Файл қосу
Астық массасының құрамы
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ |
|СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|СМЖ 3-деңгейдегі құжат |ПОӘК | |
| | | |
| | | |
| | |ПОӘК 042-18-7.1.32/02 -|
| | |2014 |
| | | |
|«Шикізат, астық түйір және | | |
|жарма өнімдерінің сапасын |№1 басылым | |
|бақылау» пәнінің |«___»________2014 ж | |
|оқу-әдістемелік кешені | | |
«Шикізат, астық түйір және жарма өнімдерінің сапасын бақылау»
ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
6М072800– «Өңдеу өндірістерінің технологиясы» мамандығы үшін
ОҚУ – ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей
2014
Мазмұны
|1 |Глоссарий |3 |
|2 |Дәріс сабақтарының материалдары |3 |
|3 |Тәжірибелік сабақтар |75 |
|4 |БАӨЖ тақырыптарының тізімі |89 |
1. ГЛОССАРИЙ
АМК – ақуыз май концентраттары
Сепарирлеу – астық түйір қоспаларын бөлу үрдісін айтады, бұл үшін
сепарратор машинасын қолданады.
Микроортанизмдер – астық түйірінің қаша алмайтын серіктестігі, олар
астық түйірінің сапасын төмендететін негізгі факторлар болып табылады.
Сорбция – қоршаған орта буларынан әртүрлі таздар мен заттарды сіңіру
қабылетін айтады.
2 ДӘРІСТІК МАТЕРИАЛ
Дәрістер негізгі мақсаты пән бойынша тақырыптарды теориялық
негізде жеткізе білу болып табылады.
Модуль 1. Астық сапасының стандарты
Тақырып 1. Пәнге кысқаша түсініктеме
Жоспар:
1. Кіріспе
2. Пәнге қысқаша түсініктеме
1. Кіріспе
Астық өндірісі – ауыл шаруашылығының ірі саласы. Астықтан ұн, нан,
макарон, жарма, тәтті тағамдар сияқты адам баласына ең керекті өнімдер
алынады және оны күрделі жем ретінде мал шаруашылығында да кеңінен
пайдаланады.
Дәнді дақылдар, бұршақ тұқымдастар және майлы тұқымды дақылдар
өндірістің көптеген салаларында пайдаланылады. Олардан спирт, сыра, өсімдік
майы, мақта, кендір, олифа, дәрі-дәрмектер және бұлардан басқа да, адамға
керекті көптеген заттар алынады. Қорыта келгенде, көк өсімдіктер, әсіресе
ауыл шаруашылық дақылдар, адам өмірінің өзегі деп есептеледі. Көк
өсімдіктер болмаса тіршілік те болмаған болар еді.
Көк өсімдіктер жазда өзінің жасыл жапырақтарындағы хлорофилл
ферменттері арқылы күн сәулесінің қуатын пайдаланып, су мен көміртегін
органикалық сутекті заттарға айналдырады. Бұл процесте оттегі бөлініп
шығады да ауаны тазартады, ал күн қуаты болса органикалық заттардың
құрамына кіріп энергия қорына айналады. Астық піскен кезде дәннің құрамына
кіріп сақталады. Міне, осыдан көк өсімдіктер нан және ет, сүт, май сияқты
басқа да адамға өте керекті қоректік заттарға айналады да, денсаулық сақтау
саласында баға жетпес маңызға ие болады, ал оттегі болса, адамның және
басқа жануарлардың тыныс алуына жұмсалады.
Астық құрғақ жағдайда өте ұзақ сақталады, әр түрлі пішінді қамбаларға
құюға және жер жүзінің түкпір-түкпіріне тасымалдауға қолайлы, ыстықтан да,
суықтан да қорықпайды. Міне осыдан барып барлық жер жүзіне кең тарап
кеткен. Міне осындай маңызды ерекшеліктеріне қарай дуние жүзінің көптеген
елдерінде егін шаруашылығын дамытуға, сапалы астықты мол өндіруге үлкен мән
беріледі.
2. Пәнге қысқаша түсініктеме
Қазақстан мемлекеті астық өнімдерін өндіруде, оны сақтап өндірісі
дүние жүзі елдерінің ішінде басты орын алада.
Қазақстанда астықты сақтау және өңдеу жұмыстарының жоғары қарқынымен
дамуы элеваторлар ұн мен жарнама құрама жем өнеркәсіпорнының құрылуына
басты себеп болды.
Дән дақылдарының тұқымдарын дайындау өнеркәсіптің жолға койылды.
Бидай, арпа, сұлы, тары, күріш, т.б. дақылдардың тұқымын дайындау үшін
астық кәсіпорындарында тұрақты технологиялық тізбектер және жекеленген
зауыттар іске қосылды.
Сонымен, бұл аталған өнеркәсіптерде астықты сақтау және одан өнімдерді
алу үшін күрделі технологиялық жұмыстар жүргізіледі. Технологиялық
процестерді ұйымдастыруда, оны дұрыс тәртіппен жүргізуде технохимиялық
бақылаудың атқаратын қызметі өте жоғары болып саналады.
Өнім сапасын бақылау және сапаны сараптауды жүргізудің негіздерін меңгеру
стратегиялық маңызы бар мәселе болып табылады. Осы бағыттағы міндеттері
шешуге өнеркәсіпте, ауыл шаруашылығында және сауда саласында тұтыну
тауарларын өндіру мен өткізу аумағында қызмет атқаратын барлық мекемелер
тікелей қатысуы қажет.
Алға қойған мақсатты орындаудың тиімді құралы ретінде тауардың
сапасын сараптау болып табылады. Мұндай сараптаудың мақсаты – тауардың
сапасын талдау негізінде олардың тұтынушылық құндылығын, яғни әлеуметтік
тиімділігін, пайдалылығын, қолдану қолайлығын және эстетикалық
жетілгендігін анықтау.
Сараптау нәтижелерін жобалаушылар мен конструкторлар тұтынушылар
талаптары, болашақ бұйымдардың және олардың диалогтарын пайдалану
ережелері, бәсекелестік қабілетке жету жолдары жөнінде қажетті ақпарат
ала отырып жаңа тауарлар шығару үшін қолданады.
Тақырып 2. Астықтың сапасын стандарттау
Жоспар:
1. Астықтың сапасын стандарттау ніктеме
2. Өнім сапасы және оған әсер ететін факторлар
1. Астықтың сапасын стандарттау
Ауыл шаруашылығында көптеген дақылдар егіледі. Олар көптеген түрлерге,
кіші түрлерге, сорттарға бөлінеді. Олардын әрқайсысының өзіне меншікті
ерекшеліктері бар, технологиялық қасиеттері және оларды анықтау тәсілдері
де өзгеше.
Ауыл шаруашылық дақылдарынан алынатын өнімдер де өте кеп. Сондықтан
олардың, сапасын стандарттау, ол стандарттардың толық орындалуын бақылау
өте күрделі, көп салалы жұмыс және бұл салада істейтін мамандардан іс
тетігін білуді талап етеді. Осыған сай лаборатория қызметкерлері өте
күрделі жұмыстар аткарады. Ол жұмыстардың бәрі астықгы үнемдеп, одан
алынатын өнімдердің және тағамдардың сапасын арттыруға арналған. Ауыл
шаруашылық дақылдары көптеген а/ш мекемелерінде өсіріліп, астық қабылдау
мекемелеріне тапсырылады. Олар оны тазалап, кептіріп, сақтап, ұн тарту,
жарма, май құрама жем жасау т.б, шикі зат шығаратын заводтарға,
комбинаттарға береді. Олар шикі зат немесе дайын тағамдар шығарады. Ал ұн,
жарма сияқты шикі заттарды алатын болсақ, олардан нан заводтарында
пісірілген нан баска да түрлі түсті тағамдар шығарады. Қыскаша айтқанда,
астықты өсіріп, одан дайын тағамдар алу процестерінде бірнеше сатылар,
бірнеше мекемелер катынасады. Осылардың, бәрі бір орталыққа стандарт арқылы
бағындырылады.
Ауыл шаруашылық дақылдардың, олардан алынатын өнімдердің өте көп
болуына байланысты, стандарттардың да саны өте көп. Егер ауыл шаруашылық
дақылдарының әр қайсысына бір стандарттан жасалған болса, олардан алынатын
ұн, жарма, жасанды кеспе, құрама жемдерге де
Квпеген I тандарттар жасалған. Олардың саны да бірнеше жүзге жетеді
жзне олардың әр қайсысы бес жылда бір өзгеріп тұрады.
Сондықтан студенттерге дәнді, бұршақ тұқымдас және майлы тұқымды
дақылдар, "Құрама жедер" /үш том/ және ұн, жармалары жазылған
стандарттармен танысуды нұсқаймыз.
ТМД-да стандарттар 4 категорияға бөлінген: МЕСТ1 - мемлекеттік
стандарттар; - өндіріс саласының стандарттары; РСГ республикалық
стандарттар; ӨСТ4 - өнеркәсіп стандарттары.
Мемлекеттік стандарттау комитеті бекітеді. Стандарттар бекітілген соң
оларға категориялық индекс, тіркеу реті, шыққан жылының кейінгі екі саны
белгіленеді. Бұл сандардан басқа тіркеу ретінен кейін нүкте қойылып, баска
сандар жалғануы мүмкін. Номер ол сан "1" болса, онда бұл стандарт
мемлекеттік стандарт жүйелерінің анықтамасына жатады, "2" - конструкторлық
документтер жүйесіне /ЕСКД/ "3" - мекемелерді технологиялық дайындау
жүйесіне /ЕСТПЙ/'1 "10" - мемлекетке шығарылатын өніндерге қойылған сапа
көрсеткіштср жүйесіне т.т. жатады.
Мемлекеттік стандарттар мемлекеттік стандарттау комитетінің
өндіріс стандарттары - өндіріс салалық министрлігінде бекітілген соп
мемлекеттік стандарттарды топтастырғыш мекемелерде тіркеп
топтастырады. Ол топтастырғыш 19 бөлімнен тұрады. Олар өзара
кластарға және топтарға бөлінген. Астық «С» - ауыл шаруашылығы және орман
шаруашылығы класына, С - 12 - астық тобына жатады. 1>үл
стандарттардың индексіне "Е" немесе "Э"7 әріптері косылып жазылуы да
мүмкін. Онда "Е" - егер өнім дүние жүзілік стандартқа сәйкес келсе; "Э"
-шет елге шығарылатын өнімдерге қойылады.
1 - мемлекеттік стандарттар;
2 - өндіріс саласының стандарттары;
3 республикалық стандарттар;
4 - өнеркәсіп стандарттары
- БСКД ор, Единая система конструкторской документации
' - орысша "экспорт" деген сөздің, бас әрпі.
2.Өнім сапасы және оған әсер ететін факторлар.
Қазіргі кездегі сапа мәселесі біріншілік мәнге ие болып отыр.Өнімнің
сапа стандартына сәйкес – өнім құрамы қажеттілікті қанағаттандыруға жарамды
және тағайындалуына сай болуы керек. «Сапа» түсінігінің өзі абсолютті емес,
керісінше қатысты мағына білдіреді. Тағайындалуына сәйкес бір өнім бірнеше
сапаға ие бола алады.
Өнімнің тазалығы мен рафинациясы деңгейінің жоғары болуы, оның
адамзатқа пайдалылығымен қарама – қарсылықта болады.Тазалық денгейі жоғары
өнімдер экстра кластағы өнімдер қатарына жатады, бірақ биологиялық
тұрғыдан алғанда бұл өнімдер тазалығы бойынша төмен өнімдерден пайдасыз
болып есептеледі.
Тұтынушы объектісі сапасы – бұл өнім құрамының сипаттамасы,оның
көмегімен адамзат қажеттілігі қанағаттандырылады.
Өнімнің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігі қазіргі таңда әмбебап
сипаттамаға ие.
Сапа және бәсекеге қабілеттілік – бұл кез-келген өндіруші мен кез-
келген мемлекеттің тауарлар мен қызметтерді көрсетуге және шығаруға
мүмкіншілігінің біріктірілген ұғымы. Бәсекеге қабілеттіліктің факторы
мәжбүрлік сипаттамаға ие, ол өндірушіні сапа мәселесімен айналысуға
мәжбүрлейді.
Бәсекеге қабілеттілік – көп аспектілі түсінік,оған тауардың нарық,
баға, қызмет көрсету, жарнама, сапа және т.б.шарттарына сәйкес белгілері
жатады. Сапа бәсекеге қабілеттіліктің аса маңызды көрсеткіші.
Сапаға әсер ететін факторлар.
Азық – түлік сапасына әртүрлі факторлар әсер етеді. Олардың аса көп
маңыздыларына:шикізаттың сыртқы түрі мен сапасы, өндіру әдісі мен шарттары,
буып-түю, тасмалдау мен сақтау жатады. Өнім сапасы оның құрамы мен
технологиялық қасиеттеріне қарай анықталады.
Шикізат сапасының негізгі көрсеткіштері болып ондағы тағамдық
заттардың көп болуы жатады. Олардың мөлшері мен сапасы сәйкес
стандарттармен көрсетіледі.
Азық – түлік тағамдарының өндірісі шикізатқа түрлі технологиялық
әдістермен әсер етуге байланысты.
Дайын өнімді сақтау шарттары және режимдері оның сапасына тікелей әсер
етеді.Көпшілік жағдайларда сақтау кезінде өнімді сан және сапа жағынан
сақтаудың комплексті тапсырмалары шешіледі. Сақтаудың режимдері мен
шарттарын дұрыс орындамау өнімнің сапасын және санын жоғалтуға әкеп
соқтырады.
Тақырып 3. Бидайдың сапасын стандартау
Жоспар:
1. Сертификаттаудың негізгі ұғымдары мен анықтамалары
2.Сертификаттаудың құқықтық негіздері
1.Сертификаттаудың негізгі ұғымдары мен анықтамалары
Стандарт – нормативті техникалық құжат, ереженің, қағидның орнатылған
жиынтығы, стандарт объектісі және жетік мүшелерімен бекітілген. Материалдық
заттардан басқа жалпы техникалық және үйымдастырмалы әдістемелі сипаттағы
объектілерге қойылатын талаптар мен заңдар нормалары стандарт бола алады.
Стандарттың қызметі өнім сапасының өте жоғары болуымен күресуі. Қазіргі
уақытқа дейін өндірістің стандартизациясы бұйымдардың қарапайым
номенклатурасын қысқартуы және бөлшектерге стандарт пен жобалық
элементтерді жетілдіру арқылы жүргізілген. Қазіргі уақытта өндірісті
басқаруда жобалауды және өндірісті регламенттайтын нормативті-техникалық
құжаттар кешені кеңінен қолданылады. Бұл кешенге: конструкторлық бірлік
жүйе, өндіріс технологиясын дамытудың бірлік жүйесі, жаңа бұйымдарды
өндірісіне орнатудың және өңдеуге қойылатын талаптардың стандарттар кешені.
Стандартты халықаралық, аудандық, мемлекеттік, республикалық, салалық
және стандартты кәсіпорын деп айыруға болады. Негізінде бұларды жіктеу
стандарттары ұлттық немесе халықаралық деңгейде өндіріледі.
Экономикалық қарым-қатынастың стандартизациясына зор көңіл бөлінеді.
Стандарттар СЭВ аудандық стандарттауға үлгі болады.
Сертификаттау саласындағы терминдер мен анықтамалар: «Техникалық
реттеу туралы» заңда пайдаланылатын негізгі ұғымдар мен анықтамалар.
Сәйкестік шкаласы. Өндірушінің және тұтынушының тәуекелдері.
Сертификаттауды дамытудың жағдайы және негізгі даму бағыттары: Сәйкестікті
растау ұғымы. Қазақстанда және шетелде сертификаттауды дамытудың тарихы
және қазіргі даму бағыттары. Сәйкестікті растаудың салалық ерекшеліктері.
2.Сертификаттаудың құқықтық негіздері
Сертификаттау саласындағы ҚР заңдарының құрылымы және негізгі
ережелері: ҚР сертификаттау нормативтік негізі. «Техникалық реттеу туралы»
ҚР Заңы. Сертификаттау саласындағы мемлекеттік реттеу және басқару.
Өнімнің, процестердің, жұмыстар мен қызметтердің сәйкестігін растау бойынша
органдар. Өнімнің, процестердің, жұмыстар мен қызметтердің сәйкестігін
растау түрлері. Өнімнің қауіпсіздігін қамтамсыз ететін талаптар.
Сәйкестікті растау бойынша нормативтік құжаттарға қойылатын талаптар.
Сәйкестікті растау саласындағы мемлекеттік бақылау және сертификатталған
өнімді инспекциялық бақылау. Сәйкестікті растау бойынша жұмыстарды
қаржыландыру. Сәйкестікті растау туралы заңды бұзғаны үшін жауаптылық.
ҚР сәйкестікті растау жүйесі туралы ереже: Сәйкестікті растау
жүйелері. ҚР мемлекеттік сәйкестікті растау жүйесі (МСЖ). Жалпы ережелер.
Сәйкестікті растау бойынша жүйенің ұйымдастырушылық құрылымы және
сәйкестікті растау жұмыстарын ұйымдастыру. Сәйкестікті растау бойынша
органдарға және сынау зертханаларына қойылатын талаптар. ҚР әкелінетін
тауарларды сертификаттау. Сәйкестікті растауға сынау: сынау түрлері,
олардың өнімнің сапасы мен қауіпсіздігін бағалаудағы ролі, сәйкестікті
растауға сынауды метрологиялық қамтамасыз ету.
Міндетті және ерікті сертификаттау
Сертификаттаудың қолданылу салалары: Міндетті сертификаттау
объектілері. Ерікті сертификаттау объектілері. Сәйкестікті растау
сұлбалары: Өнімнің сәйкестігін растау сұлбалары. Қызметтердің сәйкестігін
растау сұлбалары. Қолданылатын сұлба туралы шешімді қабылдау критерийлері.
Сәйкестікті растау: Өнімнің, процестердің, қызметтер мен сапа жүйелерінің
сәйкестігіне растау жүргізу тәртібі.
«Стандарттау»
Мемлекеттік (ұлттық) стандарттау жүйесі. Қазақстан Республикасының
«техникалық реттеу туралы» Заңы. Негізгі ережелері мен баптары. Өнім,
процестер мен қызметтердің қауіпсіздігі және сапасын қамтамасыз етуде
стандарттаудың атқаратын ролі. Тұтынушылар құқытарын қорғау қызметіндегі
стандарттау. Қазақстан Республикасының «Тұтынушылардың құқықтарын қоғау
туралы» Заңы. Жалпы техникалық және ұйымдастырушы-әдістемелік
стандарттардың салааралық кешендері. Құрылымы және тағайындалуы.
Стандарттаудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Стандарттау әдістері. Өнім
сапасының көрсеткіштерін және оның элементтерін стандарттау. Әр түрлі
салаларды стандарттау. Стандарттаудың экономикалық тиімділігі.
Тақырып 4. Бидайдың сапасын стандарттаудың техникалық шарттары
Жоспары:
1. Бидайдың сапасын стандарттаудың техникалық шарттары
2. Типтер және оның тармақтары
1. Бидайдың сапасын стандарттаудың техникалық шарттары
ТМД МЕМЛЕКЕТТІК СТАНДАРТЫ ГОСТ 9333-85
Техникалық шарттар
1985 жылы сәуірде жарық керген техникалық шарттар ТМД мемлекеттері
үшін стандарт ретінде бекітілген.
Бұл шарттардың орындалуы заң жүзінде қаралады. Бұл стандарт мемлекетке
тапсырылатын тамақ өнеркәсібінде, мал жемі және күрделі жемдері жасауға
пайдаланатын бидайға арналған.
Бидайды оның ботаникалық және биологиялық ерекшеліктеріне, түрі мен
түсіне, шынылығына қарай типтер мен подтиптерге бөледі.
Осы типтерге жатқызуға келмейтін бидайды "типтер қоспасы" деп
атап, ондағы қосымша типтердің процентін көрсетіп жазады.
I және IV типтердің 1,2,3 және 4 подтиптерін шынылығы бойынша оң
подтипіне жатса, ал түсі оған келмесе, онда оны сол подтипке жатқызып,
"түсі келіспейді" атап жазып кояды.
Орақ немесе сақтау кезінде өзінің табиғи түсін жоғалтқан бидайдың
подтіпін көрсетпей "қарайған" немесе "өз түсін жоғалтқан" деп, оның
қаншалық дәрежеде өзгергенін көрсетіп жатады. I дәреже - тек түсі өзгере
бастаған, жотасының түсі өзгеріп, жылтарлығы төмендеген; 2 дәреже
-жылтырлығы томен, аркасы мен бүйірлерінің түсі өзгерген. Бұл көп
суланғандығының белгісі; 3 дәреже - дәннің түсі түгелдей өзгеріп кеткен дән
жатады.
Түсі өзгерген қатты бидайдың, онда ұнтүстес және жартылай ұнтүстес
дәндер пайда болған болса, онда подтиптін нөмірін көрсетпей-ақ "түсі
бойынша осы типке жатпайды" деп белгілейді.
2. Типтер және оның тармақтары
1.Типтер және оның тармақтары
1. Бидайды оның ботаникалық және биологиялық ерекшеліктеріне, түрі мен
түсіне, шынылығына қарай типтер мен тармақтарға бөледі.
2. Осы типтерге жатқызуға болмайтын бидайды «типтер қоспасы» деп атап,
ондағы қосымша типтердің процентін көрсетеді.
3. Бір және төртінші типтердің 1, 2, 3 және 4 тармақтарын шынылығы өз
тармағына жатса ал түсі келмесе, оны сол тармаққа жатқызып «түсі
келіспейді» деп жазып қойяды.
4. Орақ немесе астықты сақтау кезінде өзінің табиғи түсін жоғалтқан
бидайдың тармағын көрсетпей «қарайған» немесе өз түсін жоғалтқан деп
оның қаншалықты дәрежеді өзгергенін көрсетіп жазады.
1-ші дәреже - тек түсі өзгере бастаған, жотасының түсі өзгеріп жылтырлығы
төмендеген;
2-ші дәреже - жылтырлығы төмен, арқасы мен бүйірлерінің түсі өзгерген.
Бұл көп суланудың белгісі;
3-ші дәреже - дәннің түсі түгел өзгеріп кеткен.
5. Түсі өзгерген қатты бидайдың , онда ұн тәрізді және жартылай ұн
тәрізді дәндері пайда болса онда тармағының номерін көрсетпей «түсі
бойынша осы типке жатпайды» деп белгілейді.
|Типтің |Оған жататын |Араласқан | |Шынылығы, |
|номері |сорттар |басқа |Тармақтар сипаттамасы |процент |
|мен аты | |типтер | | |
| | |процент, | | |
| | |дейін | | |
| | |бар|Оның |Номері |Түрі-түсі | |
| | |лығ|ішінде |мен аты | | |
| | |ы | | | | |
|1 |2 |3 |4 |5 |6 |7 |
|1.Жұмсақ |Саратовская 29 |10 |Қатты |1.Қоңыр |Қоңыр қызыл, |75-тен кем |
|қызыл |Саратовская 36, | |және ақ|қызыл |сары және сары |емес |
|бидай |Безенчукская 98, | |бид 7, |шыны |бүйірлі, түсін | |
| |Скала,Целинная20 | |оның | |жоғалтқан | |
| |Омская 9 т.б. | |ішінде | |қарайған дәндер | |
| | | |қаттысы| |оның жалпы түсін| |
| | | |– 5 | |бұзбаса; |60-тан кем |
| | | | | |Қызғылт- сары, |емес |
| | | | |2.Қызыл |сары бүйірлі , | |
| | | | | |түсін | |
| | | | | |жоғалтпаған | |
| | | | | |қарайған дән |40-тан кем |
| | | | | |оның жалпы түсін|емес |
| | | | | |бұлдірмесе; | |
| | | | | |Ақшыл қызыл. | |
| | | | | |Сары, сары | |
| | | | |3.Ақшыл |бүйірлі, түсін | |
| | | | |қызыл |жоғалтқан, |40-тан кем |
| | | | | |қарайған дән |емес |
| | | | | |оның жалпы түсін| |
| | | | | |бұзбаса; | |
| | | | | |Сары қызыл. Сары|40-тан кем |
| | | | | |бүйірлі және | |
| | | | |4.Сары |сары дән жалпы | |
| | | | |қызыл |түсін бұзбаса; | |
| | | | | |Сары және сары | |
| | | | | |бүйірлі дәні көп|- |
| | | | | |, сондықтан | |
| | | | |5.Сары |барлық |- |
| | | | | |партиядағы дән | |
| | | | | |сарғайып | |
|ІІ.Жаздық|Харьковская 46, |15 |Ақ дән | |көрінеді; | |
| |Меланопус 26, | | | |Қоңыр янтарь | |
| |Красноутка 6, | | | |түсті; | |
| |Накат,Алмаз, | | | |Ашық янтарь | |
| |Безенчук 139 т.б.| | | |түсті. Ағарған | |
| | | | |1.Қоңыр |қоңырқайланған, |60-тан |
| | | | |янтарлы |түсін жоғалтқан |жоғары |
| | | | |2.Ашық |ұнтәріздес | |
| |Альбидум 43, | | |янтарь |дәнінің саны |60-тан |
|ІІІ.Жазды|Новосиб. 67. |10 | |түсті |жалпы түсін |төмен |
|қ ақ |Саратов 42, және| | | |бұзбаса; |75-тен |
|бидай |т.б. | | | |- |жоғары |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| |Безостая 1, | | | | | |
| |Миронов 803, |10 |Қатты | |- | |
|ІV.Күздік|Одесская 5, | |және ақ|1.Ақ | | |
|қызыл |Северодонск., | |дән – 5|дәнді |Қоңыр қызыл. |60-тан |
|дәнді |Ильичевка, | |оның |шыны |Сары және сары |жоғары |
| |Донецкая 74, | |ішінде |2.Ақ |сары бүйірлі |40-тан |
| |Краснодар 39, | |қатты-3|дәнді |түсін жоғалтқан |жоғары |
| |Ахтырчанка, | | | |ұн тәріздес |40-тан |
| |Прибой, Донская | | |1.Қоңыр |дәннің саны |жоғары |
| |қылтықты т.б. | | |қызыл |жалпы түсін | |
| | | | |шыны |бұзбаса; |60-тан төмен|
| | | | | |Қызыл. | |
| | | | | | | |
| | | | | |Ақшыл қызыл | |
| | | | | | |Нормаланбаға|
| | | | | |Сарықызыл |н |
| | | | |2.Қызыл | |Нормаланбаға|
| | | | | | |н |
| | | | |3.Ашыл |Сары, сары | |
| |Альбидум 114, | | |қызыл |бүйірлі дән көп.| |
| |Ироды 1006, |5 |- |4.Сарықыз|Сондықтан партия| |
|V.Күздік |Альбидум 11 т.б. | | |ыл алапес|түгел сарғайып | |
|бидай |Шарк, Мугань, | | |5.Сары |көрінеді. | |
| |Джефари, Коралл, |15 |- | |- | |
|VІ.Күздік|Парус, Кристалл, | | | | | |
|қатты |Новинка 2 т.б. | | | | | |
| | | | | |- | |
| | | | | | | |
| | | | |Бөлінбейд| | |
| | | | |і | | |
| | | | | | | |
| | | | | | | |
| | | | |Бөлінбейд| | |
| | | | |і | | |
ТЕХНИКАЛЫҚ ШАРТТАР
2.1. Мемлекетке тапсырылған бидай мына төменгі тұрақты шектерге сәйкес
анықталады:
Мемлекетке бидай тапсырудың төменгі тұрақты шегі
|Сапалық көрсеткіш |норма |
|Көлемдік өлшем, г\л: жаздық және күздік жұмсақ |750 |
|бидай үшін |760 |
|қатты бидай үшін |14,0 |
|Ылғалдылығы, процент: оңтүстік Қазақстан үшін |15,0 |
|солтүстік Қазақстан үшін |1,0 |
|Шөп-шалаң қосындылар, процент. |30, |
|Дәнді қосындылар, процент күздік жұмсақ бидай үшін|2,0 |
| |болмау керек |
|басқа бидайлар үшін | |
|Зиянды жәндіктер | |
2.2. Шектік нормалар - бидайды қабылдауға болатын ең төменгі сапа
нормаларының шегі
Бидайды қабылдауға болатын ең төменгі сапа нормаларының шегі
|Сапалық көрсеткіш |норма |
|Ылғалдылығы, процент, жоғары емес: | |
|оңтүстік Қазақстан үшін |17,0 |
|солтүстік Қазақстан үшін |19,0 |
|Шөп-шалаң қосындылар, проценттен жоғары емес |5,0 |
|соның ішінде: тас |1,0 |
|барлық зиянды қалдықтар |0,5 |
|оның ішінде: қастауыш |0,1 |
|у кекіре мия ,таспа шөп |0,1 |
|вязель көптүсті |0,1 |
|сүйел жазар |0,1 |
|триходесма |болмайды |
|Қара күйе (былғанған, көкшіл) бидай, |10,0 |
|проценті жоғары емес |15,0 |
|Дәнді қосындылар проценті көп емес |5,0 |
|оның ішінде өнген дән | |
|Зиянды жәндіктер |кенеден басқасы |
| |болмайды |
2.3. Мына кестеге сәйкес жұмсақ бидайды 4, қатты бидайды 3 класқа бөледі:
Жұмсақ, қатты бидайды класқа бөлу
|Сапа көрсеткіштері |Жұмсақ бидайдың кластары |
| |1 |2 |3 |4 |
|Типтері |I, IV |I, ІІІ, IV, V |I, ІІІ, IV, V |
| |типтердің 1,|типтердің күшті |типтердің |
| |2, 3, |және бағалы |барлық |
| |тармақтары, |сорттары |тармақтары |
| |ІІІ типтің | |және типтер |
| |тармағы және| |қосындылары |
| |күшті бидай | | |
| |тобына | | |
| |жататын | | |
| |сорттары | | |
|Сақталу күйі |Қызбаған, жақсы сақталған |
|Иісі |Бидайдың өзіне тән иісті, сасық уыттық, |
| |көгерген т.б.иіс болмау керек |
| |Бидайдың өзәне тән иісті бүлінбеген |
|Түсі-түгі |І-ші |Ақшыл дән |Ақшыл және |
| |дәрежелі | |қарайған дән |
| |түсінің | | |
| |ақшыл тартуы| | |
|Шынылығы проц.төмен емес | | | | |
|Клейковина: мөлшері, проц. |60 |60 |Шек қойылмайды |Шек қойылмаған|
|Сапасы, топ | | |23,0 |Шек қойылмаған|
| |32,0 |28,0 |ІІ | |
| |І |І | | |
|Көлемдік масса, г/л базистік | | |Шек қойылмайды | |
|норма сатысына сай | | | | |
|Бөліп алуы қиын (қара сулы, | | |Шектік нормалы шөп-шалаң |
|татар қарақұмығы) проц. |2,0 |2,0 |қалдықтарының ішінде |
|Өнген дән, процент, дәнді | | | | |
|қосындылардың ішінде |1,0 |1,0 |3,0 |5,0 |
Қатты бидайдың кластары
|1 |2 |3 |4 |5 |
|Типтері |II, VI|1 және 2 тармақтары |Типке жатпаған|
| |типтің| | |
|Сақталу күйі |Қызбаған, жақсы сақталған |
|Иісі |Бидайдың өзіне тән меншікті иісі бар, сасық,|
|Түгі |уыт, көк иісі жоқ |
| |Бүлінбеген, бидайдың әр типіне, тармағына |
| |меншікті түсі бар |
|Клейковина мөлшері, проц. |28 |25 |22 |Шек қойылмайды|
|сапасы, топ |ІІ |ІІ |ІІ |Шек қойылмайды|
|Көлемдік өлшемі, г/л |770 |745 |745 |- |
|Қара бидай, арпа және өнген | | | |Төменгі шектен|
|дән: барлығы (дәнді |2 |2 |4 |кем емес |
|қалдықтар) |0,5 |0,5 |3,0 |5,0 |
|Оның ішінде өнген дән |10,0 |15,0 |15,0 |15,0 |
|Басқа типке жататын бидай, | | | | |
|проц | | | | |
2.4.Осы класқа жатқызу үшін бір көрсеткіші жетпесе, оны төменгі класқа
көшіреді.
2.5.Мал азығына арналған бидайдың сапасы төмендегідей болады.
Мал азығына арналған бидайдың сапасы
|Сапа көрсеткіштері |Нормасы |
|Сақталу күйі |қызбаған, бүлінбеген, өзіне |
|Иісі |тән, басқа иістері жоқ түсі |
|Түсі-түгі |өзіне тән |
|Ылғалдығы, процент | |
|Оның ішінде: минералдық заттар |16,0 |
|зиянды заттар |5,0 |
|Зияндылардың ішінде: кекіре, вязель, |1,0 |
|қастауыш, қара күйе, |0,2 |
|қарамықша |0,1 |
|Дәнді қалдықтар, процент |0,1 |
|Зиянды жәндіктер |0,5 |
| |15,0 |
| |болмау керек |
2.6. Негізгі астық, шөп-шалаң және дәнді қалдықтар:
2.6.1. Негізгі астыққа бүтін және аздап бүлінген, дәнді және шөп-шалаң
қалдықтарына жатқызылмаған дән жатады.
2.6.2. Шөп-шалаң қосындыларға: 1,0 мм елеуіштен өтіп кеткен ұсақ
заттар, минералдық заттар – құм, тас, шлак, топырақ кесектері, органикалық
заттар – сабан, топан, әртүрлі жапырақтар т.б. арам шөп тұқымдары, мәдени
өсімдіктердің дәндерінің дәнді қалдыққа жатқызылмағандары, бидайдың, қос
дәнекті бидайдың, қара бидайдың және арпаның шіріген, көгерген, көмір болып
кеткен, күйіп, қуырылып кеткен дәндері, зиянды қосындылар, қара күйе,
қастауыш, угрица, вязель, укекіре, мия, таспа шөп, убидайық, сүйелжазар,
триходесма.
2.6.3. Дәнді қосындыларға – бидайдың сынған және зиянды жәндіктер
жеген барлық дәннің 50 проценті (қалған 50 проценті негізгі дәнге
жатқызылған), жапырылған, шөпек дән, тамыры мен көгі шыққан немесе олар
сынып қалған, өнген, тек қабығы ғана қалған дән, үсіген, көктей піспей
семіп қалған, қарайып кеткен, қуырылып кеткен, эндосперміне дейін көгеріп
бүлінген, оның ішінде бидай, арпа, қара бидай, қос дәнекті бидай дәндері,
олардың шөп-шалаң қалдықтарына жатпаған сынықтары жатады.
2.6.4. Ылғалдығы мен тазалығына қарай бидайды былайша бөледі:
ылғалдығына қарай: құрғақ – 14 процентке дейін, орташа ылғалды – 14,0
– 15,5, дымқыл – 15,5 – 17,0 процентке дейін, су бидай – 17,0 проценттен
жоғары болса;
тазалығына бидайда – 2 процентке дейін дәнді қалдықтар болса, орташа
таза – 1 – 5 және – 2 – 7 процентке дейін, лас – 5 және 7 проценттен жоғары
болса айтады.
3.Қабылдау ережелері – ГОСТ 13586 – 3 – 83-те берілген.
4.Сапасын анықтау – лабораториялық жұмыстар кітапшасында берілген.
5.Сақтау және тасымалдау ережелері жазылған.
Тақырып 5. Астық сапасын анықтаудың физикалық тәсілдері
Жоспар:
1. Астық сапасын анықтаудың физикалық тәсілдері
2. Астық дәнінің сыртқы пішіні
3.Дәннің ұзыны, көлденеңі, қалыңдығы, ірілігі
4.Дәннің көлемі
1.Астық сапасын анықтаудың физикалық тәсілдері
Астық сапасын анықтаудың физикалық тәсілдеріне дәннің формасын, оның
ұзындығын, жылтырлығын, қалыңдығын, ірілігін, көлемін толықтығын немесе
шөпектігін, біркелкілігін, 1000 дәннің және 1 л дәннің массасын, шыны
тәрізділігін, тығыздығын, қауыздылығын, механикалық зақымдануын,
сызаттануын, механикалық және аэродинамикалық қасиеттерін, тазалығын,
зиянды жәндіктермен зақымданғағдығын анықтау жатады. Бұл көрсеткіштер
астықты сақтау және өңдеу процестерінде шешуші орын алады. Осы
көрсеткіштердің көмегімен оның кейбір сапаларының мөлшерін, оны қоймаға
құю, бір орынынан екінші орынға ауыстыру, тазалау және өңдеу сияқты көп
мәселелерді шешуге болады және қандай көлемде қойманың керектігін
анықтайды. Барлық лабораториялық жұмыстар осы физикалық тәсілдермен астық
сапасын анықтаудан басталады.
Физикалық тәсілдер орыс тіліндегі оқулықтарда (Казаков Е.Д., 1975,
1984): форма – форма, ұзындығы – длина, жылтырлығы – блеск, жалпақтығы –
ширина, қалыңдығы – толщина, ірілігі – крупность, көлемі – обьем, толықтығы
– выполненность, 1 л дәннің массасы – натура, шынылығы – стекловидность,
тығыздығы – плотность, қауыздылығы – пленчатость и лузжистость, механикалық
зақымдану – механические повреждения, тазалығы – чистота (орысша
оқулықтарда көбінесе засоренность), сызаттануы – трещиноватость деп
берілген.
Бұл аудармаларды көпшілік оқушылар үшін ұғымды түсінуді жеңілдету
мақсатымен беріп отырмыз.
2.Астық дәнінің сыртқы пішіні
Астықтың және басқа да дақылдар дәннің пішіні әр түрлі болады. Әр
дақыл бірінен бірі өздерінің тұқымдарының сыртқы пішінімен айырылысады.
Бұір дақылдың ішіндегі әр кіші түрдің, сорттардың да пішіндері көбінесе әр
түрлі болады. Кейде бір масақтың, әсіресе жүгерінің бір собағының әр
тұсындағы дәндерінің өзінің әр түрлі болуы мүмкін. Бұл әр дәннің ерте
немесе кеш байлануына т.б түрлі табиғи жағдайларға байланысты болады. Үлкен
партиялы астықтың көлемі әр дәннің көлемі мен оның арасындағы қуыстардың
көлемінен тұрады. Сондықтан бұл екі көлемдіктердің өзара байланыстары да әр
түрлі. Бұлар дән пішіндерінің әр түрлілігіне байланысты.
Белгілі шектерді еске ала отырып дән пішінін мына төмендегі негізгі
геометриялық формаларға жатқызған жөн: шар пішінді, жасымық тәрізді,
эллипсоидша оралған, тіпті ешқандай формаға да ұқсамайтын (жоғарыда
айтылған үш размерлі әр түрлі) болып келуі де мүмкін.
Шар пішінді дөп – дөңгелек барлық нүш бірдей өлшемдері бірдей болады.
Одан бұршақ, тары қонақ жүгерінің және жүгерінің кейбір сорттары жатады.
Жасымық тәріздес немесе екі жағы да дөңес линзаға ұқсас формаға
жасымық және басқа да бірқатар өсімдіктердің дәндері жатады. Олардың
ұзындығына жалпақтығынан әлдеқайда үлкен.
Элипсоид оралған оралған пішінді өзінің сыртына өзі оралып біткен
ұзын тұқымды көптеген бұршақ тұқымдас шөптердің (жоңышқа, беде, сиырбеде
т.б) тұқымдары жатады. Олардың жалпақтығы мен көлденеңі бірдей болады.
Дәнді дақылдардың үш өлшемдері үш түрлі, ешқандай геометриялық
формаға ұқсамайды. Сонда да оларды дөңгелектеу ұзыншақ (бидай), ұзыншақ
(қарабидай), бүйрек тәріздес (үрмебұршақ) сияқты деп бөліп жүр.
Қарақұмықтың дәні үшбұрышты пирамида деп аталып кеткен.
Астық және басқа да дақылдар дәндерінің пішіні оны тазалау және
сорттау барысында шешуші орын алады. Астық тазалайтын машиналардың
елеуіштерінің тесіктері әр дақылдың дәнінің формасына, оның ірілігіне
арналып жасалған. Егер дән ірі болып, пішіні шарға ұқса болса, оның
эндоспермі де үлкен болып, сыртқы қабыршақтарының көлемі де азая түседі.
Соның нәтижесінде одан алынатын ұнның шығымы көбейеді. Мұндай астықтың 1 л
массасы да үлкен болады, қоймаға құйғанда, литрлік пуркаға салғанда тығыз
орналасып оның салмағы өседі.
Астық дәндерінің пішінін оның геометриялық фералық немесе шар
тәріздес денеге ұқсастығын пайдаланып мына формула арқылы анықтауға болады:
[pic]
Мұнда [pic] және [pic]
У – (дән көлемі) [pic] авс, мм3, а, в, с, дәннің ұзыны, көлденеңі және
қалыңдығы, мм.
3.Дәннің ұзыны, көлденеңі, қалыңдығы, ірілігі
Дәннің линиялық өлшемдері, ұзындығы, көлденеңі мен қалыңдығы, оның
ірілігінің бірден бір белгісі. Дәннің ұзыны деп оның төменгі ұрығының
ұшынан бастап жоғарғы шетіндегі сақалшаға дейінгі аралықты көлденеңі деп
екі бүйірінің аралығын, ал қалыңдығы деп оның арқасы мен ішкі сайы бар
аралықтың өлшемдерін айтады. Бұл өлшемдерді микрометр және басқа да
аспаптап арқылы өлшеп, немесе ВНИИЗ сына тәрізді саңылаулы класификаторымен
өлшеп анықтауға, ал іс жүзінде өндірісте әр түрлі тесіктері бар елеуіштерді
пайдаланып анықтауға болады. Егер ғылыми зерттеу мекемелерінде осы
өлшемдерді қолмен өлшеп анықтаса, онда оны математикалық статистика
әдістері арқылы есептеп дұрыстығын табады.
Әдетте ірі дән ұн, жарма сияқты дайын шикізаттар көбірек береді.
Олардың эндоспермі үлкен, ал қабыршақтары аз болады.
4 – кесте
Бидай дәнінің анатомиялық мүшеліктерінің қатынасы (Любарскийдің мәліметі)
|Елеуіштердің |Анатомиялық мүшеліктердің проценттік қатынасы (құрғақ |
|тесіктерінің |затқа есептелген) |
|мөлшері, мм | |
| |Эндосперм |Алейрон қабаты |Қабыршақтар |
|2,7х20 |83,54 |5,74 |7,61 |
|2,2х200 |81,92 |6,57 |8,61 |
|1,7х20 |72,81 |11,05 |12,13 |
Бұл қатынастар бидайды ұн тартуға дайындау процесінде елеулі орын
алады. Бидайды дайындау ең алдымен оны сулап жылытудан басталады. Мұнда
оның өлшемдері өзгеруі мүмкін. Е.Д. Казаков пен И.А. Сахарованың
мәліметтеріне қарағанда осал бидайдың ұзыны тезірек (3,8%-ке дейін) ал
күшті бидайдың көлденеңі 5,8%-ке дейін өседі. Осыған сәйкес олардың көлемі
де 2,9-дан 20,3%-ке дейін бөртіп ұлғаяды.
Егер бидайдың әр түрлерінің осы өлшемдерін салыстыратын болсақ, онда,
ВНИИЗдің мәліметіне қарағанда, жұмсақ бидайдың көлденеңі және қалыңдығы
үлкендеу (орташа есеппен 2,51-2,81 мм шамасында), ал қатты бидайдың бұл
өлшемдері сәл кішілеу (орташа 2,71-2,72 мм шамасында) болады. Сондықтан
бұларды сорттау және оларды арам шөптердің тұқымынан айырып алу үшін
қолданылатын елеуіштердің тесіктері осы мөлшерді еске алып, солар арқылы
бөліп алуға лайықталған.
Міне осы мөлшерді пайдалана отырып, қандай арам шөп тұқымын толық
айырып алуға, ал қайсысын толық айырып алуға болмайтынын есептеп табуға
болады.
5 – кесте
Астықтың, бұршақ пен майлы дақылдар тұқымдарының арам шөп тұқымдарымен
салыстырма мөлшері (Воронов, Кожуховский, Колышев және Павловскийдің
мәліметтері)
|Өсімдік аттары |Дәннің мөлшері, мм |
| |ұзыны |көлденеңі |қалыңдығы |
|Дәнді дақылдар мен бұршақ тұқымдастар |
|Бидай |4,2-8,6 |1,6-4,0 |1,5-3,8 |
|Қарабидай |5,0-10,0 |1,4-3,6 |1,2-3,5 |
|Жүгері |5,5-13,5 |5,0-11,5 |2,5-8,0 |
|Арпа |7,0-14,6 |2,0-5,0 |1,4-4,5 |
|Сұлы |8,6-1,6 |1,4-4,0 |1,2-3,6 |
|Күріш |5,0-12,0 |2,5-4,3 |1,2-2,8 |
|Тары |1,8-3,2 |1,2-3,0 |1,0-2,2 |
|Қонақ |1,3-2,5 |1,3-2,3 |0,9-1,8 |
|Қарақұмық |4,4-8,0 |3,6-5,0 |2,2-4,2 |
|Асбұршақ |4,0-10,8 |3,4-10,0 |3,5-10,0 |
|Жасымық |4,0-8,8 |4,0-8,0 |2,0-3,3 |
|Үрмебұршақ |7,2-18,5 |4,7-11,0 |2,7-10,0 |
|Соя |5,0-10,5 |4,5-8,0 |4,7-7,0 |
|Майлы тұқымдастар |
|Күнбағыс |7,5-15,0 |3,5-8,6 |1,7-6,0 |
|Майкене |10,0-16,5 |6,5-11,5 |4,6-8,4 |
|Арыш |1,5-2,5 |0,8-1,5 |0,6-1,3 |
|Арамшөп тұқымдары |
|Сиыржоңышқа |4,0-8,8 |3,2-7,0 |2,0-4,2 |
|Көктікен |3,2-5,3 |1,3-2,8 |0,9-1,5 |
|Шырмауық |3,0-4,1 |1,4-3,4 |1,1-2,8 |
|Кекіре |2,0-3,5 |1,4-2,5 |0,7-1,4 |
|Қырлық |4,0-5,6 |2,2-3,6 |2,2-3,6 |
|Қарамықша |2,8-4,4 |2,0-3,8 |1,6-3,0 |
|Қара сұлы |15,0-25,0 |1,4-3,2 |1,2-3,0 |
|Бидайық |6,8-12,0 |1,4-3,5 |0,8-2,0 |
|Қастауыш |2,0-8,5 |1,0-2,0 |0,8-1,8 |
4. Дәннің көлемі
Жеке дәннің көлемі астық қоспаларының ішіндегі қуыстардың көлемін, 1
л астықтың салмағын, тазалауға және өңдеуге арналған астықтың көлемін және
онан шығатын өнімнің көлемін есептеп табуға керекті көрсеткіш. Ірі дәннің
көп және сапалы өнім беретіні ежелден белгілі, ал 1000 дәнніің массасы
осындай ұсақ дәнмен салыстырғанда көбірек болады.
Дәннің ірілігі оның толықтығына, ал бұлардың өзі жердің құнарлығы мен
ауа райының жағдайына байланысты өзгертіп тұрады. Осы күнгі астық
қоймаларына түсіп жүрген дәннің көлемі төменде берілген (мм3):
Бидай 11 – 56
Қарабидай 10 – 30
Жүгері 140 – 260
Арпа 20 – 40
Тары 5 – 6
Қарақұмық 9 – 20
Бұршақ 114 – 120
Күнбағыс 22 – 60
Негізгі дән, шөп-шалаң және дәнді қосындыларға: негізгі дәнге бүтін
және аздап закымданған, дәнді және шөп-шалаң қосындыларға жатқызылмаған дән
жатады.
Шөп-шалац косындылар
Шеп-шалаң косындыларға: 1,0 мм елеуіштен өтіп кеткен үхақ заттар
/қоқым/, минералдык заттар - құм, тас, шлак, топырак кесектері, ортаникалық
эаттар - сабан, топан, әр түрлі жапырактар, арам шөп тұқымдары, мәдени
өсімдіктердің дәндерінің дәнді косындыларға жатқызылмағандары, бидайдың,
полбаның қара бидайдың және арпаның шіріген, көгерген, көмір болып кеткен,
күйіп, куырылып кеткен дәндері, зыянды косындылар - кара күйе, спорынья,
шырышты ұлу, вязель, горчак, мия, термопсис, плевел, гелиотроп, триходесма
т.б. жатады.
Дәнді косындылар
Дәнді қосындыларға - бидайдың сынған және зиянды жәндіктер жеген
барлық дәнінің 50 проц-і /қалған 50 проц-і негізгі дәнге жатқызылады/,
жапырылған, шөпек дән, тамыры мен көгі шыққан немесе олар сынып қалған,
өнген, тек кабығы ғана қалған дән, үсіген, көктей піспей сеніп қалған,
қарайып кеткен, қуырылып кеткен, эпидосперміне дейін көгеріп бүлінген, оның
ішінде бидай, арпа, кара бидай, полба дәндері, олардың шөп-шалаң
қосындыларға жатқызылмаған дән жатады.
Ылғалдығы мен тазалығына қарай бидайды мына күй-жағдайларға бөледі:
ылғалдығына қарай : құрғақ -14 проц-ке дейін, орташа ылғалды -14,0-15,5,
дымкыл - 15,5-17,0, су бидай - 17,0 проц-тен жоғары болса; тазалығына
қарай: таза - 1,0; проц-ке дейін шөп-шалам қалдыктары болса, орташа тазалық
- 1,0-3,0, лас - 3,0 проц-тен жоғары болса; дәнді қосындылардың мөлшеріне
қарай: таза деп жаздық бидайда I проц-ке дейін, күздік бидайда 2,0 проц-ке
дейін дәнді косындылар болса, ортаіиа таза - 1-5 жәпс 2-7 проц-ке дейін,
лас - 3 және 7 проц-тен жоғары болса айтйды.
Қабылдау ережелері МЕСТ І3586,3-33-те берілген.
Бидайдың сапасын анықтаудың тәсілдері "Астық тану" және "Астық түйінді
сақтаудың қазіргі кездегі технологиясы" пәндерінің ережелерінде берілген.
Модуль 2. Астықтың сапалық көрсеткіштері
Тақырып 6. Астық түйірлері партиясы сапаларының көрсеткіштері
Жоспары:
1. Астық түйірінің сапасы: жалпы, міндетті, қосымша.
2. Астық массасының құрамы.
1. Тұқымның сапасы. Физикалық және биологиялық көрсеткіштері
сипаттайды. Физикалық сапа көрсеткіштері тұқымның, сонымен қоса ылғалдылық,
тазалық, содан соң, тұқымның үлгі таңдауы қарастырылған (сәйкесінше
берілген бөлімнің параграфтарында). Нормативті көрсеткіштер бойынша 6
кестеде көрсетілген.
Негізгі биологиялық көрсеткіш болып тұқымның өсіп шығуы табылады. Ол
тұқымының себу жарамдылығын, олардың өскін болуын, сәйкесінше өсімдік болып
өсуін және астық беруін сипаттайды. Өсіп шығудың астында өскен тұқым жақсы
сонын, сараптама үшін алынғанда пайызбен белгіленген. Өсіп шығуды оптималды
зерханалық жағдайда тұқымдардың өсуімен анықтайды, әрбір өскін үшін
стандартпен орнатылған. Ол үшін тұқымның ішінен негізгілерінен
араласпаларды бөлгеннен соң, төрт үлгі 100 ұрықтан алынып, жемді бұршақтары
бойынша фасоль және кейбір басқа ірі тұқымдылардан 50 ұрықтар әрбіреуінен.
Ұрықтарды ылғалды таза кварцтелген топырақта немесе фильтрленген
қағазда өсіреді, олар Петри табақшасында немесе өсімдікке орналастырылады.
Оларды орналастыру алдында топырақты немесе қағазды ылғалдандырып,
жұмсартады. Өсетін жерді ұрықтармен бірге термостатқа қояды, онда берілген
тұрақты температурада көп астықтарға 20ºС болады, ал жаңа жинаған ұрықтарға
аяқталмаған кезеңде пісіп жетілуде ауыспалы температурада 8-12 және 20 ºС.
Ұрықтардың өсіп шығуы дәнді дақылдарыдң жетекші тәулікте өсуімен
есептеледі. Олардың өсіп шығу санына тек жақсы өскен тұқымдар ғана жатады.
жақсы нәтиже алуға болады. Астықтың түсін қарап анықтайды, берілген
сорттың үлгілерімен салыстыра отырып.
Астықтың және тұқымның ылғалдылығы.
Астықтың ылғалдылығы дегеніміз-ұнның құрамындағы гигроскопиялық судың
пайыздық көрсеткіші (қоспалармен бірге). Ылғалдылық астық пен тұқымның
міндетті көрсеткішткрі болып келеді. Оны астықпен жұмыс кезіндегі барлығын
бақылап отырады. Ылғалдылықты жинау кезінде, жинаудун кейінгі өңдеуде,
сақтау кезінде, мемлекетке тапсыру кезінде де анықтап отырнады.
Кептіру кезінде астықтың ылғалдылығын үздіксіз әрекетті ылғал өлшегіш
аппараттар арқылы анықтап лтырады, ондай болмаған жағдайда әр 2 сағат сайын
стандартты әдістермен іске асырылады. Ылғалды есепке алмайынша дән
тазалағыш машиналардың жоспарлық өнімділігін анықтау мүмкін емес.
Астықтағы құрғақ заттың пайыздық қатынасын ылғалдылық мінездейді, ол
оның азық-түліктік және жемдік құндылығын, тепе-теңдік түрінде анықтайды.
Сонымен ылғалдылық міндетті түрде стандарттарман шектеледі және базистік
және оның шектеулі кондициялары бар. Ылғалдылықтың технологиялық және
экономикалық маңызы бар. Оның технологиялық маңызы-жоғары ылғалдылықты
астық массасын сақтау қиын, оны ұн қылып тартуға және жармаға өңдеуге
болмайды . Жоғары ылғалдылықты астықта себулігі күрт төмендеп кетеді.
Соның нәтижесінде дән тазалағыш машиналардың өнімділігі төмендейді. Мұндай
астықты шанақтарда орналастыру қауіпті. Оның себулігі күрт төмендегеннен
кейін өздігінен ағызып шығару қиынға соғады. Дәл осы себептен астықты
кептіру кезінде қиындықтар пайда болады. 28-30%-і жоғары ылғалдылықта.
Жоғары ылғалдылықта астық нашар сақталады. Ол тез көгеріп, өнімнің тағамдық
және тұқымдық қасиеттерін жоғарлатады. Өздігінен қызуға ұшырайды.
Бұл көрсеткіштің экономикалық маңызы – базистік қайта есептеу кезінде
ылғалдылық үшін төлейді. Бнлгіленген мөлшерден ауытқыған кезде жеңілдіктер
беріледі. Астық үшін базистік кондициялар 2-кестеде көрсетілген.
Әртүрлі астық мәдениеттер үшін базисті кондициялар.
|Мәдениет |Ылғалдылық,%(әртүрлі |Арамшөп қоспалары, % |
| |облыстарға) | |
| |1 |2 |3 |Арамшөп |Дәндік |
| | | | |қоспасы |қоспа |
|Күздік бидай |14 |15 |17 |1 |3 |
|Жаздық бидай жұмсақ |14 |15 |17 |1 |2 |
|және қатты | | | | | |
|Қара бидай |14 |15 |17 |1 |1 |
|Сұлы |14 |16 |18 |1 |2 |
|Арпа |14 |15 |15 |2 |2 |
|Тары |13 |15 |15 |1 |1 |
|Үрмебұршақ |14 |15 |15 |2 |2 |
|Жүгері |22 |22 |22 |1 |2 |
|Бұршақ |16 |16 |16 |1 |2 |
|Ас бұршақ |20 |20 |20 |1 |2 |
|Сиыржоңышқа |17 |17 |17 |3 |2 |
|Жемдік бөрібұршақ |16 |16 |16 |1 |4 |
Дәндегі су ақуыз, крахмал және органикалық заттардың молекулалық күшпен
ұсталып тұрады. Майдан басқасынан, себебі, ол гидрофобты және суды
сіңірмейді. Дәнде неғұрлұм су аз болса, ол соғұрлұм коллойдты заттармен
ұсталып тұрады, бұл кептіру кезінде энергияны жұмсауға көмектеседі.Ылғал
ұстау мықтылығына байланысты ол әртүрлі дәрежеде астық масссасының өмір
сүруіне әсер етеді. Сондықтан бұзылудың дамуына да әсер етеді.
Осыны есепке алып астықтан байланған және бос суды бөліп шығарады. Егер
астықта байланған ылғал қана болса оны құрғақ деп атайды. Бұндай су дәннің
және микроорганизмнің өмір сүруіне аз әсері бар. Сондықтан бұл астықты
сақтау қолайлы. Құрғақ астықты ылғалдандырған кезде бос ылғал пайда болады.
Бұндай жағдайда ылғалдылық бойынша орташа құрғақтық деп атайды. Орташа
құрғақтық астықты сақтауға азырақ тұрақты, бірақта құрғаққа қарағанда
орташа құрғақтылық ұн жасағанда қолайлы. Ары қарай ылғалдандырған кезде
астық ылғалды, одан кейін шикі болады. Ылғалды және шикі астықты сақтау мен
өңдеуге келмейді, оны кептіру керек.
Химиялық құрамына байланысты оның крахмал, ақуыз, май бойынша әр
мәдениет үшін ылғалдың пайыздық қатынасы әртүрлі болып келеді. Неғұрлым май
көп болса, соғұрлым оның ылғалдылығы аз болады. Астықтың әр күйіне ғылыми
негізделген ылғал көрсеткіштері стандарттарда көрсетілген.
Егер астықтың ылғалдылығы 18-20% болса, ол нашар таратылады сондықтан
сараптаманы екі қабылдауда жасайды. Алдымен 30 мин. ішінде 105[pic]С
температурада 20г дәнді кептіреді. Буланып кеткен судың көлемін тіркейді.
Осыдан кейін үлгіні үнтақтайды және кептіруді екіге бөліп 5 г- нан
жалғастырады. Ылғалдылықты төмендегі формуламен есептейді.
[pic]
[pic] - кептіруге дейінгі дәннің массасы,
[pic] - кептіруден кейінгі массасы,
К – дұрыстағыш коэффициент.
Тұқымның ластануы.
2.Астық массасының құрамы күрделі. Әр өндірістік партияда негізгі
астықтан басқа барлығында аздаған мөлшерде қоспалар болады. Белгіленген
стандарттар бойынша негізгі бидайға барлық ірі, орташа, ұсақ дәндерді
жатқызады. Оның сапасның елеусіз өзгеруімен жасалған және соғылған,
жартылай сынған, өне бастаған дәндер жатқызылады.
Астықтың құрамы және қоспалар саны әртүрлі өзгеріп отырады. Ол егу
тазалығына өнімді жинаудан кейінгі өңдеу сапасына байланысты болады. Үлгіге
салыстырғандағы қоспаның пайыздық санын тұқым ластануы деп атайды.
Қоспалардың құрамы, астықтың ластану жағдайы туралы белгіленген аймақтық,
базисті кондициялар кестелерде берілген.
2-кесте. Астық пен тұқымның күйіне байланысты ластануы, %.
|Мәдениет |Арамшөп қоспасы,% |Дәндік қоспалары, % |
| |Таза |Орташа |Тазаланба|Таза |Орт.таза|тазаланб|
| | |таза |ған | | |аған |
|Азық-түліктік қара |1 |1-2 |2 |2 |2-4 |4 |
|бидай | | | | | | |
|Жемдік және азық – |2 |2-4 |4 |2 |2-5 |5 |
|түліктік арпа | | | | | | |
|Жемдік және |1 |1-3 |3 |1 |1-6 |6 |
|азық-түліктік тары | | | | | | |
|Күріш, қарақұмық |1 |1-3 |3 |1 |1-3 |3 |
|Үрмебұршақ |2 |2-3 |3 |2 |2-7 |7 |
|Соя |2 |2-3 |3 |6 |6-10 |10 |
|Сиыржоңышқа |1 |1-3 |3 |3 |3-5 |5 |
|Бұршақ |0,5 |0,5-1 |1 |2 |2-3 |3 |
|Жемдік бөрібұршақ |1 |1-2 |2 |2 |2-5 |5 |
Қоспалар өсімдік, жануар тектес және минералды болып келеді. Қоспалар
астықтың сапасын нашарлатады. Арамшөп қоспалары өзіне өндірілетін астықтың
сапасын төмендететін қоспаларды кіргізеді.
1. Ұсақ арамшөп, елеуіштен өткен (диаметрі 1 мм)
2. Минералды қоспа
3. Органикалық қоспа
4. Арамшөп қоспаларының дәндері
5. Толығымен зақымданған негізгі мәдениеттің дәндері
6. Зиянды қоспалар, адам мен жануарлардың улануын болдыратын.
Тақырып 7. Техно-химиялық бақылау міндеттері және даму
тарихы
Жоспар:
Техно-химиялық бақылау бөлімінің міндеттері
Техно-химиялық бақылау бөлімінің өркендеу тарихы
1. Техно-химиялық бақылау бөлімінің міндеттері
Техно-химиялық бақылау бөлімінің1 /ТХББ/ міндеттері. Техно-химиялық
бақылау бөлімінің астық сақтау және оны өңдеу мекемелерінің ең бір жауапты
бөлімі. Мекеме жұмысының тиімділігі көбінесе осы бөлімнің жұмыс
нәтижелеріне байланысты. Барлық технологиялық процесстерді ұйымдастыру
Техно-химиялық бақылау бөлімінің жұмыс нәтижесіне негізделген.
Техно-химиялық бақылау бөлімі: мемлекетке тапсырылған және баска жаққа
немесе мекемелерге босатылатын астықтың, одан алынған өнімдердің сапасын
стандартарға және тұрақты /негізгі/ шектерю /нормаларға/ сәйкес тексереді;
- астықты жоспарға сәйкес камбаларға жайғастыруды;
- сақталып жатқан астықтың және басқа өнімдердің сақтау ретімін;
- астықты тазалау, кептірудің тиімділігін тексереді.
Аға технологпен бірге ұн тарту партияларан жасау, құрама жемнің
рецептерін /үлестеріп/ ауыстыру т.б. процесстерді ұйымдастыруға қатынасады.
Астықтан алынатын өнімдерді есептеп тауып, камбаларды қотару актісін
жасайды.
Қап және басқа сиымдықтардың стандартты болуын, тесік болмауын
тазалығын, оларға салынатын заттардың сапалы және салмағы дұрыс болуын,
оларды босату уақытын т.б. тексереді.
Таразы және өлшеуіш кондырғылардың дәлдігін тексеріп, жаңа қондырғылар
мен аспаптарды пайдалану және өнімдердің сапасын жоғарылатуға арналған
технология ретімдерін енгізуге көмектеседі.
Мекемеде стандарттарды, тұрақты /негізгі/ шектерді /нормаларды/,
-технологиялық шарттарды жақсартуға қатынысып, олардың тиімділерін
өндіріске енгізуге ат салысады.
Техно-химиялық бақылау бөлімінің астық өнімдерінің, құрама жемдердің
және астық өндірісі қалдықтарының саласына жасалған қортындысы мекеменің
барлық бөлімдерінің бәріне бірдей күші бар құжат.
2. Техно-химиялық бақылау бөлімінің өркендеу тарихы.
Астықты өңдеу технологиясы, одан алынған өнімдердің, бағасы /нарқы/
олардың сапасына тікелей байланысты. Сондықтан астықтың және астық
өнімдерінің сапасы оларды сақтау, өңдеу кезінде үздіксіз жүргізіліп тұрады.
Ғылыми еңбектерге қарағанда /Л.Р.Торжинская, В.А.Яковенко, 1975/
астықтың сапасын біздің дәуірдің 23-79 жылдарынан бастап зерттей бастаған.
Плинный Старший деген адам астықтың сапасын оның бір литрінің салмағына,
тазалығына, дақылдың түріне қарай баталау керек екенін және бидайдың бір
литрінің салмағы мен піскен нанның көлемінің, оның кеуектігініңн арасында
белгілі бір байланыс бар екенін байқаған. Кейін келе XVII ғасырда астық
саудасы кең өріс алып, оның сапасын бағалау тәсілдері жетіле бастайды. 1713
жылы Петр I әскерге арналып жиналған астықтың сапасына койылатын талаптарды
күшейтеді, ал 1765 жылдан бастап үлкен партиялы астық қорларын сақтау
тәсілдерін зерттеу басталады. Ол жұмысты ерікті астық корғау қоғамы
басқарады.
XIX ғасырдан бастап астықтың химиялық құрамын тексеру өріс ала
бастайды. Міне осы кезден-ақ бидайдың шыны және ұнтәріздес
дәндерінің ұн тарту қабілеттерінің ерекшеліктері, клейковинасының
/сағызының/, крахмалдың, қанттың нан пісірудегі атқаратын қызметтерін
тексеріп, анықтай бастайды.
1854 жылы Миллон бірінші рет бидайды шынылығына қарай жіктеудің осыған
сәйкес дәннің сыртқы пішінінің өзгеруін дәлелдейді. 1868 жылы Н.О.
Лясковский орыс бидайларындағы белоктың мөлшерін тексеріп, олардың жердің
және ауа райының қолайына қарай өзгеріп тұратынын дәлелдеген.
XX ғасырдың басында Федреди ұнды оның күлділігіне қарай сортқа бөлуді
нұскайды. Сондықтан астықтың сапасын оның бір литрінің
салмағына қарай, ал ұнды - оның түсіне қиыршықтығына қарай бағалап келді.
1890 жылдары Россияда алғашқы элеваторлар салына бастайды, олардың жанында
алғашқы лабораториялар ұйымдастарылып, астықтың, ұнның сапасын зерттеу кең
өріс алады. Ең бірінші ұн тарту және нам нісіру лабораториясы Москваның
ауыл шаруашылығы институтында ұйымдастырылып, оны Г. Д. Калеман басқарады.
Тек осыдан бастап астықтың технологиялық қасиеттері тексеріле бастады.
1923 жылы Россияда бірінші мемлекеттік астық инспекциясы
ұйымдастырылды. Тек содан соң астықты жан-жақты кең тексере бастайды. 1929
жылы Бүкілодақтық астық ғылыми-зерттеу институты құрылады. 1940 жылы
«диірменде және жарма заводтарында технологиялық процесстерді
ұйымдастырудың уақытша нұсқаулары» жазылды. Қазір Бүкілодақтық астық ғылыми-
зерттеу, тамақ өнеркәсібі Москва, Одесса технологиялық институттары,
Москваның сырттан оқытанын технологиялық институты, Бүкілодақтың өсімдіктер
шаруашылығы т.б. ғылыми-зерттеу және оку орындары жұмыс істей бастады.
Тақырып 8. Астық қорын сақтаудың ерекшеліктері
Жоспары:
1. Астық қорын сақтаудың ерекшеліктері
1. Астық корын сақтаудың ерекшеліктері
Астық сақтау барысында бүкіл әлем бойынша орта есеппен алғанда дәннің
10-15 %-ке жуығы шығын болып, тіпті сақтаулы енімдердің біразының сапасы
күрт төмендеп, кейде түгелдей бүлініп, пайдалануға жарамай қалуға дейін
барады.
Астық қорын сақтаудың өте жауапты да күрделі іс екендігін көп ғасырлық
тәжірибе көрсетіп отыр. Біздің елде де астық өнімдерінің сақталу барысында
орын алатын шығындарды азайту мүмкіндіктерін толық пайдаланбауға ішінара
жол беріліп қалатындығын, көптеген астық қабылдау және өңдеу
кәсіпорындарында ғылым мен озық тәжірибе жетістіктері дер кезінде тиімді
жүзеге асырыла қоймайтындығын мойындауымыз қажет.
Астық, тұқымдық дән және олардан алынатын өнімдер жеке қожалықтарда,
шаруашылықтарда, селекциялық станцияларда және элеваторлар мен астық
қабылдау кәсіпорындарында, ұн, жарма, нан өндірісі, крахмал, өсімдік
майлар, сыра, спирт фабрика-зауыттарында сақталады.
Мемлекеттік астық қорын шоғырландыру, орналастыру, сақтау мен және
өндеу, оны тиімді пайдалануды ұйымдастыру мен халық шаруашылығының барлық
салаларын астық өнімдерімен қамтамасыз ету, сол астықты қабылдайтын, оның
өнімдерін шығаратын мекемелерге жүктелген. Сонымен қоса бұл мекемелер дәнді
бүршақты және майлы дақылдар мен жем-шөптердің сортты тұқымдықтарын да
қабылдап, өндеп өндіріске өткізіп отырады.
Нан енімдерімен қалтқысыз қамтамасыз ету мәселесі елде үн қорының
жеткілікті, мол болуына байланысты. Сол сияқты жарма іспеттес қүнды тамақ
өнімдері де жеткілікті болуға тиіс. Сондықтан астық пен оның өнімдерін
баптап дұрыс сақтау - маңызы зор мемлекеттік іс деп қаралады.
Астық сапасының төмендеуі, тіпті оның бұзылып кетуінің басты
себептерінен бейхабар болу, сақтаудың ғылыми негіздерін білмеу орны толмас
шығынға әкеліп соғады, ауылшаруашылығы ондірісінің дәнді дақылдардың
өнімділігін арттырудағы, оның жалпы түсімділігін көбейтудегі жетістіктерін
жоққа шығарады.
Тақырып 9. Астық сақтауда технологиялық және химиялық өзгерістер
Жоспары:
1. Астық сақтауда технологиялық және химиялық өзгерістер
2.Астық түірдің химиялық құрамы және тағамдық құндылығы.
Астық сақтау ғылымы дәнді дақылдардың ерекшеліктерін, олардың сапасына
физикалық, химиялық, биологиялық, технологиялық факторлардың тигізетін
өсерін зерттейді.
Астық жиымындағы орын алатын заңдылықтарды, құбылыстарды білу астықты
сақтауды ғылыми негізінде ұйымдастырып, оның сапасын арттыру мүмкіндіктерін
іске асырудың кепілі.
Астықты және оның өнімдерін сақтауды дұрыс ұйымдастыру үшін ұшан-теңіз
де күрделі материалдық-техникалық базаның және осы саладағы ғылыми
негіздерді жетік меңгерген мамандардың орны белек екендігін баса айта
кеткеніміз жөн.
Астық сақтауды ойдағыдай ұйымдастырудың күрделілігі оның физикалық,
физиологиялық, биохимиялық және технологиялық қасиеттерінің
ерекшеліктерінің салдарында.
Астық дәні - тірі ортанизм деп танылады. Осы тұрғыдан қарағанда
қоршаған ортаға тікелей байланысты әртүрлі құбылыстар дон торшығындағы
(клеткасындағы) зат алмасу процестеріне дұрыс әсерін тигізумен қатар, оның
сапасын төмендетіп, едәуір шығынға да әкеп соғатынын білген жөн.
Астықтың сапасы микроортанизмдердің жөне шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа
секілді жәндіктер мен зиянкестер топтарының іс-әрекет, тіршілігінің салдары
нәтижесінен де төмендейді.
Сонымен, сақталатын өнімдердің табиғатына байланысты болатын
шығындарды азайту - ол заттарды қоршаған ортаның әсерінен қорғау дәннің
торшығындағы зат алмасуды бәсеңдетудің кепілі.
Бұл мәселе астықты сақтауға дайындаудың әртүрлі әдістерімем тиянақты
жағдай жасау арқылы шешіледі. Ол үшін астыққа арналғаи қоймалар,
элеваторлар әртүрлі дәнді дақылдардың ерекшеліктеріне сай техникалық және
технологиялық жабдықтармен қамтамасыз етіледі.
Астықты сақтау саласындағы көптеген мәселелер мен міндеттерді мына
төмендегідей топтастыруға болар еді.
Негізгі сан мен салмақ және сапа жағынан болатын шығындарды белгілі
ғалым Л.А. Трисвятский механикалық және биологиялық деп екі топқа бөледі.
Биологиялық шығындарға дәннің тыныс (дем) алуы, ору кезіндегі орын алатын,
микроортанизмдер, шыбын-шіркей және кенелердің өсіп-өну тіршілігі, өзіндік
қызынуы және кеміргіштер мен құстардың жеп құрту салдарынан болатын сан мен
сапа жоғалтуы жатады да, ал механикалық шығындарға тасымалдау, өңдеу
барысында орын алатын астықтың төгіліп шашылуы, дәннің зақымдануы жатады.
Бұның ішінде дәннің тыныс алу барысындағы және астықты тасымалдау
кезіндегі орын алатын сан-салмақ кемуі ғана амалсыздықтан болатын шығындар
есебіне жатады. Сондықтан шығынның бұл түрлерін есепке алу мақсатымен астық
сақтау мен тасымалдау барысындағы табиғи да орынды азаю, кему мелшері
бекітілген. Егер астық сақтауды дұрыс ұйымдастырған жағдайда бұл аталған
шығын түрлері жыл бойына астық қорының небәрі 0,3--.0,4 %-іне ғана жетеді.
Ал, тегіліп-шашылуға, құс-кеміргіштер, шыбын-шіркей мен жәндіктердің
тіршілігіне байланысты, сонымен қатар астықтың, дәннің өздігінен қызуына,
микроортанизмдердің өсіп-өнуіне жол берудің салдарынан болатын шығындарды,
әрине, ешқандай себептермен ақтауға болмайды.
Кей кездерде іс жүзінде жиірек кездесіп орын алатын астық өнімдерінің,
тұқымдық дәннің сапасының төмендеуін астық өнімдерінің, тұқымдық дәннің
сапасының төмендеуін астық сақтаудың ғылыми тұрғыдағы тәртіп-ережелерін
(режимдерін) бұзудың және керекті күтімнің жоқтығының тікелей салдары деп
білу керек. Мұндай шығындардың алдын алмаса зор зиян, зардаптарға әкеліп
соғады.
Астық өнімдері сапасының төмендеуінің тағы бір себебі - олардың өте
ұзақ мерзімде сақталуы. Әрбір заттың (тауардың), әсіресе дәннің, қандай
қолайлы жағдайда сақталғанымен жеке өзіне тән «ұзақ мерзімділік» (не «ұзақ
уақыттылық») қасиеті бар. Аталған мерзім өткен соң ол зат ескіре (қартая)
бастайды да, оның адам қажетіне керектілігі мен түтынушылық көрсеткіштері
төмендейді. Мысал үшін ұн мен жарманың кейбір түрлері 1-2 жыл сақталғаннан
кейін-ақ тағамдық сапасының, ал тұқымдық дәннің 2-4 жылдан соң егіндік
шығымдылық қасиетінің, қабілетінің нашарлай бастайтынын айтуға болар еді.
Бұлардан гөрі дәнді астық пен бүршақ дақылдары ұзақ сақтауға едәуір шыдамды
болып келеді. Олардың технологиялық құндылығы 7-15 жыл еткен соң төмендей
бастайды.
Сонымен, қатар табиғи ескіру құбылыстарына байланысты қоймада сақтаулы
астық қорын оқтын-оқтын алмастырып тұру қажеттілігі естен шығармау керек.
Оның бер жағында астық өнімдерінің сапасын төмендетіп алмай түрып, тиісті
мекемелерге таратып, өткізіп отырады. Астықтың сапасын төмендетпей сақтауды
қамтамасыз ету міндетті шарт деп білу керек.
Сақтау барысында астық онімдерінің сапасын арттырып жақсарта беру. Бұл
мәселені шешудің жолы әртүрлі технологиялық тәсілдерді тиімді қолданып,
дәнді дақылдардың мүлтіксіз сақталуын және сақталуға деген төзімділігін
(беріктілігін) арттыра түсу.
Өнімнің сан мен сапасын мүлтіксіз сақталуы барысында еңбек пен қаржы
шығындарын мейлінше азайтып кеміте түсу.
Астық қабылдау мекемелерінің озат тәжірибесіне көз жүгіртіи, талдайтын
болсақ онімдерді сақтауға байланысты шығындарды азайтуда басты жолдары
мыналар екендігін ұғу қиын емес. Жетілдірілген техникалық жабдықтарды
тиімді пайдалану, өңдеудің жаңа технологиялық әдістерін енгізу, еңбекті
ғылыми негізде ұйымдастыру, мекемелердегі мамандар мен жұмыскерлердің
мамандық шеберлігін үнемі арттырыл отыру.
Астықты тиімді сақтауды және оның сапасын арттыра түсуді қамтамасыз
ететін технологиялық тәсілдерге мына төмендегі шараларды жатқызуға болады:
1. Астықты түрлі қоспалардан айырып тазарту;
2. Астықты кептіру. Оны дән ылғалдылығын керекті мөлшерге дейін
азайту, төмендету үшін қолданады.
3. Астықты белгілі бір температуралық жағдайда,
деңгейде сақталуын қамтамасыз ету мақсатымен оны желдетіп, салқындатып
отыру;
4. Астық пен оның өнімдерін шыбын-шіркей, кене секілді зиянкестер мен
жәндіктерден, кеміргіштер мен құстардан қорғауды дер кезінде
ұйымдастыру;
5. Халық шаруашылығының әртүрлі саласында арнаулы мақсатпен пайдалану
үшін ірі-ірі астық қорларын (партияларын) дайындау.
Әрине, астық, дәнді дақылды астық сақтауға және олардың өнімдерін
тиімді байлануға байланысты жұмыстарды ұйымдастыру тек жоғарыда атап
көрсетілген тәсілдермен ғана шектеледі десек, ол аз айтқанымыз. Ауыл
шаруашылығы жүйесінде астықты, дәнді баптап ді қаншама ҚЫруар істер
атқарылатынын да айту жөн. Біз астық қабылдау, одан керекті өнімдср алу
мекемелеріндегі басты-басты технологиялық тәсілдерді ғана атап көрсеттік.
2.Астық түірдің химиялық құрамы және тағамдық құндылығы.
Астықтың және одан алынатын өнімдердің тағамдық құндылығы әр түрлі
факторларға байланысты ауытқиды және заттарды сіңіруін түздіретін химиялық
құрамына байланысты. Әр түрлі класстарға жататын дәнді дақылдар қоректік
заттар қатынасымен ерекшеленіп қоймай, сонымен қатар құрамы мен қасиетіне
байланысты. 1 кестеде көрсетілгендей, дәнді дақылдар құрамындағы заттар
мөлшері бойынша айтарлықтай айырмашылықтар жоқ, бірақ белгілі бір
ерекшеліктерімен сипатталады. Торлы дақылдардың ядросының гүлдік
қабықшаларын алғаннан кейінгі негізгі заттардың мөлшері бойынша дақылдардың
голозерлік химиялық құрамына қарай жақындайды.
Ақуыз – кез-келген тірі жасушалардың құрамында болатын маңызды зат.
Астық түйірде олардың болуы құрамы мен қасиетін астық түйірді өңдеуден
алынған өнімдердің технологиялық және тағамдық артықшылығын анықтайды.
Кесте № 1.
| | |Көмірсулар | | |
| | | | | |
| | | | | |
|Дақылдар |Ақуыз- | |Майлар|Күлділі|
| |дар | | |гі |
| | |Крахмал|Сахаро|Крахмалды емес| | |
| | | |за |полисахаридтер| | |
| | | | |целлюло|Гемице| | |
| | | | |з |л- | | |
| | | | | |люлоз,| | |
| | | | | |пектин| | |
| | | | | |т.б | | |
|Бидай |10-20 |60-75 |2-3 |2-3 |6-9 |2-2,5 |1,5-2,2|
|Қара бидай |8-14 |58-66 |1,9-3,|1,8-3,2|8-15 |1,7-3,|1,7-2,3|
|Тритикале |11-23 |49-57 |5 |2-3 |7-11 |5 |1,8-2,2|
|Жүгері |9-11 |68-76 |2,5-3 |2,5-3 |5-8 |3-5 |1,4-1,8|
| |9,5 |58-68 |1,5-4 |4,5-7,2|10-16 |4-6 |2,7-3,1|
| |13-15,8 |76-80 |2-3 |1,9-3,1|6-9 |1,9-2,|1,8-2,6|
|Қабықшалы арпа |10-14 |40-50 |2,5-3,|11,5-14|14-22 |6 |4,0-5,7|
|Қабықшасыз арпа |12-25 |67-72 |5 |1,8-2,5|6-11 |1,7-3,|1,8-2,5|
|Қабықшалы күріш |6-10 |65-75 |1,0-1,|9,5-12,|18-28 |1 |4,5-6,8|
|Қабықшасыз күріш |7,5-12 |78-82 |8 |5 |3-7 |4,5-5,|0,9-1,5|
|Қабықшалы |10-15 |58-65 |0,8-1,|0,8-1,6|12-26 |5 |3,7-4,5|
|Қабықшасыз |14,6-19,5|67-72 |5 |10-11 |4-7 |6,0-7,|1,5-1,8|
|Қабықшалы |9-14 |51-61 |0,5-1,|1,2-2,0|10-20 |5 |1,8-3,0|
|Қабықшасыз |10-15 |70-81 |0 |5-6,5 |5-8 |1,5-2,|1,6-2,5|
| | | |0,4-1,|1,8-2,5| |5 | |
| | | |2 | | |1,5-2,| |
| | | |0,4-0,| | |3 | |
| | | |7 | | |1,9-2,| |
| | | |0,4-1,| | |3 | |
| | | |0 | | |3,5-4,| |
| | | |1-3 | | |5 | |
| | | |1,5-3,| | |2,7-3,| |
| | | |2 | | |7 | |
| | | | | | |3-5,5 | |
Астық түйірді өсіргендегі тағамдық құндылықтың формалануы.
Құнды заттардың жиналуы астық түйірдің өңдеуінен басталады және
обмолотта бітеді. Астық түйірдің өсіп-өну периодын мөлшермен 3 фазаға
бөледі.
Астық түйірдің тағамдық құндылығының 1-ші фазасы жоғары ылғалдылықпен
(85-65%) ерекшеленеді. Негізгі фотосинтездеуші органдар, яғни
жапырақтардан, неорганикалық қосылыстардан (көмірқышқыл газ, су, минералды
тұздар) қанттар, аминоқышқылдар, май қышқылдары, амидтер және т.с.с.
түзіледі. Бұл фазада түйірдің ұзындығы жетіледі, сондықтан тың жерде
ылғалдылық және ерігіш минералды тұздар жеткілікте түрде болу маңызды.
Дәнге келетін еритін органикалық заттар ферменттердің әсерінен крахмал,
ақуыз, май баяулап полимерленеді, бірақ бұл фазада дән құрамы сұйық,
«сүтке» ұқсас, осыдан оның басқаша атауы – сүтті пісіп жетілу кезеңі. Фаза
налива – астық түйірдің тағамдық құндылығының 2-ші фазасы. Астық түйірдің
жуандығы мен жалпақтығы құрылымды анықтайды. Фазаның басында колосқа құнды
заттар тез түседі, сосын бұл процесс баяулайды. Ферменттердің активтілігі
бұл периодтың ортасында максимумға жетеді, сосын ақырындап төмендейді,
сонымен қатар еритін заттардың ерімейтін заттарға айналу жылдамдығы
өзгереді, ылғалдылық 35%-ға дейін төмендейді. Қабықтары хлорофиллді
жоғалтып, сарылау түске ие болады. Эндосперм сұйықтан ақырындап созылмалы,
мықтырақ бола бастайды, воскқа ұқсас, сондықтан екінші фазаны воскты пісіп
жетілу фазасы деп атайды.
Астық түйірдің үшінші фазасы – пісу фазасы. Бұл астықтың жиналуының
аяғы. Оның басында дәнге түсетін құнды заттардың түсуі баяулайды, сосын
тіпті тоқтатылыды. Бірақ жоғары молекулалардың синтезі ақырын жылдамдықпен
астықты жинағаннан кейін де жалғасады. Бұл периодта дәннің кәдімгі түсі
толық формаланады, оның ылғалдылығы 15-18%-ға дейін төмендейді және ауа-
райының жағдайына байланысты, консистенциясы қатты болады. Астық түйірдің
көлемі біраз кішірейеді, яғни астықтың жоғалуына әкеледі. Ұнның ең жақсы
деген сапасы воскты пісіп-жетілу кезеңінде, яғни сабақтардың төменгі бөлігі
жасылдау, обмолотқа дейін 4-6 күнде деп бекітілген. Бұл күн аралығында
құнды заттардың бөлігі сабақтардан дәнге беріледі, бұл астықтың көлемі мен
сапасына жақсы әсерін тигізеді. Дәннен алынатын өнімнің тағамдық құндылығы
біркелкі болмайды, алғашқы өнімінің тәуелділігінде болады.
Сұрыптау және оның теориялық тұрғыдағы негіздері – генетика қазіргі
уақытта өнімділігі жоғары сорттардың кеңінен шығарылуын қамтамасыз етеді,
таңдаулы сорттардың түсімділігі 2-3 есе көбейеді. Мысалы, бидайдың күздік
сорттары Аврора мен Кавказ тиісті күтімде гектарына 70-80 ц-ге дейін
береді. Дүние жүзінде бидайдың орташа өнімділігі гектарына 22,5 ц. Алғаш
рет ағылшындық ғалымдар Нельсон мен Мертц жүгерінің қүрамындағы белоктың
мөлшері мен сапасын гендық аппаратпен әсер ету арқылы қалай меңгеруге
болатынын көрсетті. Ашылған гендік мутациялар Опейк-2 мен Флаури-2
жүгерінің жаңа гибридтерін алуға мүмкіндік берді, ол 1,7-18 % белоктан
тұрады, ал лизин мен триптофан әдеттегіден 2-3 есе көп мөлшерде болады.
Қазіргі уақытта әр елдің сұрыптаушылары қонақжүгерінің, күріштің, арпаның
жоғарғы колинизовый сорттарын шығарды. Ұнның жоғарғы ақуызды және жоғарғы
ұлпалы өнімдерін алу жұмыстары жүргізілуде; бір уақытта жармамен қатар
тағамдық майдың көп мөлшерін алуға болады. Жүгерінің майлылығы жоғары
сорттары шығарылды, бидай ұнының жоғарғы дәруменді сортын шығаруда жақсы
нәтижелер бар.
Бидайдың тағамдық құндылығына сыртқы орта әсер етеді. Географиялық
фактордың ұнның химиялық құрамына әсерін алғаш рет Лясковский 1865 жылы
көрсетті. Ол Орталық және төменгі Поволжье, Украинада, Солтүстік
Қазақстанда, Батыс Сібірде өндірілген ұнның ақуызға бай болатынын бекітті.
Бұрында көрсетілгендей, астық түйірдегі белоктың жиналуы тың жердің
құрамына байланысты, бірақ ылғалдылықтың көптігіне байланысты емес,
жеткілікті жарығы мен жылуы 20-300 . Жауын шашын астықтың егілуіне бірінші
кезеңінде тағамдық заттардың жиналуына кедергі келтіреді, оған кіретін
тағамдық заттар төмен молекулалы, ерігіштік күйде болғанда. Ерігіштік
көмірсулар және белоктар бидайдан жуғандай ағып кетеді және оның құрамы
бұзылып, жіңішкеріп қалады. Сондықтан да жаңбыр осы уақытта көп жауатын
жерлерде өскен астықтың құрамында белок аз болады. Дәнді дақылдар ауа-
райының әр түрлі жағымсыз өсіру жағдайларына қарсы келетіні белгіленген. Ең
жақсы төтеп беретін күздік бидай, сосын жаздық ячмень, күздік және жаздық
бидай. Бидайдың жоғары өнімдерін алу үшін минералды тыңайтқыштарды қолдану
тиімді. Қазіргі уақытта интенсивті технологиялар бойынша ең күшті
тыңайтқыштарды қолдану да жоғары өнім алуға жеткіліксіз, сондықтан
органикалық және минералды тыңайтқыштарды қолдану қажет.Ауыл шаруашылық
өндірісінің агрономиясы институттарының мәліметтері бойынша , астық
өнімінің көбейуі макро тыңайтқышты (азот, фосфор және калий) қолданғанның
арқасында Осимый ржи – 7,0; осимый бидай – 6,7; яровый бидай -4,4; жүгері –
11,6; овса – 7,1: қарақұмық – 4 осндай нәтижеге жетті. Академик Власюттік
П.А – ның мәліметі бойынша қосымша микротыңайтқыштарды (марганец пен бор)
қосудың арқасында озимой бидайдың өнімі тағы 3ц/га-ға өсті. Дегенмен
минералды тыңайтқышты қолдану үшін агроөнімдері көмплексінің химиктерінің
бақылауы мен қатаң түрде жүргізу керек. Өсімдік өзіне қажетті элементтерді
топырақ құнарлығында жетпесе өнім мөлшері азайып, оның техникалық және
өнімділік қасиеті төмендеп, тіпті улы заттардың жиналуына әкеледі . Мысалы:
нитрозамин.
Өсімдіктерді қолайсыз факторлардан қорғау арқылы оның өсімділігін
10 - 30% және оданда жоғарлатуға болады. Осы жағдайда қолданылатын
пестицидтер: сорняктарды жоятын гербицидтер, өсімдіктерді аурудан қорғайтын
фунгицидтер, зиянкестерді жоятын инсектицидидтер, өсуді қадағалайтын және
өнімділіктің өнімін жоғарлатудан сақтайтын ретордантты, өсімдіктерді жинау
алдындағы кебуде қамтамасыз ететін десиканттар, дұрыс қолданбаған кезде
астықтық сапасына зиянын келтіреді.
Пестицидтер өсімдіктерге ену арқылы олардың протоплазма
клеткаларының физико-химиялық құрамын өзгертеді, соның есебінен
өсімдіктерде жүретін физиологиялық-биохимиялық процесстер бұзылады. Соның
салдарынан өсімдік органдары арасындағы заттардың ауысуы,стимуляция азық-
түліктің ерекше ингридиенттерінің бұзылуы мүмкін. Кейбір пестициттердің
астықта жиналуы, олардың қабықшада ғана емес, сонымен қатар эндоспермде де
жиналатындықтан өңдеу өнімдеріне түсуінің себебі болуы мүмкін. Сондықтан
көптеген елдерде пестициттердің азық-түлік өнімдеріне ұсталуының белгілі
бір шегі белгіленген – 1кг өнімге деген көлемі 0,01-5,0мг-нан аспауы керек.
Тақырып 10. Астық қабылдау кәсіпорындарына дәнді дақылды астық белгілі
бір көрсеткіштерімен іріктеуі
Жоспары:
1. Астық қабылдау кәсіпорындарына дәнді дақылды астық белгілі бір
көрсеткіштерімен іріктеуі
1. Астық қабылдау кәсіпорындарына дәнді дақылды астық белгілі бір
көрсеткіштерімен іріктеуі
Астық қабылдау кәсіпорындарына дәнді, бұршақты, майлы және басқа
дақылдардың жүзге тарта түрлері келіп түседі. Әрине, сақтау технологиясын
дұрыс қолдануда, жетілдіруде астықтың жалпы қасиеттерімен қатар әртүрлі
партиялардың дән түріне байланысты ботаникалық белгілері, егу, өсіру, ору,
тасымалдау ерекшеліктері де елеулі роль атқарады. Мұндай жол астықтың
сақтауға төзімділігін арттыру үшін қолданылатан технологилық тәсілдердің
жалпы принциптерін дұрыс орындап, жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Оларды
шығынсыз сақтауды ұйымдастыру үшін әрбір дақылдың өзіне тән ерекшеліктері
мен қасиеттерін біліп, түрлік белгілерімен топтастырып қарастыру керек.
Мысалы, сақтаудың кейбір жағдайларында бидай мен қара бидай, жүгері мен
тарыдан төзімділеу келеді; жаңа ғана орылып жиналған астық дәні, міндетті
түрде, бұрын жиналып алынған, орылғаннан кейінгі пісіп жетілу мерзімін
өткен не болмаса көп уақыт сақталып жатқан дәннен төзімсіздеу болып, сапасы
тезірек төмендеуге бейімдеу тұрады.
Астық қабылдау кәсіпорындарына дәнді дақылды астық белгілі бір
көрсеткіштерімен іріктеліп, шоғырланып партия - партия болып келіп түсіп
отырады. Астық деген сөз үлкен мәнді, кең түсінік. Оның құрамында негізгісі
дәннің өзі болады да, тағы да әртүрлі қоспалар, шөп-шалам, ауа жайлаған
қуыстары болады, түрлі микроортанизм жәндіктер мекендейді. Сондықтан сақтау
тұрғысынан алғанда астық массасы дейді. Дегенмен, біздің ойымызша мұның
қазақшалап астық жиынтығы не жиымы деп, не болмаса астық деп атағанымыз
дұрыстау секілді. Ал, сол астықтың сапасының бірер сырт белгілері мен
көрсеткіштері бойынша астық партиясы деп те атайды. Сондықтан бұдан былай
астық, не астық жиыны, партиясы, дән партиясы деген ұғымдарды оқушы
жоғарыда айтылғандай түсінуін тілейміз.
Астықты негізгі белгілі бір ботаникалық текті дәні болып келеді де,
әрбір партия сол дәннің атымен аталады, мысады, бидай, қара бидай,
күнбағыс, тары және т.б. Астықтың негізгі бөлігі болып келетін дәннің өзі
де ылғалдығы, тығыздығы, пісіп жетілгендігі жене т.б. сапалық көрсеткіштері
бойынша бірыңғай, біркелкі емес, сантүрлі болада. Мұның бірден-бір себебі
дәннің өсімдіктің бойында өсіп жетілу мен қалыптасу ерекшеліктерінде.
Мысалы, бидай мен кара бидайдың гүлденуі өсімдіктің орта шенінде орналасқан
масақтан басталса, тары мен сұлы сібсебастың жоғары жағынан, бұршақты
дақылдар төменнен гүлдейді. Ең жоғары бағалы әрі сапалы дән өсімдіктің ерте
гүлдеген бөлігінен алынады. Осытан орай 1000 дәинің салмағы /массасы/
дейтін көрсеткіш сол дәнніц масактың қай жерінде өсіп-өнгеніне тікелей
байланасты болады.
Модуль 3. Астықты сақтауағы ерекшелігі
Тақырып 11. Астық сапасы мен қасиеттері
Жоспары:
1. Жаңа орылып, жиналған астыққа бақылау
2. Астық сапасы мен қасиеттері
3. Орақ науқаны кезіндегі ауа райы астықтың күйіне, сапасына
тигізетін әсері
1. Жаңа орылып, жиналған астыққа бақылау
Астықты орып бастыру кезінде дәнге механикалық күні жұмсалуы
салдарынан дәннің едәуір бөлігі сызаттанып, жарықшақтанып тіпті қақ бөлініп
те кетуі ықтимал. Астықты құрамындағы дәндердің бірыңғай не біркелкі
болмауына астықты орып жинау кезінде де болатын кейбір жағдайлардың әсері
бар. Әрине, комбайнның бастырғыш барабандары баска машиналардың кейбір
тиісті тетіктері өз қызметін бірыңғай дұрыс атқармаса, жарақшақтанған,
ұсақталған дәндердің мөлшері өте көп болын кетуі мүмкін. Бұл құбылыс жарма
дақыл /күріш, тары және т.б./ дәндерйк-тән келеді.
Негізгі дақылдың дәнінен өзге астық жиымы құрамында басқа дэмді
дақылдардың және де арам-шөп тұқымдарынан, ортаникалық жонс минералдык шаң-
тозаңнан, өсімдіктің майдаланған бөлшектерінем тұратын қоспалар да орын
алады. Бұл қоспалардан сан шамасы мен сапалық құрамы астық орып-жинауды
ұйымдастыру тәсілдері мен агротехникалық шаралардың деңгейіне көп
байланысты.
Жаңа орылып, жиналған астық жиымындағы қоспалар жалпы астықтың, дәннің
сапасының бұзылмай сақталу мерзімін азайтуда. Қоспалар сөзсіз мемлекетке
өткізетін астық қорының бағасын төмендетеді; астықтың жалпы көлемі
көбейеді, осыған байланысты тасымалдау мен сақтау барысындағы қосымша
шығынды арттырады.
Астық құрамындағы негізгі дақылдың өзінің құрамындағы дәнінде де,
қоспалардың барлық түрлерінде де микроортанизмдер көптеп орналасып
мекендейді, 1 г дәнде олардың жүздеген, мыңдаған, тіпті миллиондаған
саны табалады. Сонымен, микроортанизмдер астық жиымының құрама белігі,
тіпті оның қашып құтылмас серігі болап табылады; әрине, белгілі бір
мезгілде, сақталу барысының түрлі жағдайларында микроортанизмдер дәннің
күйімен сапасына едәуір әсерін тигізеді.
Дәнаралық кеңістігіндегі ауа астық құрамына әсерін тигізіп, тіпті өзі
де өзгеріске ұшырап, құрамы, температурасы мен кысым мөлшері атмосфералық
ауадан басқаша болып кетеді. Дәндер мен қоспалардың формасы мен
размерлерінің әртүрлілігі, олардың өзара орналасу барысында астық жиымында
дәнаралық бос қуыстардың пайда болуына әкеп соғады. Мұны дәнарлық кеңістік,
не болмаса дұрыстырағы қуыстылық деп атайды.
Сондықтан дәнаралық кеңістік ауасын да астық жиымының бір бөлігі деп
қарайды. Сонымен, астық және құрамына мына нәрселер кіреді:
1) Негізгі дақылдың, кейде баска негізгі дакьілға бағалылығы мен
пайдалануы бойынша үқсас дақылдардың /тұқым/ дәндері;
2) Минералды және ортаникалақ текті сантүрлі қоспалар /оның ішінде
негізгі дақылға жатпайтын басқа дәнді дақылдар мен жабайы өсетін
өсімдіктердің тұкьімдары да бар/;
3) Микроортанизмдер;
4) Дәнаралық кеңістік ауасы.
Астықты шығынсыз сақтау мүмкіншілігі оның табиғаты, тегі бойынша
әртүрлі заттардан, тірі ортанизмдерден тұратындығына тікелей байланасты
екендігін әруакытта есте үстаған дұрыс. Астықтың кейбір партияларында,
жоғарыда айтып өткендей, шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа және кенелер де
кездесіп отырады. Сондықтан бұдарды да астық жиымының косымша құрама бөлігі
деп карап, уақтылы, дер кезінде тиісті шараларды қолданып отыру керек
екендігін естен шығармаған жен.
Қазіргі кезеңдегі ғылым мен практикалық тәжірибенің арқасында астық
сақтау барасындағы құбылыстар туралы мағлұматтар баршалық. Оларды екі топқа
бөліп, физикалық және физиологиялық құбылыстар ретінде қарауға болар еді.
Бұл құбылыстарды дұрыс меңгеру, астықтың, дәннің қасиеттерін жетік білу,
дән мен қоршатан ортаның да озара байланыстарының ерекшеліктеріне түсіну
астық корын шығынсыз сақтап, халық шаруашылығында тиімді пайдалануды
қамтамасыз етеді.
Сақталуға қабылданған астықтың, дәннің құрамы мен қасиеттеріне белгілі
әсерін тигізетін біраз жағдайлар бар. Оларға дәнді дақылдардың сорттық
ерекшеліктері, дәннің, өсіп-жетілуі мен қалыптасу шарттары, астықты ору
тәсілдері, астықты орылғаннан кейінгі сақтау мен астық қабылдау
кәсіпорындарына тасымалдау жатады.
2. Астық сапасы мен қасиеттері
Астық сапасы мен қасиеттері тұқымдық дәннің сорттылық ерекшеліктері
мен егіндік сапасына көп байланысты. Дәнді дақылдың сортына, түріне
байланысты астық жиымының қуыстылығы, сусымалылығы және т.б. қасиеттері
өзгеріп отырады.
Тіпті бір дақылдың әртүрлі сортты дәндерінің физиологиялық
қасиеттерінің өзгеше болуының нэтижесінде дәннің таныс алу қарқыны әртүрлі
мөлшерде болатындығы анықталған.
Тұқымдық дәннің егіндік қасиеттері мен сапалылығы /өнгіштік
шығымдылық, өніп шығу энергиясы, түсімі, қоспалардың саны мен сапасы және
т.б./ оның бастапқы сапасына байланысты. Сондықтан егіндік стандартты
нормалық мөлшерінен ауытқытпай қатал орындау жоғары түсім мен сапалы астық
алудың кепілі. Астықтың әрбір партиясын халық шаруашалығында тиімді
пайдалануды жүзеге асыру үшін де оның сорттық ерекшеліктерін білгеннің
көмегі зор.
Әрбір сорттың ауылшаруашылығында есепке алынатын көптеген
қасиеттерінен басқа әртүрлі тұтынушылық белгілері, көрсеткіштері болады.
Мысалы, бидайды оның ұны мен нанның сапасы бойынша, жүгері технологиялық
қасиеттері және мал азығына тән ерекшеліктерімен, күнбағыс майлылығымен,
күріш, тары, арпа, сүлы, жарма өнімдері сапасымен сипатталады. Мұның бәрі
астықтың әртүрлі партияларын қабылдау және өңдеу кәсіпорындарында сорттың
ерекшеліктеріне байланысты бөлек-бөлек орналастыруды керек етеді. Дәннің
сорттык ерекшеліктері астықты мемлекет қоймаларына тапсырып өткізетін
колхоз, совхоз және т.б. шаруашылықтармен есеп айыру кезінде де еске
алынады.
Дайындау жүйесі астық өндірушілерден жоғары тұқымды дом /ЭЛИТ*/ сатып
алып, кейін оны егіндік материал ретінде белгілі бір мөлшерде
ауылшаруашылығына қайтарып беріп отырады. Сондықтан қабылдау, дұрыс сақтау,
тиімді өңдеу және тұқымдық қордағы шаруашылықтарға мөлшерлеп таратып беріп
отыру сияқты шараларды жүзеге асыру үшін қабылдау, кәсіпорындарының
қызметкерлерінен әрбір сорттык өзіндік ерекшеліктерін, оларды сақтау
тәртіптерін жетік білуді талап етеді.
Дәннің өсіп жетілуі мен қалыптасу шарттары астықтың шығымдылығына,
түсіміне, қоймаларда сақтау барысындағы оның сапасы мен күйіне елеулі әсер
етеді. Астық сапасы тыңайтқыш пайдалану және де әрбір жылдың ауа райы
/климат/ ерекшеліктеріне байланыста. Егер ору алдында, не орақ кезінде
жауын-шашын неғұрлым көп болса, солғұрлым дәннің ылғалдылығы жоғары болып,
сақтауға төзімсіз келеді.
Ал өте құрғақшьлық жылдары астық та қырманға құрғақ күйін де түседі,
дән толмай қысыңқы, әлжуаз болып қалады.
Бұрын Кеңес одағы деп аталған ұлан-байтақ елдің солтүстігінде және
солтүстік шығысында әрдайым орын алып отыратын қатқақ /қатқыл/ суықтар да
дәннің дұрыс қалыптасуына кедергі келтіреді. Бұл кездерде астық қабылдау
кәсіпорындарына суыққа шалдыққан, аяз ұрып үсіген, соның нәтижесінде сапасы
төмендеген және сақтауға төзімсіз дән көп түседі.
Кейде егістіктің өзінде-ақ өсімдіктің түп тамырларын қандала секілді
егін зиянкестері зақымға ұшыратуы ықтимал. Мұның салдарынан астықтың
шығымдылығы, түсімі кеміп, одан пісірілетін нан өнімдерінің сапасы
төмендейді. Астық құрамындағы қоспалардың, шөп-шаламның деңгейі де әртүрлі
болып келеді.
Егер астықтың құрамында қоспалар, әсіресе зиянды қоспалар баршылық
болса, ондай партияларды арнаулы өңдеуден өткізіп, бөлек /дербес/
орналастырып, бәлкім, тіпті ерекше жағдай да сақтап, пайдалануды кездеу
керек.
Өсімдіктің егісте өсіп жетілуі мен дәннің қалыптасу кезінде де
бактериоз және микоз деп аталатын микробтардың дәннің сапасын төмендетуге
ықпалы болуы ықтимал.
Астықтың саны мен сапасы, дәннің күйі мен жалпы түсімі ору кезіндегі
ауа-райына, орақ жұмыстарын ұйымдастыру мен техниканың деңгейіне тікелей
байланысты. Сондықтан астық корын ысырапсыз жинап алып, оны мұкият сақтауды
қамтамасыз етуді көздейтін арнаулы шаралар дер кезінде қабылданып, жүзеге
асырып отыру қажет. Біздің елімізде астық ору қысқа мерзімдік науқан
ретінде өткізіледі. Сол себепті де орақ барысындағы шығынды барынша
азайтуды, қысқартуды, тіпті оған жол бермеуді көздеу керек.
Егер ору техникасы, оның тиісті жабдықтары сай болып, білікті маман
жұмыскерлер жеткілікті болса, дәнді дақылдарды орып бастыру, жинап алу 10-
12 күнге ғана созылады.
Дәнді дақылдарды комбайнмен орып жинайтыны белгілі. Орудың бір не екі
фазалы жинау деп аталатын екі түрлі тәсілі қолданылады.
Бір фазалы жинау тәсіл бірден не тікелей комбайндау деп те аталды. Бұл
тәсіл бойынша біркелкі пісіп жетілген дәнді дақылды орады да, бірден
бастырып отырады. Ал екі фазалы жинау тәсілін жеке бөліп не ажыратып жинау
деп атайды. Бұл тәсіл бойынша дәнді дақылды пісіп жетіле бастауына сай
орып, дестелеп 3-5 тәулік кептірілгеннен кейін бастырып жинайды. Жеке бөліп
жинау тәсілін дәннің балауызданып пісуі кезеңінің орта шенінен бастаған
жөн. Өсімдіктің ору биіктігі орта шамамен 15-25 см болғаны дұрыс. Ауа райы
қолайлы қалыпта тұрса, сол жоғарыда аталған астық орылғаннан кейінгі 3-
5 тәулік өткен соң, дән кебіңкіреп әрі әжептәуір пісіп жетіліп,
қатайып қалады. Негізі жеке бөліп жинаудың артықшылығы әжептәуір бар деуге
болады. Орақ науқанын 6-7 күн ертерек бастап, қысқа мерзім де әрі сапалы
аяқтауға болады. Пісіп жетілген астықтың тікелей бірден комбайндау кезінде
орын алатын дәннің қауызынан түсіп төгілуі салдарынан болатын шығын азаяда.
Сонымен қатар орақ науканының ерте бітуі егістікті /аңызды/ аршып-
тазалап, топырағын қопсытып келесі жылға дайындақты жеделдетуге көмегі
тиеді. Ең бастысы екі фазалы жинау тәсілі астықты орып жинау барысында
едәуір таза әрі құрғатылған дән алуға болатындығы. Мұндай партияларды,
әсіресе жылы шуақты ауа-райы және жөнді агротехника мен таза егістік болған
жағдайда астықты қосымша тазалау мен кептірудің қажеттігі болмайды. Екі
фазалы жинау тәсілі Сібір жағдайында дәнді ерте түсетін үсіктен сақтайтын
мүмкіндік тудырады да, ал оңтустік еңірде уақтылы орып-жинап алынған
астыққа кандала, тас-кене түспейді. Жоғарыдағы айтылған жағдайларды
ескеретін болсак астықты екі фазалы тәсілмен жинау-егістіктің әрбір
машинасы екі рет жүріп өтетіне қарамастан-экономикалық тұрғыдан
тікелей комбайндаудан тиімділеу. Сонымен катар тікелей /бірден/ комбайндау
тәсілі де орынды қолданылып жүргендігін айтқан жон. Әсіресе кейбір дәнді
дақылдар үшін осы тәсіл тиімді болатын кездері бар. Мысалы, күріш, тары
сиякты жарма дәнді дақалдар үшін. Себебі екі фазалы тәсілмен орылғанан
кейінгі 3-5 кейде 7-8 күн өтеді, сол кезде астық күн түскен
жағынан құрғап, дән жарықшақтанып, сызаттанып, шытынап кетеді. Бұл
келешекте осы дәннен өндірілетін жарманың шағымын азайтып, сапасын
томендетеді. Ал бір фазалы жинау тәсілі астық әбден пісіп
жетілген кезде қолданылада, бірден комбайндалғандықтан дәннің
ылғалдылығы жоғары болып келеді да, қырманда, қабылдау
кәсіпорындарында арнаулы кептіргіш қондырғылары қажет болады, ылғалды дәнді
дер кезінде кептіруді талап етеді. Астықты орып жинау тәсілін таңдау
жолында егістіктің күйін, дәнді дақылдардың ерекшеліктерін, ауа райының
жағдайларын жэна де басқа орақты ұйымдастыру жұмыстар іспеттес
факторларда талдаған орынды.
3. Орақ науқаны кезіндегі ауа райы астықтың күйіне, сапасына
тигізетін әсері
Орақ науқаны кезіндегі ауа райы астықтың күйіне, сапасына, келешектегі
сақтау барысында орын алатын физиологиялық құбылыстарға әсерін тигізеді.
Әсіресе, дәннің сол кездегі ылғалдығының әртүрлі болуы. Егер Солтүстік
Кавказ, Қырым және басқа да оңтүстік өңірлерде дәннің ылғалдығы орта
есеппен 14 — 15 % шамасында болса, солтүстік пен Батысқа қарай жылжыған
сайын бұп көрсеткіш 16-20 %, тіпті одан көбейе береді. Ал ылғалдығы 17-18 %
шамасындағы дәнді 1-2 күннен артық үстауға болмайтынын еске түсірсек,
келешектегі қолданыдатын сақтау технологиясының қаншалықты күрделі
болатынын түсіну қиын емес.
Астықты орып жиналтанан кейінгі мезгілдегі сақтау шарттары мен оны
қабылдау кәсіпорындарына тасымалдап жеткізуді мұқият, қалтқысыз орындау
керек.
Астық қабылдау кәсіпорындарына жиналған дән түсімінің бірер бөлігін
әкеліп өткізеді. Көпшілігі қырманда алдын ала өңдеуден өтеді де колхоз,
совхоз қоймаларында уақытша сақтала береді. Кейбір партиялар үшін бұл
мерзім бірнеше сағат пен тәуліктен бір айға, кейде одан кепке созылады. Осы
кезде дәнге әртүрлі құрт-құмырсқа, және кенелер зиян келтіруі ықтимал. Ауа
райы қолайсыз болса дән дымқылданып өніп кетеді де неше түрлі шыбын-шіркей
тәрізді жәндіктердің өсіп мекендей бастап, астықтың өздігінен қызуына
әкеліп соғады.
Жаңа жиналған астықтың бұзылуының тағы бір себебі өткен жылдың сабан-
топан секілді қалдыктарынан тазартылмаған қырманға не егістік алаңшаларына
қабылданып түскендігінен де болуы мүмкін. Мұндай дәнге мұқият карап, тиісті
күтім жасамаса, ол дымқылданып ылғалдылығы артып өздігінен кызуға
шалдағады. Бұл құбылыс жаңа орылған астықта өте тез өрбіп кетеді. Ал дәнді
қызған күйінде астық қабылдау кәсіпорындарына әкеліп өткізуге болмайды,
мемлекеттік түгілі, қай тұрғыдан болса да, мұны заң бұзушылық пен
қылмыскерлік деп бағалайды. Дән сапасының төмендеуі мен шығыны астықты
тасымалдау барысында да орын алып қалатынын естен шығармау керек.
Жаңа ғана орып жиналған астықты күту, дәнді дақылдардың әрқайсысының
өзіне тән ерекшеліктерін есепке ала отырып, тиімді, аукымды шаралар жүйесін
алдын ала дайындап, уақтылы жүзеге асырып отыру ауылшаруашылығы саласының
мемлекет пен халық алдындағы жауапты міндеттерінің бірі.
Колхоз-совхоздар өздерінің қажеттігі үшін мемлекетке сатпай, дайындау
жүйесіне өткізбей қалдыратан астық қорының жылдан жылға, қазіргі кезде
үстем болып, кең тарап келе жатқан нарық экономикасының да шарттарына
тікелей байланысты, көбейе түсетінін ескеретін болсак, астықты қырманда,
кішігірім қоймаларда сақтаудың маңызы арта бермекші.
Дәннің сақталуға төзімділігі деп аталатын қасиеті, күй-жайы мен сапасы
және оны тиімді пайдалану астықтың орып-жинап ала салғаннан кейінгі
жағдайларға көп байланысты. Астықты сақтауға құнтсыз қарау физиологиялық
және сол сиякты күрделі құбылыстардың бірден ербіп кетуінің салдарынан орны
толмас шығынға әкеліп соғады.
Астық қабылдау кәсіпорындарына сапасыз тағайындалған /бекітілген/
шартқа, стандартқа сай емес дәнді өткізген шаруашылықтардың кіріс-табыстары
азаяды, себебі астықты тазалау және кептіру үшін жұмсалған қаржы солардан
өтеледі, астықтың жалпы саны, жиымы кемітіледі. Қабылданған сапасыз астықты
жедел түрде тазалауды, кептіруді және. т.б. өңдеуді ұйымдастыруды
қамтамасыз ету қажет. Сапасыз дән жиымын бөлек, жеке-дара орналастыру
сақтаудың ерекше шараларын қолданып, оған қосымша қойма қарастыруға тура
келеді.
Егер бұл шарттар орындала қоймаса, не уақытынан кеш қолға алынса,
дәннің сапасы күрт төмендейді. Тіпті мұндай астық жиымының көлемі көбірек
болса, одан келетін шығын да есепсіз болып кетуіне таңғалуға болмай қалатын
жағдай туады. Сонымен өңдеуге, сақтауға қабылданатын астық жиымының күй-
жайы мен сан-сапасы әрқилы болып келеді.
Демек, қабылдауға келіп түскен әрбір партияның, әрбір дәнді-дақыл
жиымының сапасын бұлжытпай дәл анықтау, әрбір дән-дақылдың өзіне тән
ерекшеліктері туралы түбегейлі мәлімет болу, өндеудің өтімді тәсілдерін,
қолдарын-табу және оларды дер кезінде жүзеге асырып отыру, астық сақтаудың
тиімді ереже-тәртіптерін /режимін/ анықтап қолдану - астық қабылдау
кәсіпорындары мен мекемелері қызметкерлерінің келелі де жауапты міндеттері
болып табылады. Осы мәселелерді дұрыс шешу астықты сақтау кезіндегі күтімді
ұйымдастыру, қосымша өндеу, біркелкі тұрақты салалы партиялар дайындау,
тұтынушыларға босату және т.б. сол сияқты керекті шараларды іске асыруды
жеңілдетеді.
Тақырып 12-13. Астықты қабылдаудағы техно-химиялық
бақылау
Жоспар:
1. Астықты қабылдаудағы техно-химиялық бақылау
2. Астықты қоймаларға дұрыс орналастыру - технологиялық сапасы
бойынша
3. Егер астықтың сапа көрсеткіштері базисті кондицияға сәйкес болса
4. Астық қорын қоймаларға орналастыру тәртібі
5. Азықтың астық партияларын сақтау барысындағы технологиялық,
биохимиялық қасиеттерінің өзгеріске ұшырауы
1. Астықты қабылдаудағы техно-химиялық бақылау
Астық қабылдау кәсіпорындарының жұмысы дәнді дақылдарды колхоз,
совхоздан және басқа астық өндіруші мекемелерден қабылдап алғаннан бастап,
әртүрлі тұтынушыларға өткізіп жібергенге дейін астықтың әрбір партиясының
сапасын бағалау мен сан-сапа өзгерістерін есептеуге тығыз байланысты.
Мемлекетке өткізілетін астықты қабылдау және оны сақтап баптау астық
қабылдау кәсіпорындарына жүктелген. Олар бұрынғы одақ көлемінде орналасып,
бір мемлекеттік дайындау жүйесіне бірлестірілген болатын. Кейінгі кезде бұл
жүйе Қазақстан Республикасындағы астық қабылдау кәсіпорындарын біріктіретін
концерн (не корпорация) деп аталатын ұйымға бірлестірілген. Осы жүйеге
астықтан ұн, жарма және құрама жем алатын ірі-ірі өңдеу кәсіпорындары
(іауыттары) да кіреді.
Әрине, астық қабылдау кәсіпорындарының міндеті тек астықты қабылдауды
ұйымдастырумен ғана тынбайды. Олар техникалық жабдықтармен қамтамасыз
етілген, астық корын қысқа мерзім ішінде өңдеп дәнді ұзақ сақтауға, одан
тұтынушылардың талабына сай өнімдер шығаруға жарайтын күйге келтіреді.
Мемлекетке колхоз-совхоздар сататын әр түрлі дақылдар дәні мен тұқымын
астық қабылдау орындары егін орағы кезіндегі қысқа мерзімде шарт бойынша
және сатып алу жоспарынан артық мөлшерде қабылдауға мәжбүр. Соған
қарамастан кәсіпорын дән мен тұқым партиясын тоқтаусыз қабылдауға, оның
сапасы мен салмағын анықтауға, астық тапсырушылармен мерзімінде және дұрыс
есеп айырысуға, түскен дән партияларын жақсылап орналастыруға, оның мөлшері
мен сапасын сақтау шараларын белгілеуге міндетті.
Сондықтан әрбір астық қабылдау кәсіпорнының жұмысын ұйымдастыруда
өндірістік технологиялық лабораторияның (ӨТЛ) маңызы орасан зор.
Лаборатория керекті жабдықтармен және жоғары дәрежелі инженер, техник
мамандармен толық қамтамасыз етілуі керек.
ӨТЛ-дің ролі өндірістегі міндеттері республика көлемінде бекітілген
арнаулы бірыңғай ережелермен шектелген. Аталған лабораторияда дән сапасы
анықталады, кейін қалай өнделетіні мен қандай мақсатқа пайдаланылатыны
ескеріле отырып, сапасы бойынша біркелкі партиялар қалыптастырылады,
автомобиль транспортының тоқтап тұруына жол бермес үшін дән тиеп келген
автомобильдер қабылдау орындарына бөлінеді, мемлекеттік үлгіге техникалық
жағдайларға және жоғарыдағы ауылшаруашылық және де дайындау ұйымдарының
нұсқауларына сәйкес дәннің жиналғаннан кейінгі өндеу технологиясы мен
сақталуына бақылау жасалады.
Астық қабылдау кәсіпорынында осындай қауырт жұмысты табысты орындау
үшін оны нақты ұйымдастырумен қатар кәсіпорынның нақты мүмкіндіктері
негізінде жасалған дәнді қабылдап, қоймаларға орналастырудың жақсы
ойластырылған жоспары да болуға тиіс. Бұл жоспар әр кәсіпорында дайындау
жұмысы басталғанға дейін жасалып, оны директор мен жоғары ұйым бекітуі
керек.
2. Астықты қоймаларға дұрыс орналастыру — технологиялық сапасы
бойынша
Астықты қоймаларға дұрыс орналастыру - технологиялық сапасы бойынша
да, экономикалық көрсеткіштер бойынша да дәнді жаксы сақтаудың ең маңызды
шарасы. Жоспардың жасалуы және оның орындалуы дәннің сақталуына кеселі
тиетін қателіктерді болдырмауға астықты толассыз қабылдауға, көп күш
жұмсамай-ақ ірі біркелкі партиялар қалыптастыруға, қойма сыйымдылықтарын
пайдалану коэффициентін арттыруға, дәннің сапа және мөлшері жағынан
ысырабын азайтуға мүмкіндік береді. Осының бәрі сақтау кезіндегі шығынды
кемітіп, дәнді халық шаруашылығында орнымен пайдалануды қамтамасыз етеді.
Жоспар өткен жылғы дәнді қабылдау және орналастыру жөніндегі
жұмыстарға талдау мэліметтері бойынша жасалады. Сондай-ақ, кәсіпорынның
техникалық базасы, жоспар бойынша және одан да артық сатып алынатын дән
мөлшері, дән мен әртүрлі дақылдар тұқымының сапасы, бұрынғы жылдардан
қалған дән туралы деректер, өзге кәсіпорындардан әкелінетін дән жайындағы
мәліметтер, оны кәсіпорыннан жөнелту мерзімі мен мөлшері ескеріледі.
Астық қабылдау кәсіпорынының дән қабылдау жөніндегі жұмысында оны
сағаттық график бойынша жеткізу жөніндегі озық тәсілдің маңызы ерекше.
Мұның мәні колхозға немесе совхозға бекітілген ирбір автомобиль немесе
машиналар тобы дәнді астық қабылдау клсіпорынына нақты белгіленген уақытка
әкеледі.
Мұндай жұмысты ұйымдастыру үшін ауылшаруашылығы, автотранспорт
ұйымдары және астық қабылдау кәсіпорнының өкілдерінен диспетчерлік топ
құрылылады. Жаңа өнім дәнін қабылдауды осылайша ұйымдастыру
кәсіпорындардағы құралдарды пайдалану тиімділігін арттырып, астық жеткізу
шығынын азайтады. Сонымен, дайындау жүйесіндегі мекемелердегі астық
қабылдаудың екі түрі орын алған: 1. колхоз бен совхоздардан сатып алу; 2.
басқа дайындау жүйелерінен келіп түсу.
Колхоз бен совхоздардан астық қабылдаудың сипаты маусымды, ол астықты
орудан басталып, одан біраз уақыт өткен соң-ақ аяқталады. Ал басқа
мекемелерде қабылдау жыл бойынша созыла беруі мүмкін.
Астықты тұтынушыларға жақындату, қоймаларды тиімді пайдалану, керекті
технологиялық шараларды жүзеге асыру және сапасы біркелкі болатын ірі қор
жасау үшін, оны қабылдап сақтайтын жүйелерде сөзсіз жылжытып тасымалдаумен
байланысты.
Астық қабылдау кәсіпорнына келіп түсетін астық әрбір партиясының
санын, салмағын, сапасын тексеріп, анықтап барып қабылдайды.
Сырттай қарап байқау және сынама шөкім алу арқылы түскен дәннің
біркелкілігін және оны белгілі бір партияға жатқызу мүмкіндігін анықтайды.
Мемлекеттік дайындаудан өтетін астық үшін ылғалдылығы, ластығы шөп-
шалам және түрлі қоспалардың мөлшері, дәннің зиянкестермен зақымдану,
балаусалық белгілері және кейбір дақылдар үшін көлемдік салмағы бойынша
базистік және шектілі кондициялар, басқа сөзбен айтқанда, сапа нормасы шегі
бекітілген. Бұл кондициялар еліміздің ауа-райы әртүрлі болып келетін
аймақтары, региондары үшін ылғалдылықпен көлемдік салмақ көрсеткіштері
бойынша түрлі мөлшері болады.
3. Астықтың сапа көрсеткіштері базисті кондицияға сәйкес болуы
Егер астықтың сапа көрсеткіштері базисті кондицияға сәйкес болса не
(шектелген) кондициялардан томен болмаса, ол кедергісіз қабылдауға тиісті.
Дегенмен, бұл негізі ережеден ауытқушылық болуы да ықтимал. Ол үшін
Министрлер Кабинетінің не баска жоғары ұйымның арнаулы шешімі, рұқсаты
болады. Сондай шешім қабылданғанда ғана астық қабылдау кәсіпорындары дәнді
және майлы дақылдардың шектелген кондициядан ылғалдығы мен ластығы бойынша
ауытқуларымен қабылдайды. Бірақ, зиянды және дәннен қиын ажыратылып
бөлінетін ұсақ қиыршық тастар, татар қарақұмығы, қара сұлы, мысық құйрық
және т.б. арамшөптер мен бүлінген дәндер сықылды қоспалары бар партиялар еш
қабылданбайды.
Ал қанша дегенмен, киын бөлінетін және зиянды шама мөлшері шектелген
кондицияға мүлдем сәйкес келмейтін жағымсыз иісті, қара күйесі бар ащы
жусанды тұқымдарды қабылдау үшін жоғарыдан ерекше рұксат болуы тиіс.
Базисті және шектелген кондицияларға көрсетілген сапа белгілерінен
баска, қабылдау кәсіпорындары есепке алып, сатып алар бағасына үстеме
қоятын күшті және қатты бидайдың үлпасы (желімдеме, не желім тәріздес зат,
орысша клейковина деп аталады) саны мен сапасы сиякты да көрсеткіштері де
болады.
Базистік және шектелген кондициялар талабына сәйкестігін анықтау және
қабылданбақшы астық үшін өткізуші шаруашлықпен дұрыс есеп айыру мақсатымен
әрбір келіп түскен партиядан арнаулы сынама шөкімдер алынып, оларды өзара
қосып, сосын одан әрі лабораторияда талдау жасау үшін орта тәулікті сынама
жасау, астық дайындау кезінде күшін жоймаған үлгіге (стандартқа) сәйкес
катаң кадағалануы керек. Сол үлгіге сәйкес орта тәулікті сынама да
жасалады. Осы талдаудың корытындысы бойынша қабылданған астық үшін қаржы
төленеді.
Бидайдың күшті және қатты дейтін сорттарын қабылдауда шаруашылықтың
егістігінде өткізілетін дәннің сапасын алдын ала анықтаудың маңызы зор.
Мұндай бағалауды колхоз бен совхоздың және қабылдау кәсіпорнының өкілдері
бірлесіп жасайды.
Келіп түскен астыққа қабылдау квитанциясы делінетін құжат дайындайды.
Колхоз бен совхоздардан астық тауар-транспорт құжаты (накладная деп
аталатын), ал сортты дән оның сорттылығын куәлендіретін, дәлелдейтін
қосымша құжатпен жіберіледі. Мұндай жағдайда лаборатория міндетті түрде
аталған құжаттардағы астықтың көрсеткіштерін қабылдау кәсіпорнына бүрын
келіп түскен дән сапасын анықтау (апробация) актілеріндегі көрсеткіштермен
салыстырады.
Астық қабылдау кәсіпорындары дайындау маусымы кезінде қалтқысыз
тоқтаусыз жұмыс жасап, істі уақтылы тындырып отырады.
Әсіресе автомобиль транспортының тоқтаусыз істеуін қамтамасыз ету
керек.
Соңғы жылдары Солтүстік Қазақстанның астық қабылдау мекемелерінде
дәнді қабылдау және жинаудан кейінгі өңдеу технологиясын жетілдіру жөнінде
үлкен жұмыстар атқарылды. Астықты колхоз, совхоз қырмандарынан астық
қабылдау орындарына тәулік бойы толассыз жеткізудің бірегей кешенді ғылыми
негізделген жүйесі жасалған, сағаттық график бойынша тасымалдау
ұйымдастырылған, күшті және қатты бидай сапасына алдын-ала баға бере
отырып, оны арнайы технологиялық карта бойынша орналастыру ұйымдастырылған.
4. Астық қорын қоймаларға орналастыру тәртібі
Астық қабылдау кәсіпорынында дәнді қабылдау, орналастыру және өңдеудің
технологиялық картасы жасалады, оған дәнді орналастырудың бас жоспары мен
тәуліктік операциялардың негізгі көлемі, сондай-ақ дәннің іс жүзіндегі
орналастырылуы мен күйінің графикалық кескіні енеді. Мұның нәтижесінде
автомобильдердің артылмай не түсірмей, еріксіз тоқтап қалуына жол
берілмейді, автомобильге мұқтаждық 20-25%-ке кемиді, кәсіпорындардың астық
қабылдау қабілеті артады.
Бір кәсіпорыннан екінші кәсіпорынға темір жол, су не автомобиль
транспорттарымен тасымалданып келіп түскен астық қабылданғанда оның түсіру
уақыты бір жағынан сол темір жол, пороход шаруашылығы және автотранспорт
мекемелері, екінші жағынан қабылдау кәсіпорны араларында болатын ерекше
келісім бойынша анықталады. Транспорттың дер кезінде түсірілмегені үшін
астық қабылдау кәсіпорынан айып пұл (штраф) алынады, ал бұған кінәлі
қызметкерлер жауапқа тартылады. Темір жол не су транспортымен келіп түскен
астық партияларының сапасы жөнінде куәлік болуға тиіс. Сортты дән тұқымының
куәлігімен жабдықталады. Қабылданған кезде барлық астықтың салмағы міндетті
түрде өлшеніп, сапасы тексеріледі. Бұл көрсеткіштері арнаулы құжаттағы
(накладнаядағы) салмақпен және куәліктегі сапа көрсеткіштерімен
орналыстырылады. Егер қандай да болмасын ауытқулар орын алатын болса, онда
қабылдау кәсіпорны акт түзіп, транспорт мекемелеріне арыз түсіріп, керекті
талабын қояды.
Қоймаға қабылданған астықтың әрбір партиясын сақтау отырысындағы
бақылауды аға шебер не өндірістік шебер секілді материалды жауапты
кісілерге жүктелінеді.
Астықты, әрі сапасы әрі саны жағынан, ойдағыдай сақтауды қамтамасыз
етудегі ең маңызды шаралардың бірі - әрбір мекеменің мүмкіндігіне қарай
қоймаларға дұрыс орналастыру.
Тек орналастыру тәртібін бұзбай астықты тиімді сақтауға болады. Артық-
аспай козғамай, өндеуді тиімді пайдалану, сапа мен сан шығындарын жоққа
шығарады. Мұның барлығы астықты сақтаудағы жалпы шығынды азайтып, дәнді
дақылдарды халық шаруашылығында ұтымды пайдалануға себеп тигізеді.
Астық корын қоймаларға орналастыру тәртібінің негізін қалайтын
нәрселер мыналар: 1) астықтың әрбір партиясының сапа көрсеткіштері, осыған
байланысты дәнді әртүрлі қажеттілікке пайдалану мүмкіндіктері; 2) астықтың
әрбір партиясының әртүрлі жағдайда сақталуға төзімділігі. Осы тұрғыдан
астықты мынадай белгілермен санаса отырып орналастырады.
Тип, подтип (қосымша тип - типтің ішіндегі кіші тип деуге болады) және
сорт дәннің ботаникалық және шаруашылық белгілерінің жиынтығы, ара кідік
ұндық, жармалық және нандық қасиеті күндылығымен сипаттайды. Сондықтан,
әртүрлі типті, сортты дәнді дақылдарды өндейтін, ұн тартатын, жарма
өндіретін мекемелерге, экспортқа және т.б. жақтарға арттырылғанша топ-топ,
бөлек-бөлек бір-біріне араластырмай сақтайды.
Тұқымдыққа арналған дәнді сорты бойынша емес, тіпті бір сорттың ішінде
репродукциясы, сорттың тазалық категориясы мен класы бойынша жеке-жеке
сақтайды да оларды араластыруға тыйым салынады. Сортты дәнді сақтауға ең
сапалы қоймаларды бөледі.
Астық жыйымында орын алатын физиологиялық процестердің үдей дамуына,
өрбуіне жол бермеу үшін оның ылғалдылығы әртүрлі болып келетін партияларды
баска белгілері біркелкі болып келген жағдайда, жеке-жеке сақтауды
қамтамасыз ету керек.
Мәселен, құрғақ және орташа құрғақ (не құрғақтау деп атауға болады)
дәнді бір бөлек, дымқыл және ылғал (ылғалдығы 22 %-ке дейінгі) дәнді бір
бөлек орналастырады.
Егер қабылданып жаткан астықтың ылғалдығы 22 %-тен жоғары болып жатса,
онда дән ылғалдықтарының айырмашылығы 6%-тен аспайтын партияларды бір
топтастырып орналастырады. Тек күріш дәніне 3%-тік айырмашылық бекітілген.
Дымқыл және ылғал астық партияларын кептіргішке жақын қоймаларға
орналастыруды көздеген жен.
Астық жиымында копалар мөлшері көбейген сайын оның сақтауға
төзімділігі кеми түседі. Сондықтан қоспалардың құрамы мен сапасы еске алыну
керек. Одан басқа, астық құрамында кейбір қоспалардың болуы, тазартудың
арнаулы әдістерін керек етіп, дәннің пайдаланылу мүмкіндіктерін тарылтады.
Сондықтан да, мәселен, зиянды не майда қиыршық секілді қоспалары бар астық
партияларын бөлек, тазартқыш машиналары таяу маңдағы қоймаларға
орналастырады.
Сонымен, қоспа бастапқы кезде мейлі ол тіпті құрғақ дән партиясында
болсын, жоғары ылғалдылықпен ерекшеленеді. Олар екпінді, үдемелі тыныс
алады, дәнге қарағанда теңге тез ұшырайды. Ластанған дәнді қоймаларға
құйғанда бегде қоспалар өзі сұрыпталып, ылғалдығы жоғары ошақтар құрады,
сөйтіп өздігінен қызудың тууына себепші болады. Оған қоса кейбір қоспалар
астықты айырыкша тазалауды, яғни дәнді қоймаға салмас бұрын ағынмен
тазалауды қажет етеді.
Айырықша тәсілмен тазартуды қажет ететін қоспалар бар дән партиясы
бөлек орналастырылады.
Дымқыл және ылғалды астықты ірі, жоғары өнімді кептіргіштермен
жабдықталған технологиялық жүйелері бар кәсіпорындарда, дәнді дақылдарды
ылғалдығы мен бөгде қоспалар мөлшері бойынша бөлмей-ақ, басқа технологиялық
құндылығымен сипатталатын партиялар жасайды.
Астықтың шыбын-шіркей, кенелер арқылы жұқпалы зарарға шалдығып
бүлінген партияларын, өзгелерінің бұзылуының алдын алу үшін, бөлек
қоймаларға орналастырады. Негізі мұндай астықка шеткерірек орналасқан, әрі
дәнді тазартуға және әртүрлі таз қолданып зарарсыздандыруға ыңғайлы
қоймаларды бөліп белгілеп кояды.
Қабылдау кезінде астық партияларының көрсеткіштері оның белгілі бір
мақсатқа арналуын не келешектегі пайдалану сипатын анықтайды. Сондықтан осы
факторды астықты қабылдап орналастыру кезінде есте устайды. Мәселен, келіп
түскен дәнді таңдап, іріктеп, бірінші репродукциялы тұқымдарды әр уақытта
тұқымдық материал ретінде қабылдап, орналастырып, одан әрі сортты
тұқымдарды сақтаудың барлық ережесін, тәртібін бұлжытпай орындайды.
5. Азықтың астық партияларын сақтау барысындағы технологиялық,
биохимиялық қасиеттерінің өзгеріске ұшырауы
Азықтың астық партияларын сақтау барысында да белгілі бір мақсатқа
арналу принципімен санасу керек.
Кептіру салдарынан нандық және де басқа технологиялық, биохимиялық
қасиеттері өзгеріске ұшырыған дәнді, дәл сондай сапа көрсеткіштермен
сипатталған, бірақ кептірілмеген дәннен, мүмкіндігінше, бөлек сақтаған
дұрыс. Мәселен, кептірілген бидайды кептірілмеген бидайдан ылғалдылықтары
біршама болғанымен, бөлек орналастырған жөн. Себебі кептірілген бидайдың
уызының саны не сапасы төмендеуі ықтимал. Мұндай жағдайлар кептіру тәртібі
орындалмағанда орын алады.
Сыра өндіруге арналған өнгіштік, шығымдылық қабілеті жоғары арпа
партияларын кептірілген партиялардан әр уақытта бөлек сақтайды.
Бұл белгілер тобына астықтың тек кейбір партияларына тән, көбіне
дәннің пісіріп жетіліп ыңғайсыз, қолайсыз жағдайларына байланысты болып
келтін ақаулары жатады. Мәселен, астық қабылдау кәсіпорындарына суықұртан,
кене, қандала бүлдірген, еніп кеткен дәндері бар және т.б. сол сиякты
партиялар келіп түсуі мүмкін. Мұндай партиялардың сапасы төмен, сақтауға
төзімсіз және оларды тұтынушыларға өткізудің де белгілі қиындықтары бар.
Сондықтан, бұл партияларды да бөлек орналастырып сақтайды.
Қоймадағы дән үймесінің биіктігі оның күй-жайына, дәннің қандай
мақсатта қолданылатынына, сақтау ұзактығына, қойманың типі мен
технологиялық күйіне, кәсіпорынның географиялық аймағы мен жыл мезгіліне
байланысты.
Құрғақ /ылғалдылығы шекті мөлшерден төмен/, қоспалардан тазаланған,
жинаудан кейін жатып піскен, азык және жемдік мақсатқа арналған дән
үймесінің биіктігі қандай болсада бәрі-бір. Ылғалдылығы 17 %-тен жоғары
дәннен оның температурасы мен жыл мезгіліне қарай 1,0-ден 2,5 м биіктікке
дейінгі үймелер жасалады.
Жиналғаннан кейін жатып піспеген дән мен физиологиялық активтілігі
жоғары дән сапасын төмендетіп алмас үшін оларды аласалап етіп үйеді. Дән
ұзақ сақталмайтын жағдайда үйме биіктеу жасалады, тек тиісті режим
туғызылуы қажет.
Салқындатылған және желдетуге арналған қондырғылары бар қоймалардағы
дән үймелерін биік етіп жасауға болады. Жоғарыда қарастырылған жағдайларды
корыта келіп мынадай тұжырым жасауға болады. Техникалық тұрғыдан
біліктілікпен құрылған орналастыру жоспарын жасау астық қабылдау
мекемелерінің жұмыстарының жемісті болуының бірден-бір негізгі шарты.
Әсіресе, сапасы әртүрлі дәнді дақылдарды қабылдағанда дұрыс орналастырудың
маңызы зор.
Бұл жоспарды өте жауапты шара ретінде кәсіпорынның барлық білікті
мамандары қатыса отырып өткен жылдардағы астық қабылдау мен орналастыруды
ұйымдастыру тәжірибесін, техникалық жабдыктардың күйін, келіп түсетін дәнді
дақылдардың саны мен сапасы туралы тиісті ауылшаруашылық мекемелерінің
мэліметтерін, астық қабылдау кәсіпорнына қарасты шаруашылықтардың
мемлекетке астық тапсыру жоспарларын егжей-тегжейлі талдау негізінде
жасайды. Бұл шаруашылықтардан жоғары тұрған мекемелердің жоспарларына
сәйкес келіп түсетін және де қабылдау мекемесінен астық арттырып жөнелтудің
көлемі мен мерзімі есепке алынады.
Тақырып 14. Астық түйірді сақтау және одан алынған өнімдерді өңдеу
төңірегіндегі міндеттері.
Жоспары:
1. Өнімдерді салмағынан шығынсыз немесе аз мөлшерде шығындалудан
сақтау;
2. Астық өнімдердің сапасын төмендетпей сақтау;
3. Сақтау кезінде астық өнімдердің сапасын жоғарылату;
4. Астық өнімдердің мөлшерін және сапасын жақсарту мақсатында сақтау
кезінде сақталатын өнімдердің еңбек шығынын азайту.
1.Өнімдерді салмағынан шығынсыз немесе аз мөлшерде шығындалудан
сақтау;
Ауылшаруашылық өндірістің ең негізгі өнімі дәнді-дақыл болып табылады.
Дәнен өңделген өнімдерге ұн, жарма, макарон өнімдері және ұннан пісілген
тағамдар жатқызылады. Олар адам рационында өте маңызды орын алады. Дәнді-
дақылдар мал шаруашылығының және құс шаруашылығының жақсы жетілуіне қажет,
соның арқасында ет, сүт сияқты тамақ өнімдері өңдіріледі.Сондықтан, ауыл
шаруашылығының басты мақсаты- дәнді-дақылдар өнімін өсіру.
Дәнді-дақыл мәдениеті дәнді астық /оның ішінде бидай, қара бидай,
арпа, сұлы, жүгері, тары, күріш /; қарақұмық /дәні/ және ірі бұршақты
/бұршақ, үрме бұршақ, соя/ болып бөлінеді.
Басты дәнді астық-бидай болып табылады. Бидайдың отаны кәзіргі Сирия,
Ирак және Турция аудандары болып табылады.Қазір біздің планетамызда бидай
шамамен 250 млн.га; оның 60 млн. га –ры Ресейде орын алып жатыр.
"Қара нан –қалаш атасы" деген халықта сөз бар. Орыс халқында қара
бидай негізгі тамақ өнімі болып табылады. Және де 19ғ.аяғ.дейін барлық
дәнді-дақылдардың ішінде 1-ші орында тұрады.Кейінен Славян халқы да қара
бидайды өсіре бастады. Қара бидай алғаш Украинада, кейін Старая Ладога
/Ленинград обл. /, Прибалтикада, Новгородта пайда болды. Арпаның отанын
Сирия,Ирак,Иран деп санайды. Кейінен арпа Туркмения мен Закавказьеда да
п.б. Ежелден күн мен судың ұлы болып күріш болып саналады. Оның отана-
Индия. Кейінен күріш өсіру Өзбекстан мен Туркменияда да етек алды.
Жүгерінің отаны-Орталық және Оңт. Америка болып табылады. Біздің
елімізге жүгері Балқан елдеріне келген. Дәнді –дақылдардың ішіндегі ең
нәрлі және диетикалылығы – қарамқұмық болып табылады. Оның отаны-Непал және
Индия болып табылады.Ал біздің елімізге ол Қытай арқылы еніп, жалғасын орыс
халқынан тапты. Тары – бағалы өнім болып қана қоймай, мал шаруашылығында
қоректі мақсатта қолданылады. Тарының отаны- Шығыс Азия /оның ішінде Қытай,
Монголия, Оңтүстік-Шығыс Қазақстан/ болып табылады.
Ақуыз бен майға бай бұршақ мәдениеті, оның ішінде соя маңызды болып
табылады. Соя отаны – Қытай. Соя нан пісіруде, ет және консерві өндірісінде
сонымен қатар қоректік зат ретінде қолдынылады
2. Астық өнімдердің сапасын төмендетпей сақтау
Ақуыз бен майға бай бұршақ мәдениеті, оның ішінде соя маңызды болып
табылады.Соя отаны – Қытай. Соя нан пісіруде, ет және консерві өндірісінде
сонымен қатар қоректік зат ретінде қолд. Жарма-ұннан кейін 2- ші орын
алатын және тағамдық құндылығы өте жоғары өнім. Жарма және жасалған
өнімдер, оның ассортименттері жылдан жылға өсіп келеді. Жарманың тағамдық
құндылығы өте жоғары. Оның құрамында биологиялық белсенді заттар
–аминқышқылдар, дәрумендер, минералды заттар бар.
3. Сақтау кезінде астық өнімдердің сапасын жоғарылату
Жарманы аспаздық өнерде әртүрлі тағамдар даярлау үшін, ал тамақ өнер
кәсібіне- концентраттар мен консервілер даярлау үшін қолданылады. Жарманың
тағамдық құндылығы оның химиялық құрамына байланысты болады. Жарманың
негізгі құрам бөлігін крахмал /47,4-73,4%/ құрайды. Құрамында көп мөлшерде
крахмалы барларға күріштен, бидайдан және жүгеріден жасалған жармалар
жатады. Жарманың түсі, дәмі және иісі өзіне тән болуы керек. Бөтен иістер
мен дәмдерден ада болуы керек. Жарманың массалық үлесіндегі ылғалдылық 12-
15,5% көп емес. Нан өндірісінде зақымдалған жарма жіберілмейді. Тамаққа
жарамсыз жарманың түрі көгерген және жағымсыз иісті болады. Құрамындағы
таксинді элементтер, микротаксиндер және пестициттердің мөлшері Ресей
Денсаулық сақ тау министрлігімен медико-биологиялық және санитарлық
шарттарынан аспауы керек.
4 Астық өнімдердің мөлшерін және сапасын жақсарту мақсатында сақтау
кезінде сақталатын өнімдердің еңбек шығынын азайту
Қоғамдық өндіріс орындарына жарма 60-50 кг. қаптарға салынған,
жәшіктерге 0,5-1 кг. қағаз пакеттерге салынған күйде жіберіледі.
Жарманы құрғақ, жақсы желденетін, темп-сы 12-17С , ауаға қатысмты
ылғалдылығы 70% болатындай қоймаларда 10 күнге дейін сақтайды. Ұн – ұнтақ
тәрізді өнім. Оны дәнді астықты мысалы: қара бидай, бидай т.б. ұсақтау
барысында алады. Ұнды оның түріне, түсіне және сортына қарай бөледі. Ұнның
түсі оның қандай дәнді астықтан шығарылғанына байланысты болады. Мысалы:ол
бидай, қара бидай, соялық н/е жүгеріден шығуы мүмкін. Бидай ұны өзінің техн-
лық құндылығымен белгіленуіне б/ты нан пісіретін , макарондық, диетикалық
/оның ішінде күріш, қарақұмық, сұлы/, тағамдық /солалық/, тамақ
өнеркәсіптік болып бөлінеді. Ұн өндіру өндірісі бірнеше операциялардан
тұрады :ұн тарту партияларын құру, дәнді тартуға дайындау және тартып
болғаннан кейінгі астық. Ұнның химиялық құрамы дәнді астықтың сапасы мен
тарту түріне б/ты болады. Астықты жинағаннан кейін және нан (дән) қабылдау
кәсіпорнына тасымалдағаннан кейін бірінші кезеңде дәндер сақтау шарттары,
ұнтақтаудан кейін нан (дән) қабылдау кәсіпорнына дәндердің бір бөлігін
ғана жеткізеді. Дәндердің маңызды мөлшері алдын ала сақтау және колхоз және
совхоз қоймаларда өңдеу стадиясынан өтеді.
Тақырып 15. Астықты сақтау барысындағы бақылау
Жоспар:
1. Астықты сақтау барысындағы бақылау
2. Астық температурасы
З.Дәннің ылғалдығы
4.3ақымдану деңгейі
5.Дөннің иісі мен түр-түсі.
6.Тұқымдық дәнді сақтау
1. Астықты сақтау барысындағы бақылау
Қабылдау кәсіпорындарының соңғы жылдардағы техникалық қарулануының
өсуі астықты тапсырып, қабылдаудаң технологиялық және экономикалық тиімді
жүйелеріи енгізуге мүмкіндік тудырады. Астықты орақтан соңғы өңдеудің және
одан кейінгі жұмыстардың мынадай бір кең гвраған желісін оқырман назарына
үсынуға болар еді. (1-ші сурет). Астықты дер кезінде өндеудің нәтижесінде
кейбір партиялардың місіпорын төңірегінде яғни ішінде жылжытып, қозғап
тасымалдауды пмйіады, дәннің сақтауға тезімділігін арттырады, қоймаларды
тиімді пййдапану мүмкіндігі туады.
Астықты қабылдау кезінде өндеу дәннің шығымын күрт қысқартады. Бұл
кездегі шығын астық жиымын сақтау барысында орын алатын физиологиялық
қүбылыстарының өрбуіне байланысты.
Астықты толассыз өңдеуді іске асыру үшін бір-бірімен бір жүйелілікпен
жинаушы шанақтармен және көтергіш транспорт механизмдер арқылы
байланыстырылған машина кешендерінен түратын технологиялық желілер
жасалынады. Астықты қабылдау және өвдеу желілері жалпы мынадай
операцияларды, шараларды қамтиды: сынама шөкім алып, келіп түсіп жатқан
астықтың сапасын анықтау; автомобиль таразыларында астықтың салмағын өлшеу;
астықты түсіру; дәннің технологиялық қүндылығы және сапа көрсеткіштері
бойынша партиялар жасау; астықты дөрекі қоспалардан және жарамсыз
қалдықтардан бірінші кезск тазарту; кептіру, астықты құрғак, күйінде қүнды
дәнді қалдықтарын, қоспаларын бөле, айыра отырып екінші кезек тазарту;
қалған астықты таразыға тарту жөне қоймаға салып орналастыру.
Сақтауға салар алдында астықтың дәл салмағын, санын дегендей-ақ білу
мақсатымен, өндеуден өткен соң міндетті түрде таразыға тартып еткізу керек.
Әрбір технологиялық желі белгілі бір өнімділікпен сипатталады, бірақ
қабылдау орнына нақтылы келіп түсетін астықтың мөлшері тәуліктің әр сағаты
сайын орта өнімділіктен ауытқып отырады. Сондықтан, желілерді біркелкі тиеп
отыру үшін оларды жинаушы шанақтармен жабдықтайды. Аталған шанақтар
тәуліктің үдемелі, қарбалас кезеңіндегі желінің өнімділігінен асып келіп
түсіп жатқан астықтың барлығын дерлік қабылдап, кейінірек астық түсу біраз
саябырлаған уақытта тиісті желіге керегінше жіберіп отыруға көмегін
тигізеді.
Одан басқа жинаушы шанақтар кейінірек талассыз өндеуге жіберілетін
майда партиялар жасауға да мүмкіндік береді. Жинаушы шанактарда қолданғанда
астықты тиісті технологиялық желіге жібергенге дейін уақытша дұрыс сақтауды
қамтамасыз ету мақсатымен оларды астықты желдетуге арналған қондырғылармен
жабдықтайды.
Технологиялық желі дегеніміз тұрақты не уақытша, жанжақты
(универсалды) не арнаулы болып, элеваторлар және қабылдау тазарту, кептіру-
тазарту мүнараларының негізінде құрылады. Астықты қабылдау және өндеу үшін
элеваторлар негізінде құрылған технологиялық желілер икемді, бейімді болады
және істелінетін барлық жұмыс толық механикаландырылған. Бұл экономикалық
жағынан тиімді де жоғары өнімді желілер қатарына жатады. Элеваторларда
салынып жаткан технологиялық желілер диспетчерлік және де механизм мен
машиналарды арақашыкта автоматикалық баскаруды қамтамасыз етуі тиіс.
Астықты бүкіл сақтау мерзімі барысында жүйелі түрде бақылауды
ұйымдастыру керек. Астық сақтау барысында оның бастапқы сапасына байланысты
түрлі физиологиялық және биохимиялық күбылыстардың орын алатыны туралы
жоғарыда айтылды. Ойдағыдай бақылау болмай, дер кезінде тиісті шаралар
қолданылмаған жағдайда астықтың сапасы төмендеп, шығыны көбейе түседі.
Сақталып жатқан астық қорын ойдағыдай ұйымдастырылған бақылаудың және
сол бақылаудың күнделікті нәтижесін шебер дұрыс талдаудың арқасында барлық
ыңғайсыз, қолайсыз құбылыстардың алдын алып, астықты сақтауға, өңдеуге
мейлінше аз қаражат жұмсалып, шығынсыз тұтынушыларға босатуды қамтамасыз
етеді. Астықтың әрбір партиясы бақылауға алынуға тиісті. Осы жағдайды және
де қабылдау мекемелеріне сапасы әртүрлі, бірнешеге жететін астық
партияларының келіп түсетінін ескере отырып, бақылауды қарапайым ыңғайлы
тәсілдермен жүзеге асыру керек.
Жүйелі бақылау барысында астық қорының күйін қалтқысыз, қатесіз
анықтау үшін мына төмендегідей көрсеткіштерді білу керек. Олар астықтың
температурасы, ылғалдылығы, қоспалардың мөлшері, зиянкестердің тигізетін
залалы, балаусалық көрсеткіштері (түр-түсі және иісі). Тұқымдық
дәннің партияларында қосымша өну энергиясы мен өнгіштігі анықталады.
2. Астық температурасы
Астық температурасы - дәннің күйін сипаттайтын өте маңызды көрсеткіш.
Астықтың барлық қабаттарында температура төмен мөлшерде болса, онда дәннің
күйі дұрыс болады, ол астықтың консервіленгендігінің белгісі, куәсі. Астық
кабаттарында температураның біркелкі болмауы қоршаған ортаның (сыртқы ауа,
қойманың кабырғалары және т.б.) әсерінен болады. Сондықтан температураны
астық жиымының әртүрлі қабаттарында анықтап тұру қажет. Астық
температурасының жоғарылауы қоршаған ортаның температурасының өзгеруіне
сәйкес болмаса, онда ол физиологиялық процестердің өрбігенінің және дәннің
өздігінен кызуының басталғанының куәсі. Сондықтан, астықты бақылаумен қатар
сыртқы ауамен және қоймадағы ауаның температурасын да есепке алып отыру
қажет, қоймадағы ауаның температурасын кәдімгі спирт не сынап
термометрлерін пайдаланып анықтайды. Қоймадан тыс сыртқы ауаның
температурасын анықтау мақсатымен осындай термометрлер күн сәулесінен
калткылау жерлерге, тасалау орындарға іліп қояды. Астық жиымының
температурасын анықтау үшін әртүрлі құрылғы пайдаланылады. Мәселен, қоймада
сақталып жатқан партиялар үшін ТМШ-11 деген құбырлы штангелі ұзындығы 1,6 -
3,2 метрлік, диаметрі 20 мм-лік термосүңгі қолданады. Кейде оған ПИП-2
деген тасымал өлшеу аспабын қоса пайдаланады.
Қоймаларда металдан не пластмассадан жасалған ұштығында кәдімгі сынап
не спирт термометрі орналастырылған термоштангілер пайдаланылады.
Элеватордың қораптарында сақталып жатқан астықтың температурасын
термоасылғыларды қораптың ішіне жоғарыдан темен қарай салбыратып
орналастыру жолымен бақылайды. Термоасылғы дегеніміз ұзына бойына алты
кедергі термометрлері орнатылтан кабель-арқан. Термометрдің
өлшегіш сымдары термоасылғының бас жағында шығарылып бекітілген.
Температура өлшеу +50°С-тан -50°С-қа дейінгі мөлшерде ДКТЭ-4, ДКТЭ-4М, ДКТЭ-
5, МАРС-1500, М-5 сияқты орталық пультте жазылып отырады.
Қоймада сақталып жатқан астықтың температурасын бақылау ыңғайлы болу
үшін, үйіндінің бетін шартты түрде ауаны 100 шаршы метр секцияларға бөліп
кояды. Әрбір секция кемінде үш термоштангімен қамтамасыз етіледі. Оларды
әртүрлі терендікте орналастырып, сосын үйіндінің әртүрлі қабаттарына
жылжытып қозғалтып отырады.
Әсіресе, қойманың еденінен 30-50 см қашыкдықта және үйіндінің бетінен
30-75 см орналаскан астық қабаттарының температурасын мұқият бақылап отыру
керек. Себебі, көбінесе дәл осы кдбаттарда жоғарғы жөне төменгі
қабаттарында ездігінен қызу қызыну орын алады.
Осы себептен қойма қабырғаларын бойлай орналасқан астық қабаттарына,
әсіресе оңтүстік жағындағы кабырғаға баса көңіл аударылады.
Астықты электр қондырғысымен жабдықталған элеваторларда сақтағанда,
термоштангілерді 4-5 м тереңдікке ғана кіргізіп орналастыру мүмкін.
Бұл жағдайда астықтың одан кейінгі төмен жатқан қабаттарының
температурасын бақылау мүмкін емес. Сондыктан, элеватор қораптарына
сақтауға төзімсіз астықты салуды шектеп, тіпті салмауға тырысу керек.
3. Дәннің ылғалдығы.
Ылғалдық астықтың сақтау барысындағы күйін сипаттайтын басты
көрсеткіштердің бірі болып табылады. Біркелкілігін білу мақсатымен дәннің
ылғалдығын қат-қабаттар бойынша анықтайды.
Сақтау барысында байқалған астықтың ылғалдығының қат-қабат бойынша
өзгеруі, ылғалдың бір қабаттан екінші қабатқа өтуі сорбция және десороция
процестерінің орың алуынын салдары.
Мұндай жағдайда астықтың құрамында жоғары ылғалды қабаттардың пайда
болу қаупі туады. Сондықтан сақталып жатқан астықтың ылғалдығы қат-қабат
бойынша өзгеруіне жол бермей, егер ондай құбылыс орын ала қалған жағдайда
шұғыл шара қолданын, оны жою керек.
Астық қоспаларының саны мен құрамының өзгеруі оны сақтау барысындағы
күйін сипаттайтын жанама көрсеткіш, жанама фактор болып табылады.
Әсіресе, бұл көрсеткіш арам шөп қоспаларының бүлінген дәндер
фракциясына және дәндік қоспаларға жатқызылатын жартылай желініп қалған
және қарайған дәндерге тән. Көгерген, желініп калған, қарайған не бүлінген
(бұзылған) дәндердің процент мөлшерінің көбеюі астық сақтау барысы жалпы
ойдағыдай еместігін мәлімдейді. Негізі мұндай дәндер санының көбеюі шыбын-
шіркей, құрт-құмырсқа, кенелер сияқты зиянкестердің өніп-өсуінің не дәннің
өздігінен қызуының басталып келе жатқандығының салдарынан,
сондықтан, астықтың ластығын анықтап талдау кезінде жоғарыда
атап көрсетілген қоспалар фракцияларының молшеріне баса назар аудару керек.
4. Зақымдану деңгейі.
Астық қорының сақталу барысында әр-түрлі зиянкестерден зақымданып
жұқпалы дертке шалдығуы мүмкін болғандықтан, бұл көрсеткіш бойынша да
мұқият бақылау өте-мөте қажет-ақ. Бақылау кене, құрт-құмырсқа сияқты
зиянкестерді өркендетпей, оларды таратпай, тіпті толық құртып жіберуге
мүмкіндік тудырады. Қоймада сақталып жатқан астықтың зақымдану деңгейін әр
қабаттарынан (жоғарғы, ортадағы және теменгі) алынған сынамаларды бөлек-
бөлек зерттеп талдау арқылы тексеріп отырады. Астықты элеваторларда сақтау
барысында үйіндінің тек жоғарғы қабатын зерттеумен шектеледі.
5. Дәннің иісі мен түр-түсі.
Астықтың балауса белгілері оның иісі мен түр-түсі. Егер осы
көрсеткіштер өзгере бастаса онда астық қорында ыңғайсыз, қолайсыз
құбылыстардың өрби бастағаны деп түсіну керек.
Мәселен, спирт иісіндей иістің пайда болуы; астықтың үдемелі оттекті
тыныс алу, ал зеңнің сасық, шірік иісінің шығуы шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа
және т.б. микроортанизмдердің өсіп-өрбіп келе жатқандығының куәсі.
Астық қорын сақтау барысында жоғарыда аталған көрсеткіштердің барлығын
дерлік міндетті түрде анықтау керек. Одан басқа оқтын-оқтын астықтың
кышқылдығын анықтап қою өте-мөте орынды.
Қышқылдыктың өсуі астық өзінің және ондағы құрамындағы
микроортанизмдердің тіршілігінің нәтижесінде дәннің ортаникалық заттарының
ыдырап-бүлінуі процестерінің жүре бастағандығының салдары.
Сортты, тұқымдық дәнді дақылдар партияларының күйін бақылау барысында
міндетті түрде олардың ену энергиясы мен өнгіштігін тексеріп тексеріп
отырады.
Астықтың кейбір көрсеткіштерін тексеру мерзімі біраз жағдайларға
байланысты. Олардың ең маңыздылары астық жиымының күйі, оның бастапқы
сапасы, сақтауға төзімділігі, беріктігі, сақтау шарттары (жыл мезгілі, ауа
райының ерекшеліктері, қойманың түрі, типі, үйіндінің биіктігі және т.б.).
астықтың физиологиялық екпінділігі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым оның
теммературасын кестеде көрсетілгендей тексеріп отырады.
Астық ылғалдығы мен температурасына байланысты басқа көрсеткіштеріи
бақылау бекітілген. Астықтың әрбір партиясының бақылау нәтижелерін
хронологиялық тәртіппен бақылау кітабына жазып отырады. Мұндай тәртіп
астықтың күйін дер кезінде талдап түруға, мекемеде астық сақтауды
ұйымдастыруды дұрыстап және салқындату, зарарландыру, кептіру, тазарту
сияқты керекті технологиялық шараларды уақтылы қолдануға көмек жасайды.
6. Тұқымдық дәнді сақтау.
Астық қабылдау кәсіпорынының басты міндеті тұқымды сақтап, өнгіштігі
мен өну энергиясын жақсарту. Сақтау кезінде тұқым өнгіштігінің негізгі кему
себептері төменде келтірілген.
Ылғалдылығы жоғары дән интенсивті тыныс алған кезде дән араларындағы
кеңістікте көмірқышкыл таз жиналады да, дән клеткалары анаэробты тыныс
алудан пайда болатын өнім - этил спиртінің әсерінен өледі. Құрғақ дөн өлсіз
тыныс алады. Оның өнгіштігі тіпті қалың қабат етіп салынғанда да сақталады.
Тұқым өнгіштігін төмендететін ең басты фактор - микроортанизмдер,
кенелер мен жәндіктердің дамуы. Қызу да дән өнгіштігін нашарлатады.
Ылғалдылығы шекті мөлшерден жоғары тұқымды салқындату оның өнгіштігіне зиян
тигізеді. Ылғалдылығы жоғары болған сайын түкым да суыққа сезімтал келеді.
Жинаудан кейінгі ендеу түрлері мен тәсілдері де тұқым өнгіштігін
төмендетуі мүмкін. Өнгіштік жарақат алу, кептіру кезінде күйіп қалу,
тұқымды дезинфекциялау салдарынан да кемиді. Сақтау мерзімі ұзарған санын
тұқым өнгіштігі де кеми береді.
Тұқым өнгіштігі мен өну энергиясына әсер ететін себептерге жасалған
талдау, сақтаудың негізгі тәртібі тұқымды құрғақ таза және салқын күйде
ұстау екенін көрсетеді. Сақтау мерзіміне байланысты тұқым ылғалдылығы әр
түрлі болуға тиіс. Ылғалдылығы шекті мөлшерден екі процент төмен болған.
жағдайда ғана тұқымды ұзақ сақтауға болады. Ылғалдылығы шекті мөлшерден бір
процент темен дән аз сақталады. Тұқымды 5-10 градустан төмен температураға
дейін ғана салқындатуға болады. Тұқымныңк дәнді ойдағыдай сақтау үшін оны
үнемі және мұқият бақылап отыру қажет.
3 ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚТАР
Зертханалық сабақ № 1
Зертханалардағы еңбек қауіпсіздігінің негізгі ережелері.
Астық түйірді сақтайтын орындарда және зерттеу жұмыстарын жүргізетін
зертханаларда жұмыс істегенде келесі ережелерді сақтау керек:
1. Қауіпсіздік техникасы бойынша жабдықтармен (бетті қорғайтын шиттар,
сақтағыш көзілдіріктер, аптечка және өрт тұншықтыруға арналған
құрылғылар) ережеге сай жұмыс жасау қажет.
2. Астық түйірді сақтайтын зертханаларда болатын өрт қауіпсіздігі
бойынша нұсқаулар және техникалық қауіпсіздік нұсқауларын үйрету.
3. Химиялық заттар мен жұмыс істегенде қоспа химиялық заттардың тимеуін
және тазалықты сақтау керек. Жұмыс барысында тамақты ұстауға, қол мен
бетті, көзді ұстауға болмайды. Жұмыс аяқтала салысымен қолды сабынмен
жуу керек.
4. Күйдіретін және жеңіл заттармен жұмыс істеу барысында (этильді эфир,
спирт, ацител және басқа да сұйықтар) мұқият болу керек. Ашық отты
қолдануға болмайды. Бұндай заттарды қыздырылатын қондырғыға жақын
сақтауға болмайды.
5. Улы және күйдіретін заттармен жұмысты сору шкавында орындайды. Жылу
шығаратын заттарды араластыру үшін фарфорлы немесе ыстыққа төзімді
ыдыстарды қолданады.
6. Өңделген күйдіргіш сұйықтар, жанатын органикалық ерітінділердің
қалдықтарын тартқыштың астында орналасқан арнайы ыдыстарға құю
қажет.
7. Қорғасын термометрмен жұмыс жасағанда абай болу керек. Егер тәжірибе
жүргізу барысында термометр сынып қалса, тез арада щеткамен тазалап
алу керек. Үстел немесе еденнің бетін 20% хлорлап, темір
ерітіндісімен сүртіп алу керек.
8. Жеңіл термиялық заттармен теріні күйдіріп алғанда глицерин немесе
вазилин жағып алу керек. Қатты күйдіріп алғанда калий пермаганет
ерітіндісімен сүртіп алу керек.
9. Қышқылмен күйдіріп алған жағдайда көп мөлшерде сумен жуып, сосын
әлсіз сода ерітіндісімен жуады. Теріні күйдіргіш сілтімен күйдірген
кезде сумен жуып, сосын сірке қышқыл ерітіндісімен сүртеді.
10. Көзге сілті немесе қышқыл тиіп кеткен жағдайда көп сумен жуып, егер
сілті тиіп кетсе су қосылған бор қышқылы ерітіндісімен немесе қышқыл
тиіп кетсе, 1% бикарбонат ерітіндісімен сүртіп, тез арада дәрігерге
хабарласу керек.
11. Жанатын сұйық тұталған жағдайда барлық қондырғыларды өшіріп, асбестті
орамалмен немесе құм себу арқылы өртті тұншықтыру керек. Үлкен
өрттерді арнайы өрт тұншықтырғыштар көмегімен өшіреді. Суда еритін
өрттен қауіпті заттарды өрт тұншықтырғыштарда немесе құммен
тұншықтырады.
12. Егер киім жанатын болса, зардап шегушіге кигізден жасалған заттарды
жабу керек.
Зертханалық сабақ № 2
Бидайға қойылатын мемлекеттік стандарт талаптары
Бидай түрлерін, жалпы техникалық талаптарды, халықтың, жануарлардың
өмірі мен денсаулығына және қоршаған ортаның қауіпсіздігіне талаптарды,
сондай-ақ қабылдаудың, бақылау әдістерін, бидайды тасымалдау мен сақтаудың
ережелерін бекітеді.
Бидайға келесі терминдер мен анықтамалар бекітілген:
1. Араласпалар: Бидайдың толық дәні болып табылмайтын дән сынамасының
барлық элементтері.
2. Соғылған дәндер: Жатынсперма бөліктері жалаңаштанып бөлшектелген
дәндер, бұған ұрығы соғылған дәндер де жатады.
3. Семген дәндер: Даму мен пісудің қолайсыз жағдайларының салдарынан
толмаған, әжімденген, жеңіл салмақты, нысаны бұзылған дәндер.
4. Қысылған дәндер: Механикалық салдар нәтижесінде нысаны бұзылған,
жалпайған дәндер.
5. Көктеген дәндер: Жай көзбен қарағанда сыртқа шыққан тамырлары мен
өскіндер, немесе өскіндердің жұлынып қалғандығы, нысаны өзгергені, өсе
бастаудың салдарынан қабыршақтың түсінің айқын өзгеруі көрінетін дәндер.
Көктеген болып қалыптағы жағдайынан ерекшелінетін өскіндегі айқын
өзгерістер көрінетін дәндер болып табылады. Бұдан басқа көктеген дәндер
көңілге өздері ғана қабылданбайды, ал бірақ төмендетілген сандар (өту саны)
түрінде көрінетін а- амилазаның белсенділігіне байланысты қабылданады.
6. Аяз соққан дәндер: Пісу кезінде суықпен зақымданған, бүріскен
(нысаны өзгертілген), бозғылданған (нысаны өзгерген), қатты қарайған, жасыл
дәндер.
7. Зақымданған дәндер: Қызуы, кептіру, ауруларға шалдығу нәтижесінде
сыртқы қабығы мен жатынспермасының ашық сары түстен ашық-қоңыр түске
ауысқан дәндер.
8. Көк (піспеген) дәндер: Толық піспеген, түсінің жасылдау реңкі бар,
жаңа жинап қысқан кезде нысаны өзгеретін дәндер.
9. Зиянкестермен зақымданған: Зақымдану деңгейіне қарамастан
жәндіктермен немесе қандаламен желінген немесе сорылған дәндер.
10. Басқа дақылдардың дәндері: Бұзылу сипаттамасы жөнінен арамшөптік
араласпаларға жатқызылмаған, жұмсақ және қатты бидайдан басқа, бұзылмаған,
сондай-ақ зақымданған басқа дәнді-дақылдардың дәндері.
11. Қаракүйе түскен дәндер: Қаракүйе спораларымен қылтанағы немесе
сыртқы бөлігі зақымданған (кірлеген немесе көгерген дәндер) – табиғи
боялған болып есептелінетін дәндер.
12. Минералды араласпа: Минералдан жасалған араласпалар (құм, жер
түйіршіктері, қиыршық тастар, қож, руда және т.б.).
13. Органикалық араласпа: өсімдіктерден аралспа (сабақ, жапырақ
бөліктері, сабандар, қабыршақтар), өлген зиянкестер қалдықтары, сондай-ақ
сақтау кезінде дәнді бұзбайтын тірі дала зиянкестері.
14. Арамшөптердің тұқымдары: Улы емес өсімдіктердің тұқымдары.
15. Зиянды араласпалар: Адам және жануарлар денсаулығына зиянды
өсімдік араласпалары (қаракүйе, спорлар, укекіре, түрлі-түсті шегіршін,
түлкіқұйрықты, қыдық, қандауырлы термопсис, үйбидайық жемісі түскен
күнсүйгіш, триходесма және нематодамен залалданған дәндер).
16. Фузариозды дәндер: Фузариум текті саңырауқұлақтармен залалданған,
ағарған, кейде сарғыш-қызғылт түсті таңбалармен, жеңіл салмақты, солғын,
тіршілікке қабілетсіз дәндер.
17. Бұзылған дәндер: Қоңыр түстен қара түске дейін жатынспермасы анық
бұзылған дәндер.
18. Құлау саны: Дәннің және оның қайта өңделген өнімдерінің альфа-
амилазды белсенділігін сипаттайтын су-үн жабысқақталған сусеркінтүсуге
қажетті секундтағы уақыт.
19. Бидай : Араласпалармен қоса жалпы салмақтың 85% кем емес
жұмсақ (Triticum aestivum) немесе қатты (Triticum Durum) бидайдың
барлық дәндерінен тұратын дәнді өнім.
1 Негізгі дәнге:
- толық және бұзылу сипаттамасына қарай астықтық және арамшөптік
араласпаларға жатқызылмаған бидайдың бұзылған дәндері;
- 1-4 сыныптарды – бидай дәндерінің бұзылуының сипаттамасы мен
көлеміне қарамастан, олардың зиянкестермен бұзылған және соғылғандардың
50%;
- 5 сыныпта – астықтық және арамшөптік араласпаларға осы дақылдарға
стандарттарға сәйкес олардың залалдану сипаттамасы жөнінен жатқызылмаған
басқа да дәнді және дәндібұршақты дақылдардың дәндері мен тұқымдары, сондай-
ақ залалдануының сипаттамасы мен көлеміне қарамастан соғылған және
зиянкестермен залалдандырылған бидай дәндері жатқызылады.
2 Астықты араласпаларға:
1) 1-4 сыныптарды – залалданудың сипаттамасы мен көлеміне қарамастан
соғылған және зиянкестермен залалданған дәндердің 50% (бұдан дәндердің
қалған 50% негізгі дәнге жатқызылады);
2) қысылған, солған, өскін, суыққа шалдыққан, залалданған, көк;
- 1-4 сыныптағы бидайда – залалдану сипаттамасы жөнінен арамшөптік
араласпаларға жатқызылмаған толық немесе бұзылған қара бидай, ешмен дәндері
және жабайы бидайлар;
- 5 сыныптағы бидайда – залалдану сипаттамасы жөнінен осы
дақылдарға стандарттарға сәйкес астықтық араласпаларға жатқызылған
астықтық, астықты бұршақтық және майлы дақылдардың дәндері мен тұқымдары
жатқызылады.
3 Арамшөптік араласпаларға:
- тесіктерінің диаметрі 1,0 мм елеуіш арқылы өткендер;
- тесіктерінің диаметрі 1 мм елеуіште қалғандарда: минералды,
органикалық және зиянды араласпалар, улы емес арам шөп өсімдіктердің
тұқымдары, бидайдың, қара бидайдың, ешменнің, жабайы бидайдың залалданған
дәндері;
- фузариозды дәндер;
- 1-4 сыныптағы бидайда – бұзылмаған қара бидай, ешмен және жабайы
бидайдың дәндерінен басқа да астықты, астықты бұршақты және майлы
дақылдардың дәндері мен тұқымдары;
- 5 сыныптағы бидайда – залалдану сипаттамасы жөнінен осы дақылдарға
стандарттарға сәйкес арамшөптік араласпаларға жатқызылған басқа да астықты,
астықты бұршақыт және майлы дақылдардың тұқымдары мен дәндері жатқызылады.
Зертханалық сабақ № 3
Дән. Бидайдың дәні маңызының саны мен сапасын анықтау әдістері
Бидай дәнінің шикі дән маңызы: Осы қарастырылған әдіспен алынған
глиадин мен глютениннен тұратын майысқақ – икемді зат.
Әдіс негізі жұмыстарды жүргізуден тұрады:
- тұтас тартылған бидайдан алынған қара ұн сұрыптамасынан және ауыз
судан қамыр дайындау.
- қамырды сумен жуып, кейінен жуатын судың артығын алып тастаумен
және қалдықты өлшеу арқылы шикі дән маңызын алу.
Жабдықтар және көмекші құрылғылар
Сынауларды жүргізуде келесі бақылау жабдықтары мен көмекші құрылғылар
қолданылады: дән маңызын жууға арналған құрылғы МОК-1 (МО-1М, МОК-2);
зертханалық диірмен; зертханалық У1-ЕТК қамыр илегіш; зертханалық таразы;
құрғату шкафы; термометр: сым тордан жасалған № 067 елеуіш; елеуіш;
қоңыраулы сағат; сыйымдылығы 1 дм3 шыны аяқ; сүлгі; ауыз суы; диаметрі 10мм
және жуандығы 3 мм резеңке дөңгелектер; қыл қаламдар, қыл шөткелер; қамырды
жаюға арналған құрылғы.
Бақылау жүргізуге дайындау
Дәнді диірменде тартуды дәнді тұтастай тартқанда № 067 сымды тордан
елеуіштен қалқынды 1,0 % аспайтындай және № 38 жібек (немесе № 41/43 ПА
полиамидті) елеуіштен өтуі 60-70 % шегінде болғандай жүргізеді.
Тұтастай тартылған дәнді елеуді елеуіштерді тазалау үшін 4-5 резеңке
дөңгелектерді қолданумен 1 минуттан кем емес уақыт ішінде өткізу керек.
Ылғалдылығы 17% артық дәнді сынаған жағдайда және осындай дәнді
тартатын диірменнің болмауы жағдайында, оны далада немесе дәннің 50+10С
артық емес қызуы температурасы жағдайында құрғату шкафы, термостат түрлі
арнайы құрғату құрылғысында құрғатады.
Тартылған дәнді әбден араластырады және 25,00 г өлшендіні өлшейді.
Қамырды илеу және жатқызуға арналған, сондай-ақ дән маңызы дөңгелегін
жуу және жатқызуға арналған судың температурасы 18-200С деңгейінде болуы
керек. Судың қажетті температурасы түрлі температурадағы суды араластыру
жолымен ұсталады.
Бақылауды жүргізу тәртібі
Қамырды әзірлеу
Суды шақтауды және қамырды илеуді су мөлшерлегіші бар У1-ЕТК қамыр
илегіш (ол болмаған жағдайда су мөлшерлегіш ДВЛ-3 және қамыр илегіш ТЛ-1-
75) көмегімен жүргізеді.
Мөлшерлегіштегі лимбты реттеу арқылы талап етілетін су мөлшерін
бекітеді (кестеге сәйкес) және оны қамыр илегіш кеспекке шығарады. Содан
кейін тұтастай тартылған дән өлшендісін кеспекке салады, оны қамыр илегіш
басының корпусына қосады және «Пуск» батырмасын басады.
Илеу басының автоматты түрде тоқтатылғанынан кейін кеспекті
босатып алады және цилиндр түрде қалыптасқан қамырды шығарады, штифте және
кеспекте қалған қамыр кесектерін алып жалпы массаға қосады.
Қамырдың біркелкі иленбегені жағдайында, оны кеспектен шығармай
тұрып, қайтадан илейді.
1-кесте. Қамырды илеуге қажет су мөлшері
|Өлшенді салмағы, г |Су көлемі, см3 |
|25 |14,0 |
|30 |17,0 |
|35 |20,0 |
Дәнді жуу маңызы
Қамыр иленгенінен кейін, суланған арнайы құрылғымен 1,5-2 мм
қалыңдықты пластина қылып жаяды және 10 минутқа жатқызыла тұруға суы бар
сыйымдылыққа (1 дм3кем емес) салады.
Жатқызыла тұру аяқталғаннан кейін қамыр платинасын судан алып шығады,
біртекті қалыпқа түскенге дейін қолмен 2-3 рет қысып дөңгелектейді, содан
кейін 5-6 бөліктерге қолмен үзіп бөледі және құрылғының (МОК-1, МОК-1М, МОК-
2) төменгі декасының дөңгелек ортаңғы бөлігіне алдын ала сумен ылғалданған
жұмысшы камерасына салады.
Ақаулы (өздігінен қызған, кепкен, өнген және т.б.), үгіттелмелі, дән
маңызы байланыспайтын бидай дәнінің дән маңызын анықтаған жағдайда жууды I
нұсқа бойынша жүргізеді. Егер құрылғының тұтып алу елеуіштерінде дән
маңызы өте көп қалса және процесс соңында жұмысшы камераны ашқан кезде дән
маңызы үгітілген түрде (жгутқа қалыптаспаған) болуы байқалса, вариант жуу
процесі кезінде бекітіледі.
Жуылған дән маңызын құрғақ алақандар арасында бір рет қысады және
өлшейді.
Талданатын өлшендінің салмағы 30-35 г артық болған жағдайда 1 кезеңнің
ұзақтығын 1 минутқа көбейтеді.
Тұтып алу елеуіштеріндегі кебектерге бақылау
Бұл операцияны дән маңызының негізгі массасын жуғаннан кейін
жүргізеді. Бұл үшін, тұтып алу елеуіштерінде (жоғары және төменгі)
жинақталған кебек бөліктерін құрылғының төменгі декасына салады, камераны
жабады және кебектерде дән маңызының қалқындыларының болуын бақылауды
нұсқаулыққа сәйкес жүргізеді.
Тұтып алу елеуіштеріндегі кебектерді бақылау дән маңызының
түйіршіктерінің толық сұрыпталғанына дейін жүргізеді. Егер кезекті алуда
кебектерден дән маңызының түйіршіктері алынбаған жағдайда, онда бақылау
процесі тоқталады.
Кебектегі бөліктерден жуылған дән маңызының түйіршіктерін кемарадан
алып шығады, құрғақ алақандар арасында бір рет сығады, өлшейді және дән
маңызының негізі массасына қосады.
Ақырғы рет жуылған сапасы жөнінен қанағаттандырылғысыз әлсіз дән
маңызында кебек бөліктерінің болуы рұқсат етіледі.
Жоғарыда көрсетілген ұсыныстарды сақтай отырып құрылғыда жууға
келмейтін дән маңызын «жуылмаған» ретінде есептейді.
Шикі дән маңызының сапасын анықтау
Дән маңызының қаттылық ерекшеліктерін ИДК түрлі аспаптарда анықтайды.
Бұл үшін, әбден жуылған және өлшенген дән маңызынан 4 г өлшендіні алады, 3-
4 рет саусақпен қысып илейді, дөңгелек нысанға түсіреді және 2 кестеге
сәйкес ішіне су құйылған шыны аяққа жатқызылуға салады.
2-кесте. Шикі дән маңызының сапасын анықтау
|Дән маңызын жуу алдындағы қамырдың |Талдау алдында дән маңызы |
|жатқызылу нұсқаулары |дөңгелегінің жатқызылу уақыты, мин|
|1 |7 |
|2 |9 |
Егер жуылған дән маңызының негізгі салмағы 4 г кем болса, онда оның
сапасын анықтау үшін жетіспейтін санды кебектерден алынған бөліктен қосады.
Егер дән маңызы үгітіліп жатса және жуғаннан кейін губка тәріздес,
шашыраңқы түрде болса, және дөңгелектенбесе, онда аспапта анықтамай-ақ
сапасы жөнінен III топқа (қанағаттандырылғысыз қатты) жатқызады.
Егер жуылған дән маңызының салмағы 4 г кем болса, онда тұтастай
тартылған дән өлшендісін ұлғайту қажет (кестеге сәйкес) және дән маңызын
қайтадан жуу керек.
Дән маңызының қаттылығын өлшеу нәтижесін ИДК түрлі аспаптың шартты
белгілерімен көрсетеді және олардың беретін мәндеріне қарай дән маңызын 3-
кесте талаптарына сәйкес сапа тобына жатқызады.
3-кесте. Аспаптың шартты белгілері мен сапа топтары
|Шартты біліктердерді аспап |Сапа |Дән маңызының сипсттамасы |
|көрсеткіштері |тобы | |
|0-ден 15-ке дейін |III |Қанағаттандырылғысыз қатты |
|20-дан 40-қа дейін |II |Қанағаттанарлық қатты |
|45-тен 75-ке дейін |I |Жақсы |
|80-нен 120-ға дейін |II |Қанағаттанарлық әлсіз |
|105-тен 120-ға дейін |III |Қанағаттандырылғысыз әлсіз |
Бақылау нәтижелерін өлшеу ережелері
Бастапқы өнім салмағына пайыздық қарым-қатынаста көрінетін шикі
дән маңызының санының (X) дәндігі екінші ондық белгіге дейін
төмендегі формула бойынша анықталады:
[pic]
Мұндағы, Мк- шикі дән маңызының салмағы, г
М3- тұтастай тартылған дән өлшендісінің
салмағы, г
Бақылау нәтижелерін рәсімдеу ережелері
Шикі дән маңызын анықтау нәтижелерін талдауға арналған
карточкаларға екінші ондық санға дейінгі дәлдікпен, ал сапасы
туралы құжаттарға - 1,0% дейінгі дәлдікпен қояды.
Талдау нәтижесін келесі үлгіде дөңгелектейді: алынып тасталатын
сандардың ең біріншісі 5 кем болса, онда соңғы сақталатын санды
өзгертпейді, егер алынып тасталатын сандардың ең біріншісі 5 артық
немесе тең болса, онда соңғы сақталатын санға 1қосады.
ИДК түрлі аспап таблосынан көрсеткіштерді алуды берілген
аспаптың 1 шартты бірлігіне дейінгі дәлдікпен жүзеге асырады.
Шикі дән маңызын анықтауда талдаулар арасындағы рұқсат етілетін
айырмашылықтарды шамаларға 1% дейін, дән маңызының сапасы жөнінен
ИДК 5 шартты белгісіне дейін дөңгелектелетін шамаларға жатқызу
керек.
Зертханалық сабақ № 4
Дәннің ұн тартуға әсер ететін көрсеткіштері
Төменде берілген бұл көрсеткіштер дәнді ұнтақтап, ұнға айналдыру
кезінде ұнның шығымы мен сапасына, электр энергиясының шығынына үлкен әсер
етеді. Олар мыналар:
Дәннің шынылығы. Бидай мен қара бидайдың эндоспермінің құрамы дәннің
құрылысына едәуір әсер етеді. Ал дәннің құрылысы өз кезегінде ұн тартуға
дайындауда, ұнның түсіміне көп әсер етеді. Эндоспермнің құрамына байланысты
бидай дәні шынылығына қарай үш топқа бөлінеді:
1.Шынылығы 60%-тен жоғары,
2.40%-тен 60%-ке дейін,
3.40%-тен төмен астык партиялары.
Бірінші топқа жататын дәндер салыстырмалы түрде қаттылау болады да оны
ұсату үшін көп энергия жұмсалады, одан ұнтақтау жүйесінде көп жөне сапасы
жоғары жарма алынады. Ал шынылығы үшінші топқа жататын дәндер жұмсақ
болғандықтан, жеңіл ұнтақталады, электр энергиясы аз жұмсалады, ұнның
шығымы өседі. Астықты ұн тартуға дайындау кезінде шынылығы әр түрлі астық
партияларын араластырып, шынылығы орташа 50-60% қоспа ұн тартылатын
партиялар дайындайды.
Дәннің ірілігі және біркелкілігі. Ұсақ дәнге қарағанда ірі дәнде
ақуыздың мөлшері көптеу, сапасы жоғарылау болады. Ұсақ дәнмен салыстырғанда
ірі дәннің күлділігі төмендеу эндоспермінің көлемі үлкен болады. Ұнтақтау
кезінде ірі дәннен жоғары сапалы көп жарма алынады. Ірілігі бойынша
біркелкі дәндерді тазалау және ұн тартуға дайындау, ұнтақтау едөуір жеңіл
болады. Сонымен қатар олар диірменнен жақсы өтеді.
Салмағы жоғары бидай мен қара бидайдың дәндері ірі, толық, біркелкі,
эндосперм мөлшері үлкен болады. Ондай дәндердсн ұнтақтау кезінде көп
мөлшерде жоғары сапалы ұн алынады. Сондықтан бұл көрсеткішті шығымды
есептеп анықтау үшін қолданады.
1000 дәннің салмағы. Бұл көрсеткіш дәннің ірілігін, біркелкілігін
көрсетеді. Сондықтан оны дәннің ұнға айналу қасиетінің көрсеткіші деп
есептейді. Егер 1000 дәннің салмағы жоғары болса, онда одан алынатын сапалы
ұнның түсіміде көп болады.
Дәннің тығыздығы. Дәннің тығыздығы, ірілігі, 1000 дәннің салмағы және
оның химиялық құрамымен тығыз байланысты. Сондықтан дәннің технологиялық
қасиеттерінің көрсеткіші қатарында өзіндік орны бар.
Дәннің күлділігі. Бұл көрсеткіш дәннің құрамындағы минералдық
заттардың мөлшерін көрсетеді. Дәнде минералдық заттар әр түрлі орналасады.
Көбіне олар дәннің алейрон қабатында, қабыршақтарында, тұқым бүршігінде
орналасады, ал эндоспермде олардың мөлшері аз болады. Бұл заттар дәнді
ұнтақтаған кезде қабыршақтармен бірге кебекке шығып кетеді де ұнның
күлділігі төмендейді. Сондықтан ұнның сапасын оның күлділігі арқылы
бағалайды. Бұл тек жорамал баға болып есептеледі.
Дәннің күлділігі дақыл өскен топырақтың химиялық құрамына, ауа райына
және дәннің сұрыпына байланысты өзгеріп тұрады. Жұмсақ және қатты бидайдың
күлділігі 1,44-2,10% арасында болса, алейрон қабаты мен қабыршақтарының
күлділігі 5,76-9,12% аралығында бодады, Дәннің эндоспермасының күлділігі
(бидай) 0,36-0,60% болса, қара бидайдыкі 0,36-0,7% болады. Дәнді тартудағы
негізгі міндет - эндоспермасын таза бөліп, күлділігі төмен ұн алу. Қазіргі
уақытта диірменде 70%-ке дейін, күлділігі эндоспермінің күлділігіне жақын,
жоғары сапалы ұн тартылады.
Қара бидайды диірменде тарту көрсеткіштері бидайға қарағанда едәуір
төмен. Қара бидайдың шынылығы 15-40%, салыстырмалы тығыздығы 1000 дәннің
салмағы 10-40г, яғни бидайға қарағанда аз. Сондықтан оны ұнтақтау кезінде
қабыршақтарынан айырып алу өте қиыи және энергияны көп қажет етеді. Қара
бидайдан алынатын ұн мөлшері мен сапасы да бидайдікінен төмен.
Дәннің наубайханалық қасиеттерін бағалайтын көрсеткіштер. Олар дәннің
технологиялық қасиеттерін бағалауға керекті көрсеткіштердің ішіндегі,
ерекше маңыздысы. Ол көрсеткіштер мына төменгі сапалық межелер арқылы
сипатталады.
Клейковинасының мөлшері мен сапасы. Дәннің клейковинасы ақуыздың суға
ерімейтін бөлшектерінен тұрады. Оның құрамында ақуызбен мықты байланысқан
аздаған крахмал, май жөне басқа заттар бар. Клейковина көбіне ақуыздан
тұратын болғандықтан, ұнның мөлшері мен сапасы клейковинаның мөлшері мен
сапасымен тығыз байланысты.
Ұндағы клейковинаның сапасына қарай бидай төрт топқа бөлінеді:
1. Клейковинаның мөлшері жоғары - 30%-тен астам;
2. Орташа - 26 %-тен 30 %-ке дейін;
3. Клейковинаның мөлшері ортадан төмен - 20%-тен 25%-ке дейін;
4. Клейковина мөлшері өте аз - 20 %-тен төмен.
Еліміздің кейбір бағалы күшті бидайларында клейковинаның мөлшері 45%-
ке дейін жетеді.
Дәннің ұндық қасиеттеріне және нанның сапасына клейковинаның сапасымен
қатар оның түсі, тығыздығы, серпімділігі әсер етеді. Сондықтан дән серпімді
және сапасы өте төмен деп бөлінеді.
Клейковинаның мөлшері мен сапасын бидайды диірменге жіберер кезінде
ескереді. Жоғары бағалы ұн тартуға арнап диірменге жіберілетін дәнде
клейковинаның мөлшері 25%-тен, ал жай ұн тартуға арналған дәнде - 20%-тен,
ал сапасы екінші топтан төмен болмауы керек. Сондықтан диірменге
жіберілетін астықты жинақтағанда клейковинаның мөлшері мен сапасын әрдайым
ескереді.
Қамыр ашығанда газ шығару мүмкіндігі. Бұл - дәннің ұндық және одан
алынған ұнның негізгі қасиеттері. Ол қамыр ашыған кезде және нан
пісіргенде пайда болатын көмірқышқыл газының көлемін көрсетеді.
Қамырдың физикалық қасиеттері. Бұл көрсеткіш арқылы дәннің ұндық
қасиеттеріне жөне одан алынған ұнға толық мінездеме беріледі. Бидай ұнынан
иленген қамырдың физикалық қасиеттерін арнаулы аспаптарды пайдаланып
тексереді. Оларға альвиограф, фаринограф, валориграф, т.б. жатады. Бұл
аспап-тар арқылы қамырды илеген кездегі реологиялық (физикалық) қасиеттерін
- тығыздығын, серпімділігін, су сіңіру қабілетін, газды ұстап тұру, тағы
басқаларын анықтайды. Қамырдың жоғарыда келтірілген көрсеткіштеріне қарай
бидай дәні алты топқа бөлінеді: қасиеті өте жоғары жақсартқыш; қасиеті
жақсы жақсартқыш; қасиеті орташа жақсартқыш; жақсы қасиетті толықтырушы;
орташа қасиетті толықтырушы; төмен қасиетті толыктырушы. Бұл көрсеткіштерді
әр түрлі сападағы бидай партияларынан стандартқа сәйкес алғанда қолдануға
болады.
Зертханалық сабақ № 5
Бидайдың технологиясын меңгеру
Жұмыс мақсаты: Тары мен бидайдың қайта өңдеу процесін үйрену,
процестің баланс көрсеткішін, жарма мен қалдықтардың сипаттамасымен танысу.
Екінші және үшінші бөлімнің мақсаты – тәжірибеде қолданылмайтын
қабыршықтану сызбанұсқасы бойынша жаңа зерттеу жүргізу, осы сызбанұсқаны
жетілдіру.
Алдын-ала ескертпелер. Бидайды қайта өңдеу процесі оның
қабыршақтануын, дайындығын және жарма мен қоспаларды бақылауды қамтиды.
Зертханалық жағдайда технологиялық процесті жүргізу сызбанұсқасын
қолданады, онда барлық элементтер енгізілген.
Бидайды қоспалардан тазарту лабораториялық сепаратарда, себіндіде,
технологиялық сызбанұсқаға сәйкескендірілген ситада жүргізіледі. Қоспаларды
бөлумен қатар ұсақ бидайды ситада 1,5х20 мм размерлі бөліп алады. Бидайдың
қабыршағын төртреттік аршығыш (вальцедековый станок) станокта тазартады.
Жұмысты орындау барысы. Бидай үлгілерінің массасы 200...400г
технологиялық сызбанұсқаға сәйкес қоспалардан тазартады. Бидай мен
қалдықтың мөлшерін әр жүйеден кейін бидайдың қайта өңдеу балансының
кестесіне жазып отырады.
Қабыршақтанудан бұрын қосымша үлгілер массасы 50...100г әр жүйеге
қабыршақтану режимін орнатады. Бидайдың қабыршақтану құрамы әр бірінші
жүйеден соң 80...90%, екінші – 90...95%, үшіншіден – 95...99%, төртіншіден
соң – 99,4%-н кем болмауы керек.
Қабыршақты бидай мөлшерін қабыршақсыз бидай қоспасынан 5...10г
өлшенді алып анықтайды және оның ішінен қабыршақсыз бидайды таңдап,
өлшейді, өнім құрамын мына формула бойынша табады:
[pic]
мұнда, аi – қабыршақты және қабыршақсыз бидайдың қабығы аршылғаннан
кейінгі мөлшері;
bi - өлшенді масса, қабыршақсыз бидайдың (5...10г) құрамын анықтау
үшін алынған;
сi – b өлшендісіндегі қабыршақсыз бидай мөлшері;
ni – бірінші қабыршығынан ажырауға түскен бидай мөлшері.
Алдын-ала эксперименттердің негізі бойынша жұмыс орнатылған соң, басты
тары үлгісін қайта өңдеуден өткізеді. Ол үшін бірінші жүйені станоктан
өткізеді. Алынған бөгде заттар мен қоспалардан қабыршақты және қабыршақсыз
қоспаларды өлшейді, бастапқы өлшендіні пайыздық мөлшерде есептеп шығарады.
Бидайдың қабыршақтану тиімділігін бағалауда қабыршақты және
қабыршақсыз бидайдан өлшендіні 5...10 г алады, қабыршақты және қабыршақсыз
бидайды бөліп алады, өлшейді, жалпы құрамын пайыз бойынша формула бастапқы
өлшендіге сәйкес табады.
Содан соң шығынды азайту үшін барлық анализге алынған өнімдерді
қабыршақты және қабыршақсыз бидаймен қосып, қабыршақтан ажыратудың екінші
жүйесіне жібереді. Кейіннен бірінші жүйедегідей есептеп, баланстық
таблицаға енгізеді. Төртінші жүйеден кейін қабыршақты және қабыршақсыз
бидай дайын жармаға айналады, қабыршақсыз бидай құрамы 0,6%-н көп болмауы
қажет, 2-ші сұрып жармасына сәйкес.
Қабыршақтану коэффициенті (%) өнімдегі қабыршақсыз бидайдың
құрамы, вальцедеков станогіне дейінгі және кейінгі:
[pic]
мұндағы: Н1 – машинаға түскен қабыршақсыз бидай құрамы, %;
Н2 – машинадан кейінгі өнімдегі қабыршақсыз бидай құрамы,
%.
Алынған жарма мен бөгде заттарды себінді мен аспираторда бақылап,
нәтижесін баланстық таблицаға енгізеді. Нәтижесі бойынша жарма сапасын
анықтайды.
Орындалған жұмысты толықтыру үшін просаның қайта өңдеу
тиімділігін білу керек. Қазіргі уақытта технологиялық сызбанұсқа
қабыршақтанудан бұрынғы фракциялауды қарамайды.
Бұл бөлімді былай орындайды: тары үлгісін массасы 400...500г
қосындылардан ажыратылған зертханалық себіндіде ситада 1,5х20, 1,7х20 және
1,8х20мм размерлі себінді жүргізеді. Ситадан өтетін жерінен 1,5х20мм
қалдыққа бағыттайды, бұл сита ұсақ фракциялы бидайды көрсетеді, 1,8х20мм
сита бөлімі – ірі фракция.
Ситаның саңылауы 1,7х20мм размерлі ұсақ фракцияны, не болмаса
бастапқы бидайға байланысты ірі фракцияны біріктіреді. Мүмкіндігінше, ұсақ
және ірі фракциялардағы бидай мөлшерінің байланысы 1:1 қатынасында болуы
қажет. Әр бидай фракциясын төрт реттік қабыршақтануға төртінші реттік
қабыршақтанудан соң (қабырщақты және қабыршақсыз бидайдағы) қабыршақсыз
бидай 0,6% кем болмауы қажет.
Жарма шығымы ірі және ұсақ фракцияларды қайта өңдеуде
анықталады, кейін орташа өлшенген суммалы жарма шығымын (%) табады. Бақылау
үшін фракцияға бөлінбеген бидайдыы қабығынан ажыратады, ситада размері
1,5х20мм ұсақ бидайды бөліп алады. Төрт реттік қабыршақтанудан соң жарманы
қабыршақсыз бидай 0,6% көп емес құрамда алады. Нәтижесін таблицаға жазады.
Зертханалық сабақ № 6
Сұлы хлопьясының технологиясын оқып үйрену.
Жұмыс мақсаты: Пісірілген жармадан жасалған хлопьяны жасау
технологиясымен, технологиялық баланс жасау әдістемесімен, хлопья
мінездемесімен танысу.
Алдын-ала ескертулер: Геркулес сұлы хлопьясын жоғарғы сұрыпты
сұлы ядросынан алады. Жасау процесін хлопьяны артық орын
ауыстырусыз жүргізген жөн, өйткені ол оның ұнтақталуына әкеледі.
Хлопьяны жасау лабораториялық жоспарына қоректік ұнтақты таңдауға
триер немесе рассеванализатор кіреді. Ядроны шлифованияға шлифовальды
постав немесе ТМ-05 қондырғысын қолданады. Жарманы рассев-анализаторда
және аспираторда байқалады және пропаривательде өңдейді. Ылғалдық
көлем бойынша бірқалыпты жайылу үшін жарманы 25-30мин сосудқа салады.
Ұнтақтауға (плющение) жіберілген жарманың ылғалдылығы 13-14%-дан көп
болмауы керек.
Жарманы ұнтақтау (плющейльный) станогында ұнтақтау (плющить) қолайлы.
Сонымен қатар, вольцовый станокты да қолдануға болады. Валец арасындағы
саңылауды 0,30...0,45 мм-ден орналастыру керек, валецтың жылдамдығы 2,5-
3м/с. Кептіргеннен кейінгі хлопьяның ылғалдылығы 12%-дан көп болмау
керек.
Жұмысты орындау тәртібі: Геркулес сұлы хлопьясының жасау
процесінің лобароториялық сұлбасын және техникалық баланс таблицасын
сызу. Ұнтақталған сұлы жармасының өңдеу әдістемесіне сай ұнтақталмаған
сұлы жармасын алу қажет және де басқа мақсатта алынған жарманы
қолдануға болады.
Массасы 150 г жарма үлгісін триер және рассев-анализатордан
өткізеді немесе осы машиналардың бірінен ғана өткізеді.
Шлифовальшені алейрондық қабат жоғалғанға дейін жүргізеді.
Шлифование өнімін рассев–анализаторды және аспираторда сұрыптайды.
Дайындалған жарманы 0,05 МПа қысымдағы буда 2-3 мин ұстайды және
ыдысқа 25-30 мин қояды. Бұл уақыт өткеннен кейін жарманы плющениеге
жібереді. Алынған ылғалды және жылы хлопьяны кептіріп, суытады. Барлық
өнімді өлшейді, олардың санын процент есебімен көрсетеді,
қорытындысын таблицаға жазады.
Зертханалық сабақ № 7
Арпа жармасының технологиясын меңгеру
Жұмыс мақсаты: Арпа жармасының өңдеу процесін оқып үйрену,
технологиялық процестің сандық балансын құруын үйрену, алынған өнімнің
қасиетімен танысу.
Алдын ала ескертулер: Арпа жармасын өңдеу процессін 2,4*20 және 2,2*20
мм размері тесігімен елеуіш арқылы алынған ячмень дәнінде жүргізеді.
Ячменьді приместен екі рет сепаратор арқылы және бір рет рессев-
анализатордан өткізу арқылы тазартады. Жеңіл желдетуді аспираторда немесе
аспирационды колонкада торт еселенген зертханалық цилиндлі обойлы машинада
жүргізілуі мүмкін. Лузганы әр қабырмақтану жүйесінен кейін желдетеді.
Алынған өнімді ТМ-05 лабораториялық қондырғыға шлифование мен
полированияға береді.
Үшінші ретті полирование жүйесінен кейін алынған жарманы
рассев-анализаторда бес нөмірге сұрыптайды. №І және ІІ жарма ұзыншақ
болуы мүмкін. №ІІІ және ІV, V жарма формасы дөңгелек болуы керек. ТМ-05
қондырғысында шлифование мен полирование ұзақтығы ячмень сұрыпына,
шынылығына байланысты. №І және ІІ жармада недодирді анықтайды.
Недодирді бороздадан тыс гүлді қабыршықтың қалдығы бар ядро деп
есептеледі. Недодирді (%) бұл формула арқылы есептейді:
[pic]
Мұндағы, Ан – гүлді қабыршығының қалдығы бар ядро массасы, г;
G – анализ жүргізуге алынған навеска массасы, г.
Жұмысты жүргізу тәртібі: ячменнен арта жармасын өндіру
процесінің лабораториялық технологиялық схемасын және баланс кестесін
сызады. Бұл жұмысты жасау үшін 500 г тазаланған ячмень алады және
обойлы машинада қабыршықтайды. Алынған өнімді өлшейді, процент есебінде
алып таблицаға жазады. Өнімді (пенсак) ТМ-05 қондырғысында өндейді.
Оның бүкіл массасы бұл қондырғыға кірмегендіктен, оны бірнеше рет
өңдейді. Әр шлифование және полирование жүйесінен кейін рассев-анализаторда
ұнды сұрыптайды. Алынған өнімді өлшейді, процент есебінде алып кестеге
жазады.
Шлифовальды-полировалды қондырғы - кезеңді істейді, сондықтан өңдеу
ұзақтығын арпа жармасын үш шлифовалды және үш полировалды жүйеде алу үшін
ыңғайлы есеппен таңдайды. Соңғы полировалды жүйедегі өнімді апра жармасын
номер бойыншы бөлуге арналған елеуіште сұрыптайды. Номері бойынша әр
жарманы өлшейді, массасын процент есебімен алып таблицаға жазады, №І
және ІІ жарамады (Ан) формула бойынша анықталады, бірақ оған дейін
арпа жармасының сапа көрсеткіштерімен стандартқа сай болуын
анықтайды.
Зертханалық сабақ № 8
Қарақұмық гидротермиялық өңдеуін меңгеру
Жұмыс мақсаты: Өңдеудегі қабыршақтанудың сапасына әсер ететін
факторларды оқып үйрену, қарақұмық жармасының толық сақталуы.
Әдістемелік нұсқау: Қарақұмық дәнінің дәннің қабыршақтануы оның соңғы
ылғалдылығына тікелей байланысты. Сондықтан жұмыстың орындалу жеңілдігі
үшін барлық әдісте дәннің ылғалдылық мәні бірдей болуы тиіс. Қабыршақтанған
дән құрамын анықтау үшін қандай да бір фракциялар қолдану қажет, мұнда
елеуіш көмегімен қабыршақтанған және қабыршақтанбаған бөлігін іріктеп
аламыз.
Дәннің ірілігіне байланысты саңылауы 4,5-4,2 мм елеуіш пайдаланымыз.
Өңделмеген дәнге 40-50 пайыз қабыршақтану режимін қойып, алынған
бірнеше үлгіні станок арқылы жібереміз. Буландыру процесінде және
жұмсарады, келесі кептіруде оның ылғалдығы бастапқы өлшемінен төмендейді.
Ылғалдылықты анықтаудың стандартты әдістемесі біршама уаықтты қажет етеді,
сондықтан оның ылғалдылықты анықтаумен алмастырамыз. Гидрометриялық
өңдеудегі ылғалдылық өзгеру дәне массасының өзгерісімен анықталады.
Ірі кәсіпорындарда ұжымдық және технологиялық процестер басқармасы
ережесі бойынша ондағы дәне ылғалдылығы қабыршақтану алдында 13,5-тен
жоғары емес, ал гидротермиялық өңдеуден кейін 13 немесе 13,05 пайыз.
Жұмыстың орындалу барысы: Кез келген дәнді аламыз, мысалы, елеуіштен
өткен дән, стандартты әдіспен қарақұмық дәнінің мөлшерін анықтаймыз. Әр
үлгінің массасы гидротермиялық өңдеуден ылғалдылық мүмкіндігін және дән
санына байланысты толық көлемді үлгінің массасы 100 грамм етіп аламыз.
Кептіруде дән салынатын кассетаның массасын өлшейміз. Гидротермиялық
өңдеуден кейінгі дән массасын есептейміз.
Кассетадағы дән массасы бастапқы мәнге соңғы ылғалдылықтар бойынша
мына формуламен анықталады:
m=mkac+mз(Wк-Wn/100-Wn)
мұндағы mkac - кассета массасы; mз - бидайдың бастапқы массасасы;
Wc - соңғы ылғалдылық;
Wn - бидайдың бастапқы ылғалдылығы,%.
Гидротермиялық өңдеуден кейінгі дән массасын анықтау үшінномограмманы
қолданамыз. Соңғы ылғалдылық берілген 12 немесе 13 пайыз. Бұл жағдайда
кассетадағы дән массасы мынаған тең.
m=mkac+mк
мұндағы, mк дән массасының соңғы мәні.
Нақты мәндер алынғаннан кейін әдістер бөлек-бөлек жалғастырылады. Бұл
жағдайда эксперимент белгілі бір уақытта жүргізілмейді.
Буландырып, кептіріп, салқындатқаннан кейін дән біріккенде арасында
қабыршақтануы бірдей аралықта өтеді. Қабыршақтанған дән сұрыпталады. Барлық
мәндер 4-кестеге жазылады.
4-кесте. Қабыршақтанған дән сұрыптары
|Әдіс|ГТО параметрі | |Қабыршақтану |
| | | |коэффициенті |
| |бу |уақыт,|Қабыршақ-та|ядро|продел|мучка |лузга| |
| |қысымы |минут |нбаған | | | | | |
| | | | | | | | | |
Екі факторлар эксперимент сапасын қарақұмықтың оптимизация параметрін
екі факторы эксперимент мысалынан қараймыз.
Тәуелсіз факторлар - бу қысым, булану уақыты, кодталған формулада х1
және х2 -ге сәйкес келеді. Эксперимент облысы төменгі және жоғарғы деңгейлі
тәуелсіз фактормен шектелген. Мысалы, эксперимент төмен деңгейлі факторға
қойылса, с1 0,2 мПа с2- 3 мин, ал жоғары с3+ 0,4мПа. с4+ 6 минут.с0
тәжірбиелік негізгі деңгейі с0 =0-+c+/2 деп анықталады. Сондай-ақ
интервалды былай түрлендіреміз: с+-с0 немесе с0-с- мұндай жағдайда
тәжірибе аймағын кестеде былай көрсетуге болады.
5-кесте. Мысал нәтижелері
|Тәуелсіз |Кодталған |Деңгейі |Шектелген |
|фактор |өлшем | |интервал |
| | |жоғарғы |Негізгі |төменгі | |
|Бу қысымы, |х1 |0,4 |0,3 |0,2 |0,1 |
|мПа | | | | | |
|Булану |х2 |6,0 |4,5 |3,0 |1,5 |
|уақыты, мин | | | | | |
Содан кейін кодталған және натруалды формадан екі факторлы жоспарлы
эксперимент құрастыру, оның өзгеру аймағын анықтайды. Содан кейін
қолданылған факторды қабыршақсыз коэффициентіне әсерін анықтайды.
6-кесте. Факторлардың қабыршақсыз коэффициентіне әсері
|Нұсқа |х1 |х2 |х1х2 |Ү1 |Ү2 |Ү1ІІІ |Ү2ІІІ |
|1 |+0,4 |+6 |+ |63,6 |61,0 |61,4 |62 |
|2 |+0,4 |-3 |- |57,5 |58,0 |61,0 |59 |
|3 |-0,2 |+6 |- |54,0 |58,0 |56,0 |56 |
|4 |-0,2 |-3 |+ |50,4 |54,6 |51,0 |52 |
Бірінші тәжірибе 0,4 мПа бу қысымында өтеді және буландыру уақыты 0
минут, екіншісі 0,4 және 3-ке сәйкес. Үшінші - 0,2 және 6 т.б. біздің
жағдайымызда үш ретті.
Оптимизация критерия орташа мәнін есептегеннен кейін φ1 төмендеу
коэффициентін анықтаймыз.
φ1 =В0+В1Х1+В2Х2+Х1Х2
мұндағы, В0 коэффициенті φ арифметикалық орташа мәнін анықтайды,
нұсқалар санына бөледі, біздің жағдайда төртеу.
В1 В2 В1,2 коэффициенттері геометриялық саны φ1 белгі есебімен,
сондай-ақ нұсақа санына бөлінеді.
Зертханалық сабақ № 9
Бидай ұнының көрсеткіші мен сапа нормалары
Әрбір ұн топтамасын талдаудан өткізеді, оның қорытындысында сапасын
және стандартқа сай келуін, соған сәйкес сұрыпын және нан пісіру
артықшылығын орнатады.
Ұнды таңдауда келесі көрсеткішті анықтайды: түрі, иісі, дәмі және
ылдалығы, зақымдағыштармен зақымдануы, күлділігі, ұн тарту ірілігі, саны
мен желімтік сапасы, металломагнит қоспа мөлшері, улы араласпа, бас дән
мәдениетінің ұн араласпасы және өнген дәндер. Ұнды талдау стандартта
зерттеу көрсетілген. «Ұн және кебек». Зерттеу әдістерінде әдіспен
жүргізеді. Үлгіні алудағы ұн оймасын тістеуік немесе үлгі алу құралы А1-БПА
көмегімен алады. Ұн топтамасы сапасын орта үлгі талдау арқылы жүргізеді.
Түсі. Бұл көрсеткіш ұн сұрыпын және жастығын сипаттайды. Әрбір сұрып
ұнының өзіне сай түсі болуы керек. Ол стандартта немесе техникалық
жағдайында көрсетіледі.
Ұнның төменгі сұрыптары жоғарғылардан қара түсті болады, өйткені онда
перифериялы дән қабығы да болады. Ұн түрі нормаға сай келмесе, оны өңдеген
кезде көп перифериялық дән бөлігінің түскенімен түсіндіріледі. Сондықтан да
ұн түрі, ұн сұрпын сипаттайтын көрсеткіш болып саналады.
Ұн түсіне дән реңі де әсер етеді. Ұн тарту қоспасында қызыл дән көп
болса, ұн қара болады.
Ұн түсі оның ірілігінде әсер етеді. Ұсақ ұн басқа тең жағдайда ашық
болады. Ұн түсіне ылғалдылығы аз ұн орташа жағдайында жаңа тартылған ұн
ағарады.
Иісі. Жаңа ұнның әлсіз өзіне тән иісі болады. Ұнға тән емес иісі
өңдегенде қолданылатын бидай сапасының төмендігімен пайда болады. Ол
араласпасы бар бидай, бұзылған бидайдан пайда болады. Ол бидайды дұрыс
сақтамаған кезде немесе сақтау кезіндегі ұнда пайда болады.
Дәмі. Осы көрсетілген иісі сияқты ұн жаңалығымен сипатталады. Жаңа
уының тұщы дәмі болады, ал ұзақ ұсатқанда тәтті болады. Ұн дәміне бидай
сапасы әсер етеді. Піспеген, аязға соғылған, өнген бидайдан алынған ұн
тәтті болуы мүмкін, егерде ол ащы жусан бидайы қолданылса, ашты болады.
Қолайсыз жағдайда ұн сақталса, ол қышқылданып немесе ащылануы мүмкін.
Қышқылдану ұнда бактерия дамығанда болады. Бактерия қантты ашытып қышқыл
тудырады, ол ащылану-липидта болатын. Гидролитикалық және қышқылдану
үрдісінің нәтижесінде пайда болады. Сұрыптық ұн тез ашып кетеді, себебі
оған ұрық түсіп кетеді. Ұрықта қышқылданғыштар болады. Ұн түсін
органолептикалық және бір уақытта сықырлығын анықтайды. Ол бидайды тарту
кезінде пайда болады, ол минералды араласпаған тазартылған уақытта пайда
болады. Сықыры бар ұн стандартқа сәйкес келмейді.
Ылғалдылығы. Жоғары ылғалды ұн тез бұзылады. Оның құрамында бос су
болады. Ол ұн ферменттерін белсендіріп және микроорганизмнің дамуына жол
ашады. Өте құрғақ ұнды сақтау барысында майдың ашу үрдісі тез жүреді. Нан
пісіруге арналған ұн стандартты болып, ылғалдылығы 15% ал макаронды 15,5%
үшін болады. Барлық технологиялық үрдісті енгізіп және орта жағдайда
сақталған ұн ылғалдығы 13,5-15% болады. Ұн ылғалдығын өлшенді массасы 5г
кептіру әдісімен температурасы 130 0С 40 минут аралығында анықтайды.
Тарту ірілігі. Осы сапа белгілері көрсеткіш болып саналады. Ол ұн
сұрпын сипаттап, ұннан алынған – нан-тоқаш және макарон өнімдері сапа
өніміне әсер етеді.
Сұрып төмен болған сайын, ұн бөлшектері ірі болады. Бірақ ұн
сұрыптарында бөлшек болады, өлшеміне жақын.
Ұн бөлшектерінің сипаты мен өлшемі осы қасиеттерімен: су сіңіргіш
қасиетіне, ісу жылдамдығына, қамыр дайындау үрдісі кезінде қант тудыру
қасиетіне байланысты, ал осы қасиет өз кезгінде қамыр консистенциясына, ашу
үрдісіне кеуектілі мен нан көлеміне әсер етеді.
Ұнның ірі бөлшектері төмендетілген ісу жылдамдығымен және төменгі
қант тудыру қасиетімен сипатталады. Осындай ұнды макарон өнімін шығару үшін
қолданылады.
Қантты ұсақтатылған ұн бүріккіш және қайта тартылған бөлшектерден
тұратын өте үлкен су сіңіргіш және өте жоғары қантсыздандыру қасиеті
болады. Соңғысы қайта тартылған ұнда зақымдалған бидай крахмалының болуымен
түсіндіріледі, ол тез фермент әсеріне беріледі. Осындай ұннан жасалған
қамыр сұйытылып және іріп кетеді.
Өте жақсы ұнның нан пісіру қасиетінде 60-100 мкм өлшемді бөлшектер
болуы керек. Онда жеткілікті су сіңіргіш және қантсыздандыру қасиеті
болады, ал нан сықырлағыш және көлемі үлкен болады. Ұн тарту ірілігі
өлшендіні 10 мин ситадан қалдықты өлшейді. Стандартпен және техникалық
жағдайларымен жоғарғы ситадағы қалдық азайтылып және төменгі ұсақ бөлшек
құрамын анықтайды.
Күлділігі. Осы көрсеткіш сұрпына және ұн шығуына байланысты.
Күлділігіне қарап ұндағы бидайдың перифериялық бөлшек құрамын анықтайды.
Перифериялық бидай бөлшегінің күлділігі эндосперм күлділігінен жоғары. Осы
көрсеткіш сұрып көрсеткішін сипаттайды деуге болады. Бірақта бидайдың бөлек
бөлшектерінің үлкен ауытқу күлділігі ұн күлділігімен бірдей болса,
құрамында әртүрлі қабық саны болады. Сонда да қн сапасының көрсеткіш
күлділік сияқты анықтайды.
Шикі клейковина саны мен сапасы. Нан пісіруге арналған бидай ұны
сұрпына стандартты аз желімтек саны беріледі, ол қанағаттанарлық сападағы
нан алуға мүмкіндік береді. Желімтек сапасы қанағаттанарлықтан төмен
болмауы керек. Желімтек саны қамыр илеуге қолданылатын дозатор суға
арналған ДВЛ-3 және қамыр илегіш ТЛ-1 анықтайды.
Зиянкестермен зақымдану. Ұнның зиянкестермен зақымдануы нан қорында
жіберілмейді. Зиянкестермен зақымданған ұн нан зауыты мен сату аймақтарында
жіберілмейді.
Металломагнитті араласпа құрамы. Металл бөлшектері ұнға бидайды нашар
тазарту кезінде және жұмысшы машина органы – білік, метталл тор және т.б.
сыну нәтижесінде түседі. Барлық салааралық тарту өнімін және дайын ұнды ұн
тарту зауытында магнитті құрылғыдан металломагнитті араласпадан тазарту
үшін өткізеді. Бірақта оған қарамастан, ұнды талдағанда оны әлбетте
зертханаларда осы көрсеткіш бойынша тексеріледі. 1кг ұнға 3мг дейін бөлшек
өлшемі 0,3 мм дейін шаң тектес металломагнитті араласпалар массасы 0,4 мг
дейін жіберіледі. Ине тәрізді және пластикалық формалы бөлшектер мүлдем
жіберілмейді.
Металломагнитті араласпаның барын ПРФ-2 құрылғысымен анықтайды. Осы
араласпаны өлшеу үшін ПИФ-2 құрылғысы қолданылады.
Зиянды араласпа, өнген бидай ұнының араласпалары, басқа мәдениет
дәні. Басқа мәдениет ұны деп қарабидай, арпа ұнын айтады, ол бидай
ластануының дәндік араласпасын анықтауға жатады.
Зиянды араласпа қарабидай, арпа ұнының және өнген бидай ұнының
топтамасында қалыпты мөлшерде тазартпаса, қалып қояды.
Жоғарыда айтылған ұндағы араласпаны анықтау өте қиын, бірақ сондай
әдістер шығарылған, оның ұндағы құрамын анықтамайды, тек ұнның сапасына
сәйкес берілген дән талдауы негізінде құжатты толтырады. Зиян араласпаны
басқа мәдениет дәнінің араласпа болуын дәнді талдау арқылы жүргізіледі.
Барлық үш түрдегі араласпа құрамының реттеледі. Зиянды араласпаның
көп болуы адамды ауыр ауруларға шалдығуы мүмкін. Тартуға жіберілген бидай
құрамында 0,5 % дейін зиянды араласпасы болады, соның ішінде кекіре балық
немесе вязел 0,4 % тең; қарашықта 0,1% ден жоғары болмау керек.
Басқа мәдениеттегі бидай ұны, өнген бидайдың ұны нан пісіру бидай
ұнының қасиетін төмендетеді. Қарабидай, арпа, өнген дән дәннің араласпасы
бидайда илеуге түсетін 4% тен көп болмауы керек. Соның ішінде өнген бидай
3%-ке сай болмауы керек.
Ұн тарту завод жұмысшылары илеуге кеткен дән жіберілуге жауапты, оның
құрамында талаптан жоғары зиянды араласпалар болады.
Зертханалық сабақ № 10
Қара бидай сапасының көрсеткіші мен стандарттары
Қара бидай партияларын нан қабылдау кәсіпорындарында қабылдау кезінде
жалпы міндетті сапа көрсеткіштерін анализдеу арқылы сипаттайды.
7-кесте. Дән түрлерінің сапалық көрсеткіштері
|Түрлері |Дән сипаттамасы |Масса 1000дән,г |Райондарды өсу, |
| | | |бөлу |
|Ветка |Ірі, ұзын, домалақ, |24-28 |Солтүстік, |
| |сұр жасылдау | |солтүстік батыс |
| | | |облыстары. |
|Ветка 2 |Ірі, дөңес, сұр және|24-31 |Перьков облысы, |
| |жасыл н\е сары | |Сібір аудандары, |
|Харкевская 55 |Ірі жасыл |27-94 |Украина, РСФСРдің |
| | | |орталық |
| | | |облыстарында |
|Саратовская |Ірі, дөнес |23-32 |Орталық қаратеңіз |
| | | |жағалауы |
|Бирская 2 |Аздап қысқартылған |27-34 |Баширлық АССР |
| |сары жасылдау | | |
|Чишиминдік |Ұзартылған дөңес, |25-27 |Алтай өіңрі, |
| |жасыл дән қоспасы | |Курган облысы |
| |бар сары | | |
Егер қара бидай дәндерін ұн зауытына жіберсе, онда жоғарыда
көрсетілген қасиеттерімен басқа ондағы оның құрамындағы ұсақ дәннің бар
екендігін анықтайды. Қара бидайға тән бүлдіргіштер және одан қиын
бөлінетіндері қара алау және көк кекіре жағымсыз зиянды қоспадан басқаларға
қарағанда қара бидай партияларында көп кездесетіні қара бидай күйесі.
Қара бидай түрге және түршелер құрамы бидаймен орнатылған құжат
бойынша бекітіледі.
Қара бидай дәніне мынадай стандарттар бекітілген: «қара бидай
сатылатын, жасалғандағы талаптар», «Сатылатын қара бидай бөлінетін», «Спирт
өндірісіндегі уыт өндіруге арналған қара бидай».
Бұл стандарттарға сәйкес қара бидайды келесі үш топқа бөледі, олардың
биологиялық формасына және өсетін ауданына байланысты, солтүстік қыстық,
оңтүстік қыстық және яровлік. өсетін аумақтарына байланысты қара бидай
түрлерін түршелерге бөледі.
Бірінші түрін бес түршеге бөледі, екіншісін екі түршеге, ал үшіншісін
түршелерге бөлмейді.
Әр қара бидай түрі мен түршелерін әр түрлі технологиялық қасиеттерімен
біріктіріледі. Өйткені әр районда оның бірнеше сұрпы өсіріледі, соған
байланысты ұн зауыттарында өндіруге арналған партиялардың құндылығын
төмендетеді.
Стандарт бойынша дайындалған қара бидайға базалық және шектеуіш
кондициялар қойылады. Қара бидайдың бес классы көрсетілген, олар қара бидай
табиғатына, бағалылығына, елек тесігінен өтуіне байланысты бөлінеді. Елек
тесіктері 1,4Х10мм.
Үлкен партиялардың жұмысын жеңілдету үшін стандартта әр партияның
ылғалдылығы көрсетіледі.
«Спирт өндірісіндегі уыт өндіруге арналған қара бидай» стандартты
жалпы көрсеткіштен басқа, оның табиғаттағы 685 г/л кем емес және өсу
қасиеті 92% кем емес.
Зертханалық сабақ № 11
Тары дәнінің сапалық көрсеткіші және стандарты.
Тары дәнінің анализі кезінде, дәннің ірілігі және жалпы сапа
көрсеткіштерін анықтайды. Партияларды жарма зауытына жібергенде және
зауытқа қабылдауда жалпы көрсеткіштерін анықтайды, ядро мөлшерін пайыз
есебінде есептейді.
Тары дәнінің анализінде кейбір ерекшеліктер болады. Тарының
залалсызданғандығын анықтауда навескада жабайы өсетін өсімдік жемісі және
дән болуы есептелінеді, оған: щетинник сизый, тысячиголов, гречиха
развесистая, және вьюковая, вьюнок полевой.
Зақымдаушы қоспалардың болуына ерекше көңіл бөледі, өйткені гелиотроп
опушиноплодный. Ол кейбір оңтүстік аудандардың тарысында болуы мүмкін.
Тары жармасының пленчатостің қабыршақтану астықты қолмен фарфорлы
ступкада немесе ГДФ аппаратында анықтайды. Тары дәнінде 3 стандарт
орнатылған: «Тары жасау кезігдегі талаптар», «Тары жармасы», және «Спирт
өндірісіндегі уытқа арналған тары». Мемлекеттік стандартқа сәйкес тары дәні
пленкасының түсіне қарай 4 типке бөлінеді. 1 тип- ақ және кремді тары,
сұрыптары Веселоподолянское 367, уильское белое, Кинельское 3221 және т.б.
2 тип- қызыл тары,сұрыптары: Саратовское 853, Оренбургское комовое,
Долинское 31 және т.б. 3 тип- сұр түсті тары, сұрыптары: Тулунское 39/9,
Амурское местное және д.б. 4 тип- сары тары, сұрыптары: Омское 9, Казанское
506, Подолянское 24/273 және т.б.
Дайындалған тары стандартына типке бөлінуден басқа базистік
дайындалған кондиция көрсетілген, ылғалдыдық жағдайы және залалданғандығын
және ірілігі бойынша 3 категориясы құрылған.
Стандарта дәндік және сор қоспасының құрамы берілген. Тары жармасының
стандартында, типтердің мінездемесінен басқа жарма өндірісінде қолданылатын
дән партиясы жауып беретін сапа нормасы көрсетілген. Жалпы сапа
көрсеткішінен басқа құрамында ядро бар норма құрылған. Уытты өңдеуге
арналған тары, жалпы міндетті сапа көрсеткіштерінен басқа, ұқсастығын
анықтайды.
Зертханалық сабақ № 12
Сұлының сапа көрсеткіштері мен стандарттары
Сұлы партиясын анықтауда жалпы сапа көрсеткіші, кейбір партиялардың
табиғилығы, ұсақ бидай құрамы, қабыршақтығы, өну қабілеті, ядро құрамы
міндетті түрде есепке алынады. Анализде анықталған көрсеткіштер түрі
партияның тағайындалуына байланысты.
Партияны анализдеуде дайын сұлы және тағамдық мақсатта мекемелерге
жіберілетін сұлының тек жалпы сапа көрсеткіші және табиғилығы анықталады.
Жармалық сұлыда ұсақ бидай құрамын, қабыршақтығын, ядро құрамын
есептейді. Спирт өндірісінде уыт алуда сұлының табиғилығы және өсу қабілеті
анықталады. Сұлы сапасын анықтауда басты көрсеткіштер төменде келтірілген:
Бидай түсі. Түсін анықтауда жинауда және сақтау кезіндегі қарайып
қалмауына көп көңіл бөледі. Гүлді қабықты қарайған бидай құжатта
ескеріледі, бұл бидай сақтауға жарамсыз, бөлек орналастырылады. Сұлы
ядросының түсі үлкен маңызға ие, ол микроорганизмдер әсерінен қараяды. Сұлы
жармасының ядросының түсі сапа көрсеткішін бағалауда өте маңызды болып
табылады.
Сұлының табиғилығы. Ядросы жақсы жетілген сұлы және астыңғы бөлігі
қабықты болса, онда табиғилығы жоғары болады қайта өңдеуде және жарма
зауыттарында, тағамдық мақсатта қолданылады.
Ұсақ бидай құрамы. Сұлы жармасының партиясын бөгде қоспалармен бір
мезгілде анықтайды. Алынған көрсеткішті есепке алады, сұлыны тазартқанда
ұсақ бидайлар қалдыққа кетеді. Ол жарма шығымын азайтады, ал жарма
зауыттарындағы қабыршақтануда ұсақ бидай қабықта қалып қояды, бұл жарма
сапасын төмендетеді.
Сұлының қабықтануы. Сұлының қабықтануын массасы 5г 2 өлшенді арқылы
және ситада саңырауқұлақтардың 1,8*20 мм размерлі қалып қойған бастапқы
бидайдан анықтайды. Сұлының қабықтануы стандартқа сай келмейді, бірақ оны
міндетті түрде қабықты өсіндінің таза ядро және өнім шығымын анықтайды.
Ядро құрамы. Ядро құрамы бұл сұлы өлшендісі мен қоспа бірге
алынғандағы пайызбен өрнектеледі. Бұл көрсеткіш жарма шығымына әсерін
тигізетіндіктен маңызды болып табылады. Ядро құрамын жарма зауыттарында
қайта өңдеу үшін анықтайды. Жарма зауыттарына жіберілетін сұлының ядросы 63
пайыздан кем болмауы керек.
Жарма зауыттартында сұлы партияларын қайта өңдеуде ядро құрамын орынды
қолдану қажет. Ядро құрамы қабыршақтылығына, дәнді қоспаларға, ұсақ
бидайға, бидайға, қарабидай мен арпаға тәуелді болады.
Қабыршақтылық төмен, бөгде заттармен ластануы мен құрамында ұсақ бидай
аз болса, онда соғұрлым ядро құрамы жоғары болады. Ядро құрамы пайызбен
мына формула бойынша анықталады:
Х=(100-П)(100-Сп+ЗП+МЗ)/100+0,7(ОС+КС)
Мұндағы: П- сұлы қабыршақтығы;
Сп-ластаушы қоспа құрамы
Зп-барлық бидай қоспасының құрамы
Мз- сұлыдағы ұсақ бидай құрамы
Ос-1,8*20 мм өлшемді еоеуіш саңылауындағы қабыршақты сұлы құрамы
Кс- бидай, қарабидай және арпаның құрамы 1,8*20 мм
өлшемді саңылаудың бидай түсетін жері.
Бұл формуладағы 100-П ядро құрамын қоспаларсыз көрсетеді, ал 100-
Сп+ЗП+МЗ- 1,8*20 мм елеуіш саңылауындағы қалған қабыршақты, қоспаларсыз
сұлы құрамын көрсетеді, 0,7 коэффиценті қайта өңдеуде қолданылатын сұлы,
бидай, қарабидай, арпаны көрсетеді.
Сұлы дәніне мынандай стандарт бекітілген: «Өндірістік және тағамдық
сұлы, дайындаудағы талап», «Сұлы, жарма өнеркәсібіндегі қойылатын талап»,
«Спирт өндірісінде уыт дайындауға арналған сұлы», «Тағамдық мақсатта және
құрама жемді қайта өңдеуде қойылатын талап».
Бірінші стандарт дайын сұлыға берілген. Мұнда сұлы типке, подтипке
бөлінгені дән қалпына байланысты. Бірінші тип 2 подтипке бөлінген, 1 подтип-
ақ сұлы, дәні ірі, сопақша ұзын, алмұрт тәрізді, сұрыптары: Победа, Орел,
Лыговский 1026, Советский жатады. 2 подтип- сары сұлы, бидайы Москва,
харьков және ұзын қабықты ботаникалық типті, сұрыптары: Золотой дождь,
Хорковский 596, Лоховский, Надежный.
2 тип- ұзын, сопақ, ине тәрізді формалы бидай, мысалы Артемовский 107
сұрыпы. Бұл стандартта сапасына байланысты сұлының бөлінетіндігі: негізгі
және шектелген кондициялы және дайындау кезінлегі қойылатын талаптары
көрсетілген.
Жіберілген сұлы жарма зауытында стандартпен басқарылады, «Сұлы, жарма
өндірісінде қойылатын талаптар» жарманы өңдеу үшін сұлының 1 типі
қолданылады, 1 немесе 2 подтипі МЕСТ 12771-71 талаптарында, көрсетілген
сұлының сапасына, жалпы көрсеткіштерден басқасы, сәйкестендіріледі. Дәннің
түсі, ұсақ бидайдың құрамы, дәннің құрамы. Арамшөпті қоспалар бүлінген
бидайдың құрамында оқшауланады, мәдени өсімдіктердің дәндерінің құрамы
сәйкестендірілген, астық қоспаларының қатынасы.
Стандарт «Сұлы азықтығы, қойылатын талаптар» партияларға таратылады,
жемдік мақсатқа дайындалған жүйелер және жемді өңдеу үшін жіберіледі.
Зертханалық сабақ № 13
Арпа сапасының көрсеткіштері мен стандарттары
Арпа дәнін қолдану алуан түрлі. Жалпыны есепке алмағанда, әртүрлі
мақсаттарға арналаған арпа партияларының сапа көрсеткіштерін төмендегі
стандарттарға сәйкестендіре отырып анықтайды: «Азықтық және жемдік арпа.
Дайындау барысындағы талаптар», «Сыра дайындауға арналған арпа. Дайындау
барысындағы талаптар», «Спирт өндірісінде солод (уыт) өндіруге арналған
арпа», «Арпа. Жарма өндіру талаптарына сай».
«Азықтық және жемдік арпа. Дайындау арасындағы талаптар» стандарты
арпа партияларының азықтық және жемдік мақсатта мемлекеттік дайындау
жерлерінде қолданылады. Бұл стандарт бойынша дән сапасын міндетті
көрсеткіштері арқылы ғана анықтайды. Стандартта дайындалатын арпа дәндеріне
кең көлемдегі және шектелген кондициялары көрсетілген. Сондай-ақ қоспа
құрамы, орналастыру, тасымалдау мен сақтауға арналған көрсеткіштер,
ылғалдылығы бойынша 4 жағдай, дәндік қоспаларына байланысты 3 жағдай,
табиғаты бойынша 3 категория көрсетілген.
«Сыра дайындауға арналған арпа. Дайындау барысындағы талаптар»
стандарты мемлекеттік дайындау жүйесіндегі сыра өндірісінде қолданылатын
арпаға арналған. Сыраның шығуы мен сапасы оның жалпы көрсеткіштеріне ғана
байланысты емес. Ол сондай-ақ дәннің сұрыпты мен өндірілген ортасына,
құрамындағы ұсақ дәндердің санына, ірілігіне, өсу қабілетіне де байланысты
болады. Өсіп-өну қабілетін сыра өндіруге жіберілген дәннің бесінші күнінде
өнген дәндердің санына байланысты анықтайды. Сыра қайнату өндірісіне
жіберілетін дәннің ірілігі 50%-дан, ал өсіп-өну қабілеті 95% кем болмауы
керек. Базисті кондициядағы арпада ұсақ дәндердің болуы 5% көп емес. Сыра
қайнату өндірісіне арналған арпа сапасы бойынша екі класқа бөлінеді.
Спирт өндірісіне арналған солод алуға қолданылатын арпа сапасы
міндетті көрсеткіштермен қатар ұқсастық нормасы 92% кем емес және өсіп-өну
энергиясы (үшінші күнде) 85% кем болмау керек.
«Арпа. Жарма өндірісіндегі талаптар». Стандартында жалпы
көрсеткіштерден басқа арпа табиғаты мен ұсақ дән болуының нормасы
көрсетілген. Құрамындағы ұсақ дәндер 5,0%-дан көп емес. Арпа табиғатына
деген жоғары талап жарма алу үшін әбден пісіп жетілген, құрамында
эндоспермі көп арпа болуы керектігімен түсіндіріледі. Жарма алуға
қолданылатын арпа төмендегідей сипатталады: бүлінбеген дәндері бар бидай
қоспасы 5,0%-дан, ал жетілмеген және дамымаған қара бидай мен сулы қоспасы
бар арпа 2,0% -дан көп болмауы тиіс.
Зертханалық сабақ № 14
Күріш- бидай сапасының көрсеткіштері
Гүлді-қабықшалы бидайды күрішті бидай деп атайды. Күрішті бидай
партиясының анализінде (сараптама) жалпы көрсеткіштерінен басқа,
спецификалық көрсеткіштерін де анықтайды: қызыл, сарғайған, жетілмеген,
жасыл және глютинозды бидай құрамын, шынылығын, жарықшақтығын,
қабыршақтығын. Соңғы көрсеткіштерді күріш анализінде (сараптама) жарма
зауыттарына жіберілетінін, ал жарықшақтығы жарма зауыттарында анықтайды.
Күріштің ластаушылары - тауық просолары, күріш прососы, ірі дәнді
просолар болып табылады.
Тарылар күріш бидайынан қиын ажыратылады, егер олар тазартылғаннан
кейін партияда қалып қойса, онда жарманың сапасын төмендетеді. Күріш
бидайдың құрамында ластаушылардың болуы 1,5%-дан көп емес рұқсат етіледі.
Жетілмеген және жасыл бидай әдетте күріш партиясында кездеседі.
Жетілмеген және жасыл бидай стандарт бойынша жеуге жарамдылармен
біріктіріледі.
Қызыл бидай - бұл қабығының түсі қызыл және қою қоңыр, ал эндоспермі
ақ болатын бидай. Бұл бидайлардың жемісті қабықшасында, жоғарыда
көрсетілгендей қызыл пигменттер болады. Кейбір күріштің түрлерінде қызыл-
қоңыр қабықша кездеседі. Мысалы, кауказик күріші, ал КСРО-да шығарылмайды,
бірақ олардың қоспалары ақ ядролы күріш партияларында кездеседі. Күрішті
өңдеуде шлифовка процесінде бидай қабықшасы толығымен тазаланбайды, ол ядро
араларында қызыл жолақ түрінде қалып қояды. Бұл жарманың сыртқы түрін
нашарлатады, ботқа пісіргенде ол қызғылт рең пайда болады. Егер қызыл
жолақтан толық құтылатын болсақ, қабықшаны жоғалту өте ұзақ шлифовканы
қажет ететіндіктен, жарманың шығымы төмендейді. Күріш бидай партиясының
стандарты бойынша қызыл бидайдың болуы 2 %-дан көп болмауы рұқсат етіледі.
Сарғайған бидай - бұл сары ядролы бидай. Бидайдың сарғаюы жетілу және
жинау кезінде қолайсыз жағдайдың кесірінен, өздігінен жылыну, қолайсыз
жағдайларда сақталу, кейде кептіру кезінде пайда болады. Сарғайған ядролар
өңдеуде көп механикалық күшті іс-әрекетті қажет етеді. Сарғайған ядролар
жармаға түскенде оның сыртқы түрін және дәмдік қасиетін төмендетеді, кейбір
мәліметтерге қарағанда олар адам денсаулығына кері әсер етеді.
Плютинозды бидай, стеарин түзетін консистенциясы болады, ол
кесілгенде жақсы көрінеді. Сыртқы түрі бойынша кейде меловкамен ұқсас
келеді. Бірақ олардан айырмашылығы ядросы қатты болады да, қысым түсіргенде
жарылмайды. Олар ұн бидайымен де ұқсас келеді, оларды әлсіз йод
ерітіндісімен өңдеу арқылы оңай ажыратылады. Құрамында декстриндер бар
глютинозды бидай өңдегеннен кейін қою қызыл немесе қоңыр, ал- ұн бидайы-
қою көк болады. Клейковинаны күріштен алынған жармадан жасалған ботқаны
пісіргенде олар өз пішіндерін сақтамайды. КСРО-да клейковиналы күріш сұрыпы
шығарылмайды, бидай қоспасының болуы күріште 2%- дан жоғары емес рұқсат
етіледі.
Қызыл, сары және глютинозды бидай негізгі бидайға жатады.
Күріштің жарықшақтығы - күріш ядросында жарықтың болуы. Күріште
жарықтар жинау, сақтау, өңдеу кезінде, күріш түбінде пайда болады. Олар,
біріншіден, ылғал әсерінен, екіншіден, механикалық іс-әрекеттің нәтижесінде
пайда болады.
Көбінесе күріш дәндерінің өсінде перпендикуляр жарықтар болады. Егер
күріш дәнінің ядросында жарықтар болса, онда ол бүтін дәндер санын
азайтады. Сондықтан жарма зауыттарынан да осы көрсеткішке көп көңіл
аударады.
Күріш шынылығы - ол күріштің сұрыпына, өсіру жағдайына, пісіп
жетілуіне байланысты. Күріш шынылығы азоттың қосылыстармен байланысты емес
деп саналады. Бидайға қарағанда. Бірақ бұл көрсеткіштің маңызы зор.
Жарманың шынылығы жоғары болуы бүтін дәндердің көбеюіне әсер етеді және
тұтынушы талаптарына сай келеді (пісіру кезінде дәндер формасын сақтайды).
Күріштің технологиялық қасетін жалпы шынылығы ғана бағаланбайды,
сонымен қатар партияда жартылай шыныланған дәндерде ұндық дақтың орналасуы
да есептеледі. Дәндерді өңдеу үшін қолайсысы болып ұзыншы ұндық дақ
эндоспермаға жақын орналасқан.
Күріш дәндеріне анализ сапа көрсеткіштерінің кезектесуі стандарттық
схема бойынша анықталады. Қазіргі кезде күріш дәндерінің анализі уақытша
методика бойынша өткізіледі. №1 және №2, №9-9 инструкциясында (КСРО
дайындау министрлігінің кәсірорында күріш дәндерін қабылдау, орналастыру,
өңдеу және сақтау бойынша), ГДФ апаратын қолданып және УГАД құрылғылары
(«Практикум»-20 тарау).
Күріш дәніне бір стандарт (Мест-6293-68) бекітілген. Зауыттар осы
стандарт бойынша күріш дәндерінің партияларын жармаға өңдеу үшін дайындап,
жібереді. Осы стандарт бойынша дәндер формасы және консистенциясына
байланысты күріш дәндері 3 типке және подтиптерге бөлінеді:
І тип - дән ұзын және жуан. Бірінші подтип-шынылық күріш: жергілікті
Сары-қылшық, Сантахездік 52, жергілікті Арпа-шалы, Узрос-275 сұрыптарымен
енгізделген. Екінші подтип-жартылай шынылық, жергілікті Ақ-Қылшық сұрыпы
секілді.
ІІ тип - дәні ұзын, жұқа, жіңішке келген. Бірінші подтип-жергілікті
Садри Масалли, Азрос 637, Приморлық 6 сұрыптарының шынылық күріші. Екігші
подтип- жергілікті ақ Амбарбу сұрыпының жартылай шынылық күріштері.
ІІІ тип - дөңгеленген. Бірінші подтип - Ала көлдік, Өзбек 2, Узрос 7-
13,, Краснодарлық 424, Узрос 7, Дубовский 129 сұрыптарының жартылай шынылы
күріші. Үшінші подтип-ұнды дәндер мен күрішті біріктіреді. Жергілікті
Қырмызы сұрпы секілді.
Жарма зауыттарында күрішті өңдеуде партияның типтік және подтиптік
құрамының маңызы зор. Технологиялық қасиеттері бойынша күріштің типтері мен
подтиптері бірдей болмайды. Егер партияда типтер мен подтиптер қоспасы
болса, жарманың шығарылу сапасы төмендейді. Бұл жағдай қоспада төмен
технологиялық қасиеттері басым күріш пен бірге жоғары қасиеттері болса да
кездеседі.
Күріш дәндерінің стандартында тип пен подтипке бөлуден басқа базалық
және шектеулі кондициялар дайындалатын күрішке келтірілген. Жіберілетін
күріштің сапасының нормасы, қоспа құралы және де ылғалдылық бойынша 4 күйі
бар, қоспалардың болуына жәнедәндерде эндосперманың сарғайуына байланысты 2
топқа бөліп қарастырады.
Зертханалық сабақ № 15
Тұқымдық бидай дәнінің сапасының көрсеткіштері және оны анықтаудың
тәсілдері.
Дәннің егістік сапасы көптеген көрсеткіштермен сипатталады.
Тұқымдарды органолептикалық бағалалау. Мемлекеттік дәндік инспекцияға
қаппен келіп түсетін үлгіні органалептикалық бағалайды және өлшейді.
Тұқымдарды сыртқы пішініне қарап (түсіне, жылтырлығына, қабыршығының
қатпарлануына, егістік зиянкестерімен зақымдануына және т.б.) және иісі
бойынша бағалайды.
Мұндай қадағалау дәндік материалдың сапасын дұрыс бағалайды, дәндердің
қалыптасу процесі туралы белгілі ойды қалыптастырады, жинау науқанында
дәнге ауа-райының әсерін, дәндердің зиянкестермен, түрлі аурулармен
зақымдануын түсіндіреді. Дәннің өзгерген түсі (қараюы, торшықтануы) және
иісінің таралуы дәннің дұрыс сақталмауының себебінен болады.
Дән тазалығы. Дәндік материал партиясындағы негізгі дәннің құрамы, сол
сияқты аспаға пайыз бойынша алған анализге арналған негізгі дән
мәдениетінің массасы дән тазалығы деп аталады.
Дәндердің тазалығын зерттеу үшін ұзындығы дәннің тегіне байланысты
болатын екі аспаға саламыз.
Аспаны дәннің негізгі мәдениетіне және қалдыққа бөледі. Дәннің негізгі
мәдениетіне берілген дәннің зақымданбаған мәдениеті жатады. Оларға сонымен
қатар берілген мәдениеттің зақымданған дәні де қабығы жоқ дәннің жартысыда
жатады. Алайда орташа жағдайда егінді жинағанда қабықсыз және залалданған
қабықтары бар дәндер саны көп болмайды. Сонымен қатар, дәндердің отырғызу
мөлшері дәннің егу жарамдылығын анықтаумен бекітіледі. Кейбір дәндердің
негізгі мәдениеті бос және аязға төзімді деп санайды. Зерттелетін
дақылдардың барлық сапалы емес дәндерін қалдыққа жатқызымыз: 1. Орнатылған
размерлі елеуіштен өткен ұсақ және солғын тұқымдар; 2. Солғын дәндерді (өте
бүріскен, орташа тұқымның үштен бір бөлігін алады); 3. Түбіршігі өскен
немесе көлемі дәннің жарты бөлігіне тең дәндер; 4. Шіріген дәндер; 5.
Басылған және жаншылған дәндер; 6. Сынған және зиянкестермен зақымданған
дәндер. Дәні жартылай аз немесе аз болады, қабығы жоқ болады.
Қалдыққа сонымен қоса қоспаларды да жатқызады, олар келесідей
фракциялардан тұрады: 1) арамшөпті өсімдіктердің барлық тұқымдары; 2)
мәдени өсімдіктердің барлық тұқымдары, таза және зақымдаңған түрлері; 3)
саңырауқұлақтардың бас қалпағы және бөліктері; 4) нан запасының тірі
зичнкестері және олардың тірі дернәсілдері; 5) жер кесегі, тастар,
кеміргіштер мен жәндіктер; 6) сабағының жемістік және тұқымдық қабығының
сынуы, гүлдік қабатының жойылуы, өлген зиянкестермен дернәсілдер.
Қалдықтың барлық фракциялары отырғызу материялының сапасына қатты әсер
етеді. Сөйтіп, арамшөпті өсімдіктердің дәндері топыраққа түсе отырып,
отырғызылған заттарды және жаңа егістік партияларын ластайды. Сонымен қоса
мәдени өсімдіктер дәндерінің болуы да кері әсер етеді. Әсіресе, дәнде
каронтинді арамшөптердің болуын мұқият бақылайды.
Әртүрлі саңырауқұлақтардың склероциясы, бас қалпағы және бас кесегі
өсімдіктің ауруының көзі болып табылады, сондықтан олардың құрамы қатаң
нормаланады. Отырғызу материалының кейбір түрлері үшін олардың болуы
жіберілмейді. Әсіресе, бөліктердегі бидай.
Нан запасының барлық тірі зиянкестері - жәндіктер отырғызу
материалдарына жіберілмейді, ал тұқым партияларында кененің болуы оның
дәрежесін 3-ші дәрежеге дейін түсіріп тастайды. Қалған қоспалар біркелкі
отырғызуға кедергі жасайды, сақталуын төмендетеді және отырғызу нормасына
әсер етеді.
Қалдықтың 1 данасында 1 кг арамшөп тұқымдарының және дәнді дақылдар
дәндерінің саны есептеледі. Бас қоспасы, склероциналар споралары және басқа
саңырауқұлақтарды жеке өлшейді және пайыз бойынша білдіреді.
Бөліктегі есептелген қоспаларды, бас қалпағының құрамындағы массалық
споралардың кернейін және басқа саңырауқұлақтардың склероциясын былай
анықтайды: а) дән дақылдарынан анализ үшін 10 г-нан көп орташа үлгі бойынша
алынған аспаны таңдаймыз; б) дәнді дақылдарында 10 г-нан және одан аз аспа
массасында 5 г таңдаймыз.
Каронтинді арамшөптердің болуын және болмауын барлық дақылдарда
орташа үлгі бойынша анықтайды. Егер қалдық 1-ші және 2-ші кластардан масса
бойынша нормадан аса, қалдық топтарды бөледі.
1000 дәннің массасы. Дәндік материалдың сапасын сипаттайтын, оның
ірілігі мен толықтығын көрсететін ең маңызды белгілердің бірі.
Дәндердің аурулармен зақымдануы. Ауыл шаруашылығында өсімдіктердің
ауруы үлкен шығын келтіреді, егіс мөлшерін төмендетеді және сапасын
түсіреді. Өсімдіктердің негізгі аурулары тұқым және топырақ арқылы
таралады. Дәннің зақымдалуы келесі тәсілдермен зерттеледі: макроскопиялық,
ценртифугалау, биологиялық, люминистенция арқылы. Анализ нәтижесін пайыз
бойынша немесе бі бөлікке 1 кг дәннен көрсетеді.
Макроскопиялық тәсіл. (Дән үлгісін жай көзбенде көруге болады)
Фитогенді саңырауқұлақтардың қыстық түрін анықтайды, бас қалпағын және
қалпағындағы споралардың үгіндісін анықтайды.
Центрицугалау тәсілі дән бетіндегі саңырауқұлақтардың спораларын
анықтайды. Оларды сумен мұқият шайқау барысында үлгіден табады. Шайылған
суды центрифугалау пробиркаға құйып, 3 минуттай ценртифугалайды. Тұнбаны
тұндырады, пипеткамен тамшы алып, заттық шыныға салады және препаратты
микроскопта көреді. Әрбір пробиркадан 5 препаратты қарастырады. Бұндай
тәсілмен, злакты мәдениеттердегі және сарымсақтағы спораларды көре алады.
Биологиялық тәсілді саңырауқұлақ пен бактерия дәнінің ішінде болған
жағдайда ғана қолданылады. Ол дәндердің ылғал камерасында немесе қоректік
орталарда өсумен шектеледі.
Петри, Кох стерильді ыдыстарында өсімдік ылғал камерасын құрады,
түбіне ылғалды стерильді фильтрлі қағазын, марлы немесе құм салады.
Түсірілген дән үлгілерінің аурумен залалданғанын анықтау үшін дән
үлгілерінің тазалықты анықтағандай массасын алып аспаға салады. Аспадан
қалдықты бөліп алады. Негізгі мәдени дәнді шыныға салып, араластырып және 4
үшбұрышқа бөледі. Әрбір үшбұрыштан 25 дәннен санап алады. Анализ үшін 4
үлгінің әрбірінен 50 дәннен алады. Бұл дәндердің беті стерилизацияланады, 5
мин 0,5 пайыз KMnO4 ерітіндісінде немесе 1 мин 95-96 пайыз спиртте сала
тұрады. Бұндай өңдеуде дәндердің бетіндегі барлық микроптар өледі.
Стерильденген дәндерді ылғалды камераға салады. Белгілі уақыттан кейін
оларды қарастырып, жұмсақ жасушаларының бактериялармен зақымданғанын
анықтайды.
Дәннің анализі үшін қоректік орталардың әртүрлі қатты орталары
қолданылады. Оларға стерильді дәндер жайылады (4 үлгі 50 дәннен).
Қарастыруды рет бойынша 3 күннен бастап анализ біткенше қарастырады.
Алдын-ала анализ үшін люминистентті тәсіл қолданылады. Негізгі дәнді
дақылдарды қара қағазға салып, ультракүлгін жарықтағышқа салады. Бидай
дәнінің сау түріні көкшіл, қою көк немесе көк күлгін түсте жарқылдайды.
Зақымданған дән басқа түсте болады. Мыс, бұршақ дәні аскохитоз және
фузориозбен зақымданғанда күңгірт қоңыр қызыл түсте болады.
Дәннің ұқсастығы және өсіп-өну энергиясы. Себулік сапасының
көрсеткіштері ішінде дәндердің ұқсастығы мен өсіп-өну энергиясы маңызды
орын алады. Дәннің ұқсастығы мен өсіп-өну энергиясы жақсы климаттық
жағдайда және агротехника дұрыс болғанда үнемі жақсы өнім береді.
Егулік пен себулікке жарамды дәндердің мөлшеріне қарай ұқсастықты
анықтайды. Дәннің ұқсастығы дегенде олардың қалапты дамыған өскін беретін
қасиетін түсінеді.
Дәннің ұқсастығы оптимальды жағдайларда мемлекеттік стандарт бойынша,
өнім шығуы бойынша анықтайды. Ұқсастықпен қатар дәннің өсіп-өну
энергиясында анықтайды. Дәннің өсіп-өну энергиясы деп олардың тез және
біркелкі өсіп-өнуін айтады.
Осы көрсеткішті анықтау үшін 100 дәннен тұратын 4 үлгі алады, ал
жемдік арахис, бұршақ, асбұршақ және асқабақ дәндерінен 50 дәннен тұратын
үлгі алады.
Дәндерді өндіру және Петри табақшаларына кварцты құм немесе фильтрлі
қағазға салып орналастырады. Дәндерлі өндірітін орындар стерильді болуы
қажет. Дәндерді орналастырмас бұрын оларды ылғалдандырады.
Ұқсастық және өсіп-өну энергиясының мерзімі стандарт бойынша
нормаланады. Өсіп-өну энергиясы мен ұқсастықты анықтағанда қалыпты өскен
дәндерді ұқсас деп есептейді. Оларға дамыған өсінді және түбірлі өсінді
берген дәндер жатады. Олардың ұзындықтары дәндердің түрлі тұқымдас түріне
байланысты. Мысалы, бидай мен қарабидайдың ұқсас дәндеріне қалыпты дамыған
түбірі бар және негізгі түбірдің өлшемі дәндердің ұзындығынан кем емес, ал
өсіндісі дән ұзындығының жартысынан кем емес дәндерді жатқызады.
Ал ұқсас емес дәндерге: өспеген, ісінген дәндер, сондай-ақ ісінбеген,
ісінбей қалған қатты дәндер, шіріген дәндер, қалыпты өспеген дәндер және де
түбірі жоқ немесе тамыры жоқ дәндерді жатқызады.
Өсу күші. Өсіп-өну энергиясы және ұқсастығымен қатар дәндердің егіндік
қасиеттерінің көрсеткіші болып, оларға топыпақ бетіне шығып, жақсы жеміс
беруі үшінқосымша көрсеткіштердің бірі өсу күші болып табылады. Бұл
көрсеткішьі анықтау қажеттілігі зақымдалған дәндерді анықьау кезінде туады.
Өсу күшін бір сұрыпты партиялардың басқа көрсеткіш бойынша ұқсастығы
кезінде салыстырмалы түрде анықтайды.
Дәннің өсу қабілеттілігі. Физикалық жетілмеген дәндерде және төменгі
температурада сақталған дәндерде көптеген жағдайларда біркелкі өну
байқалмайды, сондай-ақ кейде қысқа мерзім ішінде дәннің өсу қабілеттілігін
білу қажет болады. Сондықтан ұқсастықты анықтаудың стандартты әдістемесін
қолдана алмаймыз. Осындай жағдайларда дәндердің өсу қабілеті деген
көрсеткіші анықталады. Ол әдетте дәндік материалда тірі дәндердің болуымен
сипатталады. Ал тірі дәндерді өлі дәндерден ажырату тәсілі оларды
тетразолмен немесе фуксинді қышқылмен бояу арқылы анықтауға негізделген.
Тірі дәндер қызыл немесе малина түске боялады, өлі дәндер боялмай
қалады.
Себулікке жарамдылық таза және біркелкі ұқсас дәндердің үлгідегі
пайызы бойынша анықталады. Оны мына формуламен анықтайды.
Х=АБ/100
Бұл көрсеткіш себулік нормасын дұрыс есептеуге және одан жақсы өнім
алуды қамтамасыз етеді.
Дәннің ылғалдылығы. Жоғарыда айтылып кеткендей дәндердің ылғалдылығы
оның қауіпсіз сақталуының аса маңызды көрсеткіштерінің бірі болып табылады.
Дәннің сақталуы кезіндегі жоғары дәрежедегі ылғалдылық пен жағымсыз
температура оның себулік қасиеттерін төмендетуі мүмкін.
Дәннің зиянкестермен зақымдануы. Дәннің зиянкестермен зақымдану
дәрежесін жоғары бөлімдердегі әдістермен анықтайды.
Кенелер үшін зақымдану дәрежесі азық-түлік дәндерінің зақымдану
дәрежесімен бірдей. Сонымен қатар, далалық зиянкестермен зақымданған астық
тұқымдар үшін құрамындағы зиянкесті анықтаудың ерекше әдістері бар.
Құрамындағы тірі зиянкестер немесе олардың лечинкалары бар дән партияларын
себулікке қолдануға тиым салынады.
Дән сұрыпының тазалығы. Дән сұрыпының тазалығын және олардың сұрыптық
атауының сәйкестігін түрлі әдістермен анықтайды. Көпшілік жағдайда дән
сұрыппының тазалығын сыртқы түріне қарап анықтайды. Сондай-ақ дәндерді
микроскоп арқылы зерттеу әдісі қолданылады. Дегенмен көпшілік жағдайда дән
сұрыппының тазалығын химиялық әдіспен анықтау кеңінен таралған. Қазіргі
кезде дән сұрыпының тазалығын анықтауда люминисцентті әдіс қолданылады. Ол
әдіс мынаған негізделген: дән немесе дән өсіндісі жай жарықта түсі бойынша
айырмашылығы білінбейді, ал ультракүлгін сәуле түскенде дәндер түрлі түсті
жарқырау қасиетіне ие болады.
ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
Тәжірибелік сабақ № 1
Астық түйірді бақылау.
Өнеркәсіпте технологиялық бақылау цех құрастырған және оны бас
инженер бекітеді. Кесте бойынша жүргізеді. Кесте төмендегілерді
анықтау керек:
1) бақылау нысанын (үрдістерді анықтау кезеңдерініңжүйелерін,
маңыздылығын астық түйірі мен өнімдерін сақтау орындарын).
2) сынаманың орны мен әдісі.
3) анализ әдістері мен көрсеткіштер.
4) бақылау кезеңділігімен ұзақтығы.
Астық түйірі мен астық өнімдерінің дәнінің ұзақтылығы
зертхананың жабдықталуы мен әдіске байланысты. Сонымен қатар,
біліктілігі жоғары мамандар қажетті. Жақсы нәтижені алу үшін еңбекті
ұйымдастыра білу керек. Олар астық түйірін қабылдау, оларды тазартуда
да бақылау кезінде келтіру, сақтау және басқа операциялар кезінде
конвейерлі ағымды әдіс арқылы қолданылады. Ағымды әдіс зертхана
жұмысшыларына арнайы орны жеке-жеке тапсырмалармен беріледі. Ол кезде
жұмысшыларға тек бір немесе бірнеше функциясы орындауға тура келеді.
Ол жұмыстың күрделігі мен орындау ұзақтығына байланысты. Сақтау
қоймаларын бақылауды тәжірибелі лаборанттарды тағайындайды. Оның
жұмысының нәтижелігі, оның тиянақтылығына көп әсер етеді. Әр
бақылау нәтижелерін бақылау журналдарына жазып отыру арқылы
қадағалап есептеп шығады. Нәтижелерді рәсімдеу жүйесі сапасының
қарастырып, толығымен қадағалау нан өнімдерін дұрыс сақтауына тура
жанама жұмысшылар үшін ыңғайлы болу тиіс қоймаларда астық түйірдің
барлық көрсеткіштер жағдайы хронологиялық реттіліктерін тексеру күні
әр қойма секция бойынша және әр қабат бойынша жеке қадағалау
журналдарына түсіп отырады.
Тәжірибелік сабақ № 2
Астық түйір балғындығынның көрсеткіштері.
Жұмыс мақсаты: Астық түйір түсі, жылтырлығы, иісі, кей
жағдайда дәмін ажырата білу.
Сақталатын астық түйір жағдайы мен толық құнды қасиеті оның
балғындық көрсеткіштері түсі, жылтырлығы болып табылады. Жас астық
түйір қалыпты дәм болады. Кеткеннен кейін жылтыр түс пайда
болады. Түс, иіс, жылтырлықтың өзгеруі сақтау, кептіру, тасымалдау,
жинау және жетілдіру кезінде жағымсыз әсерлер болуы мүмкін. Дақ,
қарайған, түсін жоғалтқан астық түйір массасында көптеген
микроорганизмдерді жетілдіретін қажетсіз үрдістердің дамуын
куәландырады. Егер астық түйір түсі өзгеретін болса, тереңірек
қарап биохимиялық және технологиялық өзгерістердің пайда болғанын
көруге болады. Сонда да аныктауға алынған сынамалардың барлығын астық
түйір иісі мен түсінің жағдайын мұқият қарау нәтижесінде астық
тарауда болатын жағымсыз үрдістерден басталатынын анықтап, астық
саласына нұқсан келтірмеу үшін оған шаралар қолданылады. Дәмін
анықтау үшін сынамалы жару арқылы көреді. Ол әрі қарай кері әсерін
тигізеді. Сондықтан астық балғындығын иісі мен түріне қарап бакылау.
Астықтың иісі мен түсін нан қорлары бүлдіргіштермен зақымданбағанын
арналған астық түйір партисына сынамаларды алып анықтайды.
Тәжірибелік сабақ № 3
Бидайдың біртектілігін анықтау
Жұмыстың мақсаты. Бидайдың сапалық көрсеткіштерінің бірі дәннің
біртектілігін анықтау әдісін меңгеру.
Жабдықтар: Тесік ені 2,8; 2,5; 2,2; 2,0; 1,7мм болатын илегіш, ВЛТ-200
немесе ВЛТК-500 техникалық таразы, ЛР-3 зертханалық рассев чашкалар.
Анализ. Бидай сынағының салмағы 100 г болатын бидай сынамасын 0,5г
дәлдікке дейін өлшейді де, елеуіштерде елейді. Елеу үшін бір елеуіштен
екіншісіне кезекпен ауысып отыратын поддондар құрылған (1,7*20; 2,0*20;
2,2*20; 2,5*20; 2,8*20 мм). Илеуіштер жинағын беті тегіс үстелдерге
орналастырады. Сілкілеусіз илеуіштердің тесіктерінің ұзындығының бағыты
бойынша қайтымды қозғалыс арқылы илеуді жүргізеді.
Илеуіштің ауытқуы – 100 мм. Илеу ұзақтығы 3 мин (110...120 қозғалыс
кезінде 1 минут).
Илеу аяқталғаннан кейін әр илеуіште қалған қалдықтардан стандарттарға
сәйкес бидай және арпа қоспалары, соғылған бидайлар және де басқа да
дақылдардың қоспаларын (бидайдың біртектігін анықтау кезінде астық түйірді
аяз шалған болса, оны есептемейд») алады. Сосын әр илеуіштен таза
бидайлардың қалдықтарын және төменгі илеуішке өткен ұсақ бидайларды
өлшейді. Пайызбен көрсетіліп алынған деңгейдегі тұтас бидайлар сынамасына
қоспаларды есептеу үшін салады. Бұл оның, яғни бидайдың біртектілігін
көрсетеді.
Есептеу мысалы, 100 г бидайды себу кезінде елеуіште қалғаны
|2,8*20 мм тең |10,0г немесе 10,5% |
|2,5*20мм |18,8 г немесе 19,8% |
|2,2*20мм |40,2 г немесе 42,3% |
|1,7*20мм |20,7 г немесе 21,8% |
|1,7*20м |5,3 г немесе 5,6% |
Барлығы 95,0г 100%
Қоспалары 5,0 г
Қорытынды 100,0г
Астық түйір қосынды массасы бойынша екі аралас илеуіште шығу
сынағының біртектілігін пайызбен үш топқа бөледі;
Жоғары - 80%-тен артық
Орташа – 75-80% дейін
Төмен - 70%-тен төмен
Осымен қоса, бидайлардың қалдығын елеуіштің тесіктерінің өлшемін
көрсетеді. Бидайдың біртектілігі өлшем бойынша бірдей болуымен сипатталады.
Ол ұн зауыттарында өңдеу және отырғызу кезінде үлкен мәнге ие болады.
Тәжірибелік сабақ № 4
1000 дән массасын анықтау әдістері
Жұмыстың мақсаты: Осы әдістің негізі бидай өлшендісін өлшеуге
негіздеуге, толық дәнді бөліп алуға, қалдықты өлшеуге, толық дәнді санауға
негіздеуге, сосын оның саны бойынша толық дән массасына бөлуге, сосын 1000
дән бойынша әдіс қорытындысын шығаруға үйрету.
Құрылғылары. Бөлгіш. Зертханалық таразы жалпы қолданылу шегі ±10,00 мг
жіберіледі. Дәнді санауға арналған құрылғы ("Нумиграл" фотоэлектрлі
есептегіш және басқа есептегіштер). Бөлшектің тақташасы, штамб және пинцет.
Орташа үлгіден дән өлшемдісін бөліп алады. Оның массасы зерттелетін
мәдениеттің 500 дәнінің массасына жақын, және жіберілетін өлшеу шегі ±10,00
мг өлшемдіден толық, дәндерді теріп алады, ал қалдығын жіберілген шегі
±10,00 мг өлшейді. Өлшемді массасынан қалдық массасын алу әдісімен бітеу
дән массасын анықтайды.
Өлшемдіден таңдап алынған бітеу дәндерді құрылғыға тесілі есептегіш
көмегімен немесе қолмен есептейді. Әрбір анықталғанды екі параллель
өлшемдімен жүргізеді.
Қорытындыларды өңдеу.
1000 дәннің массасын грамдалған дәннің фактілі ылғалдылығы бойынша
мына формуламен анықтайды:
мор=m*1000/N
мұндағы: m-бітеу дән массасы, г;
N-массадағы бітеу дән, шт.
Соңғы қорытынды үшін орташа арифметикалы екі 1000 дәннің массасы үшін
қорытынды анықталады, егер айырмашылық пайыз бойынша жоғарыламаса:
10 – 1000 дәннің 25,0 г массасы болса,
6 – 1000 дәннің 26,0 г және одан көп массасы болғанда.
Граммдағы 1000 дәннің массасын (Mc) құрғақ зат үшін мыны формуламен
анықтайды:
Mc=m(1000-ω)/100
Мұндағы : ω- дән ылғалдылығы.
Егер айырмашылық жіберілетін нормадан жоғары болса, онда анықтауды
қайталайды және соңғы қорытынды ретінде орташа арифметиканы қорытындының
екіншісін алады. Егер олардың арасындағы айырмашылық жіберілетін нормадан
аспаған жағдайда.
Алынған қорытындыны домалақтау келесідей болады: егер бірінші
лақтырылатын санымыз 5-ке тең немесе үлкен болса, соңғы сақталатын санды
бірге үлкейтеді. Егер 5-тен төмен болса, онда оны өзгеріссіз қалтырады.
1000 дән массасының соңғы қорытындысын былай көрсетеді:
- екіншісін ондық белгіге дейін – егер 1000 дән массасы 10 г-нан төмен
болса;
- біріншісін ондық белгіге дейін – егер 1000 дән массасы 10 г-нан
жоғары болса, бірақ та 100 г –нан жоғары емес;
- бітеу санға дейін - егер 1000 дән массасы 100 г-нан асса.
Тәжірибелік сабақ № 5
Бидайдың шынылығын анықтау әдістері
Жұмыстың мақсаты: Бидайдың шынылығын анықтау арқылы оның сапасына баға
беруді және әдістеменің қалай жүргізу қажеттілігін меңгеру.
Жабдықтар: Диафоноскоп ДСЗ-2 кассетасымен және ДСЗ-2с маркалы
счетчигімен, зертханалық таразылар, шпатель, құрастырылатын тақта, бритва.
Зерттеуге дайындау: бидайдың орташа үлгісінен 50 грамм мөлшерінде
бидай немесе күрішті алып оны бөгде қоспалар мен бидай қоспаларынан
тазартады.
17,0% ылғалдықтағы бидайды 500С артық емес температура кезінде ЛСА
зертханалық шкафында немесе термостатта, кептіру шкафтарында кептіреді.
Тазартылған бидайдан 10 г өлшеп алады.
Зерттеуді жүргізу: Диафаноскоп кассетасына жүз бидайды салады да,
кассетаны диафоноскоптағы өз орнына қояды. Диафоноскопты қосқанда
кассетаның астынан жоғары вольтты жарық түсіру арқылы анықтайды. Жарық
түскен кезде шынылықтың үш түрі бойынша ажыратуға болады.
1. Шынылықты
2. Жартылай шынылықты
3. Ұндық
Қолмен анықтаған кезде 100 бидайды бөліп алып, бритва көмегімен екіге
жарады. Бір бөлігіне қарағанда мөлдір болып тұрса, шынылы, жартысы ұнды
болған кезде жартылай шынылы, ал толығымен ақ болғанда ұнды деп ажыратады.
Бидайдың жалпы шынылығын пайыздық қатынаста формула бойынша табуға
болады:
[pic]
Мұндағы, Пс – толығымен шынылықтағы бидай саны, дана
Чс – жекеленген шынылықтағы бидай саны, дана
Тәжірибелік сабақ № 6
Клейковина сапасы бойынша бидай ұнының сапасына баға беру.
Жұмыс мақсаты. Клейковина сипаттамасының санымен сапасы бойынша ұн
сапасын бақылау әдістемесін игеру.
Қондырғылар және құрылғылар. 1-ші класты дәлдіктегі техникалық
таразы; ИДК-1 қондырғысыз 25 мл өлшейтін цилиндр; 00С-500С-қа дейін
температураны өлшейтін термометр. Фарфорлы келі-келсап қақпақты;
қалақшаға немесе пестик; орамал.
Жалпы жағдайы. Клейковина – бұл гидротирленген гель, бидай ұнынан
жасалған қамырды жуған кезде қолда қалып қояды. Клейковина негізінен
ақуыздардан, аздаған крахмалдан, жасушалардан, майлардан және минералды
заттардан тұрады. Қара бидай ұны нан клейковинаны ерекше әдісті
қолдану арқылы алуға болады.
Ұндағы клейковинаның құрамы созылмалылығы бидай ұнының нан пісіру
қасиеттеріне тәуелді. Сондықтан ұндағы клейковинаның саны мен сапасына
баға беру қажет.
Мекеменің ережелеріне сәйкес, диірмендегі технологиялық үрдісті
жүргізу шарттарына байланысты, клейковина мөлшері төмендегідей: жоғарғы
сұрып ұнында – 28%ден төмен емес, 1-ші сұрып - 30% аз емес, 2-ші сұрып
– 25 аз емес, обойлы - 20% аз емес болуы керек.
Сапасы бойынша клейковина ІІ-ші топтан төмен болмауы керек.
Әдістемелік нұсқаулар. Жұмысты әрбір студент өз бетінше орындайды.
Ұзақтығы 2 сағат.
Ішкі клейковинаның саны мен сапасын анықтауда МЕСТ 9404-60
келтірілген әдістемені қолданады. Осы стандартқа сәйкес клейковина
сапасы түсі бойынша сипатталады (ашық, сұрт, қою), созылмалығы (қысқа
10 см-ға дейін, орташа 10-20 см; ұзын – 20дан жоғары) және созылмалы
(жақсы, қанағаттанарлықтай және қанағаттанарлықсыздай). Клейковина түсі
жуғаннан кейін бірден анықтайды.
Клейковинаны созылмалыққа анықтау үшін жалпы массадан 4 г өлшенді
алады, саусақтармен жыжиды, шарик жасайды да ыдысқа температурасы 18+-200С
су құйып 15 мин салады. Бұдан кейін ол шарик созылады.
Созылмалығын бастапқы клейковина қалпына келу уақытына байланысты
анықтайды.
Жақсы созылмалы клйековина өзінің бастапқы қалпына толығымен
келеді. Қанағаттанарлықсыз мүлдем бастапқы қалпына келмейді, ал
қанағаттанарлық осы екеуінің ортасында.
Созылмалығына байланысты 3 топқа бөлінеді: І – созылмалығы жақсы
клейковина, созылуы бойынша – ұзын немесе орташа, ІІ – жақсы созылатын
клейковина, созлуы бойынша – қысқа; ІІІ – аз созылмалы клейковина -
созылуы аз, қысқа, созған кезде үзіліп кетуі мүмкін.
Сонымен қатар, сапалы клейковина сипаттамасына зертханада ИДК-1
құрылғысын қолданады, бұл қондырғы нақтылы көрсеткіштер береді. Оны
қолданған кезде жуылған клейковинадан 4 г өлшенді алып 18+-200С
температурада 15 мин жатқызып қояды.
Осы уақыт біткенге дейін клейковина шаршы қондырғы үстеменің
ортасына орналасады, сол кезде «Пуск» кнопкасын басып 2-3 секунд ұстап
тұрады. Осы кезде жүк клейковинаға жайлап түседі. 300С өткеннен
кейін автоматты түрде ауысуы тоқтайды, «Отчет» жанады. Құрылғыдағы
нұсқама шаманы көрсетеді, кей кездері клейковина қасиетін жақсартады.
Клейковинаның градация топ бойынша сапасы кестедегі көрсеткіштер бойынша
жазылуы тиіс.
Сынақтан кейін клейковина шаригін үстелден алынып, үстелді
құрғатып сүртеді. Сынақ алдында қондырғыны ток көзіне қосу керек,
жұмыс бастамасытан 20 мин бұрын қосамыз, жұмыс барысында ол желіге
қосылып тұру керек.
12-кесте. ИДК-1 қондырғысын пайдаланған кезде клейковина сапасы:
|Құрылғы көрсеткіші |Клейковина сапасының|Клейковина сипаттамасы |
| |тобы | |
|45-н төмен |ІІІ |Өте мықты |
|45-65 |ІІ |Мықты |
|68-85 |І |Орташа |
|85-105 |ІІ |Қанағаттанарлықтай, әлсіз |
|105-120 |ІІІ |Қанағаттанарлықсыздай, |
| | |әлсіз |
Жұмысты орындау тәртібі. Әрбір студент ұнның сұрпы бойынша сынама
алу керек. Осы сынамадан 25 г өлшенді алып фарфорлы ыдысқа салып 13
мл су қосады.
Біркелкі қамыр массасы алынғанша араластырады. Дайын болған
қамырды домалақтап ыдыста 20 минутқа қояды да үстінен әйнекпен жауып
қояды. Осыдан кейін ақырын ағып тұрған суда клейковинаны жуады.
Клейковинаны жуу оның қабықшалары толығымен жуылып болғанша
жүргізіледі. Қосымша тексеру – «көп сынама» бойынша тамшылары арқылы
сынау, клейковинадан сығу кезіндегі судың құрамында крахмалдың бар
болуына бұл үшін клейковинадан қалған тамшыға KJ қосамыз. Көк түстің
жоғалуы крахмалдың толығымен жоғалуының нәтидесі. Жуылған клейковинаны
өлшеу арқылы анықтайды.
Клейковина құрамының күштілігін анықтау үшін массасы 4 г өлшенді
алады, оны домалақтап біреуін ИДК-1 құрылғысынды сынайды, берілген
әдістемеге сәйкесінше МЕСТ 9404-60 бойынша екіншісін сынайды. Нәтижелерді
кестеге енгізуге болады.
13-кесте. Ұнның клейковинаның саны мен сапасының нәтижелік бағасы
|Ұн |Клейко-вин|Түсі %|Сапалы баға |
|сұрыпы |а мөлшері | | |
| | | |Созылма-лығы|Созылма-лығы|Стандарт |ИДК-1 |
| | | |, см | |бойынша |құрылғысының |
| | | | | |топ |бірлігі |
| | | | | | | |
Клейковин сапасын анықтағаннан кейін берілген сұрып бойынша
сапалық – сандық клейковина көрсеткіштері арқылы, ИДК-1 құрылғысы
көмегімен стандарттық әдіспен алынған бағалармен салыстырады.
Тәжірибелік сабақ № 7
Күлділігін анықтау әдістері.
Жұмыстың мақсаты: Бидайды қабылдау барысындағы сапа көрсеткіштерін,
оның ішіндеу күлділікті анықтау әдістерін меңгеру.
Сату мақсатындағы бидай және өңдегендегі өніміндегі күлділігін
анықтау әдісін нағыз стандарт орнатады. Ол әдіс крахмал, өндірістік
крахмалға қолданылмайды, сонымен қоса бидай және оның өніміне, жемдік
мақсатқа қолданылатын және егуге арналған бидайық және бұршақтық
мәдениетке де.
Реактивтер: 95% этил спирті; тұз қышқылы; дистильденген су;
техникалық хлорлы кальций 450; техникалық силикагель.
Құрылғылар. Диірмен, торлы сымтемір. Тесуге арналған тигель.
Муфильдік пен желдеткішімен. Эксикатор. Зертханалық таразы. Жылу тұрақты
пластина.
Анализді өткізу тәртібі.
Тигельді дайындау. Тигельді қайнаған тұз қышқылында өңдеп, оны
сумен жуады. Қолданбай тұрып тигельді муфильді пеште 9000С теседі.
Сосын тигельді бөлме температурасында суытады. (1 сағатқа)
Ылғалдығын анықтау. Ылғалдығын ұсақтаған соң МЕСТ 29413 бойынша
анықтайды.
Өлшенді дайындау. Үлгіден келесі өлшендіні алады: А) 5-6 өнім, 1 %
құрғақ заттағы күл; Б) 2-3 өнім, 1% күлден көп құрғақ затқа. Өлшенген
өлшендіні тигельге салады.
Күлденуі. Өлшенді біркелкі күлденуі үшін алдын ала 1-2 см2 этил
спиртімен ылғалдандырады. Есігі ашық муфельді пешке тигельді
орналастырады, өлшенді күйген соң, тигельді муфельді пег ішіне 9000С
температураға орналастырады. Күлдену барлық өлшенді өртенгенде болады.
Күлдену деп өлшенді ақ болғанын айтады, ол 2 сағ созылады.
Қорытындыны өңдеу.
Күл мөлшері Х, % құрғақ затқа берілген
х = m1 * 100 / m0 * 100 / 100 - H
m0 - өлшенді массасы, Г
m1 - қалдық массасы, г
H – үлгі ылғалдығы, %
Лабораториялық зерттеу қорытындысын жасау.
Анализ әдісінің дәлдігін стандартқа сай тексеру керек.
Тәжірибелік сабақ № 8
Құлау санын анықтау
Жұмыс мақсаты. Дәнді дақылдар үшін құлау санын анықтау тәсілін,
олардың альфа амилазаның белсендігін сипаттау үшін қолданады.
Жұмысты орындау тәртібі
Құлау саны жалпы уақыты секундта болады,
вискозиметриялық пробирканы қайнап жатқан суға батырған мезгілден
басталады, суспензияны вискозиметра араластырғышымен араластыру үшін
қажет және бұл суспензияның судан және ұнның тұтастай тартылған
дән құлауы үшін керек.
Тәсілдің маңызы.
Ұнның сулы суспензиясының тез клейстеризация немесе тұтастай
тартылған дәннің сулы моншада және келесі крахмалдың альфа
амилазасының жану деңгейін сынама құрамында анықтайды.
Реактив. Дистелденген су немесе эквивалентті таза су.
Жабдықтар. Сулы монша биіктігі 20 см және диаметрі 15 см,
вискозиметр пробиркасы үшін тығын мен ұстағыш, қысқышпен,
кондисатормен бу беруді төмендетеді. Электрикалық қуаттылығы 600 Вт
ысытқыш диаметрі сулы монша диаметрінен аспауы керек. Вискозиметр
араластырғышы металды өзімен ол екі шектегішпен шектелген стержень
және төменгі бөлігінде дөңгелектері бар. Араластырғыш эбонитті
төлкеде жатық қозғалады және оның массасы төлкесіз (25,00±0,05)г
құруы керек. Вискозиметриялық прецизионды, цилиндриялық пробиркалар
әдейі жасалған шынылар келесі өлшемдері ішкі диаметрі 21,00±0,02 мм
сыртқы диаметр 23,80±0,25 мм, ішкі бөліктің биіктігі 220,0±0,3 мм.
Вискозиметриялық пробиркалар үшін резиналық пробиркалар. Сыйымдылығы
250±0,2 см³ пипетка. Автоматикалық сигналмен есепші және дұрыс
араластыру ырғағын қамтамасыз ететін секундомер. Таразы. Ылғалдылығы
30% аспайтын тартылған өнім үшін балғалы диірмен. Тесіктері 800
мкм өлшемдегі сита.
Жұмыс барысы
Сулы моншада деңгейге дейін дистелденген су құяды, ыдыстың
жоғары жағынан 2-3 см орналасады. Суды қайнауға дейін жеткізеді
және оны барлық талдау уақыты бойы қатты қайнау қалпында сақтайды.
Құлау санына судың қайнау температурасы әсер етеді, кезегіне
атмосфералық қысымға тәуелді. Қайнау нүктесі 97 °С жетеді, бұл
теңіз деңгейінен жоғары биіктегі ерекшелігі 10 % дейін негізгі
құлау санының маңызының жоғарлауына әкеледі. Сондықтан судың қайнау
температурасын 100°С дейін жеткізу маңызды, оған этиленгликоль немесе
глицерин қосады.
Сынаманы талдау үшін вискозиметрдің пробиркасына орналастырады
және температурасы 20±5°С пипетка көлемі арқылы 25 м³ су қосады.
Пробирканы резиналы тығынмен жабады және 20 рет немесе одан да көп
біртекті суспензия алғанға дейін араластырады.
Тығынды алып вискозиметр араластырғышының дөңгелектерімен пробирка
қабырғасына жабысқан ұн бөлшектерінің немесе тартылған өнімді
жалпы масса суспензияда алып тастайды.
Вискозиметриялық пробирканы оған орнатылған араластырғышпен бірге
қайнап жатқан сулы моншаға пробирка ұстағышының тесіктері арқылы
орналастырады.
Пробирка сулы моншаның жалған түбіне тигенде автоматты түрде
есептегіш қосылады. Пробирканы және эбонитті төлкені айналып тұрған
қысқышпен қадайды. Вискозиметриялық пробирканың төмен түсіруінен 5с
кейін қолмен суспензияны секундта екі араластыру қозғалысының бір
қозғалысы төмен және бір қозғалысы жоғары құралады.
Әрбір араластыру қозғалысында төменгі және жоғары араластырғыш
шектегіштері А эбониттті төлке және В төмендеу түбінің төлкенің
жоғары бөлігін тиюі қажет, яғни араластыру қозғалысының амплитудасын
шектейді.
59 с кейін араластырғышты жоғары тұрғыда тоқтады, яғни төменгі
шектегіш эбонитті төлкемен жаналады, ол айналмалы қыстырғышпен
қатайтқан. Автоматты есептегішті қосқан кеін тура 60с кейін
араластырғышты жібереді
Есептегіш дәл сол мезетте автоматты түрде тоқтайды, төменгі
жақтың жоғары шектегіш араластырғышы өзінің салмағы әсерінен төмен
түсіп эбонитті төлкенің С деңгейіне жетеді.
Жалпы уақыт секундта автоматты есептегіш көрсеткішіне тура
анықтау саны. Сол бір сынама үшін 2 анықтаулар жүргізіледі.
Қорытындыны өңдеу
Есептеу әдістемесі.
Жалпы уақыт секундта, вискозиметриялық пробирканың сулы моншаға
төмен түсірілген мезеттен және дейін бастап араластырғыш шектегіші
эбонитті төлкенің жоғары бөлігінің С деңгейіне жеткенде «құлау
саны» етіп алынады.
Араластыру уақыты құлау санын қосады.
Талдаудың соңғы қорытындысы орта арифметикалық қорытындысының 2
анықтамасын егер жинақтылық талаптары орындалғанда қабылданды. Алайда
2 жаңа анықтау орындайды.
Жану саны. Ұнды қоспалар құлау санының талаптарынына сай жасау
болады, егер құлау санын жану санына ЧР формула бойынша ауыстырса
ЧР=6000[pic]
Мұнда, 6000-тұрақты саны, ал 50 саны уақыт тең, яғни ұндағы
крахмал қажетті желатинденіп энзим әсері үшін жеткілікті.
Маңыздылар арасна ерекшелігі 2 анықтаулар алынған кейін орта
маңызы 10 % аспауы керек.
Тәжірибелік сабақ № 9
Бүлдіргіштермен зақымданғандығын және бүлінгендігін анықтау.
Жұмыстың мақсаты: Бүлдіргіштермен зақымданғандығын және бүлінгендігін
анықтау әдістемесін меңгеру.
Зақымдану бидайда ашық формада тірі жәндіктендің бидай аралық
кеңістікте болуы мен түсіндіріледі.
Зақымдануы бидайдың жабық формада – тірі зақымдағыш шикі бөлек
дәндерде болады.
Жәндіктермен зақымдалған деп, егер бидайдың іші немесе сыртындағы
тұқымды толық немесе жарты бөлігін кемірсе, қабатын, эндоспермнің бүлінуі
болса, өлі немесе тірі зақымдағыш бидайда бар деп саналады.
Үлгі алу әдісі. Үлгі алу қоймада немесе алаңдарда нүктелі үлгілер
алынады, сосын оның ішінен орташа үлгіні әрбір себінді қабаты бойынша бөлек
сұрыптайды. Себінді бөліктерге 1,5 м төмен болса, екі қабаттан үстіңгі және
астыңғы. Элеваторларда силос толығымен тиелгенде, үлгілер әрбір силостан
қойманы қысқыш көмегімен үстінгі және ортаңғы қол жететін тереңдікте шешіле
алады. Сонымен қатар, үлгілерді зақымдағыштар жиналатын орындарда алады.
Бидай себіндісін ең биік нүктесінде, өте ылғал және шаң орында, тез
зақымданады.
Реактивтер және құрылғыштар. Зертханалық таразы, дәндік лупа, торлы
матадан жасалған зертханалық сита, бидайды егеуші мехеникаландырылған
құрылғы; анализ үшін тақташа; құмды сағат; термометр; штапель; сыпыртқы.
Жабық түрдегі бидайдың зақымдануын анықтау: бөлгіш; - фильтрлеуші қағаз;
секундомер; сыйымдылығы 500 см³ өлшеуіш колба; сыйымдылығы 200-500 см²
стакан, чашка; йодталған калий 1% еріткіш; кристалды йод; калий марганецті
қышқылы.
Анализді өткізу.
Ашық түрде бидайдың жәндіктермен, биттермен ластануы. Қабатты анализ
алуда орташа үлгі бойынша әр қабаттан бөлек алынған және ластануын үлгі
бойынша анықтайды, онда ең көп мөлшерде зақымдағыштар болады. Сосын орташа
үлгіні өлшемді, диаметрі 1,5 және 2,5 мм тесікті ситадан өткізеді. 2 мин.
Аралығында 120 айнымалы қозғалыс минутына немесе механикалық әдіспен
мазмұны бойынша құрылғыға беріледі. Егер бидай температурасы 5ºC төмен
болса, алынған қалдық және кірісті 25-30ºC 10-20 мин. Қыздырады, онда өліп
қалған жәндіктер тірілуі үшін. Диаметрі 2.5 мм сита тесігінің өткен шығын
анализ тақтасына, өтінді сита тесік диаметірі 1,5 мм қара әйнекке, жұқа
қабатпен себеді, 1,5 мм тесікті ситаны лупа арқылы қарайды. Осы себептен
ұсақ зақымдағыштарды: күрішті ұсақшұрындыларды анықтайды. Өлі
зақымдағыштарды, сонымен қоса тірі егіндік зақымдағыштарды сақтау барысында
зиян келтіргіштерді лас араласпа деп алып, зақымдануын анықтағанда есепке
алмайды.
Қорытындыларды өңдеу.
Алынған тірі зақымдағыш санын есептеуді 1 кг бидайға. Битпен,
ұзақшұрындылармен зақымданса, зақымдану дәрежесін орнатып, 1 кг бидайға
есептейді.
14-кесте. Зақымдану дәрежесі
|Зақымдану |1 кг бидайдағы зақымдағыш саны |
|дәрежесі | |
| |Ұсақшұрындылар |биттер |
|І |1-5-ке дейін |1-20-ға дейін |
|ІІ |6-10-ға дейін |20 жинаушы мүмкін |
|ІІІ |10-нан жоғары |биттер көптен жиналады |
Жүгерінің қораптағы зақымдануын анықтау.
Қораптағы жүгерінің зақымдануын анықтауда әрбір оныншы початокты
қысылған үлгіні мұқият лупамен қарайды. Початкадағы жүгеріні битпен
ластанғанын анықтау үшін он початканы алады да, бір-біріне соғып, әйнекке
тигізе отырып, әйнектегі битті лупа көмегімен қарайды. Жәндіктер мен биттер
болса, олардың санын анықтайды.
Жабық түрдегі бидайдың зақымдануын анықтау. Жабық түрдегі бидайдың
зақымдануын анықтау тесіктерді бояу әдісімен іске асады. Бидайды ұсақтау
әдісімен зақымдануын анықтау өлшемді, 50 г массалы, орташа үлгіден алынады.
өлшемдіден 50 бүтін бидай алынады, оны скальпи көмегімен соғып ұсақтайды.
Ұсақталған бидайды лупамен қарап, ондағы тірі жәндіктерді санайды. 50 гр
массалы өлшемдердің тесіктерін бояу әдісі арқылы ластануын анықтау орташа
үлгіден алынған. өлемдіден 250 бүтін бидайды алып торға салып 1 мин. Суға
салады, оның температурасы 30 ºC. Бидай ісиді, сонымен бірге оның тесіктері
де үлкейеді. Сосын тордағы бидайды 20-30 ºC 1% марганец қышқыл калийға
ауыстырады. Осыдан ол қара түске боялады. Артық краскадан айыру үшін
бидайды суық суға салады. Оны фильтрлегіш қағазға салып, ондағы зақымданған
бидай санын есептейді.
Қорытынды есептеу.
Жабық түрдегі зақымдануын анықтау мына формула арқылы іске асады:
X3=n3*100/n
Мұндағы, N3- зақымданған бидай саны, шт
n-анализ үшін таңдалған бидай саны, шт.
Қорытынды өңдеу.
Алынған қорытындыны рәсімдеу келесі арқылы іске асады. Егер бірінші
қарастырылатын сан 5-тен аз болса, онда соңғы сақталатын сан өзгеріледі,
егер 5-ке тең немесе үлкен болса, онда 1-ге үлкейеді. Анализ қорытындысын
анықтауда карточкада салмағы, пайызы өзгеріссіз қалады. Қағаз жүзінде
қорытындыны анықтау келесідей орындалады:
- бидайдағы битпен ұзақшұрындылар зақымдану дәрежесі;
- бидайда басқа да жәндіктер болса, 1 кг бидайдағы жәндік санын және
зақымдағыш түрін анықтайды.
Тәжірибелік сабақ № 10
Ұндағы дәрумендердің мөлшері бойынша ұн сапасын анықтау
Жұмыс мақсаты: әдіс бойынша ұн құрамындағы дәрумендерді анықтау және
синтетикалық дәрумендерді байыту.
Жалпы жағдай: Негізгі техникалық үрдісте бидайды өңдеуден ұн сұрыптары
жасалынады. Ол үшін анатомиялық бидайды тұқым қабықшасын алейрондық қабат
және қабықшаларды жояды. Осындай тәсілмен үлкен бөлікті дәрумендермен басқа
да биологиялық активті заттар кебекке кетеді. Әсіресе жоғары және 1-ші
сұрыпты дәрумендер көп. Сондықтан ұн-құрама зауыттарда қалыпты мөлшерде
дәрумендер ұнда мемлекеттік санитор министрлік инспекциясында бекітілген.
Осы бірқалыпты мөлшері келесі кестеде көрсетілген.
15-кесте. Ұн сұрыпындағы дәрумендер
|Ұн сұрыпы |Дәрумендер |
| |В1 |В2 |РР |
|Жоғары |4 |4 |20 |
|Бірінші |4 |4 |20 |
Қорыта келгенде, дәрумендер ұнның аз мөлшерде байланысты қиыншылық
туындатады. Теңдеп ұнды анықтағанға байланысты. Жұмысшылар ПТЛ
технологиялық бақылауды бір дәрумен және біркелкі барлық дәрумендерді
бірқалыпты енгізуді жоғалтпау үшін көп көңіл бөледі. Барлық дәрумендер ұнды
бір уақытта қорытады, сондықтан бақылауды бір дәрумен және біркелкі барлық
дәрумендерді анықтауға болады.
Әдістемелік шарттар: Жұмысты 2-3 студент орындайды. Жалғастырушы 2
сағат. Витамин құрамындағы РР фотоэлектроколориметр (ФЭК), дәрумендер
топтары В - флуориметрде анықталады. Қарапайым дәрумендер В1 шектелген.
Егер дәрумендер құрамында бірқалыпты 10%-дан көп жоғарлатпайды. Фактикалық
дәрумендер санын ұнда есептеу жолымен анықтауға болады. Осыған дейін
құрамындағы әрбір дәрумендер қоспасында көрсетілген.
Есеп мына формуламен есептелінеді:
В = KB*c/M*100
Мұндағы, В - дәрумендер құрамы, мг 1 кг дәруменделген ұндар.
КВ - дәрумендер қоспасының құрамы.
С- дәрумендер құрамының дозирленген сандар.
М - дәруменделген ұнның көлемі, кг/сағ.
100 - қортынды есептеуге арналған коэффициент, %.
Алынған нәтижелерді салыстырып, МЕСТ 20239-74 ұнға арналған
талаптармен салыстырып қорытынды жасайды.
Тәжірибелік сабақ № 11
Ірілігіне қарай ұн сапасын бағалау.
Жұмыс мақсаты: Практикалық зерттеулерді үйрену, ұнның ірілігін
анықтаудағы әдістемелерді игеру.
Қажетті құралдар: Зертханалық себепші-анализатор жібекті елеуіш
таңдалған №43,35,38,27 және металл маталы елеуіш №045 және 067.
Жалпы жағдай. Ұн ірілігі - маңызды көрсеткіштердің бірі, ол нан пісіру
құндылықтарына әсер етеді. Ұнның бөліктеріне оның су сіңіру қасиеті тәуелді
(ВПС), қант түзу қасиеті қамыр консистенсиясына әсер етеді, алу үрдісі,
кеуектілігі және нан көлемі. Нан пісіруге арналған сұрыпты бидай ұнының
бөліктерінің тіректі өлшемдері 60-100 мкм. Ірілік мекеменің ережесіне
сәйкес диірмендегі технологиялық үрдісті жургізу, 2 елеуіштің көмегімен
жүргізіледі: жоғарғы елеуіште пайыздық шығым анықталады; төменгі елеуіште
пайызға өту. Елеуіш ұнының ірілігін бақылау үшін керек және кестеде
берілген.
Әдістемелік нұсқаулар. Жұмысты әрбір студент жеке орындайды. Ұзақтығы
2 сағ.
16-кесте. Ұн ірілігінің нормативті көрсеткіштер.
|Ұн сұрыпы |Жібекті елеуіштегі қалдық|Жібекті елеуіштен өтуі |
| | |% |
| |Елеуіш |%, одан |Елеуіш |Аз емес |Көп емес |
| |номері |жоғары емес |номері | | |
| | | | | | |
17-кесте. Нан пісіруге арналған бидай ұны
|Жармалы |23 |2 |25 |- |10 |
|Жоғарғы |43 |5 |- | | |
|Бірінші |35 |2 |43 |70 |- |
|Екінші |27 |2 |38 |60 |- |
|Обойлы |067 |2 |38 |30 |- |
18-кесте. Нан пісіруге арналған қара бидай ұны
|Сеяная |27 |2 |38 |90 |- |
|Обдирная |045 |2 |38 |60 |- |
|Обойлы |067 |2 |38 |30 |- |
|Қара бидай |067 |2 |38 |40 |- |
Студенттер елеуіштерді резеңкелі дөңгелектермен елеу кезінде тазалау
үшін таңдап алады. 100 г обойлы ұн және 50 г сұрыпты ұн өлшендісін жоғарғы
елекке төгелі де себу - анализаторында 8 мин ұстайды, сосын аздап
тоқылдатып елеуіште ары қарай 2 мин елеу жүргізіледі.
19-кесте. Ұн ірілігінің анализдік нәтижелері.
|Сынама |Ұн |Електегі қалдық |Елеуіштен өту |Ауытқулар |
|номері |сұрыпы | | | |
| | |Елек номері|Г |% |Елек номері |Г |% |Қалдық |Өту |
|1 | | | | | | | | | |
|2 | | | | | | | | | |
|3 | | | | | | | | | |
|Орташа мағынасы | | | | | | | | |
Елеу аяқталғаннан кейін жоғарғы елеуіштегі қалдықты және төменгі
елеуіштен өткендерді 0,01 г нақтылы техникалық таразыда өлшейді де алынған
өлшендіні % - дық мөлшерін анықтайды. Нәтижелерді ұн сапасы туралы құжатқа
енгіземіз.
Ірілікті 3 рет қайталап анықтайды да орташа нәтижесін алады. Алынған
нәтижелердің дұрыстығын әрбір ірілікті анықтаған кездегі ауытқулардың
орташа көрсеткіштерін есепке алу. Егер ауытқу ±-10% жоғары болса, бұл
көрсеткіштерді қабылдамайды д, қалған екі белгілері бойынша жаңадан орташа
көрсеткішін алады.
Тәжірибелік сабақ № 12
Металломагниттік қоспаларды анықтап үйрену.
Жұмыс мақсаты: ұндағы металломагниттік қоспаларды практикада,
тәжірибеде анықтап үйрену.
Құрал-жабдықтар: әрдайым магнит жүк көтергіш 12 кг кіші емес; тақтай
сынамасы, аналитикалық таразы; өлшегіш сеткасы 0,3 мм бөлінген, үлкейткіш
лупа 6-10 рет; құрылғы ПВФ (комплекте); құрылғы ПИФ; әйнек; сағат; қалақша.
Ұнның сапа көрсеткіштерінде ұнды өндіруінде бірқалыпты толығымен
сәйкестіктер, стандарттар мен техникалық уақыт шарттары қарастырылған.
Технологиялық процесінің кіріспесінде диірменде металломагниттік қоспасы
1кг ұнда 3мг - нан көп емес өткізіледі. Неге бөлек бөлімдегі мына ең көп
қоспалар ленейлік өлшемдерді 0,3мм жоғарлатпау керек, ал бөлек бөлімдегі
металл массасы, рудалар мен шлактар -0,4мг жоғарлатпайды. Металомагниттік
қоспалар ұнды өңдеуде ерекше көңіл бөліп тұрады, олар жағымсызға келіп
түскендерді магниттік бақылаумен салмақ жойғыш аппараты арқылы жойып
отырады.
Ұнның анализінің құрамындағы металомагниттік қопалар 4-8 рет кезекте
жүргізіледі. Азық-түліктер, құрамында жоғары нормалар металомагниттік
қоспаларды өңдеуде қайтарады немесе қайтару керек.
Әдістемелік шарттар. Жұмысты әрбір студент өздігінен орындау керек.
сағат ішінде орындалады. Ұнның анализіндегі құрамы металломагнитті
қоспаларды таразыда массасы 1кг алынады. Металломагнитті қоспаларды бөлу
үшін ПВФ құрылғы арқылы немесе қолмен бөлуге болады.
Қолмен бөлгенде магнитті жүккөтергіш ең аз дегенде 12кг алынады.
Таразы тақтайшасына ұнды себеді, араластырып және қалыңдығы ең көп дегенде
5мм теңестіріледі. Магнитпен тігіннен және көлденең осындай үлгімен ақырын
жүргізіледі, себілген ұнның тура ортасынан өтіп магниттің полюстерімен
қамтылғаны дұрыс. (Ол өнімнің тура ортасынан өтіп тоқтайды, біраз ғана
жанасуы тиіс). Металломагнит қоспаларының бөлшектерін ақ парақтың бетіне
түседі. Сараптаманы 3 рет тексергеннен кейін анықтайды. Қайта тексерген
сайын ұнды араластырады және жұқа етіп тегістейді.
Металломагнит қоспасын ПВФ құралымен инструкция бойынша анықтайды.
Алынған металломагнитті әйнекке салып дәлдігі 0,2мг тексереді. Осыдан кейін
қоспаның құрамын қарастырады. Ірі өткір бөлшектерді бөліп алады, әр
бөлшекті өлшейді және ПИФ құралымен оның түзулік ең үлкен мөлшерін
анықтайды. Өлшеуді 0,3мм өлшеулері бар тор арқылы қолмен жүргізеді,
бөлшекті шаршының бір жағының бойына және үлкейткіш лупа арқылы қарайды.
Бөлшекті ПИФ құралында өлшеу кезінде заттық әйнекке көшіреді. Құралдың
үстелшесіне қояды және оны қосады. Бөлшектердің кескінін экраннан қарап
анықтайды.
Жұмыстың орындалу тәртібі: ұнның сынамасынан металломагнит қоспаларын
ПВФ құралымен немесе қолмен бөліп алады. Ары қарай аналитикалық таразыда
өлшеп, 1кг ұнның ішінде олардың массасын мг-мен есептеп, нәтижелерді толық
мг-санына дейін домалақтайды. Аса ірі металломагнит қоспалар бөлек өлшейді.
Сараптама нәтижелері кестесіне енгізіледі. Оданда ірі сызықтық бөлшектерді
ПИФ құралында немесе өлшеу ор және лупа арқылы өлшейді.
Тәжірибелік сабақ № 13
Механикаландырылған құралдарды пайдаланып
бидайдың дән маңызының саны мен сапасын анықтау әдістері.
Жұмыстың мақсаты: тұтас тартылған бидайдан алынған қара ұн
сұрыптамасынан және ауыз судан қамыр дайындауға, қамырды сумен жуып,
кейінен жуатын судың артығын алып тастаумен және қалдықты өлшеу арқылы шикі
дән алуға үйрету.
Бақылау жабдықтары және көмекші құрылғылар: дән маңызын жууға
арналған құрылғы МОК-1 (МО-1М, МОК-2); зертханалық диірмен; қамыр илегіш;
зертханалық таразы; құрғату шкафы; ылғалсорғыш; термометр; № 067 елеуіш;
қоңыраулы сағат; сыйымдылығы 1 дм3 шыны аяқ; сүлгі; ауыз суы.
Жоғары көрсетілген метрологиялық мінездемелерді қамтамасыз
ететін басқа да өлшеу құралдарын, жабдықтарын және аспаптарын пайдалану
рұқсат етіледі.
Аспаптармен жұмыстарды, әрбір аспаптарға қоса берілетін
пайдалану жөніндегі нұсқаулықтарға сәйкес жүргізеді.
Бақылау жүргізуге дайындау тәртібі
Дәнді диірменде тартуды дәнді тұтастай тартқанда № 067 сымды тордан
елеуіштен қалқынды 1,0 % аспайтындай және № 38 жібек (немесе № 41/43 ПА
полиамидті) елеуіштен өтуі 60-70 % шегінде болғандай жүргізеді.
Тұтастай тартылған дәнді елеуді елеуіштерді тазалау үшін 4-5 резеңке
дөңгелектерді қолданумен 1 минуттан кем емес уақыт ішінде өткізу керек.
Ылғалдылығы 17% артық дәнді сынаған жағдайда және осындай дәнді тартатын
диірменнің болмауы жағдайында, оны далада немесе дәннің 50+10С артық емес
қызуы температурасы жағдайында құрғату шкафы, термостат түрлі арнайы
құрғату құрылғысында құрғатады. Тартылған дәнді әбден араластырады және
25,00 г өлшендіні өлшейді. Қамырды илеу және жатқызуға арналған, сондай-ақ
дән маңызы дөңгелегін жуу және жатқызуға арналған судың температурасы 18-
200С деңгейінде болуы керек. Судың қажетті температурасы түрлі
температурадағы суды араластыру жолымен ұсталады.
Бақылауды жүргізу тәртібі
Қамырды әзірлеу
Суды шақтауды және қамырды илеуді су мөлшерлегіші бар У1-ЕТК қамыр
илегіш (ол болмаған жағдайда су мөлшерлегіш ДВЛ-3 және қамыр илегіш ТЛ-1-
75, ГОСТ 13586.1-68 бойынша пайдаланады) көмегімен жүргізеді.
Мөлшерлегіштегі лимбты реттеу арқылы талап етілетін су мөлшерін
бекітеді (кестеге сәйкес) және оны қамыр илегіш кеспекке шығарады. Содан
кейін тұтастай тартылған дән өлшендісін кеспекке салады, оны қамыр илегіш
басының корпусына қосады және «Пуск» батырмасын басады.
Илеу басының автоматты түрде тоқтатылғанынан кейін кеспекті босатып
алады және цилиндр түрде қалыптасқан қамырды шығарады, штифте және кеспекте
қалған қамыр кесектерін алып жалпы массаға қосады.
Қамырдың біркелкі иленбегені жағдайында, оны кеспектен шығармай тұрып,
қайтадан илейді.
20-кесте. Қамырды илеуге қажет су мөлшері
|Өлшенді салмағы, г |Су көлемі, см3 |
|25 |14,0 |
|30 |17,0 |
|35 |20,0 |
Дән маңызын жуу
Қамыр иленгенінен кейін, суланған арнайы құрылғымен 1,5-2
мм қалыңдықты пластина қылып жаяды және 10 минутқа жатқызыла тұруға суы бар
сиымдылыққа (1 дм3кем емес) салады. Жатқызыла тұру аяқталғаннан кейін қамыр
платинасын судан алып шығады, біртекті қалыпқа түскенге дейін қолмен 2-3
рет қысып дөңгелектейді, содан кейін 5-6 бөліктерге қолмен үзіп бөледі
және құрылғының (МОК-1, МОК-1М, МОК-2) төменгі декасының дөңгелек
ортаңғы бөлігіне алдын ала сумен ылғалданған жұмысшы камерасына салады.
Ақаулы (өздік қызған, кепкен, өскіндеген және т.б.), үгіттелмелі, дән
маңызы байланыспайтын бидай дәнінің дән маңызын анықтаған жағдайда
жууды I нұсқа бойынша жүргізеді. Егер құрылғының тұтып алу елеуіштерінде
дән маңызы өте көп қалса және процесс соңында жұмысшы камераны ашқан кезде
дән маңызы үгітілген түрде (жгутқа қалыптаспаған) болуы байқалса, вариант
жуу процесі кезінде бекітіледі. Жуылған дән маңызын құрғақ алақандар
арасында бір рет қысады және өлшейді. Құрылғыдағы жұмысты әзірлеуші-завод
нұсқаулығына сәйкес жүргізеді. Талданатын өлшендінің салмағы 30-35 г артық
болған жағдайда 1 кезеңнің ұзақтығын 1 минутқа көбейтеді.
Тұтып алу елеуіштеріндегі кебектерге бақылау
Бұл операцияны дән маңызының негізгі массасын жуғаннан кейін
жүргізеді. Бұл үшін, тұтып алу елеуіштерінде (жоғары және төменгі)
жинақталған кебек бөліктерін құрылғының төменгі декасына салады, камераны
жабады және кебектерде дән маңызының қалқындыларының болуын бақылауды
нұсқаулыққа сәйкес жүргізеді.
Тұтып алу елеуіштеріндегі кебектерді бақылау дән маңызының
түйіршіктерінің толық сұрыпталғанына дейін жүргізеді. Егер кезекті алуда
кебектерден дән маңызының түйіршіктері алынбаған жағдайда, онда бақылау
процесі тоқталады.
Кебектегі бөліктерден жуылған дән маңызының түйіршіктерін кемарадан
алып шығады, құрғақ алақандар арасында бір рет сығады, өлшейді және дән
маңызының негізі массасына қосады.
Тәжірибелік сабақ № 14
Әдістеме бойынша ұнның бақылау сапа көрсеткішінің ақтығын ФПМ-1 құрылғысы
арқылы анықтау.
Жұмыс мақсаты: Әдістеме бойынша ұнның бақылау сапа көрсеткішінің
ақтығын ФПМ-1 құрылғысы арқылы анықтау.
Құрал-жабдықтар: Құрылғы ФМП-1; лабораториялық елеуіш анализаторы
жібек ситі №25 және 61; техникалық таразының бірінші дәндік класы.
Жалпы жағдай: ұн тарту процесінде ұнның ақтылығы толығымен крахмалдың
эндосперма және бидай бөлігін периферленумен анықталады.
Негізгі әдісте астықтың эндоспармасы мен қабықша түсі әртүрлі. Ұнның
ақтылығы мен күлділігі экспериментальды жоғары өзара байланыстар түзетіліп
құрылған.
Әдістемеде ұнның ақтығын жай және аз уақыт алатын әдісте күлділік
анықталады. Сондықтан ұн-құрама зауыттарында оперативтік бақылау қатары
арамшөптілігін ұнның ақтық көрсеткішін көрсетеді. Ақтықты лабораториялық
қондырғыда бірқалыпты келтіруге болады. Сол сияқты қондырғылар
дистанциондық бақыланады.
Лабораториялық қондырғыда фотометр ФПМ-1 өріс алғандығы мына
қондырғының түп негізін интенсивтік түсті ағынмен салыстырсақ, эталондық
үлгі және ұнды үстінен бақылауды шағымдайды. Ұнның ақтығы коэффициенттің
бірлік қондырғы шкаласы жарық фильтрі СЗС-7 енгізілген. Ұнның сынағын
арнайы обоймада толық орналастырып дайындайды.
Түсі мен ірі ұндардың қондырғыда көрсетіліп тұрғандай түзетуге тәуелді
емес. Ұнның түсін сол сияқты ФПМ-1 приборда анықтайды, не үшін түсті
фильтрлер СЗС-7 және ОС-14 қолданылады, сол сияқты номограмма арнайы
көрсетілген. Ұнның ірілігін берілген анализде фракция құрамы айқындалады,
келіп түсетін елеуіш №25 және шығу елеуіші №61.
Нормативтік берілгені кестеде көрсетілген. Анализаторлы жібек елеу аз
дегенде 3 минутта жүргізіледі.
Құрамы төмендетілген фракцияның ірі ақтық көрсеткішін есеппен
орналастырылған, есепте әрқайсысында толық 5% жоғары ұн сұрыпын біреуге
бөлгенде, бірінші жартыдан және екіншіге - екі шкалаға бөледі. Ірі
фракцияның ақтығын көрсету жоғары құрамын төмендетпейді.
Қыстық және жаздық қызыл бидай дәндерін (1 және 4 түрдің) 2 түр
араласпалар және ақбидай дәндері (3 және 4 түрдің) әрқайсысына толық 5%
араласпалар жатады.
Қатты және ақбидай дәндерді 5% жоғары шекті нормалар ұнның ақтығын
жоғары және бірінші сұрыпты толық бөлгенде азаяды, ал екіншіден - біреуге
бөлгендегі прибор ФПМ-1 шкалалары. Мына осы мемлекетте сапа бойынша дән
қоспалары саналған түрде дәлелденген.
Ұнның ақтық нормасы ФПМ-1 құрылғы шкаласы кестеде көрсетілген.
Әдістемелік шарттар. Жұмысты әрбір студент өздігінен орындау керек.
Жалғастыруға яғни орындауға 2 сағаттай қажет.
Дайындау үшін өлшеуіш құрылғыны торға қосып және индикатор стрелкасы
нольде ме екенін тексереді, өйткені ол 0-ге тұруы керек. Мөлшермен алғанда
1 сағаттан кейін бастау керек.
Жұмыс бетінің сынағын бақылау үшін абсолюттік таза болуы керек, оған
саусағынды тигізуге болмайды. Кассет ұяшығын сынақ үшін қалған ұндарды
тазалау керек.
Қоспас бұрын түсті фильтірдің СЗС-7 түсті фильтрдің ОС-14 өлшеммен
өнімділігін 2-3 минут арқылы, қосу үшін ОС-14 ден СЗС-7-ге 1 минуттан
кейін.
Қондырғы жұмыс істеп тұрғанда кнопканы басуға болмайды «нақты»
индикатор стрелкасы 0-ге дейін жеткенде 0-дік жағдай кнопканы басатын
«дөрекі».
Дайындау кезінде ұнның сынағын нығыздап престейді. Осыған дейін обойма
үстінен арқау престелетін қояды, өйткені тас писчей қағаз беті жабылған
және де тұтқа көмегі арқылы пластинамен толық қысады. Обоймада ұнның
сынағын 10-15гр массада себеді және престеледі, тұтқа ету арқылы жарты
қалдық оңға және солға 10-15 рет престейді. Содан кейін обойманың астыңғы
жағы және оны қатты ұнның жоғарғы бетін қайта мыжыйды. Обойма престеуден
болған соң қағаздан бөледі де аударып, кассет ұяшығын аударып қояды.
Бір кассет ұяшығы өлшеммен сынақ бақылауы қойылады. «Р», ал басқа -
обойма ұнның сынағы престеледі.
Бақылау сынағы жарық каналға жібереді. Стрелка шкалалардың бөлімдерді
есеппен құрылады, бақылау сынағы көрсетілген. Индикатор стрелкасы 0-де
айналады, 0-дік жағдайда айналу рукаяткалары құрылған. «Дөрекі» (құрылуы 0-
дік мына кнопкамен басады) «нақты», «дөрекі». Содан кейін айналу рукаяткасы
«нақты» мына кнопканы басады «нақты».
Содан кейін жарық канал обоймада ұнның бақылау сынағы қондырылады.
Мына кнопка индикатор 0-де 0-дік жағдайда алдымен мына кнопканы басу арқылы
«дөрекі», содан кейін «нақты» кнопкасы индикатор 0-дік стрелкасы 0-дік
жағдайда айналу рукаяткаларына қайтарады, есептегіш шкала көрсеткішімен
байланысты. Қондырғының шкаласы бойынша есеп береді. Ұнның ақтығы орталық
арифметикалық екеуін анықтайтын және бірлік қондырғысының шкаласының шартын
білдіреді.
Жұмысты орындау реттілігі: Қондырғы құрып және қосады. Шифрленген
ұнның сынағын анализдеуге болады, екі таразыға массасы 100 грамманан
бөледі. 1 таразыға анализатор жібегін жинақты елеуіш №25 және 61 ірі
фракция құрамы анықталады.
Басқа таразыда ұнның түсін және ақттығын анықтап қабылдайды. Осыған
қондырғы көрсеткіші ФПМ-1 бақыланған ұнның екі түсті фильтрмен жібереді:
СЗС-7 және ОС-14 және номограмма ұнның түсін анықтайды.
Түсті фильтр СЗС-7 ұнның ақтығын өлшеммен шартты қондырғы шкаласының
бірлігі ФПМ-1 өлшенеді.
Содан кейін ұнның ақтық көрсеткішін есеппен ірі фракция құрамы
түзетіледі.
Келесі кестеде қорытындылар анықталады.
21-кесте. Зерттеу нәтижелері
|Сынақ |Құрамындағы |Қондырғыдағы |Номограммадағы |Ұнның |Ұн |
|ұнның |фракция |түрлі фильтр |ұнның түр-түрі |ақтығын |сұрыптары |
|шифрі |іріктілігі, %|көрсеткіші | |көрсету | |
| | |СЗС-7, ОС-14 | | | |
| | | | | | |
Тәжірибелік сабақ № 15
Ақтаудың технологиялық сапасын бағалау.
Жұмыс мақсаты. ФПМ-1 қондырғысында ұнның ақтығы көрсеткіші бойынша
сапасын бақылау әдістемесін меңгеру.
Ақтау машинасына түскен дәнді ақтауда екі зат - қауызынан босаған дән
немесе ядро және дәннің қауызы алынуға тиісті. Бірақ, ақтау машиналарының
конструкциялық және ақтау технологиясының кейбір кемшіліктеріне байланысты
ақтау барысында қосымша заттар да алынады. Сонымен, дәнді ақтағанда бес
түрлі зат: - ақталған дән (ядро), ақталмаған дән; ұсақталған дән (ядро);
ұнтақ (мучка) және қауыз (лузга) алынады. Егер ақтау жүйесі неғұрлым жақсы,
сапалы жұмыс істесе, соғұрлым қосымша заттар азайып ақталған дән мен қауыз
көп мөлшерде алынады.
Ақтаушы машиналардың жұмысын бағалау үшін одан түсетін дәннен алынған
заттың құрамындағы ақталған, ұсақталған дәннің және ұнтақтың мөлшерін
анықтайды.
Қондырғылар мен жабдықтар. ФПМ-1 қондырғысы; ситалар жиынтығы бар
зертханалық анализаторлар; бірінші сыныпты дәлдіктегі техникалық таразы.
Жұмысты орындау реттілігі. Қондырғыны қосып, қалыпқа келтіреді.
Талдауға арналған ұн сынамасын 100 г салмақта екі сынамаға бөледі. Бір
сынаманы ірілік фракциясының мөлшерін анықтау үшін ситадан өткізеді. Екінші
сынаманы ұнның түсі мен ақтығын анықтау үшін пайдаланады. Бұл үшін
бақыланатын ұнды ФПМ-1 қондырғысының көрсеткішін екі светофильтрде СЗС-7
және ОС-14 жазып алады және номограмма бойынша ұнның түсін анықтайды.
СЗС-7 светофильтрін қолдану кезінде ұнның ақтығы ФПМ-1 қондырғысының
шкала бірлігінде өлшенеді. Анықтауды екі рет қайталайды және ақтықты орташа
арифметикалық есептейді.
Сосын ірілік фракциясының мөлшеріне байланысты ұнның ақтық көрсеткішін
ретке келтіреді. Анықтау нәтижелерін кестеге енгізеді.
22-кесте. ФПМ-1 қондырғысында ұнның ақтығын анықтау нәтижелері
|Ұн |Ірілік |Светофильтр кезінде|Номограмма |Ұн |Ұн |
|үлгісінің|фракциясының |қондырғының |бойынша ұнның|ақтығының |сұрыпы |
|шифры |мөлшері,% |көрсеткіші |түсі |көрсеткіші | |
| | |СЗС-7 |ОС-14 | | | |
| | | | | | | |
Кесте мәліметтерін ұн ақтығының нормаларымен салыстырады.
4 БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНА АРНАЛҒАН ТАҚЫРЫПТАР ТІЗІМІ
| |№1 БАӨЖ тақырыптары |
|1 |Дәнді дақылдарды сақтаудың |
| |Ерекшеліктері |
|2 |Астықты сақтау және сапасын |
| |арттырудағы технологиялық тәсілдер |
|3 |Дәнді дақылдарды сақтаудың |
| |технологиялық тәсілдері |
|4 |Сорбциялық құбылыстар сипаттамасы |
|5 |Астық қабылдау мен орналастырудың |
| |технологиялық негіздері |
|6 |Астық сапасын арттырудағы |
| |технологиялық тәсілдер |
| |№2 БАӨЖ тақырыптары |
|7 |Дәнаралық кеңістігіндегі ауа астық |
| |құрамына әсерін тигізуі |
|8 |Базистік және шектелген кондициялар |
|9 |Астық қабылдау кәсіпорындары |
|10 |Астықты қоймаларға дұрыс орналастыру |
|11 |Астықтың әрбір партиясының әртүрлі жағдайда сақталуға төзімділігі |
|12 |Жылу бөлетін физиологиялық және |
| |микробиологиялық үрдістер нәтижесі |
| |№3 БАӨЖ тақырыптары |
|13 |Астықтың әрбір партиясының сапа |
| |Көрсеткіштері |
|14 |Тұқымдыққа арналған дән |
|15 |Сақтау барысында орын алатын |
| |физиологиялық құбылыстар |
|16 |Астықты екінші тазарту не үшін қажет? |
|17 |Жүгері сабақтарын өңдегенде басқа |
| |астық түйірлеріне қарағанда қандай ерекше үрдістер пайдаланылады? |
|18 |Сортты тұқым партияларын қабылдау |
| |№4 БАӨЖ тақырыптары |
|19 |Тұқым өнгіштігі мен өну энергиясына |
| |әсер ететін себептер |
|20 |Дәннің температурасы |
|21 |Дәннің өніп кетуі |
|22 |Тұқымдық дәнді сақтау |
|23 |Бұршақтұқымдастар дәндері |
| |микроорганизмдермен зақымдануы |
|24 |Фитогенді микроорганизмдермен |
| |зақымданған астық түйірлер |
| |№5 БАӨЖ тақырыптары |
|25 |Термофильдің астыққа тигізетін зияны |
|26 |Астық сақтау шарттары және оған күтім |
| |жасау тәсілдері |
|27 |Афлатоксиндер дәнде пайда болуы |
|28 |Пассивті салқындату |
|29 |Активті салқындату |
|30 |Күріште кездесетін токсиндер |
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz