Файл қосу
Конституциялық құқықтың әдістемесі
|ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ |
|ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ |
|3 деңгейлі СМЖ құжаты |ОӘК |ПОӘК |
| | |042-ххххх |
|«Қазақстан Республикасының | | |
|конституциялық құқығы» |№1 басылым | |
|оқу-әдістемелік кешені |«____»________2014 ж. | |
«ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫ» ПӘННІН ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК
КЕШЕНІ ОҚЫТУШЫҒА АРНАЛҒАН ОҚУ ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ
«5В050200» – саясаттану мамандығына арналған
Семей
2014
Кіріспе
1. ҚҰРАСТЫРЫЛҒАН
Құрастырған Сабалакова А.У. _______«____» _________ 2014 ж.
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің «Заңтану»
кафедрасының аға оқытушысы.
2. ТАЛҚЫЛАНДЫ
2.1. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің
«Заңтану» кафедрасының мәжілісінде.
Хаттама № _____ «____» ____________ 2013ж.
Кафедра меңгерушісінің м.а __________Толепбергенова А.Е.
2.2. Экономика – құқық және гуманитарлық ғылымдар факультетінің оқу-
әдістемелік бюро мәжілісінде
Хаттама № _____ «____» ____________ 2014ж.
Төраға ______________ ???
2.3. Экономика – құқық және гуманитарлық ғылымдар факультетінің ғылыми
кеңесінде
Хаттама № _____ «____» ____________ 2014ж.
Төраға ______________ Толымгожинова М.К.
3. БЕКІТІЛДІ
Университеттің оқу-әдістемелік кеңес мәжілісінде қаралып және баспаға
ұсынылды
Хаттама № _____ «____» ____________ 2014ж.
ОӘК төрағасы, оқу – әдістемелік
жұмыстары бойынша проректор _________ Искакова.Г.К
БІРІНШІ РЕТ ЕНГІЗІЛГЕН
Мазмұны
1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық және лабораториялық сабақтар
4 Курс жұмысы (жобасы)
5 Білімалушылардың өздік жұмысы
1 ГЛОССАРИЙ
АБАЙСЫЗДЫҚ – (Неосторожность) – кінәнің түрі. Мұндай кінә түрі кезінде
құқыққа қайшы әрі қоғамға қауіпті әрекетке барған тұлға, өзінің осы құқық
бұзушылық әрекетінің қоғамдағы қатынастарға қатерлі, әрі зиянды болатын
салдарын алдын-ала болжай тұра, оларды болдырмауға мән бермей, жеңіл ойлық
жасайды немесе мұндай салдардың болатынын білмейді, бірақ істің мән-жайы
бойынша білуі тиіс және біле алатын еді.
АБСОЛЮТИЗМ - (лат.absolutus) - шексіз, сөзсіз. Мемлекетті басқарудың бір
түрі. Мұндай басқаруда мемлекеттік жоғарғы билік монархтың қолында, әрі
шексіз болады.
АБСОЛЮТТІК ҚҰҚЫҚТАР - (Абсолютные права) Субъективтік құқықтардың бір түрі.
Бұл құкықтар анықталмаған белгісіз субъектілердің өз міндеттерін бәсең
түрде орындауы арқылы қамтамасыз етіледі. Яғни, бұл дегеніміз белгісіз
субъектілер құқық бұзушылық әрекеттерден тартынған жағдайларда ғана оның
азаматтық құқықтары қамтамасыз етіледі. Абсолюттік құқықтарға мысалы:
меншік құқығы, өмір сүру құқығы, отбасын құру құқығы және т.б. құқықтар
жатады.
АБСОЛЮТТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР - (Абсолютные правовые отношения) — құқықтық
қатынастардың бір түрі. Бұл құқыққа өкілеттігі бар субъекті мен анықтылығы
белгісіз сансыз көп субъектілердің құқықтық байланысын білдіретін құқықтық
қатынастар. Осы байланыстың нәтижесінде көптеген субъектілердің құқыққа
өкілеттігі бар субъектіге қатысты енжар міндеттері туындайды.
АБСОЛЮТТІК МОНАРХИЯ - (Абсолютная монархия) - мемлекеттік биліктің шексіз
түрі, яғни монархтың билігін ешкім шектемейді, оның қолында биліктің
барлығы болады.
АВТОНОМИЯ - (Автономия) - мемлекет аумағында оның белгілі бір бөлігінің өз
ішкі мәселелерін шешуде дербестігімен сипатталатын өзін-өзі басқару
нысаны.
АВТОРИТАРИЗМ - (Авторитарлық) - саяси режимнің бір түрі. Мұнда саяси
билікті нақты тұлға (тап, партия және тағы басқа бір өкілі) жүзеге асырады.
Мұндайда халықтың билікке қатысуы өте төмен деңгейде болады. Қоғамды
басқару бюрократиялық әміршіл әдіс арқылы атқарылады.
АЗАМАТТАРДЫҢ ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ - (Дееспособность граждан) - кәмелетке
(18 жаска) толған азаматтардың өздерінің азаматтық құқықтары мен
міндеттерін атқаруы. Мысалы шарт жасасуы, сенімхат беруі, істеген ісіне
жауапты болуы.
Есінің ауыскандығы, ақылының кемдігі салдарынан әрекеттерінің мәнін
түсінбейтін, өз әрекетін билей алмайтын азамат сот аркылы әрекет
қабілеттілігі жоқ деп танылады да келісімдерді қамқоршысымен ақылдасып
жасайды.
АЗАМАТТЫҚ - (Гражданство) – адам мен мемлекет арасындагы өзара құқықтар
мен міндеттердің және жауапкершіліктердің жиынтығын білдіретін саяси
тұрақты құкықтық байланыс.
АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ - (Гражданское обшество) - адамгершілік, ізгілік имандылық,
өнегелік, діни, ұлттық, әлеуметтік-экономикалық, отбасылық қатынастар мен
институттар жиынтығы. Осы аталғандардың бәрінің көмегі аркылы жекелеген
адамдардың, олардың топтарынын мүдделері қанағаттандырылады.
АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ - (Гражданское право) – Мүліктік катынастарды және осы
қатынастармен байланысты болып келетін жеке бастың, яғни адамның мүліктік
емес қатынастарын реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Азаматтық құқық
құқық салаларының ішіндегі маңыздыларының бірі.
АЙЫП, КІНӘ - (Вина) - жеке адамның өзінің құқыққа қарсы мінез-құлқына
(әрекетіне немесе әрекетсіздігіне) және олардың салдарына психикалық
қатысы. Айып, кінә - теріс қылық та, кылмыс та, жауаптылық та емес, ол
нақты адамның құқыққа қарсы мінезі (құлықсыздығы) және оның салдарын
болдырмауы тиіс екендігін түсінуі. Айып, кінә - қасақаналық және абайсыздық
деп бөлінеді.
АКТ - (Акт) - Мемлекеттік орган қабылдаған шешім немесе құжат. Ол үш түрге
бөлінеді: 1) нормативтік құқықтық акт, 2) құқық қолдану актісі; 3) өмірдегі
әр түрлі құқықтық мәні бар фактілерді ресми түрде дәлелдеуге арналған
құжаттар (тексеру актісі. жауап алу хаттамасы, туу, некелесу туралы куәлік
және т.б.).
АПАТРИДТЕР - (Апатриды) - Азаматгығы жок адамдар.
АРЕНДА (жалға беру) - Жалгерлік шаруашылықты жүргізудің нысаны. Жалға беру
түрлері: 1) азаматтықк құқықта екі адамның бір-біріне мүлікті уақытша жалға
беруі; 2) мемлекеттік құқықта - жер иесінің жерді басқа біреуге жалға
(ортақ, тең, үстеме. т.б.) беруі; 3) халықаралық құқықта - бір мемлекеттің
екінші мемлекетке өз жерінен белгілі бір аймакты уакытша төлем алып
пайдалануға беруі.
АРИСТОКРАТИЯ - (Аристократия) - Мемлекетті баскарудың нысаны. Мұндай
басқаруда билік пұрсатты таптың қолында болады.
АРСЫЗДЫҚ - (Цинизм) - Адамның жағымсыз бейнесін білдіретін үғым. Қазақ
халқы арсыздық деп жиіркеніш туғызатын, ар-ұяттан, адамгершіліктен безген,
жұртшылықтың пікірімен санаспайтын адамның жағымсыз мінезі мен қылығын
айтады. Мысалы: "Өзін-өзі күндейді, жақынын жалған міндейді, ол арсыздық
белгісі" (Абай).
Арсыздық - тарихи қалыптасқан адамгершілік қағидаларына (принциптеріне)
қайшы келу. Ар-ожданнан айрылған адам тағылық, дөрекі мінез көрсетеді.
Бүған фашизм толық мысал бола алады.
АРЫЗ - ( Заявление) - екі азаматтың немесе бірнеше адамның өзінің заңды
құкығын пайдаланып, мекемеге немесе қызмет бабындағы лауазым иесіне ресми
түрде жазған немесе ауызша айтқан мәлімдемесі. Біреуден шеккен азабы,
көрген қорлық-зорлығы жайындағы жәбір көрген адамның берген шағымы, сондай-
ақ қылмыскердің заң орнынан кешірім сұраған өтініші, және т.б.
АТҚАРУШЫ БИЛІК - (Исполнительная власть) - қабылданған заңдарды жүзеге
асыратын және жедел түрде шаруашылық істерімен айналысатын биліктің
тағайындалмалы немесе сайланбалы атқарушы-орындаушы органдары.
АУТЕНТИКАЛЫҚ (АВТОРДЫҢ) ТҮСІНДІРУ - (Аутентическое (авторское) толкование)
- заң нормасының мағынасын сол норманы кабылдаған органның өзінің ғана
түсіндіруі.
ӘДІСНАМА - (Методология) - 1) ғылыми таным (тану) әдісі туралы ілім; 2)
қайсыбір ғылымда зерттеу жүргізу ісінде колданылтан әдістер жиынтығы.
ӘКІМШІЛІК - (Администрация) - бүкіл ел аумағында немесе белгілі бір аймақ
масштабында заңдардың жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін мемлекеттік
органдардың атқару-орындау жүйесі.
ӘКІМШІЛІК АУМАҚТЫҚ БӨЛІНІС - (Административно-территориальное деление) —
мемлекеттің аумақтық түрде ұйымдастырылу жүйесі. Осының негізінде
мемлекетік өкімет пен баскарудың органдары кұрылады және кызмет етеді.
ӘКІМШІЛІК ЖАУАПТЫЛЫҚ - (Административная ответственность) - азаматтардың,
лауазым иелерінің әкімшілік кұкыкты бұзғаны үшін заң алдында жауапты
болуынын бір түрі. Әкімшілік жауаптылыққа Қазакстан Республикасының
әкімшілік істердегі құқық бұзу туралы заңдары мен басқа да кұқықтық актілер
негізінде тартылады.
ӘКІМШІЛІК ТЕРІС ҚЫЛЫҚ (ӘКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ БҰЗУ) - (Административный проступок
или административное правонарушение) - мемлекеттік, қоғамдық тәртіпке,
меншіктің барлық түрлеріне, азаматтардың кұқығы мен бостандығына, белгілі
қалыптасқан басқарудың тәртіптік ретіне, құқыққа қарсы озбырлықтар жасап,
соған байланысты әкімшілік жөнімен жауаптылықты туындататын әрекеттер мен
әрекетсіздіктер жатады.
ӘЛЕУМЕТТІК БИЛІК - (Социальная власть)— қандайда болмасын адамдар
бірліктеріне тән еріксіз көндіруге сүйенетін субъектілер араларында болатын
үстемділік пен бағыныштылық қатынастары.
ӘЛЕУМЕТТІК МЕМЛЕКЕТ - (Социальное государство) - азаматтардың әлеуметтік
хал-жағдайлары мен олардың тұрмыс-тіршіліктерінің әрдайым жақсы болуын
бағыт етіп ұстанған, олардың өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуді борыш деп
білген мемлекет ретінде анықталады. Бұл термин экономикалық саясат, еркін
бәсекеге сүйенген әлеуметтік қамсыздандыру заңдарына, әлеуметтік сақтандыру
жүйелеріне және тағы басқа шараларға анықтама береді.
ӘРЕКЕТ - (Действие) - субъектінің еркі (ықтияры) мен санасына тәуелді
(байланысты) болып келетін заңды айғақ (факт). Мысалы, қолдану актісін
шығару, қүқық бұзушылықка бару және т.б.
ӘРЕКЕТКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІК - (Дееспособность) - түлғалардың заң жүзінде танылған
өздерінің әрекеттері арқылы қүқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру
мүмкіндігі.
БАЖ САЛЫҒЫ - (Госпошлина) - белгілі бір көрсеткен қызметі үшін мемлекеттік
органдардың (мысалы, кеден) азаматтардан, мекемелерден және ұйымдардан
алатын алымдар. Басқа салықтардан баж салығының басты айырмашылығы, ол
барлық азаматтардан бірдей алынбай, тек тиісті мемлекеттік органдармен
белгілі бір қатынасқа түскен адамнан алынады.
БЕЙМОРАЛЬДЫҚ - (Аморализм) - белгілі бір қоғамдағы калыптасқан моральдық
(имандылық, өнегелік), нормалар мен принциптерді жоққа шығарып
адамгершілікке жат мінез-құлықты қоғамдық тәртіптің негізі деп тану.
Бейморальдық (аморализм) шектен асқан нигилизм мен өзімшілдікті білдіреді.
БЕЙРЕСМИ ТҮСІНДІРУ - (Неофициальное толкование)— жекелеген органдардың,
адамдардың өз бастамасы бойынша кұқық нормаларының мағынасын түсіндіруі
(мұндай түсіндірудің заңдық салдары болмайды).
БҮКІЛ ХАЛЫҚТЫҚ ДАУЫСҚА САЛУ - (Референдум) -мемлекеттік және қоғамдық
болмыстың ең маңызды мәселелері бойынша ең жоғары заңдық күші болатын
басқару туралы шешімді азаматтардың тікелей дауыс беру арқылы қабылдауы.
БҮКІЛ ХАЛЫҚТЫҚ ТАЛҚЫЛАУ - (Всенародное обсуждение) — мемлекетті басқару
ісіне тікелей қатысу түрінде болатын демократия (халық билігінің) нысаны
(формасы). Мұнда ең тиімді мемлекеттік шешім даярланады, қабылданады.
Мүндай даярлаулар мен қабылдаулар ең маңызды мәні бар коғамдық мәселелер
бойынша (мысалы, заң жобасын талқылау барысында қоғамның әртүрлі топтары,
бұқара көпшілік топтары, тіпті жеке азаматтардың көптеген ұсыныстары мен
ақыл-кеңестерін аныктау мақсатында) азаматтардың өзіндік пікірлері мен баға
берулерін білдірулері арқылы жүзеге асырылады.
БІРЫҢҒАЙ МЕМЛЕКЕТ - (Унитарное государство) - қарапайым, біртұтас мемлекет.
Оның бөліктері әкімшілік-аумақтық бірліктер болып табылады. Оларда
мемлекеттік егемендіктің белгілері болмайды (бұл мемлекетте ең жоғарғы
органдардың бірыңғай заң шығару жүйесі болады).
ВЕТО (тыйым) - (Вето, запрет) — парламент қабылдаған заң жобасына Елбасының
қол қоймауы, яғни қабыл алмауы. |
ВОТУМ - (Вотум) - сайлау корпусының немесе өкілді мекеменің белгілі бір
мәселе бойынша көпшілік дауыспен қабылдаған шешімі.
ГЕРОНТОКРАТИЯ - қариялар билігі.
ГЕНЕЗИС - пайда болу, туындау, шығу тегі.
ДАРА БАСШЫЛЫҚ - (Единоначалие) - басқаруды ұйымдастыру нысаны (формасы).
Мұнда тиісті мемлекеттік органның мекеменің, кәсіпорынның басшылығында
заңдық міндетті шешім қабылдайтын, кұқықтық өкілеттігі бар бір ғана адам
(түлға) билік басында болады.
ДЕВИАНТТЫҚ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ - (Девиантное поведение) - балалар мен
жасөспірімдердің әкімшілік жаза шараларын қолдануға апарып соқтыратын
оқудан, жүмыстан әдейі (қасақана) жалтаруы; өзінің отбасынан немесе оқу-
тәрбиелеу ұйымдарынан ұдайы рұқсатсыз (ұрланып) кетіп қалулары, сондай-ак
олардың қылмыстық жауаптылықка жатпайтын қылмыс белгілері бар, қоғамға
қауіпті үнемі жасайтын құқық бұзушылыққа тән іс-әрекеттері.
ДЕКЛАРАЦИЯ - Мемлекеттің негізгі қағидаттарын (принциптерді)
жариялайтын, оны айқындап анықтайтын саяси-құқықтық құжат (акт).
ДЕЛИКТ - құқық бұзушылық яғни заңсыз әрекет, теріс мінез-құлық, қылмыс;
бұдан да тарырақ мағынада- келтірілген зиянды өтеуді міндеттейтін азаматтық
құқық бұзушылық.
ДЕЛИКТ ҚАБІЛЕТТІЛІК (Деликтоспособность) - тұлғаның өзінің жасаған қылмысы
үшін заң алдында жауапты болу қабілеті.
ДЕМОКРАТИЯ - халық билігі, мемлекеттік кұрылыс нысаны (формасы). Бұл билік
халықты биліктің қайнар көзі деп тануға негізделеді және теңдік пен
бостандық, мемлекеттің негізгі органдарының сайланбалылық қағидаттарын
басшылыққа алуға сүйенеді.
ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ МЕМЛЕКЕТ - (Демократическое государство) - демократиялық
мемлекетте билік халықтың қолында, халық мемлекеттің жоғары органдарын
сайлайды және олар халық алдында жауап береді.
ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ РЕЖИМ - (Демократический режим) - мемлекеттік билікті жүзеге
асыруда халықтың оған тікелей қатысуы (референдум арқылы бүкіл халықтық
сұрау салу немесе дауыс беру арқылы қоғам болмысының ең маңызды мәселелері
бойынша шешім қабылдауы) немесе өкілдік демократия арқылы (халық өзінің
билігін өздері сайлаған өкілдері арқылы шешім қабыддауы барысында) халық
көпшілігінің азшылык мүдделерін ескере отырып шешім қабылдауларында
қолданылатын әдістері мен тәсіддерінің жүйесі.
ДЕСПОТИЯ - өзіндік державалық биліктің нысаны (формасы) - бұл да шексіз
монархия. Билік — өз қол астындағылардың құқықсыздығы мен билік тарабынан
зорлық-зомбылықтың аса зор болуымен ерекшелінеді.
ДИКТАТУРА - мемлекетте ешбір заңмен шектелмеген билік және ол жалғыз ғана
адамның немесе қатаң түрде бір топ адамның (бастаушы көсемі бар) қолына
бүтіндей саяси, экономикалық және идеологиялық биліктің шоғырлануы.
ДУАЛИСТІК МОНАРХИЯ - (Дуалистическая монархия) - шектеулі монархияның бір
түрі. Мұндайда монарх конституция шеңберінде қызметтер атқару барысында әрі
формалды, әрі шындығында да өзінің билік құзырын кең түрде сактайды.
ДІЛ - (Менталитет) - ақыл құрылымы, дүниетану жөніндегі түсінік, дүниеге
көзқарас, болмысты түсіну, психология.
ЖАЛПЫ АЗАМАТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР - (Общечеловеческие ценности) - халықаралық
құқық нормаларымен бекітілген адамның табиғи және ажырамайтын құқықтары мен
бостандықтары (атап айтқанда, оған өмір сүру, жеке бастың дербестігіне қол
сұғылмайтындық, еркін жүріп-тұру құқықтары және т.б. игіліктер жатады).
ЖЕКЕ МЕНШІК - (Частная собственность) - азаматтардың және мемлекеттік емес
заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі. Қоғамдық меншік, соның
ішінде діни бірлестіктер меншігі жеке меншіктің ерекше түрі болып табылады.
ЖЕКЕ ТҰЛҒА - (Личность) — қүкықтық қатынастарда субъективтік қүқықгар мен
заңды міндеттердің сақтаушысы болып табылатын жеке адам.
ЖЕКЕ ҚҰҚЫҒЫ - (Частное право) — жекелеген тұлғалар құқықтық қатынастарын
қорғайтын және оларды реттейтін заң нормаларының тәртіпке келтірілген
жиынтығы. Бұған азаматтық құкық жатады.
ЗАҢ - (Закон) - заң шығарушы билігі органы арқылы немесе референдумда -
халық еркі таңдауының білдірілуі барысында ерекше тәртіп бойынша
кабылданатын, жоғары заңдық күші бар және аса маңызды қоғамдық қатынастарды
реттейтін нормативтік-құқықтық акт. Басқаша айтқанда, ең жоғары заңдық күші
бар нормативтік-құқықтық акт.
ЗАҢ АЛДЫНДАҒЫ ЖАУАПТЫЛЫҚ - (Юридическая ответственность) - жеке мүліктік
және (немесе) ұйымдық сипаты бар мемлекеттік ырыктандыру (мәжбүрлеу)
түріндегі мемлекет шарасына тұлғаның тартылуының қажеттілігі. Немесе, кұқық
бұзушылық жасағаны үшін мемлекеттің тұлғаға қолданылатын мәжбүрлеу шарасы.
ЗАҢ БАСТАМАСЫ - (Законодательная инициатива) - белгілі бір субъектілердің
заң шығару жөніндегі іс-әрекеті немесе тиісті заң жобасын заң қабылдаушы
органға өз ұсынысын енгізуі. Мұның өзі аталған органдарда әлгі ұсынысты
немесе заң жобасын қарау міндетін туындататын конституцияда баянды етіліп
орнықтырылған қүқық.
ЗАҢ ЖОБАСЫ - (Проект закона) - Заң қабылдаушы органның қабылдауына
ұсынылған немесе референдумның қарауына енгізу үшін белгіленген, заң
қабылдау рәсіміне сәйкес дайындалған заңның мәтіні.
ЗАҢ ҚАБЫЛДАУШЫ БИЛІК — (Законодательная власть) — қоғам дамуының
стратегиясын заңдар кабылдау арқылы жасақтауға тиісті халық сайлаған өкілді
органдар.
ЗАҢ ЛЕГИТИМДІЛІП (ЗАҢДЫЛЫҒЫ) - (Легитимность закона) — өкілетті органның
қалыптасқан тәртіппен қабылдаған заңына қоғамның көрсеткен қолдауы.
Көпшіліктің мүддесін қамтамасыз ететін, талқылау барысында көптеген
адамдардың қолдауына ие болған заң легитимді деп аталады.
ЗАҢ САПАСЫ - (Качество закона) - қоғам, мемлекет немесе жеке адамның
белгілі бір қажеттіліктерін қүқықтың табиғатына сәйкес қанағаттандыруға,
заңның пайдалы болуын қамтамасыз ететін әлеуметтік, экономикалық, саяси
және заңдық қасиеттердің жиынтығы.
ЗАҢ ТЕХНИКАСЫ - ( Законодательная техника) - құқықтық актілердің
тиімділігін арттыра түсу мақсатында қолданылатын оларды даярлау және ретке
келтірудің амал-тәсілдері мен ережелерінің жүйесі.
ЗАҢ ҰҚСАСТЫҒЫ - (Аналогия закона) - нақты заңдық істің осы жағдайына
колдануға арналмаған, тек аталған, ұқсас жағдайларға ғана қолдануға
арналған күқыктық норма. Осы норманың негізінде нақты іс ұқсастығы бойынша
қаралып барып өз шешімін табады.
ЗАҢ ҮСТЕМДІП - (Верховенство закона) - ағымдағы барлық заңдардың, заңға
негізделген барлық актілердің - Президенттің жарлыктары мен басқа да
актілерінің Үкімет каулыларының, бұйрықтарының нұсқауларының және тағы
баскалардың Қазақстан Республикасы Конституциясына сөйкес келуі және
субъектілердің қалың тобының мүддесіне қатысы бар мәселелердің тек қана заң
белгілеген тәртіппен шешілуі. Басқаша айтқанда, заң үстемдігі - құқықтық
мемлекеттің негізгі принципі. Мүнда заң баска түрдеғі заңдық ұйғарымдардан
жоғары түрады.
Қоғамдық қатынастардың барлық қатысушылары, оның ішінде мемлекет те заң
талаптарын дәл, бұлжытпай орындап отыруы тиіс.
ЗАҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ - (Законотворчество) - заң нормаларында белгіленген құқық
шығармашылығы ісінің түрі. Мемлекеттің заң шығарушы органының заңдарды
жасау, қабылдау және шығару (жариялау) тәртібінің қызметтік тәртіптегі яғни
жөн-жобасы.
ЗАҢ ШЫҒАРУ БАСТАМАСЫ - (Законодательная инициатива) – заңдарды қабылдау,
өзгерту немесе толықтыру енгізу түралы ұсыныстар жасау құқығы. Заң
жобаларың ұсынушы органдар заң шыгару бастамасының субъектілері болып
табылады. ҚР Конституция бойынша заң шығару бастамасы құқығы ҚР
Парламентінің депутаттарына, Республика Үкіметіне беріледі және тек қана
Мәжілісте жүзеге асырылады.
ЗАҢ ТӘЖІРИБЕСІ (ЗАҢ ПРАКТИКАСЫ) - (Правовая практика) - құзырлы
субъектілердің заңдық ұйғарымдарды кабылдаудағы (түсінідіру және
қолданудағы) іс-әрекетеріне тұтастай қоса алынған әлеуметтік-құқықтық
тәжірибелер жинақтау қызметтері.
ЗАҢҒА НЕГІЗДЕЛГЕН НОРМАТИВТІК АКТ - ( Подзаконный нормативный акт) —
құрамында заң нормалары болатын, өзі заң негізінде және сол заңды жүзеге
асыру мақсатында жасалған акт.
ЗАҢДАР КОЛЛИЗИЯСЫ (ҚИҒАШТЫҒЫ) - (Правовая коллизия) - бірыңғай қоғамдық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормалар арасында болатын қайшылықтар.
ЗАҢДЫ МҮДДЕ - (Законный интерес) - субъектілердің өздерінің бүкіл
мемлекеттік мүдделерге қайшы келмейтін мүдделерін қанағаттандыру
мақсатындағы белгілі бір әлеуметтік игіліктерді пайдалануға деген
ұмтылыстарын және оларды қорғауда құзырлы органдарға (мемлекеттің және
қоғамдық үйымдарға) арыздану мүмкіндіктерін білдіретін объективтік
қүқықтарда көрсетілген немесе олардың жалпы мағынасынан туындайтын және де
белгілі бір дорежеде мемлекеттің өзі кепілдендірген заң арқылы расталған
рұқсат.
ЗАҢДЫ МІНДЕТ - (Юридическая обязанность) - құқыққа өкілетті тұлғаның
мүддесін қанағаттандыру үшін белгіленгеи заңи кажетті жүріс-тұрыстың
мөлшері (шамасы).
ЗАҢДЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ (ЖҮРІС-ТҰРЫС) - (Правомерное поведение) - субъектілердің
құқық нормаларына және әлеуметтік тұрғыдан пайдалы мақсаттарға сай келетін
әрекеті.
ЗАҢДЫ БИЛІК - (Легальная властъ) - заң жөнінен расталған (дәлелденген)
билік яғни елдегі колданыста жүрген заңдарға мемлекеттік органдарының сай
болуы.
ЗАҢДЫ ТҰЛҒА - (Юридическое лицо) - өзінің меншігі, бас-каруында шаруашылығы
немесе оралымды атқарылатын оңашаланған мүліктері және сол мүліктерімен
міндеттемелері бойынша мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтары болатын,
оларды өз атына ала алатын, онысын жүзеге де асыратын, міндеттемелері
бойынша, сотта талапкер, сондай-ақ жауапкер де бола алатын ұйым.
ЗАҢДЫ ФАКТ (НЕГІЗДЕЛГЕН АЙҒАҚ) - (Юридический факт) - бұл болмыстағы нақты
жағдай, құқық нормасы белгілі бір заңдық салдардың болуын (туындауын) осы
жағдаймен байланыстырады. Заңды айғақ оқиғалар және әрекеттерден жіктеледі.
ЗАҢДЫ ҮЛГІ 1С - (Правовой прецедент) -ұқсас істерді шешуде басшылыққа
алынатын және құқық нормасының күші берілетін нақты заңдық іс бойынша
соттың немесе әкімшіліктің қабылдаған шешімі.
ЗАҢДЫҚ ҚҰРАМ - (Юридический состав) - заңда негізделген айғақтардың
жиынтығы. Құқықтық қатынастардың пайда болуын құқық нормалары осы
жиынтықпен байланысты болуынан ғана мүмкін деп қарайды. Мысалы, жасы келіп
қартайғандығы бойынша зейнетақы алу құқығы пайда болуы үшін зейнеткерлік
қүқықтық қатынастардың пайда болуы тиіс. Ол үшін бірнеше шарттар кажет: 1)
азаматтың заңда көрсетілген жасқа жетуі; 2) заңмен белгіленген еңбек
стажының болуы; 3) құзыретті мемлекеттік органның зейнетақы тағайындау
туралы шешімі.
ЗАҢДЫҚ САЛДАР - (Правовые последствия) - құқықтық акт әрекетінің іс
жүзіндегі нәтижесі. Бүл «нәтиже» субъектілердің құқықтар алуы мен міндеттер
атқаруы аркылы білдіріледі.
ЗАҢДЫЛЫҚ - (Законность) - құқық нормаларын барлық адамдардың мемлекеттің
бүкіл аумағында дәл және бұлжытпай жүзеге асыруларынан тұратын қоғам мен
мемлекет талаптарының жүйесі.
ЗАҢДЫЛЫҚТЫҢ КЕПІЛД1КТЕРІ - (Гарантии законности) - заңдар мем заңға
негізделген нормативтік актілердің бұлжытылмай сақталуын, азаматтар
құқықтарының және қоғам мен мемлекет мүдделерінің ешбір кедергісіз жүзеге
асырылуын қамтамасыз ететін құралдар мен жағдайлардың жиынтығы.
ЗАҢНАМА - (Законодательство) - мемлекет дамуының нақты-тарихи кезендерінде
қолданыста болатын заңдар мен оларға негізделген актілердің жүйесі.
ЗАҢНЫҢ КЕРІ КҮШІ - (Обратная сила закона) - заң күшінің өз күшіне
енгізілмей тұрған кездерде болған жағдайларға қолданылуы.
ЗАҢТАНУ, ҚҰҚЫҚТАНУ - (Правоведение) - заң ғылымының жиынтығы, құқықтану -
құқық туралы ғылымдар жиынтығы.
ИМПИЧМЕНТ – (Импичмент) – жоғары лауазымды адамдарды жауапкершілікке
тартудың рәсімі.
ИНКОРПОРАЦИЯ – (Инкорпорация) - заңдарды жүйелеудің бір түрі (формасы).
Онда нормативтік актілердің мазмұны өзгертілместен жинаққа біріктіріледі,
әрбір акті өзінің дербес заңдық маңызын сақтайды.
КВОРУМ - (Кворум) - белгілі бір іс-шарада қабылданған шешімнің күші мен
мөнінің танылуы үшін міндетті шарты болып табылады, және де заң немесе
жарғы арқылы белгіленіп койылған сол іс-шараға қатысушылар саны.
КОДЕКС - (Кодекс) - бір жүйеге келтірілген, заңдықта, логикалық та тұрғыдан
тұтас, іштей үйлесімді болып келетін, тікелей қолданылатын, белгілі бір
қоғамдық қатынастарды реттейтін заң актісі.
КОДИФИКАЦИЯЛАУ - (Кодификация) - нормативтік актілерді біріктіру арқылы
логикалыққ тұрғыдан тұтас, мазмұны өзгертілген бірыңғай заң актісі етіп
жүйелеудің формасы (нысаны).
КОЛЛИЗИЯЛЫҚ НОРМАЛАР - (Коллизионные нормы) -өз құрамында құқықты тандаудың
ережелері бар болып келетін құқықтар. Бұлар нақты құқықтық қатынастарды
реттеуде қолданылатын құқықтар салаларын да, олардың не үшін колданылатынын
да көрсетіп береді.
КОНСОЛИДАЦИЯ - (Консолидация) - нормативтік актілерді жүйелеудің бір
нысаны, онда нормативтік актілердің мазмұны өзгертілместен бір қүжатқа
біріктіріледі. Содан мұндағы әрбір акт өзінің заңдық маңыздылығындағы
дербестігін жоғалтады.
КОНСТИТУЦИЯ - (Конституция) - тұтастай алғанда мемлекет пен қоғамның
негізгі заңы, қазақ қоғамында Ата заң (заңдардың заңы) деп аталады. Бүл
заңның ең жоғарғы (абсолюттік) заңдық күші болады, ол қоғам мсн мемлекеттік
құрылыстың тұғырлық (іргелі) бастауларын, басқару иысанын (формасын), тұлға
мен мемлекеттің өзара қатынастарының қағидаттарын баянды етеді,яғни
бекітеді.
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕС – (Конституционный Совет) - Қазақстан Республикасының
Конституциясын қорғауға арналған ерекше орган. Оның өкілеттігі алты жылға
созылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын Президент тағайындайды.
Конституциялық Кеңестің екі мүшесін Президент, екі мүшесін Сенаттың
Төрағасы және екі мүшесін Мәжілістің Төрағасы тағайындайды. Конституциялық
Кеңес мүшелерінің жартысы әрбір үш жыл сайын жаңартылып отырады. Ол
төмендегі мәселелерді қарайды. Дау туындаған жағдайда Республика
Президентінің, Парламент депутаттарының сайлауын өткізудің дұрыстығы және
республикалық референдум өткізу туралы мәселені шешеді. Парламент
қабылдаған заңдардың Республика Конституциясына сәйкестігін Президент қол
қойғанға дейін қарайды. Конституцияның нормаларына ресми түсіндірме береді.
Конституциялық Кеңестің Төрағасы мен мүшелерін өздерінің өкілеттігі мерзімі
ішінде түтқынға алуға, күштеп әкелуге, оларға сот тәртібімен белгіленетін
әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, қылмыс үстінде ұсталған немесе
ауыр қылмыстар жасаған реттерді қоспағанда, Парламенттің келісімінсіз
қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.
КОНФЕДЕРАЦИЯ - саяси, әскери, экономикалық және т.б. мақсаттарды жүзеге
асыру үшін құралатын мемлекеттердің уакытша одағы.
КОНЦЕПЦИЯ - қүбылыстар мен процестерді түрлі-түрлі түсініп ұғынуға
байланысты көзқарастар жүйесі. Бұл аталымды "негізгі пікір", "ерекше
теориялық тәсіл" немесе "түйінді түжырым", "түжырымдама" деп те атай
береді.
КРИМИНАЛ - қылмыстық іс.
КРИМИНАЛИСТИКА - қылмыстық істерді ашуда қолданылатын тәсілдер мен құралдар
туралы ғылым.
КРИМИНОЛОГИЯ - қылмыс себептер туралы ілім, қылмыспен күресті ұйымдастыру
тәсілдерін зерттейтін ілім.
КІНӘ - (Вина) - құқық бұзған адамның өзінің осы әрекетіне қатыстылығын
сипаттайтын психикалық жай-күйі (қасақаналық және абайсыздық түрінде
болады).
КІНӘСІЗДІК ПРЕЗУМПЦИЯСЫ - (Презумпция невиновности) - кұқықта баянды
етілген болжам (жорамал). Бұл болжау бойынша әрбір қылмыс жасады деп
айыпталған адам, оның кінәсы заңда қарастырылған ретпен дәлелденбейінше
және сот шешімімен заңдық күшіне енді деп бекітілмейінше кінәсы жоқ деп
танылуы тиіс.
ҚАСАҚАНАЛЫҚ - (Умысел) – кінә түрі (формасы). Мұнда құқық бұзушы адам өз
әрекетінің қоғамға қатерлі сипатта екендігін түсінеді, зиянды салдарының
болатындығын алдын ала болжайды. Сөйте тұра қүқық бүзушылыққа баруды
қалайды (тікелей қасақаналық) немесе қаламайды. Сөйтіп өз жүріс-тұрысының
сондайға апарып соғатынын саналы түрде болжайды немесе оған
немкұрайдылықпен қарайды (бүл жанама қасақаналық).
ҚОҒАМ - (Общество) - адамдардың бірлесіп тіршілік етуінің тарихи
калыптасқан түрлерінің (формаларының) жиынтығы. Ал тар мағынада әлеуметтік
жүйенің нақтыланған тарихи типтік формасы, яғни қоғамдық қатынастардың
белгілі типтік түрі.
ҚОҒАМДЫҚ ТӘРТІП - (Общественный порядок) - қоғамдық қатынастардың
реттелінгендік күйі. Мүның өзі құқықтық нормалар мен оларды бұлжытпай
сақтау арқылы ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік нормалар мен оларды
сақтау аркылы да жүзеге асырылады, орнығады.
ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАРЫ - (Социальные нормы общества) — қоғамдық
қатынастарды реттейтін, қоғамның пікір күші ықпалымен немесе мемлекеттің
мәжбүрлеуімен қамтамасыз етілетін, қоғамдағы адамдардың мінез-құлкы, жүріс-
тұрыс ережелерінің жүйесі. Бұған құкық нормалары, әдет-ғұрыптар, өнеге,
иман, діни нормалар, дәстүр және т.б. жатады.
ҚОҒАМНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕСІ - (Правовая система общества) - жеке алынған
мемлекеттегі құқықтың, заң практикасының (іс-тәжірибесінің) үстемдік етуші
идеологиясының нақтыланған тарихи жиынтығы.
ҚОҒАМНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТІ - (Правовая культура общества) - қоғамдағы
құқықтық сананың және құкықтық белсенділіктің деңгейі, заң нормалары мен
заңдық іс-әрекеттердің (қызметтердің) прогресшілдік дәрежесі.
ҚОРҒАУ ШАРАЛАРЫ - (Мера защиты) - заңдық міндеттердің орындалуын қамтамасыз
ететін және де құқықтардың жүзеге асырылуын кепілдендіретін қүқықтық
ырықтандырудың бір түрі.
ҚҰЗЫР, ҚҰЗЫРЕТ — (Компетенция) — белгілі бір аядағы мемлекеттік немесе
қоғамдық мәні бар істер мен қызметтердің жүзеге асырылуы мақсатында нақты
органға немесе нақты тұлғаға (тиісті түрде атқарылуы (орындалуы) үшін) заң
арқылы баянды етіліп берілетін өкілеттіктер ( құқықтар мен міндеттер).
ҚҰҚЫҚ - (Право) - мемлекет қамтамасыз ететін, қоғамдық қатынастарды
реттейтін, қоғамның, топтың ерік-ықтиярын білдіретін жалпыға бірдей
міндетті, формальды түрде анықталған құқықтық нормалардың жүйесі.
ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ - (Правонарушение) - деликт қабілеттілігі бар тұлғаның
қоғам, мемлекет, түлға мүдделеріне зиян (залал) тигізетін (келтіретін)
кінәлы, қүқыққа қайшы, қоғамға залалды әрекеті (әрекеттілігі немесе
әрекетсіздігі).
ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ ОБЪЕКТИВТІК ЖАҒЫ - (Объективная сторона правонарушения)
— құқық ұйғарымдарын бұзып қоғам, мемлекет, тұлғаларға залал келтірген
адамның осы әрекетін (әрекеттілігін немесе әрекетсіздігін) сипаттайтын
белгілердің сыртқы көріністерінің жинағы.
ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ТЕОРИЯСЫ - (Теория права и государства) - Құқықтың,
мемлекеттің пайда болуы мен дамуын, қызметін және де жалпылама алғанда
мемлекеттің, құқық пен мемлекеттің түрлерін (типтерін), атап айтқанда,
олардың таптық-саяси және жалпы адамзаттық мәнісін, мазмұнының тұрпаттарын
(формаларын), қызметтері мен ақырғы тағдырларын зерттейтін қоғамдық ғылым.
Осы салалық және арнайы заң ғылымдарына қарағанда қоры-тындылаушы,
әдіснамалық мәнінде басшылық көрсетіп, бағыт сілтейтін ғылым. Ол салалық
және арнайы заң ғылымдарының алдында тұрған белгілі бір, жеткілікті түрде
санаулы ғана мәселелерді шешу үшін қажет. Сондай-ақ салалык білімдердің
корытындыларын бір жүйеге келтіреді, сөйтіп өзінің ғылыми идеяларының
арсеналына кіргізеді.
ҚҰҚЫҚ ИНСТИТУТЫ - (Правовой институт) - қоғамдық қатынастардың белгілі бір
түрін (немесе топтамасын) реттейтін заң нормаларының тәртіпке келтірілген
жиынтығы.
ҚҰҚЫҚ КОЛЛИЗИЯСЫ (КИҒАШТЫҒЫ) - (Коллизия права)— құқықтық жағдай, соның
нәтижесінде белгілі нақты жағдайға байланысты түрлі заңдық баға (үкім,
кесім), қорытынды жасалынуы мүмкін. Мұндайда құқыққа сәйкес қойылған
сұраққа берілген жауап әр түрлі болуы мүмкін.
Белгілі мемлекеттің коллизия нормаларының жиынтығы коллизиялық құқықты
құрайды: оның өзі ұлттык сипатта болады жене жаңағы белгілі мемлекеттің
ұлттық құқығының бір бөлігі болып табылады. Мысалы: Қазақстан
Республикасының коллизиялық құқығы, Ресейдің коллизиялық құқығы, Жапонияның
коллизиялык құқығы және т.б.)
Коллизиялық құқық халықаралық жекелік құқықтың негізгі бөлігі, ол оның
өзіне тән сипаттары мен ерекшеліктерін айкындап береді.
Коллизиялық нормалар — өз құрамында құқық тандаудын ережелері бар болатын
құқық, олар нақты құқықтық қатынастарды реттеуде қолданылатын құқықтардың
салаларын да, не үшін колданылатынын да айқындап көрсетіп береді.
ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІК - (Правоспособность) - тұлғаның заңда белгіленген
(танылған) субъективтік құқықтар мен заңды міндеттерді алу мүмкіндіктері.
КҰҚЫҚ ҚАҒИДАТТАРЫ (ПРИНЦИПТЕРІ) - (Принципы права) - құқықтың мәнін
білдіруде оған негіз болатын идеялар мен бастаулар. Ол идеялар әділеттік
пен бостандықтың сара жолын қорытындылау арқылы шығарылады.
Құқық принциптері әділдік, дұрыстық көрсеткіші болғандықтан тұрақтылығымен
ерекшеленеді, олардың ұзақ уакыт бойы өзгеріссіздігі құқықтық нормалардан
айырмашылығы болып табылады.
Құқық принциптері нормаларда, заңдарда тікелей немесе жанамалай білінеді.
Әділет және бостандық идеяларын дамытатын құқықтық принцип-тердің ең
бастылары:
1. Демократиялык;
2. Ұлтаралық пәтуа (келісім);
3. Заңдылық;
4. Адамгершілік;
5. Азаматтардың заң алдында бірдей тең болуы;
6. Мемлекет және жеке тұлғаның өзара жауаптылықта болуы.
ҚҰҚЫҚ ҚОЛДАНУ - (Применение права) - заңда қаралатын нақты істі
шешу бойынша құзырлы органның атқаратын биліктік қызметі. Осының
нәтижесінде тиісті жеке акт қабылданады-ол құқық қолдану актісі делінеді.
ҚҰҚЫҚ ҚОЛДАНУ АКТІСІ - (Правоприменительный акт) – нақты бір заңдық істі
шешу нәтижесінде құзырлы органның өзі қабылдаған, құрамында дербес биліктің
ұйғарымы (бұйрығы,жарлығы) бар болып келетін құқықтық акт.
ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ - (Источники права) - мемлекеттің ресми түрде бекітіп
белгіленген және санкциялаған құқық нормалары. Құқық негіздері бірнеше
түрден тұрады: құқықтық әдет-ғұрып, нормативтік акті, сот немесе әкімшілік
прецеденті, норматинвтік шарт.
Құқтық әдет ғұрып мемлекет тарапынан санкцияланған, қамтамасыз етілген әдет-
ғұрып.
Құқықтық нормативтік акт - мемлекеттік, құққтык, құжат. Бұл құжатта
өкілеттігі бар органның шешімі көрсетілген, сондай-ақ құқық, нормалары
белгіленіп өзгертіледі, әрі күшін жояды.Нормативтік актілер әр түрлі
болады: заңдар, қаулылар, жарлықтар және тағы басқалар.
Сот немесе әкімшілік прецеденті — белгілі іс бойынша әкімшілік органның
кабылдаған нақты шешімі. Осы шешім ұқсас істерге міндетті түрде
қолданылады. Сот прецеденті ағылшын-саксондық құқық жүйесіндс орын алады.
Нормативтік шарт - бірнеше немесе екі жақтың ерік-ықтиярымен келісім шарт
жасасуы. Бұл келісім шартқа мемлекет ризашылық береді және оған кепіл
болады. Бұл құжат барлық келісуші жақтарға бірдей міндетті болуы және
орындалуы тиіс.
ҚҰҚЫҚ НОРМАЛАРЫН (ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫ) БІР ІЗГЕ КЕЛТІРУ (ҮЙЛЕСТІРУ) -
(Систематизация правовых норм) — құқық нормаларын бірыңғай жүйеге, формаға,
яғни біркелкі түрге келтіру.
ҚҰҚЫҚ НОРМАСЫ НЕМЕСЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМА - (Правовая норма) - жалпыға бірдей
міндетті, формалды түрдс анықталған, мемлекеттің өзі белгілеп қамтамасыз
ететін жүріс-тұрыс ережесі. Мұның өзі қоғамдық қатынастардың нақты түрін
реттеуге бағытталған болып келеді.
ҚҰҚЫҚ НОРМАСЫНЫҢ (ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАНЫҢ) ДИСПОЗИЦИЯСЫ - (Диспозиция правовой
нормы) — жорамалда (гипотезада) көрсетілген заңды айғақтар бар болса ғана
туындайтын құқықтар мен міндеттерді белгілеу арқылы субъектілердің жүріс-
тұрыс үлгісін (моделін) аныктайтын күқық нормасының негізгі элементі
(бөлігі).
ҚҰҚЫҚ НОРМАСЫНЫҢ (ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАНЫҢ) ЖОРАМАЛЫ - (Гипотеза правовой нормы) -
заңды фактілерді (айғақтарды) баянды ету арқылы анықталатын, өзінің
колданылу шартына сілтеме жасам корсететін құқық нормасының бөлігі
(элементі).
ҚҰҚЫҚ НОРМАСЫ (ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМА) - (Норма права) — бұл құқықтық қатынастарға
қатысушылардың мінез-қылықтарын анықтайтын жалпы ереже. Мұны мемлекет
белгілейді және өзінің беделімен қамтамасыз етеді, қажет болған жағдайларда
мәжбүрлеу күшін де қолданады. Сенім-наным мен қоғамдық мәжбүрлеу
тәсілдеріне негізделген қоғамдық беделге арқа сүйеген әдет-ғұрып пен
адамгершілік нормаларынан құқтық нор-малардың негізгі айырмашылығы дәл
осында болады.
Құқықтық норма қандай да бір ережені белгілеп бекініп қана қоймайды, оны
орындауды да міндеттейді.
Құқтық норма әдетте өзара байланысты үш элементтен тұрады. Ол: жорамал
(гипотеза), диспозиция және санкция.
Жорамал (гипотеза) - норманың әрекетет ету шартының қашан, қандай
жағдайларда қолданылатынын көрсететін бөлігі.
Диспозиция — жүріс-тұрыс ережелерінің мазмұнын көрсететін, яғни
субъектілерде пайда болған заңды міндеттерге сілтеу жасайтын құқық
нормасының бөлігі.
Санкция - норма бұзылғанда қолданылатын мәжбүрлеу (көндіру) шараларын
көрсететін құқық нормасының бөлігі.
Құқықтың нормасында көрсетілген үш бөліктің барлығы кейбір құқықтық
салаларда болмауы мүмкін. Тек бір жорамалдан немесе жорамал мен
диспозициядан ғана тұруы мүмкін. Мысалы, конституциялық қүқықтық нормалар
тек қана гипотеза мен диспозициядан тұруы, онда санкцияның көрсетілмеуі жиі
болады. Бұл констиуцияның қүқықтық ерекшелігі, өйкеиі ол қоғам мен
мемлекеттің негізгі принциптерін бекітеді.
ҚҰҚЫҚ НЫСАНЫ - (ФОРМАСЫ) - (Форма права) -мемлекеттің ерік-ықтиярының
тысқарыда және жүріс-тұрыстардың заңдық ережелерінің дұрыстандырылуының
білдірілу тәсілі.
ҚҰҚЫҚ ӨКІЛЕТТІГІ - (Правомочие) - қүқық нормаларында алдын ала
қарастырылған және мемлекет тарабынан қамтамасыз етілген құқықтық
қатынастарға қатысушының белгілі бір әрекетті жүзеге асыруының немесе осы
құқықтық катынасқа қатысушы басқалардан тиісті жүріс-тұрысты талап етуінің
мүмкіндігі.
ҚҰҚЫҚ САЛАСЫ - (Отрасль права) - қоғамдық қатынастардың белгілі бір аясын
(тегін) реттейтін заң нормаларының тәртіпке келтірілген жиынтығы.
ҚҰҚЫҚ СУБЪЕКТІСІ - (Субъект права) - құқықтар мен міндеттерді сақтаушы;
құқтың субъектісі жеке тұлға және заңды тұлға да болуы мүмкін.
ҚҰҚЫҚ СУБЪЕКТІЛІК - (Правосубъектность) - тұлғаның мемлекет танитын және
қамтамасыз ететін субъективтік құқықтар мен заңды міндеттерді өзіне алу,
сондай-ак өзінің әрекеттері аркылы оларды құқықтық қатынастарда жүзеге
асыру қабілеті.
ҚҰҚЫҚ ҰҚСАСТЫҒЫ (ҚҰҚЫҚ АНАЛОГИЯСЫ) - (Аналогия права) - нақты заңдық істі
жалпы қағидаттар (принциптер мен мағыналары негізінде шешу.
ҚҰҚЫҚ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ - (Правотворчество) - құзырлы органдардың (бәрінен бұрын
мемлекеттік органдардың) құқық нормаларын кабылдау, озгерту және күшін жою
жөніндегі қызметі.
ҚҰҚЫҚТАҒЫ АҚТАНДАҚТАР (ОЛҚЫЛЫҚТАР) - (Пробелы в праве) - қолданыстағы заңда
қажетті заң нормаларының толығынан немесе жарым-жартылай болмауы.
ҚҰҚЫҚТЫ ҒЫЛЫМИ (ДОКТРИНАЛДЫ) ТҮСІНДІРУ - (Доктринальное толкование права) -
заңгер-ғалымдардың монографиялары, ғылыми түсіндірулері мен мақалаларында
және т.б. шығармаларында құқық нормасы мағынасын терең түрде дәлелді
түсіндіруі.
ҚҰҚЫҚТЫ ЛОГИКАЛЫҚ ЖОЛМЕН ТҮСІНДІРУ - (Логическое толкование права) — құқық,
нормаларының мағынасын логика ғылымының заңдылықтары мен ережесін
пайдаланып түсіндіру тәсілі.
ҚҰҚЫҚТЫ ОРЫНДАУ - (Исполнение права) - құқықты жүзеге асыруда белсенді
міндеттерді, заңдарда катаң түрде анықталып көрсетілген әрекеттерді
өкілетті жақтың мүддесіне бола орындауға байланысты болып келетін құқықты
жүзеге асырудың түрі (формасы яғни нысаны).
ҚҰҚЫҚТЫ ТАРИХИ-САЯСИ ТҰРҒЫДАН ТҮСІНДІРУ - (Историко-политическое толкование
права) — құқық нормасының мағынасын олардың нақты тарихи-саяси
жағдайлардағы қабылдануларын талдау арқылы, жүзеге асыру барысында
жасалатын түсіндіру тәсілі.
ҚҰҚЫҚТЫ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУ - (Злоупотребление правом) - заң арқылы
қорғалатын жеке бастың, қоғамның немесе мемлекеттің мүдделеріне нұксан
келтіруге алып баратын субъективтік құқықты оның өзінің әлеуметтік
тағайынына қайшы түрде пайдалану.
ҚҰҚЫҚТЫ ТҮСІНДІРУ - (Толкование права) - заң нормаларының мағынасын
анықтауға бағытталған түсіндірудегі іс-әрекет, қызмет.
ҚҰҚЫҚТЫ ТҮСІНДІРУ АКТІСІ - (Акт толкования права) — арнайы құзырлы
органдардың ғана шығаратын және құрамында заң нормаларына берілген
түсіндірмесі болатын құқықтық акт.
ҚҰҚЫҚТЫ ШЕКТЕУЛІ ТҮСІНДІРУ - (Ограничительное толкование права) құқық
нормаларын түсіндірудің түрі. Мұнда норманың шын мағынасы оның мәтіндік
баяндалуынан тар болып келетін қүқық нормалары түсіндіріледі.
ҚҰҚЫҚТЫҚ АКСИОМА - (Правовая аксиома) - зерттеулер жүргізудің барысында
дәлелдеуді қажет етпейтін негіз ретінде алынатын құқықтық теорияның
тезистері (қағидалары, ой желілері).
ҚҰҚЫҚТЫҚ АҚПАРАТ - (Правовая информация) — коғамдағы бар заң нормалары мен
қағидаттары (принциитері), заң практикасы (тәжірибесі) мен тұтастай
алғандағы заң жүйесі туралы мағлүматтар.
ҚҰҚЫҚТЫҚ АМАЛ-ТӘСІЛДЕР - (Правовые средства) –құқық субъектілері мүдделерін
қанағаттандыруға көмек беретін, сөйтіп мақсаттарға жетуді қамтамасыз ететін
бүкіл заңдық аспаптардың (құбылыстардың) жиынтығы.
ҚҰҚЫҚТЫҚ ӘДЕТ (ӘДЕТ-ҒҰРЫП) - (Правовой обычай) -адамдардың санасында
болатын, ұдайы қолданудың барысында дағдыға айналған және құқықтық салдарға
апарып соқтыратын тарихи түрде қалыптасқан жүріс-тұрыс ережесі.
ҚҰҚЫҚТЫҚ БАҒАМДАУ - (Правовая оценка) - тиісті нормативтік ұйғарымдарға
негізделінген түрде әрекетке (әрекетсіздікке) заң жөнімен баға беру.
ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАЗА - (Правовое наказание) — кінәлы, қүқыққа қайшы жүріс-тұрысты
заңды түрде кінәлаудың түрі және қолданылған шара. Осының нәтижесінде
субъект міндетті түрде бір нәрседен шектеуге ұшырайды, бірдеңеден айрылады,
сенімін жоғалтады.
ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕ - (Правовая система) - құкықтық құрылымның тарихи қалыптасу
жолдары мен пайда болуындағы қайнар көздерінің бірлігі негізінде
белгіленіп, өз алдына бөлініп шыққан құқықтардың жиынтығы.
ҚҰҚЫҚТЫҚ ИДЕОЛОГИЯ - (Правовая идеология) - қолданыста бар және тілекке сай
келетін құқыққа адамдардың қатысы қамтылып көрсетілетін көзқарастар,
идеялар, түсініктер, нанымдар, ерекше теориялық амал-тәсілдер мен
тұжырымдар жүйесі.
ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР - (Правовые отношения) -өзінің қатысушыларында тиісті
субъективтік құқықтары мен заң белгілеген міндеттері болатын, құқық
нормаларымен реттелінген қоғамдық қатынастар (байланыстар).
ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ОБЪЕКТІЛЕРІ - (Объекты правовых отношений) — құқықтық
қатынастар субъектілерінің құқықтары мен міндеттерінің бағытталған
нәрселері, осылар жөнінде субъектілер заңдық байланыска түседі (материалдық
және материалдық емес игіліктер, өнімдер, рухани шығармалар, құнды
қағаздар, құжаттар, белгілі іс-қимылдардың нәтижелері).
ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚОЛДАУ - (Правовое поощрение) — мадақтауға (көтермелеуге) тұратын
өз ырқы бойынша жүріп-тұруды заң арқылы мақұлдаудың түрі мен өлшемі
(шамасы), осының нәтижесінде субъектіге сыйлық беріледі.
ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТ - (Правовое государство) - адам және азамат құқықтары мен
бостандыктарын толыққанды қамтамасыз ететін, ол үшін сондай-ақ мемлекеттік
билікті теріс пайдалануды болдырмау мақсатында оны құқықтық жолдармен
байланыстырып матап жағдай жасайтын биліктің саяси үйымы.
ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕМҚҰРАЙЛЫЛЫҚ - (Правовой нигилизм) - кұқықты құндылық ретінде
мойындамай теріске шығару, қүқыққа сенбеу, күқықты құрмет тұтпау.
ҚҰҚЫҚТЫҚ ПСИХОЛОГИЯ - (Правовая психология) - қоғамдағы бар, онда орын
алған, сондай-ақ адамдардың өз қалаулары мен тілектеріне сай келетін
құқыктарға қатыстылықтарын қамтыйтын сезімдері, көңіл ауандары мен
сезінулері.
ҚҰҚЫҚТЫҚ РӘМІЗДЕР - (Правовые символы) - белгілі құкық принциптері заң
мазмұнын білдіруде қолданылатын заң жүзінде бекітілген шартты бейнелі
белгілер. Бұған, мысалы, мемлекеттік белгіні көрсететін елтаңба, ту,
әнұрандар жатады. Сот құрамы мәжіліс залына кіріп келгенде, сот
залындағылар сот төрелігін және сот құрамын құрмет тұтатындықтарының
белгісі ретінде орындарынан тұрады. Президенттің халыққа ант беру сәтін де
құқықтық рәміздердің біріне жатқызуға болады.
ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕЖИМ (Правовой режим) - заңдық амалдар мен тәсілдердің белгілі
түрде үйлесімділігі арқылы білдірілетін және құқық субъектілерінің
мүдделерін қанағаттандыру үшін тілекке сай әлеуметтік жағдай жасаудың,
қолайлылық немесе қолайсыздықтың нақты дәрежесін құқықтық жолмен реттеудің
ерекше тәртібі.
ҚҰҚТЫҚТЫҚ РЕТТЕУ - (Правовое регулирование) – қоғамдық қатынастарды реттеу,
тәртіпке келтіру мақсатында оған бүкіл заңдық амал- тәсілдер жүйесімен
ықпал жасауды жүзеге асыруы.
ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ӘДІСІ – (Методы правового регулирование) - сапалық
тұрғыдан біркелкі қоғамдық қатынастарды құқтық регламентациялауда
(тәртіптік ретін белгілеуде) жүзеге асыруға көмектесетін заңдық амалдардың
(құралдардың) жиынтығы.
ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ДИСПОЗИТИВТІК ӘДІСІ -(Диспозитивный метод правового
регулирование)-келісуші жақтардың рұхсат етуіне негізделген тең
құқықтылығы мен үйлестігіне байланысты болып келетін құқықтық ықпал етудің
тӘсілі.
ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ТЕГЕУРІНДІ ТАЛАП ҚОЮ (ИМПЕРАТИВТІК) ӘДІСІ -
(Императивный метод правового регулирование) - өкіметтік ұйғарымдары мен
қызметтік бағыныштылығынан туындайтын (субординацияға),тыйым салулар,
міндеттер жүктеу,мен жазалауларға негізделінетін құқтық ықпал етудің әдісі.
ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМІ - (Механизм правового регулирование) – құқық
субъектілері мүдделерін қанағаттандыруға кедергі болып тұрғандарды жеңуу
мақсатында ең дәйекті түрде ұйымдастырылған заңдық амалдар жүйесі.
ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ПӘНІ - (ІІредмет правового регулиронания) - құқтық
тәртіпке келтіріп реттейтін қоғамдық катынастары мен әлеуметтік
байланыстары.
ҚҰҚЫҚТЫҚ РҰҚСАТ БЕРУ - (ІІравовое дозволение) -субъектіге мүддесін дербес
түрде жүзеге асыруына құқық нормаларының мүмкіндік беруі.
ҚҰҚЫҚТЫҚ САНА - (Правовое сознание) - адамдардың қолданыстағы немесе
тілекке сай келетін құқыққа қандай қатыстылығын көрсететін сезімдерінің,
сезінулерінің, түйсіктерінің, пайымдарының, идеялары көзқарастарының
жиынтығы.
ҚҰҚЫҚТЫҚ САЯСАТ - (ІІравовая политика) - коғамдық қатынастарды реттеудің
негіздері, принциптері, бағдарламалары мен міндеттері және оларды жүзеге
асырудың стратегиясы мен тактикасы. Құқықтық саясат экономиканың дамуына
заң жағынан болып отырған кедергілерді алып тастауға, саяси өмірді
демократияландыруға, адамдар арасындағы қарым-қатынастарды әлеуметтік-
әділеттілік парқына негіздеп жүзеге асыруға, үлттар арасындағы қарым-
қатынастарды заң жолымен реттеуге, қоғамдағы тиісті құқықтық тәртіптілікті
қамтамасыз етуге бағытталған істер.
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ - (Правовое воспитание) — азаматтар мен лауазымды
тұлғалардың құқықтық санасы мен мәдениетін қалыптастыру бағытында
мемлекеттік органдар мен қоғам жұртшылығының атқаратын мақсатты қызметтері
(іс-әрекеттері).
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРТІП - (Правопорядок) - субъектілердің жүріс-тұрыстары заңды
болып табылатын қоғамдық қатынастар жүйесі, және де әлеуметтік
байланыстылықтардың реттелінгендік қалпы немесе күйі.
ҚҰҚЫҚТЫҚ ҰЙҒАРЫМ - (Правовое распоряжение) -мемлекеттік ерікті білдіретін
биліктік бұйрық (жарлық, әмір). Аталған бұйрық қоғамдық қатынастарды
жалпыға бірдей немесе жеке адамды міндетті жүріп-тұру нормаларын құқық
субъектілерінің тиістілеріне түжырымдап беру арқылы реттейді.
ҚҰҚЫҚТЫҚ ЫҚПАЛ ЕТУ - (Воздействие права) - құқықтың әлеуметтік болмысқа,
санаға және адамдардың жүріс-тұрыстарына тұтастықта алынған және әр
алуандық сипатта әсер етуінің барысы (процесі).
ҚҰҚЫҚТЫҚ ФИКЦИЯ - (Правовая фикция) - болмаған жағдай. Заң арқылы болды
(орын алды) деп танылғандықтан жалпыға бірдей міндетті болып кеткен өмірде
болмаған (орын алмаған) жәйт, хал-ахуал.
ҚҰҚЫҚТЫҚ ШЕКТЕУ - (Правовое ограничение) -контрсубъектінің мүдделерін
қанағаттандыру және қоғам мүдделерін сақтап күзету және оларды қорғау үшін
жасалған заңға қайшы әрекетті құқық арқылы тоқтату.
ҚҰҚЫҚТЫҢ ДЕМОКРАТИЯЛЫҒЫ - (Демократизм права) - халық билігі, бостандық,
тендік, туыстық, әділеттілік және құқықтық реттеуге жататын қоғамдық
қатынастарда жауаптылық идеяларын нақты түрде қамтамасыз ету және оны заң
арқылы орнықтыруды білдіретін құқық қағидаттарының (принциптерінің) ең
маңыздыларының бірі.
ҚҰҚЫҚТЫҢ КҮШІ (ӘРЕКЕТ ЕТУІ) - (Действие права) - қоғамдық қатынастарға
қатысушыларға реттеушілік (арнайы заңдық жолмен), акпараттық —
психологиялык (дәлелді), тәрбиелік (идеологиялык... — педогогикалык) және
әлеуметтік ыклал етулерде, оның (құқық күшінің) накты түрде жүзеге
асырылатын кабілетін сипаттайтын құқықтың мазмұндық өзгермелі жағы.
ҚҰҚЫҚТЫҢ ӨЗГЕРМЕЛІЛІГІ - (Динамизм права) - қоғамдық қатынастардың өзгеріп
жаңаруларына, әлеуметтік байланыстардың нығаюы немесе әлсіреулеріне,
әлеуметтік байланыстардың жаңаларының пайда болуы мен әртүрлі қызметтер
аясындағы олардын ескіріп тоқтатылуына жауап ретінде құқықтың да дәлме-дәл
өзгеріп жаңғырып отыруының сайма-сай келуі.
ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫ - (Ценность права) - коғамның, мемлекеттің әртүрлі
топтар мен жеке адамдардың мүдделерін жүзеге асырудағы кұқықтың әлеуметтік
ерекше реттеуші ретінле оң (дүрыс) болып келетін іс жүзіндегі маныздылығы.
ҚҰҚЫҚТЫҢ НӘТИЖЕЛІЛІГІ (ТИІМДІЛІГІ) - (Результативность права) - құқық
нормаларын қолданудың нәтижелері мен сол нормаларды кабылдағанда қол
жеткізіледі деген әлеуметтік мақсаттар арасындағы қатыстылыктар.
ҚҰҚЫҚТЫҢ ТӘРБИЕЛІК ФУНКЦИЯСЫ (ҚЫЗМЕТІ) - (Воспитательная функция права) -
демократиялык жолмен қабылданған заңдарды құрмет тұтатын, өздерінің мінез-
құлық, жүріс-тұрыстарында құқықтық ұйғарымдарды қолданып жүретін, құқық
колдануды дайындап шығаруда белсенділік көрсететін азаматтарды (тұлғаларды)
құқық аркылы қалыптастыруды құқықтың тәрбиелік қызметі дейді.
Превентивтік (алдын алу) шаралары ретінде құқықтың жасайтын ықпалы мен
әсері құқықтың тәрбиелік кызметінің кұрамдас бөлігі болып табылады.
ҚҰҚЫҚТЫҢ ІЗГІЛІГІ - (Гуманизм права) - құқық қағидаттарының
(принциптерінің) ең маңыздыларының бірі. Ол адамды ең жоғары құндылық деп
тану арқылы оның құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, тұлғалық
қадір-қасиетін адамдар арасында шынайы ізгілік (иманды) қатынастарында жан-
жақты және еркін даму жағдайларын қолдап отыруды қамтамасыз етуден және
оларды баянды етіп орнықтыру ісінен көрінеді.
ҚҰРАН - (Коран) - ислам дінін тұтатын мұсылмандардың басты қасиетті кітабы.
Бүл кітап діни-догматтық, мифологиялық және құқықтық мәтіндердің жинағы.
ҚЫЛМЫС - (Преступление) - кінәлі, қоғамға қауіпті, қылмыстық заңдар арқылы
жазалану қаупімен тыйым салынған әрекет (әрекетсіздік).
ЛАУАЗЫМ ИЕЛЕРІ - (Должностные лица) - үйымдастырушылық және өкілдік
қызметтер атқаратын тұлғалар. Лауазым иелерінің құқықтық жағдайының бір
ерекшелігі - олардың өкілдігі өздері қызмет атқарып жүрген мекемелері,
кәсіпорындары немесе ұйымдары шеңберлерінде жүзеге асырылады.
Бұл өкілдіктердің лауазым иелерімен қатынастары қызмет жөнінен бағынышты
болып келетін қызметкерлерге, сондай-ақ оларға тікелей бағынышты органдарға
да таралады.
ЛОББИЗМ - "ыкпал тобының" өз дегендеріне көндіру формасы. Мұнда белгілі бір
әлеуметтік құрылымдардың мүддесін көздеудің барысында аталған "ықпал тобы"
қүқық шығармашылығымен айналысатын адамдарға (түлғаларға), сондай-ак құқық
қолданушы органдарға, тұлғаларға өздеріне пайдалы шешімдер қабылдатуға
тырысып бағады.
ЛОКАЛЬДЫҚ (ЖЕРГІЛІКТІ) НОРМАТИВТІК АКТ - (Местные нормативные акты) -
мекеменің, кәсіпорнының және ұйымның әкімшілігі қабылдаған нормативтік акт.
Мұндай акт ұжым ішіндегі қатынастарды осы құрылым шегінде реттеуге
бағытталады.
МАТЕРИАЛДЫҚ ҚҰҚЫҚ - (Материальное право) - құқықтық нормалар, институттар,
салалар мен салашалар жиынтығы. Осыларды қолдану арқылы мемлекет коғамдық
қатынастарға тікелей ықпал жасайды. Және де осылардың көмегі арқасында
субъектілерге өздерінің материалдық мүдделерін қанағаттандыруға
мүмкіндіктер (құкықтар беріп, міндеттер жүктеп) тудырады.
МӘЖІЛІС - (Мажилис) - Қазақстан Республикасының Пар-ламентінің бір
Палатасы. Мәжіліс Республиканың әкімшілік-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып
құрылатын және сайлау округтері бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттан
тұрады. Мәжілістің ерекше қарауына мына мәселелер жатады: заңдардың
жобаларын қарауға қабылдау және қарау; Парламент қабылдаған заңдарға
Президенттің қарсылықтары бойынша ұсыныстар әзірлеу; Президенттің үсынуымен
Республиканың Орталык сайлау коммиссисының Төрағасын, Төрағасының
орынбасарын, хатшысы мен мүшелерін сайлау және қызметтен босату;
Президенттің кезекті сайлауын хабарлау және оның кезектен тыс сайлауын
тағайындау; Республика Президентіне қарсы мемлекетке опасыздық жасады деп
айып тағу мәселесін қарау. Мәжіліс депутаттары қараған және жалпы
санының көпшілік даусымен мақұлданған заң жобасы Сенатқа беріледі, ол онда
әрі кеткенде алпыс күннің ішінде қаралады.
Мәжіліс Төрағасы Парламент сессияларын ашады, Палаталардың бірлескен
кезекті отырыстарын шақырады, Палаталардың кезектен тыс отырыстарына
төрағалық етеді.
МӘСЛИХАТ - (Маслихат)- Қазақстан Республикасының жиырма жасқа толған
азаматы мәслихат депутаты болып сайлана алады. Мәслихаттың қарауына мына
мәселелер жатады: аумақты дамыту жоспарлаларын, экономикалық және
әлеуметтік бағдарламаларын, жергілікті бюджетті және олардың атқарылуы
туралы есептерді бекіту; өздернің қарауына жатқызылған жергілікті әкімшілік-
аумақтық құрылыс мәселелерін шешу; мәслихат құзіретіне жатқызылған
мәселелер бойынща жергілікті атқарушы органдар басшыларының есептерін
қарау; маслихаттың тұрақтық комиссияларын, басқа да жұмыс органдарын құру,
олардың қызметі туралы есептерді тыңдау; заңдарға сәйкес азаматтардың
құқықтарымен заңды мүдделерін қамтамасыз ету жөніндегі өзге де іс-
әрекеттерді жүзеге асыру.
МЕМЛЕКЕТ - (Государство) – қоғамда тәртіптің болуын қамтамасыз ететін және
жалпыға бірдей міндетті нормаларды шығаратын, белгіленген жер аумағы
шегінде қоғамды басқаратын саяси биліктің ұйымы.
МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ӘДІСТЕРІ – (Методы теории государства и
права)-мемлекет және құқық теориясы пәнін ұғынуды жүзеге асыруға көмек
беретін тәсілдер,қағидаттар, амалдар жиынтығы.
МЕМЛЕКЕТ ҚЫЗМЕТІ - (Функции государства) - мемлекеттің өзінің алдында
тұрған міндеттерді шешудегі атқаратын қызметтерінің негізгі бағыттары.
МЕМЛЕКЕТ ЫРҚЫНА КҮШТЕП КӨНДІРУ ЯҒНИ МЕМЛЕКЕТІК ЫРЫҚТАНДЫРУ -
(ГОСУДАРСТВЕННОЕ ПРИНУЖДЕНИЕ) – жүзеге асырылуы ұйымдастырылған түрде болып
келетін, кімдерге арналғаны бейнелі айқын болатын, және заңды ұйғарымдар
арасында жүргізілетін, мемлекеттік аппарат көмегі арқылы адам және азамат
құқықтары мен бостандықтарын шүбәсіз қамтамасыз ететін, құқық
бұзушылықтармен болатын күрестрде қоғам қауіпсіздігін сақтау және қорғаумен
айналысатын, құқық бұзуларда анықталғн кінәлілерді жазалау саласында
мемлекетік еріктің сөзсіз орнықтырылуын қамтамасыз ететін мемлекеттік
биліктің қоғам мүшелеріне тікелей күш жұмсауы, психологиялық немесе
идеологиялық ықпал жасауы.
МЕМЛЕКЕТТІК АППАРАТ - ( Государственный аппарат)- мемлекеттік міндеттер мен
қызметтерді жүзеге асыруды орындауға тиісті органдар жүйесі.
МЕМЛЕКЕТТІК БИЛІК - (Государственная власть) мемлекеттік ырыққа күштеп
көндіруге (яғни мемлекеттік ырықтандыруға) негізделген үстем болу және
бағынудың субъектілері араларындағы бұқаралық-саяси қатынастары.
МЕМЛЕКЕТТІК ЕГЕМЕНДІК - (Государственный суверенитет) – мемлекетке тән
елінің бүкіл аумағындағы үстемділігімен халықаралық қатынастардағы
тәуелсіздігі.
МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕЖИМ - (Государственно-прававой режим)- мемлекеттік
билікті жүзеге асыруда қолданылатын әдістермен тәсілдер және құралдардың
жүйесі.
МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫС - (Государственный строй)- мемлекеттің ең принциптік
сипаттарын, құрылымдық ұйымдастырылуы мен қызмет етуіндегі өзара
байланыстарын, өзара ықпалдасуларын көрсететін қоғамдық-саяси қатнастардың
жиынтығы.
Мемлекеттік құрылыстың бейнелейтіндері:
1) мемлекет, қоғам және жеке тұлға араларындағы қатнастар;
2) халық және мемлекет биліктерінің жүзеге асырылу әдістері;
3) мемлекетті басқару тұрпаттары;
4) мемлекеттің экономикалық, саяси және идеологиялық негіздері;
5) мемлекеттің ұйымдастырылуы мен қызмет атқаруындағы құқық және
заңның рөлі.
МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰРЫЛЫС НЫСАНЫ - (Форма государственного устройства) –
мемлекеттің ішкі құрылысын, оның саяси және жер аймағындағы өзіндік
бөлінісін сипаттайтын, мемлекеттің бүкіл органдарының өзінің құрамдас
бөлігіндегі органдарымен белгілі бір өзара қатынастарын камтамасыз ететін
мемлекет нысанының элементі.
МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАН - (Государственный орган) – мемлекеттік аппараттың өкімет
билігіне өкілеттігі бар құрылымдық элементі. Мемлекеттік органның өкімет
билігін іске асыруы мемлекеттің мәжбүрлеу күші арқылы қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік органдардың сыныпталуы:
1) Мемлекеттік органдарды қалыптастыратын субъектілеріне байланысты:
- өкілдігі бар мемлекеттік органдар (президент, парламент);
- мемлекеттік органдардың өздерінің құратын органдары (үкімет,
министрліктер).
2) Мемлекеттік органдар құрылымына байланысты: 1) жай; 2) күрделі. Жай
органдардың ішкі бөлімдері болмайды, ал күрделі органдардың бірнеше ішкі
бөлімшелері болады.
3) Аумақты қызмет аясына байланысты:
- федералдық;
- республикалық;
- жергілікті.
4) Өкілеттіктерінің сипатына байланысты:
- жалпылама құзыретті органдар (Қазақстан Республикасының Үкіметі);
- арнайы құзыретті органдар (сыртқы істер министрлігі).
5) Құзырларының іске асу ретіне байланысты:
- алқылыға жататындары (үкімет);
- дара басшылыққа жататындары (президент).
6) Ұйымдық-құқық кызметтері түрлеріне байланысты:
- биліктері толық болатындары;
- биліктері шектеулі болатындары.
МЕМЛЕКЕТТІК ТӘРТІП – (Государственная дисциплина) – адамдардың өз жүріс-
тұрыстарында белгілі бір ережелерді орындауларына байланысты мемлекеттік
қызметкерлерге қойылатын талаптар.
МЕМЛЕКЕТТІҢ БАСҚАРУ НЫСАНЫ - (Форма правления государства) – жоғарғы
мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуын, оның органдарын құрудың тәртібін және
олардың азаматтармен болатын өзара қатынастарын сипаттайтын мемлекет
нысанының элементі.
МЕМЛЕКЕТТІҢ НЫСАНЫ – (Форма государства) – мемлекеттің басқару нысанын
(формасын) мемлекеттің құрылыс нысаның (формасын) және мемлекеттік құқықтық
режимді қамтитын саяси билікті ұйымдастырудың жиынтық түрі (тұрпаты).
МОНАРХИЯ – мемлекеттік басқару нысаны, мұнда ең жоғарғы билік сайланбайды,
тағайындалмайды, ондай билік атадан мұраға қалдырылып, ұрпақтан ұрпаққа
ауысып отырады, мерзімі көрсетілмеген түрде жүзеге асырылады.
МОРАЛЬ (ӨНЕГЕ, ИМАНДЫЛЫҚ) – адамдардың жүріс-тұрыстарын жақсылық,
әділеттілік және адалдық тұрғысынан реттейтін нормалар мен қағидаттар
жүйесі.
НАҚТЫ ҚҰРАМ – (Фактический состав) – белгілі бір құқықтық салдардың
туындауы үшін қажетті зандық фактілердің жиынтығы.
НЕКЕ – (Брак) – ер мен әйелдің өз ықтиярымен одақ құрып отандасуы. Ол
материалдық - мүліктік мақсаттан ада, сүйіспеншілік пен адал пейілділікке,
достық көңіл мен өзара сыйластыққа негізделеді.
НОРМА – (Норма) – үлгі-өнеге эталоны ретінде басшылыққа алынатын, жалпылама
түрдегі тәртіптердің қалыптасқан ережесі. Мысалы: адамгершілік өнегесінің
қағидалары, әдет - ғұрыптар, құқықтық қағидалар және т.б.
НОРМАТИВТІК - ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТ – (Нормативно-правовой акт) – ерекше түрде ресми
жазбаша нысанды болып келетін және белгілі бір қоғамдық қатынасты
реттейтін, өз құрамында құқық нормасы болатын, құқық шығармашылық
субъектісі қабылдайтын құқықтық акт.
НОРМАТИВТІК ШАРТ – (Нормативный договор) – жасалуының нәтижесінде жаңадан
құқықтық норма пайда болатын құқық шығарушы субъектілер арасындағы
келісімі.
НОРМАТИВТІК – (Нормативность) – құқықтық ұйғарымдардың жалпыға бірдейлігін,
міндеттілігін, үздіксіздігін және аймақтық бірлікте әрекет ететіндігін
топтастырылған түрде білдіретін құқық нышаны.
ОБЪЕКТИВТІК ЖӘНЕ СУБЪЕКТИВТІК ҚҰҚЫҚ – (Объетивное и субъективное право) –
«объективтік» және «субъективтік» санаттарын құқыққа байланыстыра
қарастыруды екі жақты түрде жүргізу қажет.
Бірінші жағдайда, объективтік және субъективтік құқықтарды бөлектеп қараған
жөн. Сонда:
Субъективтік құқық – субъектіге анықтығы белгілі жүріс-тұрысқа баруына
мүмкіндік беретін құқық. Ол қажет болған жағдайларда мемлекеттің мәжбүрлеу
күшімен қамтамасыз етіледі.
Объективтік құқық – заң нормалары жүйесінде көрініс тапқан бүкіл қоғамның
жалпыға бірдей міндетті еркі мен ықтияры.
ОҚИҒА – (Событие) – ерік пен санаға, субъектілікке байланысты, яғни тәуелді
болмайтын заңдық факт. Мысалы, табиғат апаты, табиғи себептерден адамның
қаза болуы, және т.б.
ОЛИГАРХИЯ – (Грекше oligarchia-аз ғана адамдар билігі) – (Олигархия) –
адамдардың шағын тобының саяси-экономикалық үстемдік құруы, сондай-ақ осы
аз ғана топ адамдардың атауы.
ОХЛОКРАТИЯ – (Охлократия) – тобыр билігі.
ӨКІЛЕТТІК – (Полномочие) – субъектіге атқаратын лауазымына сай берілген,
қайсы бір мәселені шешу үшін қажеттілігі болатын құқықтар мен міндеттер
кешені.
ӨКІМЕТТІҢ (БИЛІКТІҢ) ЛЕГИТИМДІЛІГІ – (Легитимность власти) – мемлекет пен
қоғамның өзара қатынастарының сапасы. Мұның өзі биліктің құндылығын, оның
басқаларды бағындыруға құқықтылығын қоғамның ерікті түрде тануынан
білінеді.
ПАРЛАМЕНТ – ең жоғары өкілетті заң шығару билік органы. ПАРЛАМЕНТТІК
РЕСПУБЛИКА – (Парламентская республика) –басқарудың республикалық нысанының
бір түрі. Мұнда парламент формалды түрде толық билігі бар орган болады. Ол
Үкіметті қүрады, Президентті тікелей немесе дауыс беруші алқа арқылы
сайлайды. Президент мұнда тек Елбасы яғни Мемлекет басшысы ғана болады.
Атқарушы билік Парламент алдында ғана саяси жауаптылықта болады,
ПРЕАМБУЛА – нормативтік актінің қабылдануына қызмет ететін, осы құжат
алдында тұрған мақсаттары мен міндеттерін баяндайтын жағдайларды арнайы
атап көрсететін таныстыру яғни аңдату немесе, кіріспе бөлімі.
ПРЕЗИДЕНТ – (Президент) – мемлекет басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы
саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық
қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғары лауазымды тұлға.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Президент халық пен
мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығынық, адам және
азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі. Президент
мемлекеттік биліктін барлық тармағының келісіп жұмыс істеуін және билік
органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді.
ПРЕЗИДЕНТТІК РЕСПУБЛИКА – (Президентская республика) – мемлекетті
республикалық нысанды түрде басқару. Мұнда елдегі жоғарғы билік президент
қолында болады. Ол Елбасы ретінде бүкіл халықтың тікелей дауыс беруі -
(немесе парламент арқылы немесе ерекше институт арқылы) негізінде
сайланады. Биліктер бөлінісі жүйесінде ол билік тармағының бүкіл жүйесін
үйлестіруші субъект болып табылады.
ПРЕЗУМПЦИЯ – факт, оның бар болуы немесе жоқтығы онымен байланыстылықта
тұрған басқа фактілердің дәлелденгендігінен белгіленген (белгіленбеген) деп
болжалданады.
ПРЕЦЕДЕНТ, ҮЛП ІС, ОҚИҒА – (Прецедент) – нақты іс бойынша қабылданған және
кейініректе осыған ұқсас істерді шешуде қолданылуы міндетті болатын сот
немесе басқа қайсы бір мемлекеттік органның шешімі.
ПРЕЮДИЦИАЛДЫҚ – (Преюдициальность) бұрынырақта (ертеректе) сот шешімімен
немесе сот үкімімен басқа қайсы бір істі қарауда бекітілген, әрі істерді
қарайтын бүкіл соттар үшін тексерусіз әрі дәлелді қажет етпестен алынатын
айғақтың міндеттілігі.
РАҚЫМШЫЛЫҚ, АМНИСТИЯ – (Амнистия) – қылмыс жасаған азаматтарға Президент
және Парламент тарапынан берілетін кешірім (Қазақстан Республикасы
Конституциясының бабы). Рақымшылық жасалуы еліміздің белесті мерекелеріне
байланысты болады. Қоғамға қатерлі ауыр қылмыс жасағандарға рақымшылық
жасалмайды. Адал еңбегімен көзге түсіп, өзін жақсы жағынан көрсеткен
азаматтар рақымшылықтың нәтижесінде қылмыс жазасынан мүлде немесе жартылай
босатылады. Қылмысының қоғамға қандай дәрежеде қауіптілігіне қарай,
кейбіреулердің жазасы жеңілдетіледі. Амнистия қайсыбір қылмысты істерді
тоқтатуға байланысты қылмысты деп жазаланған азаматтарды мерзімін өтегеннен
кейін сотталмады деп тану тәртібін белгілейді. Амнистия шыққан кезде
тексеріліп біткен, бірақ әлі сот қарай қоймаған адамдардың істері
(амнистияда көрсетілген баптарға сай келетін болса) токтатылады, ал
қылмысын өтеп жүргендер босатылады немесе қылмыс өтеу мерзімі қыскартылады.
РАТИФИКАЦИЯ – (Ратификация) – халықаралық шартты мемлекеттік биліктің ең
жоғарғы бидігінің бекітуі.
РЕСПУБЛИКА – мемлекеттің ең жоғары билік оргаңдарын халық немесе бүкіл ұлт
өкілдері белгілі бір мерзімге сайлайтын мемлекеттік басқарудың түрі
(нысаны).
Республиканың мемлекеттік билік органдарын сайлауға халық түгелдей
қатысады. Республика - парламенттік, президенттік болып бөлінеді.
РИМ ҚҰҚЫҒЫН АЛЫП ПАЙДАЛАНУ – (Рецепция римского права) – Рим мемлекеті
зандарының жинағын Батыс Европа елдерінің орта ғасырларда альт пайдалануы.
САЛЫСТЫРМАЛЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАР – (Относительные правовые отношения) –
құқықтық қатынасқа екі жақтың да қатысушыларының жеке-жеке, есімдерінің аты
аталып көрсетілетін ерекшеленген түрі.
САНКЦИЯ – (Санкция) – құқық нормасының бөлігі, онда әлгі құқық бөлігінің
бұзылуы жағдайында болатын құқықтық салдары көрсетіледі.
САЯСАТ – (Политика) – қоғамды басқару өнері; бұл таптар, партиялар, ұлттар
арасында билік жөнінде болатын, сондай-ақ бір жағынан мемлекет, ал екінші
жағынан халықтың арасындағы биліктік қатынастарды сипаттайды.
САЯСИ РЕЖИМ – (Политический режим) – саяси билікті жүзеге асырудың
әдістері, тәсілдері мен амалдары, жолдары арқылы сипатталатын осы қоғамның
саяси жүйесі.
СЕБЕПТІК БАЙЛАНЫС – (Причинная связь) – құбылыстар арасындағы қажетті
байланыс, мұндайда бір құбылыс (себеп) басқа құбылыстың алдында болады
(салдары), сөйтіп оны (байланысты) туындатады (зиянды нәтиже салдар болуы
тиіс, ал жүріс-тұрыстың өзі – дәл нәтиженің себебі болуы тиіс).
СЕНАТ - (Сенат) – көптеген елдер Парламентінің (оның арасында Қазақстан
Республикасы да бар) жоғарғы палатасы.
СӨЗБЕ-СӨЗ (ҚҰҚЫҚТЫ) ТҮСІНДІРУ – (Буквальное толкование права) – құқық
нормасы мағынасын түсіндіруде оның мағынасының мәтіндік білдірілуімен дәлме-
дәл болуы.
СОТ БИЛІГІ – (Судебная власть) – Конституция жәнс басқа да заңдардың
негізінде түрлі істер мен дауларды шешуде мемлекеттік соттардың атқаратын
іс-әрекеттері.
Заң бойынша Республиканың Жоғарғы Соты және Республиканың жергілікті
соттары республиканың соттары болып табылады.
Республиканың сот жүйесі Республика Конституциясымен және конституциялык
заңдармен белгіленеді. Қандай да бір атаумен арнаулы және төтенше соттарды
құруға жол берілмейді.
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және оның
мақсат-міндеті азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғауды, Республика Конституциясының, зандарының, өзге де
нормативтік-құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын
қамтамасыз етуді өзіне мақсат етіп қояды.
Сот билігі Республика Конституциясының, зандарының, өзге де нормативті
құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының негізінде туындайтын барлық
істер мен дауларға да қолданылады. Сондай-ақ соттар шешімдерінің, үкімдері
мен өзге де қаулыларының республиканың бүкіл аумағында міндетті күші
болады. Судья сот терелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция
мен заңға ғана бағынады. Сот төрелігін іске асыру кезінде соттың қызметіне
қандай да болсын араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша
жауапкершілікке әкеп соғады. Нақты істер бойынша судьялар есеп бермейді.
СУБЪЕКТІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ – (Правовой статус субъекта) - тұлғаның
өзінің құқықтары мен міндеттерінің жүйесінде оған атап көрсетіліп
білдірілген қоғамдағы заң арқылы баянды етілген орны.
ТАБИҒИ ҚҰҚЫҚ - (Естественное право) – адамның жаралу табиғатына байланысты
және сондықтан да нақты заң шығарушының еркіне тәуелді болмайтын құқықтары
мен бостандықтарының одан ажыратылмайтын түрлерінің жиынтығы.
ТАЛАП (ҚУЫНЫМ) - (Иск) - нұқсан келтірілген, бұзыл-ған құқыкты немесе даулы
құқыкты, заңмен қорғалатын мүддені корғаудың зандык құралы.
ТАРАТЫЛМАЛЫ (КЕҢІНЕН) ТҮСІНДІРУ – (Расширительное толкование права) –
мағынасы мәтіндік білдірілуінен шын мәнінде кен болып келетін заң
нормаларын түсіндіру.
ТӘРТІП – (Дисциплина) – қоғамда қалыптасқан әлеуметтік нормаларды
қанағаттандыра алатын субъектілер жүріс-тұрысына (мінез-құлқына) қойылатын
белгілі бір талаптар жиынтығы.
ТЕОКРАТИЯ – (Теократия) – басқару түрі (нысаны), онда мемлекеттің саяси
билігі шіркеу басшысының яғни дінбасылардың қолында болады.
ТИРАНИЯ – (Грекше-tirannia) (Тирания) – қатал, рақымсыз басқару түрі яғни
жауыздықпен ел басқару нысаны.
ТӨРЕШІ – (Арбитр) – дауласушы жақтардың өзара келісімі бойынша сайланатын
тұлға. Төреші (арбитр) даулы мәселені тараптардын жауапты өкілдерініқ
қатысуымен қарап шығып, заңға сәйкес шешіп келістіреді. Екі жақ келіспеген
жағдайда арбитр-төреші жеке-дара шешім қабылдауға құқылы.
ТҮСІНДІРУ ТҮРЛЕРІ – (Виды толкования) Ресми түсіндіру – (Официальное
толкование) – арнайы өкілеттігі бар мемлекет органдарының өз міндеттері
бойынша құқық нормалары мағынасын, мазмұнын пайымдаған түсіндірмесі. Бұл
түсіндірудің міндеттеушілік күші бар.
Бейресми түсіндіру – (неофициальное токование) – заңгерлердің, құқықтық іс
жүргізу қызметкерлерінің өз тәжірибелерінде құқық нормалары мағынасы мен
мазмұнын пайымдаған түсіндірмесі.
Бейресми түсіндірудің бір түрі доктриналдық (ғылыми) түсіндіру. Ол
ғалымдардың пайымдаулары болып табылады. Бұлардың міндеттеушілік күші
болмайды.
Аутентикалық (түпнұсқалық) түсіндіру – (аутентическое толкование) – құқық
нормаларының мағынасын, мазмұнын сол нормаларды қабылдаған органның өзі
пайымдағанды аутентикалық түсіндіру деп атайды. Егер де пайымдауды баска
орган жасаса ол легалдық түсіндіру болып шығады.
Нормативтік түсіндіру – (нормативное толкование) – құқық нормаларын қолдану
органдарының өздерінің іс-тәжірибелерін жинақтау қорытындылаудағы
түсіндірулері. Бұл құқық қолдану іс-тәжірибелерін негіздейді. Құқық
нормаларының нақты жағдайлардағы қолданылуын, біркелкі зерделенуін
қамтамасыз етуді көздейді.
Казуалды түрдегі түсіндіру – (казуальное толкование) – құқық қолдану
органдарының нақты жағдайларға байланысты құқыққа берген түсіндіруі.
Мысалы: сот үкімінде сотталушыға жазаның қандай, қалай, не себепті
қолданылғанын түсіндіріп көрсетуі.
ТҮСІНДІРУДІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ТӘСІЛІ – (Грамматический способ толкования
права) – тіл құралдарының, грамматика, орфография және т.б. ережелердің
көмегі арқылы жүзеге асырылатын құқық нормаларын түсіндірмелеудің амалы.
ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТІ – (Правовая культура личности) – тұлғаның
құқықты білуі, түсінуі және құрмет тұтуы және осыларға сай болатын іс-
әрекеттері (қызмет атқарулары).
ТЫЙЫМ САЛУ – (Запрет) – белгілі бір әлеуметтік жағынан зиянды болып келетін
құқық бұзушылық әрекеттерге барудан тартынуды (бас тартуды) талап ететін
құқықтық реттеу тәсілі.
ҮЙРЕНШКТІ (КӘДІМГІ) ТҮСІНДІРУ – (Обыденное толкование права) – құқық
нормаларын күнделікті тіршіліктер мен тұрмыс тәжірибелері негізінде ресми
емес түрде түсіндіру.
ҮКІМЕТ – (Правительство) – мемлекеттік басқару мәселелерін шешетін атқарушы
жоғары орган.
Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы
органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды.
Үкімет өзінің бүкіл қызметінде республика Президентінің алдында жауап
береді, сондай-ақ Конституцияның 53-бабының 6) тармақшасына сәйкес
республика Парламентіне есеп береді.
Қазақстан Республикасының Президенті Үкіметті Конституцияда көзделген
тәртіппен құрады.
Үкімет мүшелері үкімет қабылдайтын шешімдер үшін, тіпті олар бұл шешімдерді
қабылдауды жақтап дауыс бермесе, бірақ өздерінің келіспейтіні туралы дереу
мәлімдемеген болса, алқалы түрде жауап береді.
Үкімет мүшелерінің өкілді органдарының депутаттары болуға, оқытушылық,
ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтерді қоспағанда, өзге де ақы
төленетін жұмысты атқаруға, кәсіпкершілікпен шұғылдануға, коммерциялық
ұйымның басшы органының немесе байқаушы кеңесінің құрамына кіруге рұқсат
берілмейді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі өз құзырындағы мәселелері бойынша
міндетті күші бар қаулылар шығарады (Қазақстан Республикасы
Конституциясының 64,65,68,69 - баптары).
ШАҒЫМ АРЫЗ – (Апелляция) – айыпкердің сот үкіміне наразылығы жөнінде жоғары
сотқа шағым беруі. Бұл шағым бойынша жоғары сот төменгі соттың үкімін
бекітеді немесе оны бұзып жаңа үкім қабылдайды. Шағым берудің басқа бір
түрі – кассация. Ол апелляциялық сот сияқты жаңа үкім шығармайды, істі
бірінші инстанция сотына қайта қарауға жібереді.
ШАРТ – (Договор) – бұл атау екі мағынада – заңмен негізделген айғақ және
құжат ретінде қолданылады.
Бірінші мағынасы – тараптар араларында өзара құқықтар мен міндеттерді
белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісім.
Екінші мағынасы –заң тікелей белгілеген немесе тараптар өз ерік-ықтиярымен
жасасқан келісімді бекітетін құжат.
ФЕДЕРАТИВТІК МЕМЛЕКЕТ – (Федеративное государство) – күрделі, одақтық
мемлекет. Олардың бөліктерінің мемлекеттік құрылымдары және егемендігі,
басқа да мемлекеттілік белгілері болады (онда жоғары федералдық (одақтық)
органдар және федералдық зандармен қатар федерация субъектілерінің жоғары
органдары, зандары болады).
ЭКСТЕРРИТОРИЯЛДЫЛЫҚ – (Экстерриториальность) – мемлекеттердің шетелдік
дипломатиялык өкілдіктерге өзара бір-біріне беретін айрықша құқықтары мен
артықшылықтары (тұлға мен тұрғын жайға қол сұқпаушылық, жергілікті
қылмыстық және азаматтық соттарға сот қарауына жатпайтындық, мідеттіліктер
мен салықтардан босату).
ЭТАТИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТ – (Этатическое государство) – елдегі билікті өз қолына
толығынан шоғырландырған, сөйтіп қоғамды толық бақылау және қадағалауға
алған мемлекет. Мұндай мемлекет құқықтан жоғары тұрады да онда азаматтық
қоғам болмайды.
ЮСТИЦИЯ (Әділет) (Юстиция) – 1) Әділ сот, сот әділдігі; 2) Сот
мекемелері жүйесі; 3) Сот ведомствосы (сот идарасы).
.
2 ДӘРІСТЕР
1-тақырып
Конституциялық құқық – Қазақстан Республикасы ұлттық құқық жүйесінің
жетекші саласы.
1. Саланың анықтамасы мен пәні, түсінігі.
2. Конституциялық құқықтың әдістемесі.
3. Конституциялық-құқықтық нормалар ұғымы.
4. Конституциялық-құқықтық қатынастардың түсінігі.
5. Конституциялық-құқықтық институттар ұғымы.
Конституциялық құқық – құқықтық реттеудің жеке пәні болып табылатын,
біркелкі қоғамдық қатынастарды реттейтін және ішкі бірлігімен сипатталатын
құқықтық нормалар жиынтығын көрсететін Қазақстан Республикасы ұлттық құқық
жүйесінің басты саласы болып табылады, сондай-ақ құқықтың басқа салалары
нормаларынан ерекшеленеді.
Конституциялық құқық пәнін оның нормаларымен реттелетін қоғамдық
қатынастар құрайды.
Конституциялық құқықтың пәнін құрайтын қоғамдық қатынастар
мемлекеттік билікті жүзеге асырумен тікелей байланысты және мемлекеттік
құрылыс, оның ұйымдармен қатынасы, сондай-ақ адам мен мемлекет арасындағы
қатынастар болып табылады. Сондықтан конституциялық құқықтың құқықтық
реттеу пәні болып мемлекет пен қоғам өмірінің саяси, экономикалық,
әлеуметтік және мәдени сферасындағы тек негізгі қоғамдық қатынастар болады.
Әрине, конституциялық құқық нормалары аталған салаларды барлық көріністері
бойынша және жан-жақты реттемейді. Ол аталған салаларда тек ең негізгі,
базалық қабаттарды ғана реттейді. Бұл қабаттар мемлекет пен қоғамдағы кейін
кең дамитын саяси, экономикалық, әлеуметтік, діни байланыстардың негізін
қалайды.
Осылайша, Конституциялық құқық – бұл Қазақстан Республикасының
конституциялық құрылыс негіздерін іске асырушы қоғамдық қатынастарды, адам
мен азаматтың құқықтық мәртебесін, Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік
билік органдары және жергілікті басқару және өзін-өзі басқару жүйесін
реттеуші және бекітуші құқық нормалар жиынтығынан құралады.
Конституциялық құқықтық қатынастар келесі әдістермен реттелінеді:
міндеттеу әдісі, тыйым салу әдісі, рұқсат ету әдісі, тану әдісі.
Міндеттеу әдісі мемлекеттік органдарға да, жеке тұлғаларға да қатысты,
олардың барлық қызмет салаларында қолданылады. Бұған мысалы, Қазақстан
Республикасы Конституциясының 18-бабының 3-тармағын жатқызуға болады.
Тиым салу әдісі көбінесе мемлекеттік органдарға, қоғамдық құрылымдарға
қатысты қолданылады. Бұл әдіс азаматтарға қатысты шектеулі жағдайларда ғана
қолданылады. Бұған, мысалы, ҚР Конституциясының 39-бабының 3-тармағы
жатады.
Рұқсат ету әдісі көп жағдайда адамның және азаматтың мәртебесін
белгілеу үшін қолданылады. Рұқсат ету әдісі мемлекеттік органдардың
өкілеттігін белгілеу кезінде де қолданылады. Мысалы, Қазақстан Республикасы
Конституциясының 53-бабының 4-тармағы жатады.
Құқықтық реттеудің тағы бір әдісі - тану әдісі. Кеңестік кезеңнен
кейінгі конституциялық құқық жөніндегі әдебиеттерде мұндай әдістің
қолданылу мүмкіндігі байқалмайды. Оның үстіне бұл әдіс объективті фактордан
– адамдардың табиғи құқығын заң тұрғысынан танудан туындайды. Бұған,
мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабының 2-тармағы
жатады.
Конституциялық-құқықтық нормаларға басқа құқық саласы нормаларының
барлық белгілері тән. Олар сондай-ақ қоғамдық қатынастарды тәртіпке салу
құралы болып табылады және мемлекетпен қабылданып реттеушілік және
қорғаушылық функцияларды атқарады. Реттеуші нормаларға, құқықтық қатынас
мүшелеріне субъективтік құқық беру және оларға заңдық міндеттеме жүктеу
жолымен тәртіптің белгілі бір нұсқасын белгілейтін конституциялық-құқықтық
нормалар жатады. Бұл, әсіресе, Конституцияның азаматтың құқығы мен
бостандығы туралы бөлімінде анық көрінеді. Құқық қорғаушы нормаларға
субъектілер тәртібін, олар тәртіпті бұзған жағдайда, мемлекеттік мәжбүрлеу
шараларын белгілеу жолымен анықтайтын конституциялық-құқықтық нормалар
жатады. Мұндай конституциялық-құқықтық нормалар көп емес. Конституциялық
құқық қорғау нормалары салыстырмалы түрде көп болғанымен олардың мәні
мейлінше зор, олар конституциялық құрылысты нығайтуда, азаматтардың құқығы
мен бостандығын қорғауда, саяси тұрақтылықты сақтауда үлкен рөл атқарады.
Конституциялық құқықтың нормаларын түсіну үшін конституциялық реттеуші
нормаларды өкілеттік беруші, тыйым салушы, міндеттеуші нормаларға бөлудің
айтарлықтай мәні бар.
Өкілеттік беруші конституциялық құқықтық нормалар субъективтік құқықты
жағымды мазмұнда белгілейді. Басқаша айтқанда, субъектіге қандай да бір
жағымды әрекет жасауға құқық береді. Осындай құқық беруші нормалар көп
мөлшерде азаматтарға беріледі. Бұлар азаматтардың саяси, экономикалық,
әлеуметтік құқықтары туралы конституциялық нормалар. Тыйым салушы нормалар
адамдардың белгілі бір қасиеттегі әрекеттеріне ұстамдылық жауапкершілігін
белгілейді. Мысалы, Конституция діни негізде саяси партиялар құруға, заңсыз
қарулы құрамалар ұйымдастыруға тиым салады. Тыйым салушы конституциялық
нормалар мемлекеттің конституциялық негіздерін, заңдылық пен құқықтық
тәртіпті қорғауды көздейді.
Міндеттеуші конституциялық нормалар адамдардың, қоғамдық
бірлестіктердің, мемлекеттік органдардың белгілі бір жағымды әрекеттер
жасау жауапкершілігін белгілейді.
Конституциялық құқықтық қатынастар дегеніміз – конституциялық құқық
нормаларымен реттелінетін және өзара құқықтар мен міндеттер формасындағы
субъектілердің арасындағы заңдық байланысты қамтитын қоғамдық қатынастар.
Конституциялық құқықтық қатынастардың негізгі мазмұнын оған
қатысушылардың негізгі құқықтары мен міндеттері құрайды.
Конституциялық құқықтық қатынастардың субъектілері – бұл
конституциялық құқықтық қатынасқа қатысушылар болып табылады.
Субъектілердің шеңбері өте кең: бұл саланың құқықтық нормалары кімге міндет
жүктеп және кімге құқық берсе, сол субъект бола алады. Олар екіге бөлінеді:
жеке және заңды тұлғалар. Оларға мемлекет, халық, депутаттар, мемлекеттік
билік органдары, сайлау органдары, қоғамдық бірлестіктер, азаматтар, өзін-
өзі басқару органдары және тағы басқалар жатады. Конституциялық құқықтық
қатынастардың объектілеріне материалдық игіліктер және материалдық емес
игіліктер жатады.
Конституциялық құқықтық институттар дегеніміз - өздерінің заңдық
мазмұнының жақындығы бойынша топтасқан құқықтық нормалар жиынтығын
білдіреді. Конституциялық құқықтың конституциялық институттары
конституциялық-құқықтық нормалардың ықпалындағы қоғамдық қатынастардың
белгілі бір учаскелерін реттеуді көздейді. Әр құқықтық институт шартты
түрде конституциялық құқық саласының дербес құқықтық нормалар тобын
білдіреді.
Әр конституциялық-құқықтық институт тек қоғамдық қатынастардың
белгілі бір учаскесін ғана реттемейді. Оның нормаларында арнаулы ұғымдар,
терминдер, қағидалар жатыр. Мысалы, азаматтық институты мазмұны «азамат»,
«азаматтық», «азаматтық алу», «азаматтықты жоғалту», «азаматтықтан шығу»,
«азаматтың құқы, бостандығы және жауапкершілігі» тағы басқа осындай
ұғымдардан көрінеді. Құқықтық институттың құрамына кіретін нормалар ортақ
құқықтық принциптер мен идеялармен біріктіріледі. Яғни, азаматық институты
азаматардың бірлігі мен теңдігі принципіне негізделеді.
Бақылау сұрақтары
1. Конституциялық құқық саласына түсінік беріңіз.
2. Конституциялық құқықтың пәні дегеніміз не?
3. Конституциялық құқықтың әдістемелерін атаңыз.
4. Конституциялық-құқықтық нормалар дегеніміз не?
5. Конституциялық құқықтық нормалар қандай қызметтерді атқарады?
6. Конституциялық құқықтық қатынастар дегеніміз не?
7. Конституциялық құқықтық қатынастардың объектілері мен субъектілерін
атаңыз.
8. Конституциялық-құқықтық институттар ұғымына түсінік беріңіз.
2-тақырып
Қазақстан Республикасының конституциялық құқығының бастаулары (қайнар
көздері)
1. ҚР-ның конституциялық құқығының қайнар көздерінің түсінігі.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы – конституциялық құқықтың
негізгі қайнар көзі.
3. «Нормативтік құқықтық актілер туралы» 1998 жылғы Қазақстан Республикасы
заңының жалпы сипаттамасы.
Құқық ғылымында құқықтың заңдық бастаулары ұғымы қалыптасқан. Бұл
орайда құқықтың бастаулары ретінде құқық нормалары көрініс беретін нысандар
ұғынылады. Құқықтық нормалар нормативтік құқықтық актілерде белгіленеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясында құқық бастауларын анықтауға қатысты
бірқатар ерекше белгілері бар. Біріншіден, Конституцияда құқық бастаулары
аталады. «Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның,
соған сай келетін заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің,
халықаралық шарттың және өзге де Республиканың міндеттемелерінің, сондай-ақ
Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік
қаулыларының нормалары болып табылады» (Қазақстан Республикасы
Конституциясының 4-бабының 1-тармағы).
Конституциялық құқықтың қайнар көздерінің қатарына мемлекеттік
мағынадағы нормаларды бекітетін конституциялық заңдар кіреді.
Конституциялық заңдардың өзіндік ерекшелігі - олар Конституцияға
өзгертулер мен толықтырулар енгізбейді, тек Конституцияның құқықтық
нормаларын нақтылайды.
Конституциялық құқықтың қайнар көздеріне ҚР Парламентімен қабылданған
жай заңдар да жатады. Қазақстан Республикасы Мәжілісінің Регламенті,
Сенатының Регламенті, Парламенттің Регламенттері де конституциялық құқықтың
қайнар көздеріне жатады.
ҚР Конституциялық құқығының қайнар көздеріне ҚР Президентінің
нормативтік жарлықтары да жатады: конституциялық заңдық күші бар
жарлықтары, әдеттегі заң күші бар жарлықтары, заңға сәйкес нормативтік
жарлықтар.
Конституциялық құқықтың қайнар көздерінің ішінде ерекше орынды 1990
жылы 25 қазанда Қазақ КСР мемлекеттік егемендігі туралы Декларация алады.
Онда егемендік принципі жарияланып, ол кейіннен ҚР Конституциялық Заңында
«Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» және 1993, 1995
ж.ж. Қазақстан Республикасының Конституцияларында бекітілген.
ҚР-сы таныған халықаралық-құқықтық актілердің нормалары да
конституциялық құқықтың қайнар көзі болады. Олар адам құқы, қоғамдық
құрылымдар және басқалар туралы конституциялық мәні бар құқықтық
нормалардан тұруы мүмкін.
Конституциялық құқықтың қайнар көздеріне конституциялық – құқықтық
нормаларды қамтитын жергілікті өкілетті органдардың, сондай-ақ жергілікті
өзін-өзі басқару органдарының нормативтік құқықтық актілері де жатады
(шешімдер, қаулылар, ережелер). Олардың заңдық сипаты кеңістікте шектеледі
және олар жергілікті сипатта болады.
Конституцияның құқықтық нормалары сала ретінде конституциялық құқықтың
тура және тікелей қайнар көзі болып табылады. Конституцияның құқықтық
нормаларының сипаттамасы:
1. ҚР-ның Конституциясында бүкіл конституциялық заңның негізі болып
табылатын құқықтық нормалар бекітілген. Яғни, Конституцияның құқықтық
нормалары конституциялық – құқықтық қатынастарды реттейтін барлық
нормативтік құқықтық актілердің қалыптасуы мен дамуының негізі болып
табылады.
2. ҚР Конституциялық құқық нормалары мемлекет пен қоғам өмірінің барлық
салаларын қамтиды: саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени. Әрине,
Конституцияның құқықтық нормалары аталған салалардағы қоғамдық қатынастарды
жан-жақты реттемейді. Ол тек қоғамдық қатынастардың мәнді, басты бағыттарын
ғана реттейді. Қазақстан Республикасы Конституциясының құқықтық нормалары
құқықтың басқа салаларының құқықтық нормаларынан осынысымен ерекшеленеді.
3. ҚР Конституциясы конституциялық құқықтың басқа қайнар көздерімен
салыстырғанда оның жоғарғы заңдық күші бар және Қазақстанның бүкіл
аумағында қолданылады. Қазақстан Республикасында қабылданған заңдар мен
басқа да нормативтік құқтық актілер Конституциядан негіз алуы қажет және
оған қайшы келмеуі қажет. Егер олар Конституцияға қайшы келетін болса, онда
олар заңсыз деп танылады және қолдануға жатпайды.
4. Қазақстан Республикасы Конституциясының тек конституциялық құқықтың
ғана емес, сондай-ақ құқықтың басқа да салаларының қайнар көзі болып
табылады. Себебі, онда халықтың мемлекеттік еркі, олардың құқықтық
демократиялық мемлекет құру, дүниежүзілік қауымдастыққа оның тең құқылы
мүшесі ретінде қосылу жөніндегі табандылығы көрініс тапқан.
5. Конституция құқықтың басқа қайнар көздерінен, тұтастай қоғамның негізгі
заңы екендігімен ерекшеленеді. Басқа нормативтік құқықтық актілер қоғамдық
өмірдің жеке жақтарын ғана қамтиды. Ал, ҚР-сы Конституциясының идеялары,
құқықтық нормалары бүкіл қоғам өмірінің мейлінше мәнді бағыттарын реттейді.
6. Конституция конституциялық құқықтың басқа бастауларынан өзгерістер мен
толықтырулар қабылдаудың ерекше тәртібін белгілеумен де ерекшеленеді.
Мұндай тәртіп Конституцияның мемлекет пен қоғамның негізгі заңы ретіндегі
және олардың тұрақтылығын қамтамасыз ету қажеттігінен туындайтын мәнімен
сипатталады.
7. Қазақстан Республикасы Конституциясының тағы бір өзіндік қыры – онда
оның басқа қайнарларының нысандары: конституциялық, жәй заңдары,
Президентттің нормативтік жарлықтары мен қаулылары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, сондай-ақ заңдық күшінің деңгейі, қабылдау, жариялау, күшін жою
тәртібі көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының «Нормативтік құқықтық актілер туралы» заңы
1998 жылы 24 наурызда қабылданған.
Нормативтік құқықтық акт – бұл референдумда, не болмаса мемлекеттің
уәкілетті органы немесе лауазымды тұлғасымен қабылданатын, құқық нормасын
белгілейтін, олардың қолданылуын өзгертетін, тоқтататын немесе жоятын,
қатаң түрде белгіленген нысанда шығарылатын жазбаша ресми құжат («НҚА» ҚР
заңының 1-бабы, 1-тарау).
Нормативтік құқықтық актілер екіге бөлінеді: негізгі және туынды.
Нормативтік құқықтық актілердің негізгі түрлеріне мыналар жатады:
1) Конституция, конституциялық заңдар, кодекстер, заңдар;
2) ҚР Президентінің Конституциялық заң күші бар Жарлықтары; ҚР
Президентінің заң күші бар жарлықтары; Қазақстан Республикасы
Президентінің өзге де нормативтік құқықтық Жарлықтары;
3) ҚР Парламенті мен оның палаталарының нормативтік қаулылары;
4) ҚР Үкіметінің нормативтік қаулылары;
5) ҚР Конституциялық Кеңесінің, Жоғарғы Сотының және ҚР Орталық Сайлау
комиссиясының нормативтік қаулылары;
6) Қазақстан Республикасының министрлері мен өзге де орталық
мемлекеттік органдар басшыларының нормативтік құқықтық бұйрықтары;
7) Орталық мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық қаулылары;
8) Орталық мемлекеттік органдар ведомстволары басшыларының нормативтік
құқықтық бұйрықтары;
9) Мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдері, әкімдіктердің
нормативтік құқықтық қаулылары, әкімдердің нормативтік құқықтық
шешімдері.
Нормативтік құүқықтық актлердің туынды түрлеріне мыналар жатады:
1) Регламент – қандай да бір мемлекеттік орган мен оның құрылымдық
бөлімшелері қызметінің ішкі тәртібін реттейтін нормативтік құқықтық
акт;
2) Ереже – қандай да бір мемлекеттік органның немесе оның құрылымдық
бөлімшесінің мәртебесі мен өкілеттігін реттейтін нормативтік құқықтық
акт;
3) Қағида – қандай да бір қызмет түрін ұйымдастыру және жүзеге асыру
тәртібін белгілейтін нормативтік құқықтық акт;
4) Нұсқаулық – заңдардың қоғамдық қатынастардың қандай да бір саласында
қолданылуын егжей-тегжейлі көрстетеін нормативтік құқықтық акт.
Бақылау сұрақтары
1. Конституциялық құқықтың қайнар көздерінің түсінігін беріңіз.
2. Конституциялық құқықтың қайнар көздерін атаңыз.
3. Конституцияның – конституциялық құқықтың қайнар көзі ретіндегі
ерекшеліктерін атаңыз.
4. «Нормативтік құқықтық акті туралы» ҚР заңына сәйкес нормативтік
құқықтық актінің түсінігін беріңіз.
5. Нормативтік құқықтық актілер нешеге бөлінеді?
6. Нормативтік құқықтық актілердің негізгі түрлеріне қандай актілер
жатады?
7. Нормативтік құқықтық актілердің туынды түрлеріне қандай актілер
жатады?
3-тақырып
Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекеттің
негізгі заңы.
1. Конституцияның ұғымы мен мәні.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясының құрылымы.
3. ҚР-да конституциялық заңдардың қалыптасу кезеңдері.
Заң ғылымында Конституция деп жоғарғы заңдық күшке ие және қоғамдық
құрлыс пен мемлекеттік құрылым, мемлекет пен тұлға арасындағы өзара
байланыс, мемлекеттік орган жүйесінің қызметі мен ұйымдастырылу негізін
бекітетін негізгі заң түсіндіріледі.
Қазақстан Республикасының Конституциясы – демократиялық, өркениетті
даму жолына түскен мемлекет пен қоғамның негізгі, басты нормативтік актісі.
Сондықтан оған басқа нормативтік құқықтық актілерде кездеспейтін сипаттар
тән.
1. ҚР Конституциясы халықтық Конституция болып табылады, себебі ол
мемлекетпен тағайындалған жоқ, 1995 жылы 30 тамызда референдумда халықпен
қабылданған.
2. Қазақстан халқы Конституцияны қабылдайтын бірден-бір субьект деп
танудан, елдегі мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көзі және
егемендікті қолдаушы болып табылатындығынан құрылтайшылық сипат туындайды.
Конституция арқылы Қазақстан халқы мемлекетті құрды, оның басқару және
құрылым нысандарын, әлеуметтік-экономикалық құрылыс негіздерін, адам мен
азаматтың мәртебесін белгілейді. Тек халық, ал халық атынан тек Парламент
қана мемлекеттің құрылым негіздеріне өзгерту енгізе алады. Сонымен бірге
Конституцияда мемлекеттіліктің мейлінше мәнді кезеңдері тұрақтылық,
біртұтастық қағидалары нығайтылған. Ол мемлекеттің құрылымның біртұтас
нысаны, басқарудың Президенттік нысаны және аумақтық тұтастық.
ҚР Конституциясының құрылтайшылық сипаты оны қабылдау мен оған
өзгерістер енгізудің ерекше тәртібін, ұлттық құқықтық жүйені қалыптастыру
мен дамытудағы мейілінше ерекше орын, Парламент, Президент, Үкімет үшін,
лауазымды адамдар, сот органдары үшін оның құқықтық қағидаларының еш
шүбәсіздігін қамтамасыз етеді.
3. Конституцияның маңызды ерекшелігі бір жағынан, мемлекеттің, екінші
жағынан, қоғамның негізгі заңы ретінде қолданылуы болып табылады. Бұл
халықтың мемлекеттік биліктің қайнар көзі және қоғамның әлеуметтік базасы
ретіндегі мәртебесімен байланысты. Ол оның егемендігін барлық
элементтерімен, аумағымен, жоғарғы билігімен, азаматтығымен, дербес
заңдарымен және басқаларымен орнықтырады. Конституция мемлекеттің,
мемлекеттік органдардың қоғаммен, қоғамдық институттармен өзара қатынасының
негізін қалайды. Конституция қоғамдық, экономикалық, ұйымдық, әлеуметтік,
діни құрылыстың негіздерін анықтайды. Сондықтан мемлекет қана емес, оның
институттары да Конституцияның құқықтық қағидаларын, идеяларын жинақтайды.
Осыған байланысты қоғам, оны құрушылар өз қызметімен Конституцияға
негіздеуі тиіс.
Конституцияның мәні оның қызмет ету сипаттамасынан айқын көрінеді. Ол
үш негізгі қызметті жүзеге асырады:
1) заңдық (құқықтың басты қайнар көзі ретінде);
2) саяси (мемлекеттің құрылымын реттейді);
3) идеологиялық (қоғамның алтын қазынасын адам және азаматтың өмірін,
құқықтары мен бостандықтарын дәріптеуші қызметін атқарады).
Демек, Қазақстан Республикасының Конституциясы барлық заң салаларының
заңдық базасы болып табылады, ал оның нормалары басқалар үшін нормалық
принцип болып есептелінеді. Қазіргі кездегі Қазақстандағы құқықтық жүйенің
қалыптасуы елімізде құқықтық мемлекет құру бағытымен ұштастырылуда.
Сондықтан еліміздің Конституциясының мәні мен оның алатын орны барған сайын
жоғарлауда.
1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы қазіргі кезеңдегі
қоғамның жағдай мен мемлекеттіліктің дамуын көрсетеді, ол преамбуладан және
9 бөлімнен тұрады.
Преамбула Конституцияның құрылтайшылық сипатын көрсетеді және оны
қабылдаған ерекше субъект – Қазақстан халқына сілтеме жасайды.
«Жалпы ережелер» деп аталатын 1-бөлім Қазақстан Республикасы
қызметінің түбегейлі принциптеріне арналған. Жалпы алғанда ол принциптер
мемлекеттік құрылымның негіздерін құрайды.
2-бөлім «Адам және азамат» деп аталады. Баптарда адамның құқықтық
мәртебесінің, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматтығының негіздері
жан-жақты айшықталған. Сонымен қоса осы бөлімде республикада адам және
азаматтың құқықтары жөнінде жалпыға бірдей халықаралық құқықтың принциптері
мен нормалары құрметтелетіні де айтылады. Бірінші рет Қазақстан
Республикасының Конституциясы адам құқықтары мен бостандықтары әркімге
тумысынан жазылған, олар абсолютті және ешкім айыра алмайды деп мәлімдеді
(12-бап).
3-бөлім Қазақстан Республикасы Президентіне арналған. Басқарудың
президенттік нысаны конституциялық түрде бекітілді. Осы орайда жаңа
Конституция бойынша Қазақстан мемлекетіндегі басқару жүйесінің басты
ерекшелігі президенттік институтын барынша нығайту болып табылады.
4-бөлім заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғарғы өкілді орган
ретіндегі Парламенттің құқықтық жағдайын айқындайды. Парламент тұрақты
жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады. Сөйтіп,
халық атынан заң шығару билігін өкілетті жүзеге асырушы идея ретінде
парламентаризм одан әрі дамуда.
5-бөлім Қазақстан Республикасы Үкіметі қызметінің негіздерін
белгілейді. Үкіметтің және Премьер-Министрдің құзыреті конституциялық түрде
бекітіледі. Конституцияға сәйкес Үкімет атқарушы органдардың жүйесін
басқарады.
6-бөлім Конституциялық Кеңестің құқықтық жағдайын айқындайды.
Конституциялық Кеңес Конституция нормаларына ресми түсіндірме береді (72-
баптың 4-тармағы).
7-бөлім сот жүйесіне және Қазақстан Республикасындағы сот төрелігінің
негізгі принцптеріне арналған. Тұңғыш рет Конституцияда соттардың
тұрақтылығы принциптері (79-баптың 1-тармағы), сондай-ақ соттардың
нормативтік құқықтық актіні конституциялық емес деп тану туралы
Конституциялық Кеңеске жүгінуге мүмкіндігі барлығы бекітілді (78-бап).
8-бөлім жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқарудың
негізгі бастауларына анықтама береді. Конституцияның 85-бабына сәйкес
жергілікті мемлекеттік басқаруды жергілікті өкілді және атқарушы органдар
жүзеге асырады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі міндеті жергілікті
маңызды мәселелерді шешкен кезде тұрғылықты халықтың дербестігін қамтамасыз
ету болып табылады.
Соңғы 9-бөлім жекелеген конституциялық тұжырымдамалардың орындалуын
қамтамасыз ететін қорытынды және өтпелі ережелерді құрайды.
Бұл Конституцияға екі рет 1998 жылы 7 қазанда және 2007 жылы 21
мамырда өзгертулер мен толықтырулар енгізілген.
Қазақстанның жаңа конституциялық заңдарының қалыптасу тарихы өзінің
бастауын 1990 жылы 24 сәуірдегі «Президенттің қызмет орнын белгілеу туралы»
Қазақ КСР-ның заңымен Қазақ КСР Конституциясына өзгеріс енгізу кезеңінен
басталады. Бұл заң Конституцияға бұрын талай енгізілген өзгерістердің
қатарына жатпайды. Аталған заң мемлекеттің басқару жүйесіне айтарлықтай
өзгеріс әкелді. Президенттің қызмет орны республикада жүргізіліп жатқан
терең саяси және экономикалық қайта құруларды қамтамасыз ету,
конституциялық құрлысты нығайту мақсатында белгіленеді.
1990 жылы 25 қазандағы Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы
Декларациясы осы кезеңнің конституциялық сипаттағы маңызды актісі болып
табылады. Онда республиканың жаңа Конституциясын дайындау үшін негіз
ретінде маңызы жарияланды. Декларацияда Қазақ КСР-ның басқа
республикалармен бірге КСРО-ға ерікті түрде бірігетін және олармен шарт
негізінде өзара қарым-қатынас құратын егеменді мемлекет болып табылатындығы
бірінші рет жарияланды.
Сонымен бірге Декларацияда: «Қазақ КСР-ы ұлттық мемлекетті қорғау,
сақтау және нығайту жөнінде шаралар қолданады» деп алғаш рет ұлттық
мемлекеттік туралы жария етілді, онда қазақ ұлтының және Қазақстанда
тұратын басқа ұлттардың Қазақ КСР-ның мемлекеттілігінің ең маңызды
міндеттерінің бірі екендігі белгіленді.
Декларация – Қазақ КСР-ның бұрын буржазиялық саяси институт ретінде
үзілді-кесілді теріске шығаратын билік бөлісу принципін бірінші рет
жариялаған акт.
Заң шағару билігі Жоғарғы Кеңеске беріледі, ал Президент республика
басшысы болады және жоғарғы атқарушы билікті иеленді. Сот билігі Жоғарғы
Сотқа беріледі.
Декларация Қазақстан аумағындағы бүкіл экономикалық және ғылыми-
техникалық, барлық табиғи ресурстары тек Қазақ КСР-ның меншігінде болатынын
жариялады.
Конституциялық заңдардың қалыптасуының екінші кезеңі 1991 жылы 10
желтоқсанда «Қазақ Советтік Социалистік Республикасы атауын өзгерту туралы»
Қазақстан Республикасының Заңын қабылдаумен басталады. Заң конституциялық
деп аталмаса да, ол шындығында сондай болды, өйткені Қазақ КСР
Конституциясына және мемлекеттік егемендік туралы Декларацияға өзгерістер
енгізді. Мұнымен бірге мемлекеттік ұйымдастырудың идеологиялық негізі
алынды. 1991 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы» Конституциялық Заң қабылданды, онда Республиканың
тәуелсіздігі жарияланып, «Қазақ халқының еркін көрсетіп, қазақ ұлтының өзін
айқындау құқығы бекітілді».
Бұл Конституциялық заңда алғаш рет тәуелсіздік жарияланып, онда
тәуелсіз мемлекеттерге тән элементтер бекітілді: ортақ азаматтық,
территориялық мемлекеттік органдардың өзіндік жүйесі, өзіндік экономикалық
жүйе, өзінің қарулы күштерінің болуы.
Бұл кезеңде бұл конституциялық заңмен бірге Қазақ КСР Конституциясы
нормалары және КСРО мен Қазақ КСР заңдары әрекет етті, өйткені олар
мемлекеттік тәуелсіздік туралы заңға қайшы келмеді.
Сонымен қатар бұл кезеңде 1978 жылы Конституцияға мағыналы өзгерістер
енгізген бірнеше конституциялық заңдар қабылданды. 1991 жылы 20
желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» Заң КСРО
азаматтығын және қос азаматтық институтын жойды. Бұл заңмен Қазақстан
Республикасының азаматтығын алудың жаңа негізі бекітілді.
Осы енгізілген өзгерістер мен қосымшалардың ешқайсысы одақтың
республика Конституциясының егеменді мемлекет Конституциясының талаптарына
сай келмейтінін көрсетті. Осыған байланысты 1991 жылы маусымда
Конституциялық комиссия мен жаңа Конституцияның жобасын дайындауға жұмыс
тобы құрылды.
ҚР Конституциялық заңының қалыптасуының үшінші кезеңі 1993 жылы
қаңтарда Жоғарғы Кеңеспен жаңа Конституцияны қабылдаумен басталады. Бұл
құқықтық акт Қазақстанның мемлекеттік және құқықтық құрлысын жаңаша
анықтады. Конституция мемлекеттік егемендік жарияланған кезеңнен бастап
қабылданған көптеген құқықтық нормаларды, конституциялық заңдардың
принциптері мен идеяларын қабылдады. 1993 жылғы Конституция 1978 жылы Қазақ
КСР-ның кейбір жағдайларын сақтап қалды, мысалы, Жоғарғы Кеңес бір палаталы
өкілетті және заң шығару органы болып қалды, бірақ енді барлық билікті
қамтыған орган болмады. Жергілікті өкілетті орган ретінде кеңестер сақталып
қалды. Азаматтардың көптеген құқықтары мен еркіндіктерінің 1978 жылы Қазақ
КСР-нің Конституциясында жарияланған жағдайлар мен идеяларды сақтап қалды.
Мұнымен бірге 1993 жылы Конституцияның бірқатар қайшылықтары да
болды. Қазақстан Республикасы «қазақ ұлтын өзіндік айқындаушы мемлекеттік
форма ретінде» жариялады, сондай-ақ қазақ халқы Республиканың мемлекеттік
билігінің жалғыз көзі деп бекітілді. Осыған байланысты мемлекеттік
егемендіктің негізінде қазақ ұлтын айқындауда қиындықтар туындады.
Конституцияда алғаш рет «зайырлы және унитарлық мемлекет» түсінігі
қолданылды, ол діни ұйымдар мемлекеттерінен бөлінгендігін және ҚР аумағында
саяси, сонымен қатар мәдени автономияны құру мүмін еместігі көрсетілді.
Конституция қарама-қайшылық пен ұстамдылық жүйесін қолдана отырып
билік тармағы арасындағы өзара әрекеті туралы жағдайды бектті.
1993 жылы 10 желтоқсанда республиканың Жоғарғы Кеңесі Президентке
уақытша заң шығару өкілеттілігін берді. Ол бойынша Конституциялық Соттың
қаулысына сәйкес Президент әдеттегі заңдармен қатар конституциялық заңдық
күші бар қаулылар қабылдау құқығы берілді. Жоғарғы Кеңестің мұндай шешімін
Конституцияға енгізілген өзгерту мен толықтыру деп бағалауға болады,
өйткені 1993 жылы Конституция мұндай мүмкіндікті қарастырмаған.
Конституциялық заңдардың қалыптасуының төртінші кезеңі 1995 жылы
Конституцияны қабылдаумен байланысты. Онда енді КСРО мен Қаз КСР-ның
Конституциясы мен заңдары болмады. Заңдарды конституциялық нормаларға
сәйкес келтіру заң шығару органының міндеті. Президенттік басқару жүйесі
бекітілді, қос палаталық Парламент нығайтылды, Конституциялық Сот
Конституциялық Кеңеспен ауыстырылды және ол енді сот органы болмады. Сот
жүйесі реформаланды, құқық қорғау органдары қайта құрылды. Бұл кезең әлі
жалғасуда. Негізінен президенттік басқару жүйесінде бекітілген жоғарғы және
жергілікті мемлекеттік билік органдарын қайта құру аяқталды.
Бақылау сұрақтары
1. Конституцияның мәніне түсінік беріңіз.
2. Конституцияның басқа нормативтік құқықтық актілерде кездеспейтін
сипаттарын атаңыз.
3. Конституция қандай негізгі қызметтерді атқарады?
4. Конституцияның құрылымы қандай?
5. ҚР-ның Конституциясына неше рет өзгертулер мен толықтырулар енгізілген?
6. ҚР-да конституциялық заңдардың дамуы неше кезеңнен тұрады?
7. Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы қашан
қабылданды?
8. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясынан 1995 жылғы
Конституциясының ерекшеліктерін атаңыз?
4-тақырып
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы.
1. Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысының ұғымы.
2. Қазақстан Республикасының экономикалық негіздері.
3. Қазақстан Республикасының саяси негіздері.
4. Қазақстан Республикасы – зайырлы, демократиялық,құқықтық және
әлеуметтік мемлекет.
Конституциялық құрылыс – бұл мемлекетті құқыққа бағындыруды қамтамасыз
ететін және оны конституциялық мемлекет ретінде сипаттайтын мемлекетті
ұйымдастыру формасы.
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы – мемлекетті
ұйымдастыру тәсілдеріне, оның тұлғамен қатынасына негіз болатын,
Конституция нормаларымен бекітілген және оны конституциялық мемлекет
ретінде сипаттайтын қоғамдық қатынастардың жүйесі.
Конституцияда Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысына
негіз болатын барлық принциптер бекітілген. Олар:
- халықтық билік,
- мемлекеттік егемендік,
- біртұтастық,
- биліктерді бөлу принципі,
- құқықтың үстемдігі,
- мемлекеттік өмірдің аса маңызды мәселелерін демократиялық жолмен
шешу,
- идеологиялық және саяси әр алуандылық және т.б.
Қазақстан Республикасының мемлекеттілігін құру концепциясында
Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысының негізгі белгісі
ретінде халықтық билікті атап айтуға болады. ҚР Конституциясында
«Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық» деп бекітілген (3-бап).
Халық билікті республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге
асырады. Сондай-ақ халық өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға
береді.
Мемлекеттің егемендігі конституциялық құрылыс негіздерінің бірі
ретінде Конституциямен жария етіледі. Егемендік республиканың бүкіл аумағын
қамтиды, өз аумағында және одан тысқары жерлерде, Қазақстан Республикасы
халқының ерік-жігері негізінде, басқа мемлекеттерге тәуелсіз жағдайда, өз
алдына дербес мемлекет қызметтерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы егемендігінің негізін оның аумағы, жері,
қойнауы, табиғат байлықтары, мәдени құндылықтары және барлық экономикалық
негіздері құрайды. Егемендіктің бастауы - халық, сонымен қатар егемендік
Қазақстан Республикасының әр бір азаматына таратылады. Мемлекеттік
егемендік ең алдымен мынадан көрініс табады: Қазақстан Республикасы ішкі
құрылымға қатысты және басқа мемлекеттермен арадағы қатынастарға байланысты
барлық мәселелерді өз алдына дербес шешуге хақылы. Егемендік идеясы 1995
жылғы ҚР-ның Конституциясында да алдыңғы қатарда тұр.
Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы – президенттік басқару
нысанындағы біртұтас мемлекет болып табылады (2-бап). Біртұтастық Қазақстан
Республикасы конституциялық құрылысының маңызды бір белгісі болып табылады.
Қазақстан Республикасында билік біртұтас, дегенмен ол Конституция мен
заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну,
олардың тежемелік және тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл
жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады (4-б. 3-т.).
Қазақстан Республикасының экономикалық құрылымы негізінде меншік
нысандарының әр алуандылығы жатыр, сөйтіп нарықтық қатынастар
конституциялық түрде бекітілген. Қазақстан Республикасының Конституциясы
бірдей дәрежеде мемлекеттік меншік пен жеке меншікті таниды және қорғайды
(6-б.1-т.). Қазақстан Республикасының Конституциясының 6-бабының 3-тармағы
«Жер заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де
болуы мүмкін» деп мойындайды.
Меншіктің барлық нысандарын кімнің тарапынан болсын заңсыз
араласушылығынан қорғай отырып, мемлекет оларды пайдалану, кеңейту үшін
қолайлы жағдай жасайды. Мемлекеттік органдар заңдарда меншіктің
субъектілері мен объектілерін, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру
көлемі мен шегін белгілейді. Сондай-ақ мемлекет мемлекеттік кәсіпорындардың
экономикалық қызметін тура және тікелей реттейді, мемлекеттік меншік
объектілерін пайдаланудың құқықтық режимін айқындайды.
Конституцияға сәйкес жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен
жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады.
Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де
қызмет етуге тиіс (6-б. 2-т.). Мемлекет аталған экономикалық қатынас
саласын тікелей басқару мен реттеуді жүзеге асырады.
Конституция қоғамдық қатынастарды ұйымдастырудың негізгі принциптерін
белгіледі. Оларға қоғамдық келісім және саяси тұрақтылық, идеологиялық және
саяси әр алуандылық, қоғамдық және мемлекеттік интститтутарды бөлу сияқты
принциптерді жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасының саяси жүйесін билік үшін күресті, оны
ұйымдастыруды және қызмет етуін жүзеге асырушы сан-салалы ұйымдар,
институттар және мекемелер құрайды. Конституция ең алдымен мақсаты мен іс-
әрекеті конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға,
мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, т.б. бағытталған қоғамдық
бірлестіктер құруға және олардың қызметіне тиым салады (5-б. 3-т.). Саяси
әр алуандылық деп қоғамда өмір сүруші түрлі әлеуметтік-саяси құрылымдардың
болуы ұғынылады. Саяси әр алуандылық негізінде Қазақстан Республикасындағы
экономикалық қызмет нысандарының сан алуандылығы да жатады.
Қазақстан Республикасындағы қоғамдық құрылыстың негізін қалаушы
принциптердің бірі қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылық болып табылады.
Саяси жүйенің кез келген институтының қызметі қоғамдағы саяси тұрақтылыққа
қол жеткізуге бағытталуға тиіс. Қазақстан Республикасының бір ерекшелігі
оның көп ұлттылығы, сондықтан қоғамдық бірлестіктер өз қызметтерінің
нысандары мен бағыттарын белгілеген кезде осы жағдайды есепке алуға және
қоғамдық келісім орнатуға ұмтылуға тиіс.
ҚР Конституциясына сәйкес (1-б.) Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп бекітеді.
Қазақстан Республикасы демократиялық мемлекет деп жариялайды (ежелгі
грек сөзі «демократия» аударғанда халық билігі). Оның демократиялық сипаты
келесіден көрінеді: онда халық билігін қамтамасыз ету; биліктің заң
шығарушы, атқарушы, сот тармақтарына бөлінуі; идеологиялық және саяси әр-
алуандылық; меншіктің барлық формасын тану және тең қорғау.
Демократиялық мемлекетте биліктің бірден-бір бастауы және қорғаушысы
халық болады. Бүкіл биліктің қорғаушысы халық деп тану халық егемендігін
көрсетеді. Халық егемендігі халықтың толық билігін көрсетеді, яғни қоғам
мен мемлекеттің істерін басқаруға халықтың шынайы қатысуы үшін халықтың
әлеуметтік-экономикалық және саяси құралдарды иеленуі.
Халық өзінің билігін тікелей республикалық референдум және сайлау
арқылы жүзеге асырады. Қазақстан Республикада ешкім билікке иелік ете
алмайды. Халық пен мемлекет атынан билік жүргізу құқығы Президентке, сондай-
ақ оның конституциялық өкілеттілігі шегінде Республика Парламентіне
берілген. Республика Үкіметі мен өзге де мемлекеттік органдар мемлекет
атынан оларға берілген өкілеттіктері шегінде ғана билік жүргізеді.
Қазақстан Республикасы зайырлы мемлекет болып табылады. Қазақстан
мемлекетінің зайырлық сипаты онда ресми, мемлекеттік діннің
болмайтындығынан – көптеген діни уағыздардың бірде бірінің міндетті немесе
басым болып табылмайтындығынан көрінеді. Қазақстандағы діни бірлестіктер
мемлекеттің саясатына, мемлекеттік құрылысқа, мемлекеттік органдардың және
оның лауазымды адамдарының қызметіне ықпал етпеуі тиіс. Қазақстан
мемлекетінің зайырлық сипаты діни бірлестіктердің мемлекеттен бөлінуімен
сипатталады. Бұл сонымен бірге мемлекет органдарының діни бірлестіктердің
қызметіне заңсыз араласуға, сондай-ақ діни бірлестіктерге мемлекеттік
органдардың қызметін жүктеуге жол бермеу қажеттігін білдіреді.
Мемлекеттің зайырлылық сипатын мемлекеттің діни ұйымдарды
қаржыландырмауынан да көруге болады.
Одан әрі, Қазақстан мемлекетінің зайырлық сипаты саяси партиялардың
діни негіздегі қызметіне жол бермеуден де көрінеді. Заң алдындағы діни
ұйымдардың теңдігі ешқандай дін немесе діни ұйымдар ешқандай артықшылықты
пайдаланбайтындығынан және басқамен салыстырғанда ешқандай шектеуге
тартылмайтындығынан көрінеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақстан өзін
құқықтық мемлекет деп бекітеді. Құқықтық мемлекет мемлекеттік органдар,
лауазымды тұлғалар, қоғамдық ұйымдар мен азаматтар түгелімен бағынуға
міндетті әрекет ететін құқықтық нормалармен өзін шектеумен сипатталады.
Осыған байланысты құқықтық мемлекеттің жұмыс істеуінің негізгі принципі
құқық жоғарылығы болып табылады. Бұл ең алдымен Конституция мен заңдардың
жоғарылығын көрсетеді.
Құқықтық мемлекеттің мәні – оның жүйелі демократизмі, билік көзі
ретіндегі халық егемендігін бекіту, мемлекетті қоғамға бағындыру құқықтық
мемлекет болып өзінің міндетті ерекшелік қасиетін танитын және билікті бөлу
институтын, соттың тәуелсіздігін, басқарудың заңдылығын, азаматтардың
құқығын мемлекеттік биліктің бұзуынан оларды құқықтық қорғауды танитын
мемлекет есептеледі.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуының маңызды алғы шарты мен оның
шегінің сипаты қоғам өмірінің барлық сферасын қамтитын толық заң шығару
жүйесінің болуы. Сонымен қатар барлық нормативтік актілер ҚР
Конституциясына қайшы келмеуі қажет.
Демократиялық мемлекетте құқық нормасы барлық азаматтар үшін тең
болуы қажет, сондықтан шынайы құқықтық мемлекет болып, оның заңдарының
алдында оның барлық азаматтарының теңдігін қамтамасыз ететін мемлекет
есептелінеді.
Қазақстан Республикасы әлеуметтік мемлекет. Әлеуметтік мемлекет – бұл
әлеуметтік саясаты адамның өмір сүруі мен оның еркін дамуына материалдық
қатынастың еркін дамуына, ақталмаған әлеуметтік айырмашылықты жеңуде
лайықты қамтамасыз етуге бағытталған мемлекет.
Әлеуметтік мемлекет өзінің әр бір азаматына адамға лайықты тіршілік
минимумын қамтамасыз етуге ұмытылады және осыған байланысты әр бір есейген
адамның өзін және өзінің отбасын асырауға ақша табу мүмкіндігі болуы қажет.
Егер әр түрлі себептерге байланысты мұндай мүмкіндік жүзеге асырылмаса және
адам қажеттілігі тиісті деңгейде қанағаттандырылмаса ғана мемлекет
араласады.
Әлеуметтік мемлекеттің маңызды бір мақсаттарының бірі әлеуметтік
теңдікті қамтамасыз ету болып табылады. Мемлекеттің әлеуметтік теңсіздікке
қарсы тұру құралы әлеуметтік қамтамасыз ету.
Әлеуметтік мемлекеттің ерекше сипатын, оның адамның еркін дамуы мен
лайықты өмірін қамтамасыз етуге бағытталған әлеуметтік саясатынан көруге
болады.
Әлеуметтік саясат қоғамның әлеуметтік құрылымындағы өзгерістермен,
азаматтардың жақсы тұрмысының өсуімен, олардың өмірінің жақсаруымен,
олардың материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандырумен, өмір
түрін жоғары көтерумен байланысты әлеуметтік топтардың, қоғам мен оның
мүшелерінің арасындағы қатынасты реттейтін мемлекеттің жалпы саясатының бір
бөлігін көрсетеді.
Әлеуметтік саясаттың басты мақсаты адам мен қоғамның жақсы
тұрмысына жету, тұлғаның дамуы үшін тең және әділетті мүмкіндіктерді
қамтамасыз ету болып табылады.
Бақылау сұрақтары
1. Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысының ұғымын
түсіндіріңіз.
2. ҚР-ның конституциялық құрылысының принциптерін атаңыз.
3. Қазақстан Республикасының экономикалық негіздеріне нелер жатады?
4. Қазақстан Республикасының саяси жүйесі туралы айтыңыз.
5. Қазақстан Республикасы – демократиялық мемлекет ретінде нені
білдіреді?
6. Қазақстан Республикасының зайырлы мемлекет ретіндегі сипаттамасын
айтыңыз.
7. Қазақстан Республикасы – құқықтық мемлекет ретінде нені білдіреді?
8. Қазақстан Республикасының әлеуметтік мемлекет ретіндегі сипаттамасын
айтыңыз.
5-тақырып
Қазақстан Республикасы азаматтығының конституциялық-құқықтық
негіздері.
1. Қазақстан Республикасының азаматтығы ұғымы.
2. Қазақстан Республикасы азаматтығын алу негіздері.
3. Қазақстан Республикасы азаматтығын тоқтату негіздері.
4. Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарының азаматтық мәселелер
жөніндегі өкілеттіктері.
Азаматтық – бұл адамдардың дара құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын
көрсететін адам мен мемлекет арасындағы тұрақты саяси – құқықтық байланысы.
«Азаматтық ұғымы заң бойынша үш элементтен тұрады: 1) адамның
мемлекетпен байланысы уақытша емес, тұрақты болуы тиіс. Адам өз қалауы
бойынша азаматтықты біресе қабылдап, біресе одан бас тарта алмайды; 2)
адамның мемлекетпен байланысы саяси-құқықтық сипатта болады; 3) мемлекет
пен азаматтың арасында өзара құқық пен міндеттемелер белгіленеді.
Қазақстан Республикасы өзінің органдары мен лауазымды адамдары атынан
өз азаматтары алдында жауапты, Ал Қазақстан Республикасы азаматтары өзінің
республикасы алдында жауапты.
Қазақстан Республикасы азаматтығының негізгі мәселелері Конституциямен
және 1991 жылы 20 желтоқсанда қабылданған «ҚР-ның азаматтығы туралы»
Заңымен реттеледі. Конституцияға азаматтық туралы негізгі қағидалар:
- барлық азаматтардың теңдігі туралы;
- азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдігі туралы;
- құқықтар мен бостандықтардың шектелуіне жол берілмейтіндігі
туралы;
- азаматтықтан айыруға, республика шегінен қуғындауға және
басқаларына жол берілмейтіндігі туралы қағидалар енгізілген.
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заң: қандай адамдардың
Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатынын, олардың құқықтық
жағдайларын, азаматтықты алу және тоқтату тәртіптерін, ата-аналардың
азаматтығы өзгерген және бала етіп асырап алған кездегі олардың балаларының
азаматтығын, азаматтық мәселелері бойынша мемлекеттік органдардың
өкілеттігін, азаматтық мәселелері бойынша арыздар мен ұсыныстарды қарау,
шешімдерді орындау тәртібін, сондай-ақ азаматтық мәселелері жөніндегі
шешімдерге шағымдану тәртібін белгілейді.
Азаматтық туралы Заңға сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтығын
алған адамдар Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады.
Қазақстан аумағында тұратын, Қазақстан Республикасы азаматы болып
табылмайтын және шетелдің азаматтығына жататындығына дәлелдемелері жоқ
адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп аталады.
Қандай да бір болсын шет мемлекетке жататындығына дәлелдемесі бар
адамдар шетел азаматтары болып есептеледі.
Қазақстан Республикасы азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында
болуы танылмайды.
Қазақстан Республикасының азаматтығы:
1) тууы бойынша;
2) Қазақстан Республикасы азаматтығына қабылдану нәтижесінде;
3) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында қарастырылған
негіздер бойынша;
4) Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заңда қаралған
негіздер бойынша алынады.
Бала өмірге келген кезде ата-анасының екеуі де Қазақстан
Республикасының азаматы болса, ол туған жеріне қарамастан Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылады.
Ата-анасының азаматтығы әртүрлі болып, бала туған кезде олардың
біреуі Қазақстан Республикасының азаматы болған жағдайда бала:
1) Қазақстан Республикасының территориясында туса;
2) Қазақстан Республикасынан тыс жерде туса, бірақ, ата-анасының немесе
олардың біреуінің бұл кезде Қазақстан Республикасы территориясында
тұрақты тұрғылықты жері болса, ол Қазақстан Республикасының азаматы
болып табылады.
Ата-анасының азаматтығы әртүрлі болып, бала туған кезде олардың
біреуі Қазақстан Республикасының азаматы болған жағдайда, егер осы кезде
ата-анасының екеуінің де Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұрақты
тұрғылықты жері болса, Қазақстан Республикасынан тыс жерде туған баланың
азаматтығы ата-анасының жазбаша түрде білдірген келісімі бойынша
анықталады.
Бала туған кезде ата-анасының біреуі Қазақстан Республикасының
азаматтығында болып, ал екіншісі азаматтығы жоқ адам болса, не оның
азаматтығы белгісіз болса, бала қай жерде туғанына қарамастан Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылады.
Қазақстан Республикасы территориясында тұрақты тұрғылықты жері бар,
азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасы территориясында туған
баласы Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады.
Шетелдіктер және азаматтығы жоқ адамдар олардың өтініштері бойынша
ҚР Азаматтық туралы Заңына сәйкес Қазақстан Республикасы азаматтығына
қабылдануы мүмкін.
Қазақстан Республикасының азаматтығына:
1) Қазақстан Республикасының аумағында заңды негізде кемінде бес жыл
тұрақты тұратын не Қазақстан Республикасының азаматтарымен кемінде үш
жыл некеде тұратын адамдар қабылданатын болады.
Жоғарыда аталған шарттардың болуы мынадай тұлғалар үшін талап
етілмейді:
- кәмелетке жасы толмағандар;
- әрекетке қабілетсіздер;
- Қазақстан Республикасына ерекше еңбек сіңіргендер;
- Қазақстан аумағынан кеткен адамдар мен олардың ұрпақтары, егер олар
тарихи Отаны ретінде тұрақты тұру үшін Қазақстан Республикасына қайтып
орлағандар.
2) Қазақстан Республикасы азаматтары ішінде жақын туыстарының бірі –
баласы (оның ішінде асырап алған баласы), жұбайы (зайыбы) және ата-
анасының біреуі (асырап алушысы), апа-қарындасы, аға-інісі, атасы
немесе әжесі бар, Қазақстан Республикасына тұрақты тұру мақсатымен
келген, бұрынғы одақтас республикалардың азаматтары, Қазақстан
Республикасында тұру мерзіміне қарамастан, қабылданатын болады.
Егер Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы өтініш
жасаушы адам:
1) азаматқа қарсы халықаралық құқықта көзделген қылмыс жасаса,
Қазақстан Республикасының егемендігі мен тәуелсіздігіне әдейі қарсы шықса;
2) Қазақстан Республикасы территориясының бірлігі мен тұтастығын
бұзуға шақырса;
3) мемлекет қауіпсіздігіне, халықтың денсаулығына нұқсан келтіретін
құқыққа қарсы іс-әрекет жасаса;
4) мемлекетаралық, ұлтаралық және діни араздықты қоздыратын болса,
Қазақстан Республикасы мемлекеттік тілінің қолданылуына қарсы әрекет
жасаса;
5) лаңкестік әрекеті үшін сотталған болса;
6) сот ерекше қауіпті баукеспе деп таныса;
7) басқа мемлекеттің азаматы болса, оның өтініші қабылданбайды.
Бұрын Қазақстан Республикасының азаматы болған адамның өтініші бойынша
Қазақстан Республикасының Азаматтық туралы Заңына сәйкес оның Қазақстан
Республикасы азаматтығы қалпына келтірілуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының азаматтығы:
1) Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығу;
2) Қазақстан Республикасы азаматтығынан айырылу салдарынан
тоқтатылады.
Азаматтықтан шығу – бұл ҚР Президентінің атына берілген өтініш
бойынша жүзеге асырылатын, өз еркімен азаматтықты тоқтату.
ҚР азаматтығынан шығар кезде, егер өтініш беруші адам республика
алдындағы міндеттемелерін немесе республика аумағындағы азаматтардың,
кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың, қоғамдық бірлестіктердің
алдындағы мүліктік міндеттемелерін орындамаса, онда азаматтықтан шығуға
рұқсат етілмеуі мүмкін.
Егер шығу туралы өтініш жасаушы адам айыпкер ретінде қылмыстық жауапқа
тартылған болса не заң жүзінде күшіне енген сот үкімі бойынша жазасын өтеп
жүрсе, немесе ол адамның Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығуы
Қазақстан Республикасының мемлекет қауіпсіздігі мүдделеріне қайшы келсе,
Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығуға жол берілмейді.
Қазақстан Республикасы азаматтығынан:
1) адамдардың, ҚР мемлекетаралық шарттарында көзделгеннен басқа
жағдайларды қоспағанда, басқа мемлекеттің әскери қызметінде, қауіпсіздік,
әділет органдары немесе өзге де мемлекеттік өкімет және басқару органдарына
орналасуы салдарынан;
2) егер Республика азаматтығы теріс мәліметтер немесе жалған құжаттар
ұсыну нәтижесінде алынса;
3) Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарында көзделген
негіздер бойынша;
4) егер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұрақты тұратын адам
дәлелсіз себептермен үш жыл бойы консулдық есепке тіркелмесе;
5) егер адам басқа мемлекеттің азаматтығын алған болса, айырылады.
Қазақстан Республикасының заңдылықтары Қазақстан Республикасының
азаматтығы туралы істерді шешу тәртібін және азаматтық туралы істерді
жүргізетін мемлекеттік органдардың шеңберін анықтайды.
Қазақстан Республикасыеда азаматтық мәселелер жөнінде шешім
қабылдайтын лауазымды адам Қазақстан Республикасының Президенті болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті:
- Қазақстан Республикасының азаматығына қабылдау туралы;
- Қазақстан Республикасы азаматтығын қалпына келтіру туралы;
- Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығару туралы шешімдер
қабылдайды.
Басқа мемлекеттік органдар дайындық жұмыстарын жүргізеді. Бұл органдар
– Ішкі істер министрлігі, Сыртқы істер министрлігі, Қазақстан Республикасы
Президенті жанындағы азаматтық мәселелері жөніндегі комиссия.
Азаматтық мәселелері бойынша арыздар Қазақстан Республикасы
Президентінің атына жазылады. Арыздарды қарау мерзімі алты айдан аспауға
тиіс.
Бақылау сұрақтары
1. Азаматтық дегеніміз не?
2. Азаматтық мәселелері қандай заңмен реттеледі?
3. Азаматтық алу негіздеріне не жатады?
4. Қазақстан Республикасы азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында
болуы мүмкін бе?
5. Қазақстан Республикасының азаматтығын алу үшін Қазақстан
Республикасының аумағында заңды негізде кемінде қанша жыл тұрақты тұру
қажет?
6. Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы өтініш қандай
жағдайларда қабылданбайды?
7. Азаматтықты тоқтату негіздеріне не жатады?
8. Қазақстан Республикасының азаматтығынан қандай жағдайларда айырады?
9. Қазақстан Республикасының азаматтық мәселелері жөнінде түпкілікті
шешімді кім қабылдайды?
10. Азаматтық мәселелері бойынша жұмыстар жүргізетін органдарды атаңыз.
6-тақырып
Қазақстан Республикасында адам және азаматтың
құқықтық мәртебесі.
1. ҚР адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің түсінігі.
2. ҚР адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтар
жүйесі.
3. ҚР адам және азаматтың конституциялық міндеттері.
4. ҚР шетел азаматтарының құқықтық жағдайлары.
Тұлғаның құқықтық дәрежесі әрекет ететін құқықтың барлық
салаларының нормаларында көрсетілген адам мен азаматтың құқығының бүкіл
жиынтығымен анықталады. Тұлғаның құқықтық мәртебесі өз бойына Конституция
арқылы бекітілетін құқықтар мен бостандықтарды қамтиды. Осы қамтылған
бөлігі барлық құқықтар мен бостандықтардың шағын бір бөлігін өз бойына
жинақтайды.
Негізгі құқықтар мен бостандықтарға тән заңдық ерекшеліктер мыналар:
1. Конституциялық құқықпен бостандық, тұлғаның құқықтық мәртебесінің
негізін қалайды және басқа құқық салаларында бекітілген құқықтардың
барлығына негіз әрі бастау болады.
2. Негізгі құқықтар мен бостандықтар әрбір азамат пен адамға беріледі.
3. Негізгі құқықтар мен бостандықтардың өзіне тән бір сипаты – бұл
олардың ортақтығымен бейнеленеді. Олар барлық адамдар үшін бірдей әрі
тең деп есептеледі.
4. Азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтары өзінің пайда болуы
және қалыптасуымен ерекшеленеді. Оған жалғыз ғана негіз ретінде оның
ҚР-ның азаматтығына қатыстылығы бола алады.
5. ҚР-ның азаматының негізгі құқықтары мен бостандықтары азаматтың еркі
бойынша алынбайды немесе кері қайтарылмайды. Бұл құқықтар оған
азаматтығына байланысты беріледі, бұл құқықтар азаматтығы жоғалтылған
жағдайда бірге өз күшін жояды.
6. Негізгі құқұқтар мен бостандықтар оларды іске асыру механизміне
байланысты ерекшеленеді. Барлық өзге құқықтары мен міндеттері нақты
бір құқықтың қатынас барысында, құқықтық қабілеті арқылы өзінің
жетістігі болып қалады.
7. Негізгі құқық, бостандық және міндеттерге тән тағы бір ерекшелік,
мұнда олардың заңды түрде бекітілуіне де байланысты. Олар мемлекеттің
құқықтық актілерінде тіркеледі, бұл құжат әрине жоғарғы заңды күші бар
ел Конституциясы болып көрініс табады.
Жоғарыда айтылған белгілер, адам мен азаматтың негізгі құқықтары мен
бостандықтары ұғымының ерекшеліктерін сипаттайды.
Бірінші рет Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке тұлғаның
табиғи шығу төркінін бекітті, сөйтіп 12-баптың 2-тармағында «адам
құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп
танылады, олардан ешкім айыра алмайды» деп жариялады.
Жеке тұлға мен мемлекеттің, сондай-ақ адамдардың өздерінің арасында
пайда болатын қарым-қатынастардың сипатына орай конституциялық құқықтар мен
бостандықтар түрлі салаларға бөлінеді.
Конституциялық құқықтар мен бостандықтар үш топқа бөліп
қарастырылады: жеке; әлеуметтік-экономикалық; саяси.
Жеке бас құқығы мен бостандықтары іс-жүзінде әрбір адамның жеке құқығы
болып есептеледі, оның тұлғаның мемлекетке қаншалықты байланысы барына
ешқандай қатысы жоқ. Бұл құқықтар әрбір адамның бөлінбес құқығы, ол құқық
оған туылған кезінен бастап тиісті болады. Адамның жеке құқығы болып
есептелетін құқықтарға адамның табиғи құқығы жатады. Бұл құқық адамның жеке
басы өмірімен байланысты көрінеді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 15-бабына сәйкес әркімнің өмір
сүру құқығы бар. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ.
Адамның жеке басытың бостандығы (16-бап) және еркін жүріп тұру
құқықтары (21-бап) конституциялық түрде бекітілген. Кез келген
конституциялық мемлекеттердегі сияқты Қазақстан Республикасында заңда
көрсетілген реттерде ғана және тек соттың санкциясымен тұтқындауға және
қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға шағымдану құқығы беріледі.
Соттың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұстауға
болады.
Конституциялық құқықтарда бекітілгентағы бір жаңалыққа Қазақстан
Республикасы аумағында заңды түрде жүрген әрбір адамның оның аумағында
еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға құқығы
барлығын жатқызуға болады.Әрбір адамның Республикадан тыс жерлерге кетуіне
және Республика азаматтарының Республикаға кедергісіз қайтып оралуына
құқығы бар (21-бап).
Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық құқығы (17 бап)
конституциялық құқық болып табылады. Адамдық қадір-қасиеттерге құрметпен
қарау азаматтық қоғамның басты белгілерінің бірі.
Жеке құқықтар мен бостандықтар саласына адамның жеке өміріне, өзінің
және отбасының құпиясына қол сұғылмауына, абыройы мен ар-намысының
қорғалуына конституциялық құқығы барлығын жатқызуға болады (18-бап).
Адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің маңызды конституциялық
принциптерінің бірі заң мен сот алдында жұрттың бәрі бірдейлігі танылады.
Ол тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына,
нәсіліне,ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне
байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай
кемсітуге болмайтындығы жайындағы конституциялық құқықтан анық көрінеді (14-
бап).
Сондай-ақ жеке құқықтар мен бостандықтарға әркімнің өзінің қай ұлтқа,
қай партияға және қай дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-
көрсетпеуге хақылылығы да жатады (19-бап).
Адам мен азаматтың негізгі құқығы мен бостандығының ерекше тобын
әлеуметтік-экономикалық құқықтар құрайды. Конституциялық құқықтардың бұл
тобы жеке тұлғаның азаматтық қоғамның мүшесі ретіндегі құқықтық жағдайын
анықтайды. Әлеуметтік-экономикалық құқықтардың маңыздылығы оның жеке
меншікті иемдену және ұстау құқығы болып табылады. Конституцияның 26-бабына
сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да
болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады. Бірінші рет 1995 жылғы Қазақстан
Республикасының Конституциясы жерге жеке меншік құқығын бекітті (6-бап, 3-
тармақ). Конституцияда меншікке, оның ішінде мұрагерлік құқыққа заңмен
кепілдік беріледі. Соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен айыруға
болмайды. Заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін
мүліктен күштеп оның құны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін.
Еңбек ету бостандығы – азаматтардың негізгі құқықтарына жатады. Бұл
құқық еңбекке қабілетті адамның өз еңбегімен өз өмірін асырауға заңды
мүмкіндігі бар екендігін білдіреді.
Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін
таңдауына құқығы бар (24-бап).
Азаматтардың тынығуға құқықтары бар. Тынығу уақыты – қызметкердің
өзінің еңбек ету міндеттемесін орындаудан босаған кездегі уақыттарын оны
өзінің қалауы бойынша пайдаланатын уақыты.
Қазақстан Республикасы азаматтарына әлеуметтік қамсыздандырылуға
конституциялық құқық беріледі. Қазақстан Республикасының азаматы жасына
келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және
өзге де заңды негіздерде оған ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшерінде
әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік беріледі (28-бап)
Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулық сақтауға құқығы бар (29
бап). Республика заматтары заңмен белгіленген кепілді медициналық көмектің
көлемін тегін алуға хақылы. Сондай-ақ мемлекеттік және жеке меншік емдеу
мекемелерінде, жеке медициналық практикамен айналысушы адамдарда ақылы
медициналық жәрдем алу заңда белгіленген негіздер мен тәртіп бойынша
жүргізіледі.
Денсаулықты сақтау құқығы, сондай-ақ азаматтардың әр түрлі жолдарды
(бұқаралық ақпарат құралдары, өтініш, хат және т.б.) пайдаланып, халықтың
қамтылуын жақсарту мәселесін көтере алатындығын білдіреді. Халықтың
денсаулығының негізі – қоршаған табиғи орта. Оның жағдайы қандай болса,
адамдардың денсалығы да сондай. Сондықтан Қазақстан Республикасы
Конституциясының 31-бабына сйкес мемлекет адамның өмір сүруі мен
денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды.
Әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтарға азаматтардың
мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуларына кепілдік берілу
құқығы жатады (30-бап). Бұл ретте орта білім алу міндетті. Ата-аналар орта
білім алуды қамтамасыз етуге міндетті.
Саяси құқықтар мен бостандықтар – бұл тек мемлекеттің азаматтарына
берілетін және оларға елдің қоғамдық және саяси өміріне қатысуға мүмкіндік
беретін конституциялық құқықтар мен бостандықтардың бір тобы.
Саяси құқықтардың ең маңыздысы азаматтардың белсенді және бәсең сайлау
құқығынан тұратын сайлаушылық құқық субъектісі болып табылады. Республика
азаматтарының мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық
референдумға қатысуға құқығы бар (33-бап, 2-тармақ). Сайлау құқығына тек
сот әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас
бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың сайлауға және
сайлануға, республикалық референдумға қатысуға құқықтары жоқ (33-бап, 3-
тармақ).
Саяси құқықтар мен бостандықтар қатарына Республика азаматтарының
мемлекеттік істі басқаруға қатысу құқығы жатады (33-бап, 1-тармақ).
Азаматтар бұл құқықты әр түрлі жүзеге асырады. Азаматтардың белсенділігін
танытудың, қоғам мүдделеріне ынтасын арттырудың бір құралы олардың
мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына тікелей
өзі жүгінуге, сондай-ақ жеке және ұжымдық өтініштер жолдауға құқығы барлығы
болып таыбалды.
Мемлекеттік қызметке кіруге тең құқық Қазақстан Республикасы
азаматтарының саяси құқықтарының бірі болып табылады (33-бап, 4-тармақ).
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік қызмет туралы
бірқатар негіз боларлық идеялар беріледі. Онда мемлекеттік қызмет
лауазымына кандидатқа қойылатын талап тек лауазымдық міндеттер сипатымен
ерекшеленіп, заңмен белгіленетіні көрсетілген.
Саяси құқықтар мен бостандықтар қатарына жатқызылатын Қазақстан
Республикасы азаматтарының маңызды құқықтарының бірі бірлесі бостандығы
құқығы болып табылады (23-бап).
Республика Конституциясы азаматтардың бейбіт әрі қарусыз жиналуға,
жиналыстар, митингілер мен демонстрациялар, шерулер өткізуге және
тосқауылдарға тұруға құқығын таниды. Дегенмен бұл құқықты пайдалану
мемлекеттік қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп, денсаулық сақтау, басқа
адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мүдделері үшін заңмен
шектелуі мүмкін екендігі ескертіледі.
Адам мен азаматтарға көптеген құқықтық міндеттер жүктеледі. Адамдардың
конституциялық міндеттері мыналар болып табылады:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарын сақтау;
- Басқа тұлғалардың құқықтары, бостандықтары, ар-қжданы мен қадір
қасиетін құрметтеу;
- Республиканың мемлекеттік рәміздерін құрметтеу;
- Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де
міндетті төлемдерді төлеу.
Ал азаматтрадың конституциялық міндеттеріне мыналар жатады:
- Қазақстан Республикасын қорғау және әскери қызмет атқару;
- Тариха және мәдени мұралардың сақталуына қамқорлық жасау;
- Табиғатты сақтау және табиғат байлықтарына ұқыпты қарау.
Бір қарағанда конституциялық міндеттер соншалықты көп емес сияқты
көрінуі мүмкін, дегенмен олар қоғам мен мемлекеттің қалыпты дамуы үшін
қажетті негізгі, маңызды салаларды қамтиды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы Республика аумағына келген
шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық мәртебесін
белгілейтін негізгі принциптерді бекітті. Сондай-ақ шетелдіктердің және
азаматтығы жоқ тұлғалардың құқықтық жағдайы Қазақстан Республикасының 1995
жылы 19 маусымда қабылданған «Қазақстан Республикасындағы шетелдік
азаматтардың құқықтық жағдайы туралы» Заңымен реттеледі. Конституцияда,
заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ адамдар Республика азаматтары үшін белгіленген құқықтар мен
бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады. (12-бап, 4-
тармақ).
Бақылау сұрақтары
1. Негізгі құқықтар мен бостандықтарға тән заңдық ерекшеліктерді атаңыз.
2. Конституциялық құқықтар мен бостандықтар нешеге бөлінеді?
3. Жеке құқықтар мен бостандықтарға қандай құқықтар жатады?
4. Әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтарға қандай құқықтар
жатады?
5. Саяси құқықтар мен бостандықтарға қандай құқықтар жатады?
6. Адамдардың конституциялық міндеттерін атаңыз.
7. Азаматтардың конституциялық міндеттерін атаңыз.
8. ҚР аумағындағы шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық
жағдайлары қандай заңнамалармен реттеледі?
7-тақырып
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі.
1. Сайлау жүйесінің түсінігі.
2. Сайлау құқығы түсінігі, түрлері және принциптері.
3. Сайлау органдары.
4. Референдумның конституциялық негіздері.
Сайлау жүйесі дегенде мемлекеттің және жергілікті өзін-өзі басқару
жүйесінің құрылу тәртібін түсінеміз. Мұның ішінде бізге ерекше таныс
түрлері – бұл сайлаушы органдардың қалыптасуы кезіндегі принциптері мен
қатысу шарттары болып табылады. Сайлау жүйесі – заңмен белгіленген
ережелер, принциптер жиынтығы, олардың көмегі арқылы дауыс беру нәтижелері
анықталады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 28 қыркүйектегі «Қазақстан
Республикасындағы сайлау туралы» конституциялық Заңға сәйкес Президентті,
Парламент Сенаты депутаттарын және Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайтын
Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлау кезінде дауыс санаудың мынадай
жүйесі қолданылады:
- дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың елу процентінен астамының
дауысын алған;
- қайта дауыс беру кезінде басқа кандидатқа қарағанда дауыс беруге
қатысқан сайлаушылардың дауыс санының көпшілігін алған.
Саяси партиялардан Парламент Мәжілісінің депутаттары біртұтас
жалпыұлттық сайлау округі бойынша партиялық тізімдермен сайланады.
Мәслихаттардың депутаттарын сайлау кезінде басқа кандидаттарға
қарағанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың дауыс санының көпшілігін
алған кандидат сайланған болып саналады.
Өзге де жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау
кезінде дауыс санаудың мынадай жүйесі қолданылады: басқа кандидаттарға
қарағанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың көпшілігі жақтап дауыс
берген кандидаттар сайланған болып саналады.
Президентті, Парламент Сенаты мен Мәжілісі, Мәслихат депутаттарын
және жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлауды ұйымдастыру
мен өткізу тәртібі принциптері бекітілген заңдық нормалар жиынтығы
Қазақстан Республикасының сайлау құқығы болып табылады.
Сайлаулар азаматтардың мемлекеттік билік органдары және жергілікті
өзін-өзі басқару органдарын құруға тікелей қатысуын қамтамасыз ете отырып,
тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекет ісін басқаруға қатысу құқығын
жүзеге асыруға ықпал етеді.
Сайлау құқығы екіге бөлінеді: белсенді және бәсең.
Белсенді сайлау құқығы деп – Республиканың 18 жасқа толған
азаматтарының тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына,
жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты
жеріне немесе кез келген өзге жағдаяттарға қарамастан, сайлауда дауыс
беруге қатысу құқығын айтамыз.
Бәсең сайлау құқығы деп – Қазақстан Республикасы азаматтарының
Қазақстан Республикасы Президенті, Қазақстан Республикасы Парламентінің,
мәслихатының депутаттары немесе өзге де жергілікті өзін-өзі басқару
органына мүше болып сайлану құқығын айтамыз. Бәсеңдіктің мәні мынада, ол
сайламайды, оны сайлайды.
Сайлауға іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімімен
бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтар қатыспайды.
Тең сайлау құқығы деп – сайлаушылар Республика Президенті, партиялық
тізімдер бойынша сайланатын Парламенті Мәжілісінің депутаттары және
мәслихаттарының депутаттары сайлауына тең негіздерде қатысатыны, әрі
олардың әрқайсысының бір сайлау бюллетеніне тиісінше бір дауысы болатынын
айтамыз.
Қазақстан Республикасында Парламентке депутаттарды төте және жанама
сайлау құқығы белгіленген. Төте сайлау құқығы деп – Республика Президентін,
Парламенті Мәжілісінің және өзге де мәслихаттарының депутаттарын,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін азаматтардың тікелей
сайлауын айтамыз.
Жанама сайлау құқығы деп – Парламент Сенатының депутаттарын сайлауға
таңдаушылардың, яғни мәслихаттардың депутаттары болып табылатын Республика
азаматтарының қатысатындығын айтамыз. Таңдаушылар Сенат депутаттарын
сайлауға тең негіздерде қатысады және олардың әрқайсысының Сенат депутатын
сайлаған кезде бір дауысы болады.
Республика Президентін, Парламентінің және мәслихаттарының
депутаттарын, өзге де жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін
сайлауда жасырын дауыс беріледі әрі сайлаушылардың еркін білдіруіне қандай
да болсын бақылау жасау мүмкіндігіне жол берілмейді. Дауыс берілетін
орындарда сайлаушылардың өз еріктерін еркін білдіруі үшін арнайы кабинеттер
жабдықталады. Жасырын дауыс беруде сайлау бюллетеньдері нөмірленбейді және
ешқандай белгі соғылмайды, сөйтіп дауыс берушінің жеке бастарын анықтауға
жол берілмейді.
Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы»
конституциялық Заңының 3-бабында сайлау құқығының келесі принцптері
бекітілген:
- Республика Президентін, Парламенті Мәжілісінің және
мәслихаттарының депутаттарын, өзге де жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының мүшелерін сайлау жалпыға бірдей, тең және
төте сайлау құқығы негізінде жсырын дауыс беру жағдайында
өткізіледі.
- Республика Парламенті Сенатының депутаттарын сайлау жанама
сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру жағдайында
өткізіледі.
- Республика азаматтарының сайлауға қатысуы ерікті болып табылады.
Азаматты сайлауға қатысуға немесе қатыспауға мәжбүрлеуге, сондай-
ақ оның еркін білдіруді шектеуге ешкімнің де құқығы жоқ.
Қазақстан Республикасындағы сайлауға әзірлік пен оны өткізуді
мемлекеттік сайлау органдары ұйымдастырады. Бұл органдар бірыңғай жүйе
құрады. Мемлекеттік органдардың бірыңғай жүйесіне:
1) Республикалық Орталық сайлау комиссиясы;
2) аумақтық сайлау комиссиясы;
3) округтік сайлау комиссиялары;
4) учаскелік сайлау комиссиялары кіреді.
Сайлау комиссияларының өкілеттіктерінің мерзімі бес жыл.
Орталық сайлау комиссиясы Республиканың сайлау комиссияларының
біртұтас жүйесіне басшылық етеді және тұрақты жұмыс істейтін орган болып
табылады. Орталық сайлау комиссиясы комиссияның Төрағасынан және алты
мүшесінен тұрады.
Облыстық (республикалық маңызы бар қалалар және Республика
астанасы), аудандық, қалалық, қаладағы аудандық сайлау комиссиялары
аумақтық сайлау комиссиялары болып табылады. Олар Президент, Парламент
депутаттары және мәслихат депутаттарының, өзге де жергілікті өзін-өзі
басқару органдары мүшелерінің сайлауын ұйымдастыруды және өткізуді
қамтамасыз етеді.
Аумақтық сайлау комиссиялары құрамы жеті адамнан тұрады. Президент,
Парламент және мәслихаттар депутаттарының сайлауы жөніндегі аумақтық сайлау
комиссияларының құрамы сайлау тағайындалғаннан немесе хабарланғаннан кейін
– он күннен, ал жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерінің сайлауы
жөніндегі аумақтық комиссиялардың құрамы жеті күннен кешіктірілмей
бұқаралық ақпарат құралдарына жарияланады.
Округтік сайлау комиссиялары сайлау округтерінде мәслихаттардың
депутаттарын сайлауды ұйымдастыру мен өткізуді қамтамасыз етеді. Округтік
сайлау комиссиясы жеті адамнан құралады. Олардың құрамы сайлау
тағайындалғаннан немесе хабарланғаннан кейін он күннен кешіктірілмей
бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.
Учаскелік сайлау комиссилары жеті адамнан тұратын құрамда құрылады. Олар
тиісті сайлау учаскелерінде Президентті, Парламент Мәжілісінің және
мәслихаттар депутаттарының, өзге де жергілікті өзін-өзі басқару органдары
мүшелерінің сайлауын ұйымдастыру және өткізуді қамтамасыз етулері тиіс.
Президентт, Парламент және мәслихаттар депутаттарының сайлауы жөніндегі
учаскелік сайлау комиссияларының құрамы сайлау тағайындалғаннан немесе
хабарланғаннан кейін – жеті күннен, өзге де жергілікті өзін-өзі басқару
органдары мүшелерін сайлау жөніндегі аумақтық комиссиялардың құрамы үш
күннен кешіктірілмей бұқаралық ақпарат құралдарына жарияланады.
Референдум тікелей демократия, яғни халықтың мемлекеттік мәселелерді
шешуге тура қатынасу нысандарының бірі болып табылады. Референдумға
мемлекеттің сайлау құқығы бар барлық азаматтары қатысады.
Референдум азаматтардың еркін білдіру бостандығы мен еріктілік
принципі негізінде жалпыға бірдей, тең және төте жабық дауыс беру жолымен
өткізіледі. Конституцияға сәйкес референдум өткізу туралы шешімді
Республика Президенті қабылдайды. Референдумның конституциялық негіздері
1995 жылы 25 наурызда қабылданған «Республикалық референдум туралы»
конституциялық заңмен реттеледі.
Бақылау сұрақтары
1. Сайлау жүйесі дегеніміз не?
2. Сайлау құқығы дегеніміз не?
3. Белсенді және бесең сайлау құқығының мәнін түсіндіріңіз.
4. Тең сайлау құқығы дегеніміз не?
5. Төте және жанама сайлау құқығының мәнін түсіндіріңіз.
6. Сайлау құқығы принциптерін атаңыз.
7. Сайлау комиссияларының бұртұтас жүйесін қандай сайлау комиссиялары
құрайды?
8. Референдум дегеніміз не?
8-тақырып
Қазақстан Республикасының Президенті.
1. Президенттің құқықтық мәртебесі.
2. Президенттің өкілеттілігі.
3. Қазақстан Республикасы Президентінің актілері.
4. Президент Әкімшілігі және басқа органдар.
Президент – бұл бірінші кезекте Ел басшысы, мемлекеттің жоғары
лауазымды тұлғасы. Ол мемлекеттің негізгі ішкі және сыртқы саясатының
бағыттарын айқындап береді.
Қазақстан Республикасы Президентінің құқықтық мәртебесі ең алдымен
Қазақстан Республикасының Конституциясымен, 1995 жылғы 26 желтоқсандағы
«Қазақстан Республикасының Президенті туралы» Конституциялық Заңмен
реттеледі.
Мемлекеттік органның Конституциямен белгіленетін құқықтық мәртебесі
мемлекеттік билік органдары жүйесінде бөлінетін орнымен анықталады.
Конституция Президенттің ерекше жағдайын тани келіп, Президенттің
мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімді түрде жұмыс істеуін
және билік органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз
ететіндігін орнықтырды.
ҚР-сы Президенті халық пен мемлекеттік биліктің, Конституцияның
мызғымастығының, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарынның рәмізі
және кепілі болып табылады. Президенттің халық бірлігінің рәмізі болып
табылатынының себебі, оны мемлекет басшылығына көпұлтты халық жалпыға
бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы бес
жыл мерзімге сайлайды. Президент халық еркінің бірлігін білдіреді.
Сондықтан Президент халық атынан сөйлеуге құқылы. Президент Конституцияның,
мемлекеттің басқа заңдарының сақталуында мемлекеттік билік органдарының
жауапкершілігін қамтамасыз етуі тиіс.
Конституция Президенттікке кандидат алдына қойылатын негізгі
талаптарды белгілеп берді. Мемлекеттің басшысы және жоғары лауазымды
тұлғаның қызметін тиісті деңгейде атқару үшін Президенттікке кандидат
кемелденген жасқа келген, өмірлік мол тәжірибе жинақтаған болуы керек.
Осыны ескере келе, Президенттікке Қазақстан Республикасының 40 жасқа
толған азаматының сайлана алатындығы белгіленді.
Қазақстан Республикасы Конституциясы Президенттікке үміткер адам,
міндетті түрде тумысынан Қазақстан Республикасының азаматы болуы керектігін
белгілейді.
Конституцияда Қазақстанда соңғы 15 жыл бойы тұру қажеттігі Қазақстан
Республикасының Президентіне қойылатын талаптардың бірі болып табылады.
Мұндай талаптың қойылуы дұрыс, себебі мемлекет басшысы лауазымына үміткер
адам елді, халықты, оның тарихын, экономикасын, ұлттық ерекшеліктерін және
басқаларын жақсы білуі тиіс.
Конституция Қазақстан Республикасы Президенттігіне мемлекеттік
тілді еркін меңгерген азаматтың сайлана алатындығын белгілейді. Мұндай
талап, Қазақстан мемлекеті байырғы қазақ жерінде құрылғандықтан, қазақ ұлты
сақталуын қамтамасыз етудің басты шарттарының бірі - оны сақтау болып
табылатындықтан, тілдің өмір сүруін қамтамасыз ететін барлық қызметті
атқарудан туындайды. Ел Президенттігіне үміткер азамат қазақтармен еркін
сөйлесу үшін, мемлекеттік тілді еркін меңгеруі тиіс. Бұл арада Қазақстан
Республикасының Конституциясы Президент лауазымына үміткерге ұлттық шек
қойып отырған жоқ. Кез келген ұлттың мемлекеттік тілді еркін меңгерген
азаматы Қазақстан Республикасы Президенті бола алады.
Бір адам қатарынан екі реттен артық Республика Президенті болып
сайлана алмайды. Бұл шеткеу Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентіне
қолданылмайды.
Президенттің кезекті сайлауы заңға сәйкес желтоқсанның бірінші
сәрсенбісінде өткізіледі.
Президенттің қызметке кірісу рәсімі қаңтардың екінші сәрсенбісінде
өткізіледі.
Президенттің өкілеттігі мынадай жағдайларда тоқтатылады:
1) жаңадан сайланған Республика Президенті қызметіне кіріскен сәттен
бастап;
2) Президент қызметінен мерзімінен бұрын босатылған жағдайда;
3) қызметінен кетірілген жағдайда;
4) Президент қайтыс болған жағдайда.
Президентті лауазымынан босату және кетіру жөніндегі институты
Қазақстан Республикасының Конституциясында көрініс тапты. Президентті
лауазымынан бостау және кетірудің айтарлықтай күрделі тәртібі белгіленді.
Науқастануына байланысты өз міндетін жүзеге асыруға қабілетсіздігі дендеген
жағдайда Президент мерзімінен бұрын босатылуы мүмкін. Мұндай жағдайда
Парламент депутаттарының тең санынан және медицинаның тиісті салаларының
мамандарынан тұратын комиссия құрады. Мерзімінен бұрын босату туралы шешім
Парламент Палаталарының бірлескен отырысында комиссияның қорытындысы және
Конституциялық Кеңестің конституциялық рәсімінің сақталғаны туралы
қорытындысы негізінде әр Палата депутаттары жалпы санының кемінде төрттен
үшінің көпшілік дауысымен қабылданады. Конституцияда Президентті
лауазымынан кетіруге қатысты ерекше тәртіп белгіленген. Президент өзінің
міндетін атқару кезіндегі іс-әрекеті үшін тек қана мемлекетке опасыздық
жасаған жағдайда жауап береді. Осы үшін Парламент Президентті лауазымынан
кетіруі мүмкін. Кінә тағу және оны тергеу туралы шешім Мәжіліс
депутаттарының кемінде үштен бірінің бастамасы бойынша Мәжіліс
депутаттарының жалпы санының көпшілік дауысымен қабылдануы мүмкін. Тағылған
кінәні тергеуді Сенат ұйымдастырады және оның нәтижесі Сенат депутаттарының
жалпы санының көпшілік дауысымен Парламент Палаталарының бірлескен
отырысының қарауына беріледі. Бұл мәселе бойынша түпкілікті шешім айып
тағудың негізділігі туралы Жоғарғы Сот қорытындысы және Конституциялық
Кеңестің белгіленген конституциялық рәсімдердің сақталғаны туралы
қорытындысы болған жағдайда әр Палата депутаттары жалпы санының кемінде
төрттен үшінің көпшілік дауысымен Парламент Палаталарының бірлескен
отырысында қабылданады. Егер кінә тағылған кезден бастап екі ай мерзім
өткенше Парламент түпкілікті шешім қабылдамаса, Президентке қарсы қойылған
кінә қабылданбай тасталған деп танылады. Мұндай жағдайда Президенттің
мемлекетке опасыздық жасағаны туралы мәселе көтерген Мәжіліс депутаттарының
өкілеттілігі мерзімнен бұрын тоқтатылады.
Республика Президентін қызметінен кетіру туралы мәселе ол Республика
Парламентінің немесе Парламент Мәжілісінің өкілеттігін мерзімінен бұрын
тоқтату жөнінде мәселе қарап жатқан кезде қозғалмайды.
Президент өз міндеттерін атқара алмайтын барлық жағдайларда оны
уақытша Парламент Сенатының Төрағасы, Мәжіліс Төрағасы не Республиканың
Премьер-Министрі ауыстырады. Бұл тұлғалардың Қазақстан Республикасының
Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар туралы бастамашылық жасауға
құқығы жоқ.
Президенттің конституциялық-құқықтық мәртебесі 2000 жылғы 20
шілдедегі «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті туралы»
конституциялық заңда одан әрі дамытылды. Бұл заң Қазақстан Республикасы
Тұңғыш Президентінің өз қызметін тоқтатқаннан кейінгі алатын құзыреттері
мен кепілдіктерін анықтайды. «Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті
туралы» конституциялық заңның қабылдануы Тұңғыш Президенттің Қазақстан
мемлекеттігін қалыптастыру мен дамытудағы айрықша тарихи рөлімен
негізделеді.
Қазақстан Республикасы Президентіне Конституцияда және 1995 жылғы 26
желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының Президенті туралы» Конституциялық
Заңда кең өкілеттіктер берілген:
1) Қазақстан халқына елдегі жағдай мен Республиканың ішкі және сыртқы
саясатының негізгі бағыттары туралы жыл сайын жолдау арнайды;
2) Республика Парламентіне және оның Палатасына кезекті және кезектен тыс
сайлау тағайындайды; Парламенттің бірінші сессиясын шақырады және оның
депутаттарының Қазақстан халқына беретін антын қабылдайды;
Парламенттің кезектен тыс сессиясын шақырады; Парламент Сенаты ұсынған
заңға бір ай ішінде қол қояды, заңды халыққа жария етеді не заңды
немесе оның жекелеген баптарын қайтадан талқылап, дауысқа салу үшін
қайтарады;
3) Парламент Мәжілісіне өкілдігі бар саяси партиялар фракцияларымен
консультациялардан кейін келісім беру үшін Мәжілістің қарауына
Республика Премьер-Министрінің кандидатурасын енгізеді; Парламент
Мәжілісінің келісімімен Республиканың Премьер-Министрін қызметке
тағайындайды; оны қызметтен босатады; Премьер-Министрдің ұсынуымен
Республика Үкіметінің құрылымын айқындайды; Республиканың Үкімет
құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдарын құрады, таратады және
қайта құрады, Республика Үкіметінің мүшелерін қызметке тағайындайды;
сыртқы істер, қорғаныс, ішкі істер, әділет министрлерін қызметке
тағайындайды; Үкімет мүшелерін қызметтен босатады; Үкімет мүшелерінің
антын қабылдайды; ерекше маңызды мәселелер бойынша Үкімет отырыстарына
төрағалық етеді; Үкіметке заң жобасын Парламент Мәжілісіне енгізуді
тапсырады; Республика Үкіметі мен Премьер-Министрінің, облыстар,
республикалық маңызы бар қалалар мен астана әкімдері актілерінің күшін
жояды не қолданылуын толық немесе ішінара тоқтата тұрады;
4) Парламент Сенатының келісімімен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
Төрағасынғ Бас Прокурорын және Ұлттық қауіпсіздік комитетінің
Төрағасын қызметке тағайындайды; оларды қызметтен босатады;
5) Республика Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін
мемлекеттік органдарды құрады, таратады және қайта құрады, олардың
басшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
6) Республика дипломатиялық өкілдерінің басшыларын тағайындайды және кері
шақырып алады;
7) Орталық сайлау комиссиясының Төрағасын және екі мүшесін, Республикалық
бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің Төрағасын және
екі мүшесін бес жыл мерзімге қызметке тағайындайды;
8) Республиканың мемлекеттік бағдарламаларын бекітеді;
9) Республика Премьер-Министрінің ұсынуымен Республиканың мемлекеттік
бюджеті есебінен ұсталатын барлық органдардың қызметкерлеріне арналған
қаржыландыру мен еңбек ақы төлеудің бірыңғай жүйесін бекітеді;
10) Республикалық референдум өткізу жөнінде шешім қабылдайды;
11) келіссөздар жүргізеді және Республиканың халықаралық шарттарына қол
қояды;
12) Республика Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы болып табылады,
Қарулы Күштердің жоғары қолбасшылығын тағайындайды және ауыстырып
отырады;
13) Республиканың мемлекеттік наградаларымен марапаттайды;
14) Республиканың азаматтығы, саяси баспана беру мәселелерін шешеді;
15) азаматтарға кешірім жасауды жүзеге асырады;
16) Республиканың демократиялық институттарына, оның тәуелсіздігі мен
аумақтық тұтастығына, саяси тұрақтылығына, азаматтарының
қауіпсіздігіне елеулі және тікелей қатер төнген, мемлекеттің
конституциялық органдарының қалыпты жұмыс істеуі бұзылған ретте,
Премьер-Министрмен және Республика Парламенті Палаталарының
Төрағаларымен ресми консультациялардан кейін Республика Парламентіне
дереу хабарлай отырып, Қазақстанның бүкіл аумағында және оның
жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізуді, Республиканың Қарулы
Күштерін қолдануды қоса алғанда, аталған жағдаяттар талап ететін
шараларды қолданады;
17) Республикаға қарсы агрессия жасалған не оның қауіпсіздігіне сырттан
тікелей қатер төнген ретте Республиканың бүкіл аумағында немесе оның
жекелеген жерлерінде әскери жағдай енгізеді, ішінара немесе жалпы
мобилизация жариялап, бұл туралы Республика Парламентіне дереу
хабарлайды;
18) өзіне бағынысты Республика Президентінің Күзет қызметін және
Республикалық ұланды жақтайды;
19) Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысын қызметке тағайындайды
және қызметтен босатады, оның мәртебесі мен өкілеттігін анықтайды;
Республика Президентінің әкімшілігін құрады;
20) Қауіпсіздік Кеңесін және өзге де консультативтік-кеңесші органдарды,
сондай-ақ Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Жоғары Соты Кеңесін құрады;
21) Республиканың Конституциясы мен заңдарына сәйкес басқа да
өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Президенті өз өкілеттіктерін жүзеге асыру
мақсатында заң шығарушылық қызметті жүзеге асырады:
1) Қазақстан Республикасының Конституциясымен заңдары негізінде және
оларды орындау үшін Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар
жарлықтар мен өкімдер шығарады;
2) Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-бабының 3-тармағына сәйкес
заңдар шығара алады (Президентке оның бастамасы бойынша әр Палата
депутаттары жалпы санының үштен екісінің дауысымен бір жылдан аспайтын
мерзімге заң шығару өкілеттігі беріледі);
3) Республика Президентінің заңдар жобаларын қараудың басымдылығын
белгілеуге, сондай-ақ осы жоба жедел қаралады деп жариялауға құқығы
бар, бұл Парламент заң жобасын енгізілген күннен бастап бір ай ішінде
қарауға тиісті екенін білдіреді. Парламент осы талапты орындамаса,
Республика Президенті заң күші бар жарлық шығаруға хақылы, ол
Парламент Конституция белгілеген тәртіппен жаңа заң қабылдағанға дейін
қолданылады.
Конституцияға сәйкес Президент Әкімшілікті қалыптастырады. Әкімшілік
Президенттің стратегиялық ұсынымдарын қамтамасыз етуі тиіс.
Бақылау сұрақтары
1. Қазақстан Республикасы Президентінің мәртебесі дегеніміз не?
2. Қазақстан Республикасы Президенті болып кім сайлана алады?
3. Президент Парламентке қатысты қандай өкілеттіктер атқарады?
4. Президент Үкіметке қатысты қандай өкілеттіктерді атқарады?
5. Президенттің өкілеттігі қандай жағдайларда тоқтатылады?
6. Қазақстан Республикасының Президенті өз өкілеттіктерін жүзеге асыру
мақсатында қандай нормативтік құқықтық актілер қабылдайды?
7. ҚР Президенті қандай жағдайда заң күші бар жарлық шығара алады?
8. ҚР-сы Президенті әкімшілігі дегеніміз не?
9-тақырып
Қазақстан Республикасының Парламенті
1. Парламентті құру тәртібі және құрылымы.
2. Парламент депутаттарының өкілеттілігі.
3. Заң шығару процессі.
4. Қазақстан Республикасы Парламентінің актілері.
5. Парламентті тарату.
Қазақстан Республикасы Парламенті Республикасының заң шығарушылық
қызметін атқаратын, ең жоғарғы өкілді органы болып табылады. Міне осылайша
Конституция бойынша Парламент өкілеттілікке халық тарапынан ие болады және
конституциялық өкілеттілігі шеңберінде халық атынан сөйлей алады (ҚР-сы
Конституциясы, 3-бап).Заң шығарушы орган бола отырып, Республика Парламенті
атқарушы билікке қатысты бірқатар бақылаушылық қызметін де жүргізе алады.
Бақылаудың бұл түрін біз негізінен Республика бюджетін бекітуінен
және оның орындалуын қадағалаудан және Үкіметке сенімсіздік білдіруден
терең көрінеді. Аталған бақылау қызметтері еліміздің Конституциясында
бекітілген.
Парламенттің ұйымдастырылуы мен қызметі, оның депутаттарының құқықтық
жағдайы Қазақстан Республикасының Конституциясымен және 1995 жылы 16
қазанда қабылданған «Қазақстан Республикасының Парламенті және оның
депутаттарының мәртебесі туралы» Конституциялық заңмен реттеледі.
ҚР-сы Конституциясының 50-ші бабына сәйкес, еліміздің Парламенті
тұрақты түрде жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен
тұрады.
Сенат жанама сайлау арқылы құралады. Сенат конституциялық заңда
белгіленген тәртіппен әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және
Қазақстан Республикасы астанасынан екі адамнан өкілдік ететін депутаттардан
құралады. Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің
білдірілуін қамтамасыз ету қажеттілігі ескеріліп, Сенаттың он бес депутатын
Республика Президенті тағайындайды. Әр бір үш жыл сайын Сенат
депутаттарының жартысы қайта сайланады.
Мәжіліс конституциялық заңда белгіленген тәртіппен сайланатын жүз жеті
депутаттан тұрады. Мәжілістің тоқсан сегіз депутатын сайлау жалпыға бірдей,
тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге
асырылады. Мәжілістің тоғаз депутатын Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды.
Мәжіліс депутаттарының кезекті сайлауы Парламенттің жұмыс істеп тұрған
сайланымы өкілеттігінің мерзімі аяқталардан кемінде екі ай бұрын
өткізіледі.
Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі – алты жыл, Мәжіліс
депутаттарының өкілеттік мерзімі – бес жыл.
Қазақстан Республикасының азаматтығында тұратын және оның аумағында
соңғы он жылда тұрақты тұрып жатқан адам Парламент депутаты бола алады.
Жасы отызға толған, жоғарғы білімді, еңбек стажы бес жылдан кем емес,
тиісті облыстың, республикалық маңызы бар қаланың не Республика астанасының
аумағында кемінде үш жыл тұрақты тұрып жатқан адам Сенат депутаты болып
сайлана алады. Жасы жиырма беске толған адам Мәжіліс депутаты бола алады.
Палаталарды мемлекеттік тілді еркін меңгерген өз депутаттарының
арасынан Палаталар депутаттары жалпы санының көпшілік дауысымен жасырын
дауыс беру арқылы Сенат және Мәжіліс сайлаған Төрағалар басқарады. Сенат
Төрағасының қызметіне кандидатураны Қазақстан Республикасының Президенті
ұсынады. Мәжіліс Төрағасының қызметіне кандидатураларды Палатаның
депутаттары ұсынады.
Парламенттің үйлестіруші органдары Палаталар Төрағаларының жанынан
құрылатын Сенаттың Бюросы және Мәжілістің Бюросы болып табылады. Палаталар
Бюроларының құрамына Палаталар Төрағаларының орынбасарлары, Палаталардың
тұрақты комитеттерінің Төрағалары кіреді. Мәжіліс Бюросының құрамына
Мәжілісте өкілдік ететін саяси партиялар фракцияларының жетекшілері де
енеді.
Парламенттің жұмыс органдары Сенат және Мәжілістің тұрақты
комитеттері, сондай-ақ Палаталардың бірлескен комиссиялары болып табылады.
Палаталардың тұрақты комитеттері заң жобалары жұмысын жүргізу, Палаталардың
құзырына қатысты мәселелерді алдын-ала қарап, дайындау үшін құрылады.
Тұрақты комитеттер құрылған кезде Палаталар олардың тізбесі мен сандық
құрамын белгілейді, содан кейін тұрақты комитеттердің мүшелерін сайлайды.
Сенат және Мәжіліс құратын тұрақты комитеттердің саны әр Палатада жетіден
аспауға тиіс.
Депутат Парламент сессияларында және ол оның құрамына кіретін
органдарының отырысында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешуші дауыс
құқығын пайдаланады. Депутат Парлламенттің және оның Палаталарының
үйлестіруші және жұмысшы органдарына сайлауға және сайлануға құқылы;
сессияның күн тәртібі бойынша ұсыныстар мен өзгертулер енгізуге, Парламент
сессиясында Палаталарға есеп беретін лауазымды адамдардың сауал салуға,
Парламент қабылдайтын заңдар, қаулылар, басқа да актілердің жобаларына
түзетулер енгізуге, азаматтардың қоғамдық маңызы бар өтініштерімен
депутаттарды таныстыруға, басқа да өкілеттіліктерді жүзеге асыруға құқылы.
Парламент депутатының өкілеттігі ол орнынан түскен, қайтыс болған,
соттың заңды күшіне енген шешімі бойынша депутат іс-әрекетке қабілетсіз,
қайтыс болған немесе хабарсыз кеткен деп танылған жағдайларда және
Конституция мен конституциялық заңда көзделген өзге де жағдайларда
тоқтатылады.
Парламент депутаты:
1) ол Қазақстаннан тысқары жерге тұрақты тұруға кеткен;
2) оған қатысты соттың айыптау үкімі заңды күшіне енген;
3) Қазақстан Республикасының азаматтығын жоғалтқан кезде өз мандатынан
айырылады.
Парламент Мәжілісінің депутаты:
депутат конституциялық заңға сәйкес өзін сайлаған саяси партиядан шыққан
немесе шығарылған; конституциялық заңға сәйкес депутатты сайлаған саяси
партия қызметін тоқтатқан кезде өз мандатынан айырылады.
Ал Парламент Сенатының тағайындалған депутаттарының өкілеттігі
Республика Президентінің шешімі бойынша мерзімінен бұрын тоқтатылуы мүмкін.
Парламенттің құзыреті оның сессияларында, Палаталардың, органдарының
және депутаттарының қызметімен іске асырылады. Парламенттің өкілеттігі оның
бірінші сессиясы ашылған сәттен басталып, жаңадан сайланған Парламенттің
бірінші сессиясы жұмысқа кіріскен кезден аяқталады.
Конституцияның 53-бабына сәйкес Палаталардың бірлескен отырысында
Парламент:
- Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша
Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізеді;
- Үкімет пен Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі
есеп комитетінің республикалық бюджеттің атқарылуы туралы
есептерін бекітеді. Үкіметтің республикалық бюджеттің атқарылуы
туралы есебін Парламенттің бекітпеуі Парламенттің Үкіметке
сенімсіздік білдіргенін көрсетеді;
- Президентке оның бастамасы бойынша әр Палата депутаттары жалпы
санының үштен екісінің дауысымен бір жылдан аспайтын мерзімге
заң шығару өкілеттігін беруге хақылы;
- Соғыс және бітім мәселелерін шешеді;
- Республика Президентінің ұсынысы бойынша бейбітшілік пен
қауіпсіздікті сақтау жөніндегі халықаралық міндеттемелерді
орындау үшін Республиканың қарулы күштерін пайдалану туралы
шешім қабылдайды;
- Конституциялық Кеңестің Республикадағы конституциялық
заңдылықтың жай-күйі туралы жыл сайынғы жолдауын тыңдайды;
- Палаталардың бірлескен комиссияларын құрады, олардың төрағаларын
сайлайды және қызметтен босатады, комиссиялардың қызметі туралы
есептерін тыңдайды;
- Парламентке Конституция жүктеген өзге де өкілеттіктерді жүзеге
асырады.
Парламенттің заң шығарушылық қызметі тек бірлескен отырыстарда ғана
емес, сондай-ақ Палаталардың бөлек отырыстарында да, әуелі Мәжілісте, ал
содан кейін Сенатта өз кезегімен қарау арқылы конституциялық заңдар мен
заңдар қабылдайды, оның ішінде:
1) республикалық бюджетті бекітеді, оған өзгерістер мен толықтырулар
енгізеді;
2) мемлекеттік салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып
тастайды;
3) Қазақстанның әкімшілік-аумақтық құрылысы мәселелерін шешу тәртібін
белгілейді;
4) мемлекеттік наградаларды тағайындайды, Республиканың мемлекеттік
рәміздерін айқындайды;
5) мемлекеттік заемдар мен Республиканың экономикалық және өзге де көмек
көрсетуі туралы мәселелерді шешеді;
6) рақымшылық жасау мәселелерін шешеді;
7) Республиканың халықаралық шарттарын ратификациялайды және олардың
күшін жояды.
8) республикалық бюджеттің атқарылуы туралы есептерді талқылайды,
Республика Президентінің қарсылығын туғызған заңдар, заңның баптары
бойынша қарсылықтар жіберілген күннен бастап бір ай мерзім ішінде
қайталап талқылау мен дауысқа салуды өткізеді, республикалық
референдум тағайындау туралы бастама көтереді.
Сондай-ақ Сенаттың және Мәжілістің ерекше қарауына жататын мәселелр
Қазақстан Республикасы Конституциясының 55-56 баптарында берілген.
Заң шығару процессі – заңдылықтармен белгіленген заңдар шығару,
заңдарға және Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгертулер мен
толықтырулар енгізу бойынша мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының
қызметін жүзеге асыру рәсімі.
Конституциялық заңдылықтарға сәйкес заң шығару бастамасы құқығы
Республика Президентіне, Парламент депутаттарына, Үкіметке тиесілі және тек
қана Мәжілісте жүзеге асырылады.
Заң шығарушылық процесстің бірінші сатысы Парламентте заң шығару
процессі сатысынан басталады. Бұл сатыда заң шығару бастамасының
субъектілері Мәжілістің қарауына заң жобаларын енгізеді. Тіркелген заң
жобасы алдын ала қарап, онымен одан әрі жұмыс істеу тәртібі туралы
ұсыныстар әзірлеу үшін Мәжіліс қаулысымен тиісті комитетке жіберіледі. Егер
заң жобасы екі және одан да көп комитетке жіберілген болса, онда қаулыда
бірінші аталған комитет бас комитет болып есептеледі. Қорытынды әзірлеуге
қажетті мерзім тапсырмада көрсетіледі және ол тіркелген заң жоꔱасы тиісті
комитетер мен Палата Аппаратының Заңнама бөліміне келіп түскен күннен
бастап отыз күнтізбелік күннен кем болмауға тиіс.
Егер Республика Президенті заң жобасын жедел қарауды арнайы жолдаумен
жария етсе, Палата бас комитетінің қортынды әзірлеуіне қажетті мерзім жеті
күнтізбелік күннен аспауға тиіс.
Заң шығару процессінің екінші сатысы – заң жобасын алдын-ала
талқылаудан өткізу. Заң жобасын қарау, заң жобасы бойынша қорытынды әзірлеу
тәртібін Палатаның тиісті комитеті дербес белгілейді. Заң жобасын
комитеттерде талқылау ашық өткізіледі. Комитет заң жобасын талқылаудан бес
күн бұрын депутаттарды хабардар етеді. Комитет заң жобасын қарау нәтижелері
бойынша қорытынды қабылдайды.
Үшінші саты – заң жобасын Мәжіліс отырыстарында талқылау. Егер Палата
нақты жобаға қатысты басқа шешім қабылдамайтын болса, Мәжілістің жалпы
отырыстарында заңдардың,, оның ішінде конституциялық заңдардың жобаларын
қарау бір оқылымда жүзеге асырылады. Кодекстің жобалары, оларға өзгерістер
мен толықтырулар кемінде екі оқылымда қаралады. Заң жобасының бастамашысы
тапсырған нұсқадағы заң жобасының мәтіні мен оған қоса тіркелген
материалдар бұл заң жобасы жалпы отырыста қарардан кемінде он күн бұрын
депутаттарға беріледі. Мәжілісте қарау сатысы заң жобасын көпшілік дауыспен
қолдап, Парламент Сенатының қарауына тиісті қаулымен бірге жолдаумен
аяқталады.
Төртінші саты – заң жобасын Сенатта қарау. Сенатта заң жобасы 60 күн
ішінде қаралады. Заң жобасын Сенаттың қолдауы не толық немесе жартылай
қайтарып беруі мүмкін.
Палата депутаттары жалпы санының көпшілік дауысымен қабылданған жоба
заңға айналады және Президенттің қол қоюына беріледі.
Бесінші саты – заңдарға Президенттің қол қоюы және олардың жариялануы.
Парламент заң шығарушы орган бола отырып, Республиканың бүкіл
аумағында міндетті күші бар Қазақстан Республикасының заңдары, соның ішінде
конституциялық заңдар, Парламенттің қаулылары, Сенат және Мәжілістің
қаулылары түрінде заң актілерін қабылдайды.
Республика Президенті Парламент палаталары төрағаларымен және Премьер-
Министрмен консультациялардан кейін Парламентті немесе Парламент Мәжілісін
тарата алады.
Парламентті және Парламент Мәжілісін төтенше немесе соғас жағдайы
кезінде, Президент өкілеттігінің соңғы алты айында, сондай-ақ осының
алдындағы таратудан кейінгі бір жыл ішінде таратуға болмайды.
Бақылау сұрақтары
1. ҚР Паламентінің құрылымы қандай?
2. Кім ҚР-сы Парламенті Сенатының депутаты бола алады?
3. Кім ҚР-сы Сенатының депутаты бола алады?
4. Парламенттің өкілеттігі қай уақыттан басталады?
5. ҚР Парламенті қандай өкілеттіктерді атқарады?
6. Парламент депутаттарының өкілеттіктері қандай жағдайларда тоқтатылады?
7. Заң шығару бастамасы құқығы кімдерге берілген?
8. ҚР-ғы заң шығарушылық процессін қалай түсінесіз?
9. Парламент қандай актілер қабылдайды?
10. Парламентті кім тарата алады?
11. Қандай жағдайларда Парламентті таратуға болмайды?
10-тақырып
Қазақстан Республикасының Үкіметі
1. Қазақстан Республикасы Үкіметі – атқарушы биліктің жоғарғы органы.
2. Үкіметті құру тәртібі, құрылымы мен құрамы.
3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің құзыреті.
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілері.
Қазақстан Республикасы Үкіметі – атқарушы биліктің жоғарғы органы
болып табылады. Ол сонымен бірге еліміздегі атқарушылық қызметті іске
асыратын, атқарушы органдардың жүйесін басқаратын және олардың қызметіне
басшылық жасайтын, жалпы құзыреттерге ие алқалы орган болып есептеледі.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік биліктің жеке
тармағы болып табылады және мемлекеттің атқарушы билігін бейнелейді.
Сондықтан Конституция Үкіметтің мемлекеттік билік жүйесіндегі орнын
анықтайды, биліктің басқа тармақтарымен өзара қарым-қатынасының нормативтік
негіздерін белгілейді. Конституция Үкімет пен Парламенттің, Үкімет пен
Президенттің өзара қарым-қатынасын анықтап, тежемелік және тепе-теңдік
механизмін белгілейді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің құқықтық мәртебесін Қазақстан
Республикасының Конституциясы, «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы»
1995 жылғы 18 қазандағы Конституциялық Заң реттейді.
Үкімет атқарушы биліктің бірыңғай жүйесіне кіретін министрліктердің,
мемлекеттік комитеттер мен басқа да ведомстволардың жұмысының негізгі
бағыттарын айқындайды.
Үкімет бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты, ал
Конституцияда көзделген жағдайларда Парламент Мәжілісінің және Парламенттің
алдында жауапты.
Конституцияда көзделген тәртіппен Үкіметті Қазақстан
Республикасының Президенті құрады. Премьер-Министрге кандидатураны
Президенттің өзі іріктейді және кандидатураға келісімін алу үшін оны
Парламент Мәжілісінің қарауына енгізеді. Палата депутаттарының жалпы
санының көпшілік дауысымен Премьер-Министрді тағайындауға келісім алғаннан
кейін Президент оны Премьер-Министр қызметіне бекітеді. Республика Премьер-
Министрі тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр
Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс
енгізеді. Үкіметтің құрамына Үкімет мүшелері – Республиканың Премьер-
Министрі, оның орынбасарлары, министрлер және Республиканың өзге де
лауазымды адамдары кіреді. Үкімет мүшелері Қазақстан халқына және
Президентіне ант береді.
Республика Үкіметінің өкілеттік мерзімі:
1) Үкімет жаңадан сайланған Қазақстан Республикасы Президентінің
алдында өз өкілеттігін доғарады. Республиканың Премьер-Министрі жаңадан
сайланған Парламент Мәжілісінің алдында Үкіметке сенім туралы мәселе қояды.
Мәжіліс сенім білдірген жағдайда, егер Республика Президенті өзгеше шешім
қабылдамаса, Үкімет өз міндеттерін атқаруды жалғастыра береді.
2) Республиканың Президенті өз бастамасы бойынша Үкіметтің өкілеттігін
тоқтату туралы шешім қабылдауға және оның кез келген мүшесін қызметтен
босатуға хақылы.
3) Егер Үкімет және оның кез келген мүшесі өздеріне жүктелген
міндеттерді одан әрі жүзеге асыруы мүмкін емес деп есептесе, олар
Республиканың Президентіне өз орнынан түсетіні туралы мәлімдеуге хақылы.
4) Парламент Мәжілісі немесе Парламент Үкіметке сенімсіздік білдірген
жағдайда Үкімет орнынан түсетіні туралы Республика Президентіне мәлімдейді.
Орнынан түсуді қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселені
Республиканың Президенті он күн мерзімде қарайды. Орнынан түсуді қабылдау
Үкіметтің не оның тиісті мүшесінің өкілеттігі тоқтатылғанын білдіреді.
Премьер-Министрдің орнынан түсуін қабылдау бүкіл Үкіметтің өкілеттігі
тоқтатылғанын білдіреді. Ал Үкіметтің немесе оның мүшесінің орнынан түсуі
қабылданбаған жағдайда Президент оған міндеттерін одан әрі жүзеге асыруды
тапсырады.
Атақуршы органның жоғарғы органы ретінде Үкіметке Қазақстан
Республикасының Конституциясымен және «Қазақстан Республикасының Үкіметі
туралы» Конституциялық Заңда кең өкілеттіктер берілген.
Экономика саласында Үкімет мемлекеттің экономикалық саясатының
негізгі бағыттарын, экономикалық бағдарламаларды, Парламентке республикалық
бюджетті және оның атқарылуы туралы есепті ұсынады, бюджеттің атқарылуын
қамтамасыз ету шараларын жүзеге асырады.
Әлеуметтік салада Үкімет мемлекеттік саясаттың, мемлекеттік
бағдарламаның негізгі бағыттарын әзірлейді; еңбекке ақы төлеудің жүйесі мен
шартын, азаматтардың әлеуметтік қорғалуын, мемлекетттік тұрғыдан әлеуметтік
қамтамасыз етілуі мен әлеуметтік қамсыздандырылуын белгілейді; аймақтарды
әлеуметтік дамыту мәселелерін шешуді қамтамасыз етеді.
Ғылым, техника, білім мен мәдениет саласында Үкімет ғылыми-
техникалық даму жоспарын әзірлейді және жүзеге асырады; Ғылым мен
техниканы, мәдениет пен білімді дамыту, жаңа технологияны енгізу жөніндегі
мемлекеттік саясатты әзірлеп, жүзеге асырады.
Әкімшілік-саяси басқару саласында Үкімет консультативті-кеңесші
органдарды құрып, таратады, Үкіметтің құрамына кірмейтін министрліктердің,
мемлекеттік комитеттердің, орталық атқарушы органдардың қызметін басқарады,
олардың Президент пен Үкіметтің актілерін орындауын бақылайды;
министрліктердің орынбасарларын қызметке тағайындап, қызметтен босатады;
жергілікті атқарушы органдардың мемлекеттік басқару мәселелері жөніндегі
қызметін басқарады, олардың заңдарды орындауын бақылайды.
Заңдылық пен құқық тәртібін нығайту саласында Үкімет құқықтық
реформаның жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді; азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын сақтау мен қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін,
республиканың қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетін, мемлекеттік шекараның
аумақтық тұтастығы мен қорғалуын қамтамасыз ету жөнінде шаралар әзірлеп,
жүзеге асырады.
Сыртқы саясат саласында Үкімет келіссөз жүргізіп, үкіметаралық
келісімдерге қол қою туралы шешімдер қабылдайды; республиканың шет
мемлекеттермен, халықаралық және аймақтық ұйымдармен өзара қарым-қатынасын
дамытуды қамтамасыз етеді; сыртқы экономикалық саясатты жүзеге асыру
жөнінде шаралар әзірлейді; сыртқы сауданы дамыту жөнінде шаралар қолданады;
халықаралық қаржы ұйымдармен өзара ынтымақты қарым-қатынас орнатады.
Премьер-Министрдің мынадай өкілеттігі болады:
1) Үкіметтің жұмысын ұйымдастырады, оған басшылық жасайды және оның
жұмысы үшін дербес жауап береді;
2) Үкімет қаулыларына қол қояды;
3) Үкімет қызметінің негізгі бағыттары жөнінде және оның аса маңызды
барлық шешімдері жөнінде Президентке баяндап отырады;
4) Үкімет қызметін ұйымдастыруға және басшылық жасауға байланысты басқа
да қызметтерді атқарады.
Қазақстан Республикасы Үкіметі, біріншіден, Парламент депутаттары мен
Президент жүзеге асыратын заң шығару процессіне қатысады; екіншіден, өз
құзыреті шеңберінде норма шығарушылықты жүзеге асырады; үшіншіден,
министрліктер мен ведомтсволардың норма шығарушылық қызметін бақылайды;
төртіншіден, атқарушы биліктің жергілікті органдарының норма шығарушылық
қызметін бақылайды.
Үкіметтің заң шығару бастамасы құқығы болады. Ол өз құзыретіне
кіретін барлық мәселелер бойынша заң жобаларын әзірлеп, оны Мәжілістің
қарауына енгізуге құқылы.
Қазақстан Республикасының Үкіметі өз құзыретінің мәселелері бойынша
Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар қаулылар шығарады.
Республиканың Премьер-Министрі Республиканың бүкіл аумағында міндетті
күші бар өкімдер шығарады.
Бақылау сұрақтары
1. Қазақстан Республикасының Үкіметі қалай құрылады?
2. Республиканың Премьер-Министрі кімнің келісімімен тағайындалады?
3. Республика Үкіметінің өкілеттік мерзімі қандай?
4. Үкімет бүкіл қызметінде кімнің алдында жауапты?
5. Қазақстан Республикасының Үкіметі қандай өкілеттіктерді жүзеге
асырады?
6. Премьер-Министр қандай өкілеттіктерді атқарады?
7. Қазақстан Республикасы Үкіметі қандай актілер қабылдайды?
11-тақырып
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі.
1. Конституциялық Кеңес және оның мүшелерінің құқықтық мәртебесі.
2. Конституциялық Кеңестің өкілеттіліктері.
3. Конституциялық іс жүргізу.
4. Конституциялық Кеңестің актілері.
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі – Конституцияның аса
жоғарғы заңдық және тікелей орындалуына ықпал жасайтын орган болып
табылады. Онда азаматтардың еркіндігі мен бостандығы, мемлекеттік
механизмнің дұрыс жұмыс атқаруы мен биліктің бөліну қағидаларына
негізделген принциптердің жоғарғы дәрежеде қорғалуына және орындалуына
ықпал етеді.
Конституциялық Кеңестің құрылуы мен қызмет атқаруы Қазақстан
Республикасының Конституциясымен, сондай-ақ «Қазақстан Республикасының
Конституциялық Кеңесі туралы» 1995 жылғы 29 желтоқсанда қабылданған
Конституциялық Заңымен реттеледі.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында Конституциялық
Кеңеске арналған бөлім бар. Осы мемлекеттік органның қандай мақсатта
құрылатындығы Конституцияда көрсетілмеген. Алайда, Конституциялық Кеңестің
Конститутцияда белгіленген өкілеттілігінен Конституциялық Кеңестің негізгі
көздейтіні Конституцияны қорғау екендігі көрінеді.
Конституциялық Кеңес, оның ішінде Төраға бар, жеті адамнан тұрады.
Осыған қоса Республиканың экс-Президенттері өмір бойына Конституциялық
Кеңестің мүшесі болып табылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын қызметке
Республиканың Президенті тағайындайды, Президент қызметінен босатады.
Конституциялық Кеңестің екі мүшесін – Республика Президенті, екі-екі
мүшеден тиісінше Сенат және Мәжіліс тағайындайды. Конституциялық Кеңес
мүшелерінің өкілеттігі – 6 жыл. Конституциялық Кеңес мүшелерінің жартысы
әрбір үш жыл сайын жаңартылып отырады.
Конституциялық Кеңес мүшелеріне мынадай талаптар қойылады:
- олар Қазақстан республикасының азаматтары болуы тиіс;
- жасы отыздан төмен болмауы керек;
- Қазақстан аумағында тұруы тиіс;
- жоғары заң білімі болуы керек;
- заң мамандығы бойынша кем дегенде бес жыл жұмыс тәжірибесі болуы
керек.
Конституциялық Кеңестің қарауына жатқызылған мәселелердің сипатына
орай, осы органның құзіреті өкілеттіктердің төрт тобынан тұрады.
Даулы мәселелерді шешу жөніндегі өкілеттіліктер бірінші топқа жатады.
Конституциялық Кеңес Қазақстан Республикасы Президентінің, Сенат
Төрағасының, Мәжіліс Төрағасының, Парламент депутаттары жалпы санының
кемінде бестен бір бөлігінің, Премьер-Министрдің өтініші бойынша: 1)
Республика Президенті сайлауын; 2) Парламент депутаттары сайлауын; 3)
республикалық референдум өткізудің дұрыстығы туралы даулы мәселелерді
шешеді. Конституциялық Кеңес аталған шараларды өткізу кезінде
Конституцияның, сайлау жөніндегі және өзге де заңдардың бұзылған,
бұзылмағандығы туралы мәселені қарайды. Егер жиналған материалдар заңның
бұзылғандығына көз жеткізсе, онда Конституциялық Кеңес сайлауды және
референдумды заңсыз деп таниды.
Конституциялық Кеңес өкілеттігінің екінші тобына: 1) Парламент
қабылдаған заңдардың Республика Конституциясына сәйкестігін Президент қол
қойғанға дейін қарау; 2) Парламент және оның палаталары қабылдаған
қаулылардың Республика Конституциясына сәйкестігін қарау; 3) Республиканың
халықаралық шарттарын бекіткенге дейін олардың Конституцияға сәйкестігін
қарауға қатысты өкілеттіктер жатады.
Конституциялық Кеңес өкілеттігінің үшінші тобына: 1) Конституция
нормаларын ресми түсіндіруге; 2) Республика Президентін қызметінен
мерзімінен бұрын босату туралы Парламент шешімі шыққанға дейін Президентті
қызметінен кетіру туралы түпкілікті шешім – белгіленген конституциялық
рәсімдерді сақтау туралы қорытынды беруге қатысты өкілеттіктер жатады.
Конституциялық Кеңес өкілеттігінің төртінші тобына: егер сот қолдануға
жататын нормативтік-құқықтық акт адамдар мен азаматтардың конституциялық
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп шешсе, актінің
Конституцияға сәйкес келмейтіндігін тану туралы сот жүгінісін қарауға
байланысты өкілеттіктері жатады.
Конституциялық Кеңестің Төрағасы ерекше, жеке өкілеттіктерді иеленеді.
Ол:
1) Конституциялық Кеңес іс жүргізуге қабылдаған мәселелерді қарауға
даярлықты басқарады;
2) Конституциялық Кеңестің отырыстарын шақырады, оған төрағалық етеді;
3) Конституциялық Кеңес мүшелерінің міндеттерін бөледі, олардың жұмысын
ұйымдастырады;
4) Республика Президентінің талап етуімен оған елдегі конституциялық
заңдылықтың жай-күйі туралы ақпараттар береді;
5) Конституциялық Кеңестің шешімдері мен хаттамаларына қол қояды.
«Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңес туралы» конституциялық
заңына және Конституциялық Кеңес Регламентіне сәйкес Конституциялық Кеңес
Төрағасы басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы конституциялық
заң Кеңес Төрағасы мен мүшелері өкілеттігін тоқтата тұру жағдайы мен
тоқтату жағдайын ажыратады.
Өкілеттілікті тоқтата тұру негізінен екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа мынадай:
- Конституциялық Кеңестің отырыстарына кем дегенде үш рет қатарынан
дәлелсіз себепсіз қатыспау;
- Денсаулығына байланысты өз міндетін атқаруға ұзақ уақыт бойы
қабілетсіз болу;
- Соттың заңдық күшіне енген шешімі бойынша хабарсыз жоқ болып кетуі
танылған жағдайлары жатады. Мұндай жағдайларда Конституциялық Кеңестің өзі
осы мүшені тағайындаған субъектіге ұсыныспен шығады.
Өкілеттігі тоқтатыла тұратын екінші топқа заңмен белгіленген тәртіп
бойынша:
- тұтқындауға;
- әкімшілік жауаптылыққа тартуға;
- қылмыстық жауаптылыққа тартуға;
- сотта медициналық сипатта күштеу шараларын қолдану туралы өтініш
түсіруге;
- сотта Конституциялық Кеңес Төрағасының немесе мүшелерінің қабілетсіз
немесе қабілетінің шектеулі екендігін тану туралы өтініш түсіруге келісім
берілген жағдайлар жатады.
Конституциялық Кеңес Төрағасының немесе оның мүшелерінің өкілеттігін
тоқтата тұру туралы шешім өкілеттікті тоқтата тұру үшін негіз белгілі
болған кезден әрі кеткенде бір айдың ішінде қабылданады. Аталған адамдардың
өкілеттігі оны тоқтата тұруға қызмет еткен негіздер дәлелденгенше тоқтатыла
тұрады. Егер аталған негіздер дәлелденсе, ол олардың өкілеттігінің
тоқтатылуына әкеліп соқтырады.
Конституциялық Кеңес Төрағасының немесе оның мүшелерінің өкілеттігі
мынадай, егер:
- орнынан түсу туралы өтініш қабылданса;
- Жоғарғы Соттың ол туралы айыптау үкімі заңды күшіне енсе;
- ол қайтыс болған жағдайда;
- қызметінің Конституция бойынша белгіленген мерзімі біткен;
- алпыс жасқа, ерекше жағдайларда – алпыс бес жасқа толған (мұның экс-
Президентке қатысы жоқ);
- саяси мақсаттарды көздейтін саяси партияларға немесе өзге де
қоғамлдық бірлестіктерге кірген жағдайларда тоқтатылуы мүмкін.
Өз құзыретін Конституциялық Кеңес конституциялық іс жүргізу түрінде
жүзеге асырады. Конституциялық іс жүргізуге қатысушылар болып өтініштері
бойынша конституциялық іс қозғап отырған мына адамдар мен органдар
танылады:
1) Республика Президенті;
2) Парламент Сенатының Төрағасы;
3) Парламент Мәжілісінің Төрағасы;
4) өздерінің жалпы санының кемінде бестен бірі болатын Парламент
депутаттары;
5) Премьер-Министр;
6) Республика соттары;
7) актілерінің конституциялылығы тексерілетін мемлекеттік органдар мен
лауазымды адамдар.
Конституциялық Кеңес өтініштер түскен күннен бастап бір ай ішінде өз
шешімін шығарады. Егер мәселені кейінге қалдыруға болмайтын болса,
Республика Президентінің талабы бойынша бұл мерзім он күнге дейін
қысқартылуы мүмкін.
Конституциялық Кеңестің отырысында қабылданатын кез келген акт оның
шешімі болып табылады. Конституциялық Кеңестің шешімдері мынадай нысандарда
қабылданады:
1) қаулылар, соның ішінде нормативтік қаулылар;
2) қорытындылар;
3) жолдаулар.
Бақылау сұрақтары
1. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің мәртебесі?
2. ҚР-да Конституциялық Кеңестің мүшесі кім болуы мүмкін?
3. Конституциялық Кеңес қандай өкілеттіктерді атқарады?
4. Конституциялық Кеңес мүшелерінің өкілеттіктері қандай жағдайларда
тоқтатыла тұруы мүмкін?
5. Конституциялық Кеңес мүшелерінің өкілеттіктері қандай жағдайларда
тоқтатылуы мүмкін?
6. Конституциялық Кеңес қандай актілер қабылдайды?
7. Конституциялық іс жүргізу дегеніміз не?
8. Конституциялық Кеңес өтініштер түскен күннен бастап қанша уақыт ішінде
өз шешімін шығарады?
12-тақырып
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі
1. Қазақстан Республикасының Сот жүйесі.
2. Әділ соттың конституциялық принциптері.
3. Қазақстан Республикасындағы судьялардың мәртебесі.
4. Жоғарғы Соттың нормативтік актілері.
Сот билігі – бұл сот әділдігін жүзеге асыратын құзыретті орган болып
табылады. Мемлекеттік қызметтің бір түрі болып табылатын сот билігі сотта
іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белігенген өзге де нысандары
арқылы жүзеге асырылады. Заңда көзделген жағдайларда қылмыстық сот ісін
жүргізу алқабилердің қатысуымен жүзеге асырылады.
Мемлекеттік биліктің бір тармағы ретінде сот билігінде біртұтас
мемлекет құрылысына тән барлық ортақ белгілер бар:
1) оның қызметі мемлекеттің бүкіл кеңістігінде әрекет ететін Қазақстан
Республикасының Конституциясына негізделеді;
2) оның қызметі елдің бүкіл аумағына таралады;
3) сот органдарының шешімдері тек олардың құзыреті шеңберінде
қабылдануға тиіс;
4) сот органдарының шешімдері мемлекеттік органдар, лауазымды
тұлғалар, азаматтар, олардың бірлестіктері үшін міндетті;
5) сот органдары заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға жәрдемдеседі.
Биліктің ерекше тармағы ретінде сот билігінде белгілі бір
өзіндік ерекше белгілері бар:
1. Сот билігінің маңызды өзіндік белгісі оның айрықшылығы болып
табылады. Ешбір басқа билік тармағының – заң шығарушы, атқарушы, сондай-ақ
Қазақстан Республикасы Президенті де өкілеттіктерін иеленбейді. Тек сотар
ғана әділ сотты жүзеге асырады, бұл Конституцияның 75-бабында “Қазақстан
Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады” деп жазылған.
2. Сот билігінің елеулі бір нышаны мемлекеттік қызметкерлердің ерекше
санаты болып табылатын судьялардың ерекше мәртебесі мен қызмет режимі болып
табылады. Конституцияға сәйкес Республиканың жиырма бес жасқа толған,
жоғары заң мамандығы білімі, заң мамандығы бойынша кем дегенде екі жыл
жұмыс стажы және біліктілік емтиханын тапсырған азаматтары судья бола
алады.
3. Сот билігінің өзіндік бір нышаны оның қызметін іштен бақылаудың
ерекше жүйесі болып табылады. Әділ сотты жүзеге асыра отырып, соттар
Конституция мен заңға ғана бағынатын болғандықтан, заң шығарушы, сондай-ақ
атқарушы биліктің де олардың шешімдерінің заңдылығын бақылауды жүзеге
асыруға құқығы жоқ. Соттардың қызметін бақылау соттық қадағалау арқылы және
прокурорлық қадағалау арқылы жүзеге асырылады. Жоғарғы Сот қадағалау
тәртібінде төмен тұрған соттар қарастырған істерді қарастырады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында судьялар заңды қолдану
кезінде басшылыққа алуға тиіс әділ сот принциптері белгіленген (77-бап):
1. Адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша
ол жасалған қылмыс кінәлі емес деп есептеледі. Бұл қылмыстық
жауапкершілікке тартылған адам сот шешімі заңды күшіне енгенше қылмыскер
болып есептелмейді деген сөз.
2. Бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе
әкімшілік жауапқа тартуға болмайды. Бұл принцип барлық құқыққа қарсы
әрекеттерге қатысты қолданылады.
3. Өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің
өзгертуіне болмайды.
4. Сотта әркім де өз сөзінің тыңдалуына құқығы бар. Бұл демократиялық
әділ соттың жалпыға танымал принципі болып табылады. Сот жазалаушы орган
емес, ақиқатты анықтауға, сондай-ақ мәселені әділ шешуге арналған орган.
5. Конституция белгілі бір жағдайларда заңдардың кері күші жоқ деп
белгілейді. Төмендегідей заңдардың кері күші жоқ: а) жауапкершілік
белгілейтін немесе күштейтін; б) азаматтардың ахуалын нашарлататын заңдар.
6. Айыпталушы өзінің кінәсіз екенін дәлелдеуге міндетті емес. Бұл
принцип кінәсіздік презумпциясынан туындайды. Егер адам заңдық
жауапкершілікке тартылса, оның кінәлі екендігін тиісті орган дәлелдеуі
тиіс.
7. Адам өз-өзіне, жұбайына (зайыбына) және заңмен белгіленген шектегі
жақын туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті емес екені туралы принцип өте
гуманды болып табылады. Адам өзінің кінәсін ерікті түрде мойындай алады,
бірақ өз-өзіне қарсы көрсетуге міндетті емес. Бұл принциптің кепілі жазалау
үшін жалғыз мойындаудың жеткілісіздігі туралы конституциялық қағида болып
табылады.
8. Кез келген күмәндерді сотталушының пайдасына түсіндіру әділ соттың
маңызды принципі болып табылады. Бұл принцип айыпталушылардың кінәлігі
туралы дәлелдері жеткілісіз бола тұрып, сонда да күдіктілерді сотқа
тапсырып сотталуына ұмтылатын тергеу акцияларына қарсы бағытталған.
9. Заңсыз тәсілмен алынған дәлелге заңдық күш бермеу конституциялық
принцип болып табылады. Адамның қәдір-қасиетін кемсіту арқылы алынған
дәлелдер заңсыз болып табылады. Ешкім де азапқа, зорлыққа, басқаша
қаталдыққа ұшырамауға тиіс.
10. Конституция қылмыстық заңды ұқсастық бойынша қолдануға жол
бермейді. Бұл егер адам жасаған іс заңда қылмыс деп есептелмесе, сырттай
ұқсас іс үшін қылмыстық жауапкершілік көздейтін заңды осы іске қолдануға
болмайды деген сөз. Қысқаша айтсақ, егер заң көздемеген болса қылмыс жоқ.
Конституциямен белгінеген сот төрелігінің принциптері Республиканың
барлық соттары мен судьяларына ортақ және бірыңғай болып табылады.
ҚР-ның Сот жүйесі, ҚР-ның Конституциясына, “Қазақстан
Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы” 2000 жылғы 25-
желтоқсанындағы Конституциялық Заңына негізделген.
Қазақстан Республикасының соттары болып: Республиканың Жоғарғы
Соты, Республиканың жергілікті және басқа да соттары табылады. Жергілікті
соттарға мыналар жатады:
1. Облыстық және оларға теңестірілген соттар (Республика астанасының
қалалық соты, республикалық маңызы бар қалалардың қалалық соттары,
мамандандырылған соттар - Қазақстан Республикасының Әскери соты,
мамандандырылған қаржылық соттар және басқалар);
2. аудандық және оларға теңестірілген сотттар (қалалық, ауданаралық,
мамандандырылған сот – гарнизонның әскери соты және т.б.);
3. Қазақстан Республикасында мамандандырылған (әскери, қаржылық,
экономикалық, әкімшілік, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі
және басқа) соттар құрылуы мүмкін.
Ешқандай да лауазымды тұлға, орган сот қызметін, функциясын жүзеге
асыра алмайды, оны тек қана сот жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасын және судьяларын
Жоғарғы Сот Кеңесінің кепілдемесіне негізделген Республика Президентінің
ұсынуымен Сенат сайлайды.
Жергілікті және басқа да соттардың төрағалары мен судьяларын Жоғарғы
Сот Кеңесінің кепілдемесі бойынша Республика Президенті қызметке
тағайындайды.
Соттарды конституциялық заңға сәйкес сот алқалары құрылуы мүмкін. Сот
алқалары төрағаларына өкілеттіктер беру тәртібі конституциялық заңмен
белгіленеді.
Жоғарғы Сот Кеңесі Республика Президенті тағайындайтын Төрағадан және
басқа да адамдардан құралады.
Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы
конституциялық заңның 29-бабының 1-тармағына сәйкес аудандық соттың
судьясы болып: жиырма бес жасқа толған, жоғарғы заң білімі бар, еңбек жолы
мінсіз және заң саласында 2 жыл жұмыс стажы бар, Әділет біліктілік
алқасында немесе мамандандырылған магистратурада біліктілік емтиханын
тапсырған, медициналыққ куәландырудан өткен және судьяның кәсіби
міндеттерін атқаруға кедергі келтіретін ауруларының жоқтығын растаған
Қазақстан Республикасының азаматы тағайындалуы мүмкін.
Осы баптың 1-тармағының талаптарына сай келетін, заң мамандығы
бойынша кемінде он жыл жұмыс стажы бар, оның ішінде, әдетте, кемінде бес
жыл судья болған азамат облыстық соттың судьясы бола алады.
Осы баптың 1-тармағының талаптарына сай келетін, заң мамандығы бойынша
кемінде он бес жыл жұмыс стажы бар, оның ішінде, әдетте кемінде он жыл
судья болған азамат Жоғарғы Соттың судьясы бола алады.
Қазақстан Республикасында Сот билігін жүзеге асыратын судьялар
болып табылады. Судья сот төрелігін жүзеге асыру барысында тәуелсіз және
Конституция мен заңға ғана бағынады.
Судьялар тұрақты, олардың тәуелсіздігі Конституциямен және заңмен
қорғалады. Судьяның өкілеттігі тек заңда белгіленген негіздер бойынша ғана
тоқтатылуы немесе кідіртілуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының Конституциясында қолданыстағы құқыққа
Республиканың Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары кіреді деп жазылған.
Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы
конституциялық заңына сәйкес Жоғарғы Сот сот практикасында заңдарды қолдану
мәселелері бойынша түсіндірмелер беретін нормативтік қаулылар қабылдайды
(17-бап).
Бақылау сұрақтары
1. Сот билігінде біртұтас мемлекет құрылысына тән ортақ белгілерді
атаңыз.
2. Сот билігінің өзіндік ерекше белгілері қандай?
3. Әділ сот принциптерін атаңыз.
4. Республиканың соттарына қандай соттар жатады?
5. Жергілікті соттарға қандай соттар жатады?
6. Қазақстан Республикасы мемлекеттік билігі жүйесінде Жоғарғы Соттың
орны қандай?
7. Қазақстан Республикасында кім судья бола алады?
8. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасын және судьяларын кім
тағайындайды?
9. Жергілікті және басқа да соттардың төрағалары мен судьяларын кім
тағайындайды?
10. Жоғарғы Сот Кеңесі Төрағасын кім қызметке тағайындайды?
11. Қандай Жоғарғы Соттың актілерін білесіз?
13-тақырып
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару мен
өзін-өзі басқару.
1. Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару ұғымы.
2. Мәслихат - мемлекеттік биліктің жергілікті өкілетті органы.
3. Әкімдер - жергілікті атқару органы.
4. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару түсінігі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 85-бабына сәйкес,
мемлекеттік басқару шаралары жергілікті өкілетті органдар – мәслихаттар
және атқарушы органдар тарапынан іске асырылады. Ол мемлекеттің құрамдас
бір бөлігі болып табылады және Республика үшін біртұтас мемлекеттік қызмет
принциптерін басшылыққа алады. Бұл органдарды 2001 жылы 23 қаңтарда
қабылданған "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару
туралы" заң реттейді. Бұл заң жергілікті өкілді және атқарушы органдардың
құзыретін, қызметінің ұйымдастырылуын, тәртібін, сондай-ақ мәслихат
депутаттарының құқықтық жағдайын белгілейді.
Жергілікті мемлекеттік басқару жергілікті өкілді және атқарушы
органдар тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу, оны аталған заң мен
басқа да заңдық актілер белгілеген құзыреттер шегінде дамыту мақсатында
жүзеге асыратын қызмет болып табылады. Заң мәслихаттар мен әкімияттар үшін
ортақ негізгі талаптар мен шектеулер белгілейді. Оларға төмендегілер
жатады:
1. мәслихаттар мен әкімшіліктер жалпы мемлекеттік сыртқы және ішкі
саясатқа, қаржы мен инвестициялық саясатқа сәйкес келмейтін шешімдердің
қабылдануына жол бермеуге тиіс;
2. мәслитаттар мен әкімияттар Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету мүдделерін сақтауға тиіс;
3. мәслихаттар мен әкімияттар өз құзыреттерінің шектерінде азаматтардың
құқықтары мен заңды мүдделерін сақталуын қамтамасыз етуге міндетті;
4. мәслихаттар мен әкімияттарға қызметінің қоғамдық маңызы бар
салаларында белгіленген жалпы мемлекеттік стандарттарды ұстануға тиіс;
5. мәслихаттар мен әкімияттарға Қазақстан Республикасының шегінде
бірыңғай еңбек рыногын, капитал, қаржы нарқын қалыптастыруға, тауарлар мен
қызметтермен еркін алмасуға кедергі келтіретін шешімдер қабылдауға тиым
салынады;
6. мәслихаттар мен әкімияттар өз аумақтарын дамыту жоспарларын әзірлеу
және қабылдау кезінде Қазақстан Республикасын дамытудың стратегиялық
жоспарларын басшылыққа алуға тиіс.
Жергілікті өкілді орган (мәслихат) облыстың (республикалық маңызы
бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы
сайлайтын, халықтың еркін білдіретін және Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес оны іске асыру үшін қажетті шараларды белгілейтін және
олардың жүзеге асуын бақылайтын сайланбалы орган болып табылады.
Мәслихаттарды халық жалпыға ортақ, тең, тура сайлау құқығы негізінде құпия
дауыс беру жағдайында бес жыл мерзімге сайлайды.
Мәслихат тек мемлекеттік өкілді орган болып саналады; заңды тұлға
болып табылмайды, яғни қандай да бір шаруашылық әрекеттер жасамайды.
Мәслихат кіммен де болмасын шаруашылық қатынастарға кірмейді. Ол
мемлекеттік, құқықтық мәселелерді шешетін мемлекеттік орган болып табылады
және азаматтардың әлеуметтік, экономикалық, ұлттық және т.б. жай күйінен
тәуелсіз бүкіл халықтың еркін білдіреді.
Мәслихат депутаты болып, 20 жасқа толған, ҚР-ның азаматы сайлана
алады. Ол тек бір ғана Мәслихатқа депутат бола алады.
Мәслихаттың негізгі өкілеттіліктеріне мыналар жатады:
1. аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларын, жергілікті бюджетті және олардың атқарылуы туралы
есептерді бекітеді;
2. өздерінің қарауына жатқызылған жергілікті әкімшілік-аумақтық құрылыс
мәселелерін шешу;
3. заң бойынша Мәслихат құзыретіне жатқызылған немесе атқарушы билікке
жатқызылған мәселелердің орындалуы туралы жергілікті атқарушы органдардың
басшыларының есебінен тыңдау;
4. мәслихаттың тұрақты комиссияларын және өзге де жұмыс органдарын
құру, олардың қызметі туралы есептерді тыңдау, мәслихат жұмысын
ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселелерді шешу;
5. Республика заңдарына сәйкес азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделерін қамтамасыз ету жөніндегі өзге де өкілеттіктерді жүзеге асыру.
Тиісті мәслихат депутаттарының санын Қазақстан Республикасының
Орталық сайлау комиссиясы мынадай шектерде: облыстық мәслихатта, Астана
және Алматы қалалық мәслихаттарында – елуге дейін; қалалық мәслихатта –
отызға дейін, аудандық мәслихатта – жиырма беске дейін белгілейді.
Мәслихат тұрақты әрекет ететін мемлекеттік басқару органы болып
табылмайды. Мәслихат сессиялар бойынша жұмыс істейді, сессия мәслихаттар
қызметінің негізгі нысаны болып табылады. Мәслихаттың өз құзыретіндегі
мәселелер бойынша шығаратын шешімдері мәслихаттың актілері болып табылады.
Мәслихаттардың жергілікті бюджет кірісін қысқартуды немесе жергілікті
бюджет шығысын ұлғайтуды көздейдейтін шешімдерінің жобалары әкімнің оң
қорытындысы болған кезде ғана қарауға енгізілуі мүмкін. Қазақстан
Республикасы Колнституциясы мен заңдарына сәйкес келмейтін мәслихат
шешімдерінің күші сот тәртібімен жойылуы мүмкін.
Мәслихаттың өкілеттігін мерзімінен бұрын Республика Президенті
тоқтатады, сондай-ақ мәслихат өзін-өзі тарату туралы шешім қабылдаған ретте
де оның өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылады.
Заң бойынша жергілікті атқарушы органдар Қазақстан Республикасының
біртұтас атқарушы органдары жүйесіне кіреді. Ол өз территориясында мемлекет
мүддесін қорғай отырып, жалпы мемлекеттік саясатты іске асырады.
Жергілікті атқарушы органдардың қарауына мыналар жатады:
1) аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларын, жергілікті бюджетті әзірлеу және олардың атқарылуын
қамтамасыз ету;
2) коммуналдық меншікті басқару;
3) жергілікті атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындау және
қызметтен босату, жергілікті атқарушы органдардың жұмысын
ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселелерді шешу;
4) жергілікті мемлекеттік басқару мүддесіне сай Республика заңдарымен
жергілікті атқарушы органдарға жүктелетін өзге де өкілеттіктерді
жүзеге асыру.
Жергілікті атқарушы органды әкім басқарады. Ол әкімшілік-территориялық
бірлікті басқара отырып, жергілікті жердегі Президент пен Қазақстан
Республикасының Үкіметінің өкілі болып табылады. Облыс әкімдері және
республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдерін қызметке
тиісінше облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың
мәслихаттарының келісімімен Республика Президенті тағайындайды. Өзге
әкімшілік-аумақтық бөліністердің әкімдері қызметке Қазақстан
Республикасының Президенті айқындаған тәртіппен тағайындалады немесе
сайланады. Республика Президенті өзінің ұйғаруы бойынша әкімдерді
қызметтерінен босатуға хақылы.
Мәслихат депутаттарының жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы
бойынша әкімге сенімсіздік білдіру туралы мәселе қойылуы мүмкін. Бұл
жағдайда мәслихат өз депутаттарының жалпы санының көпшілік дауысымен әкімге
сенімсіздік білдіруге және оны қызметінен босату жөнінде тиісінше
Республика Президентінің не жоғарғы тұрған әкімнің алдына мәселе қоюға
хақылы. Облыстар, республикалық маңызы бар қалалар және астана әкімдерінің
өкілеттігі жаңадан сайланған Республика Президенті қызметіне кіріскен кезде
тоқтатылады.
Әкімдер тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің аумағында орындалуға
міндетті шешімдер мен өкімдер қабылдайды. Әкімдердің шешімдері мен
өкімдерінің күшін тиісінше Қазақстан Республикасының Президенті, Үкіметі не
жоғары тұрған әкім жоюы мүмкін, сондай-ақ олардың күші сот тәртібімен
жойылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар мәселелерді тұрғын
халықтың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін-өзі басқару танылады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғын халық тікелей жүзеге асырады, сондай-
ақ ол мәслихаттар және халық топтары жинақы тұратын аумақтарды қамтитын
жергілікті қоғамдастықтардағы басқа да жергілікті өзін-өзі басқару
органдары арқылы жүзеге асырылады.
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына мемлекеттік функцияларды жүзеге
асыру заңға сәйкес берілуі мүмкін.
Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру мен олардың қызметі
заңмен реттеледі.
Бақылау сұрақтары
1. Жергілікті мемлекеттік басқару дегеніміз не?
2. Жергілікті өкілетті органдардың мәртебесі қандай?
3. Кім Қазақстан Республикасының мәслихатының депутаты бола алады?
4. Мәслихат депутаттары қанша мерзімге сайланады?
5. Мәслихаттар қандай өкілеттіктерді атқарады?
6. Мәслихаттардың өкілеттігін мерзімінен бұрын кім тоқтатады?
7. Жергілікті атқарушы органдардың мәртебесі қандай?
8. Жергілікті атқарушы органдар қандай өкілеттіктерді атқарады?
9. Облыс әкімдері және республикалық маңызы бар қалалардың және астананың
әкімдері қызметке қалай тағайындалады?
10. Облыстар, республикалық маңызы бар қалалар және астана әкімдерінің
өкілеттігі қандай жағдайда тоқтатылады?
11. Әкімдер қандай нормативтік актілер қабылдайды?
12. Жергілікті өзін-өзі басқару дегеніміз не?
3 ПРАКТИКАЛЫҚ/лабораториялық САБАҚТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ :
|Конституциялық құқық – Қазақстан Республикасы ұлттық құқық жүйесінің |
|жетекші саласы. |
|Мақсаты: қарастырылып отырған мәселелер бойынша жалпы сипаттама беру, |
|өзектілігін айқындау, талдау. Сұрақтарды жан – жақты қарастыру. |
| |
|1. Саланың анықтамасы мен пәні, түсінігі. |
|2. Конституциялық құқықтың әдістемесі. |
|3. Конституциялық-құқықтық нормалар ұғымы. |
|4. Конституциялық-құқықтық қатынастардың түсінігі. |
|5. Конституциялық-құқықтық институттар ұғымы. |
| |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Конституциялық заңдар: Президент, Парламент; Үкімет, Конституциялық |
|Кеңес, Сот жүйесі, Референдум, сайлау туралы.-Алматы: Борки, 1999.-120с. |
|2. Сапаргалиев Г.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық |
|құқығы-Алматы: Жетi жаргы, 2004.-471с. |
|3. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілер туралы заңы.- |
|Алматы: Юрист. -2006.- 22б. |
|4. Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: теория, опыт, |
|процедура.- Алматы: Оркениет, 2000.- 400с. |
|Қазақстан Республикасының конституциялық құқығының бастаулары (қайнар |
|көздері) |
|Мақсаты: қарастырылып отырған мәселелер бойынша жалпы сипаттама беру, |
|өзектілігін айқындау, талдау. Сұрақтарды жан – жақты қарастыру. |
| |
|1. ҚР-ның конституциялық құқығының қайнар көздерінің түсінігі. |
|2. Қазақстан Республикасының Конституциясы – конституциялық құқықтың |
|негізгі қайнар көзі. |
|3. «Нормативтік құқықтық актілер туралы» 1998 жылғы Қазақстан Республикасы|
|заңының жалпы сипаттамасы. |
| |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Конституциялық заңдар: Президент, Парламент; Үкімет, Конституциялық |
|Кеңес, Сот жүйесі, Референдум, сайлау туралы.-Алматы: Борки, 1999.-120с. |
|2. Сапаргалиев Г.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық |
|құқығы-Алматы: Жетi жаргы, 2004.-471с. |
|3. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілер туралы заңы.- |
|Алматы: Юрист. -2006.- 22б. |
|4. Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: теория, опыт, |
|процедура.- Алматы: Оркениет, 2000.- 400с. |
|Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекеттің негізгі заңы. |
|Мақсаты: қарастырылып отырған мәселелер бойынша жалпы сипаттама беру, |
|өзектілігін айқындау, талдау. Сұрақтарды жан – жақты қарастыру. |
| |
|Конституцияның ұғымы мен мәні. |
|Қазақстан Республикасы Конституциясының құрылымы. |
|ҚР-да конституциялық заңдардың қалыптасу кезеңдері. |
| |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Конституциялық заңдар: Президент, Парламент; Үкімет, Конституциялық |
|Кеңес, Сот жүйесі, Референдум, сайлау туралы.-Алматы: Борки, 1999.-120с. |
|2. Сапаргалиев Г.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық |
|құқығы-Алматы: Жетi жаргы, 2004.-471с. |
|3. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілер туралы заңы.- |
|Алматы: Юрист. -2006.- 22б. |
|4. Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: теория, опыт, |
|процедура.- Алматы: Оркениет, 2000.- 400с. |
|Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы. |
|Мақсаты: қарастырылып отырған мәселелер бойынша жалпы сипаттама беру, |
|өзектілігін айқындау, талдау. Сұрақтарды жан – жақты қарастыру. |
| |
|1. Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысының ұғымы. |
|2. Қазақстан Республикасының экономикалық негіздері. |
|3. Қазақстан Республикасының саяси негіздері. |
|4. Қазақстан Республикасы – зайырлы, демократиялық,құқықтық және |
|әлеуметтік мемлекет. |
| |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Конституциялық заңдар: Президент, Парламент; Үкімет, Конституциялық |
|Кеңес, Сот жүйесі, Референдум, сайлау туралы.-Алматы: Борки, 1999.-120с. |
|2. Сапаргалиев Г.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық |
|құқығы-Алматы: Жетi жаргы, 2004.-471с. |
|3. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілер туралы заңы.- |
|Алматы: Юрист. -2006.- 22б. |
|4. Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: теория, опыт, |
|процедура.- Алматы: Оркениет, 2000.- 400с. |
|Қазақстан Республикасы азаматтығының конституциялық-құқықтық негіздері. |
|Мақсаты: қарастырылып отырған мәселелер бойынша жалпы сипаттама беру, |
|өзектілігін айқындау, талдау. Сұрақтарды жан – жақты қарастыру. |
| |
|Қазақстан Республикасының азаматтығы ұғымы. |
|Қазақстан Республикасы азаматтығын алу негіздері. |
|Қазақстан Республикасы азаматтығын тоқтату негіздері. |
|Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарының азаматтық мәселелер |
|жөніндегі өкілеттіктері. |
| |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Конституциялық заңдар: Президент, Парламент; Үкімет, Конституциялық |
|Кеңес, Сот жүйесі, Референдум, сайлау туралы.-Алматы: Борки, 1999.-120с. |
|2. Сапаргалиев Г.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық |
|құқығы-Алматы: Жетi жаргы, 2004.-471с. |
|3. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілер туралы заңы.- |
|Алматы: Юрист. -2006.- 22б. |
|4. Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: теория, опыт, |
|процедура.- Алматы: Оркениет, 2000.- 400с. |
|Қазақстан Республикасында адам және азаматтың |
|құқықтық мәртебесі. |
|Мақсаты: қарастырылып отырған мәселелер бойынша жалпы сипаттама беру, |
|өзектілігін айқындау, талдау. Сұрақтарды жан – жақты қарастыру. |
| |
|1. ҚР адам және азаматтың құқықтық мәртебесінің түсінігі. |
|2. ҚР адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтар |
|жүйесі. |
|3. ҚР адам және азаматтың конституциялық міндеттері. |
|4. ҚР шетел азаматтарының құқықтық жағдайлары. |
| |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Конституциялық заңдар: Президент, Парламент; Үкімет, Конституциялық |
|Кеңес, Сот жүйесі, Референдум, сайлау туралы.-Алматы: Борки, 1999.-120с. |
|2. Сапаргалиев Г.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық |
|құқығы-Алматы: Жетi жаргы, 2004.-471с. |
|3. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілер туралы заңы.- |
|Алматы: Юрист. -2006.- 22б. |
|4. Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: теория, опыт, |
|процедура.- Алматы: Оркениет, 2000.- 400с. |
|Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі. |
|Мақсаты: қарастырылып отырған мәселелер бойынша жалпы сипаттама беру, |
|өзектілігін айқындау, талдау. Сұрақтарды жан – жақты қарастыру. |
| |
|1. Сайлау жүйесінің түсінігі. |
|2. Сайлау құқығы түсінігі, түрлері және принциптері. |
|3. Сайлау органдары. |
|4. Референдумның конституциялық негіздері. |
| |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Конституциялық заңдар: Президент, Парламент; Үкімет, Конституциялық |
|Кеңес, Сот жүйесі, Референдум, сайлау туралы.-Алматы: Борки, 1999.-120с. |
|2. Сапаргалиев Г.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық |
|құқығы-Алматы: Жетi жаргы, 2004.-471с. |
|3. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілер туралы заңы.- |
|Алматы: Юрист. -2006.- 22б. |
|4. Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: теория, опыт, |
|процедура.- Алматы: Оркениет, 2000.- 400с. |
|Қазақстан Республикасының Президенті. |
|Мақсаты: қарастырылып отырған мәселелер бойынша жалпы сипаттама беру, |
|өзектілігін айқындау, талдау. Сұрақтарды жан – жақты қарастыру. |
| |
|1.Президенттің құқықтық мәртебесі. |
|2. Президенттің өкілеттілігі. |
|3. Қазақстан Республикасы Президентінің актілері. |
|4. Президент Әкімшілігі және басқа органдар. |
| |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Конституциялық заңдар: Президент, Парламент; Үкімет, Конституциялық |
|Кеңес, Сот жүйесі, Референдум, сайлау туралы.-Алматы: Борки, 1999.-120с. |
|2. Сапаргалиев Г.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық |
|құқығы-Алматы: Жетi жаргы, 2004.-471с. |
|3. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілер туралы заңы.- |
|Алматы: Юрист. -2006.- 22б. |
|4. Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: теория, опыт, |
|процедура.- Алматы: Оркениет, 2000.- 400с. |
| Қазақстан Республикасының Парламенті |
|Мақсаты: қарастырылып отырған мәселелер бойынша жалпы сипаттама беру, |
|өзектілігін айқындау, талдау. Сұрақтарды жан – жақты қарастыру. |
| |
|1. Парламентті құру тәртібі және құрылымы. |
|2. Парламент депутаттарының өкілеттілігі. |
|3. Заң шығару процессі. |
|4. Қазақстан Республикасы Парламентінің актілері. |
|5. Парламентті тарату. |
| |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Конституциялық заңдар: Президент, Парламент; Үкімет, Конституциялық |
|Кеңес, Сот жүйесі, Референдум, сайлау туралы.-Алматы: Борки, 1999.-120с. |
|2. Сапаргалиев Г.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық |
|құқығы-Алматы: Жетi жаргы, 2004.-471с. |
|3. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілер туралы заңы.- |
|Алматы: Юрист. -2006.- 22б. |
|4. Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: теория, опыт, |
|процедура.- Алматы: Оркениет, 2000.- 400с. |
|Қазақстан Республикасының Үкіметі |
|Мақсаты: қарастырылып отырған мәселелер бойынша жалпы сипаттама беру, |
|өзектілігін айқындау, талдау. Сұрақтарды жан – жақты қарастыру. |
| |
|1. 1. Қазақстан Республикасы Үкіметі – атқарушы биліктің жоғарғы органы. |
|2. Үкіметті құру тәртібі, құрылымы мен құрамы. |
|3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің құзыреті. |
|4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілері. |
| |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Конституциялық заңдар: Президент, Парламент; Үкімет, Конституциялық |
|Кеңес, Сот жүйесі, Референдум, сайлау туралы.-Алматы: Борки, 1999.-120с. |
|2. Сапаргалиев Г.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық |
|құқығы-Алматы: Жетi жаргы, 2004.-471с. |
|3. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілер туралы заңы.- |
|Алматы: Юрист. -2006.- 22б. |
|4. Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: теория, опыт, |
|процедура.- Алматы: Оркениет, 2000.- 400с. |
|Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі. |
|Мақсаты: қарастырылып отырған мәселелер бойынша жалпы сипаттама беру, |
|өзектілігін айқындау, талдау. Сұрақтарды жан – жақты қарастыру. |
| |
|1. Конституциялық Кеңес және оның мүшелерінің құқықтық мәртебесі. |
|2. Конституциялық Кеңестің өкілеттіліктері. |
|3. Конституциялық іс жүргізу. |
|4. Конституциялық Кеңестің актілері. |
| |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Конституциялық заңдар: Президент, Парламент; Үкімет, Конституциялық |
|Кеңес, Сот жүйесі, Референдум, сайлау туралы.-Алматы: Борки, 1999.-120с. |
|2. Сапаргалиев Г.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық |
|құқығы-Алматы: Жетi жаргы, 2004.-471с. |
|3. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілер туралы заңы.- |
|Алматы: Юрист. -2006.- 22б. |
|4. Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: теория, опыт, |
|процедура.- Алматы: Оркениет, 2000.- 400с. |
|Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі |
|Мақсаты: қарастырылып отырған мәселелер бойынша жалпы сипаттама беру, |
|өзектілігін айқындау, талдау. Сұрақтарды жан – жақты қарастыру. |
| |
| 1. Қазақстан Республикасының Сот жүйесі. |
|2. Әділ соттың конституциялық принциптері. |
|3. Қазақстан Республикасындағы судьялардың мәртебесі. |
|4. Жоғарғы Соттың нормативтік актілері. |
| |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Конституциялық заңдар: Президент, Парламент; Үкімет, Конституциялық |
|Кеңес, Сот жүйесі, Референдум, сайлау туралы.-Алматы: Борки, 1999.-120с. |
|2. Сапаргалиев Г.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық |
|құқығы-Алматы: Жетi жаргы, 2004.-471с. |
|3. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілер туралы заңы.- |
|Алматы: Юрист. -2006.- 22б. |
|4. Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: теория, опыт, |
|процедура.- Алматы: Оркениет, 2000.- 400с. |
|Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі |
|басқару. |
|Мақсаты: қарастырылып отырған мәселелер бойынша жалпы сипаттама беру, |
|өзектілігін айқындау, талдау. Сұрақтарды жан – жақты қарастыру. |
| |
|1. Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару ұғымы. |
|2. Мәслихат - мемлекеттік биліктің жергілікті өкілетті органы. |
|3. Әкімдер - жергілікті атқару органы. |
|4. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару түсінігі. |
| |
|Ұсынылатын әдебиеттер: |
|1. Конституциялық заңдар: Президент, Парламент; Үкімет, Конституциялық |
|Кеңес, Сот жүйесі, Референдум, сайлау туралы.-Алматы: Борки, 1999.-120с. |
|2. Сапаргалиев Г.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық |
|құқығы-Алматы: Жетi жаргы, 2004.-471с. |
|3. Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілер туралы заңы.- |
|Алматы: Юрист. -2006.- 22б. |
|4. Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: теория, опыт, |
|процедура.- Алматы: Оркениет, 2000.- 400с. |
| |
Семинар сабақтарына дайындалудың әдістемелік нұсқауы.
Семинар сабағында тақырыптың негізгі сұрақтары қарастырылады. Семинар
сабағының тақырыптық жоспары, негізгі және қосымша әдебиеттердің тізімі,
семинар сабағының тақырыптарына әдістемелік кеңестері «не?» және «қалай
істеу керек?» деген сұрақтарға жауап береді. Семинар сабақтардың
тақырыптары бойынша әдістемелік кеңестерді мұқият оқып, семинар сабағының
тақырыптық жоспарының сұрақтарына өзіндік жауап дайындаңыз. Әр сұрақты
дайындау барысында схема түрінде, қысқаша жауаптың тезисін және негізгі
ережелерін белгілеңіздер. Дайындықты аяқтағаннан кейін өз біліміңізді өзін-
өзі тескеру сұрақтарының көмегімен тексеріңіз. Өзіндік жұмыс барысында
қиындық туғызған сұрастарды жазып алып оқытушымен талқылаңыз.
4 КУРСТЫҚ ЖҰМЫС/ЖОБА оқу жоспары бойынша қарастырылмаған.
5 БІЛІМАЛУШЫЛАРДЫҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ
ТЕСТТІК ТАПСЫРМАЛАР
1. Конституциялық құқық жүйесі өзіне мыналарды қамтиды:
A) Конституциялық құқықтың нормалары
B) Құқықтық әдет-ғұрып
C) Жалпы және ерекше бөлімдерді
D) Әділ соттылығының конституциялық қағидалары
E) Конституциялық-құқықтық нормалар, қағидалары мен институттары.
2. Белгілі теориялық принциптердің жиынтығын, логикалық әдістер мен
тәсілдерін, конституциялық-құқықтың әсер ету нысандарын қолдану және
конституциялық құрылыс негіздерінің, тұлғаның құқықтық дәрежесінің,
мемлекет құрылымының заңдық негізін зерттеу – бұл:
A) Конституциялық құқықтың қағидалары
B) Конституциялық құқықтың әдістемесі
C) Конституциялық құқықтың жүйесі
D) Конституциялық құқықтың ғылымы
E) Конституциялық құқықтың нормасы.
3. Конституциялық құқықтың нормалардың байланысы мен өзара келісімділігін
көрсететін және оларды жеке құрылымдық құқықтық институттарға бөлетін
объективті құқықтық құбылыс не?
A) Конституциялық құқықтың нормасы
B) Конституциялық құқықтың әдісі
C) Конституциялық құқықтың жүйесі
D) Конституциялық құқықтың қағидасы
E) Конституциялық құқықтың пәні.
4. Қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрін реттейтін және конституциялық
құқық саласының бөлігі болып табылатын конституциялық құқықтық нормалардың
жиынтығы – бұл:
A) Конституциялық құқықтың әдісі
B) Конституциялық құқықтың пәні
C) Құқықтық институт
D) Құқықтық құбыластар
E) Заңды факт.
5. Конституциялық – құқықтық қатынастардың субъектісінің мүмкін және
міндетті мінез-құлқын анықтайтын, мемлекет бекітетін және қорғайтын
міндетті мінез-құлық ережесі – бұл:
A) Конституциялық құқықтың жүйесі
B) Конституциялық құқықтың әдістемесі
C) Санкция
D) Конституциялық-құқықтық нормалар
E) Конституциялық – құқықтық қағидалар.
6. Нормативтік-құқықтық актілер былайша бөлінеді:
A) Негізгі және туында
B) Негізгі және жобалы
C) Жалпы және ерекше
D) Негізгі және қосымша
E) Жалпы және жеке.
7. Дұрыс емес жауапты көрсет.Конституциялық-құқықтық қатынастарды реттеу
үшін төмендегідей әдістер қолданылады:
A) Тиым салушы әдістер
B) Рұқсат етуші әдістер
C) Міндеттеуші әдістер
D) Реттеуші әдістер
E) Тану әдістері.
8. Конституциялық-құқықтық қатынастардың субъектісі:
A) Территория, мемлекеттік орган
B) Мемлекет, халық, заңды тұлға
C) Азаматтардың міндеттері, қажетті мінез-құлық
D) Оқиғалар, субъектінің мінез-құлқы
E) Ұйымдар, меншік.
9. Дұрыс жауапты көрсетіңіз. Конституциялық-құқықтық қатынастардың
субъектісі болып табылады:
A) Территория, мемлекеттік орган
B) Ұйымдар, меншік
C) Азаматтардың міндеттері, қажетті мінез-құлық
D) Оқиғалар, субъектінің мінез-құлқы
E) Ұлт, мемлекет басшысы.
10. Конституциялық-құқықтық қатынастардың объектісі болып табылады:
A) Заңды факт
B) Іс-әрекет еркіндігі
C) Территория және меншік
D) Жағдай және шарттар
E) Барлығы дұрыс.
11. Дұрыс жауапты көрсетіңіз. Қазақстан Республикасының конституциялық
құқығының қайнар көзі болып табылады:
A) Федерация субъектілерінің заңдары
B) Конституция мен заңдар
C) Соттық прецедент
D) Құран
E) Конституциялық әдет ғұрып.
12. Дұрыс жауапты көрсетіңіз. Қазақстан Республикасының конституциялық
құқығының қайнар көзі болып табылады:
A) Құран
B) Конституциялық әдет – ғұрып
C) Конституция
D) Прецедент
E) Мұсылмандық құқық.
13. Төменде көрсетілген құқық салаларының қайсысы ҚР ұлттық құқық жүйесінің
ядросы болып табылады:
A) Мемлекет және құқық теориясы
B) Конституциялық құқық
C) Еңбек құқығы
D) Азаматтық құқық
E) Халықаралық құқық.
14. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Қазақстан Республикасының конституциялық
құқықтық қатынастарының объектілері:
A) Матариалдық құндылықтар
B) Жеке мүліктік емес құқықтар
C) Мемлекеттік территория
D) Адамдардың мінез-құлқы
E) Көпшілік қоғамдық қозғалыстар.
15. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Конституциялық құқықтың қайнар көзі
болып табылады:
A) Конституциялық әдет-ғұрып
B) Конституция
C) Әдеттегі заңдар
D) «ҚазКССР мемлекеттік егемендігі туралы» декларация
E) Конституциялық заңдар.
16. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Конституциялық-құқықтық қатынастардың
субъектісі болып төмендегі жеке тұлғалар табылады:
A) Азаматтар
B) Шетелдіктер
C) Бірлестіктер
D) Сайлаушылар
E) Азаматтығы жоқ тұлғалар.
17. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Конституциялық-құқықтық қатынастардың
субъектісі:
A) Мемлекет басшысы
B) Мемлекет
C) Парламент
D) Үкімет
E) Мінез-құлық.
18. Қазақстан Республикасының Президенті келесі нормативтік-құқықтық
актілерді бекітеді:
A) Үкіметтің қаулысын
B) Конституциялық Кеңестің шешімін
C) Конституциялық заңдарды
D) Сенаттың қаулысын
E) Мәжілістің қаулысын.
19. Нормативтік-құқықтық актілердің негізгі түрлеріне жататындар:
A) Регламент
B) Ереже
C) Нормативтік-бұйрықтар
D) Жағдай
E) Нұсқау.
20. Нормативтік-құқықтық актілердің негізгі түрлеріне жататындар:
A) Регламент
B) Ереже
C) Нормативтік-бұйрықтар
D) Жағдай
E) Нұсқау.
21. Нормативтік-құқықтық актілердің негізгі түріне жататындар:
A) Регламент
B) Кодекстер
C) Ереже
D) Жағдай
E) Нұсқау.
22. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығының пәні болып
табылады:
A) мүліктік қатынастарды реттейтін нормалар
B) мемлекеттің қаржылық қызметінің барысында пайда болатын қоғамдық
қатынастар
C) мемлекеттік басқару аясында пайда болатын қоғамдық қатынастар
D) мемлекеттің, қоғамның құрылысының негізін, ондағы адам мен азаматтың
жағдайын реттейтін қоғамдық қатынастар.
E) халық, ұлт, сайлау комиссилары.
23. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Қазақстан Республикасының
конституциясының негізгі функциялары:
A) Саяси
B) Заңдық
C) Құрылтайшы
D) Идеологиялық
E) Заң шығарушы.
24. Қаз КСР Конституциясы қашан қабылданды:
A) 1977 жылы
B) 1934 жылы
C) 1978 жылы
D) 1993 жылы
E) 1917 жылы.
25. Қазақстан Республикасының қай Конституциясы бойынша Конституциялық сот
конституциялық бақылау органы болып табылады:
A) 1993 жылы
B) 1978 жылы
C) 1977 жылы
D) 1995 жылы
E) 1991 жылы.
26. 1995 жылғы Конституция құрылымы бойынша келесілерден құрылады:
A) Преамбула және өтпелі ережелерден
B) Преамбула және 7 тараудан
C) Преамбула, негізгі, өтпелі ережелерден және қорытынды бөлімнен
D) 8 бөлімнен
E) 10 бөлімнен, қорытынды және өтпелі ережелерден.
27. Қазақстан Республикасында биліктің жалғыз қайнар көзі және субъектісі
болып табылады:
A) Азамат
B) Халық
C) Адам
D) Демократия
E) Өзін-өзі басқару.
28. Тікелей демократия мына нысанда іске асады:
A) Заң шығару бастамасында
B) Өзін-өзі басқару
C) Шешім
D) Референдум
E) Парламент.
29. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Егеменді мемлекеттің негізгі белгілері:
A) Бір азаматтық
B) Мемлекеттік территориясының болуы
C) Мемлекеттік биліктің бірыңғай жүйесі
D) Мемлекеттік биліктің жоғары болуы
E) Субъектілер арасында биліктің қатаң болуы.
30. Конституцияның негізгі заңдық қасиеттері:
A) Конституцияның жоғары тұруы
B) Жоғары заңдық күші
C) Құқықтық жүйенің ядросы
D) Ерекше қабылдау тәртібі
E) Құрылтайшылық сипаты.
31. Қоғамдық және мемлекеттік құрылымының маңызды қағидаларын анықтайтын
және ағымдағы заңның заңдық базасы болып табылатын бірегей жүйелі саяси-
құқықтық акт:
A) Заңдар
B) Саяси дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар
C) Конституция
D) Соттық прецедент
E) Декларация.
32. ҚР Конституциясы қанша тараудан тұрады:
A) Конституция тарауларға бөлінбейді
B) 9
C) 10
D) 15
E) 12.
33. ҚР Конституциясымен меншіктің қандай нысандары танылады және қорғалады:
A) мемлекеттік және жеке
B) жеке және ұжымдық
C) кооперативтік
D) мемлекеттік
E) ұжымдық және мемлекеттік.
34. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңес мүшелерінің өкілеттілігі
неше жыл:
A) 5 жыл
B) 4 жыл
C) 6 жыл
D) 7 жыл
E) Өмірлік.
35. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі:
A) Конституция нормаларына ресми түсінік береді
B) Амнистия туралы акт шығарады
C) Азаматтардың кешірімін жүзеге асырады
D) Конституцияға қайшы келетін заңдарды тоқтатады немесе жояды
E) Кешірім беру туралы мәселені шешеді.
36. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Конституция мынадай функцияларды
орындайды:
A) Идеологиялық
B) Басқарушылық
C) Заңдылық
D) Саяси
E) А, С, Д.
37. Қазақстан Республикасының бірінші Конституциясы қашан қабылдады:
A) 1991 жылы 16 желтоқсанда;
B) 1993 жыл 28 қаңтарда;
C) 1995 жыл 30 тамызда;
D) 1977 жыл 12 ақпанда;
E) 1978 жыл 20 наурызда.
38. «Қазақстан Республикасы мемлекетінің егемендігі туралы» Конституциялық
заң қашан қабылданды:
A) 1978 жыл
B) 1991 жыл
C) 1995 жыл
D) 1990 жыл
E) 1998 жыл.
39. Қазақстан Республикасының екінші Конституциясы қашан қабылданды:
A) 1978 жылы 16 желтоқсанда;
B) 1995 жылы 30 тамызда;
C) 1991 жылы 12 ақпанда;
D) 1993 жылы 28 қаңтарда;
E) 1989 жылы 20 наурызда.
40. Адамдардың өзара құқықтары, міндеткерліктері мен жауапкершіліктерінің
жиынтығын көрсететін адам мен мемлекеттің тұрақты құқықтық байланысы, бұл –
A) Қоғам
B) Конституция
C) Үкімет
D) Азаматтық
E) Бірлестіктер.
41. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Азаматтық алу үшін негіз болып табылатын
не:
A) Туылғаны бойынша
B) Азматтыққа қабылдану негізінде
C) Шетелдіктерді азаматтыққа алу
D) Халықаралық шарттарда қарастырылған негіздер бойынша
E) Заңда қарастырылған негіздер бойынша.
42. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Адамның құқықтары мен бостандықтарының
жіктелуі:
A) Құқықтар теңдігі
B) Жеке құқықтар
C) Саяси құқықтар
D) Әлеуметтік-экономикалық құқықтар
E) Мәдени құқықтар.
43. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Адам мен азаматтардың жеке құқығына
жататындар:
A) Өмір сүру құқығы
B) Шерулерге қатысу құқығы
C) Сөз бостандығы құқығы
D) Намыс құқығы
E) Жеке адамның абыройлық құқығы.
44. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Адам мен азаматтардың жеке құқығына
жататындар:
A) Тұрғын үйге қол сұғылмау құқығы
B) Тіл құқығы
C) Білім алу құқығы
D) Хабарлардың құпиялығын сақтау құқығы
E) Жеке өмірге қол сұғылмау құқығы.
45. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Саяси құқықтар мен бостандықтарға
жататындар:
A) Бірлестіктер құру құқығы
B) Еркін бірігу, шерулер мен мингілер өткізу құқығы
C) Мемлекетті басқару істеріне қатысу құқығы
D) Сайлану құқығы
E) Еркін орын ауыстыру құқығы.
46. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен
бостандықтарға жататындар:
A) Меншік құқығы
B) Еркін еңбек құқығы
C) Сөз және шығармашылық құқығы
D) Тұрғын үй құқығы
E) Демалыс құқығы.
47. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Қазақстан Республикасы азаматтарының
конституциялық міндеттері:
A) Қазақстан Республикасын қорғау
B) Салықтарды төлеу
C) Конституцияны орындау
D) Өзге адамдардың құқығын, еркіндігі мен мәртебесін құрметтеу
E) Құқықтарды іске асыру.
48. ҚР-да орыс тілі қандай мәртебеге ие:
A) ұлтаралық байланыс т ілі
B) мәртебесі анықталмаған
C) мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс
тілі ресми түрде қолданылатын тіл
D) жергілікті органдардың шешімімен, ресми қолданылатын тіл
E) жоғарғы атқарушы органдардың шешімі бойынша ресми қолданылатын тіл.
49. Азаматтық мәселесін шешетін органдар:
A) Үкімет, ІІМ
B) Паспорт столы, әкімшілік
C) Сыртқы істер министрлігі, Премьер-Министр
D) Президент, ІІС органдары
E) Халықтар достастығы Ассамблеясы.
50. Конституция бойынша тұрғын үйден айыруға жол беріле ме?
А) мәслихаттың шешімі бойынша жол беріледі
В) соттың шешімі бойынша жол беріледі
С) прокурордың шешімі бойынша жол беріледі
D) жол берілмейді
Е) жол беріледі
51. Тұлға мен мемлекеттің өзара құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын
көрсететін, тұлға мен мемлекеттің арасындағы тығыз саяси-құқықтық байланыс
– бұл:
A) Натурализация
B) Филиация
C) Реинтеграция
D) Азаматтық
E) Оптация.
52. Азаматтық туралы заң қашан қабылданды:
A) 1992 жылы
B) 1995 жылы
C) 1990 жылы
D) 1991 жылы
E) 1997 жылы.
53. Азаматтық туралы сұрақ бойынша өтінішті қарау және оны беру мерзімі
мына уақыттан аспауы қажет:
A) 1 жыл
B) 2 ай
C) 8 ай
D) 6 ай
E) 5 ай.
54. Халық пен мемлекеттің атынан сөйлеу құқығы Қазақстан Республикасында
қай мемлекеттік органға берілген:
A) Судьяға
B) Үкіметке
C) Президентке
D) Конституциялық Кеңеске
E) Жоғарғы сотқа.
55. Қазақстан Республикасында мемлекеттік биліктің барлық тармақ қызметінің
үйлесімді қызметін қамтамасыз ететін және халықтың алдында билік
органдарының жауапкершілігін қай орган қамтамасыз етеді:
A) Жоғарғы сот
B) Президент
C) Конституциялық Кеңес
D) Парламент
E) Мәжіліс.
56. Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттік мерзімі:
A) 7 жыл
B) 3 жыл
C) 5 жыл
D) 9 жыл
E) 2 жыл.
57. Қазақстан Республикасы Президенті болып бір адам сайлана алмайды:
A) 2 рет қатарынан артық
B) 3 рет қатарынан артық
C) 1 рет қатарынан артық
D) 4 рет қатарынан артық
E) 5 рет қатарынан артық.
58. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Қазақстан Республикасы Президенті:
A) Келіссөздерді жүргізеді және Қазақстан Республикасының халықаралық
келісімдеріне қол қояды
B) Республиканың мемлекеттік бағдарламаларын бекітеді
C) Азаматтарға кешірім жасауды жүзеге асырады
D) Республикалық бюджетті бекітеді
E) Республикалық референдум өткізу туралы шешім қабылдайды.
59. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Қазақстан Республикасының Президенті:
A) Мемлекет басшысы болып табылады
B) Мемлекеттің жоғары лауазымды тұлғасы
C) Халық пен мемлекеттік билік бірлігінің кепілі және символы болып
табылады
D) Соғыс және бітім мәселелерін шешеді
E) Қарулы күштердің Жоғарғы қолбасшысы.
60. Республикаға қарсы басқыншылық болған жағдайда Қазақстан
Республикасының территориясында әскери жағдайды кім енгізе алады:
A) Конституциялық Кеңес
B) Премьер-Министр
C) Парламент Мәжілісінің Төрағасы
D) Парламент Сенатының Төрағасы
E) Президент.
61. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Қазақстан Республикасы Президенті:
A) Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы жобаны
Парламентке қарауға беруге құқылы
B) Конституцияда белгіленген жағдайда заңдық күші бар бұйрықтар шығаруға
құқылы
C) Конституцияда қарастырылған жағдайда және тәртіпте Парламентті таратуға
құқылы
D) Рақымшылық жасау мәселелерін шешеді
E) Қазақстан Республикасы азаматтығы туралы мәселені шешуге құқылы.
62. Мемлекеттік биліктің атқарушы органдары
A) Үкімет, орталық және жергілікті атқарушы органдар
B) Президент, Конституциялық кеңес
C) Сенат, Мәжіліс
D) Сот және прокуратура
E) Парламент, мәслихаттар
63. Мемлекеттің қай органы Үкімет мүшелерінен ант қабылдайды:
A) Парламент
B) Президент
C) Конституциялық Кеңес
D) Мәжіліс
E) Сенат.
64. Қазақстан Республикасы Президенттігіне кандидаттың Қазақстан аумағында
тұрақты тұру мерзімі:
A) соңғы он бес жыл
B) соңғы он жыл
C) ондай мерзім белгіленбеген
D) жалпы он бес жыл
E) жеті жыл
65. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. Республика Президентінің Үкіметке
қатысты өкілеттілігі:
A) Үкімет мүшелерін қызметке тағайындайды
B) Үкімет қаулыларына қол қояды
C) Үкімет мүшелерін қызметтен босатады
D) Ерекше маңызды мәселелер бойынша Үкімет отырысына төрағалық етеді
E) Үкімет мүшелерінің антын қабылдайды.
66. Республика Президентіне бағынатын және есеп беретін мемлекеттік
органдар басшыларының өкілеттілігі қандай жағдайда тоқтатылады
A) Қазақстан Республикасы Президентінің сайлауы аяқталғаны бойынша
B) Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттілігі Парламент Сенаты
төрағасына өтуіне байланысты
C) ҚР Президентінің өкілеттілігі Премьер-Министрге өтуіне байланысты
D) жаңадан сайланған Президенттің қызметіне кірісуіне байланысты
E) Президент өкілеттілігі Мәжіліс Төрағасына өтуіне байланысты.
67. Қазақстан Республикасында референдум өткізу туралы шешімді кім
қабылдайды:
A) Премьер-Министр
B) Парламент депутаттары
C) Конституциялық Кеңес мүшелері
D) Президент
E) Орталық сайлау комитеті.
68. Қазақстан Республикасында саяси баспана беру туралы сұрақты қай орган
шешеді:
A) Ішкі істер Министрлігі
B) Сыртқы істер Министрлігі
C) Жоғарғы сот
D) Президент
E) Парламент.
69. Қазақстан Республикасында азаматтарға кешірім жасауды қай орган іске
асырады:
A) Жоғарғы сот
B) Облыстық соттар
C) Президент
D) Парламент
E) Конституциялық Кеңес.
70. Республика Президентінің акт формалары – бұл:
A) Қаулылар мен қорытындылар
B) Шешімдер мен үндеулер
C) Нұсқаулар
D) Заңдар
E) Өкімдер мен жарлықтар.
71. Көрсетілген институттардың қайсысы Қазақстанның саяси режимін
сипаттайды:
A) құқықтық мемлекет
B) демократиялық мемлекет
C) зайырлы мемлекет
D) біртұтас мемлекет
E) президенттік республика
72. Президент өз міндеттерін орындауда қандай әрекеттері үшін жауап береді:
A) Әкімшілік құқық бұзушылық жасаса
B)Қылмыс жасаса
C) Мемлекетке опасыздық жасаса
D) Өз өкілеттілігінен асып кетсе
E) Дұрыс жауабы жоқ.
73. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің өмірлік мүшелері болып
табылатындар:
A) Экс-Премьер
B) Экс-Президент
C)Конституциялық Кеңестің бұрынғы төрағалары
D) Жоғарғы Соттың бұрынғы төрағалары
E) Қазақстан халқының алдында еңбек сіңірген Қазақстан Республикасының
азаматтары.
74. Үкімет өкілеттілігінің мерзімі немен анықталады:
A) Мәжіліс депутаттарының өкілеттілік мерзімімен
B) Сенат депутатарының өкілеттілік мерзімімен
C) Кезекті шақырылған Мәжілс депутаттарының өкілеттілік мерзімімен
D) Кезекті шақырылған Сенат депутаттарының өкілеттілік мерзімімен
E) ҚР Президентінің өкілеттілік мерзімімен.
75. ҚР-да Сенат депутаттары өкілеттілігі неше жыл:
A) 3 жыл
B) 4 жыл
C) 5 жыл
D) 6 жыл
E) 7 жыл.
76. ҚР-да Мәжіліс депутаттары өкілеттілігі неше жыл:
A) 4 жыл
B) 7 жыл
C) 5 жыл
D) 6 жыл
E) 3 жыл.
77. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. ҚР Парламенті қандай өкілеттіктерді
атқарады:
A) ҚР Президентінің ұсынысы бойынша Конституцияға өзгертулер мен
толықтырулар енгізеді
B) Соғыс және бітім мәселелерін шешеді
C) Конституциялық Кеңестің Республикадағы конституциялық заңдардың жай-күйі
туралы жыл сайынғы жолдауын тыңдайды
D) Республиканың мемлекеттік бағдарламаларын бекітеді
E) Палаталардың бірлескен комиссияларын құрады.
78. ҚР-да Мәжіліс депутаттарының саны:
A) 67
B) 107
C)39
D) 10
E) 77.
79. ҚР-да Парламенттің кезекті сессиясы өткізіледі:
A) жылына 2 рет
B) 2 жылда 1 рет
C) жылына 1 рет
D) жылына 4 рет
E) 5 жылда 1 рет.
80. Қазақстан Республикасында Сенат Төрағасы қызметіне кандидатты кім
ұсынады:
A) Премьер-Министр
B) Парламент депутаттары
C) Сенат депутаттары
D) Республика Президенті
E) Өзін-өзі ұсыну.
81. Қазақстан Республикасында Мәжіліс Төрағасына кандидатты кім ұсынады:
A) ҚР-ның Президенті
B) Парламент депутаттары
C) Палатаның депутаттары
D) Сенат депутаттары
T) Өзін-өзі ұсыну жолымен.
82. ҚР-да Парламенттің координациялық органы болып табылады:
A) Палатаның тұрақты комитеттері
B) Палатаның аралас комиссиялары
C) Парламент фракциялары
D) Сенат Бюросы және Мәжіліс Бюросы
E) Уақытша комиссиялар.
83. ҚР-да Парламенттің жұмысшы органдары болып табылады.
A) Саяси партиялардың фракциялары
B) Мәжіліс пен Сенаттың тұрақты комитеттері
C) Палата Бюросы
D) Депутат топтары
E) Парламент.
84. ҚР-да заңдық бастама құқығы кімге қатысты:
A) Сайлаушыларға
B) Азаматтарға
C) Конституциялық Кеңестің Төрағасына
D) Парламент депутаттарына
E) Орталық сайлау комитеттеріне.
85. Қазақстан Республикасын ҚР Конституциясының 1-бабына сәйкес:
A) конституциялық мемлекет ретінде бекітеді.
B) әлеуметтік, құқықтық, зайырлы, демократиялық мемлекет деп бекітеді
C) демократиялық құқықтық мемлекет болып табылады
D) әлеуметтік мемлекет құру мақсатын қояды
E) құқықтық мемлекет құру мақсатын қояды.
86. ҚР-ның Парламенті Конституциялық заңдарды қабылдайды:
A) Сенат отырысында
B) Палаталардың жеке отырысында, алдымен Мәжілісте, содан кейін Сенатта
C) Мәжіліс отырысында
D) Палаталардың жеке отырысында
E) Дұрыс жауабы жоқ.
87. ҚР-сы Парламенті заңдарды қабылдайды:
A) Палаталардың біріккен отырысында
B) Палаталардың жеке отырысында, алдымен Мәжілісте, содан кейін Сенатта
қарайды
C) Мәжіліс отырысында
D) Сенат отырысында
E) Бюро отырысында.
88. ҚР-да рақымшылық жасау мәселелерін шешеді:
A) Президент
B) Палаталардың біріккен отырысында Парламент
C) Конституциялық Кеңес
D) Палаталардың жеке отырысында Парламент алғашында Мәжілісте, содан кейін
Сенатта
E) Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасы.
89. Мәжілісте қозғалған Республика Президентін қызметтен шеттету және оның
қорытындыларын Парламент палаталарының біріккен отырысында қарау мәселесі
бойынша түпкілікті шешімді кім береді:
A) Үкімет
B) Сенат
C) Конституциялық Кеңес
D) Жоғарғы сот
E) Президент әкімшілігі.
90. Парламентте Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу мәселесін
қарайды:
A) Үш оқылымнан аз емес
B) Бір оқылымнан
C) Екі оқылымнан аз емес
D) Дұрыс жауабы жоқ
E) Бес оқылымнан аз емес.
91. ҚР Президентінің мемлекеттік опасыздық жасағаны туралы ұсынысты кім
жолдайды:
A) Сенат
B) Мәжіліс
C) Жоғарғы сот
D) Бас прокурор
E) Ұлттық қауіпсіздік комитеті.
92. Атқарушы органдар жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық
жасайды:
A) Республика Президенті
B) Премьер-Министр
C) Министр
D) Үкімет
E) Дұрыс жауабы жоқ.
93. ҚР-да Үкімет құралады:
A) Парламентпен
B) Премьер-Министрмен
C) Президентпен
D) Сайлаушылармен
E) Алқалық органмен анықталады.
94. Үкімет қандай құқықтық акт шығарады?
A) заңдар
B) жарлық
C) қаулы
D) өкім
E) шешім
95. ҚР-да сот төоелігін іске асырады:
A) Прокуратура
B) Конституциялық Кеңес
C) Сот
D) Юстиция Министрлігі
E) Президент.
96. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. ҚР-ның соттары болып табылады:
A) Жоғарғы сот
B) Облыстық соттар
C) Әскери соттар
D) Төтенше соттар
E) Аудандық соттар.
97. Дұрыс емес жауапты көрсетіңіз. ҚР-да судья бола алатын азаматтар:
A) 25 жасқа толған
B) 3 жылдық жұмыс стажы бар
C) Квалификациялық емтихан тапсырғандар
D) Жоғарғы заң білімі бар
E) Заңдық стажы 2 жылдан аз емес.
98. Конституцияға түсінік беретін ҚР-дағы мемлекеттік орган:
A) Жоғарғы сот Кеңесі
B) Парламент
C) Конституциялық Кеңес
D) Жоғарғы сот
E) Сенат.
99. ҚР-да жергілікті мемлекеттік басқаруды жүзеге асыратын:
A) Орталық атқару органдары
B) Жергілікті сот органдары
C) Жергілікті атқару органдары
D) Жергілікті құқық қорғау органдары
E) Жауаптардың бәрі дұрыс.
100. Қазақстанда мемлекеттік биліктің ең жоғарғы өкілдік органы болып
табылады:
A)Мәслихаттар
B)Үкімет
C)Парламент
D)Жоғарғы Сот
E) Конституциялық Kеңес
Білімалушыладың оқытушымен орындайтын өздік жұмыстарын (жеке дара өздік
жұмыстарын) тиімді ұйымдастыру үшін нұсқамалар
Өткен материалды пысықтау. Өткен дәріс материалдарын пысықтау өзіндік
жұмыстың маңызды түрі болып табылады. Материалдың толық және тереңірек
пысықталуы, өзіндік жұмыстың басқа түрлерін орындаған кезде жеңілдік
туғызады. Алғашқы сабақтан бастап, өткен дәріс материалдарымен жүйелі түрде
жұмыс жасау, келесі дәрістердің материалдарын түсіну үшін және практикалық
және лабораториялық сабақтардың материалдарын игеруге қажетті талаптар
болып табылады.
Материалды пысықтауға кірісу кезінде қажет:
- дәрістердің конспектісі болуы;
- курс бағдарламасының болуы;
- ұсынылған әдебиеттердің болуы (оқулық, оқу құралы, есептер жинағы),
қажетті жағдайда керекті құралдардың, материалдардың және
құрылғылардың болуы;
Жұмыс әдісі:
- дәріс материалдарын мақсатты түрде пысықтау;
- конспектпен жұмыс жасау барысында әдебиеттерге сілтеме жасау тиімді
болады (бұл емтиханға дайындалған кезде қажет болады) және қеректі
толықтырулар, ал қажет жағдайда өзгерістер енгізу тиімді болады;
- тақырыппен жұмыс жасау, материалды толық түсінгенге және есте
сақтағанға дейін жалғасуы тиіс;
- тақырыппен жұмыс жасау, оқулықтарда және оқу құралдарында
келтірілген мысалдар мен есептерді талықлаумен және оларды шешудің
әдістерін толық игергеннен кейін аяқталады;
- егер тақырыппен жұмыс жасағаннан кейін түсініксіз сұрақтар туындаса,
оларды оқытушымен келесі дәрісте талқылау қажет.
Есептерді шешу. Тапсырмаларды орындау әдістемесі:
- мұндай тапсырмаларды орындауды тек қана берілген тақырып бойынша
материалды пысықтағаннан кейін бастауға болады;
- есептерді шығаруға кіріскен кезде оның шарттарын мұқият оқып шығу
қажет;
- шығарудың жоспарын ойластыру;
- есепті шығару кезінде пайдаланылуға тиісті нормативтік-құқықтық
актілерді анықтау;
- есептің мазмұнына кіретін жағдайдың (ситуация) мәнін қайталап мұқият
қарау;
- алғашқыда есепті шығаруды жалпы түрде жүзеге асыру, содан кейін
заңның бабын анықтау;
- тиісті құқық нормаларының мазмұнын жүзеге асыру;
- шешімнің дұрыстығының анализін жасау.
Коллоквиумға дайындалу. Курстың теоретикалық бөлімін игеру
дәрежесін бағалау үшін кейбір пәндер бойынша колоквиум (әңгімелесу)
өткізіледі. Соған байланысты колоквиумға ұсынылатын сұрақтар бойынша
теоретикалық материал тағы да қайталануы тиіс.
Бақылау жұмыстарына дайындық. Бақылау жұмыстарын өткізудің мақсаты болып
табылады:
- студенттердің ағымдағы білімдерін тексеру;
- студенттің дайындығын анықтау;
- үлгерімі төмен студенттермен жұмыс жасау әдістемесін ұйымдастыру.
Бақылау жұмысына дайындалу барысында студенттер мына жағдайларды білуі
қажет:
- бақылау жұмысының тақырыбын білу;
- естегі теориялық материалды және берілген тақырып бойынша есептер
шешімінің негізгі әдісін жаңарту;
- оқулықтардағы қарастырылған мысалдар мен есептерді және тәжірибелік
сабақтарда қарастырылған есептерді қайта қарау.
Егер студент, бірінші дәрістен бастап өткен материалдар бойынша жүйелі
түрде жұмыс жасайтын болса, онда бақылау жұмысына дайындық еш қиындық
туғызбайды және көп уақытты қажет етпейді.
Жобаларды орындау. Жобалар мен жұмыстарды орындау кезінде тапсырмамен бірге
кафедрада берілген әдістемелік нұсқауларды басшылыққа алу керек.
Тапсырманың орындалу тәртібі:
- тапсырманы орындауды өзіндік жұмыстардың орнатылған кестесінен кеш
мерзімнен бастамау;
- егер тапсырманы орындау кезінде қиындықтар туындайтын болса, онда
курстың тиісті тақырыбына қайтып келіп, оны қайта жасап және содан
кейін тапсырманы орындауға қайта кірісу керек;
- егер бұдан кейін қиындықтар туындаса, онда оқытушыға консультацияға
келу керек;
- қабылданған шешімді талдау;
- тапсырманы қорғауға дайындалу барысында теорияның тиісті жағдайларын
тексеру және кейбір мәліметтердің өзгеруіне байланысты шешім
ойластыру;
- тапсырманы орындау барысында пайдаланылған әдістерді түсінгендігіне
көз жеткізу;
- тапсырма кестеде орнатылған мерзімнен кешіктірілмей қорғалуы керек,
басқа жағдайда ол академиялық қарыз болып есептеледі.
Өзіндік жұмысқа берілетін уақыт шектеулі, сондықтан өзіндік жұмысты дұрыс
жоспарлай білуді үйрену, өзіндік жұмыстың дағдыларын игеруге ұмтылу, оң
тәжірибені қабылдау, жұмыс қабілеттігін сақтау үшін өнімді жұмыс жасай
білуді және дұрыс демалуды үйрену қажет.
Ескерту: Ұсынылған әдебиеттер мен нормативтік-құқықтық актілер тізімі
әрекеттегі заңдылықтар есебімен өзгеруі мүмкін (силлабусты қараңыз).
Білімалушылардың өздік жұмыстарының тақырыптары
1 рубежді бақылау – эссе
2 рубежді бақылау – жоба.
Өздік жұмыстарын орындау талаптары:
Өздік жұмысын жұмысын жазу бойынша әдістемелік нұсқау.
Берілген жұмыс түрі студенттің білімін аралық немесе қорытынды
бағалау, үшін оқытушының жеке сұрағына немесе тапсырмасына жазбаша жауап.
Студент дербес тақырып мәнін ашуға тиісті. Бақылау жұмысын орындау
кезінде оқу құралдарынан басқа өзге де қайнар көздерді пайдаланып, оларға
сілтеме жасалса, жауаптың сапасы мен оның бағасын жоғарлатады.
Эссе жазудың әдістемелік нұсқауы.
Эссе дегеніміз (фр. тіл. essai -тәжірбие, лат.т. exagium – құрау ) –
философиялық, әдеби, тарихи, публицистикалық, әлеуметтанулық, саяси және
тағы басқа саладағы ғылыми емес, автордың жеке көзқарасын білдіретін
прозалық мәтін. Жанр ретінде енгізген 1580 ж. Мишель Монтень болатын, ал
«эссе» сөзін бірінші рет қолданып, осы жанрда 1597 жылы Френсис Бэкон
кітаптарын жазып шығарды.
Эссе екіге бөлінеді: 1) субъективті; негізгі мақсаты – авторды жан
жақты ашу, таныту. 2) объективті; негізгі мақсаты – белгілі бір ғылыми
тақырып бойынша автордың көзқарасын ашу, таныту.
Жазылу көлемі: 500 сөз, 1-2 беттен 20 бетке дейін.
Эссе жазу кезеңдері: Проблеманы анықтау - ойлану–жоспарлау–жазу–тексеру
ЭССЕ жазу барысында қатаң сақталынуы тиіс ТАЛАПТАР:
• Жеке көзқарастың көрінісі;
• Фактілі дәлелдер (аргументтер);
• Теоретикалық негіздеме;
• Терминдерді қолдану;
• Цитаталарды келтіру;
• Әртүрлі көзқарастарды мысалға алу;
• Логикалық заңдылықтың сақталынуы;
• Салыстыру және қорытындылау әдістерін қолдану;
• Сауаттылық (пункт., орфогр.);
• Юмор, сарказм;
• Қолданылатын ғылыми еңбектерге сілтеме жасау.
Эссенің жазылу құрылымы:
1. Кіріспе. Тақырыптың негізгі мәні мен негіздемесі тезис түрінде
көрсетіледі;
2. Тақырыпты дамыту: тақырыпқа сәйкес бар біліміңізбен: теория, фактілер,
идея, ақпараттар, паралелдеу, аналогия, ассоцация, теңеу, сұрақтар қою,
т.б. қолданып, дәлелдейсіз (аргументация).
Мыс. 1. Аргумент түсіндіру мысал (факт) байланыстырушы сөйлемдер.
2. Аргумент түсіндіру мысал (факт) байланыстырушы сөйлемдер;
3. Қорытынды. Жалпылау мен аргументтеріңіздің логикалық қорытындысы.
«Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні”.
Жиі кездесетін қателіктер:
1. Проблема ашылмайды;
2. Автордың жеке позициясы көрінбейді;
3. Теоретикалық негіздемесі жоқ;
4. Терминдерді орынсыз, сауатсыз қолдану;
5. Тым қарапайым өмірдің мысалдары көп;
6. Ауызекі сөздер, диалект, сленг, жаргон сөздер;
7. Келтірілген мысалдар автор позициясына қайшы;
8. Қорытындылау, түйін шығару деген жоқ;
9. Логиканың болмауы.
Жоба жазудың әдістемелік нұсқауы.
Жоба оқытылатын пәннің қандай да бір ірі мәселелерін студенттермен дербес
анықтауға, белгілі бір мәселеге қатысты түрлі концепциялар мен ғылыми
көзқарастармен танысуға арналған.
Жоба таңдап алынған тақырыпқа бойынша өзекті ақпараттар, бірнеше әдеби
қайнар көздердің негізінде дайындалады. Онда мәселенің негізгі концепциясы,
мамандардың пікірлері, қолданылған ғылыми әдебиет тізімі көрсетіледі.
Жоба тақырыбын тандау студенттермен дербес жүзеге асырылады. Тақырып
тандағаннан кейін және пән оқытушысымен кенескеннен кейін, студент тақырып
бойынша кітаптардың, ғылыми мақалардың және анықтамалық құралдардың тізімін
жасайды. Міндетті түрде тақырыпқа қатысты нормативті құқықтық актілердің,
құқыққолданушылық және өзге құжаттардың бары анықталады.
Жобада мәселе жағдайы, оның тенденциялары, ғылыми концепциялары мен
көзқарастар, құжатта қайнар көздер мен практика материалдары анализденеді,
негізгі ұғымдар мен жағдайлар көрсетіледі.
Зерттеу жұмысына деген жетекші пікірінде, маманның зерттеуді бағалауында,
зерттеушінің таңдаған тақырыбына қосқан жаңалықтары, жетістіктері мен
кемшіліктеріне шолу болуы керек.
Жұмыстың жабдықталуына қойылған талаптар:
жұмыс мәтіні толық комьютерде басылып шығуы тиіс (WORD, 14 шрифт, 1,5
интервал, сол жақтан 2 см жол қалдыру) сондай-ақ:
алғашқы бет;
мазмұны;
резюме (аннотация) – жұмыстың барысы туралы қысқаша мазмұндамасы;
кіріспе – жұмыстың тиянақты сипаттамасы, тақырыптың таңдалуы, мақсаты,
жұмыстың жүзеге асырылған жері;
негізгі бөлім: зерттеудің жабдықталуы мен әдістері, экспериментті бөлімі,
шыққан қорытындылар және талқылау;
әдеби ізденістер мен нақтылықтардың (отандық және шетелдік) зерттеу
кезіндегі әсері;
қорытынды (нәтижелер мен ұсыныстар);
пайдаланылған әдебиеттер тізімі;
алғашқы бетте көрсетіледі:
жұмыс жүзеге асырылған ұйымның аты;
жұмыстың тақырыбы;
бағыты;
орындаушы (тегі, аты, тобы);
жұмыстың жетекшісі (аты-жөні, оқу дәрежесі, қызметі, жұмыс орны);
жұмыстың орындалған уақыты.
ТАҚЫРЫПТАР:
1. ҚР-ның Президентін сайлау ерекшелігі.
2. Қазақстанның Конституциялық дамуы және оның негізгі кезеңдері.
3. 1990ж. 25 қазандағы Қазақ КССР-ның мемлекеттік егемендігі туралы
декларация.
4. 1991 ж. 16 желтоқсандағы ҚР-ның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы ҚР-ның
Конституциялық заңы.
5. 1993ж. ҚР Конституциясы (жалпы сипаттамасы).
6. ҚР-ның Конституциялық құрылысы негізінің түсінігі.
7. ҚР-сы қалыптасушы демократиялық, құқықтық, әлеуметтік және зайырлы
мемлекет.
8. ҚР-ның қоғамдық ұйымдарының конституциялық-құқықтық дәрежесі.
9. ҚР-ның азаматтарының құқықтық дәрежесінің негізгі түсініктері.
10. ҚР-ның азаматтығы: түсінігі мен принциптері.
11. ҚР-ғы шет ел азаматтары мен азаматтығы жоқ азаматтардың құқықтық
жағдайы (жалпы сипаттама).
12. ҚР-ғы сайлау құқығы: түсінігі мен принциптері.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz