ететін табиғи күштер мен осында тіршілік ететін адамдардың топтары –барлығы
біртұтас болып қабылданды. Сондықтан табиғатқа адамға тән қасиеттер, ал
адамға табиғат қасиеттері тән деп түсінді.
Бұл діни түсініктердің барлық алғашқы түрлерінде - фетишизм, тотемизм,
анимизм және магияда ерекше көрініс тапты.
Фетишизм – кейбір жансыз денелердің ерекше құдіретті күштеріне сену,
мысалы, үңгірлер, тастар, ағаштар, белгілі бір еңбек құралдары мен тұрмысқа
қажетті заттар, т.б. Фетишистік түсініктер - жансыз денелерді жанды дүние
ретінде қабылдау. Мысалы, адамдарды өлімнен сақтап қалушы үңгір немесе
ашаршылықта адамдар жемісін қорек еткен ағаш, аң аулағанда қолданылған
садақ т.б. – фетиш болып саналды.
Тотемизм Австралия аборигендерінде толық сақталған – тотем болып
табылатын белгілі бір жануар не өсімдік түрлері, немесе басқа да заттар мен
табиғат құбылыстары аборигендер арасында тығыз байланыс бар екендігіне
сену. Туыстың аты оның өзінің тотемінің, мысалы, кенгуру не пияздың атымен
аталып, олар өз тотемімен қандас туыспыз деп есептеді. Тотемге сиынған жоқ,
бірақ оны басқалардың “әкесі” не “ағасы”, т.б. деп санады. Тотемі бір
туыстарға өз тотемін өлтіруге, не оған зияндық жасауға не оны тамаққа
пайдалануға тиым салынады. Әрбір туыстың өзінің қасиетті орталығы болды,
онда тотемдік әдет-ғұрыптар сақталып, олармен байланысты салт-дәстүрлер
орындалды. Жалпы алғанда, тотемизм туыстың табиғи ортамен байланысының
идеологиялық көрінісі, бейнесі болды.
Анимизм – белгілі бір денелер бойында болатын ерекше құдіретті күш
иелеріне сену.
Анимистикалық сенімдер табиғатқа жан бітірумен байланысты болды.
Олардың бастамалары алғашқы қауымдық қоғам кезеңінде-ақ: тасманиялықтарда,
австралиялықтарда, отты жерліктерде және басқаларда қайтыс болған
адамдардың жаны, шайтандар мен аруақтар туралы түсініктер болды.
Магия немесе сиқыршылық - адамдардың басқа адамдарға, жануарларға,
өсімдіктерге, тіпті табиғат құбылыстарына әсер ету қабілетіне сену.
Бақыланып отырған құбылыстардың өзара байланыстарының шын мәнін түсінбей,
кездейсоқ сәйкестіктерді дұрыс түсінбей, кей адамдар сөз және белгілі бір
әрекеттер арқылы басқа адамдарға көмектесуге не керісінше зиян етуге
болады деп сенді. Магия: “ақ” (қорғаушы) және “қара” (жамандық жасаушы)
болып бөлінді. Магияның басқа да систематикасы әсер ету объектісіне
байланысты: өндірістік, махаббат, емдік, т.б. магия болып бөлінді.
Көптеген ғалымдардың пікірінше, магия дін бола коймаған, өйткені
адамнан күшті құдірет иесін емес, адамның мүмкіндіктерін дәріптейді. Бірақ
фетишизм, тотемизм мен анимизмде табиғаттан тыс құдірет қауымдық қоғам
кезеңінде-ақ: тасманиялықтарда, австралиялықтарда, отты жерліктерде және
басқаларда қайтыс болған адамдардың жаны, шайтандар мен аруақтар туралы
түсініктер болды.
Ертедегі жер иеленушілік қоғамда Аспан еркек мен Жер әйелдің
арасындағы неке туралы қарсы жағымсыз күштерді бағындыруға тырысты.
Егін шаруашылығының пайда болуына байланысты өсірілетін өсімдіктер мен
олардың өсіуіне тікелей әсер ететін Күн мен Жердің күші деген ұғым
қалыптасты. Мысалы, ирокездер маис, бұршақ және асқабақ “үш апалы-
сіңлілер“, “біздің өмір“ не “бізді асыраушылар“ деп олардың рухына табынды.
Ирокездердің алты мейрамдарының төртеуі егін шаруашылығына байланысты
болды: жаңа жыл, егін себу, көк дән және өнім жинау. Күн – күш иесі, Жер
топырақ құнарлылығын көтереді, жаңбыр шақырады, т.б. магиялық ұғымдар кең
тарады. Осы сияқты мал шаруашылығында да ұғымдар қалыптасты.
ТАРАУ БОЙЫНША БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ
1. Қоғамның қалыптасу кезеңдері: ертеқауым, алғашқы қауымдық қоғам
және таптар түзілу кезеңдері.
2. Жыныс аралық қатынастардың қалыптасуы мен дамуы, басымдылық,
конфликттер және отбасы пайда болуының алғы шарттары.
3. Алғашқы адамдардағы қарапайым отбасы туралы түсініктер мен
көзқарастар.
4. Туыстық құрылымдардың қалыптасуы, олардағы жыныс аралық
қатынастардың түрлері мен некенің пайда болуы.
5. Ертедегі өркениеттің пайда болуы, алғашқы қауымдық перифериялардың
типтері мен олардың дамуы.
6. Билік түрлері, олардың алғашқы бастамаларының пайда болуы.
3-тақырып.Қазіргі отбасы функциялары.
1. «Отбасы функциясы» ұғымының анықтамасы.
2. Отбасы функциясының әлкуметтік мәні.
3. Қазіргі отбасы функцияларының түрлері.
4. Жұбайлардың әлеуметтік рөлдері.
4-тақырып.Қазақстан Республикасында әлеуметтік-экономикалық жағдайын
тұрақтандырудағы әйелдердің рөлі.
1. Қоғамдағы әйелдің рөлі.
2. Қазақстан тарихындағы әйелдің әлеуметтік рөлі.
3. Жоғары қызметте және үкімет құрамындағы әйелдің орны.
5-тақырып.Отбасылық тәрбиенің мәні.
1. Отбасы және отбасылық тәрбиенің ерекшеліктері.
А) Ата-аналар мен балалардың өзара қарым-қатынастарының автономдық-
психологиялық механизмдері.
Б) Отбасылық тәрбиенің әдістері мен принциптері.
2. Ата-ананың көзқарасы және тәрбиелеу тәсілдері.
3. Мектеп пен отбасының педагогикалық процестерінің байланысы.
4. Өскелең ұрпақты әлеуметтендіруде отбасының рөлі.
6-тақырып. Отбасылық қарым-қатынас педагогикасы.
1. Отбасылық қарым-қатынас саласы.
А) Отбасындағы «Көлденең» қарым-қатынастар.
Б) «Тік» қарым-қатынастар сипаттамасы
2. Ата-аналар беделі және оның түрлері.
3. Отбасылық тәрбие стратегиясы.
4. Ата-аналардың түзелуші тобы.
7-тақырып. Әлеуметтік қызметкер және отбасы.
1. Отбасылық әлеуметтік қызметкер, оның қызметтік міндеттері.
2. Әлеуметтік қызметкер-отбасы мен тәрбие жұмысын жүргізетін маман.
3. Әлеуметтік қызметкердің отбасымен жұмысының негізгі бағыттары.
4. Отбасын әлеуметтік қорғау шаралары.
8-тақырып. Студент жастардың неке-отбасы қарым-қатынасын қалыптастыруға
дайындаудың негіздері.
1. Неке алдындағы көңіл білдірудің ерекшеліктері.
2. Оқушы жастарды отбасын құруға дайындау мәселесі бойынша әдебиетті
талдау
3. Оқушы жастарды отбасынлық өмірге әзірлеудің шетелдік тәжірибесі.
4. Кәзір қазақ жастардың некелесу түрлері, әдет –ғұрыптар
5. Студенттердің неке-отбасы қарым-қатынасына даярлығының құрамдас
бөлшектері.
9-тақырып. Жұбайлардың келіспеушілігі: себептері мен алдын-алу.
1. Ажырасу: себептері мен салалары.
2. Үйлесімді ерлі-зайыптылардың факторлары.
3. Жұбай таңдау үйлесімді ерлі-зайыптылықтың шарты ретінде.
4. Жұбайлардың қарым-қатынастарын тактикалық тұрақтандырушылар
10-тақырып. Ата-аналардың педагогикалық мәдениетінің қалыптасуы.
1. Педагогикалық мәдениет анықтамасы.
2. Отбасылық тәрбиенің отандық теориясының қалыптасу тарихы.
3. Отасындағы қарым-қатынастың баланың жеке тұлғасына әсері.
11-тақырып. Отбасының бос уақытты дұрыс ұйымдастыруы және оның функциялары.
1. Отбасының бос уақытты дұрыс ұйымдастыруына анықтама беру.
2. Отбасының бос уақыттын өткізуді ұйымдастыру нысандары.
3. Отбасының бос уақытты дұрыс ұйымдастыру функциялары.
12-тақырып. Әлеуметтік жұмыс тәжірибесіндегі отбасылық кеңес беру.
1. Әлеуметтік жұмыс тәжірибесіндегі әлеуметтік және психологиялық кеңес
беру. Кеңес беру әлеуметтік көмек беру әдісі ретінде.
2. Әлеуметтік кеңес беру түрлері, оны жүргізудің технологиясы.
3. Психологиялық-әлеуметтік кеңес беру әлеуметтік қызметтің технологиясы
ретінде. Психологиялық-әлеуметтік кеңес берудің мазмұны. Кеңес беруді
өткізудің стратегиясы.
4. Әлеуметтік қызметкер-кеңесшінің тұлғалық және кәсіби сипатына
қойылатын талартар.
5. Отбасылық кеңес берудің мәні.
А) Әлеуметтік- педагогикалық отбасылық кеңес беру әдістемесі
6. Отбасылық кеңес беру техникасы. Отбасыларына кеңес берудің әлеуметтік-
психологиялық теориялық модельдері.
13-тақырып. Отбасының әлеуметтік мәселелері және түрлері.
1.Әлеуметтік қолдаудың обьектісі ретіндегі отбасы түрлері.
2.Қызметтік қисындылығына байланысты отбасы типологиясы.
3.Өз мүшелеріндегі әлеуметсіздендірудің әсерін ескеретін
отбасылардың типологиясы.
4.Тәрбиелік қателік типтері бойынша отбасылардың типологиясы.
14-тақырып. Отбасының негізгі қызметтері және отбасынадағы тәрбиені
ұйымдастырудың жолдары.
1. Халықтық педагогикадағы отбасындағы қыз және ер балалар
тәрбиесінің ерекшеліктері.
2. Отбасындағы тәрбиенің патриоттық және азаматтық жүйесі.
Отбасы адамзаттың бірегей әлеуметтік жаратылысы екені жалпыға белгілі.
Әлеуметтік институт ретінде отбасының басты ерекшеліктері: ерлі-
зайыптылар арасындағы,
Болашақ әлеуметтік құрылым ретінде отбасының өмірлік іс-әрекетіндегі
қоғамдық
Отбасы мәселелері ғылыми әдебиеттерде отбасының спецификасының
функцияларына генеративтік
Меншікті, статусты қалыптастыру мен мұраға қалдыру, үй шаруашылығын,
Қазіргі кездегі отбасы маңызды өзгерістер басынан кешіруде. Жаңа
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Отбасы некеге қарағанда күрделірек қарым-
қатынастар
Тақырыпты зерттеудің мақсаты. Қазақстан Республикасының әлеуметтік
мемлекет құру
Тақырыпты зерттеудің міндеттері. Осы мақсатқа жету үшін мынандай
– отбасымен әлеуметтік-педагогикалық жұмысты жүзеге асырудың құқықтық
табиғатын,
– отбасын негізгі әлеуметтік институт ретінде зерттеу;
– отбасымен жүргізілетін психологиялық кеңес беру үдерісінің қағидалары
– отбасымен әлеуметтік жұмыстың ұйымдастырушылық негіздерін атап
көрсету;
– отбасыны әлеуметтік қамсыздандыруды, жұмыспен және мемлекеттік қорғауды
Зерттеудің негізгі нысаны: негізгі әлеуметтік институт ретіндегі отбасы.
Зерттеу жұмысының пәні: Қазақстан Республикасының отбасыны мемлекеттік
әлеуметтік
і отбасыН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Отбасы әлеуметтік топ ретінде
Отбасы мен неке тарихы жөніндегі жұмыстардың пайда болғанына
Отбасы – әлеуметтік институттардың ішіндегі ең ежелгісі. Ол
Неке мен отбасына деген тарихи көзқарасты бекітудің басында
Бүкіл әлемде, әсіресе Англияда, шотланд ғалымы Дж.Мак-Леннонның еңбектері
Американдық зерттеуші, тарихшы, этнограф Л.Морган отбасының дамуына
қатысты
Олардың әрқайсысы өзіндік қоғамдық институттары мен өнердің түрлерін
Әлеуметтанушылар отбасын ерекше бір құбылыс, әлеуметтік жүйе ретінде
Отбасын әлеуметтік институт ретінде зерттеуді талдау оның қаңдай
Отбасын әлеуметтік институт ретінде зерттегенде мынадай жалпы ұғымдар
1) некелік қатынастардағы қоғамдық қажеттілік, талап-тілектер,
мұқтаждықтар;
2) отбасының әлеуметтік қызметі;
3) отбасы қатынастарындағы ережелер мен бағалық құндылықтар;
4) әртүрлі типтегі (түрдегі) отбасындағы тәртіп үлгілері, т.б.
Отбасын кіші топ ретінде зерттеу – өзінің құрылымы
Отбасын зерттеудегі бағыттардың әрбіреуінің өзінше ерекшелігі бар.
Мысалы,
Жоғарыда көрсетілгеңдерді қорыта келе отбасына жалпы сипаттама беруге
1) ерлі-зайыптылық;
2) бала туу немесе бала асырап алу.
Өмір тәжірибесі көрсетіп отырғандай, көптеген отбасы толық бақытты
Отбасындағы шиеленіс асқынған жағдайда отбасының дағдарысына ұласады. Бұл
Көптеген адамдар отбасын құрудың негізі махаббат деп есептейді.
Жауапкершілік ата-аналар мен балалар арасындағы қатынастарды ретке
келтіретін
Сонымен қоса, балалар да өз кезегінде ауру немесе
Белгілі бір себептерден ата-аналар балаларын қамтамасыз ете алмаса,
Ата текті білуде туыстық, жақындыққа байланысты: баба, ата,
Ceнім – отбасы шеңберінде әрекет eтeтін азаматтық құндылықтардың
“Асығыс түбi – өкiнiш, ойланып алмақ – сабыр
1.2 Отбасының негізгі қызметтері
Отбасының табиғатын, маңыздылығын анықтауда ежелгі ойшылдардың ұстанған
түрлі
Ал француз ағартушысы Жан-Жак Руссо: «Барлық қоғамдардың ішінде
Жалпы айтқанда, отбасы дегеніміз – некеге қарағанда күрделірек
Отбасының әлеуметтік функциялары оның әлеуметтік институт ретіндегі
қоғамдық
Отбасы мынадай функциялар атқарады:
– бала өсіріп, тәрбиелеу арқылы ұрпақ жалғастығын қамтамасыз
– баланы әлеуметтенуге, басқалай айтқанда, қоғамда өмір сүруге
– отбасы мүүделерін баспанамен, көлікпен, киіммен, тамақпен, үй
Сонымен қатар отбасының атқаратын қызметі мұнымен шектеліп қоймайды.
Қазіргі отбасын зерттеушілер отбасы функциясын зерттеуге аса зор
Мұндай жіктеуді А.Г.Харчев, И.ВГребенников, А.И.Кочетов та жақтайды.
Отбасы
Отбасының репродуктивті функциясы
Оның негізінде – қарама-қарсы жынысты адамдарды одақ құруға
Отбасына қоғамдық қарым-қатынастың барлық жүйесі енеді – неке
Бұдан отбасының келесі функциясы шығады, бұл – жеке
Отбасының келесі маңызды функциясы экзистенциалды функция – өз
Отбасының келесі маңызды функциясы экономикалық және шаруашылық-
тұрмыстық. Қоғамдық
Әлеуметтік-мәртебелік функция қоғамның әлеуметтік құрылымын қайта
жаңғыртумен байланысты,
Рекреативті, күшті қалпына келтіру функциясы адамның еңбек күнінен
Бос уақытты дұрыс ұйымдастыру функциясы тиімді сауықты ұйымдастыруды
Әлеуметтанушылар отбасының коммуникативті функциясына көбірек мән береді.
Бұл
Отбасында ересектер де, балалар да тәрбиеленеді. Әсіресе отбасының
Біріншісі аспектіге – баланың жеке тұлғасының қалыптасуы, оның
Екінші аспект – отбасы ұжымының өзінің әр мүшесіне
Үшінші аспект – ата-ананы (отбасының басқа ересек мүшелерінің)
Қоғамдық қатынастардың дамуына сай олардың сипатына байланысты отбасының
15-тақырып. Отбасылық тәрбиедегі этникалық мәдениет құндылықтарға
тәрбиелеу.
1. Отбасылық тәрбие, оның тарихи негіздері.
2. Отбасылық құқық
7. Отбасы, жанұя, үйелмен, семья деген атаулар бір мағынаны береді.
Мәселен, “Отбасы – семья, үй деген сөздің синонимі” ( 1, 615 ), яғни
бір оттың (ошақтың) басында өмір сүріп жатқан қандастар.
“жанұя - өмірдегі туысқандық қарым – қатынастық ортақ белгісі” (2,
43)
“Үйелмен – ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан адам баласының
әлеуметтік ортасы” (3,334)
“Семья-некеге немесе қандас туысқандыққа негізделген қоғамдық шағын
топ, адам тұрмысын ұйымдастырудың бастапқы формасы” (4,126)
Осы төрт анықтамадан түйіндейтініміз – адамның өз өмірінің негізгі
процестерін бастан кешіретін кіші әлеуметтік топ отбасы болып
табылады. Отбасындағы әрбір адам өмірінің онымен тығыз байланыстылығы
сонша, ол әрбір отбасы мүшесінің дамуына шешуші әсер етеді.
Отбасы - қоғамдық қатынастар мен процестердің алуан түрлі формалары
біртұтас болып ұштасатын комплексті әлеуметтік құбылыс. Сондықтан да
отбасыға объективтік тұрғыдан ғылыми зерттеу жүргізу оңай емес.
Адам мен қоғам үшін отбасының маңызы, атқаратын қызметі алуан түрлі
болғандықтан оны зерттеуші қоғамдық ғылымдар да көп. Бұл ғылымдардың
әрқайсысы өз анықтамасын беруге тырысады.
Әлеуметтану ғылымы оны былай анықтайды: отбасы дегеніміз – тарихи
өзгеріп отыратын әлеуметтік топ, оның жалпы белгілері – бөтен адаммен
жыныстық байланыс орнату, туысқандық қатынастар жүйесі, адамның жеке-
дара адамгершілік сапаларын қалыптастырып дамыту, белгілі бір
экономикалық қызметті іске асыру (5,141).
Отбасы еркек пен әйелдің табиғи физиологиялық және басқа қажеттерін
(рухани, этикалық, эстетикалық, т.б. қажеттерін) өтеп, ұрпақ өсіру
арқылы қоғамды қалпына келтіре дамытушы әлеуметтік топ болып
табылады.
Отбасының жоғарыда келтірілген анықтамасы бойынша, ол - отбасындағы
қатынастар, отбасының құрылымы мен формасы тарихи өзгеріп отыратын
әлеуметтік топ. Отбасы ұсақ (кіші) топ ретінде мынадай негізгі
функцияларды іске асырады:
-репродуктивтік (бала табу арқылы қоғамды қалпына келтіру);
-экономикалық (өндіру және тұтыну);
-қорғаныс функциясы (отбасы мүшелерінің денсаулығына, материалдық
игіліктермен қамтамасыз етуге, қауіп-қатерден қорғауға қамқорлық
жасау);
-балаларды оқыту-тәрбиелеу;
-эмоциялық (ерлі – зайыптылардың бірін-бірі сүюі);
-әлеуметтендіру функциясы (балаларды қоғамдық тәртіпке, мінез-құлыққа
т.б. баулу).
Отбасының өзінің тарихи өзгерісіне байланысты бұл функциялардың
арақатынасы да өзгеріп отырады.
Отбасының формасы мен атқаратын міндеттерінің (функциясының) өзгеруі,
сайып келгенде, өндіргіш күштердің дамуына, яғни адамның шығу тегін
айқындайтын элементтердің дамуына байланысты болады. Бұл жөнінде
Ф.Энгельс өзінің «Отбасының, жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы»
деген еңбегінің кіріспесінде былай деп жазды: «Қоғамның материалистік
ұғымына сәйкес тарихтағы шешуші күш сайып келгенде өмірді тікелей
өндіру және ұдайы өндіру болып табылады. Алайда, өндіріс те екі түрлі
болады.
Бірінші жағынан – тіршілік қажеттерін: азық-түлік, киім-кешек, баспана
және бұларды өндіру үшін қажетті құралдар өндіру;
Екінші жағынан – адамның өзін өндіру, ұрпақты өсіру.
Белгілі тарихи дәуірде және белгілі бір елде өмір сүретін адамдардың
қоғамдық қатынастары өндірістің осы екі түрімен: бір жағынан,
еңбектің, екінші жағынан, семьяның даму дәрежесімен анықталады…» (6,
59)
Қазір қоғамдағы отбасы кіші әлеуметтік топ қана емес, ол сондай-ақ
құқықтық институт та болып табылады. Кіші әлеуметтік топ ретінде
отбасы бірқатар міндеттерді іске асыратынын жоғарыда айттық. Құқықтық
институт ретінде отбасы – туысқандық және некелік қатынастар арқылы
өзара байланысты адамдар тобы. Оларға тиісті құқықтық нормаларға
сәйкес белгілі бір құқықтар мен міндеттер берілген.
Отбасының өзіндік тарихи даму формалары бар. Мәселен, адамдардың
өндіріс тәсіліне сәйкес отбасы да әлеуметтік топ ретінде тарихи дамып
отырады.
Отбасының тарихи дамуының ғылыми-материалистік теориясына сүйене
отырып, американдық ғалым Льюис Морганның этнологиялық зерттеулерін
пайдаланды: ол ұзақ уақыт бойы солтүстік американдық үндістердің
Сенека тайпасында тұрып, жүргізген байқауларын, атап айтқанда, олардың
туысқандық және отбасылық қатынастарына жасаған зерттеулерінің
нәтижелерін пайдаланды.
Морганның зерттеулеріне негізделген жорамал бойынша, адамзат қоғамы
тарихының бастапқы кезеңінде адамдар арасындағы жыныстық қатынастарға
ешқандай шек қойылмаған – үлкендер мен жастар, балалары мен ата-
аналары қатынаса берген. Бұл жабайы не жартылай жабайы кез болатын.
Морганның және басқа зерттеушілердің дәлелдеуіне қарағанда, отбасылық
қатынас промискуитет (жалпы аралас-Ә.Р.) деп аталатын бұл кезеңнен
кейін бір қандастар отбасы, снидиасмикалық отбасы және моногамиялық
отбасы кезеңдерінен өткен.
Бір қандастар отбасы топтық некеге негізделеді, мұнда жыныстық
қатынастар тек бір ұрпаққа жататындар арасында ғана рұқсат етіледі.
Бір ұрпаққа жататындардың бәрі, яғни аға-інілер мен апа-қарындастар
туысқандығына қарамастан бір отбасын құрған. Мұндай семья эндогамиялық
(жақын туыстар арасындағы жыныстық қосылу дегенді білдіреді) топ
болады, өйткені оған бір руға немесе тайпаға жататындар кіреді.
Қазіргі кезде мұндай отбасылар жоқ, бірақ кейбір халықтарда ағайынды
екі адамның балаларының үйлену фактілері кездеседі (өзбектер, арабтар
т.б.).
Бұдан кейін біртіндеп эндогамиялық принцип экзогамиялық принциппен,
яғни руаралық некелесу формасымен ауысады. Бір рудың бір топ қыздары
(апалы-сіңлілер) басқа рудың бір топ туысқан жігіттеріне шығатын
болған. Бұл бір әйел мен бір еркектен тұратын отбасына көшудің алғашқы
қадамы болды.
Бір еркек пен бір әйелден тұратын моногамиялық отбасыға өтудің тарихи
типі синдиасмикалық отбасы болды – ол жабайылықтан варварлыққа өту
кезеңінде пайда болды, ал полигамиялық (көп әйел алу формасында) тек
еркектердің ғана еркіне тиді. Отбасының бұл формасында баланың шын
биологиялық әкесі белгілі болатын болды да, мұның өзі рулық қоғамның
ыдырап, жеке меншіктің, қосымша өнімнің шығуына, сөйтіп моногамиялық
отбасының тууына жағдай жасады.
Моногамиялық отбасы патриархалды қатынастарға негізделгендіктен отбасы
басшысы еркек болды, отбасының ажырасуы да еркектің ғана еркімен
болатын болды.
Қазіргі заманғы отбасының негізгі типтері өзгеше. Қазіргі заманда бір
типті отбасы жоқ. Отбасылық қатынастардың формалары түрліше болуының
себебі, белгілі бір қоғамның даму дәрежесімен және ондағы қоғамдық
қатынастардың сипатымен анықталады. Қазіргі кезде отбасының типтері
мыналар: тотемдік қауым (ру), патриархалды туыс топ, патриархалды
отбасы және жеке отбасы.
Тотемдік ру біздің заманымызда әлі де болса кездесетін ең көне отбасы
формаларына жатады. Мұндай отбасылар Австралиядағы кейбір тайпаларда
кездеседі. Ру мүшелерінің жеке - дара есімі болмайды екен, бәрінің
ортақ есімі болады. Мұндай отбасындағы неке жеке болмайды, жалпы
(ортақ) болады екен, баланың әкесін анықтау мүмкін емес, бала
шешесінің есімімен аталады. Мұндай отбасы кейбір көшпелі тайпаларда
кездесді.
Патриархалдық туыстар тобы (туыстық отбасы) өткен замандарда
үндіеуропалық халықтардың бәрінде болған, ал кейбір халықтарда қазір
де бар. Бұларда бірнеше ұрпақ бірге тұрады, есімдері де жалпы болады.
Бұл ұрпаққа жататын отбасы мүшелерінің бәрі туысқан аға-іні және апа-
сіңілі болып табылады. Отбасының басшысы біреу – ол отбасының атасы
болады.
Ұрпақтардың шығу тегіне қарай бұл отбасы матриархалды немесе
патриархалды отбасы болды. Біріншісі – отбасының ең көне түрі. Мұнда
бір әйелдің көп күйеуі болуы жиі кездеседі. Мұндай отбасы
тибеттіктерде және Оңтүстік Үндістанда тұратын тода деген халықта
кездеседі. Патриархалды отбасының басшысы – еркек. Сондай-ақ баланың
тегі бір мезгілде әке жағынан да, шеше жағынан да анықталатын екі
жақты отбасы да кездеседі. Бұл жеке отбасының түріне өтетін өтпелі
форма болып табылады. Моногамиядағы патриархалды отбасында отбасы
басшысы мүліктің бірден-бір иесі болып саналады. Бұл-жеке меншіктің
шығуына байланысты болған отбасылық қатынас. Бұл отбасының мүшесі –
ері (құқықтың бәрі еркектікі), әйелі, ұлдары (әкесі өлгенше), қыздары
(тұрмысқа шығып кеткенше).
Жеке отбасы – бүгін таңда дүниеде ең кең тараған отбасының түрі. Бұл
отбасы енді тек әлеуметтік топ қана емес, сондай-ақ заң жүзінде
бекітілген топ.
Қорыта келгенде, отбасыға мынадай анықтама беруге болады: қазіргі
заманғы отбасы – ерлі-зайыпты екі адамның арасындағы некеге құрылған
негізгі әлеуметтік топ, отбасыға сонымен бірге ұрпақтары (ұл-қыздары)
да кіреді. Отбасының функциясы - бала тауып, тәрбиелеп өсіру, ерлі-
зайыптылардың жыныстық, эмоциялық сезімдерін және басқа (әлеуметтік,
экономикалық) қажеттерін өтеу.
Отбасы нақты қоғамда өмір сүреді, сондықтан отбасының жалпы сипатымен
қатар өзі өмір сүретін қоғамдық қатынастардың мазмұнына сәйкес ерекше
белгілері де болатыны түсінікті.
Әр елдің, ұлттың отбасын құру жолдары әртүрлі. Соған байланысты бала
тәрбиесі де ерекше. Отбасы тәрбиесі өмір өзгерісіне ұшырап отырады.
Мәселен, қазақтың ертедегі, кеңес заманындағы және бүгінгі бала
тәрбиесіндегі өзгешіліктер осындай.
Қазақстан Республикасының 1991 жылы тәуелсіздік алуы, әлемдік деңгейде
егеменді ел ретінде айқын танылуы, сондай-ақ президенттік басқару
нысанындағы демократиялық мемлекеттік және жаңа азаматтық қоғамның
тууы, нарықтық қатынастар жүйесіне көшуі, объективті қажеттіліктерге
байланысты болып отырғаны қоғамдық сананың түбегейлі өзгерістер
шеңберін кеңейтті.
Отбасында адам өмірге келеді, тәй-тәйлап басады, бірінші қуанышы мен
қиындығын кездестіреді, өседі, өнеді, одан үлкен өмірге аттанады. Осы
жерде көптеген сұрақтар туындайды. Олар:
Отбасы деген не?
Оның мәні неде?
Қоғамда қандай рөл атқарады?
Әр адамға не береді?
Осы сұрақтарды жан-жақты қарастырып, шешу кезінде көптеген ойшылдар,
ғалымдар атсалысқан. Мысалы: ежелгі грек ойшылы Платон «Адамдар
отбасын құру үшін болашақ өмірдегі серігінің қандай отбасынан
шыққанын, оның әке-шешесі мен ата-бабаларын жақсы білуі қажет» (7,52)
деген екен. Ал, Аристотель болса, «отбасы - адамдардың қарым-
қатынастарының ең бірінші түрі және ол мемлекеттің бірінші кішігірім
бөлігі» деп санаған (7, 54).
Классикалық неміс философиясының өкілі Кант отбасы мәселесін қарастыра
отырып, ондағы адамдардың құқықтық мәселелеріне көп көңіл бөлген.
Фихте отбасының негізі-махаббат десе (7, 56), Гегель бірінші болып
отбасы мен некенің тарихи формаларын көрсеткен (7, 58).
ғасырдың екінші жартысынан бастап отбасына деген тарихи көзқарастар
толықтырыла түсті. Мысалы, 1877 жылы шыққан «Ежелгі қоғам» (8, 49)
атты кітабында Л. Морган отбасының тарихын, оның некелі қарым-
қатынасын, экономикалық, әлеуметтік дамуын және қызметін қарастырған.
Одан кейінгі уақыттарда отбасы туралы марксистер де жазды. Соның бірі
- Ф. Энгельстің 1884 жылы шыққан «Отбасының, жеке меншіктің және
мемлекеттің шығуы» атты еңбегі (6, 48). Мұнда Ф. Энгельс жанұяны
тарихи категория ретінде қарастырып, оның формаларының байланысын,
даму жолдарын көрсетті.(((
Француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо, швейцарлық И.Г.Песталоцци, орыс
педагогтары К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко,т.б.өз
еңбектерінде отбасы тәрбиесін қарастырған (9, 53).
Отбасындағы тәрбие мәселесін көптеген әлеуметтану, философия,
психология, педагогика, демография, құқық, әдептану, тарих, т.б.
ғылымдардың қарастыруына байланысты көптеген анықтамаларды кезіктіруге
болады. Бұл да дұрыс шығар, өйткені, барлық ғылымдарды бірдей
қанағаттандыратын бір анықтама табу өте қиын. Олай болса, отбасының
бірнеше анықтамаларына тоқталайық. Жоғарыда айтқандай, отбасы-жанұя-
семья-үйелмен-бәрі бір ұғымды білдіреді. Сондықтан кейбір жерде
отбасы, кейбір жерде жанұя деп ала береміз (Ә.Р.)
Философиялық тұрғыда «отбасы» - қоғамның ажырамас құрамды, өмірде зор
мәні бар кішігірім ұйымы деп санаса, әлеуметтану ғыымында отбасы -
некеде және қандас туыстар негізінде құрылған кішігірім топ деп
берілген. Оның мүшелері бір-бірімен тұрмыстық, моральдық
жауапкершілік, өзара жәрдем көрсету қарым-қатынаста болып, әлеуметтік
құрылыс ретінде қоғамның экономикалық базисінің дамуына байланысты
өзгертіп, жекелей дербестікте болады деп көрсетеді.
Ал, педагогикалық – психологиялық тұрғыда отбасы – ата-ана мен балалар
арасындағы, ерлі-зайыптылардың және басқа да отбасы мүшелерінің қарым-
қатынасының тарихи нақты жүйесі болып табылады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде «Отбасы» - өзіне, «неке мен қандас
туысқа негізделген шағын топ» (10, 54) деп анықтама берілген. Оның
ерекшелігі- тұрмыстың ортақтығы, өзара көмек және рухани жауапкершілік
арқылы байланысқан. Қоғаммен, бүкіл қоғамдық қатынастардың жүйесімен
тығыз байланыста бола тұрса да, отбасы - қоғамдық өмірге қарағанда
адамдардың белгілі дәрежедегі дербес сырлас тобы.
Отбасы өмірі материалдық және рухани үрдістермен сипатталады. Табиғи-
биологиялық және шаруашылық тұтыну қатынастары оның материалдық жағын
құраса, рухани жағын құқықтық, адамгершілік және психологиялық
қатынастар құрайды.
Отбасы мәселелері ТМД елдерінің ғалымдары В. И. Зацепин, В. Д.
Цимбалюк, Г. К. Матвеев , Ю. И. Семенов, Н. Е. Соловьев, А. Г.
Хрипкова, З. Я. Янкова, ал Қазақстанда С.Қалиев, М.Жарықбаев, Ж.Б.
Қоянбаев, К. Бейсенбиева, М. Тажин, Б. Аяғанова секілді ғалымдардың
еңбектерінде қарастырылған (11, 26).
Бұл ғалымдардың тұжырымдалары бойынша отбасы - адамдардың, яғни
некелік негізде қосылған еркек пен әйелдің, олардың туған немесе
тумаған балаларының, кей кезде басқа да бірге тұратын жақын
адамдарының қарым-қатынастық, бірлестік формасы. Авторлардың ойынша
бұл анықтама барлық отбасының кез келген даму кезеңдерінің мәні мен
сипаттарын қарастырады.
Дүниежүзіндегі әрбір халықтың өзіне тән отбасы тарихы бар. Сол сияқты,
қазақ отбасы да өзіне тән ерекшеліктермен сыйпатталады. Қазақтың
отбасы мәселесіне байланысты бұрын-соңғы жазылып, кезінде баспа жүзін
көрген үлкенді-кішілі ғылыми мақалалар мен монографиялық еңбектер,
әдеттік құқық туралы жинақтар мен қазақтың ауыз әдебиеті - фольклор
деректері де көптеп табылады. Мәселен, орта ғасырлық ғұлама ойшылдар
Сағди, Науаи, Кей Каустың отбасы мәселесі төңірегінде айтқан құнды
пікірлерінің баға жетпес еңбек екендігіне ешқандай күмән жоқ. Мұнда
отбасында балаларды тәрбиелеуге маңыз беріледі. Отбасындағы тәрбие
әміршілдік қағидаларға негізделіп, ата-ананың балаға деген қатынасын
анықтайды. Отбасының бірлігі оның мүшелерінің бір-біріне адамгершілік,
экономикалық, құқықтық т.с.с. өзара жауапкершіліктеріне,
түсініктеріне, сонымен қатар эмоцианалдық (сезімдік) жақындықтарына
негізделеді. Бір жағынан отбасы - адамдардың өзінің ішкі өмірін,
құпияларын, сырларын, қарсы тұрған сыртқы әсерлерден қызғанышпен
қорғайтын тұйық бірлестік. Егер отбасының ішкі өмірін қоғамға ашық
етсе, онда ол бірден ыдырап, күйзеліске ұшырауы мүмкін, ал екінші
жағынан, отбасы адамдардың қоршаған ортаға, қоғамға ашық, айқын
бірлестігі. Мұндай отбасыда өз мәселелері қоғам мәселелерімен қатар
қарастырылып, шешімі де ыдырамайды. Керісінше, отбасының дамуына
қауіпсіздік және сақтану сезімдерін қамтамасыз ететін мүмкіндік
туғызады.
Қандай да тұйық, жабық отбасы болғанымен ол қоғамсыз өмір сүре
алмайды. Өйткені оның мүшелері жан-жақты әлеуметтік топтарға, яғни
өндірістік, оқу ұжымдарына, балалар ұйымдарына, қоғамдық ұйымдарға,
сонымен қатар сауда, денсаулық орындарына қатысты, ондағы адамдармен
тығыз байланыста болады.
Сонымен қатар отбасы қоғамдық қарым-қатынасқа оның барлық өмірінің
үрдісіне ықпалын тигізе алады. Отбасы адамдарға қажеттілігін
қанағаттандырып қана қоймай, бірқатар әлеуметтік функциялар орындалып,
қоғамның әлеуметтік құрылымы, бір элементі болып табылады.
Отбасы мүшелелері бір-бірімен тығыз байланыста, ерекше жанашырлық,
сүйіспеншілік сезімде болады. Олар бір-бірінің өміріне, тағдырына
елеулі ат салыса алады. Бұл жерде бір немесе бірнеше ұрпақ отбасы
болып іріктелінеді. Екі ұрпақты отбасыда: әйелі мен ерінің, әке мен
шешенің, балалардың, ағалардың және қарындас, сіңлілердің рөлі
негізделеді. Ал, үш ұрпақтық отбасыда ата мен әженің, ене мен атаның,
күйеу бала мен келіннің, қайындар мен балдыздардың рөлі қосылады.
Отбасындағы ата мен баланың қарым-қатынасына ешкімнің күмәні жоқ. Ана
баланы өмірге әкеледі, ақ сүтімен тамақтандырып, әлдилейді, өсіреді.
Ал, әке мен бала арасындағы қарым-қатынасқа әртүрлі көзқарастар мен
тұжырымдар бар. Біреулер-балаға әкесі әйелі арқылы байланысады десе,
екіншілері әке мен баланың байланысы тек экономикалық және
эмоционалдық көмекте дейді, ал үшіншілері «Әкенің баласына деген
ниеті, жасаған жақсылығы- олардың анасын сүюі» деген ойда. Қалай болса
да әкенің рөлі ананың рөлінен кем болмауы керек. Ол тек әр адамның
жауапкершілік сезіміне байланысты болады.
Ғалым-педагогтар мен психологтардың ойынша балаға әке-шешесінің қарым-
қатынасы мен олардың берген тәрбиесіне жететін өмір жоқ. Балалардың
дұрыс қалыптасуы олардың отбасындағы сүйіспеншілік, кішіпейілділік,
сыйластық, жауапкершілік, қайырымдылық, сезімталдық, т.б. адамгершілік
қасиеттерінің даму негізіне байланысты болады.
Сонымен отбасының өзіндік даму тарихы бар. Отбасы - кішігірім
мемлекет, әлеуметтік топ. Ол алғашқы адам баласы пайда болған кезеңнен
бері қарай дамуда. Ертеде отбасын құру - күнкөріс қамынан, ерлі-зайып
қатынасынан, ұрпақ әкелуден туындаған.
Бүгінде отбасыға мынадай анықтама беруге болады: қазіргі заманғы
отбасы – ерлі-зайыпты екі адамның арасындағы некеге құрылған негізгі
әлеуметтік топ, отбасыға сонымен бірге ұрпақтары (ұл-қыздары) да
кіреді. Отбасының функциясы бала тауып, тәрбиелеп өсіру, ерлі-
зайыптылардың жыныстық, эмоциялық сезімдерін және басқа (әлеуметтік,
экономикалық) қажеттерін өтеу. Отбасы нақты қоғамда өмір сүреді,
сондықтан отбасының жалпы сыйпатымен қатар өзі өмір сүретін қоғамдық
қатынастардың мазмұнына сәйкес ерекше белгілері де болатыны
түсінікті.
Отбасы туралы философ, педагог, психолог, әлеуметтанушы,
мәдениеттанушы, т.б. ғалымдар анықтама беріп, еңбектер жазып, осы
проблеманың негізін қалаған.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1.Қазақ Совет энциклопедиясы, Алматы, 1976
2.Қазақ Совет энциклопедиясы, Алматы, 1974
3.Қазақ Совет энциклопедиясы, Алматы, 1978
4.Қазақ Совет энциклопедиясы, Алматы, 1977
5.Сб. Проблемы социологии, М,. 2006
6.Энгельс Ф. »Отбасының, жекеменшіктің және мемлекеттің шығуы»,
Алматы, 1984
7.»Мысли и изречения», М,. 1965
8.Морган Л. «Ежелгі қоғам», Алматы, 1956
9.Бегалиев Т.Б. «Педагогика» Лекциялар курсы, Тараз, 2002
10.Латышина Д.И. «История педагогики» М, 2003
11.Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, Алматы, 2006
Сараман сабақтарының тақырыптары және оны даярлауға әдістемелік нұсқау.
Сараман сабақтарына даярлау үшін жалпы әдістемелік нұсқаулар.
Мақсаты: пән бойынша лекциядан алған білімдерін бекіту, тереңдету және
кеңейту.
Сараман сабағы – дәрісте алған білімді студенттің өздігінен оқып, талқылап,
меңгеруіне арналады. Сараман сабағы кезінде студенттің сабаққа белсенді
қатысуы, сабақта тәртіп сақтауы, сабаққа толық даяр болуы жалпы курс
бойынша студенттің қорытынды рейтинг бағасына ықпал ететіндігін ұмытпаңыз.
Сараман сабағына даярлық:
- Сараман сабағынан қалмаңыз.
- Сараман сабығна толық даярлықпен келіңіз.
- Сараман сабағында дәріс дәптерлерін пайдаланыңыз.
Сараман сабақтарының кең тараған бірнеше формалары бар:
1) Реферат түріндегі формасы.
2) Аралас формасы.
Сараман сабақтарының тақырыптары:
|Тақырып:1 Қазiргi қоғамдық даму кезеңiндегi жанұя тәрбиесiнiң ерекшелiктерiн. |
|Отбасы– тәрбие факторы. |
|Отбасындағы педагогикалық процесінің негізгі сипаттамалары. |
|Тақырып:2 Отбасы тәрбиесінің негіздері. |
|Тақырып:3.Отбасының педагогикалық процесін ұйымдастырудың теориялық негiздерi. |
|Тақырып: 4.Отбасы тәрбиесiнiң құқықтық негізі. |
|Тақырып: 5.Мектеп пен отбасының әрекеттестiк формалары. |
|1. Мектеп - тәрбие жұмысының орталығы. |
|2. Отбасы - бала тәрбиесінің алғашқы ұжымы. Баланы дұрыс тәрбиелеу шарттары. |
|3. Мектеп пен отбасының, жұртшылықтың ынтымақтастығы. |
|1. Мектеп - өскелең ұрпақты тәрбиелеу жүйесіндегі шешуші буын. Оның жас ұрпақты |
|тәрбиелеудегі рөлі өте зор. Еліміздің жпотары мектеп арқылы өмірге жолдама алады. |
|Мектеп еш уақытта отбасынан, қоғамнан бөлініп, автономиялық мекеме болған емес. |
|Сондықтан оның іс-әрекеті отбасымен, жұртшылықпен, еңбек ұжымдарымен тығыз |
|байланысты. Міне, мектептің үлкен тәрбиелік қызметі осында.Мектеп тәрбиеге |
|байланысты қоғамдық күштерді ұйымдастыру және біріктіру рөлін атқарады, Ол ішкі |
|тәрбие процесін атқарып қана қоймайды, мөлтек аудандарда, кәсіпорындарда |
|жүргізілетін тәрбие жұмысының мақсатқа бағыттылығын қамтамасыз етеді. Осы тұрғыдан |
|мектеп — балалармен тәрбие жұмысын ұйымдастырып, жеке адамның дамуында және |
|қалыптасуында әр түрлі факторлардың ықпалын үйлестіріп, біріктіретін орталық. |
|Мектепте іс-әрекеттің ең бастысы - тәрбие түрлерінің (дүниетіным, еңбек, |
|мінез-құлық, әстетикалық дене тәрбиесі) мақсаттары мен міндеттері жүзеге асырылады. |
|Мектеп басшылығымен жүргізілетін тәрбие жұмыстарының формалары көп. Олар: |
|ата-аналармен жұмыс: сынып жетекшілерінің және мұғалімдердің отбасымен жұмысы; |
|сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстары. Осы жұмыстарға мектеп басшылық |
|жасайды, көмектеседі, тиісті адамдармен, ұйымдармен бірігіп іске асыруды қамтамасыз |
|етеді.Тәрбие жүйесінде, әсіресе, жеке адамның жоғары моральдық қасиеттерін |
|қалыптастыруда, адамгершілік сезімін, эстетикалық талғамын дамытуда қоғамдық тәрбие |
|институттарының алатын орны ерекше. |
|2. Отбасы белгілі дәстүрлердің, жағымды өнегелердің, мұралардың сақтаушысы. Онда |
|бала алғаш рет өмір жолымен танысады, моральдық нормаларын игереді. Сондықтан |
|отбасылық өмір - жеке адамның азамат болып өсуінің негізі. Отбасы ғасырлар бойы адам|
|баласы тәрбиесінің құралы болып келеді. Сондықтан ол адам үшін ең жақын әлеуметтік |
|орта.Отбасы - оқыту мен тәрбие жұмысындағы мектептің одақтасы. Ол бала тәрбиесі |
|жөнінде мектеппен тығыз байланысты болуды өте жақсы түсінеді. Бала тәрбиесінің |
|отбасында, мектепте нәтижелі болуы ынтымаңтастыққа негізделеді.Отбасы тәрбиесі - бұл|
|қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі, мемлекет алдындағы ата-аналардың борышы. Үкімет |
|отбасына үнемі қамқорлық жасауда. Қамқорлықтың түрлері: балалар мекемелері жөнінде |
|халықтың қажеттілігін толық қанағаттандыру, балалардың еңбек, спорт лагерьлерінің, |
|жас натуралистер станцияларының,ғылыми-техникалық және көркем шығармашылық |
|үйірмелерінің жұмысын кеңейту; ананы, балалық шақты қорғауға ерекше көңіл бөлу, |
|отбасы мүшелерінің демалуы үшін санаториялардың, демалыс үйлерінің жүйесін кеңейту; |
|аналар жағдайын еске алып, өйелдердің халық шаруашылығына қатысуын |
|үйлестіру.Отбасындағы басты мәселелердің бірі - баланың тіршілік әрекетін |
|ұйымдастыру: баланың төртібі, міндеттері, қойылатын талаптьар, оның үй еңбегіне |
|қатысуы, оқу-әрекеті, бос уақытын , ұйымдастыру.Бала өмірін және іс-әрекетін |
|ұйымдастыруда негізгі жағдайлардың бірі - ұтымды ырғақ жасау. Күн тәртібі - өмір |
|тәртібі, еңбек пен демалыстың парасаттылықпен, кезектесіп өтуі, талаптардыр орындау,|
|жақсы әдеттерді қалыптастыру.Балалардың күн тәртібі жұмыс қабілетін толық сақтау |
|үшін еңбек пен демалыстың кезектесіп өтуінің қажет екендігін көрінетін И.П.Павловтың|
|іліміне негізделеді.Күн төртібін баланы жинақылыққа, тілалғыштыңқа, дәлдікке |
|мұқияттылыққа үйретеді, денсаулығын нығайтады, еңбек қабілетін жақсартады. Дұрыс |
|ұйымдастырылған күн ырғағы белгілі дағдыға үйретеді, дағды әдетке айналады. Әдет |
|келешекке бала қажетін қанағаттандырады.Күн тәртібін жасауда ата-ана баланың жасын, |
|үй жағдайын, денсаулығын мұғалімдер мен сынып жетекшілерінің кеңесін, отбасы мен |
|мектеп ырғағының бірлігін еске алуы тиіс. Отбасында күн тәртібінің негізгі қүрамды |
|бөліктері - еңбек, демалыс, ойын, сабаққа дайындалу, тамақтану, үйқы, т.б. дұрыс |
|алмасып отыруы қажет. |
|Отбасында балалардың тәрбие процесіне табысты ықпал жасайтын басқа жағдайлар: |
|• отбасының этникалық құрамы және құрылымы: толық емес отбасы, бір балалы, көп |
|балалы отбасы, бір ұлттық, көп ұлттық отбасы. |
|• тіршілік әрекетінің жағдайлары: отбасы мүшелерінің білім дәрежесі, еңбектену, |
|кәсіптік ңүрамы, бюджеті, жалпы материалдық әл-ауқаты, ауылдық және қалалық отбасы. |
|• отбасының мәдени потенциалы: күнделікті тұрмыстың жалпы мәдениеті, күн ырғағы, |
|демалыс, оның формалары, кітапхананы, теледидарды, музыка аспаптарын пайдалана |
|білуі, спорт-пен айналысу, отбасылық дәстүрлік мерекелер. |
|• ішкі отбасылық қатынастар микроклиматы отбасындағы көзқарастың бірлігі және |
|айырмашылығы, отбасы мүшелерінің өз міндеттеріне көзқарасы. |
|• қоғамға көзқарасы: еңбек пен қоғамдық міндеттерге, қоғамдық тәрбие институттарына|
|қатысы. |
|• отбасының тәрбиелік мүмкіндігі: отбасылық тәрбие, әдістер, ата-аналардың және |
|басқа мүшелердің педагогикалық мәдени дәрежесі. Отбасының осы ерекше белгілерінің |
|тәрбиелік ықпалы өте күшті, оларды тәрбие барысында ескеру қажет. |
|Отбасының өзіне тән ерекше қызметтері бар. Олар халықтың өсуі, адамзат ұрпағын әрі |
|қарай жалғастыру, қажеттілік, шаруашылық қызметі, отбасы мүшелерінің өзара және |
|туған-туысқандарымен қатынас жасау қызметі.Отбасындағы тәрбие түгел іске асып |
|отырмайды. Тәрбиенің сәтсіздікке үшырауының басты себебі - тәрбиені жүргізіп отырған|
|адамның педагогикалық көзқарастарының жеткіліксіздігі, адамның көңіл-күйі мен |
|материалдық, өлеуметтік жағдайының нашарлығы. Отбасылық тәрбие тиімсіздігінің |
|себептері: |
|• отбасындағы өктемдіктің баланы өзін-өзі басқарудан, билеуден айырып, өз күшіне, |
|мүмкіншілігіне сенуден қалып, оған қарсы қоярлық ішкі күш-жігерінің төмендеуі, |
|сезімінің мұқалуы; |
|• баланы өз еркімен жіберушілік, еркелік, бәрін кешірушілік. Баланың дегеніне |
|көніп, жетегіне еру оны өзімшілдікке тәрбиелейді; |
|• отбасында бірыңғай талаптың болмауы, ересектер арасындағы алауыздықты пайдаланып,|
|баланың екі жүзді және жағымсыз нерсеге бейім болып өсуі; |
|• ата-ананың баланы ұжымнан аулақтатып өсіруге тырысып, баланың қалыптасуына кері |
|әсер етуі; |
|• ата-ананың баласының іс-әрекетіне немқұрайды қарап, жауапсыздық танытып, |
|баланың, кездейсоң, күмәнді адамдармен танысуға мүмкіншілік алуы. |
|Ата-ана абыройы дегеніміз - бала көзімен көріп тұрған, жасы үлкен кісінің күдіксіз |
|қасиеті, күші, ішкі қуатты берік логикаға негізделген ісі мен қасиеті. Осы |
|қасиеттерді баланың бойына сіңіре білу - отбасы тәрбиесінің мақсаты, борышы, |
|міндеті. |
|3. Мектеп оқу-тәрбие жұмысының мазмұнын жақсартуға қамқорлық жасап, ата-аналарды, |
|жұртшылықты қатыстырады. Мектеп пен отбасы ынтымақтастығының бірнеше нысандары бар. |
|Мектеп пен отбасы байланысының басты формасы - ата-аналар жиналысы. Онда күнделікті |
|өмір, еңбек, демалыс, оқушылардың бос уақыты, кәсіптік бағдар, оқу және тәрбие |
|жұмысы, т.б. талқыланып, оларды одан әрі жетілдірудің нақты жолмен қарастырылады. |
|Сынып ата-аналары жиналысында ата-аналаар комитеті, олардың төрағасы |
|сайланады. Байланыс нысандарының бірі - педагогтардың оқушылар үйіне баруы.Мектеп |
|пен отбасы ынтымақтастығының тағы бір түрі - педагогикалық насихат, яғни |
|ата-аналарға педагогикалық білім беру. Қазіргі ата-аналар және қалық бұқара арасында|
|психологиялық және педагогикалық білімді насихаттаудық маңызы өте зор. Насихат |
|жұмысы оқыту мен тәрбие міндеттерін шешуге әсер етеді. Н.К.Крупская ата-аналарды |
|педагогикалық минимуммен қаруландырудық қажет екенін бірінші рет айтқан болатын. |
|Тәрбие процесінде жеке адамның қалыптасуына ата-аналардың ықпалы олардың жалпы және |
|педагогикалық мәдениеке байланысты. Осы тұрғыдан педагогикалық-психологиялық "І Іім |
|негіздерімен ата-аналарды қаруландыру мектеп алдында І үрган міндеттердің |
|бірі.Мектептің ата-аналар комитеті мұғалімдерге, ата-аналарға комектесіп, балалардың|
|демалысын, қиын отбасыларын қамқор-и.І ққа алып, балалардың тұрған жеріндегі |
|жұмыстарды ұйым-дастыруға қатысып, ата-аналар жиналыстарын, конференция-лнрын |
|пікірталастарды, балалар мерекелерін өткізуге арналған длйындық жұмыстарына |
|қатысады.Мектептің, отбасының, бүкіл халықтық және мемлекеттің иггізгі мақсаты - |
|қазіргі заманның талаптарына сай балаларды және жастарды тәрбиелеу, оларды мамандық |
|таңдауға, арнайы орта және жоғары оқу орындарына түсуге халық шаруашылы-гиның |
|салаларында еңбек етуге даярлау.Мектептің сенімді одақтасының бірі — отбасы Мектеп -|
|өзгеріп отыратын жағдайлар мен құбылыстарды нжырата білетін, жасампаз шығармашылық |
|тұрғысынан өр қү-Гм.Ілысқа баға бере қарайтын, болашақ мамандық иелерін, қоғам м(чі |
|заман талабына сай талаптарды көре біліп, іс жүзінде асы-рптын жеке тұлға әзірлейтін|
|мемлекеттік мекеме. Олай болса мектеп өзіне бөлініп берілген шағын ауданда мемлекет |
|атынан Іс-әрекет жасай отырып, Негізгі заңда (Конститутцияда) жазылған білім беру |
|саласындағы қағидаларды, ата-аналармен, әрбір отбасымен бірлесе отырып іске асырады.|
|Ынтымақтастықтың бірнеше түрі бар. Ата-аналарды педагогика-психологиялық білім |
|негіздерімен қаруландырып отыру мектептің алдында тұрған басты міндеттерінің бірі. |
|Ата-аналарға педагогикалық білім беру үшін ата-аналар конференциясы, әңгімелер, |
|сұрақ-жауап, консультациялар өткізіледі.Ата-аналардың педагогикалық мәдениетін |
|көтерудің жоғары түрі - халық университеті. Университет арқылы ата-ана |
|психологиялық-педагогикалық білім алып, тәрбие мен оқыту теориясы және тәжірибе |
|саласында білім жинаңтайды. Бұл сабақтардың тиімділігін арттыру үшін конференциялар,|
|семинарлар, тәжірибелік сабақтар, кеңестер, экскурсиялар пайдаланылады. Ата-аналар |
|рефераттар жазып өткізеді. Университетте өтетін сабақтар бағдарламалар мен оқу |
|жоспары, сабақ кестесі бойынша белгілі бір жүйемен жүргізіледі. Бүгінгі өзгерістерге|
|байланысты бұлардың өзіндік ерекшеліктері қалыптасуда. Нарықтың әкономикаға өтумен |
|байланысты бұл салада ойланып істейтін шаралар көп. Егер қоғамға пайдалы адамдар |
|тәрбиелеп шығару қажет деп тауып, педагогикалық білімнің маңызын көтеру қажет болса,|
|мемлекет оны шешудің экономикалық кілтін табады.Бала тәрбиесіне байланысты |
|ұсынылатын әдебиеттер тізімі ата-аналарға әрбір сынып арқылы жүйеленіп берілуі тиіс.|
|Әдебиеттер: |
|1. Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев.Педагогика. - Алматы, 2000. |
|2. Е.Сағындықұлы, Педагогика(дәстүркурсы). - Алматы, 1999. |
|3. А.О. Пинт. Ата-аналар, сіздер үшін. - Алматы, 1972. |
|4. Ю.П. Азаров. Отбасы педагогикасы. - Москва, 1985. |
|5. В.А.Сухомлинский. Ата-ана педагогикасы. -Алматы, 1983. |
|6. Қ. Жарыңбаев, С.Қалиев. Қазақтың тәлім-тәрбиесі. -Алматы, 1995. |
|7. К.Ж.Қожахметова. Сынып жетекшісі. - Алматы: Әлем, 2000. |
| |
І –рубеждік бақылау сұрақтары
1. «Отбасы функциясы» ұғымының анықтамасы.
2. Отбасы функциясының әлкуметтік мәні.
3. Қазіргі отбасы функцияларының түрлері.
4. Отбасы және отбасылық тәрбиенің ерекшеліктері.
5. Ата-аналар мен балалардың өзара қарым-қатынастарының автономдық-
психологиялық механизмдері.
6. Отбасылық тәрбиенің әдістері мен принциптері.
7. Ата-ананың көзқарасы және тәрбиелеу тәсілдері.
ІІ-рубеждік бақылау сұрақтары
1. Мектеп пен отбасының педагогикалық процестерінің байланысы.
2. Өскелең ұрпақты әлеуметтендіруде отбасының рөлі.
3. Отбасылық қарым-қатынас педагогикасы.
4. Отбасылық қарым-қатынас саласы.
5. Отбасындағы «Көлденең» қарым-қатынастар.
6. «Тік» қарым-қатынастар сипаттамасы
7. Ата-аналар беделі және оның түрлері.
8. Отбасылық тәрбие стратегиясы.
9. Ата-аналардың түзелуші тобы.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz