Дауысты және дауыссыз фонемалар

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
 Семей қаласының мемлекеттік университеті
                                       
                    Филология факультеті
Қазақ тілінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                        
          <<Қазіргі қазақ тілі фонетикасы>>
      пәні бойынша оқу-әдістемелік кешені
                                       
Мамандығы: Қазақ тілі мен әдебиеті
Мамандық шифрі  -  5В011700   
        Курс:  1




                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                              Семей  - 2013
КІРІСПЕ

1 ҚҰРАСТЫРҒАН:
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті қазақ тілінің теориясы мен әдістемесі кафедрасының доценті, ф.ғ.к. Қалиева Самал Ерболқызы
2 КЕЛІСІЛДІ
2.1 Қазақ  тілінің теориясы мен әдістемесі кафедрасының  отырысында  қаралып, талқыланды
Хаттама     №___  <<___>> ___________2013 жыл

Кафедра меңгерушісі, ф.ғ.к., доцент: _______________ Жұмағұлова Ә.М.
    
2.2 Филология факультетінің оқу-әдістемелік кеңесінде талқыланып,  бекітілді
Хаттама №___  <<___>> ___________2013 жыл

ОӘБ төрайымы_________________ Мұқанова Қ.Қ.

2.3 Филология  факультетінің Ғылыми кеңесінде бекітілді
Хаттама №___  <<___>> ___________2013 жыл
Төраға________________ Қадыров А.Қ.
                                                                   
3 БЕКІТІЛДІ
Университеттің оқу-әдістемелік бюросында бекітілді
Хаттама №___  <<___>> ___________2013 жыл
                   
Оқу жұмысы жөніндегі  проректор_________________ Искакова Г.К.
4 2013 ж. <<____>> __________ шыққан ПОӘК-нің 











№ 3 БАСЫЛЫМЫ

МАЗМҰНЫ
1. Қолданыс аясы
2. Нормативтік сілтемелер
3. Жалпы ережелер
4. Оқытушыға арналған жұмыс бағдарламасының мазмұны
5. СӨЖ-дың тақырыптары
6. Пәннің оқу-әдістемелік картасы
7. Оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз етілу картасы
8. Әдебиеттер тізімі


















Пәннің мақсаты мен мазмұны:

	Пәннің мақсаты  - осы қазіргі қазақ тілі фонетикасы, күнгi қол жеткен табыстары негiзiнде тыңдаушыға фонетика саласы бойынша жүйелi теориялық бiлiм беру, алған бiлiмдерiн тәжiрибелiк дәрежеде пысықтап, толықтырып бекiтiп отыру. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы туралы ғылыми  -  теориялық пән бiлiм берудi мақсат ете отырып, оның болашақта зерттелуге тиiстi мәселелеріне байланысты студенттердi ғылыми iзденiске баулуды өзiнiң  мiндетi деп санайды.
 <<Қазіргі қазақ тілі фонетикасы>> пәнінің міндеті  -  сауатты жазу мен дұрыс сөйлеу заңдылықтарының негізінде студенттерге тілдің дыбыстық жүйесінен, дауысты, дауыссыз дыбыстардан, қазақ тілінің дыбыстық құрамы мен ерекшеліктерінен, үндестік заңынан, орфоэпия мен орфографиядан сонымен қатар қазақ тілінің фонетикалық даму заңдылықтары туралы теориялық тұрғыдан жүйелі білім беру. 
 <<Қазіргі қазақ тілі фонетикасы>> пәнiнiң мiндетi- студенттерге қазақ тіліндегі дыбыстық жүйе, екпін, үндестік, сингармонизм, орфография, орфоэпия т.б.  жайында  теориялық тұрғыда бiлiм беру және оны тәжiрибелiк сабақтарда меңгергенін я меңгермегенін тексеру.





                                       
 















                    Пән бойынша глоссарий
1.Вокализм (лат. Vocalus  -  дауысты дыбыс)  -  тілдегі дауысты дыбыстар жүйесі.
2.Гаплология (грек. Hapleos  -  қарапайым және  logos  - сөз, ілім)  -  дыбыстардың комбинаторлық өзгеруінің бір түрі. Қатар келген бірдей немесе ұқсас буындардың біреуінің ассимиляция салдарынан түсіп қалуы. Мысалы: бұл күн  -  бүгін, алып кел- әкел.
3.Деривация (лат. Depivatio  -  жасалу)  -  бастапқы тіл бірліктерінен басқа туынды тіл бірліктерін жасау үрдісі.  Дериваттарды  суффикс қосу арқылы, сөз тіркесі арқылы, сөздерді біріктіру арқылы т.б. жасауға болады. Лексикалық деривация түпкі (түбірлі) бірліктің лексикалық мағынасын өзгертуге бағытталса (<<бас>> - <<бастық>>), синтакситік деривация тек синтакистік қызметтің өзгеруін білдіреді (<<сайла>> - <<сайлау>>).
4.Диахрония (грек. diachoponos  -  уақыттың өтуі)  -  тіл жүйесінің тарихи дамуын зерттейтін тіл білімінің аспектісі.
5.Диссимиляция (лат. Dissimilatio - өзгеру)  -  сөз шеңберіндегі екі немесе одан да көп ұқсас дыбыстың артикуляциясы.  Диссимиляция біртектес дыбыстар арасында пайда болады.
6.Диэреза -  сөйлеу кезінде дыбыстар бір-біріне әсер етеді. Диэрезаның нәтижесінде дыбыстар түсіріліп айтылады , мысалы: <<честный  -  чесный>>, <<қалмады  -  қамады>>, т.б.
7.Дыбыстардың комбинаторлық өзгерістері  -  сөйлеу кезінде дыбыстардың бір-біріне әсер етуінен пайда болатын  фонетикалық өзгерістер. Оның  негізгі түрлері мынадай: аккомодация, ассимиляция, диссимиляция.
8.Консонантизм (лат. consonantig  - дауыссыз дыбыс)  -  тілдегі  диалектідегі , говордағы тілдер тобының дауыссыздардың жүйесі.
9.Метатеза  -  (грек.  Meafofhesis -  орын ауыстыру)  -  сөз ішіндегі дыбыстардың, не буындардың  өзара орын ауыстыруы.
10.Протеза (грек. Proflogis -  алдына қою)  - сөз басында қосымша дыбыстың пайда болуы. Мысалы: ырас  -  рас, ылай  -  лай.
11.Редукция (лат.  Reductio -  кейін шегіну, азаю, қысқару)  -  дыбыстың артикуляциялық және акустикалық сипатының өзгеруі.  Сандық редукция  - екпін болмауынан дыбыс ұзақтығының азаюы, сапалық редукция  -  сол  себептерден артикуляцияның өзгеруі. Мысалы: қат(ы)нас, дәр (і) гер, т.б. 
12.Сингармонизм (грек.  Syn -  бірге және  harmonia -  қос үнділік, үндесу)-  морфологиялық бірлік ретіндегі сөздің вокалдық түрленуінің нәтижесі. Бұл түркі тілдеріне тән аса күшті заң.
13.Синхрония (грек.  Sync  -  hronos-  бір мезгілде болатын)  -  белгілі бір даму кезеңіндегі тілдің жағдайы.
14.Транскрипция (лат.  Trancriptio -  көшіріп жазу)  -  сөз дыбыстарын хатқа түсіру (жазу) әдісі. 
15.Фонема (грек.phonema  -  дыбыс, дауыс)  -  тілдегі дыбыстық қатарды құрайтын бірлік.  Фонема мағыналық бірліктерді ажырату үшін қажет.
16.Фонология (грек. phone  -  дыбыс  және logos  -  сөз, ілім)  -  тілдің дыбыстық құрылысы мене қызметінде болатын заңдылықтарды зерттейтін тіл білмінің бір саласы.
17.Элизия (лат. elisio  -  шығарап тастау) ілгері тұрған сөзде соңғы дыбыстың жоғалуы. Элизияға қарама-қарсы болатын үрдіс, яғни кейінгі сөздің басында тұратын дыбыстың жоғалуы  -  аферизис деп аталады.
18.Элизия редукциямен тығыз байланысты. Мысалы: орын- орны; ауызы  -  аузы.
19.Эпентеза (грек.epenthesis  -  қосынды)  - сөздегі қосымша дыбстың пайда болуы. Мысалы: кровать  -  кереует.
20.Диахрония (грек. diachoponos  -  уақыттың өтуі)  -  тіл жүйесінің тарихи дамуын зерттейтін тіл білімінің аспектісі.
21.Дыбыстардың комбинаторлық өзгерістері  -  сөйлеу кезінде дыбыстардың бір-біріне әсер етуінен пайда болатын  фонетикалық өзгерістер. Оның  негізгі түрлері мынадай: аккомодация, ассимиляция, диссимиляция.
22.Ларингал (грек.  Larynx -  көмей) -  көмейлік дауыссыз дыбыс.
23.Фонетика- гректің фоне деген сөзі негізінде қолданысқа еніп қалыптасқан. Фонеманың мағынасы  -  дыбыс, үн, дауыс.
24.Аллофон - бір дыбыстың айтылуындағы мұндай ауытқуы.
25. Комбинаторлық реңк - фонеманың көршілес келген әр түрлі фонемалардың тигізген әсеріне пайда болған реңкі.
26.Сөйлеу аппараты-дыбысты жасауға қатысатын мүшелер: өкпе, кеңірдек, дауыс шымылдығы, көмей, ауыз қуысы, тамақ қуысы, мұрын қуысы, тіл, кішкене тіл т.б. 
27. Дауыс немесе тон - керілген кезде (ауаның әсерінен) дірілдеп,одан үн пайда болуы.
28.Сипаттамалы фонетика тілдің өмір сүріп тұрған дәуіріндегі дыбыстық құрамын қарастырады. 
29.Тарихи фонетика белгілі бір тілдің даму тарихының әр түрлі дәуірлерінде оның дыбыстық құрамының өзгеруін және өзгерудің себептерін зерттеп айқындауды мақсат етеді.
30. Екпін  - Сөз ішінде бір буынның күшті айтылуы.
31. Лебізді екпін немесе динамикалық екпін- буынның біреуі басқа буындардан айрықша күшті айтылуы.
32. Тоникалық немесе музыкальды екпін-  басқа буындардың ішінен бір буын айтылу тонының ырғағы (высота тона) арқылы ерекшеленіп, дауыс шымылдығының дірілінің жиілеуіне негізделуі.
33. Квантативті  екпін - басқа буындардың ішінен бір буын  өзінің құрамындағы дауыстың созылыңқы айтылуы.
34. Жылжымалы екпін -екпін арнаулы бір буынға байланбай, ыңғайына қарай әр басқа буынға түсе беруі. 
35. Лингвальдық сингармонизм- тілдің қатысы жағынан сөз ішінде дауыстылар не бір өңкей жуан дауыстылар, не бір өңкей жіңішке дауыстылар болып үндесеуі. Сөз құрамында соңғы буындардағы дауыстылар алдыңғы буындағы дауыстының әуеніне қарай ыңғайланып айтылауы.
36. Лабиальдық сингармонизм- бастапқы буындағы ерін дауыстының ыңғайына қарай, соңғы буындарда да ерін дауыстылардың келуі дауысты дыбыстардың ерін қатысы жағынан үндесуі.
 
37.Омофон  -  грек тілінің біркелкі, бірдей және дыбыс деген сөздерінен жасалған термин
  38.Омограф - грек тілінің біркелкі, бірдей және жазу деген сөздерінен жасалған термин
  39.Пунктуация  -  тілдегі тыныс белгілерін зерттейтін сала
  40.Проклитика-өзінен кейінгі атауыш сөздердің фразалық екпіні ішіне кіре айту құбылысы
  41.Энклитика - өзінің алдындағы атауыш сөз екпіні ішіне кіре айту құбылысы




































 №1  Дәрістің тақырыбы: <<Қазіргі қазақ тілі фонетикасы>> пәнінің зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері,салалары, зерттелу жайы.
 Мақсаты: Қазіргі қазақ тілі курсының объектісі мен міндеті, көлемі мен жіктелетін салалары жайында мағлұмат беру. 
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттеу нысаны, мақсаты мен 	міндеттері.
2. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы фонетикасының салалары.
3. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттелу жайы.
1.Фонетика- гректің фоне деген сөзі негізінде қолданысқа еніп қалыптасқан. Фонеманың мағынасы  -  дыбыс, үн, дауыс. Фонетика  -  тіл ғылымының, тілдердің дыбыстық жүйесін зерттейтін саласы. Ол тіл дыбыстарын, олардың құрамын, тілдегі дыбыстардың өзгеру заңдылықтарын зерттейді. 
Фонетиканың зерттейтіндері  -  тілдің барлық жағдайларында және қызметінде көрінетін дыбыстық құрамдары мен тәсілдері және тілдің дыбысталу түрі мен жазба түрінің арасындағы байланыстар. 
2. Фонетика ғылым ретінде жалпы фонетика және жеке фонетика (нақтылы тілдің фонетикасы) болып бөлінеді.
 <<Жалпы фонетика тіл дыбыстарының тіл жүйесінде өмір сүру жағдайларын зерттеуден басқа, оларды сөйлеудің түйдегінде зерттейді, басқаша айтқанда, ол бірінші жағынан, фонетикалық құбылыстардың бір-бірімен байланыстарын және екінші жағынан фонетикалық құбылыстар мен фонетикадан тыс құбылыстардың себепті байланыстарын қарастыра отырып, тіл дыбыстарының динамикасын зерттейді.>>
Жеке фонетика белгілі бір тілдің дыбыстық құрамын, ондағы дыбыс заңдарын зерттейді. Ол зерттеудің мақсатына қарай сипаттама (синхрониялық, статикалық) фонетика және тарихи (диахрониялық) фонетика болып бөлінеді.
Сипаттамалы фонетика тілдің өмір сүріп тұрған дәуіріндегі дыбыстық құрамын қарастырады да, ондағы фонемалар жүйесін және фонемалардың ішкі өзара байланыстарын белгілеп айқындайды. Тарихи фонетика белгілі бір тілдің даму тарихының әр түрлі дәуірлерінде оның дыбыстық құрамының өзгеруін және өзгерудің себептерін зерттеп айқындауды мақсат етеді. :   
Туыстығы жоқ, құрылымы бөлек тілдердің дыбыстық жүйесін салыстыра зерттеу салғастырмалы фонетиканың үлесіне тиеді. М. Қазақ  -  орыс, қазақ  -  ағылшын т.б.
Қазақ тілінің дыбыс жүйесі жөнінде алғашқы мәліметті  Н.И. Ильминскийдің 1860 жылы Қазан қаласында шыққан <<Материалы к изучению киргизского наречия>> (<<Ученые записки Казанского университета>>) деген еңбегінен кездестіре аламыз. Одан соң М.Терентьев жазған <<Гармматикада>> [1] қазақ фонетикасы жөнінен айтарлықтай жаңалық байқалмайды. Онда кейбір дыбыстардың айтылуы мен комбинаторлық түрде алмасуы жайында азын-аулақ мәлімет береді.Түркі тілдерінің фонетика мәселесін зерттеу жайында В.В. Радловтың сіңірген еңбегі аса зор. П.М. Мелиоранский екі бөлімнен құралатын қазақ тілінің грамматикасын жазып, оның алғашқы бөлімін фоне - тика мен морфология мәселесіне арнаған болатын. Октябрь революциясына дейін казақ тілі жайында жазылған еңбектерден - В. Катаринскийдің. <<Грамматика кир - гизского языка>> (Фонетика, этимология и синтаксис. Орен - бург, 1897), И. Лаптевтың <<Материалы по казах-киргизско - му языку>> (Москва, 1900) және Н. Созонтовтың <<Записки по грамматике киргизского языка>> (Ташкент, 1912) деген кітаптарын атап өтуге болар еді.
Аталған еңбектердің фонети - ка тарауында айтарлықтай жаңалық жоқ, көбіне, бұрынғы айтылған мәселелерді қайталап отырады. 
Г. В. Архангельский жазған <<Грамматикада>> қазақ тілі дыбыстарының жіктелуі, дыбыстардың өз ара алмасуы, кейде дыбыстардың сөзде айтылмай түсіп қалуы (редукциясы), үндестік заң мен екпін мәселесі қысқаша түрде сөз болады.Қазақ тілі фонетикасының ғылыми негізі А.Байтұрсынов еңбектерінде ойып орын алады. Қазақ фонетика мәселелерін арнаулы жүйеге салып зерт - теу кезеңі проф. Құдайберген Жұбановтан басталады. Проф. Қ. Жұбанов қазақ лингвистикасының ірге тасын қалаушылардың бірі болды. Ол қазақ фонетикасының бір топ мәселелері (атап айтқанда  --  тіл дыбыстарының фонологиясы мен жіктелуі, дыбыстардың өзгеру құбылысы, үндестік заң, сөздің буын құрылысы және акцентуация саласы) жөнінде зерттеу жүргізіп, олар туралы белгілі шешімге келеді.
        Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері.
2. Фонетика  қандай  салалардан тұрады?
3. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттелу жайы.
          Әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің  негіздері.- А.,1973,1977,1993, 2002
2.Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі.- А.,1962
3.Байтұрсынов А. Шығармалары. Үшінші бөлім.  - А., 1989
4.Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. -А., 1975.

№2 Дәрістің тақырыбы:Дыбыс, әріп, фонема.Фонема туралы түсінік, көзқарастар. 
Мақсаты: Қазақ  тіл  біліміндегі дыбыс, әріп, фонема  туралы түсінік, көзқарастарға тоқталу. Фонемалардың негізгі функциясы, қызметі жайлы мағлұмат беру. Фонема,аллофон деген ұғымдар туралы әңгімелеу.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Дыбыс, әріп, фонемалар туралы түсінік.
2.Фонема туралы түсінік, көзқарастар. 
3.Фонема туралы ілімнің алғаш негізін салушылар.
Сөздің айтылуы бар да, жазылуы бар. Әдетте мынадай көзқарас кездеседі: шын тіл-жазылған тіл, яғни сөзді қатесіз жазу, жазылуындай етіп оқу. 
  Дұрысы, жазудан гөрі айту әлдеқайда маңызды. Басқаны айтпағанда, әрбір адам алдымен сөйлеуді үйренеді де, содан соң жазуға көшеді.  Олай болатыны, сөздің өмір сүру формасы- дыбыс. Әріп-сол дыбысқа берілген шартты таңба. Бір ғана дыбысты әр түрлі (мәселен, д, d, т.б.) өрнектей беруге болады.
     Әріп пен дыбысты шатастыруға әсте  болмайды. Әріп кейде жеке дыбысқа сәйкес келсе (мәселен, о, ө, ү, ұ), кейде бір әріп (мәселен, ю,я)  бірнеше дыбыстың қосындысын (йұу, йүу, йа) өрнектейді. Керісінше, кейбір әріптердің (ь, ъ) дыбыстық мәні жоқ.  
  Фонема (гр.phonema-дыбыс)- сөздер мен морфемаларды құрастырып, оларды бір-бірінен мағына және форма жағынан айыруға септігі бар тілдің тілдің ең кішкене функциялық бөлшегі. 
  Тілде, әдетте, біз ойлағаннан әлдеқайда көп әртүрлі дыбыстар бар, олар әрбір жеке тілде сөздердің мағыналары мен формаларын ажырата алатындай санаулы ғана дыбыстар типіне топтастырылады. Мәселен, ат, ет, от, өт деген сөздерде біздің түсінігімізше бір-ақ <<т>> дыбысы бар.
   Шынтуайтқа келгенде, дауысты дыбыстардың әсерімен  ол бірде жуан(ат, от), бірде жіңішке(ет, өт), бірде еріндік(от,өт), бірде езулік(ат, ет) болып, біршама ауытқу, ерекшеліктермен немесе әртүрлі реңмен айтылады да, қызметіне қарай бір-ақ фонема деп танылады. Бір дыбыстың айтылуындағы мұндай ауытқу, рең тіл білімінде аллофон(гр.allos-басқа)деп аталады. Сондықтан сөз дыбыстан емес, фонемедан құралады десе де болады.
    Фонема, сондай-ақ морфема туралы ілімнің алғаш(1870) негізін салған-орыс және поляк тілін зерттеуші И.А.Бодуэн де Куртенэ. Фонеманың көршілес келген әр түрлі фонемалардың тигізген әсеріне пайда болған реңкі  к о м б и н а т о р л ы  р е ң к деп аталады.     Тіл білімінде фонема туралы мәселенің өзіне тән тарихы бар.Фонема туралы ілім орыс  лингвистикасында өткен ғасырдын жетпісінші жылдарында пайда болған.Фонема теориясының алғаш негізін қалаған лингвист  -  орыс ғалымы и.  Бодуен де Куртанэ (1845-1929). Оның ғылыми  -  зерттеу  жұмыстарының әр дәуірінде фнема туралы түсінік өзгеріп отырды.Мысалы, Бодуан де Куртанэ алғашында фонеманы этимология  -  морфологиялық құбылыс деп қараса,кейінгі кездерде фонемаға психологиялық анықтама береді.Бодуен де Куртенэнің фонема туралы ілімін ары қарай дамытқан оның шәкірті акад. Л.В. Щерба болды.Л.В. Щерба сөздер және формаларды  ажырататын реңкі фонема деп атайды. 
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Әріп пен дыбыстың қандай айырмашылығы бар?  Олардың өзара қарым-қатынасы жайлы не айтуға болады?
2.Фонема дегеніміз не?
3.Фонема және морфема туралы ілімнің негізін  салушы кім?
4.Фонеманың  көршілес келген әр түрлі фонемалардың тигізген әсеріне пайда болған реңкі  қалай аталады?
Әдебиеттер:
1.С.Мырзабеков. Қазақ тілі фонетикасы.- А.,2004.
2.Х. Досмұхамедов. Аламан.  - А., 1994.
3.Аханов К. Тіл білімінің  негіздері. -А.,1973,1977,1993, 2002.
4.Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі.- А.,1962.
5.Байтұрсынов А. Шығармалары. Үшінші бөлім. -А., 1989.
6.Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А., 1975.

№3 Дәрістің тақырыбы: Сөйлеу дыбыстарын қарастырудың үш аспектісі. Фонетикалық зерттеуде қолданылатын әдістер. 
Мақсаты: Сөйлеу дыбыстарын қарастырудың үш аспектісі жайлы жан-жақты түсінік беру. Фонетикалық зерттеуде қолданылатын әдістерді сипаттау. 
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1. Анатомия  -  физиологиялық аспект дегеніміз не?
2.Акустикалық аспект дегеніміз не?
3. Лингвистикалық аспект дегеніміз не?
Анатомия  -  физиологиялық аспект.Адамның тілі  -  ең алдымен биологиялық құбылыс, яғни ол  -  дыбыстау органдарының, оны басқарып отырңан орталық нерв жүйесінің қызметінің нәтижесі.Адам организмінде тіл дыбыстарын айтуға арналған арнайы органдар жоқ. Мұны әр түрлі физиологиялық қызмет үшін жаралған органдар (мәселен, өкпе, тіл, таңдай, тіс, ерін т.б) қосымша атқарады. Тіл дыбыстары және олардың жасалуын түсіеу үшін, дыбыстау мүшелерінің әрқайсысының қызметін білу керек. Дыбысты жасауға қатысатын мүшелер: өкпе, кеңірдек, дауыс шымылдығы, көмей, ауыз қуысы, тамақ қуысы, мұрын қуысы, тіл, кішкене тіл т.б. Бұларды сөйлеу аппараты деп те атайды.Дыбыстау өкпедегі ауаның сыртқа шығу кезінде ауа жолына орналақан дыбыстау мүшелерінің белілі бір тәртіппен атқаратын қызметіне, яғни қимыл  -  әрекетіне негізделген.Дыбыстау мүшелері актив және пассив болып екіге бөлінеді. Актив мүшелер  дыбыстау кезінде қимыл, қозгалыс жасайды. Олар: тіл,ерін, жұмсақ таңдай, бқбешік, дауыс шымылдығы т.т. Бұлардың ішінде тілдің орны ерекше.
Дыбыстау мүшелерінің ішінде әсіресе дауыс шымылдығы (желбезек сияқты) жиырылып, келіп тұрады. Керілген кезде (ауаның әсерінен) дірілдейді де, одан үн пайда болады. Оны тіл білімінде дауыс немесе тон деп атайды. Дауысты дыбыстар, аты айтып тұрғандай, осы дауыстан (тоннан) жасалады. Ал дауыссыздарда тонның дәрежесі әр түрлі: үнділерде  -  көбірек, ұяңдарда  -  азырақ болады да, ал қатаңдарда, мүлдеи болмайды.оның есесіне қатаңдар салдырдан жасалады.Салдыр фонациялық ауаның ауыз қуысыеда тосқауылға ұшырауынан пайда болады.
Акустикалық аспект.Тіл дыбыстары да табиғаттағы басқа дыбыстар сияқты физикалық құбылысқа жатады. Дыбыс атаулы бір  -  бірінен ырғағы, күші, әуені, созылыңқылығы жағынан ерекшеленеді. Дыбыстың ырғағы тербелістің жиілігіне, ал дыбыстың күші тербелістің қарқынына байланысты. Лингвистикалық аспект. Қарым  -  қатынас құралы тіл тек дыбыстар арқылы ғана өмір сүреді. Сондықтан тіл дыбыстарын тек акустикалық, физиологиялық, қүбылытар ретінде қарау жеткіліксіз. Ең бастысы, осы дыбыстардың адамдардың қатынас құралы тілдің қызметін қамтамасыз етудегі лингвитикалық мәнінде деп қарау керек. Осыдан дыбыстарды қарастырудың лингвистикалық аспекті келіп шығады.  Мұны фонология деп атайды. Алғашқы екеуін осы лингвистикалық аспектінін табиғатын дұрыс танып, білуге көмектесетін жолдар түрінде қараса да болады.
Қысқасы, лингвистикалық аспект дыбытарға фонема тұрғысынан, фонемалардың қызметі тұрғысынан қарайды.
 	Өзін  -  өзі тексеру сұрақтары:
1.Дыбысты қарастырудың қанадай аспектілері бар?
2.Анатомиялық  -  физиологиялық аспектіге қандай анықтама бересің?
3.Акустикалық  және лингвистикалық аспектінің сипаттамалары.
4.Тембр деген не?
5.Сөйлеу аппаратына нелер жатады?
Әдебиеттер:
1.С.Мырзабеков. Қазақ тілі фонетикасы.  - А.,2004.
2.К. Аханов. Тіл білімінің негізері.  - А., 1997.
3.Х. Досмұхамедов. Аламан.  - А.,1994.
4.Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
5.Байтұрсынов А. Шығармалары. Үшінші бөлім.  - А., 1989.
6. Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.-А., 1975.
№4 Дәрістің тақырыбы: Фонемаларды топтастырудың  ұстанымдары.                                         Дауысты және дауыссыз фонемалар.
Мақсаты: Фонемаларды топтастырудың  ұстанымдары туралы ұғым беру.                                         Дауысты, дауыссыз фонемалардың топтастырылуына тоқталу.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Фонемаларды топтастырудың  ұстанымдары.
2. Дауысты  фонемалардың топтастырылуы.
3.Дауыссыз фонемалардың топтастырылуы.
Тілдің барлығында да тіл дыбыстарды екі топқа бөледі .Дауыстылар мен дауыссыздар.Физиологиялық тұрғыдан алып қарағанда дауыстыларды айту үстінде фонациялық ауа (сөйлеп тұрғанда шыққан ауа): 1) кедергіге ұшырамай, тосқауылсыз еркін шығады; 2) дыбыстау мүшелеріне күш түспей, оның қалпы жайдары болады; 3)фонациялық ауа баяу (лепсіз) шығады. Ал дауыссыздардың артикуляциясы мұнан басқаша болады. Дауыссыздарды айтқанда, фонациялық ауа: 1) кедергіге ұшырап, тосқауылмен айтылады; 2) тосқауылдан өту кезінде дыбыстау мүшелеріне күш түседі; 3) фонациялық ауаның шығу қарқыны күштірек болады.
Қандай бір тілде болсын, дауысты дыбыстарға қарағанда, дауыссыз дыбыстар көп. Дауыстылармен салыстырғанда, дауыссыздардың классификациясы әлдеқайда күрделі. Дауыссыздардың кейбіреулері дауыстың қатысуымен жасалса, қайсыбіреулері дауыстың қатысуынсыз жасалады. Осыған орай, дауыссыздар екі топқа бөлінеді: оның бірі  -  қатаң дауыссыздар, екіншісі  -  ұяң дауыссыздар. Қатаң дауыссыздар деп дауыстың қатысынсыз жасалған дауыссыздарды айтамыз да, ұяң дауыссыздар деп дауыстың қатысуымен жасалған дауыссыздарды айтамыз.
Егер дауыссыздарды айтқанда, дауыс шымылдығы жиырылып қысылмаса және дауыстың қатысы болмаса, онда қатаң дыбыстар жасалады. Мысалы: қ, к, т, п, с және т.б. Егер дауыссыздарды айтқанда, дауыс шымылдығы үн шығарарлық қалыпта болса, онда ұяң дыбыстар жасалады. Мысалы: ғ, г, д, б, з және т.б.
Қатаң дауыссыздар мен ұяң дауыссыздар түрлі тілдерде дауыстың қатысу немесе қатыспауы жағынан ажыратылады да, өз ара жұп-жұбымен айтылады. Тіл  -  тілде қатаң дауыссыздардың ұяң сыңарлары, керісінше, ұяң дауыссыздардың қатаң сыңарлары бар. Мысалы: к-г, п-б, т-д, с-з, ф-в және т.б.
Қатаң дауыссыздарда салдыр басым болады. Осыған орай, ұяңдарға қарағанда, қатаң дауыссыздарда ауаның қарқыны басым болады. Сондықтан да, қатаң дауыссыздар кейде, қарқынды немесе күшті дауыссыздар деп те аталады. Ал ұяң дауыссыздарды айтқанда ауаның қарқыны, қатаң дауыссыздарға қарағанда, баяу болады. Осымен байланысты, ұяңдар әлсіз дауыссыздар деп аталады.  
Дауыссыздар жұмсақ таңдайдың қалпына қарай ауыз жолды және мұрын жолды дауыссыздар болып екі топқа бөлінеді. Егер жұмсақ таңдай жоғары көтеріліп, жұтқыншақтың мұрын қуысына баратын кіре беріс жолды жауып тұрса, онда ауа ауыз қуысымен өтеді де, осының нәтижесінде ауыз жолды деп аталатын жауыссыздар (мыс:б,д және т.б.) жасалады. Егер жұмсақ таңдай төмен түсіп, жұтқыншақтан мұрын қуысынан өтсе, онда осының нәтижесінде мұрын жолды деп аталатын дауыссыздар жасалады.(мыс: м,н...).
Артикуляциялық жолына қарай салдыр дауыссыздар(қатаңдар мен ұяңдар) шұғыл дауыссыздар және ызың дауыссыздар болып екі топқа бөлінеді.
Шұғыл дауыссыздарды айтқанда, дыбыстау мүшелері бір-біріне жабысады да, бірден кілт ажырасып кетеді, осының нәтижесінде ауа үзіліп, шұғыл шығады. Шұғыл дауыссыздардың осы қасиеті ескеріліп, олар эксплозив дауыссыздар деп те аталады. Шұғыл дауыссыздар мыналар:п, б, т, д, к, г, қ.
Ызың дауыссыздар дыбыстау мүшелерінің жымдасуынан емес, тек өз ара жуысуынан, соның нәтижесінде, ауаның сүзіліп шығуынан жасалады. Ызың дауыссыздар кейде фрикатив дауыссыздар деп те аталады. Олар мыналар: в, ф, ғ, с, ш, х, з, ж, һ.
Тіл  -  тілде ызың дауыссыздар мен шұғыл дауыссыздардың ерекшеліктерін бірдей қамтыған дауыссыз дыбыстар да кездеседі. Мұндай дауыссыздар аффрикат дыбыстар деп аталады. Аффрикаттар (ц, ч...) шұғыл дауыссыз дыбыстың элементінен басталып, ызың дауыссыз дыбыстың элементімен аяқталады. Тіл  білімінде дауыссыз дыбыстар жүйесі консонантизм деп те аталады.
Тіл  -  тілде дауысты дыбыстар саны жағынан да, сапасы жағынан да түрлі  -  түрлі болып келеді. Кейбір тілдерде дауыстылардың саны көп те, қайсыбіреулерінде аз. Мысалы,  қазақ тілінде 9жалаң дауысты дыбыс болса (а, е, ы, і, ә, о, ө, ұ, ү), орыс тілінде 6дауысты дыбыс (а, э, и, ы, о, у) бар.
Дауыстылар сөйлеу мүшелерінің негізгі үш түрінің қатысы мен қалпына қарап, атап айтқанда, 1) тілдің қалпына; 2) еріннің қатысына; 3) жақтың ашылу қалпына қарай топтастырылады. 
1.Тілдің артқы таңдайға қарай жиырылып, бүктеліңкіреп айтылуынан жуан дауыстылар (а, ы, о, ұ) жасалса, оның таңдайдың алдыңғы жағына жуықтап айтылуынан жіңішке дауыстылар (ә, е, і, ө, ү) жасалады.
2.Ерін қатысына қарай дауыстылар еріндік және езулік болып екі топқа бөлінеді. Еріндік дауыстылар еріннің алға сүйірленуінен жасалса (о, ө, ұ, ү...), езулік дауыстылар еріннің кейін тартылып, езудің жиырылуынан жасалады.(ы, і, е...).
3. Жақтың ашылу қалпына қарай дауысты дыбыстар ашық дауыстылар және қысаң дауыстылар болып екі топқа бөлінеді. Ашық дауыстылар жақтың кең ашылып, иектің төмен түсуінен жасалса (ә, а...), қысаң дауыстылар жақтың болар-болмас ашылуынан жасалады (ұ, ү, ы, і...). Ашық дауыстылар мен қысаң дауыстылардың аралығындағы дауыстылар  -  о,ө,е дыбыстары. 
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Тіл  білімінде дауыссыз дыбыстар жүйесі қалай аталады?
2.Фонетика  қандай  салалардан тұрады?
3. Тіл білімінің арнаулы бір саласы?
Әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің  негіздері. -А.,1973,1977,1993, 2002
2.Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі.- А.,1962
3.Байтұрсынов А. Шығармалары. Үшінші бөлім.  - А., 1989
4. Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.,1975.
5.Жүнісбеков Ә. Акустика-артикуляционного характеристики гласных казахского языка. Фонетика казахского ызыка. І-часть. А., 1969. 160 б. 
        6.Жунісбеков Ә.Гласные казахского языка. А., 1972. 92 б.
№5 Дәрістің тақырыбы:  Буын.Буынның жасалуы, түрлері.Буын және тасымал.
Мақсаты: Фонетика аясында қаралатын буын, буынның жасалуы,буын 	және тасымал  жайлы кеңінен мағлұмат беру. Қазіргі қазақ  тіліндегі 	буындардың  дыбыстық құрамы, буынның түрлері туралы жан-жақты 	мәлімет беру.
 		Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
* Буын және оның түрлері.
* Буынның жасалуы.
* Буын және тасымал 	мәселелері. 	
	Буын болу үшін оның құрамында дауысты дыбыс болуға тиіс және оның саны біреуден артық болмауға тиіс. Сонда сөздің құрамында қанша дауысты фонема болса, сонша буын болады деген сөз.
 Буында мағына болмайды. Кейбір сөздердің әрбір буыны лексикалық немесе грамматикалық мағынасы бар бөлшектерге тура келіп қалады.
Тіліміздегі байырғы сөздер бірыңғай не жуан буынды, не жіңішке буынды болып келеді. Мұның өзі тілдің үнемді қызметіне негізделеді. Егер тілімізде аралас буынды сөздер кездесетін болса, ондаолар кірме сөз болғаны.
Тіліміздегі байырғы сөздер, сондай-ақ, буындарда екі дауыссыздан басталмайды. Орыс тілінен енген біраз сөздің біздің тілімізде жазылуы соның айғағы.: бөрене, жеребе, кереует, кінәз, үстел. Сондай-ақ тіліміздегі байырғы сөздердің соңында екіден артық дауыссыз тұра алмайды. Оның өзінде негізінен еліктеуіш сөздер.
Қазақ тілінде басқы буын ғана дауыстыдан басталуы мүмкін, қалған жағдайда  буындар дауыстыдан басталмайды.
Қазіргі қазақ  тіліндегі буындар дыбыстық құрамы жағынан мынадай болып келеді.
Бір дыбысты: а- та, а- па, і- ні, а- ла, о- қы, а,ә,е,о, о- тыр.Бір дыбысты буындар тек дауысты болады да, жеке сөз түрінде, не сөз басындда ғана кездеседі;
 Екі дыбысты: ба- ла, қа- ла- да, та- за -ла;
Үш дыбысты: бас, бет, сөз, көз, өрт;
Төрт дыбысты: қант, төрт, былқ, жалт
 Бес дыбысты: пункт, спорт,текст, скетч, старт;
 Алты дыбысты: спектр, спринт.
Буынның түрлері:
Ашық буын- жеке дауыстыдан тұратын немесе  дауыссыздан басталып дауыстыға бітетін буын.
 Тұйық буын  -  соңы дауыссызға аяқталатын буын.
  Өзін -  өзі тексеру сұрақтары:
1.Буынның жалпы сипаттамасы мен өзіндік қасиеттері;
2. Буынның түрлері, олардың қасиеттері мен дыбыстық құрамы;
3.Сөздердің буын құрамы;
4.Тіліміздегі сөздер құрамындағы буынның түрлеріне қарай бөлінуі;
6.Буын құрамының өзгеруі;
Әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің  негіздері.- А.,1973,1977,1993, 2002
2.Байтұрсынов А. Шығармалары. Үшінші бөлім.  - А. 1989
3. Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.  - А., 1975.

№6  Дәрістің тақырыбы: Екпін туралы түсінік. Екпіннің түрлері. Бунақ-ритмикалық топ.
 Мақсаты: Екпін (акцентуация). Оның басты түрлері: ой екпіні және инверсия, көңіл-күй екпіні, сөз екпіні және олардың бір-бірінен айырмашылығы.  Сөз екпіні оның  түрлері. қазақтың төл сөздері мен халықаралық сөздердегі негізгі және квантитатив сөз екпіндері.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Екпін (акцентуация). 
2.Оның басты түрлері: ой екпіні және инверсия, көңіл-күй екпіні, сөз екпіні және т.б.олардың бір-бірінен айырмашылығы.  
3.Екпіннің басқа тілдердегі атқарған орны.
4.Екпінге қатысты Н.А. Басқақов пен А.Н.Коноковтың пікірі.
       Сөз ішінде бір буынның күшті айтылуын екпін дейміз. Екпін түскен буын басқа буындардан негізгі үш түрлі тәсіл арқылы ажыратылады. 
1)Буынның біреуі басқа буындардан айрықша күшті айтылуы арқылы ажыратылады. Екпіннің мұндай түрі лебізді екпін немесе динамикалық екпін деп аталады.2)  Басқа буындардың ішінен бір буын айтылу тонының ырғағы (высота тона) арқылы ерекшеленіп, дауыс шымылдығының дірілінің жиілеуіне негізделеді. Екпіннің бұл түрі тоникалық немесе музыкальды екпін  деп аталады. Екпіннің бұл түріне ие тілдер : қытай, корей, дүнген, япон, серб, литва және т.б. тілдер. 3)Басқа буындардың ішінен бір буын  өзінің құрамындағы дауыстың созылыңқы айтылуы арқылы ажыратылады. Бұл квантативті  екпін деп  аталады.
Екпін арнаулы бір буынға байланбай, ыңғайына қарай әр басқа буынға түсе беретін болса, ондай екпін жылжымалы екпін деп аталады. Мысалы, орыс тіліндегі екпін  -  жылжымалы екпін.
Кейбір тілдерде, мысалы, түркі тілдерінде, екпін көбінесе арнаулы бір буынға байланып, басқа буындарға жылжи бермейді. Екпін белгілі бір буынға телініп тұрақталса, ондай екпін тұрақты екпін деп аталады. Түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде, екпін көбінесе сөздің соңғы буынына түседі. Бірде екпін сөздің семантикалық жігін ажыратса, бірде грамматикалық жігін ажыратып тұрады. (Мысалы, орыс тілінде замок (қорған)  -  замок  (құлып), мука  (азап) - мука (ұн) деген сөздер мағыналары жағынан бір-бірінен екпіннің қай буынға түсуіне қарай ажыратылады. Тіл-тілде сөз екпінінен басқа фразалық екпін де болады. Кейбір сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің әрқайсысы өз алдына дербес екпінмен дараланбай, айтылу жағынан жігі жымдасып, бір ғана екпінге ие болды. Мұндай сөз тіркестеріндегі екпін фразалық екпін деп аталады. Акцентуациялық жақтан жігі ажырамай, бір ғана екпінмен айтылып, ритмикалық бір бүтін топ құрған сөз тіркесінің құрамындағы екпін түспеген сөз екпінді өз бойына тартқан сөздің алдында тұрса, проклитика деп аталады да, соңында тұрса энклитика деп аталады. Жөн-жосық, кем-кетік, көл-көсір, мал-мүлік тәрізді қос сөздер мен ән салу, қол қою тәрізді сөз тіркестерінің әрқайсысының алдыңғы сыңарлары дербес екпінге ие бола алмай, проклитикаға айналып тұр. Тіл  -  тілде энклитикаға айналатындар көбінесе  көмекші сөздер. Мысалы, сен ғана, үйге дейін, алыс па, жақын ба, айта ғой тәрізді тіркестердің құрамындағы ғана, дейін, па, ба, ғой деген шылау сөздер өз алдына дербес екпінге ие бола алмай, энклитикаға айналған. Түркі тілдерінде күшейткіш үстеулер мен қос сөздердің құрамындағы күшейткіш буындар екпінді өз бойына тартып, өзінен кейінгі сөзді энклитикаға айналдырады. Мысалы, қазақ тілінде өте жақсы, тым биік, аса зор тәрізді сөздердің тіркестеріндегі өте, тым, аса деген күшейткіш үстеулер екпінді өз бойына тартып, өзінен кейінгі сөздерді энклитикаға айналдырып тұр. Логикалық екпін. Сөзде белгілі бір буынның екпін түсіп, ерекшеленіп айтылатыны сияқты, кейде сөйлемде бір сөзге айрықша назар аударылып айтылатыны  бар. Сөйлемдегі айрықша назар аударылып айтылған сөзде ой екпіні болады да, ол сөз басқа сөздерге қарағанда, ерекше әуенмен айтылады. Мұндай екпін логикалық екпін деп аталады.Түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде, логикалық екпін көбінесе баяндауыштың алдындағы сөзде болады. Мысалы, Болат қаладан кеше келді деген сөйлемде логикалық екпін кеше деген сөзде болса, Болат кеше қаладан келді (басқа жерден емес, қаладан) деген  сөйлемде  -  қаладан деген сөзде. 
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Екпін (акцентуация). Оның басты түрлері: ой екпіні және инверсия, көңіл-күй екпіні, сөз екпіні және т.б.олардың бір-бірінен айырмашылығы.  
2.Екпіннің басқа тілдердегі атқарған орны.
3.Екпінге қатысты Н.А. Басқақов пен А.Н.Коноковтың пікірі.
4.Сөз екпіні оның  түрлері. 
Әдебиеттер:
1.Кеңесбаев I., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика).- А., 1962.
2.Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы. -А., 1986,1986,1993.
3.Байтұрсынов А. Тіл тағлымы.- А., 1992.
4.Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі.  - А.,1999.
№7. Дәрістің тақырыбы: Дыбыстардың алмасуы. Комбинаторлық немесе позициялық өзгерістер мен спонтандық өзгерістер.
Мақсаты:Дыбыс өзгерістерінің басты түрлері:(игерулі, шектік, игерусіз)жайлы айта келіп, олардың өзіндік ерекшеліктеріне тоқталу.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Дыбыс өзгерістерінің басты түрлері: игерулі, шектік, игерусіз.
2. Игерулі өзгерістердің қазақ тілінде  жиі кездеспейтін түрлері.
3. Дыбыс өзгерістерінің басты түрлерінің өзіндік ерекшеліктері.
Тілдегі фонетикалық құбылыстар және олардың өзгеруі мен дамуының белгілі бір заңдылықтары болады. Белгілі бір тілдің дамуының әр түрлі кезеңдерінде немесе туыс тілдердің арасында дыбыстардың тұрақты сәйкестілігі фонетикалық заңдар деп аталады. Түркі тілдерінде дауысты дыбыстардың не біркелкі жуан, не жіңішке болып келуі  -  ертеден бері өмір сүріп келе жатқан және әбден қалыптасқан фонетикалық заң. Комбинаторлық өзгерістер тек қана сөз ішіндегі, сөз аралығындағы, сөздің мағыналы бөлшектерінің арасындағы іргелес тұрған немесе бір-бірінен алшақтап тұрған бір фонеманың екінші фонемаға ілгерінді,кейінді, кейде тоғыса келіп, тигізетін әсерінен болады. Позициялық өзгерістер белгілі бір сөздің шенінде болатын өзгерістер.Оған протеза,эпентеза,элизия т.б. жатады. Ал спонтандық өзгерістер кейбір сөздердің дыбыстық құрамы ешқандай өзгеріске ұшырамай-ақ бірнеше түргі ауысуы мүмкін.Мысалы,мысық-мышық,секер-шекр т.б. Тіл тарихын жете білу үшін фонетикалық сәйкестілікпен бірге сөздердің семантикалық жақтан өзгеру, даму заңдылықтарын да есепке алу қажет. Лингвистикалық зерттеулерде фонетикалық заңдар мен семантикалық заңдарды ұштастыра білу  -  тіл тарихын, оның даму жолдарын танып білудің кілті. Тілдегі фонетикалық құбылыстар және олардың өзгеруі мен дамуының белгілі бір заңдылықтары болады. Белгілі бір тілдің дамуының әр түрлі кезеңдерінде немесе туыс тілдердің арасында дыбыстардың тұрақты сәйкестілігі фонетикалық заңдар деп аталады. Тілдің фонетикалық жүйесі үшін дыбыстық өзгерістердің ішінде фонемалардың санын өзгерте алатын өзгерістер өте мәнді болып табылады. 
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Игерулі, шектік, игерусіз өзгерістер туралы түсінік.
2.Игерулі өзгерістердің қазақ тілінде  жиі кездеспейтін түрлері. 
3. Комбинаторлық немесе позициялық өзгерістер мен спонтандық өзгерістер туралы.
	Әдебиеттер:
1.Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы.-А., 2000, 2004.
2.Аралбаев Ж. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер.- А., 1988.
3.Қазақ граматикасы.- А., 2002.
4.Мырзабектен С. Қазақ тілі фонетикасы.-А.,2004.
5.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. -А.,1973.
6. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыстау тіркесі.-А.,2002.
7.Аханов К. Тіл білімінің негіздері.-А., 2002.
 №8. Дәрістің тақырыбы: Сингармонизм заңы. Тіл үндестігі. Ерін үндестігі. Аккомодация туралы түсінік.
Мақсаты: Түркологияда ертелі  -  кеш айтылып келе жатқан ұлы заң сингорманизм мәселесіне ерекше назар аударту, айтылған пікірлерді сипаттап қорытынды шығару, қазақ тіліндегі және өзге тілдердегі сингармонизм заңына шолу жасау. Аккомодация туралы жан-жақты мағлұматтарға сипаттау.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Сингармонизм заңы туралы түсінік.
2. Сингармонизмнің тіл үндестігі мен ерін үндестігі атты түрлері. 
3.Өзге тілдердегі сингармонизм заңының өзіндік ерекшеліктері.
4.Аккомодация туралы түсінік.
	Сингармонизм (грек. Sun  -  бірге және harmonia  -  байланыс, үндесу)  -  түркі тілдеріне тән аса күшті заң. Осы уақытқа дейін сингармонизм дауысты дыбыстардың үндесуі немесе буын үндестігі делініп келді: <<түбірдегі дауысты жуан болуына қарай оған тікелей көршілес қосымшадағы дауысты да тиісінше жуан болуы алдындағы өзімен тетелес қосымшамен байланысты; біртіндеп, сатылып барып бір буын екінші буынды ілестірумен барабар, сөздегі барлық буындарға арқау дауыстысы>>. Яғни қосымшадағы дауыстының сипаты түбірдегі дауыстыға байланысты, бірімен бірі үндесіп тұрады. Бұл, әрине негізінен дұрыс.
Сингармонизмнің басты фонологиялық қызметі  -  қазақ (түрік) сөзінің өн бойында біркелкі тембрдің сақталуында. Бұлай болмаған жағдайда сөз құлаққа жағымсыз естіліп, қабылдауды, түсінуді қиындатады.
Сингармонизм түрлері. Түркі тілдеріндегі байырғы сөздерде сингармонизм екі түрде ұшырасады.1) Дауысты дыбыстар тілдің қатысы жағынан және 2) еріннің қатысы жағынан бір бірімен үндесіп айтылады.
Лингвальдық сингармонизм. Тілдің қатысы жағынан сөз ішінде дауыстылар не бір өңкей жуан дауыстылар, не бір өңкей жіңішке дауыстылар болып үндеседі. Сөз құрамында соңғы буындардағы дауыстылар алдыңғы буындағы дауыстының әуеніне қарай ыңғайланып айтылады.Дауыстылардың бұлайша үндесуі лингвальдық сингармонизм деп аталады. Ерін үндестігі немесе лабиальдық сингармонизм. Бастапқы буындағы ерін дауыстының ыңғайына қарай, соңғы буындарда да ерін дауыстылардың келуі дауысты дыбыстардың ерін қатысы жағынан үндесуі нәтижесінде болады. Дауысты дыбыстардың үндесуінің бұл түрін ерін үндестігі немесе лабиальдық сингармонизм дейміз.
Дауыстылардың бір сөз көлемінде еріннің қызметі жағынан ыңғайласып, үйлесіп келуін ерін үндестігі дейді. Қазақ тілінде ерін үндестігі бар ма, бар болса, неше буынға жетеді дейтін мәселе әлі күнге толық шешімін таба алмай келеді.
Қазіргі қазақ тіліндегі ерін үндестігі жайында пікір айтушылар академик 
I.Кеңесбаевтың тұжырымын негізге алып жүр.
Аккомодация (лат. accomodatio бейімделу) морфемалар жиігінде қатар келген дауысты және дауыссыз дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп, бейімделіп айтылуы. Мысалы: ат, ет, от, өт  деген сөздерде бір ғана т онемасы дауыстылардың әсерінен төрт түрлі реңге ие болатынын білеміз.
Дауыстылар мен дауыссыздардың және керісінше, дауыссыздардың  дауыстылармен көрші тұруында тарихи дамудың нәтижесінде қалыптасқан заңдылық бар. Аккомодация құбылысында қазақ тілінде негізінен дауыстылар дауыссыздарға күштілік жасап, көбіне  дауыстың қатысы және айтылуы жағынан өзіне  бейімдеп тұрады. Мысалы: тарағы (тарақ-ы), ағешкі (ақ ешкі) дегендерде дауыстылар дауыстың қатысы  жағына дауыссыздарды игеріп тұр деп түсіну керек. Ал дауыстылардың артикуляциялық ( айтылуы) жақтан әсері дегенде әсіресе тілдің  қалпы жағынан дауыссыздарға ықпалын айту керек. Яғни, қазақ тілінде дауыссыздардың жуан және жіңішке болып айтылуы көбіне дауыстымен байланысты. Сондай-ақ жақтың, еріннің де едәуір ықпалы болады.

Өзін -  өзі тексеру сұрақтары:
1.Сингармонизм заңы туралы түсінік.
2. Сингармонизмнің тіл үндестігі мен ерін үндестігі атты түрлері. 
3.Өзге тілдердегі сингармонизм заңының өзіндік ерекшеліктері.
4.Аккомодация туралы түсінік.
Әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің  негіздері. - А.,1973,1977,1993, 2002
2.Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. -А.,1962
3.Байтұрсынов А. Шығармалары. Үшінші бөлім.  - А.,1989
4. Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.1975.

№9 Дәрістің тақырыбы: Ықпалдың түрлері. Ассимиляция құбылысы және диссимиляция туралы түсінік.
Мақсаты:Студенттерге дыбыстардың өзара үндесуі және ықпалдың түрлері туралы  айта келе, ассимиляция құбылысы және диссимиляция жайлы түсінік беру. 
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Ықпалдың түрлері. 
2.Ассимиляция құбылысы және диссимиляция туралы түсінік.
Әр тілдің фонетикасында өзіне тән заңдылықтары болады. Түркі тілінде (қазақ) ондай заңның ең маңыздысы-үндестік заңы. Морфемалардың бірыңғай жуан не жіңішке буынды болып және олардың аралығында қатар келген дыбыстардың біріне-бірі акустикалық-артикуляциялық жақтан бейімделіп, үйлесіп тұруын дыбыстардың үндесуі немесе үндестік заңы дейміз.
Үндестік заңы 2-ге бөлінеді: буын үндестігі, дыбыс үндестігі. Буын үндестігі сөз ішіндегі дауысты дыбыстардың бірыңғай жуан немесе бірыңғай жіңішке болып келуін айтады. мысалы: Әже, инелік. Ата, инабат, уақыт. Үндестік заңы 2-ге бөлінеді: буын үндестігі, дыбыс үндестігі. Дауыстылардың бір-бірімен өз ара үндесуі сингорманизм деп аталады да, дауыссыздардың бір-біріне ықпал етіп өз ара үндесуі ассимиляция деп аталады. Лингвистикалық кейбір әдебиеттерде сингармонизм де ассимиляцияның бір  түрі ретінде қарастырылады.Игеретін дыбыстың орын тәртібіне қарай қазақ тілінде дыбыстардың бір-біріне ықпалы үш түрлі болады.1. Ілгерінді ықпал  -  алдыңғы дыбыстың кейінгі дыбысты өзіне тәуелді етуі,игеруі.2.Кейінді ықпал-алдыңғы ықпалға қарама-қарсы, кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысты тәуелді етіп, игеруі.Мысалы,тарағы (тарақы) т.б.Тоғыспалы ықпал  -  көрші дыбыстардың ілгерілі-кейінді әсері.Мысалы,қаңғызыл(қан қызыл)т.б.  Диссимиляция  -  бір сөз ішінде артикуляциялық ұқсастығы жоқ екі немесе одан да көп дыбыстың келуі.	
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Дыбыс үндестігінің түрлері.
2.Дауыстылардың бір-бірімен өз ара үндесуі қалай аталады?
3.Дауыссыздардың бір-біріне ықпал етіп өзара үндесуі.
4. Аккомодация туралы қысқаша анықтама беру.
Әдебиеттер:
 1.Мырзабеков С, Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы, -А.,2006 
 2. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы,- А.,1992 
 3.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. -А.,1973.
 4. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыстау тіркесі.-А.,2002.
 5. Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.1975.
 6.Аханов К. Тіл білімінің негіздері.-А., 2002.
№10 Дәрістің тақырыбы: Қазақ орфоэпиясының жай-күйі.
Мақсаты: Орфоэпиялық дағдылардың қатысымдық әрекетте алатын орнын, маңызын ескере отырып, тіл дамытуда оқушылардың санасында фонетикалық дағдыларды қалыптастыруға, одан әрі дамыту мен жетілдіруге белгілі талаптар қоюды игерту.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Орфоэпиялық дағдылардың  тілімізде алатын орны.
2. Дұрыс сөйлеу нормасына қажетті  тілдік объектілердің терең меңгерілуі.
Орфоэпиялық дағдылардың қажеттілігі тек сөйлеумен шектелмейді. Егер тыңдаушының дұрыс қалыптасқан фонетикалық дағдылары болмаса, онда ол тыңдағаны мен естігенін дұрыс түсіне алмайды. 
Қазіргі фонетика сөздің дыбыстық жағын екіге топтап карастырады. Бірінші топта: 1) дыбыстар, 2) фонетикалық сөз, 3) буын, 4) сөйлем, 5) текст.Екінші жағынан: сөз екпіні, интонация, дауыс ырғақтарының элементтері, оған жататындар: сөздің сазы, сарындылығы (тонның жоғарылығы мен төмендігі), сөздің қаркыны (күштілігі мен әлсіздігі), темпі (жылдам және баяулық), сөздің тембрі (дыбыстық рең, сөздің эмоциональдық реңдері), екпін (буынға түсетін екпін, сөздің екпіні, сөйлемнің екпіні т.б.). Тілде адамдардың қарым-қатынас құралы ретінде бұл екеуі бірлікте қарастырылады. 
Дұрыс сөйлеу нормасы негізінен мына сияқты тілдік объектілерді терең меңгеруге байланысты болады: біріншіден, сөздерді дұрыс айтып, дұрыс сөйлеу үшін үндестік заңын, яғни біріккен сөзбен сөз тіркестерінің аралығындағы дыбыстардың бір-біріне тигізетін әсерін, ықпалын терең меңгеру керек. Мысалы, Көпжасар - Көбжасар, ала қарға - алағарға т.б. Екіншіден, дұрыс сөйлеу үшін сөз екпінін, буын түрлері мен тасымал заңдарын білудін маңызы зор. Үшіншіден, жеке сөздер мен сөз тіркестерін және сөйлемдерді берілетін ойына лайықты айту мен оқи білуді игеру қажет. Мысалы, Сәулені кешеден бері асыға күткен Нұрлан далаға жүгіріп шықты деген сөйлем екі түрлі паузамен айтылады. Нұрлан сезінен кейін дауыс кідірісі болады да, шыкты сөзінен кейін дауыс үзілісі болады. 
Өзін-өзі тексеру  сұрақтары:
1.Орфоэпиялық дағдылардың  тілімізде алатын орны.
 2. Дұрыс сөйлеу нормасына қажетті  тілдік объектілердңі терең меңгерілуі.
Әдебиеттер:
1.Ниеталиев К. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. -А., 1977.
2.Мырзабеков С, Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы, -А.,2006 
3. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы,- А.,1992 
4.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. -А.,1973.
5. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыстау тіркесі.-А.,2002.
6.Аханов К. Тіл білімінің негіздері.-А., 2002. 
7. Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.1975.

№11Дәрістің тақырыбы: Қазақ жазуы және орфографиясы.
Мақсаты: Орфография туралы түсінік,орфографияның ұстанымдары жайлы айта келіп, ХХ ғ. қазақ жазуы мен орфографиясына қатысты Ахмет Байтұрсыновтың сіңірген еңбегіне жан-жақты тоқталу.
1. Орфография туралы түсінік.
2. Орфографияның ұстанымдары.
  3.ХХ ғ. жазуы мен орфографиясына қатысты Ахмет Байтұрсыновтың еңбегі.
Орфография  -  жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихи қалыптасқан жүйесі.Ол жазба тілдің нормаларын қарастырады.Олар: Күрделі сөз түрлерінің жазылуы; халықаралық сөздердің жазылуы; сызықша арқылы жазылатын түрлері. Орфография жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихы қалыптасқан жүйе, біркелкі жазуды қамтамасыз ететін ережелер жүйесін жасайтын және зерттейтін тіл білімінің саласы.Орфография тілдің белгілі бір даму кезіндегі жазба тілдің нормаларын айқындайтын деуге болады.Ережелер жүйесі:1. дыбыстарды (фонемаларды) әріптермен беру, сөз және оның мағыналы бөлшектерін жазу, сөздерді бірге , бөлек және дефис арқылы жазу, бас әріпті пайдалану, тасымалдау сияқты мәселелерді қамтиды. (орфография ара-тұра <<дұрыс жазу>> деген синоним ретінде де қолданылады). Бұлардың әрқайсысы белгілі бір принциптерге негізделген ережелердің жиынтығынан тұрады.Морфологиялық принцип  -  сөздің морфологиялық құрамын ескеріп, морфемаларды (сөз және қосымша) құрамында болатын дыбыс алмасуларын елемей, бастапқы құрамын сақтап жазу. Фонетикалық принцип бойынша сөз айтылуындай жазылады, яғни әрбір әріп фонеманы емес, дыбысты білдіреді. Дәстүрлік пинцип - сөздің бір кезде жазылып, қалыптасқан, дәстүрге айналған түрінде сақтап, жазу. Бұған қаза тіліндегі хат, хабар, қаһар, жаһан сияқты сөздерде х, һ әріптерін пайдалануды жатқызуға болады. Дифференциялаушы принцип - дыбыстық құрамы бірдей сөздерді бір-бірімен орфографияның көмегімен айыру. Бұл принцип қазақ тіл білімінде ескерілмейді. Дұрысы, дәстүрлік пинцип бойынша хабар, хал, халық, хат, хан. Хош түрінде жазып жүргендеріміз, о баста тіліміздегі омонимдерді (қабар, қал, қалық, қат, қош) орфографиялық жақтан айырудың нәтижесі деп түсіну қажет. 
Қазақ тіліне қызмет ететін жазу таңбалары (графика, алфавит, әліпби) мен орфографиясы (емле) проблемасы ХІХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап баспасөз бетінде көтеріліп, әлеумет назарына іліне бастады. Араб графикасын реформалау идеясы бойынша нақты іске кіріскен ұлы ағартушы, қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов болды. Ғалым <<Жазу тәртібі>> деген көлемді мақала етіп <<Айқап>> журналының 1912 жылғы 4-5 сандарында жариялайды. Қазақ тілінің әліпбиін түзу үшін алдымен оның фонетикалық жүйесін талдап береді. Ғалым араб жазулы (таңбалы) қазақтың өз алфавитін (әліпбиін) жасап, ғылым-білім дүниесіне ұсынады. Жүйелілікпен түзілген бұл әліпбиін Ахмет Байтұрсынов тәртіпті жазу деп атаймыз деді: <<Тәртіпті жазу дегеніміз тілдегі бар дыбыстың бас-басына арналған белгісі (әрпі) бар болса>> деп анықтайды. Графика мен оқыту проблемаларын ғылыми-тәжірибелік негізде тұңғыш рет көтерген ұлы ағартушы, ғалым Ахмет Байтұрсынов болғаны белгілі. Ахмет Байтұрсынов енгізген <<Жазу тәртібі>> термині <<Қазақ жазба дүниесіне қажет алфавит>> деген ұғымды береді. 
А. Байтұрсыновтың өзі <<Қазақ жазуы>> деп, кейінгі зерттеушілер <<Қазақтың тұңғыш ұлттық жазуы>> деп аталған араб таңбалы жазуды ХХ ғасырдың алғашқы жартысынан бастап латынға ауыстыру науқаны басталды. Сөйтіп, нағыз ғылыми дәлелдермен орын алған үлкен тартыстан кейін 1929 жылы қазақ халқы сан ғасыр қолданып келген араб жазуынан жаңа жазу  -  латынға көшті. Қазақ мәдениеті үлкен таластармен қабылданған латын жазуының да <<қызығын>> көп көре алмады. Тағы да коммунистік империялық саясаттың тегеурінімен латын жазуы аласталып, кириллица − <<орыс жазуы>> қабылданды. 1940 жылдың соңынан басталған жаңа <<орыс жазуын>> қазақ мәдениеті: оқу-ағарту саласы, мерзімді баспасөз, баспалар ісі тегіс пайдалануға кірісті. 1957 жылы (әрине, ұзақ пікірсайыстардан кейін) ғана біршама жинақталып, түзетулер енгізіліп қазақ тілінің орфографиялық ережелерінің жаңа редакциясы қабылданды. Бұл ережелерге түзетулер мен толықтырулар енгізілген, жаңа редакциясы да 1983 ж. 25-августа Қазақ ССР Жоғарғы Совет Президумының Указымен бекітілді. Күні бүгінге дейін емле ережелерінің бұл соңғы редакциясы азын-аулақ түзетулермен қолданылып келеді. Осы ережелердің негізінде Қазақ тілінің үлкенді-кішілі бірнеше орфографиялық сөздіктері жарық көрді.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Орфография туралы түсінік. Орфографияның ұстанымдары.
  3.ХХ ғ. жазуы мен орфографиясына қатысты Ахмет Байтұрсыновтың еңбегі.
Әдебиеттер:
1.Дүйсебаев М. Қазақ әдеби тілі орфографиясының кейбір мәселелері. А.,  1973
2.Жолымбетов К. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. А., 1968.
3.Мырзабеков С, Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы, -А.,2006 
  4.Дүйсенбаев Р. <<Қазақ алфавиті туралы мәселеге, ДУГ, 1897, №10
5.Қазақ тілі жөніндегі революциядан бұрынғы зерттеулер. А.,1993, 18-20 3. 6.Әміржанова Н. Латын әліпбиі негізіндегі қазақ жазуының графикасы мен орфографиясы (1929-40жж.). канд. дисс. авторефераты. Алматы, 2010ж
№12 Дәрістің тақырыбы: Пунктуация мәселелері.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1. Пунктуация туралы түсінік.
2. Пунктуация мәселелері.
3.Тыныс белгілердің түрлері мен функциялары. 
	Жазба тіліміздің материалдык, элемент саналатын пунктуация  --  жазба тілдің 6ip белгісі. Жазба тіл кажеттіктен пайда болса, жазудыц шартты белгісі пунктуа - ция да жазумен байланысты шығып дамып келеді Жазусыз пунктуация жок. Пунктуациясыз жазу да сауатты, түсінікті болмайды. Қазақ тілінің пунктуациялық системасы мен негіздері орыс тілінің пунктуациялық үлгілерін басшылыққа алу арқылы қалыптасып келеді. Басқа түркі тілдері де негізінде орыс тілінің пунктуациялық ережелерін басшылыққа алады. Орыс пунктуациясының жалпы теориялық жағынан танылуы ертеден басталды. Тыныс белгілерін белгілі бір ережеге, негізге сүйеніп қоймаса, пунктуациялық сауаттылық саналы меңгерілмейді. Пунктуацияның осы бір мәселесіне онша көңіл бөлмегендіктен, мән берілмейтіндіктен көркем шығармаларда, газет-журналдарда және оқушылардың жазба жұмыстарында пунктуациялық сауатсыздық орфографиялық сауатсыздықтан әр уақыт асып түсіп отырады. 
	Хронологиялық жағынан  алғанда, қазақ тілінің  тыныс белгілері жөнінде жазылған алғашқы еңбектердің бірі- Ш. Сарыбаевтың  <<Сөйлемде үтірдің қойылатын орындары>> туралы шағын мақаласы.  Автор бұл мақаласында  оқушылар тыныс белгілерін дұрыс қоя білмейді, оның себебі қазақ тіліндегі интонациялық қалыптың бір ізбен өріс алып кете алмағандығынан деп көрсетеді.   Автордың тыныс белгілерін қоя білуде интонацияның  рольін бағалауы дұрыс. 
Ш. Сарыбаевтың екінші мақаласы - <<Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері арасында қойылуға тиісті сызықшаға>> арналған.  
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Пунктуация туралы түсінік.
2. Пунктуация мәселелері.
3.Тыныс белгілердің түрлері мен функциялары. 
Әдебиеттер:
1.АралбаеваЖ. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтср, Алматы, 1988.
2.Аханов К. Tiл білімінің негіздері.А., 1969,1993,2002.	
3.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., 1992.
4.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. А., 1973. 
5.Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.1975.
 
№13. Дәрістің тақырыбы: Сөздерді фонетикалық талдау тәртібі.
Мақсаты: Сөздерді фонетикалық талдау тәртібі жайлы толық мағлұмат беру.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1. Сөздерді фонетикалық туралы қысқаша түсінік.
2. Сөздерді фонетикалық талдаудың тәртібі.
	Сөздерді фонетикалық жағынан талдаудың тәртібі  --  оның (сөздің) құрамындағы дыбыстарды ажыратып, ерекшеліктерін көрсету, дыбыстардың дауыс (үн) қатысына карай, жасалу жолы мен орнына қарай түрлерін айқындау, сондай-ақ кейде сөз құрамында болып отыратын бір дыбыстың әсерінен екінші дыбыстың өзгеруін көрсету.Сөздерді фонетикалық жағынан талдау деген- оның (сөздің) құрамындағы сөздерді ажыратып, ерекшеліктерін көрсету, дыбыстардың дауыс(үн) қатысына қарай, жасалу жолы мен орнына қарай түрлерін айқындау, сондай-ақ кейде сөз құрамында болып отыратын бір дыбыстың әсерінен екінші дыбыстың өзгертуін көрсету. Оны дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстардың жіктелу кестесін және үндестік заңындағы ережелерін негізге ала отырып талдау қажет. 
Талдау реті:
  1.Айтылу, жасалу, жазылу жолдарына қарай: (жуан,жіңішке,аралас буынды сөздер)
  2.Сөзді буынға бөл,буындардың түрін ата.
  3.Тасымал.
  4.Екпін.
  5.Сөз құрамынан дауысты дыбыстарды тауып, оларды тілдің, жақтың, еріннің қатысына  қарай талда.  
6.Сөз құрамынан дауыссыз дыбыстарды тауып, оларды салдыр мен үннің, айтылу орнына, жасалу жолына қарай талда.
7.Сөз құрамындағы дыбыс пен әріп санын анықта. 
8.Сөзде үндестік заңына сәйкес құбылыс бар ма?Бар болса, түсіндір.
Мысалы, кітабым, әсемпаз сияқты сөздерді талдап көрейік:
К-дауыссыз, үн қатысына қарай қатаң, жасалу орнына қарай тіл ортасы, айтылуына қарай шұғыл дыбыс.
І-дауысты, жіңішке, қысаң, езулік дыбыс.
Т-дауыссыз, қатаң, тіс, шұғыл дыбыс.
А- дауысты, жуан, ашық, езулік дыбыс.
Б- дауссыз, ұяң, ерін, шұғыл дыбыс.
Ы- дауысты, жуан, қысаң, езулік дыбыс.
М- дауыссыз, үнді (сонор), мұрын жолды дыбыс.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Сөздерді фонетикалық туралы қысқаша түсінік.
2. Сөздерді фонетикалық талдаудың тәртібі.
Әдебиеттер:
1.АралбаеваЖ. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтср, Алматы, 1988.
2.Аханов К. Tiл білімінің негіздері.А., 1969,1993,2002.	
3.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., 1992.
4.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. А., 1973. 
5.Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.1975.
 
№14Дәрістің тақырыбы: Транскрипция және транслитерация мәселелері. 
Мақсаты: Транскрипция және транслитерация мәселелері жайлы толық түсінік беру.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Жазбаша тіл  -  ауызша тілдің графикалық бейнесі.
2.Транскрипция қолданылатын орындары.
3.Транскрипция ұғымы. 
   Дыбыс пен оның таңбасы,сөздің жазылуы мен айтылуы үнемі  бір-біріне сәйкес келе бермейді.Бұлардың арасындағы осы сәйкессіздікті барынша азайтып,, дыбыстық тілді мүмкіндігінше дәл беру үшін лингвистикада арнайы жазу  -  транскрипция қолданылады.Транскрипция - бұл  әріптер немесе сөздердің дыбысталуын ерекше фонетикалық белгілер арқылы жүйелі түрде жазу, графикалық және орфографиялық нормаладың ескерілмей, айтылудың барлық ерекшеліктерін дәлірек көрсететін мәтіннің жазылуы.
Мүмкін транскрипция әркімге қызық емес шығар, дегенмен ол пайдалы екені
 күмәнсіз; транскрипцияны біле отырып, сіз бөгде адамның көмегінсіз белгісіз 
сөзді дұрыс оқи аласыз. Сабақ кезінде  сіз сөздің транскрипциясын  айналаңыздағы адамдардан қайталап сұрамай-ақ өзіңіз оқи аласыз,сонымен қатар сіз өзіңізге лексикалық материалды меңгеру процесін жеңілдетесіз.
Айтылуда әрқашан әртүрлі ерекшеліктер болатындықтан, бастапқы кезеңде оқылуда қателіктер болады. Сәл кейінірек, керек жағдайда сіз өзіңіз сөздердің транскрипциясын жаза аласыз.
 Транскрипция оқу ережесімен тікелей байланысты, өйткені ағылшын тілінде сөздердің жазылуы мен оқылуы сәйкес келмейді.
Фонетикалық транскрипция дегеніміз бұл әр дыбысқа белгілі бір таңба сәйкес 
келетін дыбыстың графикалық белгіленуінің шартты жүйесі.
Сол сияқты фонетикалық транскрипцияның көмегімен дыбыстың ұзақтығын және екіпіннің орнын көрсетуге болады.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар: 
1.Жазбаша тіл  -  ауызша тілдің графикалық бейнесі.
2.Транскрипция қолданылатын орындары.
3.Транскрипция ұғымы. 
	 Әдебиеттер:
1.АралбаеваЖ. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтср, Алматы, 1988.
2.Аханов К. Tiл білімінің негіздері.А., 1969,1993,2002.	
3.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., 1992.
4.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. А., 1973. 
5.Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.1975
 
 №15 Дәрістің тақырыбы: <<Қазіргі қазақ тілі фонетикасы>> саласында еңбек еткен ғалымдардың еңбектеріне шолу.
Мақсаты: 
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.<<Қазіргі қазақ тілі фонетикасы>> саласының зерттелуі туралы.
2. <<Қазіргі қазақ тілі фонетикасы>> саласында еңбек еткен ғалымдардың еңбектері
Қазақ тілінің дыбыс жүйесі жөнінде алғашқы мәліметті  Н.И. Ильминскийдің 1860 жылы Қазан қаласында шыққан <<Материалы к изучению киргизского наречия>> (<<Ученые записки Казанского университета>>) деген еңбегінен кездестіре аламыз. Одан соң М.Терентьев жазған <<Гармматикада>> [1] қазақ фонетикасы жөнінен айтарлықтай жаңалық байқалмайды. Онда кейбір дыбыстардың айтылуы мен комбинаторлық түрде алмасуы жайында азын-аулақ мәлімет береді.Түркі тілдерінің фонетика мәселесін зерттеу жайында В.В. Радловтың сіңірген еңбегі аса зор. П.М. Мелиоранский екі бөлімнен құралатын қазақ тілінің грамматикасын жазып, оның алғашқы бөлімін фоне - тика мен морфология мәселесіне арнаған болатын. Октябрь революциясына дейін казақ тілі жайында жазылған еңбектерден - В. Катаринскийдің. <<Грамматика кир - гизского языка>> (Фонетика, этимология и синтаксис. Орен - бург, 1897), И. Лаптевтың <<Материалы по казах-киргизско - му языку>> (Москва, 1900) және Н. Созонтовтың <<Записки по грамматике киргизского языка>> (Ташкент, 1912) деген кітаптарын атап өтуге болар еді.
Аталған еңбектердің фонети - ка тарауында айтарлықтай жаңалық жоқ, көбіне, бұрынғы айтылған мәселелерді қайталап отырады. 
Г. В. Архангельский жазған <<Грамматикада>> қазақ тілі дыбыстарының жіктелуі, дыбыстардың өз ара алмасуы, кейде дыбыстардың сөзде айтылмай түсіп қалуы (редукциясы), үндестік заң мен екпін мәселесі қысқаша түрде сөз болады.Қазақ тілі фонетикасының ғылыми негізі А.Байтұрсынов еңбектерінде ойып орын алады. Қазақ фонетика мәселелерін арнаулы жүйеге салып зерт - теу кезеңі проф. Құдайберген Жұбановтан басталады. Проф. Қ. Жұбанов қазақ лингвистикасының ірге тасын қалаушылардың бірі болды. Ол қазақ фонетикасының бір топ мәселелері (атап айтқанда  --  тіл дыбыстарының фонологиясы мен жіктелуі, дыбыстардың өзгеру құбылысы, үндестік заң, сөздің буын құрылысы және акцентуация саласы) жөнінде зерттеу жүргізіп, олар туралы белгілі шешімге келеді.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері.
2. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттелу жайы.
3. <<Қазіргі қазақ тілі фонетикасы>> саласында еңбек еткен ғалымдардың еңбектері.
        Әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің  негіздері.- А.,1973,1977,1993, 2002
2.Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі.- А.,1962
3.Байтұрсынов А. Шығармалары. Үшінші бөлім.  - А., 1989
4.Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. -А., 1975.

№1  Тәжірибелік сабақтың тақырыбы: <<Қазіргі қазақ тілі фонетикасы>> пәнінің зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері,салалары, зерттелу жайы.
 Мақсаты: Қазіргі қазақ тілі курсының объектісі мен міндеті, көлемі мен жіктелетін салалары жайында мағлұмат беру. 
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттеу нысаны, мақсаты мен 	міндеттері.
2. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы фонетикасының салалары.
3. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттелу жайы.
1.Фонетика- гректің фоне деген сөзі негізінде қолданысқа еніп қалыптасқан. Фонеманың мағынасы  -  дыбыс, үн, дауыс. Фонетика  -  тіл ғылымының, тілдердің дыбыстық жүйесін зерттейтін саласы. Ол тіл дыбыстарын, олардың құрамын, тілдегі дыбыстардың өзгеру заңдылықтарын зерттейді. 
2. Фонетика ғылым ретінде жалпы фонетика және жеке фонетика (нақтылы тілдің фонетикасы) болып бөлінеді.
 <<Жалпы фонетика тіл дыбыстарының тіл жүйесінде өмір сүру жағдайларын зерттеуден басқа, ол бірінші жағынан, фонетикалық құбылыстардың бір-бірімен байланыстарын және екінші жағынан тіл дыбыстарының динамикасын зерттейді.>>
Жеке фонетика белгілі бір тілдің дыбыстық құрамын, ондағы дыбыс заңдарын зерттейді. Ол зерттеудің мақсатына қарай сипаттама (синхрониялық, статикалық) фонетика және тарихи (диахрониялық) фонетика болып бөлінеді.
Сипаттамалы фонетика тілдің өмір сүріп тұрған дәуіріндегі дыбыстық құрамын қарастырады. Тарихи фонетика белгілі бір тілдің даму тарихының әр түрлі дәуірлерінде оның дыбыстық құрамының өзгеруін айқындауды мақсат етеді.
Қазақ тілінің дыбыс жүйесі жөнінде алғашқы мәліметті  Н.И. Ильминскийдің 1860 жылы Қазан қаласында шыққан <<Материалы к изучению киргизского наречия>> (<<Ученые записки Казанского университета>>) деген еңбегінен кездестіре аламыз. Түркі тілдерінің фонетика мәселесін зерттеу жайында В.В. Радловтың сіңірген еңбегі аса зор. П.М. Мелиоранский екі бөлімнен құралатын қазақ тілінің грамматикасын жазып, оның алғашқы бөлімін фоне - тика мен морфология мәселесіне арнаған болатын. Октябрь революциясына дейін казақ тілі жайында жазылған еңбектерден - В. Катаринскийдің. <<Грамматика кир - гизского языка>> (Фонетика, этимология и синтаксис. Орен - бург, 1897), И. Лаптевтың <<Материалы по казах-киргизско - му языку>> (Москва, 1900) деген кітаптарын атап өтуге болар еді. Қазақ тілі фонетикасының ғылыми негізі А.Байтұрсынов еңбектерінде ойып орын алады. Қазақ фонетика мәселелерін арнаулы жүйеге салып зерт - теу кезеңі проф. Құдайберген Жұбановтан басталады. Проф. Қ. Жұбанов қазақ лингвистикасының ірге тасын қалаушылардың бірі болды. Ол қазақ фонетикасының бір топ мәселелері (атап айтқанда  --  тіл дыбыстарының фонологиясы мен жіктелуі, дыбыстардың өзгеру құбылысы, үндестік заң, сөздің буын құрылысы және акцентуация саласы) жөнінде зерттеу жүргізіп, олар туралы белгілі шешімге келеді.
        Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері.
2. Фонетика  қандай  салалардан тұрады?
3. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы пәнінің зерттелу жайы.
          Әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің  негіздері.- А.,1973,1977,1993, 2002
2.Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі.- А.,1962
3.Байтұрсынов А. Шығармалары. Үшінші бөлім.  - А., 1989
4.Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. 				-А., 1975.

№2 Тәжірибелік сабақтың тақырыбы: Дыбыс, әріп, фонема. Фонема туралы түсінік,  	көзқарастар. 
Мақсаты: Қазақ  тіл  біліміндегі дыбыс, әріп, фонема  туралы түсінік, көзқарастарға тоқталу. Фонемалардың негізгі функциясы, қызметі жайлы мағлұмат беру. Фонема , аллофон дегеніміз не ,- деген сұрақтар төңірегінде әңгімелеу.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Дыбыс, әріп, фонемалар туралы түсінік.
2.Фонема туралы түсінік, көзқарастар. 
3.Фонема туралы ілімнің алғаш негізін салушылар.
Сөздің айтылуы бар да, жазылуы бар. Әдетте мынадай көзқарас кездеседі: шын тіл-жазылған тіл, яғни сөзді қатесіз жазу, жазылуындай етіп оқу. 
  Дұрысы, жазудан гөрі айту әлдеқайда маңызды. Басқаны айтпағанда, әрбір адам алдымен сөйлеуді үйренеді де, содан соң жазуға көшеді.  Олай болатыны, сөздің өмір сүру формасы- дыбыс. Әріп-сол дыбысқа берілген шартты таңба. Бір ғана дыбысты әр түрлі (мәселен, д, d, т.б.) өрнектей беруге болады.
    Фонема (гр.phonema-дыбыс)- сөздер мен морфемаларды құрастырып, оларды бір-бірінен мағына және форма жағынан айыруға септігі бар тілдің тілдің ең кішкене функциялық бөлшегі. Тілде, әдетте, біз ойлағаннан әлдеқайда көп әртүрлі дыбыстар бар, олар әрбір жеке тілде сөздердің мағыналары мен формаларын ажырата алатындай санаулы ғана дыбыстар типіне топтастырылады. Мәселен, ат, ет, от, өт деген сөздерде біздің түсінігімізше бір-ақ <<т>> дыбысы бар.
   Шынтуайтқа келгенде, дауысты дыбыстардың әсерімен  ол бірде жуан(ат, от), бірде жіңішке(ет, өт), бірде еріндік(от,өт), бірде езулік(ат, ет) болып, әртүрлі реңмен айтылады да, қызметіне қарай бір-ақ фонема деп танылады. Бір дыбыстың айтылуындағы мұндай ауытқу, рең тіл білімінде аллофон(гр.allos-басқа)деп аталады. Сондықтан сөз дыбыстан емес, фонемедан құралады десе де болады.
    Фонема, сондай-ақ морфема туралы ілімнің алғаш(1870) негізін салған-орыс және поляк тілін зерттеуші И.А.Бодуэн де Куртенэ. Фонеманың көршілес келген әр түрлі фонемалардың тигізген әсеріне пайда болған реңкі  к о м б и н а т о р л ы  р е ң к деп аталады. Фонема туралы ілім орыс  лингвистикасында өткен ғасырдын жетпісінші жылдарында пайда болған. Фонема теориясының алғаш негізін қалаған лингвист  -  орыс ғалымы Бодуэн де Куртенэ (1845-1929). Оның фонема туралы ілімін ары қарай дамытқан оның шәкірті акад. Л.В. Щерба болды. Л.В. Щерба сөздер және формаларды  ажырататын реңкі фонема деп атайды. 
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Әріп пен дыбыстың қандай айырмашылығы бар?  Олардың өзара қарым-қатынасы жайлы не айтуға болады?
2.Фонема дегеніміз не?
3.Фонема туралы ілімнің негізін  салушы кім?
4.Фонеманың  көршілес келген әр түрлі фонемалардың тигізген әсеріне пайда болған реңкі  қалай аталады?
Әдебиеттер:
1.С.Мырзабеков. Қазақ тілі фонетикасы.- А.,2004.
2.Х. Досмұхамедов. Аламан.  - А., 1994.
3.Аханов К. Тіл білімінің  негіздері. -А.,1973,1977,1993, 2002.
4.Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі.- А.,1962.
5.Байтұрсынов А. Шығармалары. Үшінші бөлім. -А., 1989.
6.Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А., 1975.

№3 Тәжірибелік сабақтың тақырыбы: Сөйлеу дыбыстарын қарастырудың үш аспектісі. 
Мақсаты: Сөйлеу дыбыстарын қарастырудың үш аспектісі жайлы жан-жақты түсінік беру. 
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1. Анатомия  -  физиологиялық аспект дегеніміз не?
2.Акустикалық аспект дегеніміз не?
3. Лингвистикалық аспект дегеніміз не?
Анатомия  -  физиологиялық аспект.Адамның тілі  -  ең алдымен биологиялық құбылыс, яғни ол  -  дыбыстау органдарының, оны басқарып отырңан орталық нерв жүйесінің қызметінің нәтижесі. Тіл дыбыстары және олардың жасалуын түсіну үшін, дыбыстау мүшелерінің әрқайсысының қызметін білу керек. Дыбысты жасауға қатысатын мүшелер: өкпе, кеңірдек, дауыс шымылдығы, көмей, ауыз қуысы, тамақ қуысы, мұрын қуысы, тіл, кішкене тіл т.б. Бұларды сөйлеу аппараты деп те атайды.Дыбыстау өкпедегі ауаның сыртқа шығу кезінде ауа жолына орналақан дыбыстау мүшелерінің белілі бір тәртіппен атқаратын қызметіне, яғни қимыл  -  әрекетіне негізделген.Дыбыстау мүшелері актив және пассив болып екіге бөлінеді. Актив мүшелер  дыбыстау кезінде қимыл, қозгалыс жасайды. Олар: тіл,ерін, жұмсақ таңдай, бқбешік, дауыс шымылдығы т.т. Бұлардың ішінде тілдің орны ерекше.Дыбыстау мүшелерінің ішінде әсіресе дауыс шымылдығы (желбезек сияқты) жиырылып, келіп тұрады. Керілген кезде (ауаның әсерінен) дірілдейді де, одан үн пайда болады. Оны тіл білімінде дауыс немесе тон деп атайды. Дауысты дыбыстар, аты айтып тұрғандай, осы дауыстан (тоннан) жасалады. Ал дауыссыздарда тонның дәрежесі әр түрлі: үнділерде  -  көбірек, ұяңдарда  -  азырақ болады да, ал қатаңдарда, мүлдеи болмайды.оның есесіне қатаңдар салдырдан жасалады.Салдыр фонациялық ауаның ауыз қуысыеда тосқауылға ұшырауынан пайда болады.
Акустикалық аспект.Тіл дыбыстары да табиғаттағы басқа дыбыстар сияқты физикалық құбылысқа жатады. Дыбыс атаулы бір  -  бірінен ырғағы, күші, әуені, созылыңқылығы жағынан ерекшеленеді. Лингвистикалық аспект. Қарым  -  қатынас құралы тіл тек дыбыстар арқылы ғана өмір сүреді. Сондықтан тіл дыбыстарын тек акустикалық, физиологиялық, қүбылытар ретінде қарау жеткіліксіз. Ең бастысы, осы дыбыстардың адамдардың қатынас құралы тілдің қызметін қамтамасыз етудегі лингвитикалық мәнінде деп қарау керек. Осыдан дыбыстарды қарастырудың лингвистикалық аспекті келіп шығады.  Мұны фонология деп атайды. Алғашқы екеуін осы лингвистикалық аспектінін табиғатын дұрыс танып, білуге көмектесетін жолдар түрінде қараса да болады.
Қысқасы, лингвистикалық аспект дыбыстарға фонема тұрғысынан, фонемалардың қызметі тұрғысынан қарайды.
 	Өзін  -  өзі тексеру сұрақтары:
1.Дыбысты қарастырудың қанадай аспектілері бар?
2.Анатомиялық  -  физиологиялық аспектіге қандай анықтама бересің?
3.Акустикалық  және лингвистикалық аспектінің сипаттамалары.
4.Тембр деген не?
5.Сөйлеу аппаратына нелер жатады?
Әдебиеттер:
1.С.Мырзабеков. Қазақ тілі фонетикасы.  - А.,2004.
2.К. Аханов. Тіл білімінің негізері.  - А., 1997.
3.Х. Досмұхамедов. Аламан.  - А.,1994.
4.Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
5.Байтұрсынов А. Шығармалары. Үшінші бөлім.  - А., 1989.
6. Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.-А., 1975.

№4 Тәжірибелік сабақтың тақырыбы: Фонемаларды топтастырудың  ұстанымдары.Дауысты және дауыссыз фонемалар.
Мақсаты: Фонемаларды топтастырудың  ұстанымдары туралы ұғым беру.                                         Дауысты, дауыссыз фонемалардың топтастырылуына тоқталу.
 Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Фонемаларды топтастырудың  ұстанымдары.
2. Дауысты  фонемалардың топтастырылуы.
3.Дауыссыз фонемалардың топтастырылуы.
Тілдің барлығында да тіл дыбыстарды екі топқа бөледі .Дауыстылар мен дауыссыздар. Қандай бір тілде болсын, дауысты дыбыстарға қарағанда, дауыссыз дыбыстар көп. Дауыстылармен салыстырғанда, дауыссыздардың классификациясы әлдеқайда күрделі. Дауыссыздардың кейбіреулері дауыстың қатысуымен жасалса, қайсыбіреулері дауыстың қатысуынсыз жасалады. Осыған орай, дауыссыздар екі топқа бөлінеді: оның бірі  -  қатаң дауыссыздар, екіншісі  -  ұяң дауыссыздар. Қатаң дауыссыздар деп дауыстың қатысынсыз жасалған дауыссыздарды айтамыз да, ұяң дауыссыздар деп дауыстың қатысуымен жасалған дауыссыздарды айтамыз.
Дауыссыздар жұмсақ таңдайдың қалпына қарай ауыз жолды және мұрын жолды дауыссыздар болып екі топқа бөлінеді. Артикуляциялық жолына қарай салдыр дауыссыздар(қатаңдар мен ұяңдар) шұғыл дауыссыздар және ызың дауыссыздар болып екі топқа бөлінеді.
Тіл  -  тілде ызың дауыссыздар мен шұғыл дауыссыздардың ерекшеліктерін бірдей қамтыған дауыссыз дыбыстар да кездеседі. Мұндай дауыссыздар аффрикат дыбыстар деп аталады. Тіл  білімінде дауыссыз дыбыстар жүйесі консонантизм деп те аталады.Дауыстылар сөйлеу мүшелерінің негізгі үш түрінің қатысы мен қалпына қарап, атап айтқанда, 1) тілдің қалпына; 2) еріннің қатысына; 3) жақтың ашылу қалпына қарай топтастырылады. 
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Тіл  білімінде дауыссыз дыбыстар жүйесі қалай аталады?
2.Фонетика  қандай  салалардан тұрады?
3. Тіл білімінің арнаулы бір саласы?
Әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің  негіздері. -А.,1973,1977,1993, 2002
2.Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі.- А.,1962
3.Байтұрсынов А. Шығармалары. Үшінші бөлім.  - А., 1989
4. Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.,1975.
5.Жүнісбеков Ә. Акустика-артикуляционного характеристики гласных казахского языка. Фонетика казахского ызыка. І-часть. А., 1969. 160 б. 
        6.Жунісбеков Ә.Гласные казахского языка. А., 1972. 92 б.

№5 Тәжірибелік сабақтың тақырыбы:  Буын.Буынның жасалуы, түрлері.Буын және тасымал.
Мақсаты: Фонетика аясында қаралатын буын, буынның жасалуы,буын 	және тасымал  жайлы кеңінен мағлұмат беру. Қазіргі қазақ  тіліндегі 	буындардың  дыбыстық құрамы, буынның түрлері туралы жан-жақты 	мәлімет беру.
  Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
* Буын және оның түрлері.
* Буынның жасалуы.
* Буын және тасымал 	мәселелері. 	
	Буын болу үшін оның құрамында дауысты дыбыс болуға тиіс және оның саны біреуден артық болмауға тиіс. Сонда сөздің құрамында қанша дауысты фонема болса, сонша буын болады деген сөз.
 Буында мағына болмайды. Кейбір сөздердің әрбір буыны лексикалық немесе грамматикалық мағынасы бар бөлшектерге тура келіп қалады.
Тіліміздегі байырғы сөздер бірыңғай не жуан буынды, не жіңішке буынды болып келеді. Мұның өзі тілдің үнемді қызметіне негізделеді. Егер тілімізде аралас буынды сөздер кездесетін болса, ондаолар кірме сөз болғаны.
Тіліміздегі байырғы сөздер, сондай-ақ, буындарда екі дауыссыздан басталмайды. Орыс тілінен енген біраз сөздің біздің тілімізде жазылуы соның айғағы.: бөрене, жеребе, кереует, кінәз, үстел. Сондай-ақ тіліміздегі байырғы сөздердің соңында екіден артық дауыссыз тұра алмайды. Оның өзінде негізінен еліктеуіш сөздер.
Қазақ тілінде басқы буын ғана дауыстыдан басталуы мүмкін, қалған жағдайда  буындар дауыстыдан басталмайды.
Қазіргі қазақ  тіліндегі буындар дыбыстық құрамы жағынан мынадай болып келеді.
Бір дыбысты: а- та, а- па, і- ні, а- ла, о- қы, а,ә,е,о, о- тыр.Бір дыбысты буындар тек дауысты болады да, жеке сөз түрінде, не сөз басындда ғана кездеседі;
 Екі дыбысты: ба- ла, қа- ла- да, та- за -ла;
Үш дыбысты: бас, бет, сөз, көз, өрт;
Төрт дыбысты: қант, төрт, былқ, жалт
 Бес дыбысты: пункт, спорт,текст, скетч, старт;
 Алты дыбысты: спектр, спринт.
Буынның түрлері:
Ашық буын- жеке дауыстыдан тұратын немесе  дауыссыздан басталып дауыстыға бітетін буын.
 Тұйық буын  -  соңы дауыссызға аяқталатын буын.
  Өзін -  өзі тексеру сұрақтары:
1.Буынның жалпы сипаттамасы мен өзіндік қасиеттері;
2. Буынның түрлері, олардың қасиеттері мен дыбыстық құрамы;
3.Сөздердің буын құрамы;
4.Тіліміздегі сөздер құрамындағы буынның түрлеріне қарай бөлінуі;
Әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің  негіздері.- А.,1973,1977,1993, 2002
2.Байтұрсынов А. Шығармалары. Үшінші бөлім.  - А. 1989
3. Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.  - А., 1975.

№6  Тәжірибелік сабақтың тақырыбы: Екпін туралы түсінік. Екпіннің түрлері. 
 Мақсаты: Екпін (акцентуация). Оның басты түрлері: ой екпіні және инверсия, көңіл-күй екпіні, сөз екпіні және олардың бір-бірінен айырмашылығы.  Сөз екпіні оның  түрлері. қазақтың төл сөздері мен халықаралық сөздердегі негізгі және квантитатив сөз екпіндері.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Екпін (акцентуация). 
2.Оның басты түрлері: ой екпіні және инверсия, көңіл-күй екпіні, сөз екпіні және т.б.олардың бір-бірінен айырмашылығы.  
3.Екпіннің басқа тілдердегі атқарған орны.
4.Екпінге қатысты Н.А. Басқақов пен А.Н.Коноковтың пікірі.
       Сөз ішінде бір буынның күшті айтылуын екпін дейміз. Екпін арнаулы бір буынға байланбай, ыңғайына қарай әр басқа буынға түсе беретін болса, ондай екпін жылжымалы екпін деп аталады. Мысалы, орыс тіліндегі екпін  -  жылжымалы екпін.Екпін белгілі бір буынға телініп тұрақталса, ондай екпін тұрақты екпін деп аталады. Түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде, екпін көбінесе сөздің соңғы буынына түседі. Бірде екпін сөздің семантикалық жігін ажыратса, бірде грамматикалық жігін ажыратып тұрады. (Мысалы, орыс тілінде замок (қорған)  -  замок  (құлып), мука  (азап) - мука (ұн) деген сөздер мағыналары жағынан бір-бірінен екпіннің қай буынға түсуіне қарай ажыратылады. Тіл-тілде сөз екпінінен басқа фразалық екпін де болады. Кейбір сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің әрқайсысы өз алдына дербес екпінмен дараланбай, айтылу жағынан жігі жымдасып, бір ғана екпінге ие болды. Мұндай сөз тіркестеріндегі екпін фразалық екпін деп аталады. Акцентуациялық жақтан жігі ажырамай, бір ғана екпінмен айтылып, ритмикалық бір бүтін топ құрған сөз тіркесінің құрамындағы екпін түспеген сөз екпінді өз бойына тартқан сөздің алдында тұрса, проклитика деп аталады да, соңында тұрса энклитика деп аталады. Жөн-жосық, кем-кетік, көл-көсір, мал-мүлік тәрізді қос сөздер мен ән салу, қол қою тәрізді сөз тіркестерінің әрқайсысының алдыңғы сыңарлары дербес екпінге ие бола алмай, проклитикаға айналып тұр. Тіл  -  тілде энклитикаға айналатындар көбінесе  көмекші сөздер. Мысалы, сен ғана, үйге дейін, алыс па, жақын ба, айта ғой тәрізді тіркестердің құрамындағы ғана, дейін, па, ба, ғой деген шылау сөздер өз алдына дербес екпінге ие бола алмай, энклитикаға айналған. Сөйлемдегі айрықша назар аударылып айтылған сөзде ой екпіні болады да, ол сөз басқа сөздерге қарағанда, ерекше әуенмен айтылады. Мұндай екпін логикалық екпін деп аталады.
 Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Екпін (акцентуация). Оның басты түрлері: ой екпіні және инверсия, көңіл-күй екпіні, сөз екпіні және т.б.олардың бір-бірінен айырмашылығы.  
2.Екпіннің басқа тілдердегі атқарған орны.
3.Сөз екпіні оның  түрлері. 
Әдебиеттер:
1.Кеңесбаев I., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика).- А., 1962.
2.Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы. -А., 1986,1986,1993.
3.Байтұрсынов А. Тіл тағлымы.- А., 1992.
4.Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі.  - А.,1999.

№7. Тәжірибелік сабақтың тақырыбы: Дыбыстардың алмасуы. Комбинаторлық немесе позициялық өзгерістер мен спонтандық өзгерістер.
Мақсаты:Дыбыс өзгерістерінің басты түрлері:(игерулі, шектік, игерусіз)жайлы айта келіп, олардың өзіндік ерекшеліктеріне тоқталу.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Дыбыс өзгерістерінің басты түрлері: игерулі, шектік, игерусіз.
2. Игерулі өзгерістердің қазақ тілінде  жиі кездеспейтін түрлері.
3. Дыбыс өзгерістерінің басты түрлерінің өзіндік ерекшеліктері.
Белгілі бір тілдің дамуының әр түрлі кезеңдерінде немесе туыс тілдердің арасында дыбыстардың тұрақты сәйкестілігі фонетикалық заңдар деп аталады. Комбинаторлық өзгерістер тек қана сөз ішіндегі, сөз аралығындағы, сөздің мағыналы бөлшектерінің арасындағы іргелес тұрған немесе бір-бірінен алшақтап тұрған бір фонеманың екінші фонемаға ілгерінді,кейінді, кейде тоғыса келіп, тигізетін әсерінен болады. Позициялық өзгерістер белгілі бір сөздің шенінде болатын өзгерістер.Оған протеза,эпентеза,элизия т.б. жатады. Ал спонтандық өзгерістер кейбір сөздердің дыбыстық құрамы ешқандай өзгеріске ұшырамай-ақ бірнеше түргі ауысуы мүмкін.Мысалы,мысық-мышық,секер-шекр т.б. Тіл тарихын жете білу үшін фонетикалық сәйкестілікпен бірге сөздердің семантикалық жақтан өзгеру, даму заңдылықтарын да есепке алу қажет. Лингвистикалық зерттеулерде фонетикалық заңдар мен семантикалық заңдарды ұштастыра білу  -  тіл тарихын, оның даму жолдарын танып білудің кілті. 
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Игерулі, шектік, игерусіз өзгерістер туралы түсінік.
2.Игерулі өзгерістердің қазақ тілінде  жиі кездеспейтін түрлері. 
3. Комбинаторлық немесе позициялық өзгерістер мен спонтандық өзгерістер туралы.
	Әдебиеттер:
1.Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы.-А., 2000, 2004.
2.Аралбаев Ж. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер.- А., 1988.
3.Қазақ граматикасы.- А., 2002.
4.Мырзабектен С. Қазақ тілі фонетикасы.-А.,2004.
5.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. -А.,1973.
6. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыстау тіркесі.-А.,2002.
7.Аханов К. Тіл білімінің негіздері.-А., 20 
№8. Тәжірибелік сабақтың тақырыбы: Үндестік заңы. Сингармонизм заңы.Тіл үндестігі.Ерін үндестігі. 
Мақсаты: Түркологияда ертелі  -  кеш айтылып келе жатқан ұлы заң сингорманизм мәселесіне ерекше назар аударту, айтылған пікірлерді сипаттап қорытынды шығару, қазақ тіліндегі және өзге тілдердегі сингармонизм заңына шолу жасау. 
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1. Үндестік заңы туралы түсінік.
2. Сингармонизмнің тіл үндестігі мен ерін үндестігі атты түрлері. 
3. Ерін үндестігі жайлы көзқарастар.
3.Өзге тілдердегі сингармонизм заңының өзіндік ерекшеліктері.
	Сингармонизм (грек. Sun  -  бірге және harmonia  -  байланыс, үндесу)  -  түркі тілдеріне тән аса күшті заң. Осы уақытқа дейін сингармонизм дауысты дыбыстардың үндесуі немесе буын үндестігі делініп келді: <<түбірдегі дауысты жуан болуына қарай оған тікелей көршілес қосымшадағы дауысты да тиісінше жуан болуы алдындағы өзімен тетелес қосымшамен байланысты; біртіндеп, сатылып барып бір буын екінші буынды ілестірумен барабар, сөздегі барлық буындарға арқау дауыстысы>>. Яғни қосымшадағы дауыстының сипаты түбірдегі дауыстыға байланысты, бірімен бірі үндесіп тұрады. 
Сингармонизм түрлері. Түркі тілдеріндегі байырғы сөздерде сингармонизм екі түрде ұшырасады.1) Дауысты дыбыстар тілдің қатысы жағынан және 2) еріннің қатысы жағынан бір бірімен үндесіп айтылады.
Лингвальдық сингармонизм. Тілдің қатысы жағынан сөз ішінде дауыстылар не бір өңкей жуан дауыстылар, не бір өңкей жіңішке дауыстылар болып үндеседі. Сөз құрамында соңғы буындардағы дауыстылар алдыңғы буындағы дауыстының әуеніне қарай ыңғайланып айтылады.Дауыстылардың бұлайша үндесуі лингвальдық сингармонизм деп аталады. Ерін үндестігі немесе лабиальдық сингармонизм. Бастапқы буындағы ерін дауыстының ыңғайына қарай, соңғы буындарда да ерін дауыстылардың келуі дауысты дыбыстардың ерін қатысы жағынан үндесуі нәтижесінде болады. Дауысты дыбыстардың үндесуінің бұл түрін ерін үндестігі немесе лабиальдық сингармонизм дейміз.
Дауыстылардың бір сөз көлемінде еріннің қызметі жағынан ыңғайласып, үйлесіп келуін ерін үндестігі дейді. Қазақ тілінде ерін үндестігі бар ма, бар болса, неше буынға жетеді дейтін мәселе әлі күнге толық шешімін таба алмай келеді.
Қазіргі қазақ тіліндегі ерін үндестігі жайында пікір айтушылар академик 
I.Кеңесбаевтың тұжырымын негізге алып жүр.
Өзін -  өзі тексеру сұрақтары:
1.Сингармонизм заңы туралы түсінік.
2. Сингармонизмнің тіл үндестігі мен ерін үндестігі атты түрлері. 
3. Ерін үндестігі жайлы көзқарастар.
4.Өзге тілдердегі сингармонизм заңының өзіндік ерекшеліктері.
Әдебиеттер:
1.Аханов К. Тіл білімінің  негіздері. - А.,1973,1977,1993, 2002
2.Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. -А.,1962
3.Байтұрсынов А. Шығармалары. Үшінші бөлім.  - А.,1989
4. Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.1975.

№9 Тәжірибелік сабақтың тақырыбы:Ықпалдың түрлері. Ассимиляция құбылысы.
 Мақсаты:Студенттерге дыбыстардың өзара үндесуі және ықпалдың түрлері туралы  айта келе, ассимиляция құбылысы жайлы түсінік беру. 
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Ықпалдың түрлері. 
2.Ассимиляция құбылысы туралы түсінік.
Әр тілдің фонетикасында өзіне тән заңдылықтары болады. Түркі тілінде (қазақ) ондай заңның ең маңыздысы-үндестік заңы. Морфемалардың бірыңғай жуан не жіңішке буынды болып және олардың аралығында қатар келген дыбыстардың біріне-бірі акустикалық-артикуляциялық жақтан бейімделіп, үйлесіп тұруын дыбыстардың үндесуі немесе үндестік заңы дейміз.
Үндестік заңы 2-ге бөлінеді: буын үндестігі, дыбыс үндестігі. Буын үндестігі сөз ішіндегі дауысты дыбыстардың бірыңғай жуан немесе бірыңғай жіңішке болып келуін айтады. мысалы: Әже, инелік. Ата, инабат, уақыт. Үндестік заңы 2-ге бөлінеді: буын үндестігі, дыбыс үндестігі. Дауыстылардың бір-бірімен өз ара үндесуі сингорманизм деп аталады да, дауыссыздардың бір-біріне ықпал етіп өз ара үндесуі ассимиляция деп аталады. Лингвистикалық кейбір әдебиеттерде сингармонизм де ассимиляцияның бір  түрі ретінде қарастырылады.Игеретін дыбыстың орын тәртібіне қарай қазақ тілінде дыбыстардың бір-біріне ықпалы үш түрлі болады.1. Ілгерінді ықпал  -  алдыңғы дыбыстың кейінгі дыбысты өзіне тәуелді етуі,игеруі.2.Кейінді ықпал-алдыңғы ықпалға қарама-қарсы, кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысты тәуелді етіп, игеруі.Мысалы,тарағы (тарақы) т.б.Тоғыспалы ықпал  -  көрші дыбыстардың ілгерілі-кейінді әсері.Мысалы,қаңғызыл(қан қызыл)т.б.  	
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Дыбыс үндестігінің түрлері.
2.Дауыстылардың бір-бірімен өз ара үндесуі қалай аталады?
3.Дауыссыздардың бір-біріне ықпал етіп өзара үндесуі.
Әдебиеттер:
 1.Мырзабеков С, Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы, -А.,2006 
 2. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы,- А.,1992 
 3.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. -А.,1973.
 4. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыстау тіркесі.-А.,2002.
 5. Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.1975.
 6.Аханов К. Тіл білімінің негіздері.-А., 2002.
№10. Тәжірибелік сабақтың тақырыбы: Фонетикалық басқа үдерістер.
Мақсаты: Фонетикалық басқа үдерістердің басты түрлері жайлы айта келіп, олар туралы жан-жақты мағлұмат беру.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1. Фонетикалық басқа үдерістер туралы.
2. Диэреза, эпентеза, протеза, эпитеза, апокопа, метатеза т.б. құбылыстар туралы.
Тілдегі фонетикалық құбылыстар және олардың өзгеруі мен дамуының белгілі бір заңдылықтары болады. Белгілі бір тілдің дамуының әр түрлі кезеңдерінде немесе туыс тілдердің арасында дыбыстардың тұрақты сәйкестілігі фонетикалық заңдар деп аталады. Түркі тілдерінде дауысты дыбыстардың не біркелкі жуан, не жіңішке болып келуі  -  ертеден бері өмір сүріп келе жатқан және әбден қалыптасқан фонетикалық заң. Фонетикалық басқа үдерістердің бірсыпырасы ассимиляция мен диссимиляцияға негізделеді.Оларға мыналар жатады:
Диэреза -  сөйлеу кезінде дыбыстар бір-біріне әсер етеді. Диэрезаның нәтижесінде дыбыстар түсіріліп айтылады , мысалы: <<честный  -  чесный>>, <<қалмады  -  қамады>>, т.б.
Метатеза  -  (грек.  Meafofhesis -  орын ауыстыру)  -  сөз ішіндегі дыбыстардың, не буындардың  өзара орын ауыстыруы.
Протеза (грек. Proflogis -  алдына қою)  - сөз басында қосымша дыбыстың пайда болуы. Мысалы: ырас  -  рас, ылай  -  лай.
Редукция (лат.  Reductio -  кейін шегіну, азаю, қысқару)  -  дыбыстың артикуляциялық және акустикалық сипатының өзгеруі.  Сандық редукция  - екпін болмауынан дыбыс ұзақтығының азаюы, сапалық редукция  -  сол  себептерден артикуляцияның өзгеруі. Мысалы: қат(ы)нас, дәр (і) гер, т.б. 
Элизия (лат. elisio  -  шығарап тастау) ілгері тұрған сөзде соңғы дыбыстың жоғалуы. Элизияға қарама-қарсы болатын үрдіс, яғни кейінгі сөздің басында тұратын дыбыстың жоғалуы  -  аферизис деп аталады.
Элизия редукциямен тығыз байланысты. Мысалы: орын- орны; ауызы  -  аузы.
Эпентеза (грек.epenthesis  -  қосынды)  - сөздегі қосымша дыбстың пайда болуы. Мысалы: кровать  -  кереует.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Фонетикалық басқа үдерістер туралы.
2. Диэреза, эпентеза, протеза, эпитеза, апокопа, метатеза т.б. құбылыстар туралы.
Әдебиеттер:
 1.Мырзабеков С, Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы, -А.,2006 
 2. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы,- А.,1992 
 3.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. -А.,1973.
 4. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыстау тіркесі.-А.,2002.
 5. Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.1975.
 6.Аханов К. Тіл білімінің негіздері.-А., 2002.
№11 Тәжірибелік сабақтың тақырыбы: Қазақ орфоэпиясының жай-күйі. 
Мақсаты: Орфоэпиялық дағдылардың қатысымдық әрекетте алатын орнын, маңызын ескере отырып, тіл дамытуда оқушылардың санасында фонетикалық дағдыларды қалыптастыруға, одан әрі дамыту мен жетілдіруге белгілі талаптар қоюды игерту.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Орфоэпиялық дағдылардың  тілімізде алатын орны.
2. Дұрыс сөйлеу нормасына қажетті  тілдік объектілердің терең меңгерілуі.
Орфоэпиялық дағдылардың қажеттілігі тек сөйлеумен шектелмейді. Егер тыңдаушының дұрыс қалыптасқан фонетикалық дағдылары болмаса, онда ол тыңдағаны мен естігенін дұрыс түсіне алмайды. 
Қазіргі фонетика сөздің дыбыстық жағын екіге топтап карастырады. Бірінші топта: 1) дыбыстар, 2) фонетикалық сөз, 3) буын, 4) сөйлем, 5) текст.Екінші жағынан: сөз екпіні, интонация, дауыс ырғақтарының элементтері, оған жататындар: сөздің сазы, сарындылығы (тонның жоғарылығы мен төмендігі), сөздің қаркыны (күштілігі мен әлсіздігі), темпі (жылдам және баяулық), сөздің тембрі (дыбыстық рең, сөздің эмоциональдық реңдері), екпін (буынға түсетін екпін, сөздің екпіні, сөйлемнің екпіні т.б.). Тілде адамдардың қарым-қатынас құралы ретінде бұл екеуі бірлікте қарастырылады. 
Дұрыс сөйлеу нормасы негізінен мына сияқты тілдік объектілерді терең меңгеруге байланысты болады: біріншіден, сөздерді дұрыс айтып, дұрыс сөйлеу үшін үндестік заңын, яғни біріккен сөзбен сөз тіркестерінің аралығындағы дыбыстардың бір-біріне тигізетін әсерін, ықпалын терең меңгеру керек. Мысалы, Көпжасар - Көбжасар, ала қарға - алағарға т.б. Екіншіден, дұрыс сөйлеу үшін сөз екпінін, буын түрлері мен тасымал заңдарын білудін маңызы зор. Үшіншіден, жеке сөздер мен сөз тіркестерін және сөйлемдерді берілетін ойына лайықты айту мен оқи білуді игеру қажет. 
Өзін-өзі тексеру  сұрақтары:
1.Орфоэпиялық дағдылардың  тілімізде алатын орны.
 2. Дұрыс сөйлеу нормасына қажетті  тілдік объектілердңі терең меңгерілуі.
Әдебиеттер:
1.Ниеталиев К. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. -А., 1977.
2.Мырзабеков С, Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы, -А.,2006 
3.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. -А.,1973.
4. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыстау тіркесі.-А.,2002.
5.Аханов К. Тіл білімінің негіздері.-А., 2002. 
6. Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.1975.

№12 Тәжірибелік сабақтың тақырыбы: Орфография және оның ұстанымдары. Қазақ жазуы мен орфографиясына қатысты А.Байтұрсыновтың еңбектері.
Мақсаты: Орфография туралы түсінік,орфографияның ұстанымдары жайлы айта келіп, ХХ ғ. қазақ жазуы мен орфографиясына қатысты Ахмет Байтұрсыновтың сіңірген еңбегіне жан-жақты тоқталу.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1. Орфография туралы түсінік.
2. Орфографияның ұстанымдары.
  3.ХХ ғ. жазуы мен орфографиясына қатысты Ахмет Байтұрсыновтың еңбегі.
Орфография  -  жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихи қалыптасқан жүйесі.Ол жазба тілдің нормаларын қарастырады. Орфография тілдің белгілі бір даму кезіндегі жазба тілдің нормаларын айқындайтын деуге болады.Бұлардың әрқайсысы белгілі бір принциптерге негізделген ережелердің жиынтығынан тұрады.Морфологиялық принцип  -  сөздің морфологиялық құрамын ескеріп, морфемаларды (сөз және қосымша) құрамында болатын дыбыс алмасуларын елемей, бастапқы құрамын сақтап жазу. Фонетикалық принцип бойынша сөз айтылуындай жазылады, яғни әрбір әріп фонеманы емес, дыбысты білдіреді. Дәстүрлік пинцип - сөздің бір кезде жазылып, қалыптасқан, дәстүрге айналған түрінде сақтап, жазу. Бұған қаза тіліндегі хат, хабар, қаһар, жаһан сияқты сөздерде х, һ әріптерін пайдалануды жатқызуға болады. Дифференциялаушы принцип - дыбыстық құрамы бірдей сөздерді бір-бірімен орфографияның көмегімен айыру. Бұл принцип қазақ тіл білімінде ескерілмейді. Дұрысы, дәстүрлік пинцип бойынша хабар, хал, халық, хат, хан. 
Ахмет Байтұрсынов <<Жазу тәртібі>> деген көлемді мақала етіп <<Айқап>> журналының 1912 жылғы 4-5 сандарында жариялайды. Қазақ тілінің әліпбиін түзу үшін алдымен оның фонетикалық жүйесін талдап береді. Графика мен оқыту проблемаларын ғылыми-тәжірибелік негізде тұңғыш рет көтерген ұлы ағартушы, ғалым Ахмет Байтұрсынов болғаны белгілі. 1929 жылы қазақ халқы сан ғасыр қолданып келген араб жазуынан жаңа жазу  -  латынға көшті. Қазақ мәдениеті үлкен таластармен қабылданған латын жазуының да <<қызығын>> көп көре алмады. Тағы да коммунистік империялық саясаттың тегеурінімен латын жазуы аласталып, кириллица − <<орыс жазуы>> қабылданды. 1940 жылдың соңынан басталған жаңа <<орыс жазуын>> қазақ мәдениеті: оқу-ағарту саласы, мерзімді баспасөз, баспалар ісі тегіс пайдалануға кірісті. 1957 жылы (әрине, ұзақ пікірсайыстардан кейін) ғана біршама жинақталып, түзетулер енгізіліп қазақ тілінің орфографиялық ережелерінің жаңа редакциясы қабылданды. Бұл ережелерге түзетулер мен толықтырулар енгізілген, жаңа редакциясы да 1983 ж. 25-августа Қазақ ССР Жоғарғы Совет Президумының Указымен бекітілді. Күні бүгінге дейін емле ережелерінің бұл соңғы редакциясы азын-аулақ түзетулермен қолданылып келеді. 
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Орфография туралы түсінік. Орфографияның ұстанымдары.
  3.ХХ ғ. жазуы мен орфографиясына қатысты Ахмет Байтұрсыновтың еңбегі.
Әдебиеттер:
1.Дүйсебаев М. Қазақ әдеби тілі орфографиясының кейбір мәселелері. -А.,  1973
2.Жолымбетов К. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. -А., 1968.
3.Мырзабеков С, Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы, -А.,2006 
  4.Дүйсенбаев Р. <<Қазақ алфавиті туралы мәселеге, ДУГ, 1897, №10
5.Қазақ тілі жөніндегі революциядан бұрынғы зерттеулер. -А.,1993.
6.Әміржанова Н. Латын әліпбиі негізіндегі қазақ жазуының графикасы мен орфографиясы (1929-40жж.). канд. дисс. авторефераты. -А.,2010

№13 Тәжірибелік сабақтың тақырыбы: Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелері.
Мақсаты: Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелерінен үзінді келтіріп, жан-жақты талдау жүргізу.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1. Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелері.
2. Орфографиядағы жазба тілдің нормалары.
 Орфография  -  жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихи қалыптасқан жүйесі.Ол жазба тілдің нормаларын қарастырады.Олар: Күрделі сөз түрлерінің жазылуы; халықаралық сөздердің жазылуы; сызықша арқылы жазылатын түрлері. Орфография жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихы қалыптасқан жүйе, біркелкі жазуды қамтамасыз ететін ережелер жүйесін жасайтын және зерттейтін тіл білімінің саласы.Орфография тілдің белгілі бір даму кезіндегі жазба тілдің нормаларын айқындайтын деуге болады.Ережелер жүйесі:1. дыбыстарды (фонемаларды) әріптермен беру, сөз және оның мағыналы бөлшектерін жазу, сөздерді бірге , бөлек және дефис арқылы жазу, бас әріпті пайдалану, тасымалдау сияқты мәселелерді қамтиды. (орфография ара-тұра <<дұрыс жазу>> деген синоним ретінде де қолданылады). Бұлардың әрқайсысы белгілі бір принциптерге негізделген ережелердің жиынтығынан тұрады.Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Орфография туралы түсінік. Орфографияның ұстанымдары.
2. Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелері.
  3. Орфографиядағы жазба тілдің нормалары.
Әдебиеттер:
1.Дүйсебаев М. Қазақ әдеби тілі орфографиясының кейбір мәселелері. -А.,  1973
2.Жолымбетов К. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. -А., 1968.
3.Мырзабеков С, Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы, -А.,2006 
  4.Дүйсенбаев Р. <<Қазақ алфавиті туралы мәселеге, ДУГ, 1897, №10

№14 Тәжірибелік сабақтың тақырыбы: Транскрипция және транслитерация мәселелері. 
Мақсаты: Транскрипция және транслитерация мәселелері туралы жан-жақты түсіндіру. 
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Жазбаша тіл  -  ауызша тілдің графикалық бейнесі.
2.Транскрипция қолданылатын орындары.
3.Транскрипция ұғымы. 
   Дыбыс пен оның таңбасы,сөздің жазылуы мен айтылуы үнемі  бір-біріне сәйкес келе бермейді.Бұлардың арасындағы осы сәйкессіздікті барынша азайтып,, дыбыстық тілді мүмкіндігінше дәл беру үшін лингвистикада арнайы жазу  -  транскрипция қолданылады.Транскрипция - бұл  әріптер немесе сөздердің дыбысталуын ерекше фонетикалық белгілер арқылы жүйелі түрде жазу, графикалық және орфографиялық нормаладың ескерілмей, айтылудың барлық ерекшеліктерін дәлірек көрсететін мәтіннің жазылуы.
Мүмкін транскрипция әркімге қызық емес шығар, дегенмен ол пайдалы екені
 күмәнсіз; транскрипцияны біле отырып, сіз бөгде адамның көмегінсіз белгісіз 
сөзді дұрыс оқи аласыз. Сабақ кезінде  сіз сөздің транскрипциясын  айналаңыздағы адамдардан қайталап сұрамай-ақ өзіңіз оқи аласыз,сонымен қатар сіз өзіңізге лексикалық материалды меңгеру процесін жеңілдетесіз.
Айтылуда әрқашан әртүрлі ерекшеліктер болатындықтан, бастапқы кезеңде оқылуда қателіктер болады. Сәл кейінірек, керек жағдайда сіз өзіңіз сөздердің транскрипциясын жаза аласыз.
 Транскрипция оқу ережесімен тікелей байланысты, өйткені ағылшын тілінде сөздердің жазылуы мен оқылуы сәйкес келмейді.
Фонетикалық транскрипция дегеніміз бұл әр дыбысқа белгілі бір таңба сәйкес 
келетін дыбыстың графикалық белгіленуінің шартты жүйесі.
Сол сияқты фонетикалық транскрипцияның көмегімен дыбыстың ұзақтығын және екіпіннің орнын көрсетуге болады.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар: 
1.Жазбаша тіл  -  ауызша тілдің графикалық бейнесі.
2.Транскрипция қолданылатын орындары.
3.Транскрипция ұғымы. 
	 Әдебиеттер:
1.АралбаеваЖ. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтср, -А.,1988.
2.Аханов К. Tiл білімінің негіздері.-А., 1969,1993,2002.	
3.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. -А., 1992.
4.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. -А., 1973. 
5.Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.1975

 №15 Тәжірибелік сабақтың тақырыбы: Фонетикалық талдау.
 Мақсаты: Сөздерді фонетикалық талдау тәртібі жайлы толық мағлұмат беру.
 Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
 1. Сөздерді фонетикалық туралы қысқаша түсінік.
  2. Сөздерді фонетикалық талдаудың тәртібі.
	Сөздерді фонетикалық жағынан талдаудың тәртібі  --  оның (сөздің) құрамындағы дыбыстарды ажыратып, ерекшеліктерін көрсету, дыбыстардың дауыс (үн) қатысына карай, жасалу жолы мен орнына қарай түрлерін айқындау, сондай-ақ кейде сөз құрамында болып отыратын бір дыбыстың әсерінен екінші дыбыстың өзгеруін көрсету.Сөздерді фонетикалық жағынан талдау деген- оның (сөздің) құрамындағы сөздерді ажыратып, ерекшеліктерін көрсету, дыбыстардың дауыс(үн) қатысына қарай, жасалу жолы мен орнына қарай түрлерін айқындау, сондай-ақ кейде сөз құрамында болып отыратын бір дыбыстың әсерінен екінші дыбыстың өзгертуін көрсету. Оны дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстардың жіктелу кестесін және үндестік заңындағы ережелерін негізге ала отырып талдау қажет. 
Талдау реті:
  1.Айтылу, жасалу, жазылу жолдарына қарай: (жуан,жіңішке,аралас буынды сөздер)
  2.Сөзді буынға бөл,буындардың түрін ата.
  3.Тасымал.
  4.Екпін.
  5.Сөз құрамынан дауысты дыбыстарды тауып, оларды тілдің, жақтың, еріннің қатысына  қарай талда.  
6.Сөз құрамынан дауыссыз дыбыстарды тауып, оларды салдыр мен үннің, айтылу орнына, жасалу жолына қарай талда.
7.Сөз құрамындағы дыбыс пен әріп санын анықта. 
8.Сөзде үндестік заңына сәйкес құбылыс бар ма?Бар болса, түсіндір.
Мысалы, кітабым сөзін талдап көрейік:
К-дауыссыз, үн қатысына қарай қатаң, жасалу орнына қарай тіл ортасы, айтылуына қарай шұғыл дыбыс.
І-дауысты, жіңішке, қысаң, езулік дыбыс.
Т-дауыссыз, қатаң, тіс, шұғыл дыбыс.
А- дауысты, жуан, ашық, езулік дыбыс.
Б- дауссыз, ұяң, ерін, шұғыл дыбыс.
Ы- дауысты, жуан, қысаң, езулік дыбыс.
М- дауыссыз, үнді (сонор), мұрын жолды дыбыс.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Сөздерді фонетикалық туралы қысқаша түсінік.
2. Сөздерді фонетикалық талдаудың тәртібі.
Әдебиеттер:
1.АралбаеваЖ. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер.- А.,1988.
2.Аханов К. Tiл білімінің негіздері.-А., 1969,1993,2002.	
3.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. -А., 1992.
4.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. -А., 1973. 
5.Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.1975.
 
Студенттердің оқытушының басшылығымен орындайтын
       жұмыстарына әдістемелік нұсқаулар.
                                       
Тақырып № 1 Қазақ фонетикасының зерттелу жайы. 
Мақсаты: Қазақ фонетикасының зерттелуі жайлы жан-жақты түсіндіру.
Тапсырмалар мен сұрақтар:
1. Қазақ фонетикасының зерттелуі жайлы.
2. Қазақ фонетикасын зерттеуші ғалымдар туралы түсінік.
Бақылау түрі: конспект
Әдістемелік нұсқаулар:   Қазақ тілінің дыбыс жүйесі жөнінде алғашқы мәліметті Н.И. Ильминскийдің 1860 жылы Қазан қаласында шыққан <<Материалы к изучению киргизского наречия>> (<<Ученые записки Казанского университета>>) деген еңбегінен кездестіре аламыз. В.Радловтың <<Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы>> атты еңбегі күні бүгінге дейін өзінің ғылыми мәнін жоғалтқан емес. П.М. Мелиоранский екі бөлімнен құралатын қазақ тілінің грамматикасын жазып, оның алғашқы бөлімін фоне - тика мен морфология мәселесіне арнаған болатын. Октябрь революциясына дейін қазақ тілі жайында жазылған шағың еңбектерде фонетика мәселелері грамматиканың құрамына еніп, соған байланысты әңгіме болып келді.  Қазақ тілі дыбыс құрылысының арнаулы жүйемен жан-жақты зерттелуі  --  совет дәуірі тұсынан басталды.  Г. В. Архангельский жазған <<Грамматикада>> қазақ тілі дыбыстарының жіктелуі, дыбыстардың өз ара алмасуы, кейде дыбыстардың сөзде айтылмай түсіп қалуы (редукциясы), үндестік заң мен екпін мәселесі қысқаша түрде сөз болады.    Қазақ фонетика мәселелерін арнаулы жүйеге салып зерт - теу кезеңі проф. Құдайберген Жұбановтан басталады. 
Проф. Қ. Жұбанов қазақ лингвистикасының ірге тасын қалаушылардың бірі болды. Ол қазақ фонетикасының бір топ мәселелері жөнінде зерттеу жүргізіп, олар туралы белгілі шешімге келеді.Кейінг жылдары І.Кеңесбаев, Ә.Жүнісбеков,С.Мырзабеков т.б. ғалымдар фонетиканың өзекті мәселелерін жан-жақты қарастырады.
	Әдебиеттер: 
 1.Мырзабеков С, Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы, -А.,2006 
 2. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы,- А.,1992 
 3.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. -А.,1973.
 4. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыстау тіркесі.-А.,2002.
 5. Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.1975.
 6.Аханов К. Тіл білімінің негіздері.-А., 2002.
Тақырып № 2 Фонетикалық зерттеуде қолданылатын әдістер.
Мақсаты Фонетикалық зерттеуде қолданылатын әдістер жайлы жан-жақты түсіндіру.
Тапсырмалар мен сұрақтар:
Бақылау түрі: конспект
Әдістемелік нұсқаулар:Фонетиканы зерттеу ерекше әдістерді (метод) қажет етеді. Жоғарыда айтқандай, фонетика акустикамен, физиологиямен, байланысып жатады. Мәселен, акустиканы тексеру үшін арнайы физикалық аппараттар қажет. Мұндай әдістерді эксперименттік әдіс дейді. Ал аппарат, құрал-жабдықсыз тәжірибе жасау қарапайым тәжірибе делінеді.Метод  -  гр. зерттеу жолы, зерттеу тәсілдері, деген сөз.Экспер: Магнитофон. Осцилограф. Спектрограф. Кинофотография. Электромиография. Рентнография.Қарапайым тәжірибеге май шаммен, алақанмен буынды анықтау т.б. жатады.М: Қазақ тілінің үндесу заңы  бойынша қатаң дыбыстан кейін қатаң келеді. Осыны әдейі бұзып айтсақ былай болып шығады: ат-ға, ат-дың, ат-да т.б. Міне осыны қарапайым тәжірибе жасау дейді. Бұл тіл білімінде жиі қолданыталың тәсіл. Адамзат алғаш рет дыбыстық тілді меңгерген. Жазу мен жазба тіл көп   кейін пайда болды. Жалпы алғанда, фонетика, көбінесе, осы ауызша айтылып, естілетін дыбыстарды зерттеуге арналған ғылым.
	Әдебиеттер: 
 1.Мырзабеков С, Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы, -А.,2006 
 2. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы,- А.,1992 
 3.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. -А.,1973.
 4. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыстау тіркесі.-А.,2002.
 5. Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.1975.
 6.Аханов К. Тіл білімінің негіздері.-А., 2002.
Тақырып № 3. Дауыстылардың айтылуы мен жазылуындағы ерекшеліктер.
Мақсаты : Дауыстылардың айтылуы мен жазылуындағы ерекшеліктер жайлы жан-жақты талдау жұргізу.
Тапсырмалар мен сұрақтар:
1. Дауыссыздардың айтылуы мен жазылуындағы ерекшеліктер.
2.Әрбір дауыссыздардың өзіндік ерекшеліктеріне түсінік беру.
Бақылау түрі: конспект
Әдістемелік нұсқаулар: Е, ы, і әріптері сөздің барлық буындарында жазылабереді. Бірақ ылғи да е, ы, і болып дыбыстала бермейді. Бұлардың еріндіктерменқатар тұрып айтылу мүмкіндіктері жоққа тән. Өзен, өлең, өнер, орын, ауыл,бауыр, ұлы, үлкен, ұғым, түйе, түлкі, әуен, әуес, дәуір деген сияқты сөздердіңқұрамындағы бұлар дыбыс емес, тек әріп. Айтуда олар ө, ұ, ү түрінде болады.Еріндік о, ө фонемалары бір бірінен тек жуан, жіңішкелігімен ғана ажырайды. Еріндік о фонемасының өзге фонемалардан ерекшелігі бұл байырғы сөздердің бірінші буынында ғана айтылады және жазылады. Ө фонемасы жазудағы таңбасы ө және е әріптері. Ө әрпі (маймөңке, кастрөл, ләмбөк сияқты бірер сөздер болмаса) бірінші буында ғана жазылады. Ө фонемасы еріндік буындардан кейін айтылады.Жазуда ол е әрпімен таңбаланады: өзен, өрен, көбелек, үзеңгі, төртеу, үшеу. Еріндік ұ, ү фонемалары да бір-бірінен жуан,жіңішкелігімен ажырайды. Жазуда ұ фонемасы ы әрпімен де таңбаланады. Ү фонемасы да бірінші буында ү әрпімен таңбаланады да, қалған буындарда (тек дәстүр, дүлдүл, мәшһүр, сәйгүлік, әшмүшке сияқтылар болмаса) і түбінде жазылады: өнім, өкім, өтініш, үгітіл, үйіріл. Сондай-ақ, сөз басында р дыбысының алдында түсіріліп жазылады: ру, рух, рұқсат, Рүстем. У дыбысы қысаң монофтонг, бірақ еріндік, жуан. Қазақ тілінде ол ұу-ға жуықтайды. У әрпі мынадай жағдайларда қолданылады: Қазақ тілінде у әрпі бірде дауысты, бірде дауыссыз дыбысты таңбалайды. Мысалы: сусыз, улы,тау, бау, ауа, дәуір.У әрпі қосарлы ыу, іу, ұу, үу  дыбыстарын да белгілейді. Мысалы: жуын (жұ-уын), оқу (оқы-у), беку(бекі-у). У әрпі жуан дыбысты да, жіңішке дыбысты датаңбалайды. Мысалы: бару, қуаныш, тау,келу, сөйлеу, беру.Бу, жу,ту, қу, жау, сау, ау, суы етістіктеріне тұйық етістіктің у жұрнағын жалғағанда, олар буу, жуу, қуу, жауу, сауу, суу болып жазылады. И  -  қысаң, езулік монофтонг. Ол тек жіңішке айтылады. И әрпі мынадай орындарда жазылады: И әрпі жалаң идыбысын және ый, ій дыбыстарын таңбалайды. Мысалы: кино, институт,тарихи, қиын, жиын кемиді байиды. Я, ю әріптерінің алдында ы, і  дыбыстары и әрпімен таңбаланады. Мысалы: тақия,қария, жария, дария, дүрия, мия, сия, Әсия, Ғалия, қию, жию.Қазақ тілінде и бірде жуан, бірде жіңішке дыбыстыбелгілейді, Мысалы: Иса, Имаш, ризадеген сөздерде и жуан белгілесе, икем,илік, изе сияқты сөздерде и  -  жіңішке дыбыстың таңбасы. Бұл ереже орыстілінен енген сөздердегі и әрпіне қатысты емес. Мысалы: республика, библиотека т.б. 	Әдебиеттер: 
1.Аханов К. Тіл білімінің негіздері.- А.,20022.Жолшин А. <<Қазақ тілінің дыбыстарының А.Байтұсыновқа дейін зерттелуі>>// Тараз -2007ж. 3.Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы.- А.,19934.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. -А.,1973.
5. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыстау тіркесі.-А.,2002.
 6. Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.1975.
Тақырып № 4. Дауыссыздардың айтылуы мен жазылуындағы ерекшеліктер.
Мақсаты : Дауыссыздардың айтылуы мен жазылуындағы ерекшеліктер жайлы жан-жақты талдау жұргізу.
Тапсырмалар мен сұрақтар:
1. Дауыссыздардың айтылуы мен жазылуындағы ерекшеліктер.
2.Әрбір дауыссыздардың өзіндік ерекшеліктеріне түсінік беру.
Бақылау түрі: конспект
Әдістемелік нұсқаулар: Дауыссыздардың сөз ішінде қолданылу жайы біркелкі емес. Дауыссыз дыбыстардың айтылуы мен жазылуымдағы ерекшеліктер:
Б, п  фонемалары астыңғы еріннің үстіңгі ерінге тиіп, тез ажырап кетуінен жасалады. Б фонемасы сөздің басында, ортасында жиі колданылып, сөз аяғында мүлдем кездеспейді. П сөздің барлық позициясында кездесе береді. Ф,в фонемалары орыс тілінен енген сөздерде ғана кездеседі. Бұларды айтқанда астыңғы ерін үстіңгі тіске жуықтайды, бірақ тимейді.
Т, д фонемаларын айтқанда тілдің ұшы үстіңгі күрыс тіске жабысып, ауа толық бөгейді де, тез ажырайды. Т  -  барлық позицияда кездеседі. С, з фонемаларын айтқан кезде тілдің ұшы төменгі тіске тіреледі. К, г  фонемалары тілдің артқа тілінің таңдайға тіреліп, тез ажырап кетуінен жасалды. Қ, Ғ фонемаларының айтылу жолы бірдей емес. Қ фонемасы  -  қазақ тіліндегі актив фонема. Ол сөздің барлық позициясында тұра береді. Ғ сөз ортасында жиі келгенімен, басы мен аяғында сирек ұжырайды.Х жасалу жағынан Ғ-ға ұқсас келгенімен, тек кірме сөздерде кездеседі.Һ  -  бірден-бір қөмейдеп айтылатын фонема. Аһ, гауһар, қоһар, мәшһүр, шоһар.М фонемасы артикуляциясы жағынан ұяң, б-мен ұқсас. Тек м-да дауыс басым, ауа мұрын арқылы шығады. Н фонемасы тіл алдының үстіңгі күрек тіске иың тиіп тез ажырауынан жасалады. Ң фонемасын айтқанда тілдің арт жағы жұмсақ таңдайға жимдасады да, тез ажырайды, ауа мұрын жолы арқылы тығады. Ң сөз басында кездеспейді.Л фонемасын айтқанда тілдің үш жағы үстіңгі күрек тіске тіреледі де, орта тұсы сәл төмен түсіп, арт жағы таңдайға қарай көтеріледі. 
Р фонемасы тіл ұшінің альвеолға тиіп, ауаның қоркемімен дірілдеуінен пайда болады. И фонемасын айтқанда тілдің ұшы төменгі тіске, екі шеті бүйір тістерге тиеді де, ортақ таңдайға қарай көтеріледі. У фонемасынаң айтылуы орыс тілінен енген дауысты у сияқты. Айырмасы айтқан кезде ауа қорқындылау болып, салдыр қатысады, буын құрамайды. Сөз басында уоғда, уоғыз, уақ секілді санаулы сөздерде ғана кездеседі. 
Әдебиеттер: 
 1.Мырзабеков С, Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы, -А.,2006 
 2. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы,- А.,1992 
 3.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. -А.,1973.
 4. Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыстау тіркесі.-А.,2002.
 5. Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика.- А.1975.
 6.Аханов К. Тіл білімінің негіздері.-А., 2002.
Тақырып № 5. Дыбыстар тіркесімі.
Мақсаты: Дыбыстар тіркесімі - тілдегі дыбыстардың бір- бірімен қатар тұру мүмкіндігі, тарихи қалыптасқан орны жайлы түсіндіру.
Тапсырмалар мен сұрақтар:
1. Дыбыстар тіркесімі  туралы түсінік.
2. Дыбыстар тіркесімі - тілдегі дыбыстардың бір- бірімен қатар тұру мүмкіндігі, тарихи қалыптасқан орны жайлы.
Бақылау түрі: конспект
Әдістемелік нұсқаулар:Дыбыстар тіркесімі- тілдегі дыбыстардың бір- бірімен қатар тұру мүмкіндігі, тарихи қалыптасқан орны. Бұл  -  халықтың ұрпақтан- ұрпаққа жалғасып жетілген, жүйеленген сөйлеу өнерінің жемісі, нәтижесі екндігіне тоқталу.
Дыбыстар тіркесімі- тілдегі дыбыстардың бір- бірімен қатар тұру мүмкіндігі, тарихи қалыптасқан орны. Бұл  -  халықтың ұрпақтан- ұрпаққа жалғасып жетілген, жүйеленген сөйлеу өнерінің жемісі, нәтижесі. Осыны А. Байтұрсынов ерте түсініп, жақсы пайымдаған.Қазақ тіліндегі негізгі үндестік заңдар деп жүргеніміздің өзі, айналып келгенде, дыбыстар тіркесінің нәтижесі.
Бұл заң бойынша: Бір сөз құрамында тек жуан дыбыстар немесе жіңішке дыбыстар ғана тұра алады.Сөз (түбір) ішінде, сөз бен қосымша, сондай-ақ сөз бен сөздің аралығында қатаң дауыссыздардан соң тек қатаңдар ғана тұра алады.
Әлгіндей жағдайда ұяңдардан соң тек ұяң дауыссыздар тұрады.Үнділерден соң  ұяңдар, қала берді үнділер келеді. Міне, бұлар- бүкіл тілдің болмыс- бітімін айқындайтын, өзге тілдерден  ерекшелендіріп, айшықтандырып тұратын, ұзақ дамудың нәтижесінде қалыптасқан, бұлжымас заңдылықтар.
Қазақ сөздерінің орыс графикасымен хатқа түсе бастағанына бір жарым ғасыр болды. Өткен ғасырда татар, шағатай үлгілерімен шұбарланған, немесе жазудың шалғайлығынан дыбыстық жүйесі бүлінген араб графикасы негізіндегі жазуды айтпағанда, үндестік заңының қақырауына орыстардың да қосқан үлесі ескерілуі тиіс. Мәселен, алғаш бағлан түрде хатқа түскен сөз күні бүгінге дейін орфографиялық сөздікте қайталанып келеді. Бұл ұяңдардан соң тек ұяңдар тұрады дейтін үндестік заңға көрінеу(ғл тіркесі)  қайшы екенін ұқпай келеміз, байырғы тіркестердің қатарында қарайтынымыз да бар.
       Әдебиеттер:
1.С.Мырзабеков. Қазақ тілі фонетикасы. Алматы 2004.
2.Х. Досмұхамедов. Аламан. Алматы 1994.
3.Аханов К. Тіл білімінің  негіздері. А.,1973,1977,1993, 2002.
4.Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А.,1962.
5.Байтұрсынов А. Шығармалары. Үшінші бөлім. Алматы, 1989.
6.Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. Алматы, 1975.

Тақырып № 6  Қазақ фонетикасын зерттеуге Қ.Жұбановтың қосқан үлесі.
Мақсаты: Қазақ фонетикасын зерттеуге Қ.Жұбановтың қосқан үлесі жайлы мағлұмат беру.
Тапсырмалар мен сұрақтар:
1. Қазақ фонетикасын зерттелуі туралы.
2. Қазақ фонетикасын зерттеуге Қ.Жұбановтың қосқан үлесі.
Бақылау түрі: конспект
Әдістемелік нұсқаулық: Қ.Жұбанов тіл білімі мәселелерімен 1920 жылдан бастап шұғылдана бастады. Ол қазақ мектептері мен жоғары оқу орындары үшін қазақ тілін оқыту бағдарламаларын жасап, оқулықтар мен әдістемелік құралдар жазды. Сондай-ақ, оның "Қазақ тілінің ғылыми грамматикасының материалдары" (1-том), "Фонетика" (орыс тілінде), "Қазақ тілі фонетикасының тарихын зерттеуге кіріспе", "Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лекциялар", "Буын жігін қалай табуға болады", т.б. іргелі ғылыми жұмыстары қазақ тіл білімін қалыптастыруға қосылған елеулі үлес болды. 20 ғасырдың 20  -  30-жылдарында Жұбанов қазақ халқының рухани-мәдени өмірінде саяси-әлеуметтік, халықтық мәні зор проблемалардың бірі  -  жазу, емле, термин мәселелерімен де шұғылданды. 1929 жылы Қызылордада өткізілген тұңғыш ғылыми-терминологиялық конференцияда Жұбанов қазақ тілінің емлесі жөнінде ғылыми негізделген ұсыныстар жасады. 1935 жылы қазақ әліпбиі мен емлесін жақсартудың жобасын ұсынды. Онда халықаралық және орыс тілінен енген терминдерді орысша жазылуына жақындатып таңбалау, кейбір қосар дыбыстарды жалаң әріппен беру, біріккен сөзді қосып жазу туралы пікір айтты. "Қазақ фонетика мәселелерін арнаулы жүйеге салып зерт - теу кезеңі проф. Құдайберген Жұбановтан басталады. Проф.
 Қ. Жұбанов қазақ лингвистикасының ірге тасын қалаушылардың бірі болды. Ол қазақ фонетикасының бір топ мәселелері (атап айтқанда  --  тіл дыбыстарының фонологиясы мен жіктелуі, дыбыстардың өзгеру құбылысы, үндестік заң, сөздің буын құрылысы және акцентуация саласы) жөнінде зерттеу жүргізіп, олар туралы белгілі шешімге келеді.
       Әдебиеттер:
1.С.Мырзабеков. Қазақ тілі фонетикасы. Алматы 2004.
2.Х. Досмұхамедов. Аламан. Алматы 1994.
3.Аханов К. Тіл білімінің  негіздері. А.,1973,1977,1993, 2002.
4.Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А.,1962.
5.Байтұрсынов А. Шығармалары. Үшінші бөлім. Алматы, 1989.
6.Кеңесбаев І. Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. Алматы, 1975.

Тақырып № 7  Бунақ туралы түсінік.
Мақсаты: Бунақ туралы түсінік бере келе,А. Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов еңбектеріне шолу жасап, осы бағытта  ғылыми зерттеу жұмыстары  басталатындығына шолу жүргізу.
 Тапсырмалар мен сұрақтар:
1.Бунақ туралы түсінік.
2.Бунақтың құрамы.
Бақылау түрі: конспект
Әдістемелік нұсқаулық: Бунақ -өлең тармағының (жолының) ырғақтық құрылысы жағынан жекеленген бір бөлшегін құрайтын буындар тобы; сөз өлшемі, ырғақтық пауза. Өлеңнің әр тармағы екі, үш, төрт буынды Бунақтарға бөлінеді. Мысалы, он бір буынды тармақ үш Бунақтан құралады: Қан-со-нар-да // бүр-кіт-ші // шы-ға-да(а)ң-ға (Абай). Сондай-ақ, жеті буынды тармақ екі Бунақтан, бұдан аз буынды тармақтар бір Бунақтан тұрады. Бунаққа жіктелу түркі тілдес халықтар поэзиясына, соның ішінде қазақ өлеңіне тән құбылыс. 
Әдебиеттер:
* Жүнісбеков Ә. Проблемы тюркской словесной просодии и сингормонизм казахского слова. А., Дисс. д. ф. и. 1988, 329 б. 
2.Кеңесбаев I., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика). А., 1962, 1993.
3.Қазак тілінің орфографиялық сөздігі. А., 1963,1978, 1982 ж.ж.
4.Қалиев    Б.    Қазақ   тілінің    дауысты    дыбыстардың    редукциясы
(эксперименталды фонетикалық зерттеу). А., 1984. 
5.Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы. А., 1986,1986,1993.
6.Ниеталиев К. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. А., 1977.


Пайдаланған әдебиет

 
Бунақ туралы түсінік.7
Бунақ-ритмикалық топ.8
Ахмет Байтұрсыновтың <<Тіл тағлымы>> атты еңбегіндегі фонетика мәселелері. 9
Ерін үндестігіне қатысты зерттеушілердің пікірлері.10
Фонетикаға қатысты І.Кеңесбаевтың көзқарастарына шолу.11
Фонетикаға қатысты терминдерге түсінік беру.12
Пунктуация туралы түсінік.Пунктуация ережелері.13
Қазақ тілі орфографиясының ережелері жайында.
Фонетикалық талдау. (Транскрипция жасау)



ПЫСЫҚТАУ ҮШІН СҰРАҚТАР.
1.  Фонетика нені зертейді?
2.  Артикуляция, артикуляциялық база дегенді қалай түсінесіз?
3.  Дыбыс пен әріптің айырмашылығын айт?
4.  Дыбыстарды дауысты және дауыссыз деп бөлуге негіз болатын не?
5.  Дауысты дыбыстар қалай жіктеледі?
6.  Дауыссыз дыбыстар қалай жіктеледі?
7.  Дауысты және дауыссыз дыбыс әріптерінің емлесін айт.
8.  Буын деген не және оның қандай түрлері бар?
9.  Екпіннің және тасымалдың мәнін түсіндір.
10.  Үндестік заңы деген не?
11.  Буын үндестігінің мәні мен қолдану орнын көрсет.
12.  Дыбыс үндестігінің мәні мен түрлерін мысалдар арқылы талдап көрсет.
13.  Орфография мен орфоэпияның байланысы мен ерекшеліктерін түсіндір.
14.  Орфографиялық принциптердің түрлерін айт.




11

Орфография туралы түсінік. Орфографияның ұстанымдары. 13
Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелері.
Транскрипция және транслитерация мәселелері.Фонетикалық талдау.
Оны дауысты дыбыстар мен дауссыз дыбыстардың жіктелу кестесін және үндестік заңындағы ережелерді негізге ала отырып талдау қажет. Мысалы, кітабым, әсемпаз сияқты сөздерді талдап көрейік:к  --  дауыссыз, үн қатысына қарай қатаң, жасалу орнына қарай тіл ортасы, айтылуына қарай шұғыл дыбыс.і  --  дауысты, жіңішке, қысаң, езулік дыбыс.т  --  дауыссыз, қатаң, тіс, шұгыл дыбыс.а  --  дауысты, жуан, ашық, езулік дыбыс.б  --  дауыссыз, ұяң, ерін, шұғыл дыбыс.ы  --  дауысты, жуан, қысаң, езулік дыбыс.м  --  дауыссыз, үнді (сонор), мұрын жолды дыбыс.Кітап сөзінің соңғы п дыбысы қосымшаның (жіктік жалғауының 3-жағы) алғашқы ы дауысты дыбысының әсерінен ұяңданып, б дыбысына өзгерген. Әсемпаз: ә  --  дауысты, жіңішке, ашық, езулік дыбыс.С  --  дауыссыз, катаң, тіс, ызың дыбыс.е  --  дауысты, жіңішке, ашық, езулік дыбыс.м  --  дауыссыз, үнді (сонор) ,мұрын жолды дыбыс.п  --  дауыссыз, қатаң, ерін, шұғыл дыбыс.а  --  дауысты, жуан, ашық, езулік дыбыс.з  --  дауыссыз, ұяң, тіс, ызың дыбыс.

№5. Дәрістің тақырыбы: Сөйлеудің фонетикалық жақтан мүшеленуі.
Мақсаты:  Сөйлеудің фонетикалық бірліктері фраза, такт, буын дыбыс жайлы мәлімет беру
   Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Фраза ең ірі фонемалық единица.
2.Мелодика  -  дауыс ырғағының көтеріліп барып бәсеңдеуі немесе төмендеп барып қайта көтерілуі. 
3.Сөйлеудің темпі  -  шапшаң немесе баяу болуы.
4.Такт - фразаның бір екпінге байланысты бөлшегі
 	Дыбысталу жағынан алып қарағанда сөйлеу жік-жігімен айтылған дыбыс шумақтарының тізбегінен құралады. Дыбысталудың шумағы өз ішінде жігі ажырап, кіші топтарға бөлшектенеді. Олар сөйлеудің фонетикалық бірліктері (единицалары) ретінде қаралады. Олар мыналар: фраза, такт, буын дыбыс. Фраза ең ірі фонемалық единица. Бірінші фонема екі фразадан пауза (кідіріс) арқылы ажыратылады. Кідіріс жасалғанда дем ішке тартылады да, екінші фразаны айтқанда сыртқа шығады. Мысалы: қонағы сүймеген үй иесі баласын ұрады. Бұл фразалардың басын біріктірген нәрсе  -  интонация. Интонацияны құрайтындар: 1) Мелодика  -  дауыс ырғағының көтеріліп барып бәсеңдеуі немесе керісінше; әрбір тілдің өзіне тән мелодикалық кестесі болады. Паузамен бірге мелодика да сөйлеуді мүшелеу тәсілі немесе құралы ретінде қызмет атқарады. Сөйлемнің бөлшектері айтылуда дауыстың көтеріліптөмендеуі немесе төмендеп барып қайта көтерілуі арқылы ажыратылады. Хабарлы сөйлемде паузаның алдындағы сөз көтеріңкі дауыспен айтылады да, онан кейінгі бөлшектің құрамындағы сөздерде дауыс біртіндеп бәсеңдей береді. Мысалы: Сіркіреп жауған жауын түні бойы басылмады - деген сөйлемнің мелодикалық кестесі мынадай болады:   Жауын 

 
 Түні бойы
 Сіркіреп жауған 

 Басылмады.

2) Сөйлеудің темпі  -  шапшаң немесе баяу болуы;3) Сөйлеудің үдемелілігі, айтылудың күштілігі немесе әлсіздігі (демнің қатты немесе әлсіз шығуы) дегенді білдіреді; 4) Сөйлеудің әуені айтылудың мақсатына қарай <<көңілді>>, <<ойнақы>>, <<қайғылы>> немесе <<қорқынышты>> секілді түрліше болуы мүмкін. Сөйлеу әуені бар да, дауыс әуені деген де бар. Дауыс әуені (мысалы, баритон, бас, тенор, сопрано, т.б.) мен дыбыс әуені сөйлеу әуенінен басқаша болады. Бұларды бір-бірімен шатыстырмау керек.
 	Такт - фразаның бір екпінге байланысты бөлшегі. Фраза тактыларға ажыратылып бөлшектенеді. Тілдегі атауыш сөздердің әр қайсысы бір-бір екпінге ие болғандықтан өз алдына такт құрай алады. Көмекші сөздер атауыш сөздердің не алдында не соңында келіп, олармен тіркескен қалпында бір такт жасай алады. Ал, көмекші сөздер бөлек екпінге ие бола алмайды. 

	         Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1. Фраза ең ірі фонемалық единица.
2. Мелодика  -  дауыс ырғағының көтеріліп барып бәсеңдеуі немесе төмендеп барып қайта көтерілуі. 
3. Сөйлеудің темпі  -  шапшаң немесе баяу болуы.
4. Такт - фразаның бір екпінге байланысты бөлшегі

  
* Қазак тілінің орфографиялық сөздігі. А., 1963,1978, 1982 ж.ж.
* Қалиев    Б.    Қазақ   тілінің    дауысты    дыбыстардың    редукциясы (эксперименталды фонетикалық зерттеу). А., 1984. 
  4.Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы. А., 1986,1986,1993.
  5.Радлов В.В. Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы. 1982. 
  6.Райымбекова М. Дауыссыз фонемалардың тіркесуі // Білім және еңбек.  	А., 1967, №2,28.	
  7.Шүленбаев У.Р. Қазақ тіліндегі ерін үндестігі. (эксперименталды 	фонетикалық зерттеу), Дисс.фил. ғыл. канд. A., 1994. 1936.



      №8. Тәжірибелік сабақтың тақырыбы тақырыбы : Диссимиляция туралы түсінік.	
 Мақсаты: Диссимиляция  -  бір сөз ішінде артикуляциялық ұқсастығы жоқ екі немесе одан да көп дыбыстың келуі туралы түсінік  беру.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:

1. Диссимиляция туралы  түсінік.
2. Диссимиляция  - ассимилияцаға қарама- қарсы құбылыс
Диссимиляция- дыбыстардың  комбинатырлық өзгерістерінің бірі. Диссимиляция  -  бір сөз ішінде артикуляциялық ұқсастығы жоқ екі немесе одан да көп дыбыстың келуі.Бұл әдеби  тілде сирек құбылыс, нормаланбаған тілде кездеседі.Мысалы бомба, трамвай т.б
Тіл дыбыстары,әдетте жеке-дара күйінде айтылмай,сөз ішінде немесе сөздердің аралығында бір-бірімен тіркесіп,өз ара тізбектелген түрде қолданылады. Сөздердің құрамындағы немесе сөздердің аралығындағы дыбыстар біріне-бірі ықпал етіп,бірімен-бірі өз ара үндесіп айтылатыны сияқты,дауыссыз дыбыстар да бір-біріне әсер етіп өз ара үндесіп айтылады.Дыбыстардың өзгеріп үндесуі олардың айтылуда бір-біріне артикуляциялық жақтан әсер етуінің нәтижесінде іске асады.
      Түркі тілдерінде дауыстылардың үндесуі сөз ішінде жуан дауысты дыбысы бар буыннан кейін,соған сәйкес жуан дауыстының келуі (тау-лар,тоғай-лар),жіңішке дауысты дыбысы бар буыннан кейін,соған орай жіңішке дауыстының  келуі (көл-дер,өзен-дер)түрінде болады.Ал өз(қонақ-қа,қонақ-тар) немесе ұяң дауыссыздан кейін қосымшаның да ұяң  дауыссыздан басталуы (қаз-ға,қаз-дар) дауыссыздардың бір-біріне ықпал етіп,өз ара үндесу болып саналады.


Өзін-өзі тексеру  сұрақтары:
1. Диссимиляция туралы  түсінік.
2.Диссимиляция  - ассимилияцаға қарама- қарсы құбылыс.  

           



Тақырып № 7. Бунақ туралы түсінік.
 Мақсаты: Бунақ туралы түсінік бере келе , А. Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов еңбектеріне шолу жасап,осы бағытта  ғылыми зерттеу жұмыстары  басталатындығына шолу жүргізу.

Тапсырмалар мен сұрақтар:
1.Бунақ туралы түсінік.
2.Бунақтың құрамы.
   Әдістемелік нұсқаулар: 
Біздің сөзіміз айтылуы жағынан ең кішкене единицалар- буындарға ажырайды. Жанып тұрған май шамға таяу отырып сөйлегенде, ол жалп  - жалп етіп тұрады. Мұның өзі сөздің буын жігін аңғартады. Өйткені ауа сөздің құрамындағы дауыстыларды айтқанда кедергіге ұшырайды. Сонда буын өкпеден келе жатқан ауамен тікелей байланысты  болады.                                                                Буын  -  фонациялық ауаның кілт үзілуінің не кедергіге ұшырауының нәтижесінде пайда болатын жеке дыбыс, не дыбыстар тобы. Қазақ тілінде буынның маңызы ерекше. Фонетикалық негізгі заңдар осы буынның төңірегінде өрбиді. 
* Буын болу үшін оның құрамында дауысты дыбыс болуға тиіс және оның саны біреуден артық болмауға тиіс. Сонда сөздің құрамында қанша дауысты фонема болса, сонша буын болады деген сөз.
*  Буында мағына болмайды. Кейбір сөздердің әрбір буыны лексикалық немесе грамматикалық мағынасы бар бөлшектерге тура келіп қалады.
* Тіліміздегі байырғы сөздер бірыңғай не жуан буынды, не жіңішке буынды болып келеді. Мұның өзі тілдің үнемді қызметіне негізделеді. Егер тілімізде аралас буынды сөздер кездесетін болса, ондаолар кірме сөз болғаны.
* Тіліміздегі байырғы сөздерр, сондай-ақ, буындарда екі дауыссыздан басталмайды. Орыс тілінен енген біраз сөздің біздің тілімізде жазылуы соның айғағы.: бөрене, жеребе, кереует, кінәз, үстел. Сондықтанда байырғы сөздерді Смаил, Сқақ, Рза,Сланов, Рсалды түрінде жазу тіліміздің табиғатына сай келмейді. Ал Октябрь революциясынан бергі жерде орыс тілі арқылы енген сөздер екі, тіпті үш дауыссыздан да бастала береді: стиль, спорт, станция, структурализм т.б. бұларды осылай жазу және айту  -  әдеби норма.
Сондай-ақ тіліміздегі байырғы сөздердің соңында екіден артық дауыссыз тұра алмайды. Оның өзінде негізінен еліктеуіш сөздер.
* Қазақ тілінде басқы буын ғана дауыстыдан басталуы мүмкін, қалған жағдайда  буындар дауыстыдан басталмайды.
Қазіргі қазақ  тіліндегі буындар дыбыстық құрамы жағынан мынадай болып келеді.
* Бір дыбысты: а- та, а- па, і- ні, а- ла, о- қы, а,ә,е,о, о- тыр.Бір дыбысты буындар тек дауысты болады да, жеке сөз түрінде, не сөз басындда ғана кездеседі;
*  Екі дыбысты: ба- ла, қа- ла- да, та- за -ла;
* Үш дыбысты: бас, бет, сөз, көз, өрт;
*  Төрт дыбысты: қант, төрт, былқ, жалт
*  Бес дыбысты: пункт, спорт,текст, скетч, старт;
*  Алты дыбысты: спектр, спринт.
Буынның түрлері:
* Ашық буын- жеке дауыстыдан тұратын немесе  дауыссыздан басталып дауыстыға бітетін буын.
*  Тұйық буын  -  соңы дауыссызға аяқталатын буын.
Қазақ тілінің дыбыс және буын құрамына орыс тілінің ықпалын есскеру керек. Егер байырғы сөздеріміздің буын құрамы А, ВА, АВ, ВАВ, ВАВВ түрде ұшыраса, ендігі жерде мұның саны екі есе артты.
Сөздердің буын құрамы.
    Тіліміздегі сөздер құрамындағы буынның түрлеріне қарай мынадай болып келеді:
* Бірыңғай ашық буынды сөзформалар;
*  Бірыңғай тұйық буынды сөзформалар;
*  Аралас буынды сөзформалар.
Өзін -  өзі тексеру сұрақтары:
*  Буынның жалпы сипаттамасы мен өзіндік қасиеттері;
* Қазіргі қазақ тіліндегі буындардың дыбыстық жағынан топтасуы;
*  Буынның түрлері, олардың қасиеттері мен дыбыстық құрамы;
* Сөздердің буын құрамы;
* Тіліміздегі сөздер құрамындағы буынның түрлеріне қарай бөлінуі;
* Буын құрамының өзгеруі;
* Жеке тұрып қосымша бола алатын дауыстыларға жеке тоқталу.
Әдебиеттер:
* Жүнісбеков Ә. Проблемы тюркской словесной просодии и сингормонизм казахского слова. А., Дисс. д. ф. и. 1988, 329 б. 
2.Кеңесбаев I., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика). А., 1962, 1993.
3.Қазак тілінің орфографиялық сөздігі. А., 1963,1978, 1982 ж.ж.
4.Қалиев    Б.    Қазақ   тілінің    дауысты    дыбыстардың    редукциясы
(эксперименталды фонетикалық зерттеу). А., 1984. 
5.Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы. А., 1986,1986,1993.
6.Ниеталиев К. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. А., 1977.

Тақырып № 8. Қазақ орфографиясындағы қиындықтар.
Мақсаты: Орфография (емле). Қазақ орфографиясы туралы қысқаша мәлімет, араб әліппесі тұсындағы емле; латын әліппесі тұсындағы емле, қазіргі емле.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
* Орфография (емле). Қазақ орфографиясы туралы қысқаша мәлімет,
*  Араб әліппесі тұсындағы емле; 
* Латын әліппесі тұсындағы емле, 
* Қазіргі емле.
Әдістемелік нұсқаулар: Орфография (емле). Қазақ орфографиясы туралы қысқаша мәлімет, араб әліппесі тұсындағы емле; латын әліппесі тұсындағы емле, қазіргі емле.
Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері. Ол принциптерден  ауытқитын кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы; күрделі сөз түрлерінің жазылуы; халықаралық сөздердің жазылуы; сызықша арқылы жазылатын түрлері жайлы мағлұмат беру.
 Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері. 
Ол принциптерден  ауытқитын кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы; 
Күрделі сөз түрлерінің жазылуы; 
Халықаралық сөздердің жазылуы; 
Сызықша арқылы жазылатын түрлері. 
      Орфография  -  жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихи қалыптасқан жүйесі.Ол жазба тілдің нормаларын қарастырады.Олар:
Күрделі сөз түрлерінің жазылуы; 
Халықаралық сөздердің жазылуы; 
Сызықша арқылы жазылатын түрлері. 

Әдебиеттер:
* Жүнісбеков Ә. Проблемы тюркской словесной просодии и сингормонизм казахского слова. А., Дисс. д. ф. и. 1988, 329 б. 
* Кеңесбаев I., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика). А., 1962, 1993.
* Қазак тілінің орфографиялық сөздігі. А., 1963,1978, 1982 ж.ж.
* Қалиев    Б.    Қазақ   тілінің    дауысты    дыбыстардың    редукциясы
(эксперименталды фонетикалық зерттеу). А., 1984. 
* Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы. А., 1986,1986,1993.
* Ниеталиев К. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. А., 1977.
* Оралбаева Н.О. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. А.,1968.
* Радлов В.В. Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы. 1982. 
* Райымбекова М. Дауыссыз фонемалардың тіркесуі // Білім және еңбек. А., 1967, №2,28.	
* Сыздыкова   Р.   Қазақ   орфографиясы   мен   пунктуациясы   жөнінде аныктағыш. А., 1968,1974 ж.ж.


Тақырып № 9. Транскрипция және транслитерация. 
Мақсаты: Графика тілдегі дыбыстардың бейнесін дәл таныта бермейді.Жазбаша тіл  -  ауызша тілдің графикалық бейнесі.Ол көбіне ойды ауызша айтуға мүмкіндік болмағанда немесе ыңғайсыз болған кезде пайдаланылады.Графика  -  жазу және соған қатысты мәселелерді қарастырады,яғни белгілі бір жазуға қатысты барлық амалдың жиынтығы,әріп пен дыбыстың арақатысы,сол әріп таңбаларды жетілдірудің жайы.Қазіргі қазақ графикасының басты құралы әріптер мен түрлі тыныс белгілері болып табылады.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Жазбаша тіл  -  ауызша тілдің графикалық бейнесі.
                2.Транскрипция не үшін  қолданылады?
                3.Транскрипция дегеніміз не?
	Әдістемелік нұсқау:Дыбыс пен оның таңбасы,сөздің жазылуы мен айтылуы үнемі  бір-біріне сәйкес келе бермейді.Бұлардың арасындағы осы сәйкессіздікті барынша азайтып,, дыбыстық тілді мүмкіндігінше дәл беру үшін лингвистикада арнайы жазу  -  транскрипция қолданылады.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар: 
1.Жазбаша тіл  -  ауызша тілдің графикалық бейнесі.
2.Транскрипция не үшін  қолданылады?
3.Транскрипция дегеніміз не?
                       
Әдебиеттер:
1.АралбаеваЖ. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтср, Алматы, 1988.
2.Аханов К. Tiл білімінің негіздері.А., 1969,1993,2002.	
3.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., 1992.
4.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. А., 1973. 
5.Досмухамбетұлы X. Қазақ-қырғыз тіліндегі сингормонизм. 1924. 
6.Дүйсебаев М. Қазақ әдеби тілі орфографиясының кейбір мәселелері. А.,  1973


Тақырып № 10.Фонетикаға қатысты І.Кеңесбаевтың көзқарастарына шолу.
Мақсаты: Қазақ тілі фонетикасы жайлы орыс түркологтары еңбектеріне шолу жасап,осы бағытта  ғылыми зерттеу І.Кеңесбаев еңбектеріне шолу жүргізу.

Тапсырмалар мен сұрақтар:
1.Қазақ тілі фонетикасы жайлы І.Кеңесбаев еңбектеріне шолу.
	                 2.Қазақ фонетикасының зерттелуі жайлы    І.Кеңесбаевтың көзқарастары.
                 
   Әдістемелік нұсқаулар: Алғашқы зерттелулерде қазақ тілі дыбыс жүйесі туралы, қазақ тіліндегі дыбыстардың саны мен сапасы туралы бірізді пікір де, қазақша терминдер де жасалған жоқ. Қазақ тілі дыбыс жүйесінін белгілі бір мәселесі бойынша арнайы зерттеу жүргізілгендіктен орыс түркологтары еңбектерінде фонетика таза практикалық мақсатта болды. Сондықтан олардың зерттеулері қазақ тілі дыбыс жүйесі жөніндегі алғашқы мәлімет деңгейінде ғана еді. оны төмендегі шолуымыздан байқауға толық болады. Демек, нағыз ғылыми зерттеу А. Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов, І.Кеңесбаев еңбектерінен басталады деп білеміз.
Қазақ тілі дыбыс құрылысының арнаулы жүйемен жан-жақты зерттелуі  --  совет дәуірі тұсынан басталды. Мектептерде қазақ тілін оқыту және жазу ережелерін (алфавит, графика, орфография) жетілдіру ісімен байланыс - ты әуелгі кезде қазақ фонетикасы жөнінде біраз шағын ең-бектер --  мақалалар жарық  көрді.
Қазақ фонетика мәселелерін арнаулы жүйеге салып зерт - теу кезеңі проф. Құдайберген Жұбановтан, І.Кеңесбаевтан басталады. Проф. І.Кеңесбаев қазақ лингвистикасының ірге тасын қалаушылардың бірі болды. Ол қазақ фонетикасының бір топ мәселелері (атап айтқанда  --  тіл дыбыстарының фонологиясы мен жіктелуі, дыбыстардың өзгеру құбылысы, үндестік заң, сөздің буын құрылысы және акцентуация саласы) жөнінде зерттеу жүргізіп, олар туралы белгілі шешімге келеді.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар: 
1.Қазақ тілі фонетикасы жайлы І.Кеңесбаев еңбектеріне шолу.
	                 2.Қазақ фонетикасының зерттелуі жайлы    І.Кеңесбаевтың көзқарастары.

Әдебиеттер:
1.Аханов К. Tiл білімінің негіздері.А., 1969,1993,2002.	
2.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., 1992.
3.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. А., 1973. 
4.Досмухамбетұлы X. Қазақ-қырғыз тіліндегі сингормонизм. 1924. 
5Дүйсебаев М. Қазақ әдеби тілі орфографиясының кейбір мәселелері. А.,  1973

Тақырып №11. Қазақ тілі орфографиясының ережелері жайында
Мақсаты: Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері. Ол принциптерден  ауытқитын кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы; күрделі сөз түрлерінің жазылуы; халықаралық сөздердің жазылуы; сызықша арқылы жазылатын түрлері жайлы мағлұмат беру.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері. 
2.Ол принциптерден  ауытқитын кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы; 
3.Күрделі сөз түрлерінің жазылуы; 
4.Халықаралық сөздердің жазылуы; 
5.Сызықша арқылы жазылатын түрлері. 
Әдістемелік нұсқау: Орфография  -  жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихи қалыптасқан жүйесі.Ол жазба тілдің нормаларын қарастырады.Олар:
Күрделі сөз түрлерінің жазылуы; 
Халықаралық сөздердің жазылуы; 
Сызықша арқылы жазылатын түрлері. 
Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері. Ол принциптерден  ауытқитын кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы; күрделі сөз түрлерінің жазылуы; халықаралық сөздердің жазылуы; сызықша арқылы жазылатын түрлері жайлы мағлұмат беру.
Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері. 
Ол принциптерден  ауытқитын кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы; 
Күрделі сөз түрлерінің жазылуы; 
Халықаралық сөздердің жазылуы; 
Сызықша арқылы жазылатын түрлері. 
      Орфография  -  жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихи қалыптасқан жүйесі.Ол жазба тілдің нормаларын қарастырады.Олар:
Күрделі сөз түрлерінің жазылуы; 
Халықаралық сөздердің жазылуы; 
Сызықша арқылы жазылатын түрлері. 

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері. 
2.Ол принциптерден  ауытқитын кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы; 

	
Тақырып № 12. Ахмет Байтұрсыновтың  <<Тіл тағлымы>> атты еңбегіндегі фонетика мәселелері.
Мақсаты: Қазақ тілі фонетикасы жайлы орыс түркологтары еңбектеріне шолу жасап,осы бағытта  ғылыми зерттеу еңбектеріне шолу жүргізу.

Тапсырмалар мен сұрақтар:
1.Қазақ тілі фонетикасы жайлы Ахмет Байтұрсыновтың  <<Тіл тағлымы>> аттыеңбектеріне шолу.
	                 2.Қазақ фонетикасының зерттелуі жайлы  Ахмет Байтұрсыновтың       көзқарастары.

Әдістемелік нұсқаулар: А. Байтұрсынов өзінің алғашқы <<Тіл-құрал>> деп аталатын еңбегінде (1914ж.) осыны айырықша қадағалап айтқан: <<Дыбыс пен қаріп екеуі екі басқа напсе. Біріне-бірі қатыстырып, шатастырмасқа тиіс. Дыбыс естілетін көзге көрінбейтін нәрсе, қаріп көрінетін, естілмейтін нәрсе>>.  Содан бері 90 жыл өтті. Алайда осы бір қарапайым да аса қажетті қағиданы әлі күнге пайымдай алмай келеміз.
   Әріп пен дыбысты шатастыруға әсте  болмайды. Әріп кейде жеке дыбысқа сәйкес келсе (мәселен, о, ө, ү, ұ), кейде бір әріп (мәселен, ю,я)  бірнеше дыбыстың қосындысын (йұу, йүу, йа) өрнектейді. Керісінше, кейбір әріптердің (ь, ъ) дыбыстық мәні жоқ.  
   Әріп пен дыбыстың бір-біріне ылғи да сәйкес келе бермеуі сөздің жазылуы мен айтылуының арасында ала-құлалық тудырады. Мәселен, адам, ана, жер, кісі, ойла, ат, қара, қызыл, кел, ескер, сен т.б. сөздердің жазылуы мен айтылуы бір-біріне жуық. 
    Тіл дыбыстары-адамның дыбыстау мүшелерінің қызметінің жемісі. Дыбыс жеке тұрып дыбысталады, бірақ мағынасы жоқ. Ал олардың белгілі бір тілде қалыптасқан тіркестері мағыналы сөздерді білдіреді.     Қысқасы, тіл дыбыстары сөздер мен морфемаларды құрастыруға(жасауғ),  тануға (түсінуге), ажыратуға қызмет етеді. Бұл, дұрысы, фонемалардың негізгі функциясы, қызметі. 

Тақырып № 15. Фонетикалық талдау .

Мақсаты: Қазақ тілінің дыбыстық құрамына, әр дыбыстың жасалу жолына, жасалу тәсіліне, үннің және салдырдың ішкі сапасына талдау жасау
табиғатын дұрыс меңгерту.

Сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Қазақ тілінің дыбыстық құрамы
2.Әр дыбыстың жасалу жолына, жасалу тәсіліне, үннің және салдырдың ішкі сапасына талдау жасау. 
3.Әр дыбысқа қажетті толық мінездеме беру, олардың табиғатын дұрыс меңгерту.
 Қазақ тілінің дыбыстық құрамына, әр дыбыстың жасалу жолына, жасалу тәсіліне, үннің және салдырдың ішкі сапасына талдау жасау. Әр дыбысқа қажетті толық мінездеме беру, олардың табиғатын дұрыс меңгерту.
  Әдістемелік нұсқаулық: Тілдің барлығында да тіл дыбыстарды екі топқа бөледі.Дауыстылар мен дауыссыздар.Негізгі ортақ белгісі олардың буын құрау қызметі. Дыбыстарды дауыстылар мен дауыссыздар деп топтастырғанда олардың акустикалық жақтары мен физиалогиалық жақтары да еске алынады.Акустикалық тұрғыдан қарағанда дауыстылар мен дауыссыздарды бір-бірінен ажырату музыкальді үн (тон)және салдырға негізделеді.Дауыстыларда үн басым болады.Дауыссыздарда салдыр басым .Осыған орай ұяң немесе санор дыбыстарды дауыстылардың немесе дауыссыздардың қатарына тікелей теліп қою өте қиын.Физиологиалық тұрғыдан алып қарағанда дауыстыларды айту үстінде шыққан ауа бірінші, кедергіге ұшырамай еркін шығады; екінші, дыбысталу мүшелеріне күш түспей, оның қалпы жайдары болады; үшінші, ауа баяу шығады (а,о,у). Ал, дауыссыздарды айтқанда фонациялық ауа бірінші, кедіргіге ұшырап, тосқауылмен айтылады; екінші, тосқауылдан өту кезінде дыбысталу мүшелеріне күш түселеді; үшінші, ауаның шығу қарқыны күштірек болады. Дыбыстардың классификациялық 2 түрі бар. Оның 1-физиологиялық классификация; 2-акустикалық классификация. Физиологиялық классификация акустикалық классификацияға қарағанда әлдеқайда қолайлы. Дауыстылар сөйлеу мүшелерінің негізгі үш түрінің қатысымы мен қалпына қарап, атап айтқанда 1- тілдің қалпына; 2- еріннің қалпына; 3- жақтың ашылу қалпына қарай топтастырылады.Тілдің артқы таңдайға қарай жиырылып, бүктеліңкіреп айтылуынан жуан дауыстылар жасалады (а,о,ұ,ы т.б.), ал тілдің таңдайдың алдыңғы жағына жақындап айтылуынан жіңішке дауыстылар жасалады (ә,е,й,і,ү т.б.).Еріннің қатысуына қарай еріндік және езулік болып бөлінеді (о,ө,ұ,ү,у - еріндік).Жақтың ашылу қалпына қарай дауыстылар ашық және қысаң болып бөлінеді.Қысаң (ұ,ү,ы,і).Тілде келте, қысқа, созылыңқы дауыстылар да болады.

Әдебиеттер:
* Жүнісбеков Ә. Проблемы тюркской словесной просодии и сингормонизм казахского слова. А., Дисс. д. ф. и. 1988, 329 б. 
* Кеңесбаев I., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика). А., 1962, 1993.
* Қазак тілінің орфографиялық сөздігі. А., 1963,1978, 1982 ж.ж.
* Қалиев    Б.    Қазақ   тілінің    дауысты    дыбыстардың    редукциясы
(эксперименталды фонетикалық зерттеу). А., 1984. 
* Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы. А., 1986,1986,1993.
* Ниеталиев К. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. А., 1977.
* Оралбаева Н.О. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. А.,1968.
* Радлов В.В. Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы. 1982. 
* Райымбекова М. Дауыссыз фонемалардың тіркесуі // Білім және еңбек. А., 1967, №2,28.	

Студенттердің өз бетімен орындайтын жұмыстарына әдістемелік нұсқаулар
                          Тақырып №3. Дыбыстардың орфоэпиясы.
Мақсаты: Орфоэпиялық дағдылардың қатысымдық әрекетте алатын орнын, маңызын ескере отырып, тіл дамытуда оқушылардың санасында фонетикалық дағдыларды қалыптастыруға, одан әрі дамыту мен жетілдіруге қойылатын белгілі талаптарды меңгеру. 
Сұрақтар мен тапсырмалар: 
1.Орфоэпиялық дағдылардың қатысымдық әрекетте алатын орны.
2. Фонетикалық дағдыларды қалыптастыруға, одан әрі дамыту мен жетілдіруге қойылатын белгілі талаптар. 
Әдістемелік нұсқаулар: Орфоэпиялық дағдылардың қажеттілігі тек сөйлеумен шектелмейді. Егер тыңдаушының дұрыс қалыптасқан фонетикалық дағдылары болмаса, онда ол тыңдағаны мен естігенін дұрыс түсіне алмайды. Оның себебі, адам басқа біреудің сөзін тыңдағанда, өз санасындағы дыбыс жүйесімен салыстыра отырып, сөз сөйлемнің мәнін, ойын таниды, түсінеді. Демек, фонетикалық дағдылар тек сөйлеу үшін ғана емес, басқаның сөзін тыңдап-түсіну үшін де үлкен рөл атқарады.
Орфоэпиялық дағдылардың қатысымдық әрекетте алатын орнын, маңызын ескере отырып, тіл дамытуда оқушылардың санасында фонетикалық дағдыларды қалыптастыруға, одан әрі дамыту мен жетілдіруге белгілі талаптар қойылады. Олар:
а) Белгілі бір фонетикалық минимумды іріктеп алу талабы. Мектепте фонетиканы оқытуда оқушылар үндестік заңы арқылы дыбыстардың түбір мен қосымша, біріккен сөз аралығындағы сөздер үндесіп, өзгеріп айтылудағы орфоэпиялық норманы кейде сақтап айта бермейді. Олай болса, окушылардың тілін дамытуда орфоэпиялық сөздіктер беріп, белгілі мөлшерде фонетикалық дағдыларын қалыптастыру үшін оқытуда тіл дамыту үшін фонетикалық тілдік материалдар таңдалып оқытылуы бойынша жүргізіледі.
ә) Орфоэпиялық дағдыларды қалыптастыруға қойылатын келесі талап-сөздердің, сөз тіркестерінің дауыс екпінін дұрыс қоя білуге дағдыландыру. Барлық дыбыстарды дұрыс айтқанымен, сөздердің дауыс екпіні дұрыс қойылмаса, айтылған сөздің мәнін түсінуді қиындатады.
Дыбыстарды дұрыс айтып, жекелеген сөздердің екпінін дұрыс қоя білгенімен, сөйлемде фразалық екпін дұрыс қойылмаса немесе үзіліс (пауза) өз орнында жасалмаса, ондай сөзді, сөйлемді түсіну қиын болар еді. Мысалы: <<Екі сиыр қора салып жатыр>> деген сөйлемдегі үзіліс екі сөзінен кейін жасалмаса, сөйлемдегі ой күлкілі болар еді. Сондықтан сөйлемдегі синтагмаларға дұрыс бөліп, дауыс ырғағын келтіру ойды дұрыс түсінуге көп себебін тигізеді. Олай болса, дыбыстарды дұрыс айтқызып үйретумен катар, олардың сөйлеуіндегі дауыс екпінін орынды қоюын, сөйлемдегі синтагмаларға дұрыс бөле білуін, дауыс ырғағын орфоэпиялық қалыпта жетілдіру қажет.
Қазіргі фонетика сөздің дыбыстық жағын екіге топтап карастырады. Бірінші топта: 1) дыбыстар, 2) фонетикалық сөз, 3) буын, 4) сөйлем, 5) текст.
Дұрыс сөйлеу нормасы негізінен мына сияқты тілдік объектілерді терең меңгеруге байланысты болады: біріншіден, сөздерді дұрыс айтып, дұрыс сөйлеу үшін үндестік заңын, яғни біріккен сөзбен сөз тіркестерінің аралығындағы дыбыстардың бір-біріне тигізетін әсерін, ықпалын терең меңгеру керек. Мысалы, Көпжасар - Көбжасар, ала карға - алағарға т.б.
Екіншіден, дұрыс сөйлеу үшін сөз екпінін, буын түрлері мен тасымал заңдарын білудін маңызы зор. Атап айтқанда, қазақ тілінде көп болмаса да екпін түсетін буындар сөз мағынасына әсер ететін жағдайлар ұшырасады. Мысалы, Алманы алма! Бұл - кең бөлме. Әзірше, қозыны енесінен бөлме.
Үшіншіден, жеке сөздер мен сөз тіркестерін және сөйлемдерді берілетін ойына лайықты айту мен оқи білуді игеру қажет. Мысалы, Сәулені кешеден бері асыға күткен Нұрлан далаға жүгіріп шықты деген сөйлем екі түрлі паузамен айтылады. Нұрлан сезінен кейін дауыс кідірісі болады да, шыкты сөзінен кейін дауыс үзілісі болады.
Қазақ тіліндегі буынның құрамы мен жүйесімен орфоэпиялық нормасына арналған арнайы зерттеу жоқ. Алайда, буын түрлері мен буынның дыбыс құрамына арналған анықтамалар жеткілікті. Ал жалпы лингвистикадағы буын теориясы тұрғысынан қараса буынның тілдік табиғаты аса күрделі кұбылыстардың бірі болып табылады. 

Өзін-өзі тексеру  сұрақтары:
1.Орфоэпиялық дағдылардың қатысымдық әрекетте алатын орны.
2. Фонетикалық дағдыларды қалыптастыруға, одан әрі дамыту мен жетілдіруге қойылатын белгілі талаптар. 
                                       
                             Әдебиеттер:
1. Рахметова С. Бастауыш сыныптарда оқушылардың тілін ұстарту (для русских школ), Алматы: Рауан, 1997, -142 б.
2. Құрманова Н. Сөз тіркесін оқыту барысында оқушылардың логикалық ойлау мәдениетін қалыптастыру әдістері мен тәсілдері.  - Алматы: 1998
3. Шонанұлы Т. Тіл дамыту // Жаңа мектеп, 1936, №1, 11-17-бет.
            4. Ысқақов А. Ана тілін оқытудың міндеттері. Алматы: Мектеп, 1972, -148 б.       


                          Тақырып №4.  Дыбыстық үнем мәселесі.

Мақсаты: Қазақ  тілінің синтаксисіндегі дыбыстық үнем  заңдылығын  жан-жақты  меңгерту.
Сұрақтар мен тапсырмалар: 
* Тілдік  үнем(тілдік  экономия) заңдылығы
* Тілдік  үнем  заңдылығының  экономияның  заңдылығының  тіл  қолданысында  берілуі
* Әдістемелік нұсқаулар: Тілдік  үнем(тілдік  экономия) заңдылығы
Тілдік үнем заңдылығының экономияның заңдылығының тіл  қолданысында  берілуі. Морфемалардың бірыңғай жуан не жіңішке буынды болып және олардың аралығында қатар келген дыбыстардың біріне-бірі акустикалық-артикуляциялық жақтан бейімделіп, үйлесіп тұруын дыбыстардың үндесуі немесе үндестік заңы дейміз.
 Үндестік заңы 2-ге бөлінеді: буын үндестігі, дыбыс үндестігі. Буын үндестігі сөз ішіндегі дауысты дыбыстардың бірыңғай жуан немесе бірыңғай жіңішке болып келуін айтады. мысалы: Әже, инелік. Ата, инабат, уақыт. 
      Түркі тілдерінде дауыстылардың үндесуі сөз ішінде жуан дауысты дыбысы бар буыннан кейін,соған сәйкес жуан дауыстының келуі (тау-лар,тоғай-лар),жіңішке дауысты дыбысы бар буыннан кейін,соған орай жіңішке дауыстының  келуі (көл-дер,өзен-дер)түрінде болады.Ал өз(қонақ-қа,қонақ-тар) немесе ұяң дауыссыздан кейін қосымшаның да ұяң  дауыссыздан басталуы (қаз-ға,қаз-дар) дауыссыздардың бір-біріне ықпал етіп,өз ара үндесу болып саналады.
Дауыстылардың бір-бірімен өз ара үндесуі сингорманизм деп аталады да,дауыссыздардың бір-біріне ықпал етіп өз ара үндесуі ассимиляция деп аталады.Лингвистикалық кейбір әдебиеттерде сингорманизм де ассимиляцияның бір  түрі ретінде қарастырылады.Дауыстылардың бір-біріне әсер етіп,өз ара үндесіп айтылуы да олардың артикуляциясына байланысты екенін ескергенде,сингорманизмді ассимиляцияның бір түрі ретінде қарастырылады.
	Аккомодация (лат. accomodatio бейімделу) морфемалар жиігінде қатар келген дауысты және дауыссыз дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп, бейімделіп айтылуы. Мысалы: ат, ет, от, өт  деген сөздерде бір ғана т онемасы дауыстылардың әсерінен төрт түрлі реңге ие болатынын білеміз.
Дауыстылар мен дауыссыздардың және керісінше, дауыссыздардың  дауылтылармен көрші тұруында тарихи дамудың нәтижесінде қалыптасқан заңдылық бар. 

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақт
* Дауыс ырғағы (интонация) 
* Кідіріс (пауза). 
* Дауыс ырғағының түрлеріне түсініктер беру.
Әдебиеттер:
* Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. А., 1973. 
* Досмухамбетұлы X. Қазақ-қырғыз тіліндегі сингормонизм. 1924. 
* Дүйсебаев М. Қазақ әдеби тілі орфографиясының кейбір мәселелері. А.,  1973
* Дүйсебаев М. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. А., 1981. 
* Жолымбетов К. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. А., 1968.
* Жүнісбеков Ә. Акустика-артикуляционного характеристики гласных казахского языка. Фонетика казахского ызыка. І-часть. А., 1969. 160 б. 
* Жүнісбеков Ә.Гласные казахского языка. А., 1972. 92 б.


                                                        
     Тақырып №5. Интонация туралы түсінік.
Мақсаты: Тыңдаушыға түсінікті болу үшін, мәнерлеп оқу үшін дауыс ырғағы мен кідірістің маңызы туралы жан-жақты түсіндіру.Паузадан кейінгі күшті бас буын, паузаның алдындағы күшті соңғы буын. Дауыс ырғағының түрлеріне түсініктер беру. 
Сұрақтар мен тапсырмалар: 
* Дауыс ырғағы (интонация) 
* Кідіріс (пауза). 
* Дауыс ырғағының түрлеріне түсініктер беру.
Әдістемелік нұсқаулар: Дауыс ырғағы (интонация) және кідіріс (пауза) туралы жалпы түсінік. адам сөйлеп тұрғанда, айтылған пікірдің тыңдаушыға түсінікті болу үшін, мәнерлеп оқу үшін дауыс ырғағы мен кідірістің маңызы туралы.паузадан кейінгі күшті бас буын, паузаның алдындағы күшті соңғы буын. Дауыс ырғағының түрлеріне түсініктер беру. 
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Дауыс ырғағы (интонация) 
2.Кідіріс (пауза). 
3.Дауыс ырғағының түрлеріне түсініктер беру.
Әдебиеттер:
1.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. А., 1973. 
2.Досмухамбетұлы X. Қазақ-қырғыз тіліндегі сингормонизм. 1924. 
3.Дүйсебаев М. Қазақ әдеби тілі орфографиясының кейбір мәселелері. А.,  1973
4.Дүйсебаев М. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. А., 1981. 
5.Жолымбетов К. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. А., 1968.
6.Жүнісбеков Ә. Акустика-артикуляционного характеристики гласных казахского языка. Фонетика казахского ызыка. І-часть. А., 1969. 160 б. 
7.Жүнісбеков Ә.Гласные казахского языка. А., 1972. 92 б. 

Тақырып №6.  Графика мәселесі.
Мақсаты: Қоғамдағы түрлі тарихи-әлеуметтік өзгерістерге сәйкес бірнеше жазу нұсқаларына (араб, латын, кирил жазулары) бағындырылғандығы жайлы, фонематикалық принципке сүйенетін қазақтың дыбыстық жазуы туралы түсіндіру.
                Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Графика (жазу). 
2.Қазіргі алфавиттің құрамы. 
3.Қазақ алфавитіндегі әріптер мен фонемалардың ара қатынасы. 
Әдістемелік нұсқаулар: Қазақ графикасы  --  қоғамдағы түрлі тарихи-әлеуметтік өзгерістерге сәйкес бірнеше жазу нұсқаларына (араб, латын, кирил жазулары) бағындырылған, фонематикалық принципке сүйенетін қазақтың дыбыстық жазуы.Графика (гр. graphike  --  жазылған, өрнектелген)  --  графемалар, тыныс, екпін белгілері т.б. жазу құралдар жиынтығы, фонемалық жазудағы графема мен фонема арасындағы қатынастар жүйесі және оларды зерттейтін тіл білімінің бір саласы.Қазіргі қазақ графикасы әріптерінің жазылуы тәсіліне және өрнегіне қарай жазу графикасы мен баспа графикасы болып бөлінеді. Қазақ жазу графикасындағы әріптердің нобайы көне орыс жазуындағы дыбыстар нобайының негізінде пайда болған. Графика (жазу). Қазіргі алфавиттің құрамы. Қазақ алфавитіндегі әріптер мен фонемалардың ара қатынасы. 
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Графика (жазу). 
2.Қазіргі алфавиттің құрамы. 
3.Қазақ алфавитіндегі әріптер мен фонемалардың ара қатынасы. 
                             Әдебиеттер:
1.АралбаеваЖ. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтср, Алматы, 1988.
2.Аханов К. Tiл білімінің негіздері.А., 1969,1993,2002.	
3.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., 1992.
4.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. А., 1973. 
5.Досмухамбетұлы X. Қазақ-қырғыз тіліндегі сингормонизм. 1924. 
6.Д үйсебаев М. Қазақ әдеби тілі орфографиясының кейбір мәселелері. А.,  1973

Тақырып №7.  Дауысты дыбыстардың емлесі
Мақсаты: Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері. Ол принциптерден  ауытқитын кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы; күрделі сөз түрлерінің жазылуы; халықаралық сөздердің жазылуы; сызықша арқылы жазылатын түрлері.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері. 
2.Ол принциптерден  ауытқитын кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы; 
3.Күрделі сөз түрлерінің жазылуы; 
4.Халықаралық сөздердің жазылуы; 
5.Сызықша арқылы жазылатын түрлері.

Тақырып №8.  Дауыссыз дыбыстардың емлесі
Мақсаты: Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері. Ол принциптерден  ауытқитын кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы; күрделі сөз түрлерінің жазылуы; халықаралық сөздердің жазылуы; сызықша арқылы жазылатын түрлері.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері. 
2.Ол принциптерден  ауытқитын кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы; 
3.Күрделі сөз түрлерінің жазылуы; 
4.Халықаралық сөздердің жазылуы; 
5.Сызықша арқылы жазылатын түрлері.

Әдістемелік нұсқаулық: Орфоэграфия.туралы қысқаша мәлімет. Орфоэпия мен орфография мәселелерінің ара қатысы. Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері. Ол принциптерден  ауытқитын кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы; күрделі сөз түрлерінің жазылуы; халықаралық сөздердің жазылуы; сызықша арқылы жазылатын түрлері.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері. 
2.Ол принциптерден  ауытқитын кейбір жағдайларда әріптердің, түбір тұлғалардың жазылуы; 
3.Күрделі сөз түрлерінің жазылуы; 
4.Халықаралық сөздердің жазылуы; 
5.Сызықша арқылы жазылатын түрлері.
Әдебиеттер:
* Кеңесбаев I., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика). А., 1962, 1993.
* Қазак тілінің орфографиялық сөздігі. А., 1963,1978, 1982 ж.ж.
* Қалиев    Б.    Қазақ   тілінің    дауысты    дыбыстардың    редукциясы
* (эксперименталды фонетикалық зерттеу). А., 1984. 
* Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы. А., 1986,1986,1993.
* Ниеталиев К. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. А., 1977.
* Оралбаева Н.О. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. А.,1968.
* Радлов В.В. Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы. 1982. 
* Райымбекова М. Дауыссыз фонемалардың тіркесуі // Білім және еңбек. А., 1967, №2,28.	
* Сыздыкова   Р.   Қазақ   орфографиясы   мен   пунктуациясы   жөнінде анықтағыш. А., 1968,1974 ж.ж.

Тақырып №9 . Фонетикаға қатысты терминдерге түсінік беру.
Мақсаты: .  Фонетикаға қатысты терминдерге түсінік беру
Сұрақтар мен тапсырмалар: 
1.Вокализм, гаплология диссимиляция диэреза терминдеріне түсінік беру.
2.Дыбыстардың комбинаторлық өзгерістері ,протеза, редукция  дегеніміз не?
Әдістемелік нұсқаулар: Вокализм (лат. Vocalus  -  дауысты дыбыс)  -  тілдегі дауысты дыбыстар жүйесі.
Диэреза -  сөйлеу кезінде дыбыстар бір-біріне әсер етеді. Диэрезаның нәтижесінде дыбыстар түсіріліп айтылады , мысалы: <<честный  -  чесный>>, <<қалмады  -  қамады>>, т.б.
Дыбыстардың комбинаторлық өзгерістері  -  сөйлеу кезінде дыбыстардың бір-біріне әсер етуінен пайда болатын  фонетикалық өзгерістер. Консонантизм (лат. consonantig  - дауыссыз дыбыс)  -  тілдегі  диалектідегі , говордағы тілдер тобының дауыссыздардың жүйесі.
Метатеза  -  (грек.  Meafofhesis -  орын ауыстыру)  -  сөз ішіндегі дыбыстардың, не буындардың  өзара орын ауыстыруы.
Протеза (грек. Proflogis -  алдына қою)  - сөз басында қосымша дыбыстың пайда болуы. Мысалы: ырас  -  рас, ылай  -  лай.
Редукция (лат.  Reductio -  кейін шегіну, азаю, қысқару)  -  дыбыстың артикуляциялық және акустикалық сипатының өзгеруі.  Сандық редукция  - екпін болмауынан дыбыс ұзақтығының азаюы, сапалық редукция  -  сол  себептерден артикуляцияның өзгеруі. Мысалы: қат(ы)нас, дәр (і) гер, т.б. 
Сингармонизм (грек.  Syn -  бірге және  harmonia -  қос үнділік, үндесу)-  морфологиялық бірлік ретіндегі сөздің вокалдық түрленуінің нәтижесі. Бұл түркі тілдеріне тән аса күшті заң.
Фонема (грек.phonema  -  дыбыс, дауыс)  -  тілдегі дыбыстық қатарды құрайтын бірлік.  Фонема мағыналық бірліктерді ажырату үшін қажет.

араб жазуымен берілген мәтіндерде ешқандай тыныс белгілері болмады. ДУГ-тің өзі бастапқы нөмірлерінде тыныс белгілерінсіз шығып тұрыпты. Кейін өзі танытып түсіндірген тыныс белгілерін пайдаланды. Бірақ не газет редакциясы, не жеке авторлар бұл тыныс белгілерінің қазақша толық (түгел) атауларын (терминдерін) бере алмады. Тыныс белгілері дегенді тыныстар деп атады және тыныс белгілерін қою емес, тыныстарды жүргізу деді. Ал жеке бірқатарының атауларын: нүктені, тыныс үтірді, жарты тыныс, нүктелі үтірді, тыныстың төрт бөлгенінің бірі, сұрау белгісін, сұралған жауаптың аяғына қойылады деп, леп белгісін ашуланып не қорқып, яки таңданып айтқан сөздің аяғына қойылды деп, осы үлгіде әрі қарай тырнақшаның, қос нүктенің, көп нүктенің, дефистің, сызықшаның терминдік атаулары емес, түсіндірмелері ғана көрсетілген [3]. Тыныс белгілерінің осы күнгі терминдерін алғаш ұсынған А.Байтұрсынов болатын. Біршама әлеуметтік үні болған бұл газеттің (ДУГ-тің) қазақтың жазба тілі, алфавиті, пән сөздері (терминология саласы), емле, оқу құралдары туралы мәселелелерді көтеріп отырған дәстүрлерін (қарекетін) кейін ХХ ғасырдың алғашқы онжылдықтарында <<Айқап>> журналы мен <<Қазақ>>, <<Қазақстан>> газеттері, <<Шора>> журналы жалғастырды. Бұлардағы ғылыми негізі бар, жүйелі түрде ұсынылған пікірлер негізінен Ахмет Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Сералиндердің жазғандарында көрінді.

Студенттердің өз бетімен орындайтын жұмыстарына әдістемелік нұсқаулар
1975.
Тақырып №10.  Аккомодация туралы түсінік
Мақсаты: Студенттерге дыбыстардың өзара үндесуі және ықпалдың түрлері туралы  түсінік беру.
Негізгі сұрақтары мен қысқаша мазмұны:
1.Үндестік заңы.
2.Дыбыс үндестігі.
Әдістемелік нұсқаулық: Әр тілдің фонетикасында өзіне тән заңдылықтары болады. Түркі тілінде (қазақ) ондай заңның ең маңыздысы-үндестік заңы. Морфемалардың бірыңғай жуан не жіңішке буынды болып және олардың аралығында қатар келген дыбыстардың біріне-бірі акустикалық-артикуляциялық жақтан бейімделіп, үйлесіп тұруын дыбыстардың үндесуі немесе үндестік заңы дейміз.
 Үндестік заңы 2-ге бөлінеді: буын үндестігі, дыбыс үндестігі. Буын үндестігі сөз ішіндегі дауысты дыбыстардың бірыңғай жуан немесе бірыңғай жіңішке болып келуін айтады. мысалы: Әже, инелік. Ата, инабат, уақыт. 
Түркі тілдерінде дауыстылардың үндесуі сөз ішінде жуан дауысты дыбысы бар буыннан кейін,соған сәйкес жуан дауыстының келуі (тау-лар,тоғай-лар),жіңішке дауысты дыбысы бар буыннан кейін,соған орай жіңішке дауыстының  келуі (көл-дер,өзен-дер)түрінде болады.Ал өз(қонақ-қа,қонақ-тар) немесе ұяң дауыссыздан кейін қосымшаның да ұяң  дауыссыздан басталуы (қаз-ға,қаз-дар) дауыссыздардың бір-біріне ықпал етіп,өз ара үндесу болып саналады.
Дауыстылардың бір-бірімен өз ара үндесуі сингорманизм деп аталады да,дауыссыздардың бір-біріне ықпал етіп өз ара үндесуі ассимиляция деп аталады.Лингвистикалық кейбір әдебиеттерде сингорманизм де ассимиляцияның бір  түрі ретінде қарастырылады.Дауыстылардың бір-біріне әсер етіп,өз ара үндесіп айтылуы да олардың артикуляциясына байланысты екенін ескергенде,сингорманизмді ассимиляцияның бір түрі ретінде қарастырылады.Дауыстылардың бір-біріне әсер етіп,өз ара үндесіп айтылуы да олардың артикуляциясына байланысты екенін ескергенде,сингорманизмді ассимиляцияның бір түрі ретінде қараудың ешбір оғаштығы да жоқ екені рас.Бірақ басқа тілдердегідей емес,түркі тілдерінде сингормонизм құбылысы (дауыстылардың бір-бірімен өз ара ундесіп айтылу құбылысы)айрықша орын алады.Бұл құбылыс түркі тілдеріне өте-мөте кең тараған.
Аккомодация (лат. accomodatio бейімделу) морфемалар жиігінде қатар келген дауысты және дауыссыз дыбыстардың бір-біріне ықпал етіп, бейімделіп айтылуы. Мысалы: ат, ет, от, өт  деген сөздерде бір ғана т онемасы дауыстылардың әсерінен төрт түрлі реңге ие болатынын білеміз.
Дауыстылар мен дауыссыздардың және керісінше, дауыссыздардың  дауылтылармен көрші тұруында тарихи дамудың нәтижесінде қалыптасқан заңдылық бар. 

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1.Дыбыс үндестігінің түрлері?
2.Дауыстылардың бір-бірімен өз ара үндесуі қалай аталады?
3.Ал дауыссыздардың бір-біріне ықпал етіп өз ара үндесуі?
4. Аккомодация туралы қысқаша анықтама беру.

Әдебиеттер:
1. Мырзабеков С, Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы, Алматы 2006 ж.
2. Аханов  К.Тіл білімінің негіздері, А., 2003 ж.
3. Байтұрсынов А. Тіл тағлымы, Алматы. 1992 ж.


Тақырып №11.  Қайталама дыбыстар.
Мақсаты: Фонетикалық заңдар туралы ұғым көбінесе белгілі бір тілдің немесе туыстас тілдердің дамуының әр түрлі кезеңдерінде дыбыстарының өзгеруінің бір ізділігін ашып айқындаумен байланыстырылады. 
Тілдің тарихын және оның өзгеруі мен дамуын жете түсіну үшін фонетикалық заңдарды білудің айрықша маңызы бар. тарихын, оның даму жолдарын танып білудің кілті. 
Сұрақтар мен тапсырмалар: 
1.Тілдегі фонетикалық құбылыстар және олардың өзгеруі мен дамуының белгілі бір заңдылықтары.
2. Тілдің тарихи даму барысында біріне  - бірі қарама-қарсы екі түрлі дыбыстық өзгерістер  болатындығы.Олар конвергенция құбылысы, екіншісі  -  дивергенция құбылысы.
3.Басқа да фонетикалық өзгерістер.
Әдістемелік нұсқаулар:
Тілдегі фонетикалық құбылыстар және олардың өзгеруі мен дамуының белгілі бір заңдылықтары болады. Белгілі бір тілдің дамуының әр түрлі кезеңдерінде немесе туыс тілдердің арасында дыбыстардың тұрақты сәйкестілігі фонетикалық заңдар деп аталады. Фонетикалық заңдылықтардың тілдің немесе тілдердің тарихына ғана емес, сонымен бірге қазіргі кездегі қалпына да қатысы бар. 
Түркі тілдерінде дауысты дыбыстардың не біркелкі жуан, не жіңішке болып келуі  -  ертеден бері өмір сүріп келе жатқан және әбден қалыптасқан фонетикалық заң. Фонетикалық заңдылықтардың ішінде кейбіреулері туыстас тілдердің барлығына бірдей қатысты болады да, қайсыбіреулері біреуіне немесе бір-біріне өте жақын бірнешеуіне ғана қатысты болады. Мысалы, жоғарыда айтылғандай, дауыстылардың не бір өңкей жуан, не жіңішке болып үндесуі немесе қатар келген дауыссыздардың не біркелкі қатаң, не біркелкі ұяң болып үндесуі  -  түркі тілдерінің барлығына бірдей қатысты, ортақ заңдылық. 
Тілдің фонетикалық жүйесі үшін дыбыстық өзгерістердің ішінде фонемалардың санын өзгерте алатын өзгерістер өте мәнді болып табылады. Тілдің тарихи даму барысында біріне  - бірі қарама-қарсы екі түрлі дыбыстық өзгеріс болуы мүмкін. Оның бірі  -  конвергенция құбылысы, екіншісі  -  дивергенция құбылысы. Тілдің тарихи даму барысында әр түрлі екі фонеманың бойына сіңісіп, ұласып кетуі конвергенция деп аталады. Көрнекті ғалым В.А.Богородицкий ш дыбысының өзгеріп, с дыбысына айналуын, соның нәтижесінде о бастағы ш мен с дыбыстарының ұласып, бірдейлесіп кетуін қазақ тіліне тән құбылыстардың бірі деп есептейді. Бұл өзгерістерді конвергенция құбылысының нәтижесі деп қарайды. 
Фонетикалық заңдар туралы ұғым көбінесе белгілі бір тілдің немесе туыстас тілдердің дамуының әр түрлі кезеңдерінде дыбыстарының өзгеруінің бір ізділігін ашып айқындаумен байланыстырылады. 
Тілдің тарихын және оның өзгеруі мен дамуын жете түсіну үшін фонетикалық заңдарды білудің айрықша маңызы бар. Алайда тек мұнымен шектеліп қою жеткіліксіз болады. Тіл тарихын жете білу үшін фонетикалық сәйкестілікпен бірге сөздердің семантикалық жақтан өзгеру, даму заңдылықтарын да есепке алу қажет. Лингвистикалық зерттеулерде фонетикалық заңдар мен семантикалық заңдарды ұштастыра білу  -  тіл тарихын, оның даму жолдарын танып білудің кілті. 

Өзін-өзі тексеру  сұрақтары:
1.Тілдегі фонетикалық құбылыстар және олардың өзгеруі мен дамуының белгілі бір заңдылықтары.
2. Тілдің тарихи даму барысында біріне  - бірі қарама-қарсы екі түрлі дыбыстық өзгерістер  болатындығы.Олар конвергенция құбылысы, екіншісі  -  дивергенция құбылысы.
3.Басқа да фонетикалық өзгерістер.

                Әдебиеттер:
1.Аханов К. Tiл білімінің негіздері.А., 1969,1993,2002.	
2.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., 1992.
3.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. А., 1973. 
4.Досмухамбетұлы X. Қазақ-қырғыз тіліндегі сингормонизм. 1924. 
5.Дүйсебаев М. Қазақ әдеби тілі орфографиясының кейбір мәселелері. А.,  1973
6.Дүйсебаев М. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. А., 1981. 

Тақырып №12. Фонетикаға қатысты Ж.Аралбаевтың  көзқарастарына шолу.

Мақсаты: Фонетикаға қатысты Ж.Аралбаевтың  көзқарастарын зерттеу тексеру 
Сұрақтар мен тапсырмалар: 
1. Ж.Аралбаевтың ғылыми еңбектерге шолу  
2.Ж.Аралбаевтың  фонетикаға қосқан үлесі
Әдістемелік нұсқаулар: 
Ғылыми еңбектері: Фонетическая  система каракалпакского языка.АКД.,А.,1949; Учебник  каракалпакского  языка  для русской школы(5- 6кл).Нукус, 1954. Алғашқы зерттелулерде қазақ тілі дыбыс жүйесі туралы, қазақ тіліндегі дыбыстардың саны мен сапасы туралы бірізді пікір де, қазақша терминдер де жасалған жоқ. Қазақ тілі дыбыс жүйесінін белгілі бір мәселесі бойынша арнайы зерттеу жүргізілгендіктен орыс түркологтары еңбектерінде фонетика таза практикалық мақсатта болды. Сондықтан олардың зерттеулері қазақ тілі дыбыс жүйесі жөніндегі алғашқы мәлімет деңгейінде ғана еді. оны төмендегі шолуымыздан байқауға толық болады. Демек, нағыз ғылыми зерттеу А. Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов, І.Кеңесбаев еңбектерінен басталып, Ж.Аралбаевтың ғылыми еңбектерінен әрі қарай жалғасалы   деп білеміз.
Қазақ тілі дыбыс құрылысының арнаулы жүйемен жан-жақты зерттелуі  --  совет дәуірі тұсынан басталды. Мектептерде қазақ тілін оқыту және жазу ережелерін (алфавит, графика, орфография) жетілдіру ісімен байланыс - ты әуелгі кезде қазақ фонетикасы жөнінде біраз шағын ең-бектер --  мақалалар жарық  көрді.
Қазақ фонетика мәселелерін арнаулы жүйеге салып зерт - теу кезеңі проф. Құдайберген Жұбановтан, І.Кеңесбаевтан басталады. Проф. І.Кеңесбаев қазақ лингвистикасының ірге тасын қалаушылардың бірі болды. Ол қазақ фонетикасының бір топ мәселелері (атап айтқанда  --  тіл дыбыстарының фонологиясы мен жіктелуі, дыбыстардың өзгеру құбылысы, үндестік заң, сөздің буын құрылысы және акцентуация саласы) жөнінде зерттеу жүргізіп, олар туралы белгілі шешімге келеді.
                                    Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Ж.Аралбаевтың ғылыми еңбектерге шолу  
2.Ж.Аралбаевтың  фонетикаға қосқан үлесі
                                          Әдебиеттер:
1.Аханов К. Tiл білімінің негіздері.А., 1969,1993,2002.	
2.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., 1992.
3.Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. А., 1973. 
4.Досмухамбетұлы X. Қазақ-қырғыз тіліндегі сингормонизм. 1924. 
5.Дүйсебаев М. Қазақ әдеби тілі орфографиясының кейбір мәселелері. А.,  1973
6.Дүйсебаев М. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. А., 1981. 

Тақырып №13. Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық сөздігімен жұмыс.
Мақсаты: Орфоэпиялық дағдылардың қажеттілігі тек сөйлеумен шектелмейді. Егер тыңдаушының дұрыс қалыптасқан фонетикалық дағдылары болмаса, онда ол тыңдағаны мен естігенін дұрыс түсіне алмайды. Оның себебі, адам басқа біреудің сөзін тыңдағанда, өз санасындағы дыбыс жүйесімен салыстыра отырып, сөз сөйлемнің мәнін, ойын таниды, түсінеді. Демек, фонетикалық дағдылар тек сөйлеу үшін ғана емес, басқаның сөзін тыңдап-түсіну үшін де үлкен рөл атқарады.
Сұрақтар мен тапсырмалар: 
1. жеке дыбыстарды сөзде, сөйлемде орфоэпиялық қалыпта дұрыс айту;
2. сөздердің, сөз тіркестердің дауыс екпінін дұрыс кою;
3. сөйлемдерді дауыс ырғағын, мәнеріне келтіріп дұрыс айту;
4.мәтін түрлерін функциональдык стиль түрлеріне, жанрға байланысты мәнерлер айтып, оқи білу;
Әдістемелік нұсқаулық: Орфоэпиялық дағдылардың қатысымдық әрекетте алатын орнын, маңызын ескере отырып, тіл дамытуда оқушылардың санасында фонетикалық дағдыларды қалыптастыруға, одан әрі дамыту мен жетілдіруге белгілі талаптар қойылады. Олар:
а) Белгілі бір фонетикалық минимумды іріктеп алу талабы. Мектепте фонетиканы оқытуда оқушылар үндестік заңы арқылы дыбыстардың түбір мен қосымша, біріккен сөз аралығындағы сөздер үндесіп, өзгеріп айтылудағы орфоэпиялық норманы кейде сақтап айта бермейді. Олай болса, окушылардың тілін дамытуда орфоэпиялық сөздіктер беріп, белгілі мөлшерде фонетикалық дағдыларын қалыптастыру үшін оқытуда тіл дамыту үшін фонетикалық тілдік материалдар таңдалып оқытылуы бойынша жүргізіледі.
ә) Орфоэпиялық дағдыларды қалыптастыруға қойылатын келесі талап-сөздердің, сөз тіркестерінің дауыс екпінін дұрыс қоя білуге дағдыландыру. Барлық дыбыстарды дұрыс айтқанымен, сөздердің дауыс екпіні дұрыс қойылмаса, айтылған сөздің мәнін түсінуді қиындатады.
Дыбыстарды дұрыс айтып, жекелеген сөздердің екпінін дұрыс қоя білгенімен, сөйлемде фразалық екпін дұрыс қойылмаса немесе үзіліс (пауза) өз орнында жасалмаса, ондай сөзді, сөйлемді түсіну қиын болар еді. Мысалы: <<Екі сиыр қора салып жатыр>> деген сөйлемдегі үзіліс екі сөзінен кейін жасалмаса, сөйлемдегі ой күлкілі болар еді. Сондықтан сөйлемдегі синтагмаларға дұрыс бөліп, дауыс ырғағын келтіру ойды дұрыс түсінуге көп себебін тигізеді. Олай болса, дыбыстарды дұрыс айтқызып үйретумен катар, олардың сөйлеуіндегі дауыс екпінін орынды қоюын, сөйлемдегі синтагмаларға дұрыс бөле білуін, дауыс ырғағын орфоэпиялық қалыпта жетілдіру.
                                    Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Орфоэпиялық дағдыларды қалыптастыруға қойылатын келесі талаптар.
2.Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық сөздігі
3. Орфография мен орфоэпиянын ара катынасы
                      Әдебиеттер тізімі:
1. Рахметова С. Бастауыш сыныптарда оқушылардың тілін ұстарту (для русских школ), Алматы: Рауан, 1997, -142 б.
2. Құрманова Н. Сөз тіркесін оқыту барысында оқушылардың логикалық ойлау мәдениетін қалыптастыру әдістері мен тәсілдері.  - Алматы: 1998
3. Шонанұлы Т. Тіл дамыту // Жаңа мектеп, 1936, №1, 11-17-бет.
4. Ысқақов А. Ана тілін оқытудың міндеттері. Қазақ тілі мұғалімдерінің іс-тәжірибесінен. Алматы: Мектеп, 1972, -148 б.
5. Бегалиев Ғ. Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының мәселелері.  - Алматы: 1950
6. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер, Алматы: Ғылым, 1966, -360 б.
7. Жұмабаев М. Педагогика, "Жұлдыз", 1992, №4
8. Тәжібайұлы Т. Бастауыш мектеп оқушысының ауызекі сөзі мен жазба сөзінің салыстырмалы анализі, "Халық мұғалімі", 1939, №8, 18-б.
Тақырып №14. Пунктуация ережелері 

Тақырып № 15. Фонетикалық талдау. (Транскрипция жасау)
Мақсаты: Қазақ тілінің дыбыстық құрамына, әр дыбыстың жасалу жолына, жасалу тәсіліне, үннің және салдырдың ішкі сапасына талдау жасау
табиғатын дұрыс меңгерту.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Қазақ тілінің дыбыстық құрамы
2.Әр дыбыстың жасалу жолына, жасалу тәсіліне, үннің және салдырдың ішкі сапасына талдау жасау. 
3.Әр дыбысқа қажетті толық мінездеме беру, олардың табиғатын дұрыс меңгерту.
 Қазақ тілінің дыбыстық құрамына, әр дыбыстың жасалу жолына, жасалу тәсіліне, үннің және салдырдың ішкі сапасына талдау жасау. Әр дыбысқа қажетті толық мінездеме беру, олардың табиғатын дұрыс меңгерту.
  Әдістемелік нұсқаулық: Тілдің барлығында да тіл дыбыстарды екі топқа бөледі.Дауыстылар мен дауыссыздар.Негізгі ортақ белгісі олардың буын құрау қызметі. Дыбыстарды дауыстылар мен дауыссыздар деп топтастырғанда олардың акустикалық жақтары мен физиалогиалық жақтары да еске алынады.Акустикалық тұрғыдан қарағанда дауыстылар мен дауыссыздарды бір-бірінен ажырату музыкальді үн (тон)және салдырға негізделеді.Дауыстыларда үн басым болады.Дауыссыздарда салдыр басым .Осыған орай ұяң немесе санор дыбыстарды дауыстылардың немесе дауыссыздардың қатарына тікелей теліп қою өте қиын.Физиологиалық тұрғыдан алып қарағанда дауыстыларды айту үстінде шыққан ауа бірінші, кедергіге ұшырамай еркін шығады; екінші, дыбысталу мүшелеріне күш түспей, оның қалпы жайдары болады; үшінші, ауа баяу шығады (а,о,у). Ал, дауыссыздарды айтқанда фонациялық ауа бірінші, кедіргіге ұшырап, тосқауылмен айтылады; екінші, тосқауылдан өту кезінде дыбысталу мүшелеріне күш түселеді; үшінші, ауаның шығу қарқыны күштірек болады. Дыбыстардың классификациялық 2 түрі бар. Оның 1-физиологиялық классификация; 2-акустикалық классификация. Физиологиялық классификация акустикалық классификацияға қарағанда әлдеқайда қолайлы. Дауыстылар сөйлеу мүшелерінің негізгі үш түрінің қатысымы мен қалпына қарап, атап айтқанда 1- тілдің қалпына; 2- еріннің қалпына; 3- жақтың ашылу қалпына қарай топтастырылады.Тілдің артқы таңдайға қарай жиырылып, бүктеліңкіреп айтылуынан жуан дауыстылар жасалады (а,о,ұ,ы т.б.), ал тілдің таңдайдың алдыңғы жағына жақындап айтылуынан жіңішке дауыстылар жасалады (ә,е,й,і,ү т.б.).Еріннің қатысуына қарай еріндік және езулік болып бөлінеді (о,ө,ұ,ү,у - еріндік).Жақтың ашылу қалпына қарай дауыстылар ашық және қысаң болып бөлінеді.Қысаң (ұ,ү,ы,і).Тілде келте, қысқа, созылыңқы дауыстылар да болады.
Әдебиеттер:
* Жүнісбеков Ә. Проблемы тюркской словесной просодии и сингормонизм казахского слова. А., Дисс. д. ф. и. 1988, 329 б. 
* Кеңесбаев I., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика). А., 1962, 1993.
* Қазак тілінің орфографиялық сөздігі. А., 1963,1978, 1982 ж.ж.
* Қалиев    Б.    Қазақ   тілінің    дауысты    дыбыстардың    редукциясы
(эксперименталды фонетикалық зерттеу). А., 1984. 
* Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы. А., 1986,1986,1993.
* Ниеталиев К. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі. А., 1977.
* Оралбаева Н.О. Қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері. А.,1968.
* Радлов В.В. Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы. 1982. 
* Райымбекова М. Дауыссыз фонемалардың тіркесуі // Білім және еңбек. А., 1967, №2,28.	
          Тексеруге арналған тапсырмалар
Тақырып бойынша бақылау сұрақтары
* Тіл дыбыстарының жасалуы. 
* Тіл дыбыстарын жасаудағы қозғалтқыш күш, оның ырғағы, ауаның жолы, қарқыны, күші, созылыңқылығы. 
* Фонеманың өзіндік қасиеті, фонеманың түрлері (аллофондары), аллофондардың вариант, вариациялық ерекшеліктері. 
* Әріп, алфавит. 
* Әріптің нақтылы фонемаларды таңбалау кезінде негізделетін принциптері 
* Тіл дыбыстарының жасалу жолдары. 
* Дыбыс жасауға қатысатын сөйлеу мүшелері, олардың актив, пассив түрлері және атқаратын қызметтері. 
* Дауысты дыбыстар. 
* Дауысты фонемалардың құрамы. 
* Дауысты дыбыстардың жасалуы.
* Дауыссыз дыбыстар. 
* Дауыссыз фонемалардың құрамы. 
* Дауыссыз дыбыстардың жасалуы. дауыссыздардың әр түрлі тұрғыда топтастырылуы.
* Буын (силлабизм). Оның дауысты дыбыстың буын ішінде алып тұрған  орнына қарай бөлінетін және буын құрайтын дауыстының акустикасына қарай бөлінуі
* Дауыс ырғағы (интонация) және кідіріс (пауза) туралы жалпы түсінік 
* Екпін (акцентуация). Оның басты түрлері: ой екпіні және инверсия, көңіл-күй екпіні, сөз екпіні және олардың бір-бірінен айырмашылығы
* Дыбыстардың өзгерісі. 
* дыбыс өзгерісінің басты түрлері: игерулі, шектік, игерусіз
* Шектік (позициялық) өзгерістер, олардың игерулы өзгерістреден айырмасы. 
* Игерусіз өзгерістер. 
* Игерусіз өзгерістердің дыбыстрадың өзіндік ерекшеліктері (олардың игерулі өзгерістерден айырмасы, тарихи дәстүрмен  байланысы.
* Графика және орфография.
* Қазіргі кездегі қазақ орфографиясының негізгі (морфологиялық, фонетикалық, тарихи, дәстүрлі) принциптері
* Орфоэпия. Орфоэпия тураолы қысқаша мәлімет. 
* Орфоэпия мен орфография мәселелерінің ара қатысы.
                                       
 <<Қазақ тілінің фонетикасы>> пәні бойынша  тест тапсырмалары:
І  -  нұсқа
1.  Жуан дауысты дыбыстардың тобын анықтаңыз:
A) а, о, ы, ұ
B) ә, ө, ү, і
C) а, ұ, ө, е
D) б, в, г, д, ғ, ж, з
E) м, н, ң, р, й, у, л
2. Тек салдырдан тұратын қандай дыбыстар?
A) дауысты
B) қатаң
C) үнді
D) ұяң
E) діріл
3. Қысаң дауысты дыбыстардың тобын анықтаңыз
A) а, ә, о, ө, е
B) ү, ұ, ы, і, и, у
C) ү, ұ, е, ы, і, ә
D) м, н, ң, р, л, й, у
E)  к, қ, п, с, т, ч, ц, ф, х, ш, щ
4. Езулік дауысты дыбыстардан тұратын сөзді табыңыз
A) қабыл
B) нөсер
C) тау гүл
D) өнер 
E) дұрыс жауабы жоқ
5.  Орыс тілінен енген дауыссыздарды белгілеңіз
A) ю, я, в, ф, х
B) в, ф, х, ц, ч
C) в, ф, х, ц, ч, й, д
D) ю, е, я, ь, ъ, э
E) дұрыс жауабы жоқ
6.  Үнді дауыссыздарды көрсетіңіз
A) м, н, ң, п, р, л
B) б, в, г, ғ, д, ж, з
C) м, н, ң, р, л, й, у
D) к, қ, п, с, т, ч, ц, ш, щ, х, һ, ф,
E) а, ә, ы, і, ұ, ү, о, ө, е
7. Ашық буынды сөзді табыңыз:
A) қайың
B) Терезе
C) ақпан
D) буын
E) ақыл
8. Тұйық буынды сөзді табыңыз
A) ант
B) қант
C) ұзақ
D) талап
E) еңбек
9. Екпін түспейтін қосымшасы бар сөзді анықтаңыз:
A) бармаймын
      B) бармақ
C) барсам
D) барды
E) барған
10. Ілгерінді ықпалға бағынған сөзді анықтаңыз:
A) тас жол
B) көк бауыр
C) көк ала
D) жазса
E) колхозшы
11. Кейінді ықпалға бағынған сөз қайсы?
A) көзсіз
B) Есжан
C) Кеңесбек
D) кім келді
E) дұрыс жауабы жоқ
 12. Ерін үндестігінде тұрған сөзді табыңыз:
       A) құлан
B) құмар
C) құлын
D) қалампыр
E) дұрыс жауабы жоқ
  13. Тіл үндестігіне бағынбайтын сөзді белгілеңіз
A) әкемдікі
B) менікі
C) ағамдікі
D) Қазақстан
E) данышпан
  14. Кейінгі ықпалға бағынған сөз қайсы?
A) қос жан
B) әкел
C) бес бет
D) көшсе
E) даналық
  15. Кейінді ықпалға бағынған сөзді белгілеңіз
A) жанға
B) Есжан
C) ес жоқ
D) жанашыр
E) көре кел
 16. Ілгерінді ықпалға бағынған сөзді көрсетіңіз
A) көзсіз
B) жүз шақты
C) жас гүл
D) Досжан
E) адамгершілік
  17. Тіл үндестігіне бағынбайтын сөзді белгілеңіз
A) мейірбан
B) құтқару
      C) құсағаш
D) дәптермен
E) дұрыс жауабы жоқ
  18.  Ерін үндестікті сөзді табыңыз
A) басшы
B) өнер
C) ай қабақ
D) парасат
E) келешек
  19. Дефис мынадай жерлерде қойылады:
  A) қосалқы мүшелі күрделі атаулар
B) күрделі сан есімдер
C) біріккен сөздер
D) оңашаланған айқындауыш
E) дұрыс жауабы жоқ
  20. Бас әріптің қолданылуы
A) ру аттары
B) халық, ұлт, тайпа аттары
     C) кісі аттары
D) жалпы есімдер
E) дұрыс жауабы жоқ
  21. Дефис арқылы жазылатын демеулік шылаулар
A) сұраулық демеуліктер
B) күшейткіш демеуліктер
C) болымсыздық демеуліктер
D) жалғаулықтар
E) септеуліктер
  22. Дефис мынадай жерлерде қойылады:
A) қос сөздер
B) біріккен сөздер
C) туынды сөздер
D) кіріккен сөздер
E) күрделі сөздер
  23. Орфография бойынша жазылған сөз
A) ухиледі
B) ухіледі
C) уһледі
D) ухыледі
     E) уһіледі
  24. Орфография бойынша жазылған сөз
A) ахию
B) ақиу
C) ақіиу
D) ақыйу
     E) ақию
  25. Орфоэпия бойынша жазылған сөз
A) көзбе гөз
B) көзбө гөз
C) кезбө гөз
D) көзбе гез
E) көзбе көз
  26. Жіңішке дауысты дыбыстар тобын атаңыз:
A) а,о,ы,ұ
B) ә,ө,ұ,а,е
C) ә,ө,ү,і,е
     D) м,н,ң,р,л,й,у
E) ю,я,э,е
  27. Дауысты дыбыстардың дұрыс жіктелуін көрсетіңіз
A) жуан-жіңішке; ашық-қысаң; еріндік-езулік
B) қатаң, үнді, ұяң
C) жуан-жіңішке, қатаң
D) ызың-шұғыл-діріл
E) дұрыс жауабы жоқ
     28. Ашық дауысты дыбыстардың тобын анықтаңыз
A) о, ө, ұ, ү, у
B) а, ә, ы, і, е, и
C) а, ә, о, ө, е
D) б, в, г, ғ, д, ж, з
E) а-ә, о-ө, ұ-ү, ы-і, е
  29. Трифтонг дауысты дыбыс (байырғы сөздердің құрамындA) қайсы?
A) ю
B) я
C) у
D) э
E) е
 30.  Шұғыл дауыссыз дыбыстарды анықтаңыз
A) п, б, т, д, қ, ғ, х, п
B) п, б, м, н, ң, ч
C) ц, ч, л, й, у
D) а, ә, і, ы, ұ, ү, е, о, ө
E) р,һ
  31. Діріл дауыссыз дыбыс қайсысы?
A) р
B) п
C) й
D) ю
      E) һ 
32. Үн мен салдырдың қатысынан жасалатын дыбыстар қайсы?
A) дауысты дыбыс
B) үнді мен ұяң
C) қатаң мен ұяң
D) дауысты мен үнді
E) шұғыл дауыссыздар
   33. Тұйық буынды сөзді анықтаңыз:
A) ер
    B) ерлік
C) ерме
D) серіктестік
E) ақылгөй
 34. Аралас буынды сөзді табыңыз
A) өндіру
B) өнеге
C) паңдық
D) шағала
E) Сейсенбек
 35. Қай жалғауға екпін түспейді
A) жіктік жалғау
B) тәуелдік жалғау
C) септік жалғау
D) көптік жалғау
E) сөз тудырушы жұрнақ
 36. Екпіннің қандай түрлері бар?
A) сөз екпіні 
B) логикалық екпін
C) фразалық екпін
D) жоғарыда аталған түрлер
E) дұрыс жауабы жоқ
   37. Тіл үндестігіне қатысты сөзді белгілеңіз
A) әсемпаз
B) саудагер
C) өзгерген
D) тілмаш
E) арбакеш
 38. Ерін үндестігіне бағынбай тұрған сөзді табыңыз
A) орындық
B) ораққа
C) осыны
D) ұғымтал
E) көзбе-көз
 39. Тіл үндестігіне бағынбайтын сөзді белгілеңіз
A) қарыздар
B) парақор
C) жәдігөй
D) ділмар
E) асхана
 40. Ерін үндестікті сөзді табыңыз
A) отарқа
B) орамал
C) мұрындық
D) мазмұндама
E) дұрыс жауабы жоқ 
41. Ілгерінді ықпал түрі қатысқан сөз қайсы?
A) ала қап
B) көк ала
C) Жанпейіс
D) әкел
E) сен келдің
   42. Кейінді ықпал түрі қатысқан сөз қайсы?
A) қой қора
B) қара ала
C) таусыз
D) кім келді
E) дұрыс жауабы жоқ
 43. Ілгерінді ықпал түрі қатысқан сөз қайсы?
A) бүгінгі
B) шешсін
C) жонғыш
D) апар
E) жүз сом
 44. Қай сөзге қосымша жіңішке түрде жалғанады
A) факт
B) клуб
C) кітап
D) дәріхана
E) дұрыс жауабы жоқ
                45. Қай қосымша сөзге бұрыс жазылған
               A) фестивалі
B) фестивальдан
C) лагерьға
D) банкі
E) дұрыс жауабы жоқ
   46. Дұрыс жазылған сөзді табыңыз
A) сепкіл
B) қапқан
C) өрекпі
D) түлкү
E)  дұрыс жауабы жоқ
 47. Мынадай  шылаулар дефиссіз жазылады /-/:
A) -мыс/-міс
B) -ды/-ді,-ты/-ті
C) -ма/-ме,-қой/-ғой
D)  - ақ, -ау
E) қос сөздер
 48. Аферезистік құбылыс дегеніміз не?
A) сөздің алдынан бір дыбыстың қосылуы
B) қатар келген дауыстының алдыңғысының түсіп қалуы
C) қатар келген дауыстының кейінгісінің түсіп қалуы
D) сөздің соңынан бір дыбыстың қосылуы
     E) екі дауыссыздың арасынан дауысты дыбыстың қосылуы
 49. Дыбыстың сөздің соңынан қосылуы
      A) эпентеза
B) протеза
C) эпитеза
D) элизия
E) редукция
 50. Гаплология құбылысы бойынша жазылған сөз қайсы?
A) қарал
B) балдар
C) ылаж
    D) қапқан
E) секпіл

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс