Файл қосу
Қорғаныс функциясы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі СМЖ құжаты
ПОӘК
УМКД 042-8-2.1.002 /03-2013
<<Мемлекеттік және жергілікті басқару>>
пәнінің оқу-әдістемелік материалы
№ басылым
5В011500 <<Экономика және құқық негіздері>> мамандығы студенттері үшін <<Мемлекеттік және жергілікті басқару>> пәні бойынша
ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІНІҢ
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛЫ
Семей- 2013
Мазмұны
* Глоссарий
* Дәрістер
* Практикалық сабақтар
* Студенттердің өздік жұмысы
1. Глоссарий
1.Басқару құрылымы - бұл өзара тұрақты қарым-қатынаста болатын және қызмет етумен қамтамасыз ететін өзара байланысқан элементтердің жиынтығы.
2. Траст - сенім қоры, сенімділік, яғни мүлікті бағалы қағазды, кәсіпорындарды, фирмаларды сенімгерлік жолмен басқару өкілділігінің формасы.
3. Бақылау - нақты заңдарда,нұсқауларда, ережелерде, шарттарда, келісімдерде көзделген қажетті жай күйге келуін тексеру мақсатымен субьектінің қызметін басқару жүйесінің, процесстің құрамдас бөлігі.
4. Басқарудың әкімшілік әдістері - бірлескен қызмет барысында міндетті түрде орындалуға тиіс нормативтік актілер, директивалар, бұйрықтар, нұсқаулар мен өкілдер, басқа да жарлықтар арқылы адамдардың қатынасына ықпал ету құралдарының жиынтығы.
5. Басқарушылық инфрақұрылым - басқару процессін қамтамасыз ететін ұйымдар мен мекемелердің, олардың бөлімдерінің жүйесі.
6. Ұйымдық ықпал ету - міндеттерді дәл бөлуде, басшылардың құқықтары мен міндеттерін белгілеуде, басқарудағы негізгі қағидаларды тәптіштеу.
7. Өкілдік ықпал ету - басқару серпінін көрсетеді және межелі бағдарламаны қолдау, ауытқуға жол бермеу, басқару органдарының қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ету мақсатымен басқарудың жекелеген бөліктерін немесе бүкіл жүйесін өзгерту.
8. Басқарушылық шешімдер - басқару органдарының басқару обьектісіне нысаналы түрде ықпал жасауының негізгі элементі, іс әрекеттің мақсатын тұжырымдау, оны іске асыру.
9. Басқарудың экономикалық әдісі - қызметкердің материалдық мүдделеріне ықпал ету үшін обьективтік заңдылықтар мен сипаттарды сапалы түрде пайдалануға негізделген басқаоу әдістерінің тобы.
10. Мемлекеттік реттеу - үкіметтің экономикалық қызметті өзгертетін немесе бақылайтын ережелері мен заңдары.
11. Мемлекеттік аппарат - мемлекеттік билік пен мемлекеттің қызметтерін жүзеге асыратын органдар жүйесі.
12. Уәкілетті орган - мемлекеттік құрылыстың түрлі салаларында мемлекеттік саясат жүргізу үшін үкімет айқындайтын орган.
13. Аралас экономика - мемлекеттік ұлттық шаруашылығының белгілі бір бөлігі және секторы үкімет мекемелеріне немесе мемлекеттік өкіметтің жергілікті органдарына тиесілі және солар басқаратын, оның басқа бір бөлігі жеке азаматтарға немесе ұжымға тиесілі және солар басқаратаын экономика.
14. Құқықтық мемлекет - демократиялық мемлекет, онда құық пен заңның, барлық адамдардың заң және тәуелсіз ел алдында теңдігі қамтамасыз етіледі, бүкіл билікті ұйымдасытру, оны бөлуге негізделеді.
15. Мемлекеттік басқарудың құқықтық органдары - құықтық нысанда экономиканы тура және жанама басқаруға қатыса отырып, заңдық және нормативтік актілердің орындалуын қамтамасыз етеді.
2. Дәріс тақырыптары бойынша қысқаша түсініктеме. Пәннің мазмұны
Кіріспе
Мемлекеттік басқару теорияларының негіздерін білу іргелі және жан-жақтылы бәләм алудың міндетті элементі болып табылады. Сондықтан мемлекеттік және жергілікті басқару саласында мамандарды дайындаудағы оқу пәндерінің құрылымында мемлекеттік басқару теориясы алғашқы орынға ие болады.
Басқарудың барлық деңгейлерінде, шаруашылық жүргізудің барлық буындарында ағымдағы жұмысты үнемі болашақпен салыстыра алатын, ұтымды шешім қабылдай алатын мамандардың рөлі барған сайын арта түсуде.
Қазақстан экономикалық және саяси қатынастардың ғаламдық ықпалдасуымен сипатталатын қазіргі кезеңнің құндылықтары мен талаптарына жұрт бей-жай қарай алмайды. Дамудың жаңа тұжырымдамасы ресурстар мен экономикалық қызметке еркін қол жеткізуді , әлеуметтік құқықтар мен мүмкндіктерді кеңейтуді, азаматтардың саяси тұрғыдан өздерін көрсете алуын мойындайды. Оны жүзеге асыру мемлекеттің институттарына біртұтас талаптар жинағын қояды, атап айтқанда: ашық құқықтар, қаржылық жүйе; мемлееттік реттеу механизмдерінің айқындығы; мемлекеттік басқару саласында дайындалған мамандар және т.б. Сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару, бұқаралық ақпарат құралдары, саяси партиялар мен басқа да үкіметтік емес ұйымдардың қызметі арқылы көрініс табатын дамығаназаматтық қоғамның болуы да көзделеді.
Қазіргі уақытта елімізде мемлееттік басқарудың барлық деңгейлерінде тиімді механизмдерді қалыптастыру жөнінде шаралар қабылдануда. Олар мемлекеттік басқаруды жетілдіруді; мемлекеттік билік органдарының құрылымын ұтымды етуді; билікті бақылай алатын толық құқықты азаматтық қоғамды қалыптастыруды қамтиды.
Мемлекеттік билікті нығайтуды, тиімді басқару жүйесін құру негізінде Қазақстан өскелең дамитын әлеуметтік бағытталған экономиканы құра алады.
Модуль 1 Мемлекеттің мәні және басқарудың теориялык-әдістемелік негіздері
Дәріс №1. Мемлекеттік басқарудың теориялық астары
* Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері
* Мемлекеттің мәні мен негізгі сипаттамалары
* Мемлекеттік басқарудың теориялық астары
* Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері
Мемлекет түсінігін анықтау барысында біркелкі қоғамдық құбылыстарды әр адамның әрқилы қабылдау мүмкіндігін білдіретін субъективті сипатын ғана емес, сонымен қатар олардың объективті жағдайларын да ескерген жөн. Бұл жерде сөз, ең алдымен, құбылыс ретіндегі мемлекеттің күрделілігі мен көпқырлылығы және соған сәйкес оның түсінігін анықтау варианттарының көптігі туралы болып отыр. Осыған байланысты белгілі австриялық заңгер Г.Кельзен: << мемлекет түсінігн анықтаудағы қиыншылықтар аталмыш терминмен көптеген әр түрлі нысандар мен құбылыстар белгіленетіндіктен одан сайын күрделене түседі>> деп атап өтеді.
Жалпы алғанда мемлекет түсінігінің өзі кең және тар мағынада қолданылады. Кең мағынада мемлекет деп қоғамның өзін немесе оның қандай да бір ерекше нысанын айтады. Ал тар мағынасында мемлекетке басқару органдары немесе субъектілері, ұлттар, белгілі бір елдің халқы тұрып жатқан аумақ жатқызылады.
Қазіргі заманғы мемлекеттануда мемлекет түсінігі жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі көзқарастар қалыптасып, олар оны бірнеше мағынада, атап айтқанда, заңдық, әлеуметтік, нормативтік және органикалық мағынада қарастырады. Заңдық көзқарас тұрғысынан мемлекет заңды тұлға, << құқықтық феномен>>, ерекше корпорация ретінде қарастырылып, басқа корпорациялардан тек ұлт немесе ел масштабында белгіленген құқықтық тәртіппен ерекшеленеді. Осыған сәйкес мемлекет мәселелері белгілі жағдайда ұлттық құқықтық тәртіп мәселелері ретінде қарастырылып, адамдардың дұрыс іс әрекетін және тәртібін бейнелейтін құқықтық тәртіп ретінде анықталады.
Мемлекет пен құқық арасындағы қатынастар жеке адам мен құқық арақатынасы сияқты бірге қарастырылуы тиіс деп ұйғарылады. Бұл Кельзеннің ойы бойынша мемлекет құқықты шығаруы мен бекітуіне қарамастан, жеке тұлға ретінде өзінің тәртібі мен іс әрекетінде құқықпен байланысты болу қажет екендігін білдіреді.
Әлеуметтік аспектіде мемлекет өзінің құқықтық тәртібі мен құқықтық өміріне тәуелсіз болатын небір << әлеуметтік жалпыға бірдейлілік>>, әлеуметтік қоғам болып саналады және оған ( оның пайда болуы және қызмет ету кезінен бастап) түрлі органдар бойынша билікті бөлу сипаты тән. Автордың көзқарасы бойынша <<барлық іс әрекетті Үкімет бір өзі жасайтын және билікті де өз қолында шоғырландыратын бір де бір мемлекет жоқ>>.Қоғамда әр кезде бірнеше әкімшілдік құрылымдар болған және бар. Олардың қызметінің нәтижесінде қоғамдағы қатынастардың басым бөлігі туындап, басқару мен бағындыру актілерінің көбі пайда болды. Ал олардың жиынтығы <<әлеуметтік мемлекет>> деген ұғымды білдірді.
Сонымен қатар мемлекет түсінігі трі << табиғи организм>> ретінде анықталады. Осы бағытқа сәйкес ол << әлеуметтік биологияның нысаны>> ретінде қарастырылады. Мемлекеттің түсінігіне деген мұндай көзқарасты австриялық заңгер Г.Кельзенге дейін көптеген басқа авторлар, атап айтқанда, мемлекеттің органикалық теориясын жақтаушылар қолдады. XIX-XX ғасырларда өз дамуының жоғары шегіне жеткен бұл теория барлық әлеуметтік өмірді биологиялық заңдылықтармен түсіндіруге тырысты. Олар қоғамды толығымен организмге теңестіріп, ал мемлекетті тіршілік етіп жүрген және болашақта дүниеге келетін азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын <<жалғыз институт>> деп санады.
Сонымен, бір жағынан, мемлекеттің құбылыс пен түсінік ретіндегі күрделілігі мен көпқырлылығы, екінші жағынан әр түрлі авторлардың оны қабылдау субъективизмі оны түсіну мен түсіндіру варианттарының көп болуына объективті жағдай туғызады. Осыдан қоғам дамуының әр түрлі кезеңдерінде мемлекеттің көптеген анықтамалары мен түсініктерінің пайда болуы және олардың көптеп қолданылуы түсінікті. Бұл туралы Л.Гумплович:
<<Қанша мемлекет танушылар мен философтар бар болса, сонша мемлекеттің анықтамасы болды>> деп жазады. Сол себепті мемлекетке тарихи дамуының әр кезеңінде ғалымдардың берген анықтамаларының бір текті болмағаны айқын. Мысалы ұлы ойшыл Аристотельдің пікірінше << мемлекет дегеніміз ешкімге тәуелді емес азаматтардың қарым-қатынасының жоғары нысаны>>.
Қайта өрлеу дәуірінің аса көрнекті ойшылы Никколо Макиавелли ( 1469-1527 жж) мемлекетті << қажетті мемлекеттік мүдделерді жүзеге асыру арқылы ортақ игілікке қол жеткізу>> деп түсіндіреді.
XVI ғасырдағы ірі француз ойшылы Жан Боден мемлекетті <<қайырымдылық пен әділеттіліктің мәңгі бастамаларын басшылыққа алатын жоғары билік және отбасын құқықтық қорғау>> деп қарастырады. Бұл бастамалар мемлекеттік құрылымның мақсатын құрап, ортақ игіліктер әкелуі қажет деген. Осы дәуірдегі белгілі ағылшын философы Томас Гоббс - бейбітшілік пен табиғи құқықтарды жүзеге асыратын кепілгер ретінде мемлекеттің шексіз билігін жақтаушылардың
бірі. Ол мемлекетті <<тұтас тұлға, тәуелсіз жоғары билеуші, оның қалауы халықтың қалауы болады, сондықтан ол барлық адамдардың әрқайсысының күші мен мүмкіндігін ортақ бейбітшілік пен қорғаныс үшін қолдана алады>> деп санайды.
Либерализмнің саяси - идеялық доктринасын құрушы, ағылшын философ - матералисі Джон Локк ( 1632-1704) <<мемлекет басым күштің, яғни мемлекет құрамына кіретін көптеген азаматтардың ортақ еркі>> дейді. Ол мемлекетті өздері бекіткен жалпы заңдардың негізінде біріккен адамдардың жиынтығы ретінде қарастырған.
Неміс әдебиетінде мемлекет <<белгілі бір аумақта және жоғары биліктің қол астында біріккен халықтың ұйымы>> ретінде көрсетілсе (Р.Моль), ал өзге әдебиеттерде <<құқықтық жағдайды жан жақты қолдану үшін құрылған жоғары биліктің қол астындағы белгілі бір аумақтағы еркін адамдардың одағы>> ретінде қарастырылады ( Н.Аретин). Үшінші жағдайда мемлекет <<белгілі құқықтық тәртіпті қорғау үшін табиғи түрде пайда болған билік жүргізуші ұйым, - деп айтылған ( Л.Гумплович).
Сонымен қатар мемлекет , әсіресе 1917 жылғы төңкерістен кейінгі кезеңде, Ресейде <<қандай да бір тапты басу үшін арналған күш көрсету ұйымы>> ретінде түсіндірілді. Академиялық басылымдарда және оқу әдебиеттерінде ол көбінесе қатаң таптық мағынада << өз диктатурасын жүзеге асыратын экономикалық үстем таптың, билік аппаратының саяси ұйымы немесе негізгі өндіріс құралдарының меншік иелерінің ортақ мүдделерін қамтамасыз ететін және қорғайтын, тарихи түрде келетін, қоғамнан бөлініп шығып, оның экономикалық құрылымынан туындайтын саяси биліктің таптық ұйымы>> ретінде сипатталады.
Соңғы екі онжылдықта, 1985 жылғы қайта құру кезеңінен бастап алдымен ресми жалпыодақтық, ал кейін қазақстандық саясат пен идеологияда жалпыадами құндылықтарға мән беріліп, мемлекет пен құқық анықтамаларындағы таптық үндестік біртіндеп жалпы әлеуметтік үндестікпен ығыстырыла бастады. Мемлекет қайтадан ұйым немесе барлығы үшін арналған институт ретінде қарастырылады. Осы орайда оған << өзінің билігін елдің бүкіл аумағына және халқына тарататын және осыған сәйкес арнайы басқару аппараты бар, барлығына міндетті бұйрықтарды шағаратын қоғамның біріңғай саяси ұйымы>> деген анықтама берілді.
Мемлекет түсінігін таза таптық тұрғыдан да, жалпы адами тұрғыдан да анықтау біржақты көзқарасты білдіреді. Нақты өмірде таза таптық та, таза жалпыадами да мемлекеттік тнституттар жоқ, демек, соған сәйкес мемлекет түсінігінің анықтамасы да жоқ. Осыдан мемлекет түсінігін анықтау барысында оның тек таптық элементтерің және соған сәйкес белгілерін мен сипаттамаларын да ескерген жөн.
Қорыта айтқанда , мемлекет дегеніміз кез келген қоғамның табиғатынан туындайтын таптық тар ауқымдағы міндеттерді ғана емес, сонымен қатар ортақ істерді атқару үшін қажетті саяси билік ұйымы. Бұл анықтама жоғарыда аталған анықтамаларға қарағанда мемлекет түсінігін ғана емес, сонымен бірге билік басындағы таптардың немесе топтардың мүдделерін қамтамасыз ететін институт ретіндеші мемлекеттің әлеуметтік тағайындалуын нақтырақ айқындайды.
2 Мемлекеттің мәні мен негізгі сипаттамалары
Мемлекеттің мәні, адамдар өміріндегі оның орны мен рөлі жөнінде өткен ғасырда либералдар мен этатистер арасында туындаған пікірталас жалғасын табуда. Мемлекетті бұрынғыдай күштеу машинасы, қысым көрсету құралы ретінде біржақты түсіндіру әлі де болса сақталуда. Қазіргі кезде мемлекет көбінесе қолында билігі бар саяси күштердің немесе тұлғалардың меншігі ретінде қарастырылады. Кейбір мемлекеттанушы ғалымдар мемлекетті әрбір адамға қайырым жасауға міндетті, жалпыға бірдей игілікті қамтамасыз ететін құрылым ретінде сипаттайды.
Мемлекет көптеген ғылыми пәндермен: мемлекет және құқық теориясымен, әкімшілік құқық, саясаттану, әлеуметтік басқару ғылымымен зерделенетін көпқырлы құбылыс.Әрбір ғылым мемлекеттік басқару органдарының қызметінің белгілі бір аспектсін,олардың құрылымын, мазмұнын ,бағытталуын зерттейді.
Мемлекет қызметінің маңызды бағыты адамдардың қоғамдық өмірін басқару. Ал адамдардың қоғамдық өмірі мемлекеттік басқару теориясының объектісі мен зерттеу заты болып табылады. Сондықтан да мемлекетті әрбір адам қоғам нысаны ретінде қарастырады. Ол адамдардың қоғамдық қатынастар жүйесімен байланысты, олардың сана сезіміне, тәртібіне және қызметіне қатысады, белгілі бір аумақта өмірді, оның ішінде экономикалық өмірді ұйымдастыруға әсер етеді. Мемлекет мемлекеттік шекарамен белгіленген аумақта өмір сүретін адамдарды біріктіреді және олардың өзара іс әрекетін қамтамасыз етеді. Мемлекет, қысқаша айтқанда, адамдардың аумақтық ұйымдастырылуының белгілі бір тәртіптік жүйесі. Осыған сәйкес, біріншіден, ру тайпалық қарым қатынастар қоғамдық қатынастармен ауыстырылады. Екіншіден, әр түрлі адамдардың ұлттық, діни және әлеуметтік белгілеріне қатысты бейтарап құрылым қалыптасады. Тарихи түрде мемлекет адамдардың жаңа қауымдастығын құрады.
Мемлекет үшін, ең алдымен, өз халқының ұлттық мүддесін білу, оның әлемдік қауымдастық халықтарының мүдделерімен қаншалықты өзара байланысты екенін және оларға қаншалықты тәуелді екенін анықтау, осы мүдделерді жүзеге асыру үшін барлық жағдай жасау өте маңызды болып саналады. Сондықтан мемлекеттік ұстанымдарға міндетті сипат беретін нормалардың тек оның құрылымдары мен механизмдері арқылы ғана қалыптасып, бекітілетіндігін атап көрсету ләзім. Мемлекет өзінің органдары арқылы заңдар мен басқа да нормативтік актілер қабылдап, олардың жүзеге асуын әкімшілік және заңнамалық әдістер арқылы қамтамасыз етеді. Бұл орайда мемлекет заңды монополияға ие және оны орындату барысында, керек болса, мәжбүрлеу тәсілін де қолданатынын баса айту керек.
Мемлекеттің мәні, сонымен қатар, өз мақсаттары мен қызметтерін жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін өзінің аппаратын - ортақ қажеттіліктерді, мүдделерді, мақсаттарды, айқындаумен және қоғамның мемлекеттік құқықтық нормаларын әзірлеумен кәсіби айналысатан адамдар тобын белгілі бір жағдайда ұйымдастырып, оларды қолдайтындығында. Бұл аппараттың күрделі құрылымы мен жан жақты бағытталған қызметі болуға тиісті. Оның бір бөлігі заң
3 Мемлекеттік басқарудың теориялық астары
Мемлекет қоғамның ажырағысыз бөлігі болғандықтан барлык дерлік гуманитарлық ғылымдар мемлекеттік басқару мәселелерін қарастырады. Сол сияқты мемлекеттік басқару ісінде де және ол туралы ғылымды қалыптастыру процесінде де басқа да гуманитарлық емес ғылымдардың әдістері мен мәліметтері қолданылады. Бірақ ғылымның әр саласы мемлекеттік басқару мәселесін өзінің зерттеу тұрғысынан қарастырады. Атап айтқанда мемлекет қызметін мемлекет және құкық теориясы, саясаттану, әлеуметтану, философия және тағы басқа көптеген ғылыми пәндер зерттейді.
Философия -- табиғат, қоғам және адам ойының дамуының жалпы зандылықтарын аша отырып, мемлекетті, мемлекеттік басқаруды қарастырғанда оның мүмкіндіктері мен шегін, объективті және субъективті жақтарын қарастырады.
Әлеуметтану -- қоғамдағы мемлекетгің ролін және соған орай мемлекеттік басқаруды халықтың әр түрлі әлеуметтік, кәсіби және басқа да топтарымен өзара байланыста және қарым-қатынаста қарастырады.
Саясаттану - мемлекетті ерекше саяси институт ретінде, ең алдымен мемлекеттік басқарудың орнын корсету тұрғысынан қарастырады.
Экономикалық теория - мемлекеттік басқарудың ролін экономикамен байланыста қарастырады. Ал мемлекеттік басқару теориясы мемлекеттік басқарудың мәні мен проблемаларын, оның заңдарын, қағидаларын, нысандары мен әдістерін, сондай-ақ мемлекеттік басқарудың объектілері мен субъектілерінің ерекшеліктерін қарастырады.
Аталған ғылымның зерттеу саласы мемлекет, саясат, мемлекеттік басқару, билік сиякты негізгі түсініктерді қамтиды. Осы пәннің негізі саналатын концепция саясаттың, құқықтың, басқару мен биліктің өзара байланысынан туындайды. Басқару арқылы билік жүзеге асырылады, ол құқыққа және саясатта сүйенеді.
Мемлекеттің әлеуметтік басқару саласындағы қызметі қоғамдық қатынастар мен адамдардың іс-әрекетін құқықтық реттеумен байланысты. Осыдан мемлекеттік
басқарудың заңдық аспектісі туындайды. Бұл мағынада ол білімнің саяси-зандық саласы ретінде сипатталуы мүмкін.
Сондай-ақ жоғарыда айтылғандай мемлекеттік басқару мемлекеттің тұтас қоғамға жалпы ықпалы және де оның әлеуметтік жүйенің әр түрлі элементтерімен өзара әрекеті қарастырылатындықтан, бұл әлеуметтік ғылым. Осыларға орай мемлекеттік басқару теориясы - саяси-құқықтық және әлеуметтік ғылым.
Сонымен, мемлекеттік басқару теориясының мазмұны -- қоғамды басқару институты ретіндегі мемлекеттің маңызды функцияларын, оларды жүзеге асырудың зандылықтары мен қағидаларын оқып-үйрену, басқарудың негізі ретіндегі мемлекеттік саясатты ғылыми негіздеу.
Мемлекеттік басқару теориясының пәні - қоғамды басқарудың саяси-құқықтық институты ретіндегі мемлекеттік билік органдарының қызметін және қалыптасатын саяси-құқыктық, әлеуметтік қарым-қатынастарды талдау болып табылады. Сондықтан біз оны кешенді ғылым деп қарастырамыз. Оған келесідей ұғымдарды жатқызамыз: мемлекеттің негізгі функциясы ретінде басқаруды сипаттайтын жалпы ұғымдар: мемлекеттік басқару, басқару субъектісі ретіндегі мемлекет (мемлекеттік орган, аппарат, мекеме), мемлекеттік басқару объектісі (әлеуметтік топтар, қоғамдық процестер, әлеуметтік институттар); мемлекеттік билік ( саяси, әкімшілік, экономикалық және т.б.); басқарушылық қызмет (саяси жетекшілік, әкімшілік басқару, нормативті-құқықтық реттеу); басқарудағы қатынастар (ұйымдық-экономикалық, әлеуметтік-саяси, нормативтік-құқықтық);
- атқарымдық қызмет процесі ретінде мемлекеттік басқаруды бейнелейтін ұғымдар: мемлекеттік басқару қызметі, басқару зандылығы мен қағидалары, басқару ісінің нысаны, әдістері, құралдары, стилі;
- басқару процесінің негізгі элементтері мен кезендерін бейнелейтін ұғымдар: мақсатты тұжырымдау, саяси стра - тегия, мемлекеттік шешімдер мен қабылданған шешімдер;
- басқару қызметі мен қатынастардың қозғаушы күштерін және оларды шектейтін факторларды сипаттайтын ұғымдар: ұлттық-мемлекеттік мүдделер, әлеуметтік топтар, саяси мүдделер, жалпы ұлттық және топтық құндылықтар;
- тұтастай мемлекеттік басқаруды сипаттайтын ұғымдар: мемлекеттік билік (үш тармақ), басқару мен билік субъектілерінің деңгейі; билікті орталықтандыру жэне орталықсыздандыру және басқару;
- мемлекеттік басқару жүзеге асырылатын сыртқы ортаны сипаттайтын ұғымдар: әлеуметтік, саяси, құқықтық, экономикалық және басқа кеңістіктер. Мемлекеттік басқару теориясында философиялық-әлеуметтік және басқа жалпы теориялық түсініктер, ең алдымен әлеуметтік басқару ғылымының түсініктері қолданылады.
Ғылыми әдебиеттерде басқару әр түрлі белгілері бойынша бірнеше түрге бөлінеді: қоғамдық өмірдегі салаларға байланысты: тұтас қоғамды басқару, экономикалық басқару, әлеуметтік басқару, саяси басқару, рухани-идеологиялық басқару.
Қоғамдық қатынастардың құрылымына байланысты: қоғамның экономикалық (тұтынушылар мен өндірушілер арасындағы байланыс), әлеуметтік (білім беру, денсаулық сақтау салаларының қызметін пайдалану барысында туындайтын қатынастар), саяси және рухани дамуын басқару.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008
Дәріс №1.Өзін-өзі тексеру тесттері
1.Мемлекеттік басқару мақсаттарына қойылатын талаптар.
A. барлық жауаптары дұрыс;
B. объективті негізделген болуы;
C. әлеуметтік сипатта болуы;
D. қажетті қорлармен қамтамасыз етілген болуы;
E. жүйелі түрде ұйымдастырылған болуы.
2. Шопенгауэр келесі тұжырымдама арқылы не айтқан: <<Бұл аңның танауына тағатын адамның эгоизмі:
A. Саясат туралы;
B. Экономика туралы;
C. Мемлекет туралы;
D. Заңдылық туралы;
E. Қоғам туралы.
3. Ежелгі рим ғалымы және мемлекеттің қалаушысы Цицерон келесі тұжырымдама арқылы не айтқан: <<Бұл халықтың байлығы, ал халық ол қоғамдық мүдде және құқық бойынша бір бірімен байланысты көптеген адамдардың бірігуі>>:
A. Мемлекет туралы;
B. Экономика туралы;
C. Саясат туралы;
D. Заңдылық туралы;
E. Қоғам туралы.
4.Кез келген мемлекетті сипаттайтын белгісін айтыңыз:
A. Тәуелсіздігі;
B. Шекарамен шектелген аймағы;
C. Азаматтық қоғам;
D. Материалды атрибуттары (армия, полиция, разведка);
E. Жоғарыдағының белгілерінің барлығы.
5.Мемлекеттің пайда болу теориясының бұл мағынасы оны жақтаушылар тек қана мемлекеттің және құқықтың құдайдан шыққан деген, олар құқықтық мемлекеттік үкіметті мәңгілік деп түсінген:
A. Патриархалды теория;
B. Теологикалық(теократикалық) теория;
C. Мемлекеттің келісім шарт теориясы;
D. Билеп алу теориясы;
E. Әлеуметтік-экономикалық теория.
Дәріс №2. Басқарудағы жүйелілік көзқарас, басқару функциялары мен құрылымы
* Мемлекеттік басқару объектілері мен субъектілерінің жүйесі
* Мемлекеттік басқару теориясының әдістемелік негізі
1. Мемлекеттік басқару объектілері мен субъектілерінің жүйесі
Мемлекеттік басқарудың объектісі мен субъектісі жөніндегі мәселе мемлекеттік басқару теориясының негізгі әдістемелік мәселелерінің бірі болып табылады. Оны шешу - мемлекеттік басқарудағы субъект пен объект қатынастарын түсінуге және объектінің демократиялық сипатын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Бұл мәселеде ешқандай проблема жоқ тәрізді: басқару субъектісі - мемлекет, ал объектісі - қоғам. Бірақ бұлай қорытынды жасау асығыстық. Осы жерде мемлекет деген түсінікті анықтап алу қажет (өйткені мемлекет үғымына әр түрлі анықтама беруге болады): субъект ретінде біз мемлекетті немесе адамдардың саяси одағын қарастырамыз ба, әлде саяси-құқықтық институт ретіндегі мемлекетті қарастырамыз ба? деген орынды сұрақ туындайды. Соңғысын, яғни саяси-құқықтық институт ретіндегі мемлекетті біз басқару субъектісі ретінде қарастырамыз.
Жалпы, <<кім басқаруға тиіс>> деген сұрақ ежелден келе жатыр. Бұл сұрақты ертедегі грек философы Платон қойған. Демократияны жақтаушылар халық басқаруға тиіс деп санаса, элитарлық демократияның өкілдері басқару міндетін жүзеге асыру үшін арнайы дайындықтан өткен элитаны басқару субъектісі деп білді. Авторитарлық режимді қорғаушылар мемлекет пен қоғамды тандаулы тұлғалар -- көсемдер мен лидерлер басқару керек деп есептейді.
Мемлекеттік басқару теориясында субъект түсінігі біржақты емес. Сондықтан саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі, лауазымды қызмет субъектісі түсініктерін ажыратып алу керек. Оларды ажырату шарттары мынадай: мемлекеттік билікке қатысына қарай және басқару функциясын жүзеге асыру сипатына қарай.
Саясат субъектісі деп мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы болып табылатын және тікелей немесе өкілдері (мемлекеттік биліктің заң шығарушы органдары және жергілікті өзін-өзі басқару органдары) арқылы өзінің билігін жүзеге асыра отырып, мемлекет пен қоғамды басқаруға катысатын субъектіні айтамыз. Оған халық, оны құрайтын әлеуметтік топтар (халықтың көрнекті өкілдері, еңбек үжымдары, қоғамдық-саяси ұйымдар және тағы басқа қоғамдық бірлестіктер) жатады. Олар тікелей немесе өз өкілдері арқылы маңызды саяси мәселелер бойынша шешім қабылдауға қатысады. Билік құрылымдарының өкілдерін сайлау және референдум - осындай шешім қабылдаудың негізгі процедуралары болып табылады.
Мемлекеттік басқару субъектісі - билікті жүзеге асыруға және қоғамдық процестер мен мемлекеттің жеке қызметін тікелей басқаруға конституциялық өкілеттігі бар мемлекеттік билік органдары. Билік күші мен заңда бейнеленген қоғамның еркіне сүйене отырып, олар әр түрлі деңгейдегі мемлекеттік шешімдерді әзірлейді және қабылдайды, олардың орындалуын ұйымдастырады және бақылайды. Қоғамдық-саяси ұйымдар мен бірлестіктер мемлекеттік басқару субъектісі құрамында бола отырып, мемлекеттік институттар жүзеге асыратын болжамдар мен шешімдер жобасын, саяси бағдарламаларды әзірлеуге қатысады. Көптеген негіздемелер бойынша бөлінетін саяси басшылық пен әкімшілік басқару институттары мемлекеттік басқару субъектілері болып табылады.
Мемлекеттік басқару субъектілері: 1)мемлекеттік билік түрі бойынша, 2) билік пен басқаруды ұйымдастыру деңгейіне карай, 3)қызмет саласына қарай, 4) басқару объектісіне әсер ету сипаты мен мақсаты, 5) құрамына қарай бөлінеді.
Мемлекеттік билік түрі бойынша - бұл заң шығарушы, атқарушы және сот билігі субъектілері. Олардың әрқайсысы басқару жүйесінде белгілі бір функцияларды орындайды. Өкілетті органдардың зандарды әзірлеуі мен қабылдауы мемлекеттік басқару жүйесіндегі негізгі функциялардың бірі. Заң мемлекеттік билік құралы және қоғамдық қызмет пен қоғам мүшелерінің арасындағы, олардың мемлекетпен өзара қарым-қатынастарын формальды реттеуші. Зандардың әрекетгілігі оның орындалуында. Атқарушы билік субъектісі билік жүргізу функциясын басқарушылық іс-әрекетпен үйлестіреді. Мысалы :Үкімет зандарды орындауға, сонымен қатар накты, қоғамдық маңызды қызмет түрлерін жоспарлауға, шешімдерді жүзеге асыруға, олардың орындалуын ұйымдастыруға және бақылауға міндетті. Оның құрамына билік құрылымдарымен қатар шаруашылық қызметті, халыққа білім беруді, ғылымды, денсаулық сақтауды, мәдениетті және тағы басқа салаларға әкімшілік басқару мен саяси жетекшілік ететін органдар кіреді.
Сот билігі субъектісі басқару процесінің ажырамас элементі болып табылатын сотта іс жүргізу арқылы әділ сот функциясын жүзеге асырады.
Билік пен басқаруды ұйымдастыру деңгейіне қарай: орталық, аймақтық және жергілікті басқару органдары болып бөлінеді. Олардың өзара қарым-қатынастары қызмет саласы мен өкілеттігінің, яғни билік жүргізу мен басқару әрекеттерін жүзеге асыруға қатысты құқықтары мен қызметтеріне байланысты анықталады.
Қызмет саласына қарай -- экономиканы, әлеуметтік саланы, мәдени өмірді, әскери қызметті, халықаралық істерді басқаруды жүзеге асыратын аталған үш деңгей субъектілері.
Басқару объектісіне әсер ету сипаты мен мақсаты, құралына қарай: саяси басшылық, әкімшілік-мемлекеттік, экономикалық және тағы басқа болып бөлінеді.
Құрамына қарай: ұжымдық (мысалы,заң шығарушы билік органы) және жеке (басқарушы түлғалар) субъектілер болып бөлінеді.
Мемлекеттік басқару субъектілерінің қызметі бірнеше белгілермен сипатталады: а) заңмен реттеледі,ресми рұқсат етілген әдістермен жүзеге асады; ә) атқаратын қызметтерінің сипатына сай болып табылатын белгілі қызмет түріне құқығы бар; б)субъектілер мемлекет алдында жауапты, қандай да бір күштердің әсерінен тәуелсіз.
Формальды ережелерден тыс ірі қаржы-өнеркәсіптік капиталдың, әскери-өнеркәсіп кешенінің, саяси элитаның мүдделерін білдіретін лоббистік топтар (заң шығарушы институттардың жанында) жұмыс істейді. Мысалы, АКШ-да конституциялық билік пен басқару органдарынан басқа үш негізгі конституциялық емес: саяси, экономикалық және әскери билік институттары бар. Осы институттардың жетекшілері мемлекеттік билік жүйесінде әміршілдік-стратегиялық қызмет атқарады. Сонымен бірге теледидар мен радионың, жалпы бұқаралық ақпарат құралдарының рөлін атап өткен жөн.
Лауазымды қызмет субъектісі- мемлекеттік қызметтің лауазым - ды тұлғалары, саяси жетекшілер, әкімшілік басқару лауазымды тұлғалары. Олар мемлекеттік шешімдерді әзірлеуге, қабылдауға және орындауға жауапты. Мемлекеттік билік органдары мен лауазымды тұлғаларын субъект ретінде бөлу ел Конституциясында көрсетілген. Лауазымды тұлғалар бір жағынан мемлекеттік басқарудың біріңғай субъектілеріне кіреді, ал екінші жағынан оның функциясы айрықша болғандықтан жеке, бөлек субъект ретінде бөлінеді. Онда билік жүргізу мен басқару өкілеттігі ұштастырылған - мемлекеттік орган өкілеттігі мен жеке кәсіпқойлық аспектісі және ұжымдық орган қызметінің нәтижесіне жеке басының жауапкершілігі.
Саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі және лауа - зымды қызмет субъектілерінің сипатталған айырмашылықтары салыстырмалы. Мемлекеттік билік пен басқару жүйесінде олардың рөлдері жекелеген аспектілерде ұштасып жатады және сәйкес келеді деп айтуға болады. Мемлекеттік басқару органдары өздерінің функцияларын халық жиындарының, әлеуметтік топтардың, жалпы қоғамдастықтың атынан іс-әрекет жасайтын саясат субъектілерінің мүдделерін баламалы түрде білдірген жағдайда табысты атқара алады. Мемлекеттік аппарат қызметтерін халық жиындары қалай қабылдап жатқанын үнемі бақылап отырғанда, басқарылатындардың талап-тілектері мен үміттері басқарушылардың мақсаты мен міндеттеріне сәйкес келген жағдайда ғана тиімді жұмыс істей алады. Олар саясат субъектілерінің қолдауына сүйенсе, олардың тәжірибелері мен ой-пікірлерін қабылдап және қолданса, қалың көпшіліктің ұтымды ұсыныстарын басқару шешімдерін дайындағанда ескерсе жоспарланған нәтижелерге қол жеткізеді. Өз кезегінде кез қелген лауазымды тұлғаның бір-жағынан, мемлекеттік орган анықтап берген өкілеттік шеңберінде ғана әрекет етуі, екінші жағынан мемлекет пен қоғам мүдделеріне қызмет етуі өзінің функциясын жүзеге асыруының кепілі болып табылады. Осы талаптарды ұштастыра отырып іс жүзінде орындау әркімнің қолынан келе бермейтін жағдай.
Мемлекеттік басқару субъектілері ұжымдық немесе жеке болсын өзінің анықтамасына сәйкес келетін қасиеттерді бойына жинақтаған кезде ғана ол басқару субъектісі болып табылады. Бұл қасиеттерді келесі топтарға жіктеуге болады :дамыған саяси және құқықтық сана мен дара сана; мемлекеттік басқару және қазіргі заманғы менеджменттің теориясы мен практикасын білу; ұйымдастырушылық қабілет; әлеуметтік өмірге белсене араласу мен басқару ісін жүзеге асыра алатын тәжірибенің болуы. Осы аталғандардың бәрі кәсіптік қасиеттер болып табылады. Мемлекеттік басқару субъектісі үшін басқару процесінің бағыты мен мазмұнын, сондай-ақ оның қоғам үшін саяси және басқа салдарларын анықтайтын ұлттық-мемлекеттік мүдделер мен мақсаттарды түсіне білу үлкен мәнге ие. Субъектілердің басқару ісіндегі қызметтері ұтымды болуы үшін ол құқықтық жағынан қамтамасыз етілуі, заңмен белгіленген нормаларға сәйкес болуы керек. Бұл шенеуніктердің өздеріне талап қоя білуін -- заңға жаңа көзқарас қалыптастыруын білдіреді. Мемлекеттік басқарудың ғылыми негізделуі мемлекеттік қызметкерлердің оның теориясы мен практикасын білуі мен өз білімдерін қызмет барысында колдана алуына байланысты. Эмпирикалық тәжірибе мен қисынды ой басқарудың тек дәстүрлі түріне ғана негіз болса да, ұтымды басқаруға негіз бола алмайды. Мемлекеттік басқарудың тиімді субъектісі деп басқарушыларға тек биліктің күшімен емес, өзінің беделімен, белсенділігімен, мемлекеттік орган шешетін мақсаттар мен міндеттердің маңыздылығы және тартымдылығымен әсер ететін үжымдық және жеке жетекшіні айтамыз. Егер басқарушылық іс-әрекеттің мақсаттары мен бағдарламалары басқарылатындарға түсініксіз болса, олардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерінен туындамаса, онда оны ұтымды басқару деп айту қиын. Жоғарыда аталған мемлекеттік басқару субъектілеріне тән қасиеттердің қалыптасуы және іскерлік белсенділігі ынталандыруларға байл - анысты. Осыған орай М.Вебер мемлекеттік аппаратты іс-әрекет етуге ынталандыратын материалдық мүдде мен әлеуметтік құрмет деп айтқан. Алайда, басқарушылардың қызмет аткаруына түрткі болатын негізгі себептер мұнымен шектелмейді. Оған жеке муддемен қоғамдық мүдделердің қабысуы, халықтың белсенділік танытуының көптеген саяси-әлеуметтік себептері кіреді.
Мемлекеттік басқару объектісі де терең талдауды қажет ететін проблема.Объектінің шегін анықтау- пікірталас тудыратын мәселе болып табылады. Басқаша айтқанда, мемлекеттің басқарушылық ықпалы бүкіл қоғамға тарай ма, оның белгілі бір шегі бар ма? деген сұрақ туындайды. Классикалық либерализм ұстанымы бойынша мемлекеттік басқару объектісінің шеңбері шектеулі. Ол мемлекеттік саяси сфераны әлеуметтік, экономикалық, мәдени, рухани сферадан, азаматтардың мемлекеттік емес бірлестіктерінен бөліп қарайды. Либералдар демократияның дамуына қарай қоғамның мемлекеттік емес сферасы кеңейеді және мемлекеттің адамдардың іс-әрекеттеріне тікелей әсер ету кеңістігі азаяды деп санайды.
Сонымен классикалық либерализм көзқарасы бойынша мемлекеттік басқару объектісі қоғамдық өмірдің саяси-құқықтық сферасымен шектеледі.
Мемлекеттің басқару объектісін түсінудің басқа жолы- этатизм тұжырымдамасы. Осы тұжырымдама бойынша мемлекеттік баска - ру барлық коғамға таралады деп қарастырылады. Ол тоталитарлық жүйеде жүзеге асты. Этатизм мәні - қоғамды мүлтіксіз бақылау, саяси және әкімшілік қызметтің қоғам өмірінің барлық сфераларынан басымдығы, мемлекет пен қоғам арақатынасы мәселелерінің жасанды түрде алынып тасталынуы мемлекет пен қоғам арасында ешқандай проблема жоқ дегенді білдіреді.
Кейбір теоретиктердің пайымдауынша әміршілдік-әкімшілік жүйеде мемлекет халықтан талап етті, бақылады, концлагерлер мен абақтыларға отырғызды, тыйым салды және тағы басқа да қалың көпшілікке қарсы бағытталған іс-әрекеттер жасады.Тоталитарлық жүйеде мемлекет әрқашанда қоғамнан басым болды, ал қоғам өз кезегінде мемлекетке мүлтіксіз бағынды. Осының нәтижесінде халық мемлекетті адамдардан оқшау тұратын және тәуелсіз болатын билік жүргізу машинасы деп түсінді.
Қазіргі заманғы саяси ой мен тәжірибенің дамуы әлеуметтік субъектілердің экономикалық және мәдени функцияларына мемлекеттің реттеушілік және басқарушылық әсерін ұлғайту туралы ойларын білдіреді. Бұл өз кезегінде нарық зандары толық және тиімді қолданылатындай мемлекет араласуының оңтайлы шегін анықтауды білдіреді.
2 Мемлекеттік басқару теориясының әдістемелік негізі
Мемлекеттік басқару теориясының әдістемелік негізін әдістеме түсінігін қарастырудан бастаған жон. Себебі ол тек ғылыми танымның жиынтығын ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-философиялық, саясаттану және басқа да жалпығылымдық қағидалардың жәе оларды негіздейтін теориялардың жиынтығы. Әдістеме бұл таным процесінің негізгі бастамасы және әлеуметтік процестерді ғылыми тану барысында нақты әдіс-тәсілдермен бірге іс жүзінде қолданылатын жалпытеориялық талаптардың жүйесі.
Қазіргі саяси ғылымда нақты саяси жағдайды талдаудың әр түрлі әдістемелік тұжырымдамалары бар. Мемлекеттік басқарудың отандық әдебиеттерінде де тұжырымдамалардың әр алуандығы орын алады. Олардың ішінен жалпыфилософиялық диалектикалық-материалистік әдістемені, талдаудың жүйелік және құрылымдық-функционалдық, кибернетикалық әдістері сиякты саяси-әлеуметтік түрлерін атап өтуге болады. Аталмыш әдістемелер дүниетанымдық негіздерінің сәйкес келмеуіне қарамастан нақты дүниені әр қырынан және әр алуан ғылыми-танымдық көзқарастар тұрғысынан болса да біршама объективті бейнелеуге бағытталған. Саяси-әлеуметтік өмірді объективті тұрғыдан түсіндіруге ұмтылыс жасау берілген әдістемелік тұжырымдамаларды өзара байланыста, кешенді түрде қарастыруға мүкіндік береді.
Мемлекеттік басқару теориясында диалектикалық-материалистік әдістеменің қолданылуы мемлекеттің қызметін зерттеу барысында ең болмағанда үш негізгі талаптардың орындалуын: біріншіден, мемлекетті әлеуметтік жүйе ретінде және оның басқарушылық қызметін әлеуметтік басқарудың бір түрі ретінде қарастыруды; екіншіден, мемлекеттік басқаруды объективті саналы (тиімді) қызмет ретінде, яғни саяси-әлеуметтік өмірдің әр түрлі нысандарында, ұйымдық-басқарушылық құрылымдарда, саяси-құқықтық актілерде, орталық мемлекеттік билік пен партиялар, қоғамдық ұйымдар және тағы басқа мекемелер арасындағы нақты басқарушылық қатынастарда жузеге асатын қызмет ретінде түсінуді; үшіншіден, мемлекеттік басқаруға нақты-тарихи тұрғыдан теориялық талдау жасауды білдіреді. Бұл даму идеясын және мемлекеттік басқарудың нақты-тарихи ерекшелігін білдіреді.
Нақты-тарихи, материалистік көзқарастар қоғамда таптық мүдделер тобы орын алып және олар басқарушылық шешімдер қабылдауға өздерінің ықпалын тигізген жағдайда ғана таптық тұрғыдан талдауды ұсынады. Мемлекеттік саясатты талдау мен мемлекеттік басқару стратегиясын әзірлеуде таптық көзқарасты жоққа шығару асығыстық. Қоғамның әлеуметтік- таптық жіктерінің артуы жағдайында оны таптық тұрғыдан қарастырмау объективтіліктен алшақтағандық болар еді. Осы жағдайда әлеуметтік-саяси талдаудағы кез келген таптық көзқарас субъективизмді білдіретінін ескерген жөн. Алайда ол таптық мәселеге баса мән бермейтін әдістемемен жоққа шығарылуы мүмкін. Аталған жалпы философиялық диалектикалық-матеиралистік әдістеме жүйелік талдау әдістемесімен нақтыланады. Қоғамдық процестерді зерттеудің осы жүйелік әдісін К.Маркс өзінің белгілі <<Капитал>> еңбегінде алғаш рет қолданған болатын. Бұл әдістеме қазіргі әлеуметтік - саяси ғылымдарда Т.Парсон (АҚШ,1951ж.) және Д.Истонның еңбектерінде теориялық негізін тапты. Д.Истонның жүйелік үлгісі <<жалпы жүйелік теориясының саяси талдауда қолданылуын>> білдіреді. Саяси ғылымға <<саяси жүйе>>, <<тұрақтылық>>, <<тепе-тендік>>, <<функция>>, <<кері байланыс>> және т.б. тәрізді жүйелер теориясының негізгі түсініктері енгізілді. Мемлекеттік басқару теориясындағы жүйелік әдіс -- бұл мемлекеттік басқаруда біртұтастықты құрайтын іштей өзара байланыс сипатының орын алуына негізделген талдау.
Құрылымдық-функционалдьіқ әдіс те мемлекеттік басқаруды жүйе ретінде зерттейді. Құрылымдық-функционалдық әдіс жүйенің өмір сүруі мен кызмет етуіне байланысты мәселелерді шешуге бағытталған.
Қазіргі кездегі басқару теориясында құрылымдық-функционалдық талдау Н.Мысиннің айтуынша екі аспектіден тұрады. Құрылымдык аспект:а) осы жүйені құрайтын компонеттерді анықтау; э) осы компонетгердің занды байланыстарын анықтау. Функционалдық аспект - жүйе элементтері қызметінің ішкі меха - низмін сонымен бірге жүйенің сыртқы қызметін -- жүйенің сыртқы ортамен арақатынасы зерттеу.
Әрбір қоғамдық жүйені сыртқы ортаның әсерін қабылдап, оған қарсы жауап кайтаратын кибернетикалық модель ретінде қарастыруға болады. Айталық, саяси жүйеге қоғам мүшелерінің қоятын талаптары және белгілі бір қоғамдық күштердің қолдау көрсетуі - сыртқы ортадан туындаса, шешім қабылдау және іс-әрекет жасау -- қойылған талап пен қолдау көрсетуге жауап қайтару болып табылады.
Мемлекеттің басқарушылық қызметі қоғамдық ортақ және жеке мүдделер арасындағы қоғамдық қайшылықтар мен шиеленістерді шешуге және реттеуге бағытталған. Мемлекеттік -- қоғамдық жүйелерге даму, дағдарыс, басқарушы және басқарылатын жүйе элементтерінің, интеграция және дезинтеграция субъектілерінің шиеленісті өзара карым-қатынастары тән. Бұл өз кезегінде мемлекеттік басқару теориясында конфликтік ұстанымның қа-лыптасуына негіз болады. Мұндай ұстаным танымның және практикалық іс-әрекеттің диалектикалық әдіснамасына да тән. Бірақ конфликтологиялық ғылымда мұндай тұжырымдама көпшіліктің қолдауына ие болып отырған жоқ. Саяси-әлеуметтік процесті қақтығыстар тізбегі ретінде карастыратын неміс саясаткері Р.Дарендорф көзқарасына қарсы Т.Парсонс тұжырымдамасы қақтығысты уақытша, заңсыз құбылыс деп анықтап, <<әлеуметтік тәртіп>>, әлеуметтік жүйенің тұрақтылығын зерттеуге бағытталған.
Берілген тұжырымдамалардың тікелей қарама-қарсылығы оларды үйлестіру мүмкін еместігін білдіреді. Бірақ Р.Дорендорф өзінің көзқарасын да (қоғамның қақтығыстық үлгісі) басқа ұстанымды да (келісім үлгісі) бірдей дәрежеде дұрыс деп санайды. Оның ойы бойынша екі көзқарас та пайдалы және әлеуметтік, саяси талдау үшін қажет, себебі қоғамдық өмірде қатынастың екі компоненті де ынтымақтастық та, кақтығыс та әр уақытта бар.
Соңғы жылдары саяси ғылымда таралған саяси-мәдени бағытты (ұстанымды) да атап еткен жөн. Ол белгілі бір қоғамға тән саяси мәдениеттің түрі бойынша саяси жүйе, мемлекеттік-құқықтық институттардың сипаты, олардың басқарушылық қызметі және мемлекеттік-басқарушылык қатынастары туралы айтуға мүмкіндік береді.
Ғылыми танымның нақты салаларында қолданылатын кез келген әдістеменің шарты - объективті ақиқат пен саяси қызметтің тиімділігіне қол жеткізу. Мұндай мүмкіндікке қол жеткізу әлеуметтік таным (зерттеу) жағдайларына байланысты. Саяси-басқарушылық процестерді танып-білуді сипаттайтын бірнеше ерекшеліктер бар.
Бірінші ерекшелік. Мемлекеттік басқару процестерін талдау барлық жағдайда субъективті болып келеді, себебі оны талдаушы (аналитик) (тәжірибелі саясаткер немесе теоретик болсын) коғамның бір белігі болғандықтан талдауды әлеуметтік топ, саяси ұйым тұрғысынан жасайды. Ол мемлекеттің (азаматы ретінде), елдің саяси өміріне қатысушы ретінде сол уақытта қоғамда қалыптасқан түсініктерді, айтылған пікірлерді, орын алған материалдар негізінде ой толғайды. Өзге ғылымдарға қарағанда саяси ғылымда объективті ақиқат субъективті нысанда сипатталады.
Екінші ерекшелік. Қайсібір елде қалыптасқан саяси басқару те - ориясы қолдану объективтілігі фактологиялық тұрғыдан негізделсе де басқа елде езінің зерттеу мәселесін, құралдарын, тәсілдерін және бағытын өзгертпей қолданыла алмайды. Тек саяси субъектілердің касиеттерін жалпы ортақ стандарттарға сәйкестендіру арқылы ғана қолданбаса.
Саяси объект туралы ғылымды қалыптастыру үшін саясатты ғылыми таным объектісі ретінде сипаттайтын онтологиялық бейнесінің болуы шарт. Бұл ғылыми білімді қалыптастыруда қиыншылықтар тудыруы мүмкін. Мемлекеттік басқару теориясы біріншіден, тарихи, оның ішінде кеңестік, екіншіден, халықаралық және қазақстандық тәжірибелер негізінде қалыптасады.
Үшінші ерекшелік. Мемлекеттік басқару теориясын қазіргі біздін мемлекеттің және оны басқару саясатының онтологиялық бейнесі негізінде дамыту теорияның әлеуметтік функциясын субъективті,идеологиялық және саяси тұрғыдан, яғни қолданбалы теория ретінде талдаудың шарты болып табылады. Бұл терминді белгілі американдық экономист және социолог Д.Гелбрейт батыс экономикалық теорияларын сыни сипаттау барысында қолданған. Ол теориялардың авторлары өздерінің басты мақсаттары мен функциялары елдегі нақты экономикалық жүйені объективті тұрғыдан түсіндіру емес, сол жүйе туралы қоғамдағы басым күштер мен ұйымдар түсініктеріне сәйкес немесе соған ұқсас түсініктерді қалыптастыру деп біледі. Субъективті теориялық образ объективті ақиқатты алмастырушы және үстемдік етуші билік құрылымдарының саясатын негіздеу құралы болып та - былады. Теорияның тікелей қызметі мейлі ол экономикалық немесе саяси болсын, қандай да бір мүдделер тобына қызмет ету емес, қолданбалы функция емес, ол адамдардың, оның ішінде саяси жетекшілердің, басқарушы элитаның және үстемдік етуші экономикалық субъектілердің әлеуметтік ақиқатты объективті түрде қабылдауына мүмкіндік беретін түсіндірмелік функция атқару керек.
Мемлекеттік теорияның қолданбалылығы үстемдік етуші топтар мен билік институтарының тапсырысы бойынша қалыптасады. Алайда оның түп тамыры таным объектісі - елдегі мемлекеттік басқару жүйесінің онтологиялық бейнесінде жатыр.
Келесі ерекшелік қазіргі саяси-әлеуметтік өмірдің аталған теорияның объектісі болып табылатындығында, ал оның қарама-қайшылықтарға толы бүгінгі жағдайын, белгісіз даму болашағын еткен кезеңге қарағанда түсіну және түсіндіру қиыншылықтарымен байланысты. Өткен шакты танып-білу де күрделі процесс. Нақты өмірді сипаттау мен түсіндірудің тиісті ғылыми әдістері мен технологиясы нақты қолданылып, жүзеге асырылған жағдайда ғана әдістеме объективті акиқатты түсінуді қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік басқару қағидалары
Мемлекеттік басқару жүйесінде қағида зандылықты, қатынастарды, элементтер арасындағы өзара байланысты білдірсді.; Соларға сәйкес мемлекеттік басқару жүйесі құрылып, жұмыс істейді. Қандай да бір қағидадан <<бас тарту>> бүкіл жүйенің қалыпты қызметіне нұсқан келтіруі мүмкін. Сондықтан мемлекеттік басқару қағидаларын айқындау және негіздеу процесіне белгілі талаптар қойылады: а) мемлекеттік басқарудың кез келген емес, тек ең маңызды, басты, объективті, қажетті заңдылықтарын, қатынастары мен өзара байланыстарын білдіру; ә)мемлекеттік басқарудағы тек тұрақты зандылықтарды сипаттау; б) мемлекеттік басқарудың өзге басқару түрлерінен ерекшелігін білдіру
Мемлекеттік басқару қағидаларының ерекше белгілерін де атап еткен жөн: бұл олардың диалектикалылығы, жүйелілігі, басқарушы субъектінің біліміне, қабілетіне байланыстылығы және қағидалардың өзара байланыстылығы.
Отандық және шетелдік ғалымдар басқару қағидаларын жүйелеу мен жіктеуге әр түрлі көзқарастар білдіреді. Олар мемлекеттік басқарудың ерекшелігін ескере отырып басқару қағидаларының жүйесін үш топқа бөледі: 1) жалпы ортақ қағидалар: жүйелілік, объективтілік, өзін-өзі реттеу, кері байланыс,оңтайлылық, ақпараттық жеткіліктілік, демократизм, жариялылық, құқықтық реттілік (заңға сәйкес келу); 2) қоғамның түрлі салаларында (экономикалық, әлеуметтік-саяси, рухани) және әр түрлі қоғамдық құбылыстарды, ұйымдарды, институттарды талдау барысында қолданылатын жекелеген қағидалар; 3) мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық-технологиялык жақтарын қарастыратын ұйымдастырушылық-технологиялық қағидалар.Бұл <<жіктеу>> соңғы емес. Ғылыми әдебиеттерде мемлекеттік басқару кағидалары жүйесінің көптеген түрі келтірілген, олар шектеулі емес. Сондықтан мемлекеттік басқару тәжірибесінде қолданылатын барлық қағидаларды қамту мүмкін емес. Осыған байланысты мемлекеттік басқару ісінде барынша маңызды болып табылатын қағидаларға ғана тоқталғанды жөн санаймыз.
Қоғам күрделі жүйе болып табылатындықтан басқарудың негізгі қағидасы ретінде жүйелілік қағидасын атауға болады. Қоршаған ортамен өзара әрекетінің сипатына қарай жүйелер жабық және ашық болады. Сол сияқты қоғам да жабық және ашық болуы мүмкін. Жабық қоғамда баскару объектісі мен субъектісі арасында кері байланыс үлкен мәнге ие болмайды. Мақсатқа жету үшін мұндай жүйенің дамуын басқару директивті басқару қағидасына сүйенеді. Мұның айқын мысалы кеңестік жоспарлы жүйе. Оның салдарының қандай болғаны белгілі. Нәтижесінде кеңестік диpeктивтi-жocпapлы экономика мейлінше тиімсіз болып шықты. Екінші түрі - ашык қоғам, дамудың қатаң белгіленген варианты тэн емес жэне мақсатқа жету қағидасы ретінде терминалдық басқару, яғни <<қозғалысты>> дамуды еркін бағдарламалау.
Қоғамның ашықтық деңгейі жоғары болған сайын, онда де - мократия орын алып, басқару объектісі мен субъектісі арасындағы кері байланыс қағидасы жоғары мәнге ие болады. Басқару субъектісі объектінің реакциясын дәл және уақытында білуі тиіс, өйткені ол соған сәйкес оперативті түрде басқарушылык шешімдерді қабылдайды. Кері байланыс мемлекетгік басқару аппаратының қызметкерлеріне қатысты бақылау функциясын орындайды деуге болады. ,Бүл қағидамен ақпараттык жеткіліктілік қағидасы тығыз байланысты. Қоғамда коммуникациялық процестердің пәрменділігі мен ақпаратгық ағымдардың көлемі барған сайын өсуде және соған орай жүйе элементтерінің (объект, субъект) байланысы күшейе түсуде. Бұл қағиданы дұрыс қолдану ақпаратты алушылар деңгейі жоғарылаған сайын оны ретке келтіруі тиіс. Яғни басқарудың қай деңгейі үшін қандай ақпарат қажет екендігін анықтап, ретке келтіру керек. Ондай болмаған жағдайда жоғары басқарушылық деңгейде артық ақпарат <<жиналып>> қалуы мүмкін.
Онтайлылык қағидасы (аз шығынмен жоғары нәтижеге қол жеткізу) шығындар белгілі бір шектен шықпайтындай жеткілікті болуын блдіреді. Олай болмаса еңбек жағдайы төмендеп, заңдалық бұзылуы мүмкін. Сондықтан басқару оңтайлы болу үшін келесі шарттар орындалуы керек: басқарылатын объектіге функционалдық жағынан сәйкес келетін басқару оргагының болуы; басқару объектісінің жай-күйін шынайы бейнелейтін объективті ақпарат негізінде басқарушылық шешімдер қабылдау; қойылған міндеттерді шешу үшін ресурстардың мүмкіндігінше жеткілікті болуы; жолға қойылған жақсы кері байланыс механизімінің болуы.
Мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруда демократизм қағидасына ерекше мән беріледі. Бұл қағиданың орнығуы халықтың биліктің бірден-бір бастауы және егеменді иесі өзі болып табылатындығын мойындату үшін және адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету үшін күресінің нәтижесінде мүмкін болды. Демократия-мемлекеттік баскаруда халыктың билігін білдіреді. Бұл қоғам мен мемлекет және олардың құрамдас бөліктері арасында терең қарым-қатынас орнатуды талап ететін күрделі де көпқырлы қағида. Демократизм қағидасы басқарылатындардың (әлеуметтік топтардың, ұжымдардың, жеке тұлғалардың) мемлекетті және қоғамды басқаруға тікелей немесе сайланбалы органдар арқылы қатысу құкығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ал мемлекет болса халықтың басқарушылық функциясын атқаруға тиісті ұйымдастырушылық, саяси және ма-териалдық-техникалық жағдай туғызады. Басқарылатындардың жобалар мен бағдарламаларды әзірлеуге және мемлекеттік шешімдерді бекітуге қатысуы тек қағаз, сөз жүзінде ғана емес, нақты болуы үшін, біріншіден, олардың тиісті ақпараттарға қол жеткізу мүмкіндігінің болуы; екіншіден, талқыланатын мәселелерге қатысты өз ойларын еркін білдіру мүмкіндігінің болуы; үшіншіден, қоғамның келісімі бойынша бекітілген ережелер шеңберінде билік пен басқару функциясының орындалуын қамтамасыз ететін жүйенің барлық деңгейіндегі басқарушылардың қызметіне бақылау орнату құралдарының болуы шарт; төртіншіден, басқарылатындар азаматтық билік функциясын атқару барысында мәжбүрлеудің кез келген нысанынан мемлекетпен қорғалуы тиіс.Сонымен бірге бұл қағида басқарушылардың шешім қабылдау" барысында көпшілік мүддесін ескеруін көздейді, халықтың қолдауына сүйенуді жә - не қабылданған шешімдер үшін жауапты болуды талап етеді. Басқарушы субъектінің қызметі қоғам үшін ашық, айқын болуын ұйғарады, өйткені көпшіліктің бәрін білуге құқығы бар.
Аталған қағида мемлекеттік баскаруды толықтыру және қоғамдық процестерді реттеуді одан әрі өрбіту нысаны ретінде қоғамдық өзін-өзі басқаруды дамытуды ұйғарады. Демократиялық мемлекет қоғамдық өмірдің барлық элементтері мен үрдістерін басқаруды және оларды тікелей өзінің бакылауына алуды мақсат тұтпайды. Өйткені қоғамдық өмір азаматтық қоғам шеңберінде әрекет етеді, оның институттарының функциясы болып табылады.
Демократизм қағидасы мемлекетгік басқарудың жариялылық қағидасымен үндеседі. Жариялылық демократияның, қоғамның саяси өмірінің ажырамас элементі болып табылады. Ол басқарушы субъектінің келесідей қызмет түрлерін қамтиды: басқарылатындарды қазіргі тандағы экономиканың, әлеуметтік сфераның, қоғамдық қатынастардьщ жағдайы, мемлекеттің сыртқы және ішкі саясаты туралы жан-жакты хабардар ету; барлық деңгейдегі мемлекеттік органдар қызметін сипаттайтын ресми құжаттарды, аналитикалық есептерді, статистикалық мәліметтерді, социологиялық зерттеулер нәтижесін және басқа да материалдарды үнемі баспасөз бетінде жариялау; ұлттық және аймактық деңгейдегі мақсатты бағдарламалардың жобасын, белгіленген саяси бағыттарды, сонымен қатар оларды жүзеге асыру жолдары мен әдістерін ашық талдау; басқарушы органдардың қызметіне ашық халықтарапынан бақылау жасау, бағдарламалар мен жоспарлардыц нәтижесін және салдарларын талдау мен бағалауға қоғам мүшелерін кеңінен тарту
Плюрализм қазіргі саяси режимдерге тән сипат. Плюрализм түсінігі мемлекеттік өмірге мүдделері, ой-пікірлері, ұстанымдары үнемі әрқилы, салыстырмалы, бәсекелес болатын әр түрлі өзара байланысты, сонымен қатар тәуелсіз әлеуметтік және саяси топтардың, партиялардың, ұйымдардың араласуын мойындауды білдіреді. Ол демократия элементі ретінде кез келген нысандағы монополияның болмауын қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік басқару теориясында плюрализм түсінігін онтологиялық және гносеологиялық-методологиялық аспектілерде қарастыруға болады. Онтологиялық аспект мемлекеттік басқару жүйесінде алуан түрлі және қарама-қарсы элементтердің, идеялар мен ұстанымдардың, мүдделер тобының көрініс беруі мен әрекет етуі. Ол методологиялық категория ретінде басқару жүйесін әр алуан билік пен басқару буындары шоғырланған, әр түрлі деңгейдегі басқару субъектілерінің үйлесімділік қағидасы негізінде тәуелсіз әрекет етуі ретінде қарастыратын көзқарасты сипаттайды. Бұл басқару мақсаттарын қалыптастыру, баламалы жобаларды тандау және шешім қабылдау, оларды жүзеге асыру құралдары мен әдістерін анықтау барысында басқарушылардың еркін пікірталасын негіздейтін ұстаным. Плюрализм-бірыңғай жүйе шеңберінде әр түрлі және баламалы құлщылықтардың, бас-қарушылар мен басқарылатындардың мінез-құлық үлгілерінің бәсекесін және жүзеге асуын ұйғаратын басқарушшлық мәдениет құрамындағы дүниетанымдық идея.
Сонымен бірге зандылық және қоғамның мойындауы, яғни мемлекеттік органдар құрылымының, олардың қызмет ету ережелерінің, нысандары мен әдістерінің және басқарылатындардың мінез-құлықтарының занды (легитимді) болуы да мемлекеттік басқарудың жалпы қағидаларына жатады. Заңдылық қағидасы заңдарды сақтау және орындау талабының жалпы міндеттілігін білдіреді. Мемлекеттік билік органдары және лауазымды тұлғалар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, азаматтар және олардың бірлестіктері Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарын сақтауға міндетті. Мемлекеттік басқаруға қатысты бұл қағида заңның үстемдігін және Конституцияда бекітілген азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының қамтамасыз етілуін, басқарушылық функциялардың зандар және заң актілері негізінде жүзеге асуын көздейді. Жүйенің құқықтық қамтамасыз етілуі және қоғамның қолдауына ие болуы - оның өміршеңдігіне, әрекеттілігіне кепілдік беретін негізгі фактор.
Мемлекеттік басқарудың объективтілік қағидасы бастапқы болып табылады және барлық басқарушылық процестерде объективті зандалықтарды, қоғамдық күштердің нақты мүмкіндіктерін ескеруді көздейді. Яғни қойылған мақсаттар мен оларға жету мүмкіндіктерінің шамалас болуы. Бұл қағида мемлекеттік басқару жүйесінің: а) қоғамның ең алдымен, басқарылатын объектілердің сипатына, даму деңгейіне және заңдылықтарына, ә)белгілі тарихи уақыт аралығындағы қойылатын және қол жеткізілетін қоғамдық мақсаттарға, б) басқару барысында қолданылатын құралдар мен қорларға, в) жүйелі қоғамдық құбылыс ретіндегі басқарудың қызмет ету мен даму заңдылықтарына байланыстылығын білдіреді.
Объективтілік қағидасы сонымен қатар мақсаттарды жүзеге асырумен, объективтік жағдайлармен және қоғамның субъективті факторымен байланысты болатын мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру, оның қызмет ету және даму зандылықтарының, қатынастарының өзара байланыстарының кең ауқымын бейнелейді. Әдетте табиғи және қоғамдық зандылықтардан субъективтік, волюнтаристік ауытқулар нәтижесінде бұл қағиданың басшылыққа алынбауы қоғам өмірін көптеген шығындарға алып келеді, оның күш-қуатын негізделмеген немесе теріс бағытқа бағыттайды, дамуына кедергі жасайды, мемлекеттік-басқарушылық ықпалдарды адамдардың оң қабылдай алмауын тудырады.
Аталған мемлекеттік басқару қағидаларын сипаттау күрделі интеллектуалдық мәселе болып табылады. Ал оларды тиімді қолдану теория жүзіндегі зандылықтарды мемлекеттік билік органдарының қызметтерінде нақты іске асыруына байланысты. Оның келесідей алғы шарттары бар: біріншіден, мемлекеттік басқару заңдылықтарын субъектіге қойылатын талаптарды, қоғамдық өзгерістерді ескере отырып, тұрақты әрі түбегейлі зерттеу; екіншіден, мемлекеттік басқару қағидаларын колдану механизмін үнемі жетілдіріп, теория мен практиканы сәйкестендіру; үшіншіден, мемлекеттік басқару қағидаларын қолдануды қамтамасыз ететін ынталандыру, кепілдік беру жүйесін Калыптастыру, яғни нормативтік жағынан қамтамасыз ету. Мемлекеттік басқару қағидаларын тиімді қолдану үшін әрбір қағиданы жеке қолдану мәселесін, жекелеген қағидаларды ерекше қолдану шартын, тұастай қағидалар жүйесін жалпылай ортақ қолдану шартын айқындау қажет. Қағидалардың тиімділігі ең алдымен объекті мен субъекті арасындағы тәуелділікке байланысты. Мемлекеттік билік пен жергілікті басқару органдары қағидалар жүйесінің талаптарына қаншалықты сай болса, мемлекеттік басқару нәтижелері де соншалықты әлеуметтік жағынан тиімді болады. Сондықтан мемлекеттік басқару қағидасын тиімді қолданудың басты шарты мемлекеттік басқару жүйелілігіне, ол арқылы қоғмдық өмірдің кешенділігіне және ұйымдастыру ісіне байланысты.
Дәріс №2.Өзін-өзі тексеру тесттер
1. Саяси лауазымдарға төмендегілердің қайсысы жатады?
А. жауаптардың барлығы дұрыс;
B. ҚР Президент тағайындайтын мемлекеттік саяси қызметшілер,
олардың орынбасарлары;
C. ҚР Парламентінің палаталары және олардың төрағалары тағайындайтын мемлекеттік саяси қызметшілер, олардың орынба - сарлары;
D. Конституцияға сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері болып табылатын мемлекеттік қызметшілер;
E. ҚР Жоғарғы Сотының қызметшілері, олардың орынбасарлары, орталық атқарушы органдар мен ведомстволарды басқаратын мемлекеттік саяси қызметшілер, олардың орынбасарлары атқаратын лауазымдар.
2. Басқару ақпараттарының негізгі көздері.
A. халықаралық ұйымдардың мәліметтері, заңдар, мемлекеттік органдардың жарлықтары мемлекеттік және қоғам қайраткерлерінің баяндамалары;
B. заң актілерінің нормалары, азаматтардың заңды мүдделерін, құқықтары мен бостандықтарын орындау оісөнінде мемлекеттік органдар алдында мәселе қоюы,жоғары мемлекеттік органдардың нұсцаулары, бақылау барысында анықталатын фактілер, қарым-қатынастар; күрделі мәселелер, қарама- қайшылықтар, төтенше жағдайлар;
C. статистикалық жылнамалар, халық санағының мәліметтері, coт шешімдері;
D. заң актілерінің нормалары, күрделі мәселелер, фактілер, қарым-қатынастар, әр түрлі отырыстардың хаттамалары;
E. бухгалтерлік, қаржылық актілер, қызметкерлер хабарламасы.
3. Мемлекеттік басқару субъектілері қандай белгілер бойынша бөлінеді?
A. барлық жауаптары дұрыс;
B. мемлекеттік билік түрі бойынша;
C. билік пен басқаруды ұйымдастыру денгейіне қарай;
D. қызмет саласына қарай, қүрамына қарай;
E. басқару субъектісіне әсер ету сипаты мен мақсаты, құралына қарай.
4.Мемлекеттік билікке қатысты және басқару функциясын жүзеге асыру сипатына қарай мемлекеттік басқару субъектісі қалай бөлінеді?
A. лауазымды қызмет субъектісі;
B. азаматтық құқықтық қатынас субъектісі, авторлық құқық субъектісі;
C. әкімшілік-құқықтық қатынастар субъектісі, саясат субъектісі;
D. саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі; лауазымды қызмет субъектісі;
E. авторлық құқық субъектісі, әкімшілік-құқықтық қатынастар субъектісі.
5. Мемлекеттік басқару мақсаттарына қойылатын талаптар.
A. барлық жауаптары дұрыс;
B. объективті негізделген болуы;
C. әлеуметтік сипатта болуы;
D. қажетті қорлармен қамтамасыз етілген болуы;
E. жүйелі түрде ұйымдастырылған болуы.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008.
Дәріс №3.Мемлекеттік басқару үрдісінде мемлекет пен қоғамның өзара әрекеттесуі
* Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістері
* Мемлекет функциялары жөніндегі ұғым және олардың жіктелуі
1 Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістері
Басқару теориясының және оның методологиялық негізінің кешенді сипаты саяси-әлеуметтік және саяси-құқықтық өмірді зерттеудің объективтік және субъективтік, әлеуметтік, социологиялық және жалпы ғылыми, теориялық, эмпирикалық әдістердің жиынтығын айқындайды.
Объективті және субъективті саяси-әлеуметтік өмірдің көрінісі ретіндегі мемлекеттік басқарудың екі ұдайылық болмысы оны зерттеу барысында объективті және субъективті әдістерді қолдану қажеттілігін тудырады. Объективті әдіс зерттелуші объектіні -- мемлекет пен оның қызметін қандай да бір көзқарас тұрғысынан бағалауды қажетсінбейтін, тарихи қажетті процесс ретінде сырттай бақылап, өзгеріссіз қабылдауды білдіреді. Ол зерттеуші субъектінің ой-пікіріне сүйенбей басқарушылық қызметтің объективті нәтижесін талдау арқылы мемлекеттік басқару жүйесін түсіндіру әдісі. Субъективті әдіс объектіні адамдардың өздері ұйымдастырған саяси-әлеуметтік, экономикалық және басқа да өмірлері ретінде қарастыруды ұйғарады. Егер объективті әдіс танып-білуші субъектіге тәуелсіз болатын объектіден туындаса, ал субъективті әдісте объект емес, керісінше, қоғамның қандай да бір мүшелерінің ол туралы түсініктері, зерттеушінің көзқарасы талдау көзі болып табылады. Субъективтік әдіс субъектінің ой-пікірі, ұстанымы, мүдделері арқылы саяси-әлеуметтік ақиқатты сипттауға және түсіндіруге мүмкіндік береді. Объективтік әдістердің ішінде нақты өмірдегі құбылыстар мен процестерді бақылау, салыстыру, қорытындылау басқарушылық қызмет пен қатынастардың сипаттама моделін әзірлеу әдісін атап өткен жөн.
Субъективті әдістерге мемлекеттік институттардың басқарушылық қызметеріне қатысты қоғамдық пікірді зерделеудің әр түрлі социологиялық әдістерін, басқарушылық эксперимент әдістерін, басқару образын қалыптастыратын нормативтік басқарушылық модельдерді әзірлеу тәсілдерінің жиынтығын жатқызуға болады.
Ғылыми-тәжірибелік эксперимент басқарушылық процестерді зерделеу мен түсіндірудің объективті және субъективті әдістері бірлігінің көрінісі болып табылады. Бұл кейбір басқарылатын және бақылауға алынатын факторлардың ықпалынан туындаған мемлекеттік басқару субъектілері мен объектілерінің қызметтері мен әрекеттеріндегі өзгерістер туралы ақпараттар алу тәсілі. Эксперимент - нақты ғылыми тұжырымдамалар мен теориялық ұсыныстардың негізделуі мен тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру әдісі. Мемлекеттік басқару практикасында бұл тиімді шешімдер қабылдау үшін қажетті эмпирикалық деректердің маңызды көзі болып табылады.
Мемлекеттік басқару мақсаттары мен функцияларын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін әдістерді мазмұны және адамдардың мінез-құлықтары мен мүдделеріне әсер ету аспектісіне қарай моральдық-этикалық, әлеуметтік-саяси, экономикалық және әкімшілік деп бөлеміз.
Мемлекеттік басқару адамдардың әлеуметтік қызметін және соның негізінде қалыптасатын қоғамдық қатынастарды білдіреді. Ол әлеуметтік ортада жүзеге асатындықтан оған қоғамның әлеуметтік құрылымының тигізетін ықпалы зор. Сондықтан мемлекеттік басқаруды ғылыми танып-білуде әлеуметтік әдістер қолданылады.Себебі саяси-әлеуметтік талдау мемлекеттік органдардың атқаратын нақты міндеттерін айқындайтын басқару стратегиясын әзірлеумен және әлеуметтік қажеттіліктерді, мүдделерді, құндылықтарды анықтаумен байланысты болатын көптеген теориялық және тәжірибелік мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Саяси-әлеуметтік әдістер адамдардың еңбек, тұрмыс жағдайларымен, оларға әлеуметтік қызмет көрсету, қоғамдық және саяси белсенділіктерін дамытумен, билік процестеріне қатысуымен байланысты.
Бұл әдістер адамдардың саяси-әлеуметтік мүдделеріне, олардың қоғамдағы мәртебесіне, өзін-өзі еркін көрсету мүмкіндігіне әсер етеді. Мемлекеттегі демократизмнің дамуы көрсетілген әдістер рөлінің объективті түрде артуына әкеледі.
Әлеуметтік әдістер басқару жүйесі мен қоғамның өзара іс-әрекетіндегі кері байланысты оқып-үйренудің негізгі құралы бола отырып, көбінесе мемлекеттік институттардың қандай да бір шешімдеріне деген халықтың жеке әлеуметтік топтарының көзқарастарында көрініс табады. Әлеуметтік, оның ішінде эмпирикалық әдістердің көмегімен экономикалық, құықтық жүйенің, мемлекеттік саясаттың әлеуметтік тиімділігі анықталады. Сонымен қатар бұл әдістер мемлекеттік басқару аясындағы жеке адамдардың тәртібін, іс-әрекеттерін және саяси бағдарын талдауға мүмкіндік береді.
Моральдық-этикалық әдістер адамдардың абыройы мен қадір-қасиетіне, ар-ұятына бағытталған. Оларға тәрбие жұмыстары, басқарудың мақсаттары мен мазмұнын түсіндіру жұмыстары, моральдық ынталандыру құралдары мен жаза "қолдану, адам мінезінің психологиялық ерекшеліктерін ескеру тәсілдері жатады.
Олардың мәні басқару және оны жүзеге асыру үшін қажет әрекеттерге қатысты белгілі бір сенімділікті, рухани құндылықтарды, адамгершілік қасиеттерді, психологиялық ұстанымдарды қалыптастыру мен қолдау
Экономикалық әдістер адамдар өміріндегі және соған сәйкес басқарушылық процестердегі экономикалық мүдделердің рөліне негізделген. Жеке меншікті дамыту, еркін кәсіпкерлікті қолдау, материалдық ынталандыруларды, еңбекақы деңгейін арттыруды және басқа да экономикалық тетіктерді қолдану арқылы мемлекеттік билік пен жергілікті басқару органдары мемлекеттік басқарудың мақсаттары мен функцияларын жүзеге асырады.
Мемлекеттік-басқарушылық қызметте әкімшілік әдістер ерекше орын алады. Бұл әдістер мемлекеттің басқарушылық құрылымдары адамдардың тәртібін, қызметін тікелей және міндетті түрде анықтайтын амалдарынан, тәсілдерінен, әрекеттерінен тұрады. Олардың белгілері: а) мемлекеттік органның немесе лауазымды тұлғаның орындаушының міндеттерін тәртіп нормаларын белгілеу және оған нақты бұйрық беру арқылы тікелей әсер етуі; ә) алдыға қойылған міндеттердің, іс-әрекеттерді шешудің бір жақты тәілін таңдау, орындалуға міндетті жағдайларды шешудің бір жақты жолын таңдау; б)өкімдер мен нұсқаулардың міндетті түрде орындалуы, орындалмаған жағдайда әр түрлі заңдық жауапкершлікке әкелу мүмкіндігі.
Кейде әкімшілік әдістер әкімшілдік түсінігімен байланыстырылады, бірақ олар әр түрлі ұғымды білдіреді. Әкімшілдік саяси режимді сипаттайды, басқарушылық процестерде күшпен бағындыру, ырықсыз көндіру, бұйрық беру секілді құралдарды қолданудан тұратын мемлекеттік басқару стилін анықтайды. Әкімшілік жүргізуде кез келген әдістерді әсіресе, экономикалық және әкімшілік әдістерді қолдануга болады. Әкімшілік әдіс - тердің қолданылуы табиғат, қоғам, адам мүддесі түрғысынан көптеген қауіпті технологияларды және қызмет түрлерін реттеу қажеттілігінен туындаған. Бірақ оларды қолдану да апатты жағдайлардың және төтенше оқиғалардың үнемі алдын алуға мүмкіндік бере бермейді.
Басқарушылық қызмет әдістерін жеке түрде емес, кешенді, талғамалы түрде, қоғамда орын алған жағдайға байланысты, болған оқиғаның сипатына және адамдардың тәртібінің деңгейіне қарай қолданған жөн. Сонымен бірге әрбір әдістің өзінің қолдану шегі бар, осыған байланысты мемлекеттік басқару органдары өздерінің басқарушылық қызметтерінде аталған әдістердің қолдану шегінен ауытқымағаны дұрыс.
2. Мемлекет функциялары жөніндегі ұғым және олардың жіктелуі
Кез келген тарихи тұрпаттағы мемлекетті ғылыми тұрғыдан танып білу биліктің ерекше ұйымы ретіндегі мемлекеттің ғана емес, жалпы қоғамның да негізгі сапалық сипаттамалары мен бағыт бағдарын білдіретін оның функцияларын қарастыруды көздейді.
Мемлекеттің функциялары - бұл мемлекеттің жалпы адами мәні мен әлеуметтік тағайындалуы көрініс табатын және нақтыланатын оның ішкі және сыртқы қызметінің негізгі бағыттары. Бұл анықтамада мемлекет функциясының маңызды белгілері көрсетілген:
* Мемлекеттің функциялары оның жалпы адами мәнін тікелей ашып көрсетеді және нақтылайды; олардың мазмұны қоғам мүшелерінің ұлттық, жеке бастық және топтық мүдделерін ескереді.
* Мемлекеттің функцияларында оның қоғам өмірінің әр түрлі саласында атқаратын рөлі айқындалып, ел ішінде және халықаралық аренада атқаратын жан-жақты практикалық қызметі көрніс табады;
* Мемлекеттің функциялары оның тарихи міндеттері мен мақсаттарына байланысты пайда болады және дамиды, мемлекет өзінің әлеуметтік міндетін өз қызметінің тұрақты қалыптасқан бағытын құрайтын тиісті функцияларды іске асыру арқылы атқарады;
* Әр түрлі тарихи тұрпаттағы мемлекеттердің функцияларында оларға тән даму ерекшеліктері мен заңдылықтары, қоғам өміріндегі әлеуметтік-экономикалық, саяси және рухани өзгерістердің деңгейі нақты көрініс табады.
Мемлекеттің әр түрлі көптеген функцияларды орындауына қарай оларды ғылыми тұрғыдан жіктеу қажеттілігі туындайды. Функциялар бір бірінен келесідей жалпы белгілері бойынша ажыратылады: біріншіден, мемлекеттік әсер ету объектісінің ерекшеліктері, өзінің қызмет ету процесінде мемлекет ықпал ететін қоғамдық қатынастардың ерекшеліктері бойынша; екіншіден, әрбір функция мазмұнының, яғни мемлекет қызметінің біртекті, бір біріне ұқсас түрлерінің өзіндік ерекшеліктері бойынша.
Мемлекет функцияларын қоғамдық өмірдің салаларына байланысты, атқаратын міндеттеріне қарай ішкі және сыртқы деп топтастыруға болады. Мысалы, экологины қорғау, экономиканы, мәдениетті, ғылым мен білім беруді дамыту - бұл оның ішкі функцияларын құрайды.елдің қорғанысы, бейбітшілікті қамтамасыз ету мен әлемдік тәртіпті қолдау және тағы басқалар мемлекеттің сыртқы функцияларына жатады.
Мемлекеттің ішкі және сыртқы функцияларының арасында негізгі және қосымша функцияларын да атап өткен жөн. Негізгі функциялар - бұл белгілі бір тарихи кезеңде түбірлі стратегиялық міндеттер мен мақсаттарды жүзеге асыру жөніндегі мемлекет қызметінің жалпы маңызды бағыттары. Оларға бірқатар сипаттар тән: біріншіден, оларда мемлекеттің жалпы адами мәні, оның әлеуметтік бағыты айқын көрініс тапқан. Мәселен, бір жағынан байланыс құралдарын ретке келтіру, жол құрылысы мен жөндеуді қамтамасыз ету, көлік жұмыстары, өсімдіктерді аурулардан қорғау байланыс құралдарын ретке келтіру, жол құрылысы мен жөндеуді қамтамасыз ету, көлік жұмыстары, өсімдіктерді аурулардан қорғау жөніндегі халықаралық конвенцияларға қатысу, эпидемияға қарсы күрес сияқты қызметтерін, екінші жағынан, мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік қызметін, азаматтардың құқықтарын мен бостандықтарын, меншіктің барлық нысандарын қорғау, елдің қорғанысын жүзеге асыру іспетті қызметінің бағыттарын салыстыру жеткілікті.
Екіншіден, арнайы органдар арқылы ( мысалы, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, жоғары білім беру, дипломатия, сыртқы сауда және т.б ) іске асырылатын мемлекеттің көптеген функцияларына қарағанда негізгі функциялар әр түрлі жағдайда мемлекеттік аппараттың көптеген буындары арқылы орындалса да жалпы мемлекеттік қызметке жатады.
Үшіншіден, өзінің мазмұны мен құрылымы жағынан негізгі функция кешенді, жинақы сипатта болады, сондықтан жүйелі талдауды қажет етеді. Ол мемлекеттің ішкі және сыртқы қызметінің шешуші, негізгі бағыттарының біріне күш-жігерді шоғырландырады. әлеуметтік өмірдің нақты саласындағы өзара ұқсас ауқымды қоғамдық қатынастар оның негізгі объектісі болып табылады. Осыған байланысты мемлекеттің негізгі функциялары қоғамдық қатынастарға мемлекеттік ықпал етудің басты бағыттары бойынша көптеген қосымша функцияларға топтастырылады. Бұл функциялар негізгі функциялардың құрылымдық бөліктері бола тұра, қоғамдық өмірдің нақты саласында мемлекеттің міндеттерін орындау жөніндегі қызмет бағытын білдіреді.
<<Қосымша>> деген термин көптеген сан түрлі функциялардың ішінен көлемі ауқымды, мазмұны бойынша жалпы мемлекеттің негізгі функцияларын анықтау үшін шартты түрде қолданылады. Негізгі функция әр қилы функциялардың жиынтығын емес, ішкі бірлігі бар, мақсатты бағытталған мемлекет қызметінің көптеген бағыттарының жүйесін білдіреді.
Мемлекеттің негізгі және қосымша функцияларынан мемлекеттік органдардың функцияларын, яғни мемлекеттік механизм мен қоғамның саяси жүйесінде алатын орны мен атқаратын қызметіне қарай жеке органдардың құзіретін, құқықтары мен міндеттерінің жүзеге асырылуын ажырата білу қажет.
өзінің мазмұны бойынша мемлекеттің негізгі функцияларының орындалуы көптеген қосымша мемлекеттік функциялар мен жеке мемлекеттік органдар функцияларының жүзеге асырылуының үздіксіз процесін білдіреді. Аталған әр түрлі мемлекеттік функциялардың арасындағы қатынас мемлекет қызметіне тән жалпылықты, ерекешелік пен бірлікті білдіреді. Сонымен қатар мемлекеттің негізгі функцияларын оның қызмет ету міндеттерімен және қағидаларымен өзара байланыста қарастыру қажет.
Мемлекеттің функциялары мен міндеттері өзара тығыз байланысқан, бірақ бір-біріне сәйкес келмейтін құбылыстар. Оларды бір- біріне қарсы қоюға да, теңестіруге де болмайды. Мемлекеттің міндетттерінде оның әлеуметттік бағыты, белгілі бір тарихи кезеңдегі миссиясы анықталады. Міндеттер функцияларға қарағанда бастапқы мәнге ие және олардың тікелей алғышартын құрайды. Өз кезегінде мемлекеттің функциялары оның міндеттерін жүзеге асыру және орындау құралдары болып табылады.
Мемлекеттің тарихи дамуы барысында оның функциялары да өзгереді: олардың кейбіреулері жойылады, басқалары - өзінің мазмұнын өзгертеді, үшіншілері - жаңадан пайда болады. Бірақ балық жағдайда олардың пайда болуы нақты тарихи кезеңдегі қоғамның экономикалық және әлеуметік құрылымымен, мемлекеттің мәнімен және әлеуметтік тағайындалумен байланысты. Сондықтан мемлекеттің функцияларын қарастырғанда оның белгілі бір қоғамдық - экономикалық жүйеге жататындығы ескерілуі қажет. Бұл мәселелерді өз елімізде жүзеге асырылып жатқан түбегейлі жұмыстармен байланыстыра қарастыратын болсақ, онда мына жағдайларға баса назар аудару ләзім.
Бүгінгі күні Қазақстан өз мемлекеттілігі дамуының маңызды кезеңін басынан кешіруде. Бұл кезең түбірлі саяси, әлеуметтік - экономикалық және рухани өзгерістерді жүзеге асырудың, адамның құқықтары менбостандықтары өзінің ең жоғары құндылығы болып табылатын азаматтық қоғам мен демократиялық, әлеуметтік, құқықтық мемлекетті қалыптастырудың өтпелі кезеңінен бастау алады. Кеңес Одағы ыдырағанда дейінгі уақытпен салыстырғанда Қазақстан мемлекетінің функциясының өзгеруі және дамуы осы міндеттерді атқарумен тікелей байланысты болады.
Нарықтық реформалар мемлекеттің экономикалық қатынастарға әсер ету механизімінің шегін белгілеп, өзгертті, жеке меншік пен еркін кәсіпкерліктің дамуына жағдай жасады. Әкімшілік - әміршілдік жүйенің ыдырауы бүкіл экономиканы, халық шаруашылығының барлық саласын нарықтық жолға бейімдеп, нарықтық қатынастардың дамуына дол ашты. Экономикалық либерализм жағдайында материалдық игіліктерді мемлекеттік бөлу жүйесі жаңа экономикалық қатынастарға сай келмеді де, олардың дамуын тежеуші факторға айналды. Осыған байланысты еңбек мөлшері мен тұтыну мөлшерін мемлекеттік бақылау функциясы қажет болмады. Жаңа жағдайда бұрын әкімшілік - әміршілік басқару жүйесі жүзеге асырған шаруашылық - ұйымдастырушылық, мәдени - тәрбие және тағы басқа ішкі функциялардың мазмұны елеулі өзгеріске ұшырап, күрделенді. Сәйкесінше функциялар жүйесін және олардың атауларын нақтылау қажеттілігі туындады. Қазіргі кезеңде Қазақстан мемлекетіне келесідей негізгі ішкі функциялар тән: экономикалық; әлеуметтік; мәдениет, ғылым және білім беруді дамыту; салық салу және салық жинау; экологиялық; азаматтардың бостандығы мен құқығын қорғау; барлық меншік түрлері мен құқықтық тәртіпті сақтау.
Экономикалық функцияда шаруашылық жүргізу саласындағы - мемлекеттің рөлі толық көрініс тауып, ол басқару жүйесінде экономикалық механизмдерді кеңінен қолдануға негізделген. Өткен жылдарда нарықтық қатынастардың ең маңызды элементтерін ( экономикалық бостандық, меншік құқығы, тауарлар мен қызмет нарығы) дамытуға баса назар аударылды. Сонымен қатар экономикалық үрдісте мемлекеттің араласуының оңтайлы әдістерін іздестіру, нарықтық механизмге сәйкес келетін тиімді мемлекеттік реттеуді ұйымдастыру қажеттілігі туындады. Экономикаға толық басқару жүргізген әміршіл - әкімшіл мемлекеттің шаруашылық - ұйымдастырушылық функциясымен салыстырғанда қазіргі кездегі мемлекеттің экономикалық функциясының басты ерекшелігі де осы.
Бүгінде экономикалық функция адамға, мемлекетке, әлемдік нарыққа аса қажетті өнімдерді өндіретін экономиканың құрылымын қайта құру, әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті және Қазақстан үшін стратегиялық, әлеуметтік маңызды өндіріске қолдау көрсету, өндірушілерді, оның ішінде шағын кәсіпкерлікті қолдау, мақсатты бағытталған инвестициялық саясат, ішкі және әлемдік нарықта қазақстандық компаниялардың мүдделерін қорғау, аграрлық секторда жүргізілген реформалар, ең алдымен, жерге жеке меншік құқығын қамтамасыз ету, инфляция қарқынын төмендету және баға өсуін тежеу сияқты мемлекет қызметінің бағыттарын қамтиды.
Әлеуметтік функция адамның еркін дамуына және оның тіршілік етуінің қалыпты жағдайын жасауға бағытталған. Елдегі адамдардың еңбегі мен денсаулыған қорғауды, еңбекақының кепілденген тқменгі мөлшерін белгілеуді, отбасына, ана мен балаға, мүгедектер мен қарт адамдарға мемлекеттік қолдау көрсетуді қамтамасыз етуді, әлеуметтік қызмет көрсету жүйесін дамытуды, мемлекеттік зейнетақы, жәрдемақы және басқа да әлеуметтік қорғау кепілдіктерін белгілеуді мемлекет өз мойнына алады. Сонымен бірге мемлекеттің әлеуметтік функциясы халықтың өмір сүру деңгейін тұрақтандыруға, кедейшілікпен және жұмыссыздықпен күрес жүргізуге бағытталған.
Мемлекеттің мәдениет, ғылым мен білім берудіә дамыту функциясы мәдениет пен әдебиетің, өнер, театр, кино, музыка, денешынықтыру мен спорттың, радио, теледидар және басқа бұқаралық ақпарат құралдарының дамуына мемлекеттік қолдау көрсетуді, тарихи - мәдени мұраны, тарихи кешендерді, қорықтық аумақтарды, мұражайларды сақтауды және қорғауды қамтиды. Ғылымның дамуына, нарықтық жағдайда оның табиғи интеграциялануына мемлекеттік қолдау көрсету, ғылыми ұжымдар мен әр түрлі бағыттағы ғылыми мектептердің шығармашылық қызметіне тиімді жағдайлар жасау, жаңа технологиялар мен іргелі теориялық зерттеулердің дамуын қолдау, жоғары мектептің ғылыми әлеуетін тиімді қолдану, жалпы білім беретін мектептердің жұмыстарын жақсарту жөнінде шаралар белгілеу де мемлекеттің аталған функциясына жатады.
Ғылыми -техникалық революцияның дамуы және оның адам өміріне тигізетін салдары мемлекеттің экологиялық фукциясына, табиғатты қорғау және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану қызметіне деген қажеттілікті тудыратын объективті фактор болып табылады. Адамдарға орасан зор игіліктер әкелетін ғылыми-техникалық революцияны жедел дамыту табиғи ресурстарды қоғамдық өндіріске көптеп тартумен байланысты, ал ол өз кезегінде ауаның, су және су көздерінің, жалпы қоршаған ортаның ластануына алып келеді, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне, адамның денсаулығы мен өміріне қауіп-қатер төндіреді. Осы жағдайда экология мәселесіне жеке ел шеңберінде ғана емес, сондай-ақ халықаралық ауқымда басты назар аударылып, адамзат пен қоршаған ортаны қорғау ғаламдық проблемаға айналды. Оны қорғау бағытындағы қызметті үйлестіру мен мемлекеттік басқару, табиғи ресурстарды пайдалануды реттеу, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қоршаған ортаның сапасын жақсатру мемлекеттің экологиялық функциясының негізін құрайды. Мемлекет заңнамалық жұмыстар арқылы аталмыш функциясын іске асыруды өз міндетіне алады.
Салық салу және салықтарды жинау функциясы мемлекеттің шаруашылық-ұйымдастырушылық қызметін қарастырғанда қамтылған болатын. Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде аталған функция рөлінің өсуіне, көлемінің ұлғаюы мен мазмұнының күрделенуіне байланысты экономикалық функциямен тығыз байланыста бола отырып, жеке негізгі функциялардың біріне айналды. Ол салықтардың барлық түрі, оның ішінде барлық меншік түріне негізделген кәсіпорындардың табыс салығы, қосымша қаржылық алым, баж салығы, төлемдер есебінен мемлекеттік қазынаны қалыптастыру мен толтыруды білдіреді. Халықаралық қатынастарда ашықтық және ынтымақтастық арқылы ұлттық мүддені жүзеге асыру, елдің ішкі дамуы мен реформаларды жүргізуге қолайлы жағдай жасау қазіргі кезеңдегі Қазақстан мемлекетінің сыртқы саясатының міндеттеріне жатады. Осыған сәйкес ол келесідей сыртқы функцияларды жүзеге асырады: елдің қорғанысы, бейбітшілікті қамтамасыз ету және әлемдік тәртіпті қолдау,ТМД елдерімен ынтымақтастық және тату көршілік қарым-қатынас жасау, әлемдік экономикаға интеграциялау және әлемдік проблемаларды шешуде басқа елдермен ынтымақтастықты дамыту.
Қорғаныс функциясы. Халықаралық ахуалдың жақсаруына қарамастан Қазақстанның сыртқы саяси проблемалары да жоқ емес. Біздің мемлекетіміздің сыртқы саяси қызметінің басты бағыттарының бірі - оның саяси, экономикалық және әскери қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Осы функцияға сәйкес Қазақстан Республикасының қарулы күштері басқа мемлекеттердің тарапынан болуы мүмкін қауіп пен агрессиялық әрекеттеріне қарсы тұруға және елдің егемендігі мен аумақтық тұтастығын қамтамасыз етуге, сондай-ақ оның халықаралық келісімдерге сәйкес міндеттерін орындауға арналған.
Бейбітшілікті қамтамасыз ету және әлемдік тәртіпті қолдау функциясы . Қазақстан мемлекетінің бейбітшілікті қамтамасыз ету қызметіндегі басым бағыттары жаңа ғаламдық соғыстың болуына жол бермеу және таппай қырып жою қаруы мен жаңа әскери технологиялардың таратылмауына күш салу болып табылады.
Салыстырмалы түрде алғанда жақын орналасқан елдермен ынтымақтастық және достық қарым-қатынастарды нығайту функциясы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының құрылуына байланысты пайда болды. Осыған орай жаңадан пайда болған тәуелсіз мемлекеттермен тиімді қатынастар орнату мәселесі Қазақстанның сыртқы саясатының басты бағыттарының біріне айналды. Аталған функцияны жүзеге асыра отырып, Қазақстан мемлекеті, ең алдымен, экономикалық ықпалдастықты орнату, ТМД-ның ортақ нарықтық және ұжымдық қауіпсіздік жүйесін құру, сыртқы шекараны бірлесіп қорғау, адам құқығы мен азаматтық бостандықты, мемлекеттен тысқары жүрген қазақстандықтарды қорғау мәселесін кешенді шешу, ортаққ ақпараттық еңістікті құру бағытында ынтымақтастықты бекітуге ұмтылады.
Әлемдік экономикаға кірігу және әлемдік проблемаларды шешуде басқа елдермен ынтымақтастықты дамыту функциясы. Осы бағытта әрекет ете отырып, Қазақстан негізгі халықаралық экономикалық ұйымдарға мүше болды. Қазіргі таңда ол Америка Құрама Штаттарымен, Батыс Еуропа елдерімен қатынастарын бекітіп, іс-қимылдарды үйлестіру бағытында жұмыстар жасауда. Дүние жүзінің жетпістен аса елімен орнатқан қауырт сыртқы экономикалық байланыстары оның дүниежүзілік экономикалық кеңістікке интеграциялануының негізгі факторы болды.
әлемдік экономикаға ену отандық рынокты әлемдік рынокпен байланыстыратын оның сыртқы экономикалық қызметінің барлық механизмін қайта қарауды қажет етті. Сыртқы экономикалық байланыстардағы мемлекеттің монополиясы жойылды.
Қоғамды мемлекеттік басқарудың объективті қажеттілігі жалпы тарихи және әлеуметтік-саяси, сонымен қатар нақты қоғамның тек өзіне тән факторлардан туындайды. Аталған факторлардың бірінші тобы мемлекет болмысымен байланысты.
Қазіргі ғылыми деректерге сәйкес алғашқы мемлекет адамәдар қауымдастығының өмір сүру шартына айналған еңбек қызметінің жаңа нысандарын, өндіруші экономиканың қызмет етуін ұйымдасқан түрде қамтамасыз ету үшін пайда болады, деп жазады профессор А. Венгеров. Осыдан келіп, ең алдымен, қоғамға ақпараттық қызмет көрсетуді көздеген басқарушылық (жұмыстар туралы әр түрлі мәліметтер жинақтау және т.б.) функция туын - дайды. Қоғамнан негізгі кәсібі ұйымдастырушылық қызмет көрсету болып табылатын адамдар тобы бөлініп шығып, көптеген басқарушылық лауазымдар пайда болды: жұмысты басқарушылар, әскери басшылар, есепшілер және т.б. Бұл топ мемлекет аппаратын
- алғашқы бюрократияны құрды. Уақыт өте келе қоғамның әр түрлі топтарға жіктелуі осы топтардың мемлекетті жаулап алуына және оны өз мүдделеріне бейімдеуіне әкелді.
Топтар мен жіктерге әлеуметтік бөліну және оларға тән қарама- қайшы мүдделер мен қайшылыққа толы өзара қарым - қатынастар мемлекеттің саяси функциясына - қоғамдық және әлеуметтік қатынастарды реттеуге деген қажеттілікті туғызды. Мемлекеттік аппаратта ерекше дәрежелі топтар шоғырланғандықтан әлеуметтік реттеу функциясы негізінен осы топтардың халықтың қалған бөлігіне үстемдік орнатуын қамтамасыз етіп отырды. Осы функцияны орындау сәэтінен бастап мемлекет саяси институтқа айналады.
Қоғам мүшелерінің жүріс-тұрысының, тәртібінің жалпы ережелерін бекіту және қатаң сақтау, сондай-ақ қоғамға қажетті қызмет түрлерін (өндірістік сауда және т.б) ұйымдастыру мен реттеу мемлекеттің пайда болу мен даму кезеңінен бергі негізгі міндеті болып табылады. Аталған қауымдастықтың аумағын қорғау функциясын да үнемі мемлекет атқарып отырған.
Мемлекеттік басқару саяси бірлестікке біріккен адамдардың ортақ ерік -- мүддесін білдіретін орталықтандырылған билік арқылы жүзеге асты. Халық сайлайтын немесе билікті мұрагерлікпен алатын беделді тұлғалар тобы тікелей билікке ие болды.
Бүгінгі танда аталған факторлардың ешқайсысы да ұтымды басқарудың занды негізі (детерминанта) ретінде өз мәнін жоғалтқан емес. Керісінше, олар күрделене түсуде. Қоғамның көптеген басқа да объективті қажеттіліктері қалыптасты, ал ол қажеттіліктерді кез-келген мемлекет тек адамдардың біріккен қызметі мен қоғамдық қатынастардың жаңа түрлерін және формаларын саналы түрде ұйымдастыру мен басқару арқылы қанағаттандыра алады. Осыған орай ғылым мен техника саласындағы, ақпараттар жүйесіндегі жаңалықтар бірінші кезекте адамның қауіпсіздігін, оның өмір сүру ортасын сақтау мәселесін алға тартып отырғанын айта кеткен жөн. Қоғамның жаңа өндірістік-техникалық және экономикалық базисі әлеуметтік құрылымның, қоғамдық еңбек бөлінісінің, әлеуметтік институттардың, адамдар қажеттіліктерінің мазмұны мен құрылымының, олардың арасындағы байланыстың сапалы тұрғыдан өзгеруіне себеп болды, жаңа қарама-қайшылықтар мен қактығыстар туғызды. XX ғасырдың екінші жартысы мемлекеттердің адам құқығы мен бостандықтарын қорғау мәселелерін шешуге басты назар аударып, әлемнің көптеген елдерінде демократиялық режимдердің орнығуы мен даму кезеңі болып табылады.
Әрбір ел үшін аталған мәселелердің белгілі тарихи кезеңмен байланысты өзіндік ерекшеліктері болады. Егер басқарушы күштер өз қызметтерінде жалпы даму заңдылықтарын білуді басшылыққа алуға қабілеттілік танытпаса, сондай-ақ өздері басқарып отырған халықтың жағдайын, даму деңгейін, дәстүрін, оның үміттерін ескермесе онда қоғамды басқару өзінің алдына қойған міндеттерін толық атқара алмайды.
Қазіргі заманғы мемлекеттер бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді. Бұл айырмашылықтар өзіңдік мәнге ие бола отырып, мемлекетті басқаруда көрініс табады.Сондықтан мемлекеттерді бір-бірінен ажырататын негізгі белгілерді қарастыру қажет. Аристотельдің жіктемесі бойынша мемлекеттер билік күшінің бастауы мен егеменді иесі (яғни дербес, тәуелсіз және жоғары) бойынша монархиялық, аристократиялық және демократиялық болып бөлінеді. Монархиялық мемлекетте жоғары билік мұрагерлік жолмен немесе туысқандық құқығымен, кейде сайлау жолымен алатын бір адамның -- монархтың қолында шоғырланады. Қоғам мен мемлекет дамуының қазіргі кезеңінде монархиялардың екі түрі калыптасқан: дуалистік және парламенттік. Олар белгілі бір деңгейде мемлекеттердің тұрпатына, олардың пайда болуы мен қызмет ету жағдайларына тәуелді. Дуалистік монархияға тән ерекшелік
- бұл монарх пен парламенттің арасында мемдекеттік биліктің ресми-құқықтық бөлінуі. Атқарушы билікті тікелей монархтың өзі жүзеге асырса, заң шығарушы билік іс жүзінде монархқа бағынатын парламенттің қолында шоғырланады. Сәйкесінше аристократиялық мемлекетте жоғары билік қоғамның элитасына, оның білімді, тәжірибелі және парасатты өкілдеріне тиесілі деп саналады. Демократиялық мемлекетте биліктің бірден-бір бастауы- халық төменнен жоғары қарай қағидасы бойынша тікелей өз еркін білдіру арқылы мемлекеттік билікті қалыптастырады. Бүгінгі күні сақталған монархиялар әр түрлі нұсқада және қатынаста монархиялық, аристократиялық және демократиялық белгілерді үйлестірген конституциялык (заңмен шектелген) монархияларға айналған.
Элитаның ұйымдастырушылық бірігуінің (консолидациясының) күрделілігіне байланысты таза аристократиялық мемлекеттерді аныктау киындық тудырады. Көбіне элита монархияның болмаса демократияның атын жамылып басқарды және басқарады. <<Біз, халық, бекітеміз және қабылдаймыз>> деп 1787 жылы АҚШ Конституциясында жазылғанмен де демократиялық мемлекеттің қадір-касиеті мен болашағын мойындау өткен XX ғасырда жүзеге асты.
Әрбір жоғары билік тұрпатына сәйкес мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру мен жүзеге асыру логикасы анықталатынын ескерген жөн. Басқару нысаны жоғары және жергілікті мемлекеттік органдардың құрылу және олардың арасындағы өзара қарым-қатынас тәртібін қамтитын мемлекетті ұйымдастыру ретінде қарастырылады. Биліктің бір адаммен жүзеге асырылуына болмаса оның ұжымдық органның қолында шоғырлануына қарай басқару нысандарының айырмашылықтары бар. Осыған сәйкес бірінші жағдайда монархиялық басқару нысаны қалыптасса, екіншісіне-республикалық басқару нысаны тән.
Басқару нысаны, яғни жалпы мемлекеттік билікгі ұйымдастыру бойынша парламенттік және президенттік республикалар болып бөлінеді. Сонымен бірге аралас нысандары да кездеседі: жартылай президенттік республика және парламенттік монархия. Ол билікті бөлу қағидасын мойындау мен оны жүзеге асыру механизмдерінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты. Парламенттік республикада сайланбалы заң шығарушы орган белгілі басымдыққа ие. Үкімет парламент арқылы құрылады және соның алдында есеп береді (Италия, Германия). Премьер-министрдің лауазымы бар парламенттік монархиядағы заң шығарушы және атқарушы биліктің құрылу механизмі мен арақатынасы да осындай.
Парламенттік монархия мемлекеттік билікті жүзеге асырудың барлық саласында монархтың мәртебесінің ресми және нақты шектелуімен ерекшеленеді. Заң шығарушы билік толықтай парламентке тиесілі, ал атқарушы билік өз қызметі үшін парламенттің алдында жауапты үкіметтің қолында шоғырланады. Үкіметтің құрылуына монарх қалыптасқан дәстүрді сақтау мақсатында ғана қатысады. Ұлыбританя, Жапония, Дания, Голландия, Швеция сынды алдыңғы қатарлы елдер монархиялық мемлекетгер қатарында саналады.
Президенттік республикада заң шығарушы орган (конгресс немесе <<баска атауы бар орган) және атқарушы биліктің басшысы (ол мемлекеттің де басшысы) халықпен сайланады, олар өз қызметтерінде тәуелсіз, бірақ бір-бірін тежей отырып, қоғамды билеудегі тепе-тендікті қамтамасыз етеді (АҚШ, Аргентина, Мексика және т.б. елдер). Бөлінген мемлекеттік билік органдары - ның қызметін және өзара іс-әрекетін төреші және кепілгер ретінде қамтамасыз ететін Ресейдегі, Франциядағы және басқа да елдердегі мемлекет басшылары -- президенттер ерекше мәртебеге ие. Мұндай елдерде үкімет негізінен президент алдында жауап береді.
Жалпы мемлекеттік биліктің басқару нысанын, кұрылымын, функцияларын және басқа да параметрлерін таңдау мемлекеттік басқаруға айтарлықтай ықпалын тигізеді.
Мемлекеттік құрылым нысаны мемлекеттің ішкі құрылымын, оның құрамдас бөліктерге әкімшілік-аумақтық бірліктерге, автономдық саяси құрылымдарға немесе егеменді мемлекеттерге бөлінуін білдіреді. Ол сонымен қатар жалпы мемлекет пен оның жеке бөліктерінің арақатынасын сипаттайды. Мемлекеттік құрылым нысандары бойынша мемлекеттер унитарлы (біртұтас) және федеративтік болып бөлінеді. Унитарлы мемлекет - біртүтас мемлекеттік құрылым. Мемлекет бұл жағдайда мемлекеттік биліктің тік бірыңғай жүйесі арқылы басқарылатын әкімшілік-аумақтық бөліністерге ғана бөлінеді. Оларда автономдық құрылымдар құрылуы және дамыған жергілікті өзін-өзі басқару болуы да мүмкін. Мұндай мемлекетке бүкіл елге ортақ мемлекеттік билік пен басқарудың жоғары органдарының, бірыңғай сот жүйесі мен конституцияның болуы тән. Yenлыбритания, Франция, Италия, Венгрия, Монголия және тағы басқа мемлекеттер унитарлық мемлекеттердің қатарына жатады.
Федерация мемлекеттік құрылымның күрделі нысанын құрайды. Федеративті мемлекет -- басқа мемлекеттерден немесе мемлекеттік құрылымдардан - федерация мүшелерінен (штаттардан, кантондардан, одақтас немесе автономдық республикалардан) тұрады. Мемлекеттік құрылымдардың әркайсысының әкімшілік-аумақтық бөлімдері болады. Барлық федерацияға ортақ мемлекеттік билік пен басқарудың жоғарғы органдарының болуы және қызмет етуімен қатар олардың аумағында өздеріне тиесілі мемлекеттік басқарудың жоғарғы және жергілікті органдары әрекет етеді. Осыған сәйкес конституциясы, басқа федералдық заңдары, сот, прокуратура және өзге де органдары болады. Жоғарыда айтылған анықтамаларға сәйкес Қазақстан -- біртұтас, ал Ресей федеративті мемлекет болып табылады.
Мемлекеттік құрылымның басқа нысандарымен салыстырғанда конфедерация сирек кездессе де, маңыздылардың бірі болып табылады. Ол толығымен өз дербестігін сақтайтын, жеке билік, басқару және әділ сот органдары бар мемлекеттердің бірлестігін немесе одағын білдіреді. Бірлескен іс-әрекеттерін үйлестіру үшін конфедерация мүшелері біріккен органдар құрады. Бұл органдар міндетті түрде белгілі бір сфераларда қызмет атқарады және нақты саяси, экономикалық, әскери мақсаттарды көздейді. Конфедерация көбіне мемлекеттердің федерация құру жолындағы аралық буын ретінде қарастырылады. Мысалы, Швейцария - 1818-1848 жж. конфедерация болды, кейін ол конфедерация атауымен федерацияға айналды. Конфедерация белгілері Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында да кездеседі.
Мемлекеттерді қолданыстағы саяси режимі - мемлекеттік билікті жүзеге асыру әдістері мен тәсілдерінің, құралдарының мазмұны бойынша ажырата білудің маңызы зор. Саяси режим мемлекеттік биліктің бүкіл бітім болмысын қамтып көрсетеді.
Мемлекеттік режим билік басындағы топтардың, таптардың, жіктердің мемлекеттік билікті жүзеге асыру барысында қолданатын әдістері мен тәсілдерінің жиынтығын білдіреді. Ол қоршаған экономикалық және әлеуметтік - саяси ортада болатын маңызды процестер мен өзгерістерге жылдам икемделетін мемлекет нысанының құрамдас бөлігі болып табылады. Мемлекеттік режим мемлекет нысанына айтарлықгай жеке сипат береді. Ол саяси режимнің маңызды құрамдас бөлігі ретінде тек мемлекеттің ғана емес, сонымен қатар қоғамның саяси жүйесінің барлық басқа элементтерін қамтиды.
Кез келген елдегі режимнің сипатына әр түрлі факторлар әсер етеді. Олардың ішінде маңызды болып табылатындар: мемлекеттік билік, басқару, әділ сот органдарын қалыптастыру тәсілдері мен тәртібі, әр түрлі мемлекеттік органдар арасында құзіреттерді бөлу тәртібі және олардың өзара қарым-қатынас орнату сипаты; азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының накты дәрежесі, қоғам өміріндегі және мемлекеттік істерді шешудегі құқыктың рөлі; армияның, полицияның, барлаудың және осыларға ұқсас басқа да құрылымдардың орны және рөлі; азаматтардың және олардың бірлестіктерінің мемлекеттік басқаруға, мемлекеттік және қоғамдық - саяси өмірге нақты қатысу дәрежесі; қоғамда пайда болатын әлеуметтік және саяси жанжалдарды шешудің негізгі тәсілдері.
Билік басындағы жіктердің немесе таптардың, атап айтқанда буржуазияның <<барлық елдерде басқарудың екі жүйесін, өз мүддесі үшін күресудің және өз үстемдігін қорғаудың екі әдісін өзгеріссіз туындататындығы туралы тезистің әділдігін саяси режим толықтай растап отыр, сонымен бірге осы екі әдіс бірін-бірі ауыстыра, кейде әр түрлі үйлесімде ұштасып кетеді. Бұл біріншіден, зорлық көрсету әдісі, жұмысшы қозғалысына жол беруден бас тарту әдісі, барлық елдерді және ескі мекемелерді қолдау әдісі, реформаларды мойындамау әдісі. Екінші әдіс - либерализм әдісі, саяси құқықтарды дамытуға, реформаларға қадам басу және т.с.с.>> Әр түрлі елдерде мемлекеттік билікті жүзеге асырудың осы әдістерінің қайсысы қолданыста болатындығына байланысты саяси режимдердің тарихта бірнеше түрі белгілі, атап айтқанда, авторитарлық, тотаритарлық, демократиялық.
Авторитарлық режимде мемлекеттік билік күш көрсету, басу, әр адамның жүріс-тұрысын қатаң бақылауға алу азаматтардың бостандығына шек қою әдістері арқылы жүзеге асырылады. Аталмыш режим азаматтардың құқықтары мен саяси бостандықтарын жою немесе шек қоюмен, оппозициялық партиялардың және басқа ұйымдардың қызметіне тыйым салумен, сайланбалы мемлекеттік органдар рөлін шектеумен және атқарушы-өкілді органдардың құзіретін мейлінше кеңейтумен, мемлекет басшысының немесе үкіметтің қолында үлкен билік өкілеттігінің шоғырлануымен, парламенттің және басқа да мемлекеттік билік органдарының рөлін тек формалдық институттар жағдайына жеткізумен сипатталады.
Авторитарлық режимнің аса қауіпті нысанына фашизмді жатқызуға болады. Фашистік режим авторитарлық режимнің соңғы нысаны ретінде XX ғасырдың 30-40 жж. бірқатар батыс елдерінде буржуазиялық-демократиялық құқықтар мен бостандыктарды толыктай жойып, барлық оппозициялық ұйымдар мен мекемелерді құртып жіберді, басқарудың террористік әдістерін алдыңғьі орынға қойып, оны кеңінен қолданды. Мемлекеттік биліктің әлеуметтік негізін билік пен байлықгы аңсаған буржуазия, орга буржуазия және жұмысшы таппен шаруалардың алданған тобы құрады. Фашистік режимнің пайда болуы қоғамда әлеуметгік-таптық қайшылықтардьщ шиеленісуінің, үстеп таптың саяси билігінің дағдарысқа ұшырауының, басқарушы элитаның өз үстемдігін тек либералды-де-мократиялық әдістермен қамтамасыз ете алмауының айқын бейнесі болып табылады. Ол мемлекеттік биліктен айырылу қаупі туындағандыктан террористік әдістерді кеңінен қолдануға мәжбүр болды. Бұған мысал ретінде соғысқа дейінгі кезенде Германия мен Италияда болған фашистік режимдерді атауға болады.
Бұл елдердегі фашистік режимдерге тон белгілер: басқарудың репрессивті әдістерін кедей топтардың құқықтарын қорғау жөніндегі әлеуметтік және саяси демагогиямен ұштастыру; бұқаралық ақпарат құралдары арқылы антикоммунизм мен антисемитизмді орнату;халыққа қарсы жүргізіліп жатқан саясатты оларга қамқорлық жасау ұрандарымен бүркемелеу, фашистік лидерлердің жүргізіп жатқан саясатын қолдамайтындарды куғынға ұшырату. Билеуші топтың әскерге, полицияға және басқа да жазалау органдарына үнемі арқа сүйеуі, фашистік Германия мен Италияның көсемі болған - Фюрердің, Дученің сөзсіз билігі.
Аталмыш режимнің келесі ерекшеліктеріне атқарушы биліктің заң шығарушы билік алдындағы абсолютті басымдығын жатқызуға болады. Атқарушы билікгің диктатурасы барлық жерде <<түбегейлі реформаларды>> жүргізу, <<ұлттың бірлігі>> үшін, <<шынайы демократияны>> орнату үшін, <<заңдылық пен әділеттіліктің үстемдігі>> үшін күрес жүргізу сылтауымен орнатылады. Бұл жағдайда парламенттік құрылымныц ешбір іс-әрекет жасауға мүмкіндігі болмай саяси оқшау күйде қалады. Халықтың өкілетті билігі жылпостар тобының билігімен ауыстырылады. Парламент өзінің дәстүрлі құзіретінен - заң шығару ісінен айрылады. Мысалы, 1933 жылғы 23 наурызда Германияда қабылданған <<халықтың және мемлекеттің кедейшілік жағдайын жою>> туралы заңға сәйкес барлық заң шығару ісі үкіметке бекітілді. Ол парламенттің қандай да бір санкциясынсыз кез келген заң қабылдау өкілеттігіне ие болды. Бұл жағдайда осы қабылданған зандардың конституцияға сәйкескелмеуі де мүмкін еді. Халықаралық келісімдер парламенттің бекітулерін (ратификациясын) қажетсінбеді. Канцлер заң жобаларын әзірлеу мен оны үкіметтің қарауына ұсынудың айрықша құқығына ие болды. Ал заң жобалары оларды бекіткеннен кейін келесі күні күшіне енді.
Либералды режимде мемлекеттік билік жеке адамның құқығы мен бостандығын жариялаумен қатар оны жүзеге асыру үшін өзінің барлық мүмкіншілігін қолданады. Бұл режим тек мемлекетке ғана байланысты емес себептерден көбінесе нақтылықтан гөрі саяси ұран ретінде көрініс табады. Осы режим жағдайында биліктің қызметі бостандықты қамтамасыз етуге бағытталған десе де болады.
Демократиялық - құқықтық режимнің мәнісі қатаң материалдық және процессуалды заң шеңберінде халыктың қалыптасқан демократиялық еркін жүзеге асыру.
Буржуазиялық-демократиялық режимге тән белгілер: азаматтар мен олардың ұйымдарының әлеуметтік-экономикалық және саяси құқықтарының конституциялык жариялануы және ішінара жүзеге асырылуы, бірқатар саяси (оның ішінде оппозициялық) партиялардың болуы, мемлекеттік биліктің орталық және жергілікті органдарының сайлануы мен алмастырылуы, буржуазиялық-демократиялық зандылық пен конституциялық қағидасының, билік бөлінісі қағидасының ресми мойындалуы және т.б.
Мемлекеттік басқарудың демократиялық түрі халықпен сайланатын және онымен ауыстырылатын саяси институттар мен басқарушы лауазымды тұлғалардың иерархиялық құрылымы ретінде көрініс табады. Басқарудың бұл түріне билік құрылымдарының қоғамның бақылауында болуын көздейтін жоғарыдан төмен қарай және керісінше, төменнен жоғары қарай жүзеге асатын сатылы мемлекеттік билік тән. Қазіргі кезде осы демократиялық саяси режим орнатуға ұмтылыс жасалуда.
Әлемдік қоғамдастықта аталган авторитарлық және демократиялық жүйелердің әр түрлі түрлері, оның ішінде аралас және өтпелі түрлері белгілі болғандықтан, берілген типология біршама салыстырмалы сипатқа ие.
Дәріс №3.Өзін өзі тексеру тест сұрақтары
1.Мемлекеттік басқару мақсаттарына қойылатын талаптар.
A. барлық жауаптары дұрыс;
B. объективті негізделген болуы;
C. әлеуметтік сипатта болуы;
D. қажетті қорлармен қамтамасыз етілген болуы;
E. жүйелі түрде ұйымдастырылған болуы.
2. Шопенгауэр келесі тұжырымдама арқылы не айтқан: <<Бұл аңның танауына тағатын адамның эгоизмі:
A. Саясат туралы;
B. Экономика туралы;
C. Мемлекет туралы;
D. Заңдылық туралы;
E. Қоғам туралы.
3. Ежелгі рим ғалымы және мемлекеттің қалаушысы Цицерон келесі тұжырымдама арқылы не айтқан: <<Бұл халықтың байлығы, ал халық ол қоғамдық мүдде және құқық бойынша бір бірімен байланысты көптеген адамдардың бірігуі>>:
A. Мемлекет туралы;
B. Экономика туралы;
C. Саясат туралы;
D. Заңдылық туралы;
E. Қоғам туралы.
4.Кез келген мемлекетті сипаттайтын белгісін айтыңыз:
A. Тәуелсіздігі;
B. Шекарамен шектелген аймағы;
C. Азаматтық қоғам;
D. Материалды атрибуттары (армия, полиция, разведка);
E. Жоғарыдағының белгілерінің барлығы.
5.Мемлекеттің пайда болу теориясының бұл мағынасы оны жақтаушылар тек қана мемлекеттің және құқықтың құдайдан шыққан деген, олар құқықтық мемлекеттік үкіметті мәңгілік деп түсінген:
A. Патриархалды теория;
B. Теологикалық(теократикалық) теория;
C. Мемлекеттің келісім шарт теориясы;
D. Билеп алу теориясы;
E. Әлеуметтік-экономикалық теория.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008.
Модуль 2. Мемлекеттік саясат және мемлекеттік басқарудағы заңдылық
Дәріс №4. Мемлекеттік басқарудағы қатынастарды құқықтық реттеу
* Құқықтық реттеудің мәні мен маңызы
* Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеудің негізгі нысандары мен әдістері
* Мемлекеттік басқару ісінде заңдылықты қамтамасыз ету мен тәртіп мәселелері
1. Құқықтық реттеудің мәні мен маңызы
Мемлекеттік-құқықтық ілімдер тарихында құқық белгілі нысанда қабылданатын заңның алғышарты ретінде қарастырылады. Құқық адамдардың коғамдық және жеке іс-әрекеттерін реттеудегі қажеттіліктерімен және мүдделерімен байланысты. Ол тұлғаның бостандығын, адамгершілікті, әлеуметтік әділеттілікті, қоғамдық процестердің тарихи тұрақтылығы мен беріктігін қамтиды. Яғни, құқық билік етуші топтардың, монархтың еркі емес, солардың қалауы бойынша пайда болмайды, жоғары мемлекеттік билік (парламент немесе президенттің) бекіткен жай заң емес, адамдардың ынтымақтастығын, бір-біріне байланыстылығын білдіретін олардың сана-сезімінің, мінез-құлқының қызметтерінің және қатынастарының белгілі құрамдас бөлігі (компоненті).
Құқық заңда бекітілген жағдайда әсер етудің зандық күшіне ие болады (мемлекеттік құрылымдар арқылы жүзеге асады), немесе адамдардың құқықтық сана-сезімдерінде, дәстүрлерінде, әдет-ғұрыптарында көрініс тауып, тікелей жүзеге асырылады. Оның өзіне тән екі міндеті бар:қоғамдағы қарым-қатынастарды дұрыс реттеп, орындалуын тездету және қатынастардың байланысын бақылап, қорғап отыру. Осы міндеттерге сәйкес құқықтық өзіне тән екі функциясы туындайды: реттеуші және қорғаушы. Құқықтың реттеу функциясы - нормативтік актілер арқылы қоғамдық қатынастардың орыңдалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру. Құқықтық қорғау функциясы - аса маңызды қоғамдық қатынастарды қорғауға (сақтауга) бағытталады. Жаман қатынастарға тыйым салу.
Құқыктық реттеу әлеуметтік, нормативтік және тәжірибелік аспектілердің бірлігін білдіреді. Адамдардың жеке қарым-қатынасын емес, олардың қоғамдық қатынастарын реттейтіндіктен құқықтық реттеу әлеуметтік сипатқа ие болады. Ол адамдардың сана-сезімдерінде олардың болашақтағы өмірі үшін өзекті, маңызды мәселелердің қалыптасуымен байланысты. Болашақта қолданыста болатын тәртіп нормасынан (ережесінен) тұратын құжатты әзірлеу өткен кезендегі ақпараттар (қажеттіліктер, мұқтаждықтар), белгілі бір әлеуметтік игіліктерге деген сұраныстар негізінде жүргізіледі. Сондықтан құқықтық реттеу әлеуметтік мағынада болжамдық сипатқа ие болады, яғни адамдар өздерінің ертеңгі күнін <<құра>> алады. Осыған байланысты заң шығару ісі жеке адамдардың құқықтары мен бостандықтарына, қоғамның еркін тіршілік-әрекетінің қағидасына (императивіне), қоғамдық қатынастардың адамгершілігіне (гуманизм), әлеуметтік әділеттілікке, халықтар арасындағы бейбіт өзара байланыстарға сай болуы керек. Ол ғылыми тілде заңға сәйкес келушілік (легитимность) және заңдылық түсініктерімен сипатталады. Егер заңдылық іс-әрекеттің заң нормаларының талаптарына сай болуымен анықталса, легитимділік (заңға сәйкес келушілік) заңның құқық мәнісіне сай болуының, яғни заңның қаншалықты қоғамдық өмірдің объективті негіздеріне сәйкес келетіндігін және сол арқылы адамдардың сенімін тудыратынын білдіреді.
Нормативтік аспект дегеніміз - адамдар әрекетінің нормаларын немесе ережелерін әзірлеп, занды түрде бекіту. Оның элементтері: 1) гипотеза-өмірдегі карым-қатынастар мен әр түрл і жағдайлардан туындайтын нормалардың бір бөлігі; 2) диспозиция -- іс-әрекет (тәртіп) ережесінің мән-мазмұнын анықтайтын субъектінің зан - ды құқықтары мен міндеттері; 3) санкция - тиісті нормалар диспозициясы мен гипотезасының орындалмаған жағдайда мемлекеттік биліктің қолданатын шараларынан тұратын норманың бір бөлігі.
Құқықтық реттеудің тәжірибелік аспектісі заң нормаларының арнайы мемлекеттік-ұйымдық құрылымдар арқылы жүзеге асырылу барысын білдіреді. Осы жерде құқықтық реттеудің аталған аспектісінің ең күрделі екендігін атап өткен жөн, себебі кейбір қабылданған нормаларды, әсіресе адамның мінез-құлқын (тәртібін) және іс-әрекетін өзгертуді талап ететін нормаларды қоғам мүшелерінің бәрі бірдей орындауға ниет білдіріп, оларды оң қабылдай бермейді. Көбінесе нормативтік талаптардың ескеріліп, оларды адамдардың орындауы үшін тиісті мемлекеттік құрылымдар тарапынан ықпал ету қажет болады. Құқықтық реттеу қандай да бір жүріс-тұрыс нормалары (ережелері) қабылданған (бекітілген) кезде емес, осы нормалар нақты өмірде басшылыққа алынып және олардың мән-мағынасына сәйкес мінез-құлық пен іс-әрекет жүзеге асқанда туындайды. Осыған орай құқықтық реттеудің ұтымдылығы мен тиімділігі маңызды алғышарт ретіндегі занды нормалардың мазмұнымен емес, олардың нақты жүзеге асырылуымен, адамдардың қарым-қатынастарына, сана-сезіміне, жүріс-тұрысына, қызметіне тікелей әсер етуімен және тіршілік ету процестерін өзгерту қабілетімен анықталады.
Сонымен құқыктық реттеу адамдар әрекетінің занды нормаларын, ережелерін анықтаумен байланысты болатын мемлекет қызметінің бір түрі. Ол әлеуметтік жағынан негізделген, тиімді жүйелі түрде ұйымдастырылған болуы тиіс және іске асырылуы қажет.
2 Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеудің негізгі нысандары мен әдістері
Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеу мемлекеттік органдарды ұйымдастыру және олардың қызмет ету ережелерін бекіту жөніндегі мемлекет қызметін білдіреді. Бұл қызмет басқарушылық процестерде мемлекеттік билікті жүзеге асыру тәсілдерін, құралдарын және процедураларын негізінен занды тұрғыдан анықтаумен байланысты болғандықтан ерекше мәнге ие. Жалпы құқықтық реттеу мемлекеттік органдардың функцияларын, ұйымдастырушылық құрылымдары мен басқарушылық қызметтерін тәртіпке келтіруге арналған.
Құқықтық реттеудің объектілерін құрайтын мемлекеттік және қоғамдық өмірдің бірнеше аспектілерін атап өтуге болады: . 1. Мемлекет пен қоғам, азаматтар арасындағы қатынастар;
2. Мемлекеттік органдар арасындағы билік бөлінісі және олардың құқыктық мәртебесін анықтауға байланысты қалыптасатын қатынастар;
2.1.Мемлекеттік органдардың мемлекеттік басқару жүйесіндегі орнын, рөлін, функциясын және мақсат-міндеттерін аныктау;
2.2.Мемлекеттік органдардың ұйымдық құрылымын заңды түрде бекіту;
3. Мемлекеттік-басқарушылық процеске қатысушы адамдар арасындағы қатынастар, мемлекеттік қызметті атқаруға байланысты және өздерінің қандай да бір мәселелерін шешу үшін мемлекеттік органдарға жүгіну барысында қалыптасатын қатынастар. Жоғарыда аталып өткендей, мемлекеттік басқару басқарушылық қатынастарды орнатушылардың ерік қалауынан тәуелсіз болатын, міндеттілік сипаттағы құбылыс. Ондағы мемлекеттік органдар мен мемлекеттік лауазым иелері белгілі бағытта, нақты қызмет түрін атқаруға міндетті, себебі оларға адамдардың тіршілік-әрекетінің мемлекеттік, қоғамдық және жеке мәселелерін шешуге мемлекет тарапынан өкілеттіктер берілген. Мемлекеттік басқарудьщ мәні оның басқарушылық ықпалының басқарылатын объектілерде басқаруға қажеттілік туындаған жағдайда ғана қалыптасып, жүзеге асырылатындығында. Сондықтан мемлекеттік басқаруда тиісті органдардың қызмет ету аясы мен бағыты занды түрде белгіленуі тиіс.
Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеуде мемлекеттік органның құқықтық мәртебесіне (статусына) басты мән бе-ріледі. Мемлекеттік органның құқықтық мәртебесі занды мағынаға не болатын үш элементтен тұрады. Оған біріншіден, мемлекет органдарының біртұтас жүйесіндегі жеке мемлекеттік органның алатын орнын және өзіндік мән-мағынасын, болмысын жатқызуға болады. Мемлекеттік органның қай билік түрін (заң шығарушы, атқарушы, сот билігі) атқаратындығы, қай деңгейде (орталық, жергілікті) орналасатындығы және атқарушы биліктің мамандандырылған кіші жүйелерінің қайсысына жататындығы оның құқықтық мәртебесінің анықталуына негіз болады. Және аталмыш белгілер органдардың тік және көлденең өзара қарым-қатынас тәртібін, бағынушылық үлгісін айқындайды. Осыған байланысты мемлекеттік органның қарастырылып отырған құқықгық мәртебесінің осы элементі тиісті органның мемлекеттік басқару жүйесіндегі орнын және мемлекеттік-құқықтық мән-мағынасын айқындауға және сипаттауға арналған. Мемлекеттік органның құзіреті, яғни жекелеген басқарылатын объектілерге қатысты атқаратын басқарушылық қызметтері мен өкілеттіктері жиынтығының занды түрдегі көрінісі оның құқықтық мәртебесінің екінші элементін құрайды. Мұнда нақты мемлекеттік орган үшін басқарушылық қызметтердің жиынтығы, оның сәйкес өкілеттіктері, басқарушылық қызметтерді жүзеге асыру нысандарын, әдістерін қамтитын өкілеттіктер құрамы, басқарылатын объектілер мен қаралатын мәселелердің тізімі болмаса олардың қызмет ету жағдайлары заңды түрде бекітіледі. Мемлекеттік органның құқықтық статусының үшінші элементіне оның ұйымдық құрылымының, қызмет ету нысандарының, әдістерінің және процедураларының занды түрде бекітілуі жатады. Себебі, мемлекеттік органның өкілеттіктерін жүзеге асыру сол органның сәйкес ұйымдық құрылымын (штаттық кестесін), оның бөлімшелері мен қызметкерлерінің атқаратын қызметтерінің құқықтық ұйымдастырылуын талап етеді. Әрбір мемлекеттік органның құзіреті бекітілген құқыктық нысандарда және процедураларда құқықтық әдістерді қолдану арқылы нәтижелі түрде тиісті лауазымды тұлғалармен жүзеге асырылуы қажет. Жалпы құқықтық реттеу объектісінің құрамдас бөліктеріне мемлекеттік басқарудың мақсаттары, функциялары, құрылымы, нысандары, әдістері, кезеңдері, процедуралары және қағидалары жатады.
Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеуде оның объектілерінің ерекшеліктеріне сәйкес тиісті әдістер қолданылады. Құқықтық реттеудің әдістері басқарушы жүйенің әлеуметтік-құқықтық салаға әсер егуінің занды тәсілдері мен құралдарының жиынтығынан тұрады. Олар: 1) орталықтандырылған, императивті реттеу (суб - ординация әдісі), мұнда реттеу жоғарыдан төмен биліктік-императивтік негізде мемлекеттік билік органдары арқылы жүргізіледі; 2) орталықсыздандырылған, диспозитивті реттеу, мұнда құқықтық реттеу пікір алмасу, келісім жасау, бірлескен актілер қабылдау арқылы жүргізіледі.
Басқарушылық процестердегі (және қатынастардагы) іс-әрекетті анықтайтын құқықтық нормалардың мән-мағынасы басқарушылық қатынастарға қатысатын тұлгаларға құқықтық норманың ықпал етуінен тұратын құқықтық реттеу тәсілдеріне байланысты болып келеді. Құқықтық реттеу тәсілдері: позитивтік міндеттеу - тұлғаларға накты оң іс-әрекеттер жасауды тікелей міндеттеу; тыйым салу - қандай да бір іс-әрекеттерді орындамауға міндеттеу; рұқсат ету - тұлғалардың өзіндік белсенді іс-әрекетін атқаруына құқықтарын қамтамасыз ету. Аталмыш тәсілдердің барлығы мемлекеттік басқаруды құкықтык реттеуде қолданылады, бірақ олардың ішінде позитивтік міндеттеу тәсіліне негізгі басымдық беріледі. Себебі, мемлекеттік органға берілген құзіретке міндеттілік сипатқа тән және оның құзіретінде жазылғандардың барлығы да міндетті түрде атқарылуды қажет етеді. Мемлекеттік органдардың азаматтық құқық субъектілерінен айырмашылығы да осында, өйткені мемлекеттік басқару конституциялық және әкімшілік құқық нормаларымен реттеліп отырады.
Сонымен бірге құқықтық нормалардың мәніне сай құқыктық реттеу барысында қолданылатын заң нормалары ғылыми әдебиетгерде төмендегідей жіктеледі: адамдарға құқық беру және оларды, міңдеттеу арқылы тікелей қоғамдық қатынастарды реттеуге1 бағытталған, нүсқаулардан тұратын реттеуші нормалар; заң алдында жауапкершілік шараларын және санкцияны қолдану тәртібін белгілеуге бағытталған қорғаушы (сақтаушы) нормалар; реттеуші және қорғаушы нормаларды толықтыру қасиетіне ие болатын мамандандырылған нормалар, олар өз кезегінде мемлекеттік құқықтық институттардың белгі-нысандары мен анықтамалары келтірілетін анықтамалық-пайымдық, яғни дефинитивтік нормалар; қағидаттық (принципті білідіретін) нормалар; актілердің күшін білдіретін оперативтік (жеделдік) нормалар; нормалардағы қайшылықтарды шешуге мүмкіндік беретін коллизиялық нормалар; нормалар (ережелер) мазмұны бойынша факуль-тативтік, ұсыныстық, ситуациялық, баламалық болып бөлінеді.
Сонымен, мемлекеттік-басқарушылық ықпалдарды қалыптастыру және жүзеге асыруды қамтамасыз етумен байланысты болатын мемлекеттік-құқыктық институттар (элементтер), адамдардың сана-сезімі, тәртібі (мінез-құлқы) және қызметі мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеудің объектілерін құрайды. Осы объектілерге сай құқықтық реттеу әдістерінің ішінен мемлекеттік органдардың құқықтык мәртебесін және олардың қызмет ету процестеріне нақтылық, мақсатты бағыттылык, бірізділік сипат беретін құралдар, тәсілдер, амалдар, нормалардың құрылымы қолданылады. Сондықтан көп жағдайлар осы құбылыстардың бәрі занды түрде көрініс табатын және бекітілетін құқық нысандарына тәуелді.
Мемлекеттік органдар мен мемлекеттік лауазымдардың құкыктық жағдайын айқындау мақсатында қолданылатын құқық нысандарының оларға қажетті құрылымдық ұйымшылдық, атқаратын қызметтеріне ұтымдылық, өзара іс-әрекеттеріне жүйелілік сипат беруде маңызы зор. Мемлекеттік басқару элементтеріне, басқарушылық процестердегі адамдардың жүріс-тұрыс ережелеріне (нормаларына) мәртебелік (статус) сипаттама беретін құқықтық нормалардың құқықтық күші неғүрлым жоғары болса, соғұрлым мемлекеттік басқарудың тұтастығын қамтамасыз етуге және оның ұйымдық құрылымының әр түрлі деңгейлері мен кіші жүйелерінің басқарушылық ықпалдарын үйлестіруге мүмкіндігі мол болады. Сонымен қатар құқықтық реттеу нысандары өздерінің сипаты, мазмұны жағынан үйлесімді болып, нәтижесінде мемлекеттік басқаруды құқыктық реттеу жүйесін құруы қажет. Сондықтан орындалуының нәтижесінде мемлекеттік-ұйымдастырушылық құбылыстар, процестер, қатынастар ретке келтірілетін құқықтык ретгеу нысандарына біркатар талаптар қойылады: а) құқық нормаларын дер кезінде қабылдау; ә) құқықтық реттеу нысандары тұрақты болуы тиіс; б) құқық нормаларының өзара байланыстылығы және кешенділігі.
Құқықтық реттеудің ең негізгі нысаны - мемлекеттің конституциясы және одан туындайтын әр түрлі қоғамдық қатынастарды реттейтін зандар, нормативтік-құқықтық актілер, Президенттің шығаратын түрлі жарлықтары, өкімдері. Заң шеңберінде құқықтық нормативтік актілер жалпы мемлекеттік, ведомстволық, жергілікті, локальдық немесе ішкі ұйымдық болып бөлінеді. Жалпы мемлекеттік нормативтік актілер жалпы мемлекеттік қатынастарды реттеп, басқарады. Оларды мемлекеттік көлемде, қоғамды басқаратын ең жоғарғы мемлекеттік органдар бекітеді (президент, парламент, үкімет). Жекелеген ведомстволардың заң негізінде жасаған нормативтік актілері сол ведомство ішіндегі қатынастарды реттейді. Жергілікті нормативтік актілерді жергілікті жерлерде мемлекеттік биліктің аумақтық органдары мен басқармалары немесе өзін-өзі басқарудың жергілікті органдары шығарады. Олардың ықпалы мен әрекеті сол өлке, облыс, қала, аудан, кент, ауыл аумағында тұратын адамдарды түгел қамтиды. Локальдық немесе ішкі ұйымдық нормативтік актілерді жекелеген кәсіпорындар, ұйымдар өздерінің ішкі істеріндегі мәселелерді шешу мақсатында шығарады. Бүл актілердің ықпалдары мен әсерлері тек осы ұжым мүшелері болып табылатын адамдарды ғана қамтиды.
Құқықтық реттеу нысандарына сәйкес құрылымы қалыптасады:
1. Конституция мен заң шығару негізінде бекітіліп, объективті түрде қалыптаскан;
2. Мемлекеттік басқару қатынастарының сипатына қарай:
2.1.3аң шығару арқылы реттеу;
2.2.Мемлекеттік басқарудың бірқатар элементтерін жергілікті басқару органдары арқылы нормативтік айқындау;
2.3.Жалпы (орталық) атқарушы билік аркылы ішкі жүйелік нормативтік реттеу;
2.4.Аумақтар шеңберіндегі халықтың еркін білідіретін өзін-өзі басқаруға негізделген реттеу;
2.5.Құқықтық қорғау негізіндегі реттеу.
Қорыта айтқанда құқықтық реттеу процесі жүйелі түрде ұйымдастырылған болуы тиіс, яғни құқыктық нормаларды қабылдау уақыты, мазмұны, зандық күші және оларды жүзеге асыратын органдар арасында өзара тығыз байланыс болуы қажет.
3 Мемлекеттік басқару ісінде заңдылықты қамтамасыз ету мен тәртіп мәселелері
Заңдылық дегеніміз қолданылып жүрген құкық нормаларын оның барлық субъектілерінің (мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың, азаматтар мен барлық жеке және занды тұлғалардың) қатаң және бұлжытпай сақтауы. Ғылыми әдебиеттерде мемлекеттік басқарудағы заңдылық қызмет принципі ретінде, билікті жүзеге асыру әдісі ретінде, қоғамдық-саяси емірдің режимі ретінде, түрлі құқық қатынастарына қатысушыларға қойылатын талаптар жүйесі ретінде қарастырылады. Зандылықтың өзіне тән маңызды белгілері бар, атап айтқанда, тұтас мемлекетті, барлық мемлекеттік және жергілікті басқару құрылымдарын толық қамтитын бірыңғайлығы, әр түрлі жағдайларда түрлі адамдар мен ұйымдық кұрылымдардың оны бірдей түсініп, орындайтындығы, жаппай қамтитындыгы, яғни мемлекеттік басқарудағы зандардың тек мемлекеттік, жергілікті органдарына, ондағы қызметкерлерге ғана емес, сонымен бірге бүкіл қоғамға, азаматтарға таралуы, оның кепілдік беру мүмкіншілігі әрі тұрақты болуы.
Мемлекеттік басқарудағы зандылықты қамтамасыз ету ең алдымен, мемлекеттік билікті қалыптастыруға байланысты. Зандылық биліктің бірден бір құрылымы заңнан жоғары тұра алмайтындай жағдайда қалыптасады. Бұл билік бөлінісі арқылы қамтамасыз етілуі тиіс, яғни заң шығарушы органдар атқарушы биліктің қызметін, ал атқарушы билік өзара бірін-бірі бақылауы қажет.
Құқықтық мемлекетте басқару ісіндегі зандылықты қамтамасыз етуде біріншіден, сот билігі (Қазақстан Республикасының жоғары соты, жергілікті соттар, конституциялық кеңес, про - куратура), екіншіден, атқарушы билік, үшіншіден, халықтың саяси белсенділігі маңызды рөл атқарады. Мемлекеттік баскаруда заңдылықты қамтамасыз ету құралы ретінде бақылау механизмдерін атауға болады. Олар арқылы басқару шешімдерінің заңға сәйкестігі анықталады. Бақылау механизмдерінің түрлері:
1. Сыртқы бақылау - бұл аткарушы биліктің бір органының екіншісін бақылауы;
2. Жалпы бақылау жоғары органның сәйкесінше төменгісін қадағалауы;
3. Мамандандырылған сыртқы бақылау, мысалы, кедендік бақылау, халық тұтынатын тағамдар мен тауарлардың сапасын бақылау, монополияға қарсы, санитарлық-эпидемиологиялық бақылау, радиациялық-экологиялық, жол қозғалысын бақылау;
4. Ішкі бақылау - мемлекеттік органдарда жетекшілерінің, арнайы топ бөлімдерінің бақылау функциясын атқаруы.
Зандылықты қамтамасыз етуде халыктың саяси белсенділігі дегеніміз өзінің заңды мүдделерін, Конституция бойынша кепілдік берілген құқықтары мен бостандыктарын қорғауға багытталған әрекеті. Сондай-ақ басқарушы органдардың заңға қайшы келетін шешімдеріне наразылық білдіруі. Бұл тұрғыда халыктың белсенділік танытуы демократиялық-құқыктық мемлекет құрудың кепілі болып табылады.
Мемлекеттік басқаруда зандылық бір жағынан, болашақтағы қоғамдық қатынастардың логикалық моделін жасау мен оны заң нормаларында бекіту ретінде қалыптасса, екінші жағынан, заң нормаларын іске асыру нәтижесінде пайда болатын қоғамдық қатынастардың нақты жағдайы ретінде көрініс табады. Заңдылықтың осы екінші жағдайда қалыптасуы құқықтық реттілік түсінігін білдіреді және ол мемлекетте, қоғамда, адамдар арасында болатын, олардың қажеттіліктерін, мүдделері мен мақсаттарын қамтамасыз ететін тұрақты құқыктық қатынастар жүйесі ретінде қарастырылады. <<Зандылық>> және <<құқыктық реттілік>> түсініктері бір-бірімен тығыз байланысты. Алайда олардың арасында белгілі шек бар. Құ-қыктық реттілік зандылық талаптарының орындалу деңгейін сипаттайтын заңдылыктың нәтижесі болып табылады. Егер заңдылық белгілі талаптар қоятын, қоғамдық-саяси өмірдің тәртібін білдірсе, құкықтық реттілік -- сол талаптарды орындау нәтижесінде қалыптасатын қоғамдық қатынастардың тәртіпке келтірілген нақты <<құқықтық жағдайы>>, бір қалыпты құқықтық өмірді білдіреді. Мемлекеттік басқаруда құқықтық реттіліктің сақталмауы қоғамдағы жағымсыз құбылыстардың орын алып, кеңінен таралуына себепкер болады.
Мемлекеттік басқаруды тиімді ету үшін зандылық пен құқықтық реттіліктің сақталуын қамтамасыз ету қажет. Оған мәжбүр етуден гөрі әркімнің өзі түсініп, саналы түрде орындау арқылы қол жеткізген абзал. Ал бұл мемлекеттік басқарудағы тәртіпке байланысты.
Тәртіп -- әр адамның келісілген ережелерді, нормаларды орындау, пікір алмасу, нақтылы бір тапсырмаларды атқару процедураларын мойындап, қатаң сақтауында тұратын қоғамдық байланыстар нысаны. Ол заңдылықпен тығыз байланысты, әрі оны қамтамасыз ету құралы болып табылады. Мемлекеттік басқарудағы тәртіп басқару шешімдері мен іс-әрекеттен және пікір алмасулардан байқалады. Ол көптеген құрылымдардың өзара іс-әрекетін ұйымдастыратындықтан мемлекеттік басқарудың жүйелілік көрсеткішін, басқарушылық күш-жігер мен ресурстардьщ өнімділігін арттыратындықтан ұтымдылық көрсеткішін, басқарушылық ықпалдарды үйлестіретіндіктен, олардың адамдарға әсерін арттыратындықтан тиімділік көрсеткішін қалыптастырады.
Тәртіптің жеке іс-әрекеттерде көрініс алуынан (жұмысқа уақытында келу, құжатты уақытында дайындау мен жіберу және т.б) әрбір мемлекеттік орган белсенділігінің тұтас нәтижесі қалыптасады, ал одан- қоғамдық процестерді мемлекеттік басқару деңгейі туындайды.
Тәртіп мемлекеттік орган қызметкерлерінің тиісті басқарушыға бағынатындығын, басқарушылық шешімдерді орындайтындығын, өздерінің лауазымдық функциялары мен өкілетікгеріне жауапкершілікпен қарайтындығын білдіретін орындаушылық мазмұнға не болады. Орындау тұлғаның өзіне, оның ұятына, сонымен бірге сыртқы жағдайларға: басқарушылық қызмет шамасы мен нұсқауларының сапасына, басқарушылық ақпараттың толықтығына, қызмет орнының техникалық қамтамасыз етілуіне, ұйымдық құрылымның тиімділігіне, кадрларды дайындаудың жалпы және кәсіби деңгейіне, мемлекеттік қызметті моральдық және материалдық ынталандыруды ойластыруға, ұжымдағы моральдық-психологиялық климатқа байланысты.
Мемлекеттік басқарудағы тәртіп түрлері бағытталуы мен мазмұнына қарай: 1) жалпы жоспарлы; 2) келісімді; 3) қаржылық (бюджеттік, ақша айналымы, банк қызметі, салық, несие, инвестициямен байланысты); 4) қызмет тәртібі; 5) есептік-статистикалық; 6) еңбек тәртібі; 7) штаттық тәртіп; 8) оку тәртібі болып бөлінеді.
Мемлекеттік басқару қанда да бір формациялық қоғамда жүзеге асса да ол жоспарлылықтан және оны қамтамасыз ететін жоспарлы тәртіптен тыс бола алмайды. Бұл жерде сөз алға негізделген мақсаттарды қоюдың қалыпты процесі мен оларға қол жеткізу үшін келісілген іс-әрекеттерді жүзеге асыру туралы болып отыр. Мемлекет қоғаммен тарихи уақыт шеңберінде өзара іс-әрекет жасайды және оның сенімді болжаусыз, бағдарламасыз және жоспарсыз, қандай да бір шешім қабылдауға құқығы жоқ. Ал бұл жоспарлар мен жеке жоспарлы тапсырмаларды құру мен оларды орындаушыларға жеткізуде белгіленген тәртіпті сақтау қажеттігін, жоспарлы көрсеткіштердің, тапсырмалар мен нормативтердің орындалуын ресурстық қамтамасыз етілуін, әр түрлі басқарушы субъектілер мен басқарылатын объектілердің арасындағы қызметтің мерзімі мен тәртібін келісуді білдіреді.
Қызмет тәртіб -- мемлекеттік қызмет бойынша міндеттер мен құқықтарды, атқаратын мемлекеттік лауазым бойынша функциялар мен өкілеттіктерді жауапкершілікпен әрі адал орындау.
Штат тәртібі - тиісті органдарды ұйымдастыруда белгілі типтік модельдерді ұстануды білдіреді. Басқарушы өзінің аппаратының құрылымын қалыптастыруда кейбір бостандықтарға ие болғанымен де, іс жүзінде тексерілген ұсыныстар, тәжірибелерді елемеу, ескермеу мақсатқа сай емес.
Еңбек тәртібі - еңбек келісімі мен еңбек заңдарының шарттарына сәйкес мінез-құлықты, жүріс-тұрысты анықтайды.
Оқу тәртібі - мемлекеттік басқару қызметкерлерін оқытуда ұйымдастырушылық және әдістемелік ережелерді сақтауды көздейді.
Сонымен мемлекеттік басқарудағы зандылық әлеуметтік -құқықтық құбылыс ретінде құқықтық реттеу, ұйымдық жағынан қамтамасыз ету, басқару мамандарын даярлау, олардың біліктілігін арттыру, халықтың және бұқаралық ақпарат құралдарының белсенділігі арқылы қамтамасыз етіледі.
Дәріс №4.Студенттердің өзін өзі тексеру сұрақтары
1. Құқықтық реттеу тәсілдерін көрсетіңіз:
A. өкімгерлік, рүқсат ету, нормативтік;
B. бастапқы тәсіл, туынды тәсіл;
C. мәжбүр ету, сендіру;
D. мемлекеттік-биліктік нұсқама, бұйрықтар, жарлықтар, өкімдер;
E. позитивтік міндеттеу, тыйым салу, рұқсат ету.
2.Құкықтық реттеу нысандарына қандай талаптар қойылады?
A. көкейтестілігі, шындыққа жанасуы, жеткілікті болуы, ашық, айқын болуы;
B. өзектілігі, икемдіпігі, жеделдігі;
C. мемлекеттік органдар туралы ережеге сәйкес болуы;
D. олардың дер кезінде қабылдануы, түрақтылығы, кешенділігі және өзара байланыстылығы;
E. ірілену және үсақтану қасиетіне ие болуы, салыстырмалы болуы.
3.Мемлекеттік басқаруды құқықтық реттеудің құрылымы:
А. қаржыльқ реттеу, мемлекеттік кәсіпкерлік, әлеуметтік реттеу;
B. заңдық реттеу, нормативтік айқындау, ішкі жүйе ішіндегі нормативтік реттеу, өзін-өзі басқару арқылы;
C. әкімшілік реттеу, нарықтық реттеу, нормативтік реттеу;
D. бөлімшелер жиынтығын, оның ішінде қызметтерді, функциялар мен өкілеттіктерді бөлу үлгісін;
E. инвестициялық реттеу, кредиттік реттеу, амортизацияльқ реттеу.
4.Заңдылықтың маңызды белгілерін атаңыз.
A. бірыңғайлық, жаппай қамту, тұрақтылық, кепілдік беру;
B. жүйелілік, ұтымдылық, тиімділік;
C. тұрақтылық, бәрін қамтушылық;
D. сыртқы ортада болып жатқан өзгерістерге икемді бейімделу;
E. нормативтілік, мемлекетпен қамтамасыз етілуі, анықтылық.
5.Мемлекеттік басқаруда заңдылықты қамтамасыз ету құралдарына бақылау механизмдері жатады.Олар:
A. сыртқы бақылау, жалпы бақылау, мамандандырылған сыртқы бақылау, ішкі бақылау;
B. кедендік бақылау, радиациялық бақылау, экологиялық бақылау;
C. радиациялық бақылау, ішкі бақылау, жол қозгалысын бақылау;
D. санитарлық-эпидемиологиялық бақылау, жалпы бақылау;
E. экспорттық бақылау, импорттық бақылау, сауда бақылауы.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008
Дәріс №5. Мемлекеттік басқару ісі және санаткерлік әлеуеті
* Басқару ісінің мәні және құрылымы
* Басқару мәдениеті туралы ұғым және оның элементтері
1. Басқару ісінің мәні және құрылымы
Саяси институттар мен әкімшілік басқару органдарының қызметі тиісті мемлекеттік саяси және әкімшілік шешімдерді қабылдау мен іске асыруда көрініс табады. Шешімдерді талдау
- мемлекеттік басқару теориясының ажырамас аспектісі болып табылады. Шешімдердің тұрпаты, оларды әзірлеу тәсілдері бойынша, әр түрлі субъектілердің қатысу деңгейлеріне қарай қоғамдық-саяси жүйенің накты сипаттары туралы айтуға болады. Басқарушылық шешімдер барлық деңгейлерде - ұлттық, аймақтық, муниципалдық деңгейлерде қабылданады. Сәйкесінше тиісті мемлекеттік және жергілікті басқару органдары шешім қабылдау субъектілері болып табылады. Шешімдерде қарастырылатын мәселелер басқарылатын объектілердің қажеттіліктері мен мүдделеріне сәйкес анықталады. Осы шешімдердің тұрпаты мен дейгейлеріндегі айырмашьшықтарға қарамастан, қабылдау және іске асыру процестерін сипаттайтын оларға кейбір ортақ белгілер тән. Сондықтан теориялық талдау басқару субъектілерінің қызмет ету жағдайларының жалпы белгілерімен қатар ерекшеліктерін де қарастырады.
Сонымен мемлекеттік билік және жергілікті басқару органдары мемлекеттік басқару мақсаттары мен функцияларын кәсіби даярлықты және қажетті амалдарды, тәсілдерді, нысандарды, әдістерді қолдануды талап ететін адамдар еңбегінің ерекше түрі
- басқару ісі арқылы жүзеге асырады.
Басқару ісі-қолданбалы сипаттағы құбылыс, себебі ол басқару мақсаты мен функцияларын жузеге асыруға, басқарушылық шешімдер мен әрекеттерді әзірлеп, нақты өмірде қолдануга бағытталған.
Басқару ісі басқару шешімдерін қабылдап, іске асыруға бағытталған интеллектуалдық мазмұнымен ерекшеленеді, өйткені ол қоғамдық процестердің ағымын және жағдайын, адамдардың сана-сезімін, тәртібін, қызметін өзгертетін басқарушылық шешімдерді дайындауға, қабылдауға және іс жүзінде жүзеге асыруға бағытталған. Ол әлеуметтік нақтылықты, ондағы қорларды, құралдарды, резервтерді анықтайды, оны жетілдіру мен жаңа деңгейге көшірудің оңтайлы әдістерін табады. Оның басты мән-мағынасы басқарылатын процестің жаңа сапасын ашу, ал бүл шығармашылық күш-қуатты қажет етеді.
Басқару ісі ақпараттық мәнге ие, яғни ең алдымен басқару ақпараттарын қалыптастыру, ой елегінен өткізу, мәселені талдау, бір жүйеге келтіру процестері орындалады. Мемлекеттік басқаруда тек қандай да бір жалпы қоғамдық процесті сипаттайтын, оның жағдайы мен динамикасын, қозғаушы күштерін айқындайтын ақпараттар ғана жарамды болып табылады.
Басқару ісі сондай-ақ субъектінің ерік-қалауын білдіретін күрделі әлеуметтік-психологиялық құбылыс болып табылады. Онымен айналысатын әрбір адам талдау, бағалау, таңдау, шешім қабылдау, бағыну және орындау, бұйрық беру мен бақылау амалдарын ойлау қабілеті, ерік қалауы арқылы атқарады. Бұл мемлекеттік билік органдарының ұжымдарында ерекше әлеуметтік-психологиялық жағдайды, мінез-құлық пен қызметтің белгілі бір түрін қалыптастырады. Ерікті үнемі шыңдау, жауапкершілік жүгі, тәртіптілік, мемлекеттік қызметті атқаруға бағыныштылық-мемлекеттік органдарда басқарушьшық қызметпен айналысатын адамдарға тән қасиеттер. Егер бұл қасиеттер болмаса онда мұндай орган жүзеге асыратын басқарушылық ықпалдар адамдар арасында беделге ие болмайды.
Басқару ісі әрқашанда ұжымдық түрде көрініс табады, себебі ол қандай да бір мемлекеттік орган ұжымында жүзеге асырылады және бір мезгілде басқа мемлекеттік органдардағы адамдар ұжымымен тігінен де, көлденеңінен де өзара әрекеттесуді көздейді. Онда мемлекеттік орган құзіретін және жалпы мемлекеттік басқару функцияларын кешенді түрде жүзеге асыру мақсатында кооперацияны талап ететін, белгілі бір жұмыстың мазмұны мен түрлері бойынша мамандандыру бар. Алайда кейде ұжымдық сипат басқарушылармен дұрыс бағаланбайды, мұндай жағдайда басқарушьшық қызмет өзінің әлеуетін жоғалтады, басқару тиімділігі төмендейді.
Өзінің көрінуі жағынан басқару ісі-сан кырлы құбылыс. Оған адамдар да, білім де, ақпарат та, техникалық құралдар да жатады, олар барлығы біріге келе күрделі кешенді құбылысты құрайды. Көп ақпараттар бола тұрса да, ол білімнің немесе техникалық құралдардың жоқтығынан өңделмеуі мүмкін. Сол сияқты едәуір басқарушылық ұжым бола түра, өзінің кәсіби деңгейінің төмендігі салдарынан мемлекеттік орган өкілетгігін жүзеге асыруды қамтамасыз ете алмауы мүмкін. Сондықтан басқару ісінің барлық элементтерін жан-жақты ойластырып, тепе-тең түрде әекетке келтіру ғана оған тиімділік пен ұтымдылық бере алады. Сол себепті кешенділік басқару ісінің маңызды, жалпы белгілеріне жатады.
Сонымен қатар басқару ісі белгілері мен уәждеріне, адамдардың кәсіби даярлығы мен белсенділігіне қарамастан, ол мемлекеттік басқаруда зандық сипатқа, көрініске ие болады. Оны тиісті мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар әрбір нақты мемлекеттік орган құзыретіне сәйкес, ондағы әрбір мемлекеттік лауазымның қызмет түріне сәйкес атқаруға тиіс. Сондықтан да басқару ісінің көптеген элементтері заңды түрде мемлекетгік органдарда тіркеліп, олардың құқықтық мәртебесінде процессуалдық нормалар түрінде бекітіледі. Бұдан басқару ісінің басқару процесінің элементтерімен ұқсастығы туындайды.
Барлық басқару деңгейлеріндегі басқарушылық шешімдердің ішінде біз мемлекеттік шешімдерді қарастырамыз. Мемлекеттік шешім - бұл қоғамдық мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған мемлекеттік органдар әрекетінің нақты жобаларын тандау мен негіздеу.
Саяси және әкімшілік шешімдерді бірінен-бірін ажырата білген жөн. Саяси шешімдер саяси басшылықтың шоғырландырылған көрінісін білдіреді. Олар әлеуметтік топтардың немесе нақты қоғамдастықтың ортақ мүдделері мен мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталган. Саяси шешімдер аймактық деңгейде немесе белгілі бір жергілікті қогамдастықтың шеңберінде қабылданса да сол мемлекетте тұратын адамдардың мүдделеріне, мемлекеттік биліктің қызметіне қатысты болады.
Әкімшілік шешімдер адамдардың өндірістік-шаруашылық, әлеуметтік және мәдени өмірін, жеке ұйымдардың ағымдағы қызметін реттейтін басқарушылық әрекеттер актілері. Әкімшілік шешімдерді шығару атқарушы билік пен басқару органдарының функциясына жатады.
Саяси шешімдер әкімшілік шешімдерге қарағанда нақты қоғамдық топтарға тікелей немес жанама түрде бағытталады, олардың арасындағы қатынастарды реттеу құралы, әлеуметтік топтардың мүдделері мен мақсаттарын білдіру, жүзеге асыру тәсілі болып табылады. Олар саяси билік пен саяси басқару субъектілерінің қызметінің нәтижесінде туындайды. Мемлекеттік басқарудагы саясаттың басымдылық қағидасына сәйкес саяси шешімдер әкімшілік-басқарушылық шешімдерге қарағанда артықшылық сипатқа ие.
Мемлекеттік шешім, ең алдымен шешім қабылдайтын субъект -- мемлекеттік биліктің басқарушы органымен алқалы немесе жеке лидермен; шешімді атқарушы субъект -- мемлекеттік қызмет аппаратымен, шешім бағытталған объектімен (төмен деңгейдегі басқару органдары, қоғамның әр түрлі сфераларында жұмыспен қамтылған әлеуметтік топтар, саяси және қоғамдық бірлестіктер) сипатталады.
Мемлекеттік шешімдердің басқа да сипаттамалары бар: шешім беделі, яғни шешім қабылдаушы мемлекеттік билік субъектісінің деңгейін, оның заңға сәйкестілігі мен негізділігін білдіреді;
- шешім диапазоны, өзі әрекет ететін саяси кеңістікті және аталған шешім қамтитын міндеттер көлемін сипаттайды; әдетте саяси шешімдер көп максатты болып келеді;
-- шешімдердің ақпаратпен қамтамасыз етілуі, яғни оны қабылдаудың ғылыми және ақпараттық негізі -- шешім қабылдаудың технологиясы мен стилі -- шешімді әзірлеу мен қабылдау әдіс-тәсілдерінің, шешім қабылдауға қажетті ақпаратты жинақтау мен қабылдау әдістерінің жиынтығы; жобалардың баламалы нұсқаларын талдау тәртібі мен сипаты, олардың ішіндегі басым бағыттарын айқындау және оларды іске асыру үшін қажетті құралдарды таңдау амалдары, тәсілдері;
- шешім қабылдау түрлері - демократиялық немесе авторитарлық;
- шешімдердің тәжірибелік маңыздылыгы. Мемлекеттік шешімдер көптеген белгілер бойынша топтастырылады. Соның ішінде мемлекеттік билік пен басқару жүйесіндегі субъектілер деңгейіне қарай: жалпы ұлттық, аймақтық және жергілікті органдардың шешімдері; мақсаттар мен міндеттер сипатына қарай - саяси және әкімшілік шешімдер, басқаратын және атқарушы, стратегиялық немесе оперативті-тактикалық, жалпымемлекеттік немесе мемлекеттік өмірдің жекелеген облыс-тарына қатысты шешімдер; қоғамның өмір сфералары бойынша
- шаруашылық-экономикалық, әлеуметтік, мемлекеттік құрылыс және басқару мәселелері бойынша, мәдени құрылыс және т.б. бойынша шешімдер; басқару объектісін қамту масштабына қарай-жалпы жүйелік, жалпысаяси, макроэкономикалық, микроэкономикалық шешімдер; басқару функциялары бойынша
- жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау және тағы басқа мәселелер бойынша шешімдер.
Саяси шешімдердің мысалы ретіндс мемлеқеттік бағдарламаларды, әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-саяси және әскери - стратегиялық тұжырымдамаларды, елдің Парламентімен қабылданған конституциялык сипаттағы заңнамалық актілерді, мемлекет қызметіне қатысты жалпы мәселелер бойынша ҚР Президентінің Жарлықтарын айтуға болады. Әкімшілік-басқарушылық шешімдер қатарына Үкіметтің қаулыларын, министрліктер мен ведомстволардың бұйрығы мен өкімдері жатады.
2 Басқару мәдениеті туралы ұғым және оның элементтері
Басқару мәдениеті - мемлекеттік басқару тиімділігін арттыру үшін аса қажет. Мемлекет қызметінің нәтижесі басқару процесінде жинақталған білім, тәжірибе, экономиканы басқарудың қандай әдістері қалай қолданылатындығына тікелей байланысты. Басқару мәдениеті алдыңғы аға буын өкілдері қалыптастырған материалдык және рухани мәдениет, ұлттық дәстүр негізінде дамиды. Адамзат қоғамының дамуы барысында ол да жинақталып, дами береді. Мысалы ғылыми басқарудың пайда болуы және қалыптасуы басқару мәдениеті деңгейінің өсуін білдіреді, себебі бұл жағдайда басқару жолдарын, әдістерін, тәсілдері мен амалдарын ғылыми бағалау жүргізіледі, әлемдік практикада қолдану үшін олардың ішінен ең тандаулысы алынады.
Басқару мәдениеті адамзат мәдениетінің кұрамдас бөлігі болып табылғанымен де, басқа мәдениет түрлері мен нысан-дарынан ажырататын оның өзіне тән ерекшеліктері бар. Басқару аппаратының әрбір қызметкерінің оны білуі тек қажеттілік емес, сонымен қатар тікелей міндеті болып табылады, өйткені кез келген кұрылымның, ұйымның тиімді жұмыс жасауы оның қызметкерлерінің мәдениеті жоғары болуымен байланысты. Басқару мәдениеті -- басқару процесін ұйымдастыру мен жүзеге асырудағы, басқарушылық еңбекті ұйымдастырудағы жетістіктердің, сондай-ак қоғамдық мораль, этика, эстетика, құқык нормалары мен қағидаларына сай келетін басқару жүйесі мен қызметкерлерге қойылатын талаптардың жиынтығы. Ол жалпы түрде экономиканы басқару жүйесіне қойылатын талаптардың сақталу деңгейін бағалауға мүмкіндік береді. Экономиканы басқару жүйесін жалпы жүйелік көрсеткіштермен бағалауға болады, олардың ең негізгілері болып табылатындар:
- максаткерлік (жүйенің мақсатқа қол жеткізу қабілеттілігі);
- тұтастығы (жүйенің басқа бөлігінде жоқ қасиеттердің жүйеде болуы мен қолданылуы);
- байланыстылығы (тиімді технологиялық, ақпараттық, өндірістік және басқа байланыстардың болуы);
- ашық сипатта болуы (жүйенің басқалармен өзара іс-әрекеті және сыртқы ақпаратты қабылдауы);
- серпінділік (жүйенің қандай да бір факторлардың әсерінен өзгеру жылдамдығы);
- дамуға ұмтылыс (жүйе құрамының қандай да бір факторлардың әсері негізінде күрделену тенденциясы).
Бірақ тәжірибе жүзінде басқару жүйесі мәдениетін аталған жалпы жүйелік көрсеткіштермен бағалау қиындыктар тудыратындықтан, оның деңгейі жалпы жүйелік емес, жүйенің жеке элементтерінің көрсеткіштері бойынша бағаланады. Оған қызметкерлердің, әсіресе, басқарушылардың мәдениетін, басқару процесі мәдениетін, басқару техникасын, еңбек жағдайын си - паттайтын көрсеткіштер жатады.
Басқару мәдениеті элементтерінің көп түрлілігі басқару про - цесесінде көптеген, атап айтқанда: моральдық, заңдақ, экономикалық, ұйымдастырушылық, техникалық, эстетикалық нормалардың сақталу қажеттілігін алдын-ала айқындайды.
Моральдық нормалар адамның мінез-құлқын адамгершілік пен мораль тұрғысынан реттейді және олар Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген. Оларға Отанға деген маххаббат, патриоттық сезім, қоғамдық парызды жоғары қою, адамдар арасындағы имандылық қатынас пен өзара сыйластық, республиканың ұлттары мен халықтары арасындағы достық жатады. Бұл нормалар елдегі барлық қатынастарды, оның ішінде басқару ісіндегі қатынастарды да реттейді. Басқару процесіндегі моральдық нормалардың қатаң сакталуы оның мәдениет деңгейінің көрсеткіші болып табылады.
Зандық нормалар мемлекеттік-құқықтық және ұйымдастырушьшық-құқықтық нормативтік актілерде көрініс табады. Мемлекеттік органдар әрбір дейгейде басқару шегін, қоғамдық өндіріс жүйесіндегі кәсіпорынның алатын орнын, басқарушылық қызмет түрімен айналысатын адамдардың құқығы мен өкілеттіктерін белгілейді. Кәсіпорын туралы заң оны басқарудың бірнеше тұстарын анықтайды, меншік туралы заң бекітілген зандар шеңберінде әр түрлі қызмет түрімен айналысуға мүмкіндік береді. Алайда осы заңдық-нормативтік актілер әрбір кәсіпорынның өзіндік ерекшелігін ескере бермейді. Сондықтан да министрліктер мен ведомстволардың зандарын негізге ала отырып әрбір кәсіпорын өндірістің жеке ерекшеліктері мен өзіне тән қасиеттерін ескеретін өзінің жеке үйымдастырушылық-нормативтік актілерін әзірлейді, мысалы, жұмысқа уақтылы келіп, мезгілінде кету, қызмет сатысы бойынша жоғарылау және тағы басқалар. Басқару мәдениетінің деңгейі көбінесе басқарудың зандық нормаларын әзірлеу және оларды басқару процесінде қолдану жағдайына байланысты болады.
Экономикалық нормалар кәсіпорын қызметі барысында қол жеткізуге тиісті экономикалық көрсеткіштерді белгілейді. Оларға жататындар: жеке қорлар көлемін, шетелдік инвестицияларды алу және өтеу тәртібін белгілейтін қаржы-несиелік нормалар және т.б.; тиімділік және бюджетпен қарым-қатынас нормасы, бюджетке төленетін салық тәртібі мен көлемін, табыс көлемін есептеу және бөлу тәртібі. Мемлекеттің, кәсіпорынның экономикасын басқару жүйесінің қызметін реттейтін басқа да экономикалық нормалар баршылық. Бұл нормалардың болуы және басқару процесінде олардың сақталу деңгейі де басқару мәдениетін сипаттайды.
Ұйымдастырушылық нормалар мемлекетті басқару құрылымын, жекелеген министрліктердің, ведомстволардың, департаменттердің құрамы мен қызмет тәртібін, сондай-ақ олардың өзара қарым-қатынастары мен өзара іс-әрекеттерін белгілейді. Біздің елімізде ел экономикасын басқарудың ұйымдастырушылық құрылымының тиімділігін арттыру және оларды ұстауға қажетті шығындарды азайту мақсатында оны жетілдіру процесі үнемі жүргізілуде. Yenйымдастырушылық нормаларды әзірлеу мен қолдану барысында қызметкерлердің атқаратын міндеттері, ақпараттардың көлемі, мерзімділігі, қалыптасу орны, оларды әзірлеу мен қолдану процесі, мемлекеттік шенеуніктердің жауапкершілігі нақты айқындалып, белгіленуі тиіс.
Техникалық нормалар нақты еңбек пен затқа айналған еңбек арасындағы қатынастарды белгілейді. Басқару жүйесі кәсіпорынның басқарушылық функциясын орындайтын бөлімшелерін техникалық құралдармен жарақтандыру кезінде ғылыми ұсыныстарды негізге ала отырып, тиісті жабдыктау нормаларын қолданады. Басқару процесінде қолданылатын техникалық құралдар мен жабдықтарға да, басқару аппараты қызметкерлерін қоршаған сыртқы ортаға да эстетикалық талаптар мен нормалар қойылып, таратылады.
Басқару мәдениетінің талаптарын ескеру және жүзеге асыру басқарушылық еңбекті ұйымдастыру деңгейін көтеруге, әр түрлі басқару операциялары мен процесін ықшамдауға, басқару қызметкерлерінің еңбек жағдайын жақсартуға, жұмыстарының дұрыс жолға қойылуын қамтамасыз етуге және тиісінше мемлекеттік басқару тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Баскару мәдениеті баскару кызметкерлерінің мәдениетінен, басқару процесінің мәдениетінен, еңбек жағдайының мәдениетінен және құжат жүргізу мәдениетінен тұрады. Олар өзара байланысты және өзара тәуелді. Бұлардың ішінде көптеген факторлардан тәуелді болатын және жалпы мәдениет деңгейімен сипатталатын басқару қызметкерлерінің мәдениеті негізгі болып саналады. Ол қызметкердің атқаратын лауазымына сәйкес келетін іскерлік қабілетінің болуымен: басқару ғылымын терең және жан-жақты білуімен, оны қызмет барысынды қолдана алуымен және жұмыс істеу стилімен байланысты. Бұл олардың біліктілігін үнемі жетілдіріп отыруды, оларды оқытуды және қайта оқытуды қажет етеді. Себебі әрбір жоғары мәдениетті қызметкер өзіне жүктелген тапсырманы сапалы орындайды, басқару мәдениетін жоғары деңгейде ұстайды және өз еңбегін үйымдастыруды жетілдіруге ұмтылады.
Басқару мәдениеті үшін басқару процесін ұйымдастыру мәдениеті деңгейініц де маңызы зор және ол басқару органдарында басқарудың прогрессивті үрдісі қолданылатынын білдіреді. Прогрессивті үрдісті қолдану басқару аппаратының әрбір қызметкеріне өз жұмысының мақсатын, мазмұнын, ұйымдастыру мен құрамдас элементтерін, оны орындау тәртібі мен әдістерін нақты білуге жағдай жасайды. Басқару процесі шешім қабылдау процесін ақпараттарды жинау мен ондеу процесінен дұрыс ажырату мақсатында жан-жақты талданғаны жөн.
Сонымен қатар басқару процесінің мәдениеті басқарушылық еңбекті ұтымды ұйымдастырудан тұрады. Ол еңбекті ұтымды бөлуді, белгілі тәртіпке келтіруді, қызметкерлердің қалыпты құрамын, санын белгілеуді, кадр мәселесін дұрыс шешу мен қолдануды, прогрессивті әдістер мен амалдарды пайдалануды білдіреді. Басқарушылық еңбекті ұйымдастырудың маңызы зор, себебі басқару аппаратының қызметкерлері қай жерде ұйымдастырушылық жақсы жолға қойылса, өздерінің дамуына жағдай жасалған болса, сол жерде тиімді жұмыс атқара алады. Бұл ұйымдарда экономикалық көрсеткіштер де жоғары болады.
Келіп-кетушілерді қабылдау, телефон соққан адаммен дұрыс сөйлесе білу, отырыстарды, мәжілістерді еткізу, қызметкерлердің хаттарына жауап беру басқару процесі мәдениетінің негізгі элементтері болып табылады. Осы шаралардың ерекшеліктері олардың аз уақыт аралығында толық және әр түрлі ақпарат алмасуды қамтамасыз ететіндігінде және адамдардың басқаруға қатысуының тиімді формасы болып табылатындығында. Мемлекеттік басқарудың негізгі құралы - жоспарлау, оның ішінде бүгінгі танда үлкен мән беріліп отырған ұзақ мерзімді жоспарлау басқару процесінің негізгі кезендеріне жатады.
Еңбек жағдайы, мәдениеті де басқару мәдениетінің негізгі аспектілерінің бірін құрайды. Басқарушылық еңбектің өнімділігі, нәтижелілігі қызметкерлердің жұмыс орнының қаншалықты ыңғайлы болуымен жэне санитарлық-гигиеналық талаптарға сәйкес келетіндігімен тікелей байланысты. Басқару мәдениеті қызметкерлердің қолайлы еңбек жағдайымен, жұмыс орындарының тиісті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілуінде көрініс табады.
Басқару мәдениетінің ажырамас элементі-құжат жүргізу мәдениеті. Құжат жүргізу құжаттарда көрініс табатын ақпараттарсыз мүмкін емес, себебі құжаттық ақпарат елдің ішкі және сыртқы қызметін толығымен қамтиды. Барлық басқару операциялары мен процестері құжаттаудан басталып және сонымен аяқталады. Сондықтан басқарушылық еңбектің тиімділігі елеулі дәрежеде құжаттарды дұрыс толтыруға, олардың қозғалысы мен сақталуын ұйымдастыруға және қолдануға ыңғайлы болуына байланысты. Ақпараттарды қолдану барысында көптеген операциялар орындалатыны белгілі, ал құжатпен жұмыс істеу мәдениеті болмаған жағдайда олардың көлемі одан әрі ұлғая түсуі мүмкін, сол үшін құжат жүргізу мәдениетінің жоғары деңгейін қамтамасыз ету қорларды үнемдеуге мүмкіндік береді.
Басқару тиімділігін арттыруда басқару мәдениетінің маңызы зор. Әр түрлі басқарушылық қызметте басқару мәдениетінің аталған элементтерін ескеру - басқаруды ұйымдастыруды жақсартуға, басқару процесінің ыңғайлы да жеңіл болуына, аппараттың накты және келісіп жұмыс істеуін қамтамасыз етуге, еңбек тәртібін жақсартуға мүмкіндік береді. Басқару мәдениетінің талаптарын ескермейінше басқару ғылымы эзірлеген ұсыныстардың ешқайсысын да тәжірибе жүзінде іске асыру мүмкін емес.
Басқару мәдениетін жетілдіру оның барлық элементтерін жетілдіруді білдіреді. Әрбір нақты жағдайда қандай да бір құрамдас бөліктері басқару тиімділігін арттыру үшін шешуші мәнге ие болуы мүмкін. Сондықтан басқаруды жетілдіру мәселелерін шеше отырып, жоғары тиімділікке қол жеткізетін элементтер мен бағыттарды анықтау мақсатында басқару мәдениеті деңгейін жан-жакты және кешенді талдаған жөн. Бүгінгі таңда басқару мәдениеті - ел экономикасы қызметінің нәтижесіне тікелей әсер ететін басқарудың құрамдас бөлігі болып табылады.
Дәріс №5.Өзін-өзі тексеру тесттер
1. Мемлекеттік басқару субъектілері қандай белгілер бойынша бөлінеді?
A. барлық жауаптары дұрыс;
B. мемлекеттік билік түрі бойынша;
C. билік пен басқаруды ұйымдастыру денгейіне қарай;
D. қызмет саласына қарай, қүрамына қарай;
E. басқару субъектісіне әсер ету сипаты мен мақсаты, құралына қарай.
2. Мемлекеттік билікке қатысты және басқару функциясын жүзеге асыру сипатына қарай мемлекеттік басқару субъектісі қалай бөлінеді?
A. лауазымды қызмет субъектісі;
B. азаматтық құқықтық қатынас субъектісі, авторлық құқық субъектісі;
C. әкімшілік-құқықтық қатынастар субъектісі, саясат субъектісі;
D. саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі; лауазымды қызмет субъектісі;
E. авторлық құқық субъектісі, әкімшілік-құқықтық қатынастар субъектісі.
3. Мемлекеттік басқару қағидаларыныц ерекшс белгілері.
A. басқару субъектісінің біліміне, қабілетіне байланыстылығы;
B. олардың диалектикалылығы, жүйелілігі;
C. олардың диалектикалылығы, жүйелілігі, басқару субъектісінің біліміне, қабілетіне байланыстылығы өзара байланыстылығы;
D. олардың өзара байланыстылығы;
E. объективті факторларға тәуелділігі.
4. Мемлекеттік басқару қағидаларын жүйелеу қалай бөлінеді?
A. жалпы, жекелеген, ұйымдастырушылық-технологиялық;
B. жалпы мәнділік, саяси, рухани;
C. ұйымдастырушылық, экономикалық;
D. жекелеген функциейалдъщ, үйымдастырушылық-саяси, жалпы;
E. ұйымдастырушылық құқықтық, техникалык.
5. Құрылымдық қағидалардың түрлері
A. құрылымдық -мақсаттық, құрылымдық-функционалдық, құрылымдық -ұйымдастырушылық, құрылымдық-процессуалдық;
B. құрылымдық-саяси, құрылымдық-бағдарламалық, құрылымдық-технологиялық;
C. қүрылымдық-ресурстық, құрылымдық-процессуалдық;
D. сызықтық фунционалдық, аумақтық-салалық, құрылымдық-технологиялық;
E. құрылымдық-ресурстық, құрылымдық-коммуникациялық.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008.
Дәріс №6. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі мемлекеттік қызмет
* Мемлекеттік қызмет ұғымы, принциптері және негізгі міндеттері
* Мемлекеттік органдағы кадр қызметі және олардың құқықтары
1 Мемлекеттік қызмет ұғымы, принциптері және негізгі міндеттері
Әкімшілік құқықтың құрамдас бір бөлігі мемлекеттік қызмет болып табылады.
Мемлекеттік қызмет - мемлекет қызметінің бір саласы және мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттік органдардағы биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттілігін атқару жөніндегі қызметі болып табылады.
Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық жағдайларын Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі Заңы реттейді.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызметтің ұйымдастырылуы мен атқарылуы келесі принциптермен негіз алады: заңдылық, қазақстандық патриотизм, мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы, азаматтар құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің мемлекет мүдделері алдындағы басымдылығын; Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке қол жеткізуге және өз қабілеттері мен кәсіби даярлығына сәйкес мемлекеттік қызмет бойынша жоғарылатуға тең құқығы және Заңның 3-ші бабында айтылған тағы басқа принциптері.
Мемлекеттік қызметшілер лауазымдарының құрамына мемлекеттік қызметшілердің саяси және әкімшілік лауазымдары кіреді. Мемлекеттік саяси қызметшілердің мемлекеттік қызметке тағайындау, не сайлау негізінде кіруі, ал мемлекеттік әкімшілік қызметке орналасуы конкурстық негізде жүргізіледі. Мемлекеттік қызметке кіретін адамдарға мынадай талаптар қойылады: олар Қазақстан Республикасының азаматтары болу, жасы 18-ден кем болмауы, қажетті білімі, кәсіби даярлық деңгейі болуы керек және т.б. Ерікті еңбек ету құқығы. Қазақстан Республикасы Конституцияның 24-бабына сәйкес: "Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауынақұқығы бар". Бұл Қазақстан Республикасының әрбір азаматы өз қалауынша жұмысқа тұра алады және одан өз еркімен шығып кете алады дегенді білдіреді. Жұмыспен айналысқысы келетінін, қанша жұмыс істегісі келетінін азамат өзі шешеді. Конституцияның келтірілген бабында: "Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша, не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі" делінген. Бұл егер адам қылмыс жасаса еріксіз еңбек ету қолданылуымүмкін дегенді білдіреді. Сондай-ақ жағдай қоғам мен адам қауіпсіздігіне қауіп төндірсе олар құтқару жұмыстарына еріксіз тартылуы мүмкін[4].
Қызмет түрін ерікті түрде таңдау мынаны білдіреді. Азамта қайда жұмыс істегісі келсе, сонда істей алады. Ол мемлекеттік ұйым немесе жеке меншік болуы мүмкін немесе үйінде отырып, үй жұмысымен айналысуы мүмкін. Сондай-ақ ол кітап жаза алады, сурет сала алады және де басқа еңбекпен айналыса алады. Ол кәсіпкерлікпен, мал өсірумен, бақташылықпен, т.б. айналысуы мүмкін.
Қызмет түрін ерікті таңдауға қойылатын шектеудің мәні мынада, адам сауда жасауға заңды тыйым салынған заттарды ста алмайды, адамдарды заңсыз емдеуді жүзеге асыра алмайды. Мысалы, есірткі заттарын сатумен айналысу және т.б.
Еңбек шарты. Қазіргі жағдайларда еңбек қатынастарына тұру үшін еңбек шартын жасау керек. Оның қарастырылған "Азаматтық құқық" тарауындағы азаматтық құқық шартынан айырмашылығы мынада: еңбек шартының міндеті - қызметкердің және жұмыс берушінің құқықтары мен міндеттерін белгілеу. Еңбек шарты қызметкер мен жұмыс берушінің арасында заңнамаға сәйкес жасалуы керек.
Еңбек шартының мерзімі. Еңбек шарты әрқашан уақытша шеңберде әрекет етеді. Бірқатар жағдайларда уақытша шеңберлер шарттың әрекет етуі мерзіміне байланысты болады. Шартқа отырған тараптар оның әрекет ету мерзімін түрліше белгілеуі мүмкін. Дәлірек айтқанда, екі ұшты мерзім қояды. Ол қызметкер жұмысқа тұрақты мерзімге қабылданады деген сөз. Бұл жағдайда қызметкер шарттың мерзімі өтуіне байланысты жұмыстан шығарылмайды.
Жұмысқа қабылдау кезеңіндегі сынақ мерзімі. Қызметкердің тапсырылған жұмысқа сай келетінін тексеру үшін сынақ белгіленуі мүмкін. Сынақ мерзімі туралы қызметкерді жұмысқа қабылдау кезінде ескертіледі. Сынақ мерзімі үш айдан аспауы тиіс. Ол қызметкердің ауырып қалуына, басқа да дәлелді себептерге байланысты тоқтатылуы мүмкін. Олар "Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы" заңның 30-бабында көрсетілген. Қызметкер әскери қызметке шақырылуы мүмкін. Бұл жағдайда қызметкер шақыру туралы құжатын көрсеткен соң үш күндік мерзім ішінде жұмыстан босатылады.
Егер қызметкер қылмысы үшін сотталса, шарт бұзылады және қолданылған жаза бұрынғы жұмысын одан әрі жалғастыруға мүмкіндік бермейді. Еңбек жағдайларында жұмыс беруші, қызметкерге оның атқаратынынан артық талап қоя алмайды. Қызметкер еңбек шарты бойынша өзіне алған міндеттерді орындаудан жалтара алмайды.
Еңбек жағдайлары қызметкердің өмірі мен денмаулығы қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, гигиена талаптарға сай болуы тиіс.Қызметкердің толық қанды демалуға, қажетті материалдық қажеттіктерін қанағаттандыруға мүмкіндігі болуға тиіс. Оның білім алуға(жалғастыруға), т.б. мүмкіндігі болуы керек. Еңбек жағдайлары бойынша заңнамалық талаптар азаматтардың табиғи, әлеуметтік мұқтаждарына(сұранымдарына) сәйкес белгіленеді[4].
Жұмыс уақыты. Қызметкердің денсаулығын қорғауды қамтамасыз ету және басқа себептермен шаршап шалдыңуына жол бермес үшін жұмыс уақытының нормалары қойылады. Оларды белгілеудің зор тәжірибелік маңызы бар. Айтылғандардан байқалғандай, қызметкердің денсаулығы қорғалады. Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшi - мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң құрамына кiрмейтiн, мемлекеттiк органда тұрақты кәсiби негiзде лауазымдық өкiлеттiктi жүзеге асыратын мемлекеттiк қызметшi, мемлекеттiк лауазым - мемлекеттiк органның нормативтiк құқықтық актiлермен белгіленген лауазымдық өкiлеттiк пен лауазымдық мiндеттердiң ауқымы жүктелген құрылымдық бiрлiгі мемлекеттiк қызмет - мемлекеттiк қызметшiлердiң мемлекеттiк органдардағы мемлекеттiк билiктiң мiндеттерi мен функцияларын iске асыруға бағытталған лауазымдық өкiлеттiгiн атқару жөнiндегi қызметi, мемлекеттiк қызметшi - мемлекеттiк органда заңдарда белгiленген тәртiппен республикалық немесе жергiлiктi бюджеттен не Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң қаржысынан ақы төленетiн қызметтi атқаратын және мемлекеттiң мiндеттерi мен функцияларын iске асыру мақсатында лауазымдық өкілеттiктi жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының азаматы, лауазымды адам - ұдайы, уақытша немесе арнайы өкiлеттiк бойынша өкiмет өкiлiнiң мiндеттерiн жүйеге асыратын не мемлекеттiк органдарда ұйымдастырушылық-өкiм берушiлiк немесе әкiмшiлiк-шаруашылық қызметтердi орындайтын адам.
Лауазымдық өкiлеттiк - заңдарда белгіленген құқықтары мен негiзгi мiндеттерi бар мемлекеттiк қызметшiлер өз қызметiн жүзеге асыратын мемлекеттiк органдардың алдында тұрған мақсаттар мен мiндеттерге жауап беретiнін, нақты мемлекеттiк лауазыммен көзделген өкiлеттiк болады.
Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызмет санаты - мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiлер атқаратын, лауазымдық өкілеттiктiң көлемi мен сипатын көрсететiн әкiмшiлiк лауазымдар жиынтығының саралаушылық сипаттамасымен анықталады.
Бiлiктiлiк талаптары - мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметтi атқаруға үмiткер азаматтарға оның кәсiби даярлығының, деңгейiн, құзыреттiлiгiн және нақты әкiмшiлiк қызметке сәйкес келуiн анықтау мақсатында қойылатын талаптар қойылады. Мемлекеттiк саяси қызметшi - тағайындалуы (сайлануы), босатылуы және қызметi саяси-айқындаушы сипатта болатын және саяси мақсаттар мен мiндеттердi iске асыру үшiн жауап беретiн мемлекеттiк қызметшi болып табылады.
Мемлекеттiк қызметтiң принциптерi болып келесілер табылады:
1. Қазақстан Республикасында мемлекеттiк қызмет:
1) заңдылық;
2) қазақстандық патриотизм;
3) мемлекеттiк өкiметтiң заң шығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөлiнуiне қарамастан, мемлекеттiк қызмет жүйесiнiң бiртұтастығы;
4) азаматтар құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерiнiң мемлекет мүдделерi алдындағы басымдығы;
5) жалпы қол жетiмдiлiк, яғни Республика азаматтарының мемлекеттiк қызметке қол жеткiзуге және өз қабiлеттерi мен кәсіби даярлығына сәйкес мемлекеттiк қызмет бойынша жоғарылатылуға тең құқығы;
6) азаматтардың мемлекеттiк қызметке кiруiнiң ерiктiлiгi;
7) мемлекеттiк қызметшiлердiң кәсiбилiгi мен жоғары бiліктiлiгi;
8) мәнi бiрдей жұмыстарды орындағаны үшiн еңбекке ақыны тең төлеу;
9) жоғары тұрған мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдар өз өкiлеттiгi шегiнде қабылдаған шешiмдердi орындаудың бағынысты мемлекеттiк қызметшiлер мен төменгi мемлекеттiк органдардың қызметшілерi үшiн мiндеттiлiгi;
10) мемлекеттiк қызметшiлердiң бақылауда болуы және есептiлiгi; 11) мемлекеттiк құпиялар немесе заңмен қорғалатын өзге де құпия болып есептелетiн қызметтi қоспағанда, қоғамдық пiкiр мен жариялылықты ескеру;
12) мемлекеттiк қызметшiлердiң құқықтық және әлеуметтiк қорғалуы;
13) мемлекеттiк қызметшiлердi қызметтiк мiндеттерiн адал, ынталы атқарғаны, ерекше маңызды және күрделi тапсырмаларды орындағаны үшiн көтермелеу;
14) мемлекеттiк қызметшiлердiң қызметтiк мiндеттерiн орындамағаны не тиiсiнше орындамағаны және өздерiнiң өкiлеттiгiн асыра пайдаланғаны үшiн жеке жауаптылығы;
15) мемлекеттiк қызметшілердiң бiлiктiлiгiн арттыруды үздiксiз жүргiзу принциптерiне негiзделедi[4].
Мемлекеттiк органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол берiлмейдi. Мемлекеттiк қызметшiлер лауазымдық мiндеттерiн атқарған кезде заңдардың талаптарын басшылыққа алады және саяси партиялардың, қоғамдық бiрлестiктер мен олардың органдарының шешiмдерiне байланысты болмайды.
Техникалық қызмет көрсетудi жүзеге асыратын және мемлекеттiк органдардың жұмыс iстеуiн қамтамасыз ететiн адамдар мемлекеттiк қызметшiге жатпайды. Мұндай адамдардың тiзбесiн Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейдi.
Мемлекеттiк қызмет iстерi жөнiндегi уәкiлеттiорган мен оның аумақтық бөлiмшелерi болып мемлекеттiк қызмет iстерi жөнiндегi уәкiлеттi орган Қазақстан Республикасының Президентiне тiкелей бағынысты және есеп беретiн, мемлекеттiк қызмет саласында бiрыңғай мемлекеттiк саясатты iске асыруды жүзеге асыратын мемлекеттiк орган, оған мынадай өкiлеттiктер жүктеледi. Мемлекеттiк қызметтi жетiлдiру және оның тиiмдiлiгiн арттыру саласында мемлекеттiк бағдарламаларды әзiрлеуге және iске асыруға қатысады.
Мемлекеттiк қызметтi жүзеге асыру үшiн нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiру жөнiнде ұсыныстар әзiрлеу, сондай-ақ өз құзыретi шегiнде заңдарда белгiленген тәртiппен нормативтiк құқықтық актiлер қабылданып және мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымдар санаттарына үлгiлiк бiлiктiлiк талаптарын әзiрлеп және бекiтіледі.
Мемлекеттiк қызмет қызметшiлерi жөнiндегi республикалық деректер базасын қалыптастыруды қоса алғанда, мемлекеттiк қызмет кадрлары жай-күйінің мониторингiн жүргiзу, сондай-ақ мемлекеттік әкімшілік қызметшілер лауазымдарына орналастыру үшін кадрлар резервiн қалыптастырады.
Мемлекеттiк қызметшiлердiң еңбегiне ақы төлеу жүйесiн жетiлдiру, оларды әлеуметтiк-құқықтық қорғау жөнiнде ұсыныстар әзiрленіп, мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiлер лауазымдарының тiзбесiн және осы Заңға сәйкес өзге де актілердi әзiрлеу және оларды Қазақстан Республикасы Президентiнiң бекiтуiне ұсынады. Мемлекеттiк органдардың мемлекеттiк қызметшiлер даярлау, қайта даярлау және бiлiктiлiгiн арттыру, оның iшiнде шетелдерде де, мәселелерi жөнiндегi қызметiн үйлестiріп және мемлекеттiк бағдарламалар бойынша мемлекеттiк тапсырысты қалыптастыру мен орналастыруды және мемлекеттiк қызметшiлердi даярлауды, қайта даярлау мен олардың бiлiктiлiгiн арттыруды үйлестiеді.
Мемлекеттік әкiмшiлiк қызметшiлерден сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасағаны үшiн берiлген тәртiптік жазаны мерзiмінен бұрын алып тастауға келiсiм беріп, мемлекеттiк органдардың мемлекеттiк қызмет саласындағы заңдарды сақтауын бақылауды жүзеге асырады және мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымды атқаруға арналған конкурстарды өткiзу тәртiбiн белгiлеу, сондай-ақ конкурстардың дұрыс өткiзiлуiн бақылауды жүзеге асырады.
Кандидаттың қойылатын біліктілік талаптарына сай келуі бөлігінде мемлекеттік әкімшілік лауазымға тағайындауға келісіп, мемлекеттiк органдардың заңды және өзге де нормативтiк құқықтық актiлердi бұза отырып қабылдаған шешiмдерiнiң күшiн жою туралы ұсыныстар енгiзеді.
Мемлекеттiк қызметшiлердiң мемлекеттiк қызмет туралы заңдардың қолданылу мәселелерi бойынша мемлекеттiк органдардың немесе лауазымды адамдардың iс-әрекетi мен шешiмiне жасалған шағымдарын қарап, сотқа жүгiнеді.
Мемлекеттiк қызмет мәселелерi жөнiндегi халықаралық шарттардың жобаларын дайындауға қатысады және мемлекеттiк органдар көрсететiн қызметтердiң сапасын арттыру жөнiнде ұсыныстар әзiрлейді.
Сонымен қатар емлекеттiк қызмет iстерi жөнiндегi органдардың бiрыңғай жүйесін уәкiлеттi орган мен оған бағынысты аумақтық бөлiмшелер құрады. Аумақтық бөлiмшелер өз қызметiн уәкiлеттi орган белгiлеген құзырет шегiнде жүзеге асырады. Уәкiлеттi органның облыстарда, республикалық маңызы бар қалада, астанада тәртiптiк кеңестерi болады, олар туралы ереженi уәкiлеттi органның ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Президентi бекiтедi. Уәкiлеттi орган мен оның аумақтық бөлiмшелерiнiң шешiмдерi бұйрықтар нысанында ресiмделедi.
Мемлекеттiк қызметшiлердiң негiзгi мiндеттерi болып келесілер табылады:
1. Мемлекеттiк қызметшiлер:
1) Республиканың Конституциясы мен заңдарын сақтауға;
2)Қазақстан Республикасының Президентi бекiткен тәртiппен мемлекеттiк қызметшiнiң антын беруге;
3) азаматтар мен заңды тұлғалар құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерiнiң сақталуын және қорғалуын қамтамасыз етуге, заңдарда белгiленген тәртiп пен мерзiмде азаматтардың өтiнiштерiн қарауға, олар бойынша қажеттi шаралар қолдануға;
4) өзiне берiлген құқықтар шегiнде және қызмет мiндеттерiне сәйкес өкiлеттiгiн жүзеге асыруға;
5) мемлекеттiк тәртiп пен еңбек тәртiбiн сақтауға;
6) өзiне заңда белгiленген шектеулердi қабылдауға;
7) заңдарда белгiленген қызметтiк әдеп нормаларын сақтауға;
8) басшылардың бұйрықтары мен өкiмдерiн, жоғары тұрған органдар мен лауазымды адамдардың өз өкiлеттiгi шегiнде шығарған шешiмдерi мен нұсқауларын орындауға;
9) мемлекеттiк құпияларды және заңмен қорғалатын өзге де құпияны сақтауға, оның iшiнде мемлекеттiк қызметтi тоқтатқаннан кейiн де, заңмен белгiленген белгiлi бiр уақыт iшiнде, ол жөнiнде қолхат бере отырып сақтауға;
10) қызметтiк мiндеттерiн атқару кезiнде алған, азаматтардың жеке өмiрiн, ар-намысын және қадiр-қасиетiн қозғайтын мәлiметтердi құпия сақтауға және олардан, заңдарда көзделген жағдайларды қоспағанда, мұндай ақпарат берудi талап етпеуге;
11) мемлекеттiк меншiктiң сақталуын қамтамасыз етуге;
12) мемлекеттiк қызметшiнiң жеке мүдделерi оның өкiлеттiгінен түйiсетiн немесе қайшы келетiн жағдайларда, оларды тағайындауға құқығы бар лауазымды адамды дереу хабардар етуге;
13) қызметтiк міндеттерін тиiмдi атқару үшiн өзiнiң кәсiби деңгейi мен біліктiлiгiн арттыруға мiндеттi[6].
2 Мемлекеттік органдағы кадр қызметі және олардың құқықтары
Мемлекеттiк органдардың кадр қызметi өз құзыретi шегiнде келесілерді жүзеге асырады:
1) мемлекеттiк органдардың мемлекеттiк қызметшiлердiң мемлекеттiк қызмет өткеруiне байланысты шешiмдерiн ресiмдейдi, қызметшiлердiң жеке iстерiн жүргiзедi, мемлекеттiк қызметшiлердiң еңбек кiтапшаларына (қызмет ету тiзiмдерiне) қажеттi жазбалар енгiзедi;
2) мемлекеттiк қызметшiлердiң заңда белгiленген шектеулердi қабылдауы туралы келiсiмін жазбаша нысанда белгiлейдi (өзiне қабылдаған шектеулердi бұзған жағдайда құқықтық салдарлар туралы хабардар етедi);
3) мемлекеттiк қызметшiлерге олардың құқықтық жағдайының мәселелерi жөнiнде ақыл-кеңес бередi, мемлекеттiк қызметте болумен байланысты шектеулердiң сақталуын бақылайды;
4) уәкiлеттi органға ұсыну үшiн бос лауазымдар тiзiмiн, бос лауазымдарды толтыру жөнiнде өтiнiмдер және өзге де қажеттi ақпарат дайындайды;
5) мемлекеттiк қызметшiлердi оқытуды, қайта даярлауды (қайта мамандандыруды) және олардың бiлiктiлiгiн арттыруды ұйымдастырады;6) заңдарда белгiленген өзге де өкiлеттiктердi жүзеге асырады.
Мемлекеттiк қызметшiлердiң қызметiн саралау бойынша қарастыратын болсақ мемлекеттiк қызметшiлер лауазымдарының құрамына мемлекеттiк қызметшiлердiң саяси және әкiмшiлiк лауазымдары кіредi.
Саяси лауазымдарға мыналар жатады:
1) Қазақстан Республикасының Президентi тағайындайтын мемлекеттiк саяси қызметшiлер, олардың орынбасарлары;
2) Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Палаталары және Парламент Палаталарының Төрағалары тағайындайтын және сайлайтын мемлекеттiк саяси қызметшiлер, олардың орынбасарлары;
3) Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының аппаратын басқаратын мемлекеттік саяси қызметші, оның орынбасарлары;
4) Конституцияға сәйкес Президент пен Үкiметтiң өкiлдерi болып табылатын мемлекеттiк саяси қызметшiлер;
5) орталық атқарушы органдарды басқаратын мемлекеттiк саяси қызметшiлер (басшылар) олардың орынбасарлары атқаратын лауазымдар жатады.
Саяси лауазымдарға Қазақстан Республикасының Президенті белгілейтін өзге лауазымдар да жатқызылуы мүмкін.
Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер үшін лауазымдар санаттарыбелгіленеді. Мемлекеттік әкімшілік қызметшілер лауазымдарының санаттар бойынша тізілімін уәкілетті органның ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді. Мемлекеттiк саяси қызметшілер үшiн лауазым санаттары белгiленбейдi[10].
Мемлекеттiк қызметшiлердiң құқықтарына келесілерді жатқызуға болады:
1)Республиканың азаматтарына Қазақстан Республикасының Конституциясымен және заңдарымен кепiлдiк берiлетiн құқықтар мен бостандықтарды пайдалануға;
2) өз өкiлеттiгi шегiнде мәселелердi қарауға және олар бойынша шешiмдер қабылдауға қатысуға, тиiстi органдар мен лауазымды адамдардың оларды орындауын талап етуге;
3) белгiленген тәртiппен лауазымдық мiндеттердi орындау үшiн қажеттi ақпарат пен материалдар алуға;
4) лауазымдық мiндеттердi атқару үшiн белгiленген тәртiппен меншiк нысандарына қарамастан, ұйымдарда болуға;
5) басшыдан мемлекеттiк қызметшiнiң атқаратын лауазымына сәйкес қызметтiк өкiлеттiк мiндеттерi мен көлемiн дәл белгiлеудi талап етуге;
6) жеке басының қадiр-қасиетiнiң құрметтелуiне, басшылар, өзге де лауазымды адамдар және азаматтар тарапынан өзiне әдiл және құрметпен көзқарас жасалуына;
7) өзi атқаратын лауазымға жұмыс сапасына, тәжiрибесiне және осы Заңда белгiленген өзге де негiздерге қарай ынталандырылуына және еңбегiне ақы төленуiне;
8) тиiстi бюджет қаражаты есебiнен қайта даярлануға (қайта мамандануға) және бiлiктiлiгiн арттыруға;
9) өзiнiң мемлекеттiк қызмет өткеруiне қатысты материалдармен кедергiсiз танысуға, қажет болған жағдайларда жеке түсiнiктеме беруге;
10) бiлiктiлiгi мен қабілетi, өзiнiң қызметтiк мiндеттерiн адал орындауы ескеріле отырып, қызметi бойынша жоғарылауға;
11) қызметшiнiң пiкiрiнше негiзсiз айып тағылған жағдайда қызметтiк тексеру жүргiзiлуiн талап етуге;
12) еңбегiнiң қорғалуына, денсаулығының сақталуына, қауiпсiз және жоғары өнiмдi жұмыс iстеуi үшiн қажеттi еңбек жағдайына;
13) әлеуметтiк және құқықтық қорғалуға;
14) мемлекеттiк қызметтен өз қалауы бойынша босауға;
15) зейнетақымен және әлеуметтiк қамсыздандырылуға;
16) жоғары тұрған мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдарға мемлекеттiк қызметтi жетiлдiру жөнiнде ұсыныстар енгізуге құқығы бар.
Мемлекеттiк қызметте болуға байланыстышектеулер: мемлекеттiк қызметшiнiң өкiлдi органдардың депутаты және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының мүшесi болуға; педагогтiк, ғылыми және өзге де шығармашылық қызметтi қоспағанда, басқа да ақылы қызметпен айналысуға; кәсiпкерлiк қызметпен айналысуға, соның iшiнде, егер коммерциялық ұйымды басқаруға тiкелей қатысу Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес оның қызметтiк мiндетiне кiрмейтiн болса, ұйымдық-құқықтық нысанына қарамастан, коммерциялық ұйымды басқаруға қатысуға; үшiншi тұлғалардың істерi бойынша өзi қызмет iстейтiн не өзiне тiкелей бағынысты немесе өзiнiң бақылауындағы мемлекеттік органда өкiл болуға; өзiнiң қызметтiк iс-әрекетiн материалдық-техникалық, қаржылық және ақпараттық қамтамасыз ету құралдарын, басқа да мемлекеттiк мүлiк пен қызметтiк ақпаратты қызметтiк емес мақсатта пайдалануға; ереуiлдердi қоса алғанда, мемлекеттiк органдардың қалыпты жұмыс iстеуiне және қызметтiк мiндеттердi орындауға кедергi келтiретiн әрекеттерге қатысуға; лауазымдық өкiлеттiгiн орындауға байланысты азаматтар мен заңды тұлғалар көрсететiн қызметтi жеке мақсатына пайдалануға құқығы жоқ.
Мемлекеттiк қызметшi белгiленген тәртiпке және заңдарға сәйкес, қызметке кiргеннен кейiн бiр ай iшiнде мемлекеттiк қызмет өткеру уақытына өзiнiң меншiгiндегi коммерциялық ұйымдардың жарғылық капиталындағы үлестi (акциялар пакеттерiн) және осы адамдарға заңды тиесiлi ақшаны, сондай-ақ мүлiктiк жалға берілген өзге де мүлiктi қоспағанда, пайдалану табыс алуға әкеп соғатын өзге де мүлiктi сенiм бiлдiрiлген басқаруға беруге мiндеттi. Мүлікті сенімгерлік басқару шарты нотариалды куәландырылуға тиіс.
Мемлекеттiк қызметшiнiң сенiм бiлдiрiлген басқаруға берiлген мүлiктен, соның iшiнде сыйақы, дивидендтер, ұтыстар, мүлiктi жалға беруден және басқа да заңды көздерден түскен табыс нысанында табыс алуға құқығы бар.
Заңдарда көзделген жағдайларды қоспағанда, мемлекеттiк қызметшiге өзiнiң жақын туыстары ата-аналары, балалары, бала асырап алушылар, асырап алған балалар, ата-анасы бiр және ата-анасы бөлек аға-iнiлерi мен апа-сiңлiлерi, аталары, әжелерi, немерелерi) немесе ерi (зайыбы) атқаратын қызметке тiкелей бағынысты лауазым атқаруына болмайды[11].
Мемлекеттiк қызметшiлердiң жақын туыстары мен жекжаттарына (жұбайлардың аға-iнiлерiне, апа-сiңлiлерiне, ата-аналары мен балаларына) қатысты лауазымдық өкiлеттiктерiн жүзеге асыруына Қазақстан Республикасының заң актiлерiмен шектеулер көзделуi мүмкiн.
Мемлекеттiк қызметке: белгiленген тәртiппен әрекетке қабілетсiз немесе әрекетке қабiлетi шектеулi деп танылған; сот белгiлi бiр мерзiм iшiнде мемлекеттiк лауазымдар атқару құқығынан айырған; бiлiктiлiк талаптарында тиiстi қызметтердi атқару үшiн денсаулық жағдайына арнаулы талаптар белгiленген реттерде медициналық мекеменiң қорытындысына сәйкес лауазымдық өкiлеттiктi орындауға кедергi келтiретiн науқасы бар; өзiнiң мәртебесiн және соған негізделген беделiн жеке басылық, топтық және өзге де қызметтiк емес мүдделерге пайдалануға алып келуi ықтимал әрекеттерге жол бермеу мақсатында өзiне заңмен белгiленген шектеулердi қабылдаудан бас тартқан; жұмыстан босату түріндегі тәртіптік жазаны қоспағанда, мемлекеттiк қызметке кiрер алдында екi жыл iшiнде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылығы үшiн тәртiптiк жауапкершiлiкке тартылған; мемлекеттiк қызметке кiрер алдында бiр жыл iшiнде қасақана құқық бұзушылығы үшiн сот тәртiбiмен әкiмшiлiк жаза қолданылған; мемлекеттiк қызметке кiргенге дейiн үш жыл iшiнде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасағаны үшiн сот тәртiбiмен әкiмшiлiк жаза қолданылған; сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаған; сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасағаны үшін жұмыстан босатылған; мемлекеттiк қызметке кiру уақытына өтелмеген немесе заңда белгiленген тәртiппен алынбаған соттылығы бар адамдарды қабылдауға болмайды.
Мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң мемлекеттiк қызметке кiруi тағайындау не сайлау негiзiнде, сондай-ақ Қазақстан Республикасыныңзаңдарында белгiленген басқа да реттерде, тәртiп пен жағдайларда жүзеге асырылады.
Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметке кiру құқығына келесілерді жатқызады:
1. Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға орналасуға құқығы бар.
2. Мемлекеттік қызметшінің мемлекеттік әкімшілік лауазымға орналасуы ол тиісті бос тұрған лауазымға қойылатын біліктілік талаптарына сай келген жағдайда, мемлекеттік қызметшінің және уәкілетті органның немесе оның аумақтық бөлімшесінің келісімімен конкурстық іріктеусіз ауысу тәртібімен жүзеге асырылуы мүмкін.
Мемлекеттiк қызметшiнiң сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасағаны үшiн Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен алынбаған тәртіптiк жазасы болған жағдайда, мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға ауысу тәртiбiмен орналасуына жол берiлмейдi.
Өз өкiлеттiгiн доғарған, терiс себептермен доғарғандарын қоспағанда, және қойылатын бiлiктiлiк талаптарына сай келетiн Парламент депутаттарының, тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн мәслихат депутаттарының, мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң, судьялардың мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға конкурстық iрiктеусiз орналасу құқығы бар. Парламент депутаттарының, тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн мәслихат депутаттарының, мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң, судьялардың мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға орналасу тәртiбiн Қазақстан Республикасының Президентi айқындайды.
Мемлекеттiк қызметке кiру кезiнде жынысына, нәсiлiне, қай ұлтқа жататынына, тiлiне, әлеуметтiк тегiне, мүлiктiк жағдайына, тұрғылықты жерiне, дiнге қатынасына, сенiмiне, қоғамдық бiрлестiктерге қатыстылығына және кез келген өзге де мән-жайларға қарай қандай да болсын тiкелей немесе жанама шектеулер белгілеуге жол берiлмейдi[12].
Мемлекеттiк қызметке кiру кезiнде қойылатынталаптарға мыналар жатады:
1. Мемлекеттiк қызметке кiретiн адамдар мынадай талаптарға:
1) Қазақстан Республикасының азаматы болуға;
2) егер Республиканың заңдарында тиiстi лауазымдар жөнiнде өзгеше белгiленбесе, жасы он сегiз жастан кем болмауға;
3) қажеттi бiлiмi, кәсiби даярлық деңгейi болуға және белгіленген бiлiктiлiк талаптарына сәйкес келуге тиiс.
2. Азамат мемлекеттiк қызметке кiрген кезде салық қызметi органдарына өзi алған табысы мен өзiне меншiк құқығымен тиесiлi, салық салу объектiсi болып табылатын мүлкi туралы мәлiметтердi табыс етуге мiндеттi.
3. Мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға орналасу азаматтар мiндеттi арнайы тексеруден өткеннен кейiн жүзеге асырылады.
4. Мемлекеттiк саяси қызметке кiру үшiн қойылатын қосымша талаптарды Қазақстан Республикасының Президентi айқындайды.
5. Мемлекеттік әкімшілік лауазымдарға қойылатын біліктілік талаптарын мемлекеттік органдар лауазымдар санаттарына қойылатын үлгі біліктілік талаптары негізінде әзірлейді және бекітеді.
Мемлекеттiк әкiмшілiк лауазымға орналасуға арналған конкурс мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға орналасуға арналған конкурс Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекеттiк қызметке тең қол жеткiзу құқығын қамтамасыз етедi. Мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға орналасуға арналған конкурсты өткiзудiң шарттары мен тәртiбiн, оның iшiнде конкурстық комиссия құру тәртiбiн уәкiлеттi орган белгiлейдi. Конкурсты бос лауазымдар бар мемлекеттік орган не Қазақстан Республикасы Президентінің шешімі бойынша уәкілетті орган конкурс өткізу туралы мемлекеттік тілде және орыс тілінде хабарландыру жарияланғаннан кейін өткізеді.
Конкурс орталық мемлекеттік органдар мен олардың аумақтық бөлімшелерінде және ведомстволарда өткізілген кезде хабарландырулар Қазақстан Республикасының бүкіл аумағына таралатын мерзімді баспасөз басылымдарында жарияланады. Жергілікті мемлекеттік органдарда конкурс өткізу туралы хабарландырулар тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік аумағына таралатын мерзімді баспасөз басылымдарында жарияланады.
Конкурстық комиссияның шешiмi мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға орналасуға не мұндай лауазымға кiруге бас тартылуға негiз болып табылады. Конкурстық комиссияның оң қорытындысын алған конкурсқа қатысушылардың мемлекеттiк әкiмшілiк лауазымға орналасуға құқығы бар.
Мемлекеттiк органның басшысы жарияланған лауазымға конкурстық комиссияның оң қорытындысын алған қатысушыны қабылдауға мiндеттi. Бұл орайда мемлекеттiк қызметке кiру үшiн заңдарда көзделген талаптар сақталуға тиiс. Конкурстық комиссияның оң қорытындысын алмаған, бiрақ ол мемлекеттiк қызмет үшiн ұсынған конкурсқа қатысушылар уәкiлеттi орган және оның аумақтық бөлiмшелерi құратын кадрлар резервiне тiркелуi мүмкiн. Кадрлар резервiне тiркелген конкурсқа қатысушылар оларды тiркеу күнiнен бастап бiр жыл iшiнде қосымша конкурстан өтпестен тиiстi мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға орналаса алады.
Мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға кiру кезiндегiсынақ мемлекеттiк әкiмшілік қызметке алғаш рет немесе қызметiн тоқтатқаннан кейiн жаңадан қабылданған, сондай-ақ жоғары дәрежелi санаттағы мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға қабылданған азамат үшiн үш айға дейiнгi мерзiмге сынақ белгіленуi мүмкiн. Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшi дәлелдi себептермен қызметте болмаған кезең сынақ мерзiмiне есептелмейдi. Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшi сынақ нәтижесi қанағаттанғысыз болған жағдайда уәкiлеттi органмен немесе оның аумақтық бөлiмшесiмен келiсе отырып, сынақ, мерзiмiнен өтпеген адам ретiнде жұмыстан шығарылуы мүмкiн.Егер сынақ мерзiмi өтiп, мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшi мемлекеттiк қызметтi жалғастыра берсе, ол сынақтан өткен болып саналады және сынақ мерзiмi мемлекеттiк қызмет стажына есептеледi. Одан кейiнгi жұмыстан босатуға Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген негiздер бойынша ғана жол берiледi.
Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiлердi аттестаттауға келетін болсақ мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiлер олардың кәсiби даярлығы, құқықтық мәдениетi, азаматтармен жұмыс iстеу қабiлетi деңгейiн анықтау мақсатында аттестаттаудан өтедi. Мемлекеттiк органдарда кемiнде 20 жыл жұмыс стажы бар мемлекеттік әкiмшілік қызметшiлер тестiлеуге жатпайды. Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiлердi аттестаттауды жүргiзудiң тәртiбi мен талаптарын уәкiлеттi органның ұсынуы бойынша Республика Президентi бекiтедi.
Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiлердiң жұмыс уақытының ұзақтығы осы Заңда көзделген ерекшелiктер ескерiле отырып, Қазақстан Республикасының еңбек заңдарына сәйкес белгiленедi. Тұтас алғанда мемлекеттiк органның немесе оның жекелеген бөлiмшелерiнiң қалыпты (үздiксiз) жұмысы әрi қарай жедел атқарылуына байланысты болатын шұғыл және күнi бұрын болжанбаған жұмысты орындау үшiн орган басшысының жазбаша өкiмi бойынша жұмысы Республиканың еңбек заңдарына сәйкес өтелетiн, демалыс және мереке күндерi қызметке келуге мiндеттi жекелеген мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiлер тартылуы мүмкiн.
Мемлекеттiк қызметшілерге Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейтiн тәртiппен қызметтiк, оның iшiнде шет мемлекеттерге, iссапарларға арналған шығындары өтеледi. Мемлекеттiк қызметшілерге Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген iссапарда болған уақытына тәулікақы алуға, көздеген жерiне барып-қайту жөнiндегi шығындарға, тұрғын үй-жай жалдау жөнiндегi шығындарға кепiлдiктер мен құқығы тиесiлi болады.
Мемлекеттiк қызметте мемлекеттiк саяси қызметшiлердi ротациялау жүзеге асырылуы мүмкiн. Мемлекеттiк саяси қызметшiлердi ротациялаудың тәртiбi мен шарттарын уәкiлеттi органның ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Президентi айқындайды[13].
Мемлекеттiк саяси және әкiмшiлiк лауазымдарға орналасу үшiн мемлекеттiк қызметтiң кадрлар резервi қалыптастырылады.2. Кадрлар резервiн қалыптастыру және олармен жұмысты ұйымдастыру тәртiбi уәкiлеттi органның ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Президентi бекiтетiн Мемлекеттiк қызметтiң кадрлар резервi туралы ережемен реттеледi.
Мемлекеттiк қызметшiлердiң еңбегiне төленетiн ақы қызметтiк мiндеттерiн сөзсiз және тиянақты атқаруы үшiн жеткiлiктi материалдық жағдайды қамтамасыз етуге, мемлекеттiк органдарды бiлiктi және тәжiрибелi кадрлармен жасақтауға жәрдемдесуге, олардың адал да бастамашыл еңбегiн ынталандыруға тиiс. Мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң еңбегiне ақы төлеу жүйесiн Қазақстан Республикасының Президентi белгiлейдi. Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiлердiң еңбегiне ақы төлеу Қазақстан Республикасының Президентi бекiтетiн Еңбекке ақы төлеудiң бiрыңғай жүйесi негiзiнде жүзеге асырылады. Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiлердiң жалақысы республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң қаржылары есебiнен не Ұлттық Банк қаржысынан төленедi. Бюджет қаржысының қысқаруы жалақыны, сондай-ақ осы Заңда көзделген өзге де кепiлдiктердi, жеңiлдiктердi және өтемақыларды қаржыландыруды азайту үшiн негiз бола алмайды.
Мемлекеттiк қызметшiлерге сауықтыру үшiн екi лауазымдық айлықақысы мөлшерiнде жәрдемақы төленiп, ұзақтығы отыз күнтiзбелiк күнге ақы төленетiн жыл сайынғы демалыс берiледi. Мемлекеттiк қызметшiлердiң қалауы бойынша жыл сайынғы ақы төленетiн демалыс оларға бөлiп-бөлiп берiлуi мүмкiн. Мемлекеттiк қызметшiге жалақысы сақталмайтын демалыс берiлуi мүмкiн. Мемлекеттiк қызметшiлер мемлекеттiк орган басшысының шешiмi бойынша жыл сайынғы немесе қосымша демалыстан шақыртылып алынуы мүмкiн. Пайдаланылмаған демалыстың қалған бөлiгi мемлекеттiк қызметшiге тиiстi жылдың басқа кез келген уақытында берiледi не келесi жылғы демалысына қосылады.
Мемлекеттік әкімшілік қызметші ауыстырылған жағдайда не мемлекеттік саяси қызметшінің басқа мемлекеттік лауазымға тағайындалуына байланысты, егер мемлекеттік қызметші бұрынғы жұмыс орнында демалысын пайдаланбаған болса, жаңа жұмыс орнындағы ақы төленетін жыл сайынғы демалысы Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген мерзімі аяқталғанға дейін берілуі мүмкін.
Мемлекеттiк қызметшiлер лауазымдық мiндеттерiн үлгiлi орындағаны, мiнсiз мемлекеттiк қызметi, ерекше маңызды және күрделi тапсырмаларды орындағаны үшiн және жұмыстағы басқа да жетiстiктерi үшiн:
1) бiржолғы ақшалай сыйақы беру;
2) алғыс жариялау;
3) бағалы сыйлықтармен марапаттау;
4) сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген көтермелеудiң өзге де нысандары арқылы көтермеленуi мүмкiн.
Мемлекеттiк қызметшiлер ерекше еңбек сiңiргенi үшiн Қазақстан Республикасының мемлекеттiк наградаларымен марапатталады.
Мемлекеттiк қызметшiлердi әлеуметтiк қорғау шараларына келетін болсақ мемлекеттiк қызметшiлер Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiп бойынша тұрғын үймен қамтамасыз етіледi. Тұрғын үй жағдайын жақсартуға мұқтаж мемлекеттiк қызметшiлерге жеке тұрғын үй құрылысы үшiн жер учаскесi тегiн берiледi. Жер учаскесiн беру шарттарын Республика Үкiметi белгiлейдi. Мемлекеттiк қызметшiлер және олармен бiрге тұратын отбасы мүшелерi белгiленген тәртiппен тиiстi мемлекеттiк денсаулық сақтау мекемелерiнде медициналық қызмет көрсетуді пайдаланады. Мемлекеттік орган таратылған немесе қайта ұйымдастырылған жағдайда мемлекеттік әкімшілік қызметшілер жаңадан құрылған не басқа мемлекеттік органда өздерінің біліктілігіне сай жұмыспен қамтамасыз етіледі. Мемлекеттік әкімшілік қызметші жұмысқа орналасудан бас тартқан жағдайда, ол Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен жұмыстан босатылады. Бұл орайда мемлекеттік органдарда кемінде үш жыл жұмыс стажы бар мемлекеттік әкімшілік қызметшілерге төрт орташа айлық жалақысы мөлшерінде жұмыстан шығу жәрдемақысы төленеді. Мемлекеттiк органның штаты (саны) қысқарған жағдайда мемлекеттiк қызметшiге мемлекеттiк органдардағы жұмыс стажы үш жылдан кем болмаған кезде төрт орташа айлық жалақысы мөлшерiнде шығу жәрдемақысын төлеу жүргiзiледi. Мемлекеттiк қызметшi қайтыс болған жағдайда оның отбасы мүшелерiне мемлекеттiк органдағы соңғы қызмет орны бойынша үш орташа жалақысы мөлшерiнде бiржолғы жәрдемақы төленедi, бұл орайда жәрдемақының мөлшерi Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленгеннен төмен болмауы керек[4].
Мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң отставкаға шығуы және қызметтен босатылуы отставка дегенiмiз мемлекеттiк саяси қызметшiнiң тиiстi мемлекеттiк лауазымдағы мiндеттерiн атқаруды тоқтатуы, ол оның жазбаша арызы негiзiнде жүзеге асырылады. Отставканы мемлекеттiк саяси қызметшiнi осы лауазымға тағайындаған (сайлаған) мемлекеттiк орган немесе лауазымды адам қабылдайды немесе одан дәлелдi бас тартылады. Отставканы қабылдау немесе одан бас тартылу туралы шешiм жазбаша арыз берiлген күннен бастап бiр ай мерзiмде қабылданады. Саяси қызметшi отставкадан бас тартылған жағдайда қызметтiк өкілеттiгiн атқаруды жалғастыруға тиiс және оның Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртiппен қызметтен босауға құқығы бар.
Лауазымдық өкiлеттiгiн өрескел бұзу, мемлекеттiк қызметте болуға лайықсыз қылықтар жасау мемлекеттiк саяси қызметшiнiң отставкаға шығуы үшiн негiз бола алмайды, қайта жұмыстан босату үшiн негiз болады. Мемлекеттiк саяси қызметшiлердi қызметтен босатудың негiздерi мен тәртiбiн Қазақстан Республикасының Президентi белгiлейдi. Сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаған адамды немесе сыбайлас жемқорлық жасағаны үшін бұрын жұмыстан босатылған адамды жұмысқа қабылдау мемлекеттік саяси қызметшілердің мемлекеттік қызметін тоқтатуға негіз болып табылады.
Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiлердiң мемлекеттiк қызметтi тоқтатуының негiздерi болып мыналар табылады:
1. Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiлердiң мемлекеттiк қызметтi тоқтатуы үшiн:
1) олардың өз тiлегi бойынша жұмыстан босату туралы арыз беруi;тараптардың өзара келісуі бойынша еңбек шартын жасасу жолымен олардың мемлекеттік қызметте болу мерзімін бір жылға ұзарту құқығымен Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген зейнеткерлік жасқа толуы;
2) еңбек шарты мерзiмiнiң бiтуi не Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген негiздер бойынша келiсiм-шарттың бұзылуы;
3) мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiлердiң өз табысы мен мүлкi туралы көрiнеу жалған мәлiмет беруi;
4) осы Заңда белгiленген мiндеттер мен шектеулердi сақтамауы;
5) меншiк құқығымен тиесiлi мүлiктi сенiм бiлдiрiлген басқаруға бермеуi;
6) Қазақстан Республикасының азаматтығын жоғалтуы;
7) сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылығын жасауы;
7-1) соттың айыптау үкiмiнің заңды күшіне енуi;
7-2) сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаған адамды немесе сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасағаны үшін бұрын жұмыстан босатылған адамды жұмысқа қабылдауы;
8) осы Заңда белгiленген жағдайларды қоспағанда, мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымды конкурстан тыс атқаруы;
9) аттестаттаудың терiс нәтижелерi;
10) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де негіздемелер негіз болып табылады.
Мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiлердi босатуды мемлекеттiк органның мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға қабылдауға құқығы бар тиiстi лауазымды адамы Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен жүргiзедi.
Қызметтен заңсыз босатылған жағдайда мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiнiң уәкiлеттi органға шағымдануға, сондай-ақ өзiнiң құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқығы бар.
Мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң ауысуы мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшілердiң жаңадан тағайындалған мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң бастамасы бойынша атқарып отырған лауазымдағы мемлекеттiк қызметтi тоқтатуы үшiн негiз бола алмайды.
Мемлекеттiк қызметшiлердiң жауаптылығы мемлекеттiк қызметшiлердiң өзiне жүктелген мiндеттердi орындамағаны және тиiсiнше орындамағаны, сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасағаны, лауазымдық өкiлеттiгiн асыра пайдаланғаны, мемлекеттiк және еңбек тәртiбiн бұзғаны үшiн, сондай-ақ осы Заңда белгiленген, мемлекеттiк қызметте болуға байланысты шектеулердi сақтамағаны үшiн мемлекеттiк қызметшiге тәртiптiк жазалар:
1) ескерту;
2) сөгiс;
3) қатаң сөгiс;
4) қызметке сәйкес еместiгi туралы ескерту;
5) атқаратын қызметiнен босату қолданылуы мүмкiн.
2. Тәртiптiк жазаны:
1) лауазымдық өкiлеттiгiне сәйкес осындай құқығы бар адамдар қолданады;
2) жасағаны үшiн Қазақстан Республикасының заңында өзгедей жауаптылық көзделген әрекет үшiн қолдануға болмайды;
3) Қазақстан Республикасының нормативтiк құқықтық актiлерiмен белгiленетiн тәртiппен қолданады.
3. Тәртiптiк лайықсыз әрекетке жол берген мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiнi оны тағайындаған басшы белгiленген тәртiппен жауаптылығы туралы мәселе шешiлгенге дейiн лауазымдық мiндеттерiн атқарудан уақытша шеттетуi мүмкiн[12].
Мемлекеттiк қызметшi өз iс-әрекетiнiң заңсыздығы үшiн жауап бередi. Атқару үшiн алынған өкiмнiң заңдылығына күмәнданған жағдайда бұл жөнiнде ол өзiнiң тiкелей басшысына және өкiмдi берген басшыға жазбаша нысанда дереу хабарлауға тиiс. Лауазымы бойынша жоғары тұрған басшы аталған өкiмдi жазбаша растаған жағдайда мемлекеттiк қызметшi, егер оны орындау қылмыстық жазалануға тиiс әрекеттерге әкеп соқпайтын болса, оны орындауға мiндеттi. Мемлекеттiк қызметшiнiң заңсыз өкiмдi орындауының салдары үшiн осы өкiмдi растаған басшы жауап бередi. Мемлекеттiк қызметшiлер қылмыс және өзге де құқық бұзушылықтар жасаған жағдайда Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген негіздер мен тәртiп бойынша тиiсiнше қылмыстық, әкiмшiлiк, материалдық жауапты болады.
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды немесе сыбайлас жемқорлыққа жағдай туғызатын құқық бұзушылықтарды жасағаны үшiн тәртiптік жаза терiс қылық анықталған күннен бастап үш айдан кешiктiрiлмей қолданылады және жазаны терiс қылық жасалған күннен бастап бiр жылдан кешiктiрiп қолдануға болмайды. Қылмыстық iс қозғаудан бас тартқан не қылмыстық iстi қысқартқан жағдайда, бiрақ адамның әрекеттерiнде сыбайлас жемқорлық тәртiптiк терiс қылық белгiлерi болған кезде, тәртiптiк жаза қылмыстық iс қозғаудан бас тарту не оны қысқарту туралы шешiм қабылданған күннен бастап үш айдан кешiктiрiлмей қолданылуы мүмкiн.
Мемлекеттiк қызметшi өзiн тәртiптiк жауапқа тартуға байланысты барлық материалдармен таныстырылуға мiндеттi. Жауапқа тартылушы мемлекеттiк қызметшiлер мемлекеттiк органның немесе лауазымды адамның iс-әрекетi мен шешiмдерiне уәкiлеттi орган белгілеген тәртiппен не сотқа шағым жасай алады.
Мемлекеттік орган таратылған немесе қайта ұйымдастырылған жағдайда мемлекеттік әкімшілік қызметшілер жаңадан құрылған не басқа мемлекеттік органда өздерінің біліктілігіне сай жұмыспен қамтамасыз етіледі.
3 Мемлекеттік қызметтің шетелдік тәжірбиесінің ерекшеліктері
Біз алға қойган мақсаттарға жетуіміз үшін өзімізден көш ілгері алдағы елдердің тәжірибесін зерттеп, ел басқару, экономика, әлеуметтік сала қайсыбір түрінде болсын тәсілдерді енгізуге тиіспіз. Қызметшілер мамандарды және басқару кадрларын даярлауға кажетгі халықаралық стандартқа сай академиялық орталықтар, шет мемлекеттердің ұлттық окыту ұйымдары біріккен басқару мектептерін ашуға, ондағы оқытушылардың сапалык құрамы жоғары талапқа сай қалыптастыруга жуық уақытта қол жеткізу үшін көп қызмет атқарылуы тиіс.
Бұл ретте, мемлекеттік қызмет саласында сыртқы тәжірибелерді саралалау маңызы ерекше екендігі сөзсіз. Дегенмен де, мемлекеттік қызмет барлық ел экономикалық жэне әлеуметтік инфрақұрылымның маңызды бір құрамдас бөлігі болып қалыптасқан, ал атқарушы биліктің әрекетке кабілетгі аппаратын құру өткір проблемасы көптеген елдердің алдында тұрған мәселе.
Басқарудың мемлекетгік әкімшілік жүйесі дамыған елдерде олар мемлекеттік қызмет институттарын ұтымды ұйымдастыруымен, шенеуніктердің кәсіпқойлығы мен құзыреттілігі және көп реттерде олардың қьзметін бақылаудың жақсы жолға қойылғандығымен айқындалатын жоғары тиімділігімен ерекшеленеді.
Сондықтан да, Қазақстан үшін баскару саласында едәуір нәтижелерге жеткізген АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Франция, Жапония силқты мемлекет ердің тәжірибесі ерекше қызьғушылық танытады.
Дамыған елдердің мемлекетгік басқару саласында, кадр әлеуетін бас мемлекеттік басқару теориясында да іс жүзінде басьм бағыт болып табылады. Мемлекетгік қызметті реттейтін заңнамалар экономикада, саясатта және әлеуметтік салада болатын ауытқулардың әсерінен өзгерістерге ұшырап, толықтырылып отырады[7].
АҚШ, Ұлыбритания, Жапония, Францияда заманауи мемлекеттік қызме негізі мәселен бізден бір ғасырдан астам уақыт бұрын каланған. Бұл, бар дамыған елдерде мемлекеттік қызметтің ірге тасының каланып, керегесін көтеру процесінің ұзақ уақыттар бойы жүретіндігін көрсетеді.
Шетелдерде мемлекетгік қызметпен және кадр саясатымен айналысса шенеуніктердің жұмысын қадағалайтын, үміткерлерге іріктеу жүргізетін олар кәсіби деңгейі мен кызмет ету нәтижесін бағалайтын арнайы құрылым айналысады.
Дамыған мемлекеттердің кадр қызметтері өз қызметінде ұйымдағы басқару тәсілі, жұмысшылардың біліктілігі, олардың тәртібі, жаңалық пен өзгеріст әсерін ұдайы талдап, зерттеп, жетілдіріп отырады. Заңдармен айқындалған, сақталатын іріктеу, көтермелеу және шенеуніктерді жазалау процедуралар мемлекеттік басқарудың тиімді кызметін қамтамасыз етуге бағыттал Мемлекеттік қызметшілермен жұмыс істеу жүйесі: лауазымдық міндетт сапалы атқаруы, персоналдың шүғыл шешім қабылдай білуі, кәсіптік дең сияқты көрсеткіштермен бағаланады.
Халықаралық тәжірибені саралау нәтижесі негізінен әлемде eкi белгіленген мемлекеітік қызмет жүйесі қалыптасқандығын көрсетеді.
Мансаптык жүйе -- Германия, Жапония, Австрия елдерінде қалыптасса, келесісі позициялық модель -- Ұлыбритания, АҚШ, Канада елдерінде қалыптасқан.
Мансаптық жүйенің елеулі ерекшеліктері болып - мемлекеттік қызметке конкурстық іріктеу арқылы ең төменгі лауазымға орналасудан бастауы, қызметке өмір бойына тағайындалуы (саяси қызметтен басқасына), ішінара қызметте мансаптық өсу, мамандарды мақсатты оқыту, кәсіпқойлықтың жоғарғы деңгейі, сақтанымпаздық және бюрократтык иерархия элементтерімен қамтылғандығы саналады.
Позициялык жүйеде - қызметке орналасу жене кез келген қызметке көтерілу конкурстық іріктеу аркылы жүргізіледі (саяси қызметтен басқасы), мұнда едәуір ыкшамдылық, қызметке жеке сектордағыдай келісім-шарт арқылы алу, карьерада тұраксыздық элементтері басым.
Екі жүйеде де, олардың белгілі бір ауытқуларына қарамастан олардың тиімділігін қамтамасыз ететін бірқатар шарттарында ұқсастык бар. Бұл, мемлекеттік қызметшілердің саяси және әкімшілік деп бөлінуі, саяси процестердің мемлекеттік аппараттың кадр кұрамыиа әсерінің шектеулілігі, сонымен қатар мемлекеттік билік органына кәсіпқойларды тартуға кепілдік беретін қызметке орналасудағы конкурстық іріктеу.
Шет мемлекеттердің мемлекеттік қызметшілерінің корпусын калыптастыруы мәселесіне үңілсек, АҚШ, Германия, Жапония, Франция елдерінде - жас элита мамандарды мақсатты багытталған тәрбиелеу жолымен қалыптастыратындығын аңғартады[14].
Болашақ шенеуніктерді дайындау, мемлекеттік аппараттың түрлі құрылымдарында олардың қызметіне баға беріле отырып үздіксіз тәжірибе алмасудан өтетіндігімен ерекшеленеді. Мәселен, Германияда үміткер іріктеу емтиханынан өткеннен соң екі жарым жыл тәжірибе алмасудан өтуі керек, содан соң екінші рет емтихан тапсырады. Одан кейін орта деңгейдегі басшылық лауазымда үш жылдық сынақ қызметін атқарады, егерде оның кызметіне оң баға берілсе, онда басшылық лауазымды тұракты негізде атқаруға есепке алынады.
Францияда қызметке іріктеу жүргізу конкурс емтиханын тансыру барысында байкалатын бір ғана критерий: жүктелген міндетті орындай алу қабілетіне сәйкестігі негізінде бағаланады. Конкурс жазбаша және ауызша емтиханнан тұрады, нәтижесінде үміткердің мәдениеті, білімі, өз ойларын логикалық тұрғыдан жеткізе білуі сараланады. Конкурстық комиссия мүлткісіз адал құзыретті мамандардан жасакталады және әкімшіліктің ешқандай әсері болмайды.
Жапонияның мемлекеттік қызметшілерінің кадр әлеуетін пайдалану тәсілі тиімді және өзіндік ерекшелігі бөлек. Жапонияның мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігі: өмір бойы жалдау, кадр ротациясы, жұмыс орнында окыту, еңбек ақы, т.с.с. басты критерийлерді қолдану арқылы мемлекеттік кызметшілердің жоғары кәсіпқойлығына, икемділігіне және олардың жауаптылығына қол жеткізуінде. Мұндағы әрбір критерий бір-бірін толыктыра отырын қызмет атқарудьщ шартгары мен негізі болып табылады. Нәтижесінде еңбек ынталандырылуы артып, жоғары әлеуетті шенеуніктерді даярлауды камтамасыз ететін және олардың творчестволық, интеллектуалдық қабілеттерін арттыратын орта қалыптасады. Қазақстан үшін АҚШ-тың мемлекеттік қызметке мамандарды іріктеу тәжірибесі актуалды және тиімдірек деп ойлаймын. Іріктеу келесі критерийлер бойынша жүргізіледі: басшылар үшін арнайы оқу бағдарламаларынан табысты өту, басқару тәжірибесі және кәсіби машықтарының болуы. Барлық кандидаттар ғылыми-зертгеу орталықтарының, мемлекеттік билік органдарыньң және жеке компаниялардың ең тиімді қызмет атқаратынының жұмысын зерделеу негізінде сонымен қатар персоналдарды баскару саласының мамандарынан және мемлекеттік қызметшілердің өздерінен түсетін үсыныстар негізінде жасалынатын басқарушылық кұзыреттілігі моделіне сәйкес бағаланады. Бұл модель басқарудың барлық деңгейі үшін ортақ және әлеуетті лидерлерді анықтау, оқу бағдарламаларын жасау, басшылардың кәсіби даму жоспарын құру үшін методикалык негіз болып табылады.
Реформалауда озық нәтижеге қол жеткізген елдердегі мемлекеттік кызметшілерге еңбекақы төлеудің жалпы деңгейі, жеке сектордағы бірдей еңбекке сәйкес еңбекақы төлеу қағидасы болып табылады. Бұл қағидаға сүйену шенеуніктерге абыройлы өмір сүру деңгейін қамтамасыз етіп, мемлекеттік аппаратта кәсіби мамандардың тұрақты қызмет атқаруына ықпал етеді.
Мәселен, Жапонияда персонал ісі жөніндегі басқарма жыл сайын мемлекеттік қызметкерлердің еңбекақысы деңгейін өндірістік сектордағы жұмысшылардьң еңбекакысымен салыстырып, зерттеп отырады. Бұл мәліметтер баспасөз беттерінде жарық көріп, мемлекеттік қызметтегі еңбекақымен салыстырыльп отырады[17].
Шетелдердегі мемлекеттік қызметшілерді даярлау және біліктілігін арттыру мәселесіне келсек - көп жағдайда оларды үздіксіз оқыту дәйекті, қатал және тиімді жүйені сипаттайды. Окытудың жалпы бағыты білімді беру ғана емес, әрбір шенеуніктің нақты қызмет дәрежесіне сәйкес ойлау қабілеті, машықтары, құзыреттілігі және тәртібіне байланысты болады. Осыған сәйкес біліктілікті арттыру мерзімінің басым көп уақыты нақты тәжірибемен танысуға, оқытудың белсенді тәсілдеріне жұмсалады.
Бүгінгі күні еліміздің мемлекеттік қызметі интенсивті қарқында дамуда. Әрине, техникалық жэне экономикалық прогрестің өсуіне сәйкес оның ұйымдастырушылық тетіктерінің де дами түсетіндігі заңды құбылыс.
Қазақстанда мемлекеттік кызметтің калыптасуы салыстырмалы түрде алғанда сонғы 10 жылдың бедерінде ғана басталды, дегенмен де ол серпінді дамып, қарқын алып келеді.
Демек, бәсекеге қабілетті ең үздік 50 мемлекеттің қатарына ену үшін Қазақстанда заманауи мемлекеттік қызметшілердің корпусын басқарудың тиімді моделін жасауда әлемдік тәжірибелерді саралаудың маңызы өте зор[17].
Дәріс №11. Студенттердің өзін өзі тексеру тапсырмалары
<<ҚР мемлекеттік қызмет органындағы мемлекеттік қызметкерлердің тиімділігін арттыру жолдары>>
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008
Дәріс №7 Басқарушылық қызмет стилін жетілдіру және оны жүзеге асырудағы жауапкершілік
* Басқару қызметінің стилі: түсінігі, мазмұны, түрлері және жетілдіре беру қажеттілігі
* Мемлекеттік басқару қызметіндегі стиль мен жауапкершіліктің өзара байланысы
1 Басқару қызметінің стилі: түсінігі, мазмұны, түрлері және жетілдіре беру қажеттілігі
Басқару қызметкерлерінің мәдениеті әр түрлі қасиеттері бойынша көрініс тапса да, олардың мәдениетінің толық және нақты бағасын жұмыс істеу стиліне қарап беруге болады. Басқарушылық қызмет стилі дегеніміз - билік органдарының, қызметкерлерінің күнделікті қызметінде қолданатын әдіс -тәсілдер, құралдар жүйесі, бағынышты қызметкерлерге қатысты жүріс - тұрыс үлгісі. Оның қоғамның басқа салаларындағы қызмет стилінен ерекшеліктері мемлекеттік-биліктік өкілеттіктерге сүйеніп, оны қолданумен байланысты болатын, нақтылай және толықтай нормативтік реттеліп отыратын, басқару әсерін қалыптастыруды және іске асыруды мақсат тұтатын басқару қызметкерлерінің әлеуметтік белсенділігімен айқындалады.
Мемлекеттік басқару стилі келесі элементтерден тұрады:
1. Мемлекеттік билік органдарының мақсаттық, функционалдық және ұйымдық сипаттамалары;
2. Басқару органдары қызметтерінің заңды түрде бекітілген және жүзеге асырылатын әдістері, процедуралары, ны-сандары;
3. Қызметкерлердің жалпы мәдени, кәсіби және жеке қабілет деңгейі.
Басқарушылық қызмет стилі саяси режимдерге байланысты және соған сәйкес қалыптасады. Осыған орай ғылыми әдебиеттерде бірнеше басқару стилдері қарастырылған, атап айтқанда, директивті (әкімшілік, автократиялық, авторитарлық), демократиялық (ұжымдық, кооперативтік) және либералдық.
Директивті стильге биліктің шектен тыс орталықтандырылуы, көпшілікпен және бағыныштылармен санаспаушылық тән, мұнда нені қалай істеу керектігін басшы өзі шешеді.
Демократиялық стильде - бағыныштыларға еркіндік беру арқылы, олардың белсенді түрде араласуы нәтижесінде шешімдер әзірленіп, қабылданады. Жұмысты орындауға қажетті алғышарттар жасалып,оның нәтижесі әділ бағаланады.Адамдармен сыйласымды қатынастар орнатылады.
Либералдық стиль - басшының бағыныштылардың іс-әрекеттеріне араласпауымен сипатталады. Ол жауапкершіліктен қашқақтап, тіпті ұжым қызметінің ең күрделі мәселелерін шешуге де қатыспайды.
Аталып өткен стильдерден басқа әркім нені және қалай істегісі келсе өз бетінше орындайтын анархиялық стиль; белгілі бір шараны орындау, атқару кезінде ғана аса белсенділік танытатын, келесі жағдайларға дейін салғыртсу, әрекетсіздік білдірілетін кампаниялық стиль (кампанейский), көбінесе бұйрыққа, кызметтік тәуелділікке негізделіп, дөрекі психологиялық қысым жасалатын еріктілік стиль түрлері белгілі. Сонымен қатар нормативтік, яғни көпшілік мойындаған, қоғам қолдайтын жалпы ортақ стильді, нақтылы басқару қызметінің жағдайларына, түрлеріне және қызметкерлердің қабілетіне байланысты қалыптасатын жеке стилъдерді де атауға болады.
Американдық психолог Курт Левин (1890-1947 жж.) директивті басқарудағы қызметті ең өнімді деп санаған. Демократиялық басқару ең көп тараған және өнімділік пен сапа көрсеткіштеріне қол жеткізуге мүмкіндік туғызады. Басқарудың либералды стилі барлық жағынан нашар болып шықты. Левин мінез-құлыктық бағыттың өкілі болып табылады, себебі оған дейін басқару тиімділігін басқарушының жеке қасиеттерімен емес, бағынышты қызметкерлерге қатысты жүріс-тұрыс үлгісімен анықтайтын тұлғалық және жағдайлық теориялар орын алған болатын. Осыған байланысты стильдер автократиялық және демократиялық болып жіктеледі. Авторлар сәйкесінше оларды <<барлық күш-жігерін жұмысқа жұмылдырған>> және <<барлық күш-жігерін адамдарға бағыттаған>> деп бөледі.
Барлық күш-жігерін жұмысқа жұмылдырған басшы үнемі мәселенің дұрыс қойылуы мен еңбек өнімділігін арттыру жайлы ойлайды. Ал <<барлық күш-жігерін адамдарға бағыттаған>> басшы еңбек өнімділігінің өсуін тек адами қатынастарды жетілдіру жолдары арқылы ғана өз мақсаты етіп қояды.
Бірақ басшы тек жұмысқа ғана өз назарын аударып, қызметкерлеріне мүлдем көңіл бөлмеуге болмайтындығы кейіннен белгілі болды. Ол қандай да бір дәрежеде адами қатынастарды ынталандыруға, қарамағындағылардың кажеттілігін қанағаттандыруға мәжбүрлі. Авторитарлық бағыттың да, адами қатынастар позициясын ұстанушылардың да жақтаушылары бар. Бұл екі бағыт та тәжірибе жүзінде оң қолдаута ие болды және олар жұмыспен қанағаттанушылық, жоғары еңбек өнімділігінің болуымен бағаланады. Алайда, тәжірибе жүзінде бұл көрсеткіштердің өсуін қандай да бір стильмен байланыстыруға болмайды. Жұмыспен қанағаттанушылық пен еңбек өнімділігінің жоғары болуы авторитарлық басқарудың нәтижесінде және керісінше, қарама-қарсы нәтижелер демократиялық басқару стилінде де болуы мүмкін.
Накты өмірде аталмыш басқару стильдерінің ешбірі де таза күйінде көрініс таппайды. Әрбір басшының мінез-құлқынан (жүріс-тұрысынан) аталған үш стильдің барлығына тән жалпы ерекшелікгерді кездестіруге болады. Әр түрлі адамдар мен ұжымдарды басқаруға сәйкес келе беретін әмбебап басқару стилі жоқ. Көбіне олар ұштасып, сабақтасып, қандай да бір стильдің басымдыққа ие болуымен сипатталады. Дегенмен мемлекеттік басқарудың демократиялық стилінің мақсатқа сай, нәтижелі және перспективалы екендігін тарихи тәжірибе көрсетіп отыр. Бұл стиль басқарушылық процестерді тұрактандыруға және сол арқылы ұтымды әрі тиімді қоғамдық дамуды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
2 Мемлекеттік басқару қызметіндегі стиль мен жауапкершіліктің өзара байланысы
Қандай да бір стильді дұрыс тандау басқарушылардың оларга тән қасиеттері мен жеке ерекшеліктері, бағыныштылардың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері сияқты көптеген факторларға байланысты. Ғалымдардың зерттеулерінің нәтижесінде басқарушының әр түрлі бағыныштылармен өзара қарым-қатынас орнату барысында бірнеше басқару стильдерін ұстанатындығы аныкталған. Ал ол басқару ісіндегі бағыныштылардың жауап-кершілігіне байланысты болған.
Жалпы түрде жауапкершілік өзара байланысты жақтардың мүдделері мен бостандықтарын қамтамасыз ететін қатынасты, адам бойындағы қасиетті білдіреді. Ол үш кұрамдас бөліктердің өзара байланысының нәтижесінде қалыптасады: а) борыштық сезім; ә) іс-әрекетті бағалау; б) шектеу қою, жазалау шараларын қолдану.
Жауапкершілік алғышарттардан, объектіден, мазмұн мен өлшемнен тұрады. Алғышарттар қоғамдық қатынастардың, адамдардың жүріс-тұрысының және қызметінің нақты деңгейін және сапасын қамтамасыз етуге деген қоғамның (мемлекеттің), азаматтардың қажеттіліктерінен туындайды. Мұндай қажеттіліктер қоғамның нормативтік жүйесінде көрініс тауып, бекітіледі. Жауапкершіліктің маңызды элементін оның объектісі құрайды, себебі үнемі бір нәрсеге жауап беруге тура келеді, мысалы, материалдық, моральдық, құкықтық, саяси, жеке, ұжымдық жауапкершілік болады. Жауапкершіліктің мазмұны міндетті және мақсатты әлеуметтік байланыстарды қамтамасыз етуге бағытталған іс-әрекеттерде көрініс табады. Осыдан жауапкершілікті барлық аспектісі түрғысынан жүзеге асырмайынша азамат та, қоғам да, мемлекет те қанағаттана алмайтынын білдіретін оның кешенді сипаты туындайды. Жауапкершіліктің өлшемі субъектінің өз іс-әрекетінің әлеуметтік салдарларын немесе нәтижесін түсінумен байланысты. Ол қорғалатын қоғамдық қатынастардың әлеуметтік мәнділігіне, қоғамның адамға артатын сеніміне, тұлғаның даму деңгейіне, өзінің жасаған іс-әрекеттерінің әлеуметтік маңыздылығын сезінумен аныкталады. Басқару ісіндегі жауапкершілікті қамтамасыз ету үшін мәжбүр ету, шара қолдану, жазалау, ынталандыру шаралары қолданылып, басқару қызметкерлерінің жауапкершілігі басқару стилін айқындайды.
Осыған байлансты өткен ғасырдың 60-шы жылдары американдық профессор Дуглас Мак Грегор адамдардың тұрпатын ажырататын <> теориясы мен <<У>> теориясына негізделген, басқаруды ұйымдастырудың екі тұжырымдамасын ұсынған.
<> теориясы бойынша қатардағы адамның жұмыс істеуге ынтасының болмауы және одан жалтару жолдарын іздеуі тән, сондықтан белгіленген мақсаттарға жету үшін адамдардың көпшілігін мәжбүр ету, бақылау, бағыттау қажет; қатардағы адам көбінесе оны бақылап отыруды қалайды, жауапкершіліктен аулақ болуға, өз қауіпсіздігін қамтамасыз етуге ұмтылады, атаққұмарлыққа талпынбайды; адамдар көбінесе қауіпсіздікті қажет етеді. Д. Мак Грегордың пікірінше мұндай адамдарға қатысты басшы авторитарлық стильді және формальды емес әдістерді қолдануды ұйғарады. Ол осыларды ескере отырып, қарамағындағыларға психологиялық әсер етеді, өкілеттіктерді орталықтандырып, бір жерден шешім қабылдайды. Авторитарлық лидер билік арқылы өзінің еркін қарамағындағыларға жүктейді, мойындатады.
<<У>> теориясы бойынша қатардағы адамға атқаратын жұмысынан жалтару міндет емес, себебі ол еңбек белгілі жағ-дайларға байланысты тиісті жаза алу немесе табыс көзі болуы мүмкін; қызметкерлердің қызметіне сыртқы бақылау орнату олардың күш-жігерін жұмылдырудың жалғыз құралы емес, егер адам мақсатының орындалуына мүдделі болса өзін-өзі басқару мен бакылауды жүзеге асыра алады; ынталы қызметкер үшін ең жоғары марапат - оның өзін-өзі көрсетуін жүзеге асыру; қызметкердің өзін-өзі көрсетуін жүзеге асыру барысында ұжымның мақсаттарына қол жеткізіледі; қатардағы адам тиісті жағдайларда жауапкершілікті өз мойнына алуға үйренеді; көптеген адамдар ұйымның мәселелерін шешуге елеулі үлестерін қоса алады. Осындай қызметкерлерге қатысты басшы басқарудың демократиялық стилін және формальды емес әдістерін қолданады. Басшы-демократ өз еркін қол астындағыларға міндеттемейді, орындаушылардың өзін-өзі көрсетуге деген ұмтылыстарын жоғары мақсаттарға жету жолының басты кепілі деп біледі. Ол ұйымның мақсаты мен топ мақсаты арасында байланыс орнатып, кейін атқарылған жұмыстарға баға береді. Бүл басқару стилінің ашық түрі, мүнда сенімділік орын алып, адамдар мәселені өздері шешіп, басшыға тек керек кезде ғана барады.
Мак Грегордың пайымдауынша <> теориясына сәйкес әкімшілік қызметкерлер тек <<сызыктық>> қызметкерлерді бақылау үшін қолданылса, онда олардың өзара байланыстарында түсінбеушілік туындауы мүмкін. Ал <<У>> теориясына байланысты әкімшілік қызметкерлердің рөлі қалған басқару деңгейлеріне тек қана кәсіби көмек көрсетумен шектеледі.
Қазіргі кезде басшыға қабылданған стильдердің тек біреуін ғана ұстану міндет емес, әр уақытта оның әрекеті нақты қалыптасқан жағдайға қарай анықталады. Орын алып отырған жағдайды дұрыс қолдана алса ғана ол жақсы көшбасшы бола алады. Ол үшін қарамағындағылардың қабілетін, олардың қойылған мәселені шешу мүмкіндігін, өз өкілеттігін жақсы білуі қажет.
Міндеттерді атқару барысында қалыптасқан жағдай өзгеруі мүмкін, ал бұл қол астындағыларға ықпал ету тәсілдерін, яғни басқару стилін өзгертуді талап етеді. Жалпы басқару сияқты көшбасшылық та (лидерлік) өнер, сондыктан керек кезінде басқару стилін өзгерте алатын, яғни өндіріс пен сыртқы ортада орын алған жағдайға бейімделе алатын адам тиімді басшы болып табылады. Ал бұл өз кезегінде бейімделген басқару стилі туралы сөз етуге мүмкіндік береді. Ол көп жағдайда басқару стилін жетілдіру қажеттілігін тудырады.
Мемлекеттік басқару стилін жетілдіру көптеген мәселелерді талдап, шешуді көздейді. Бірақ осы мәселелерді жинактай, зерделей келе ең алдымен, қызметтің дұрыс, тиімді ұйымдастырылуына басты мэн берілуі қажет екендігін аңғаруға болады. Себебі басқару жүйесінің дұрыс үйымдастырылуы мемлекеттік басқарудың ұтымдылығы мен тиімділігіне қол жеткізуге мүмкіндік беретіні мәлім. Бұл процесс біріншіден, билік органдарындағы мемлекетгік лауазым мен жұмыс орнын ұйымдастырудан басталады. Лауазымның мемлекеттік орган құрылымындағы орны мен рөлі аныкталып, ол атқаратын жұмыстың мазмұны (қызмет ауқымы, нысаны, әдістері, өкілеттігі, ынталандыру мен санкция және т. б) көрсетіледі, басқа лауазымдармен сыртқы өзара байланысы (қарым-қатынас тәртібі, ақпараттық, техникалық және тағы басқа қызмет көрсету) ұйымдастырылады. Осыған қоса мемлекеттік органдағы әрбір лауазым праксеологиялық (кабинетпен, жұмыс орнына қажет құрал-жабдықпен, жарықпен жабдықтау және т.б.) және эргономикалық (байланыс құралдары, қол астындағылармен байланыс жүйесі, компьютер және т.б.) тұрғыдан жабдықтауды қажет етеді. Қазіргі таңда әрбір адамның өзін толыктай көрсете білуіне, қабілет мүмкіндігін қолдана алуына жағдай жасау арқылы лауазымдық қызметтің тиімділігін арттыруға көңіл бөлінуде. Келесі атқаратын міндет органдардың буындары (звенолары) мен құрылымдарын ұйымдастырумен байланысты. Бұл жерде сөз басқару функцияларын көлденеңнен құрылымдық бөлімшелерге шоғырландыру туралы болып отыр. Мұндай шоғырландырудың өзіндік артықшылықтары бар: басқару ісіне мазмұнды, мәнді сипат береді, ақпараттармен өзара алмасуға мүмкіндік береді, басқарушылар мен орындаушылардың арасында байланысты нығайтады, мемлекеттік басқару стилін жетілдірудің көптеген мәселелерін шешуге ықпалын тигізеді. Бұдан кейін жетекші қызметін атқару барысын ұйымдық қамтамасыз ету міндеті туындайды. Жетекшінің қызметін үйымдастыру басқарылатын органның қызмет ету стилін қалыптастыруда шешуші рөль атқарады және ол басқару қызметінің стратегиясын әзірлеуге, қарастырылатын мәселелердің тәртібін белгілеуге, қоршаған ортамен айланыс орнатуға, жиналыс, пікір алмасулар өткізуге мүмкіндік беретіндей ұйымдастырылуы қажет.
Басқару қызметімен айналысатын жеке адамдардың бойынан ынталандыру мен жауапкершілік іспетті қасиеттердің үнемі табылуы бүл процесте қажетті нәтижелерге қол жеткізудің басты негізін қүрайды. Дегенмен тек жеке адамдардың ізденгіштігіне, өзін-өзі дамытуға ұмтылыс жасауына ғана үміт артпай, басқару тәжірибесін игеру ұйымдасқан түрде жүргізіліп, ол өз кезегінде басқару стилінің ажырағысыз бөлігіне айналганы дұрыс. Осыған байланысты мемлекеттік басқару стилін жетілдірудің төменгідей негізгі бағыттарына тоқталып өткен жөн. Алдымен басқару қызметінің басқару әсеріне багытталуьш қарастырайық. Басқарудың накты сипаты, болмысы тек тиісті үрдістерге оның тигізетін ықпалында көрініс табады. Басқару ықпалы қоғамдық даму үрдістерінде бір қалыпты, тиімді жағдайды қалыптастырып, дамытқан, өзгерткен жағдайда ғана орын алады. Егер басқару ықпалы қабылданған шешімдерге, жүргізілген ұйымдастырушылық шараларға, басшының жұмсаған күш-жігеріне қарамастан объектіге жетіп, жүзеге асырылмаса, онда басқару да болмайды.
Бұл жерде әңгіме мемлекеттік басқару стилін дамыту бағыты ретіндегі басқару ісінің нәтижелілігі жөнінде болып отыр.
Басқару қызметімен айналысатын адамдардың еңбегін бекітілген нормалар арқылы өлшеу мүмкін емес, себебі бұл үрдісте жұмсалатын күш-жігер интеллектуалдық, шығармашылық (творчестволық), коммуникациялық сипатта болады. Бірақ аталмыш қызмет ой мен істің бір жерден шығуын сипаттайтын, нақты тәжірибе жүзінде іске асатын жасампаздық, шығармашылық (творчестволық) қызмет. Сондыктан басқару әсерін қамтамасыз етудің келесідей: <<ой-пікір (идея) - әрекет - әсер -- нәтиже>> жүйесін қалыптастыру орынды. Бұл жүйе тиісті лауазымды тұлғалар қызметінің жасампаздық, тәжірибелік тұстарын үнемі талдап және бағалап отыруға мүмкіндік береді. Басқару қызметінің нәтижелілігі қолданылатын әдістерге, процедураларға, нысандарға, лауазымды тұлғалардың білім-біліктілігіне, қабілетіне, талантына байланысты екені белгілі. Практикалық қызмет талданып, ой елегінен өткізілмесе, оны жетілдіру қиындық тудырады және керісінше, теориялық ой-пікірлер тәжірибе жүзінде туындап және онда жүзеге аспаса, олар тек тілек түрінде ешбір нәтижесіз қалып қояды. Сондықтан басқару қызметінің шығармашылық, ізденгіштік, практикалық тұстарын бірге қарастырған жөн.
Басқару қызметін ұйымдастыруда ұжымдық (коллегиялық) нысан кеңінен қолданылуы тиіс. Басқару ақпаратының күрделілігі және көп түрлі болуы, басқару үрдістерінің өзгермелілігі, шешілуін күтетін мәселелердің кешенділігі, жүйелік өзара байланыстылығы жағдайында басқару қызметінің аталмыш нысаны оның ұтымдылығының негізгі алғашарты болып табылады. Тек мазмұны жағынан әр түрлі білімнің, біліктіліктің, тәжірибенің бірігуі, сан қилы мақсаттарды, мүдделер мен құндылықтарды, себеп-салдарларды жан-жакты ескерудің нәтижесінде ғана тиімді басқару шешімдерін немесе іс-әрекеттерін әзірлеп, жүзеге асыруға болады.
Басқару қызметінің жағдайы мен сапасын талдау және бағалау басқару стилін жетілдірудің келесі бағытын құрайды. Оның басты мақсаты -- басқарылатын үрдістер жөнінде шындыққа жанасатын мәліметтер алу негізінде қабылданатын басқару шешімдері мен жүзеге асырылатын іс-әрекеттердің тиімділігін қамтамасыз ету.
Басқару қызметкерлерінің қоғаммен, әр түрлі ұйымдармен, топтармен, бірлестіктермен байланыстарын күшейтудің де баскару стилін жетілдіруде маңызы зор. Лауазымды тұлғалардың азаматтармен өзара байланыстар, қарым-қатынастар орнатуы арқылы басқару тікелей қабылданып, кездесу барысында алған әсер негізінде басқарудың мән-мағынасы айқындалады.
Басқару қызметкерлерінің саяси, басқару және құқыктық мәдениетін арттыру да басқару қызметінің стиліне өзінің әсерін тигізеді.
Дәріс №7.Өзін-өзі тексеру тесттері
1.Жұмысшылардың қызметі бабы шегіне негізделетін жалға алу принципі, жұмысты бағалау көрсеткіштері, нақты басқарушылық тәртіп және иерархиямен сипатталатын ұйым құрылымы былай аталады:
A. Бюрократия;
B. Дебюрократизация;
C. Бюрократизм;
D. Анархия;
E. Автократия.
2.Қоғамның қажеттілігінен және бастапқа алдына қойылған мақсаттан басқарушылық аппараттың үзілу процессі - бұл:
A. Бюрократия;
B. Дебюрократизациялау;
C. Бюрократизм;
D. Анархия;
E. Бюрократизациялау.
3.Басқару билігі бар шенеуніктерден тұратын, арнайы аппараттар арқылы жүзеге асыратын басқару жүйесі - бұл:
A. Бюрократия;
B. Дебюрократизациялау;
C. Бюрократизм;
D. Анархия;
E. Бюрократизациялау.
4.Қоғамда бюрократияның қызмет сферасын және функциясын шектеу - бұл:
A. Бюрократия;
B. Дебюрократизациялау;
C. Бюрократизм;
D. Анархия;
E. Автократия.
5.Бюрократқа тән қылықтарын көрсетіңіз:
A. Компетентті болмау;
B. Қағазға көмілу;
C. Басқару және билік монополиясына ұмтылу;
D. Жеке бас протекционизмі;
E. Жоғарыдағының барлығы.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008
Дәріс 8 Мемлекеттік билік пен мемлкеттік басқару: қарым-қатынасы мен өзара әрекеттесу механизмі
* Мемлекеттік басқару қызметін жақсартудағы адами дамудың рөлі
* Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері
* Мемлекеттік қызметтің шетелдік тәжірбиесінің ерекшеліктері
1 Мемлекеттік басқару қызметін жақсартудағы адами дамудың рөлі
Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының басында егемендікке қол жеткізген Қазақстанға өз халқына лайықты әлеуметтік-бағдардағы қоғам құрудың өзіне берілген тарихи мүмкіндігін ұтымды пайдалану міндетін дұрыс атқару керек болды. Сол кездің өзінде-ақ елдің өркениетгі деңгейі қоғамдық дамудың перспективалы бағыттарын ұстану қажеттілігін саналы түрде әрі ғылыми негізде аныктауға мүмкіндік берді. Осы бағытта құкықтық мемлекет, азаматтық қоғам мен нарықтық экономиканы құру идеялары, алдыңғы қатарлы елдерде ойдағыдай жүзеге асырылған оңтайлы тәжірибелер бағдарға алынды. Әлеуметтік мемлекет құру стратегиялық мақсат ретінде анықталып, еліміздің Ата заңында көрсетілгендей, <<Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды>>. Соған сәйкес мемлекеттің алдына шешуді талап ететін көптеген міндеттердің қойылуы заңды да.
Мемлекет кез келген қоғамдық-экономикалық жүйеде өзгеріссіз қалатын өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету функциясымен қатар оңтайлы институционалдық-құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыруды және нарыктық механизм кемшіліктерінің орнын толтыруды өз міндеті етіп қояды. Өйткені, А.Смит тұжырымдағандай, аталмыш механизм кемшіліксіз емес және өзінің мүмкіндігінің шектеулілігіне орай халықтың сұранысын үнемі, бүтіндей және тиімді қанағаттандыра бермейді. Сондыктан да оның қызметін мемлекет тарапынан реттеу қажеттілігі туындайтыны сөзсіз. Ең алдымен олардың қатарына адами даму мәселесін жатқызу ләзім.
Елімізде тәуелсіздіктің алғашқы кезеңдерінде мемлекеттіліктің қалыптасуы, тәуелсіздікті нығайту, экономиканы тоқырау жағдайынан шығару және ел ішінде тұрақтылықты сақтау үшін жағдай жасау маңызды басымдылықтар ретінде қарастырылды да, оларды орындау үшін жағдай жасау мақсаты алдыңғы орынға шықты. Осыдан барып адами фактор мәселесі екінші орында қалып, ал көп жағдайда ескерілмеді де. Сондыктан халқымыздың басым бөлігінің өмір сүру сапасының көрсеткіштері күрт төмендеп кетті. Оны қалпына келтіру үшін өте ауқымды шаралар кешенін жүзеге асыру, көптеген қаржы жұмсау, осыларға қажетті экономикалық мүмкіндіктерді пайдалану керек болды. Экономиканы, әлеуметтік сфераны және басқаруды қайта құрудың бастапқы кезеңдерінде жіберілген осы кемшіліктер адам мүддесін кейінге қалдырудың зияны ұшан-теңіз екенін, ал тұракты даму халыкты тиісті тұрмыс деңгейімен қамтамасыз етпейінше мүмкін еместігін түсінуге алып келді. Өйткені, әлемдік тәжірибе дәлелдегендей, қазіргі заманда қоғамның ілгері дамуының негізгі күші адамға, оның хал-жағдайына, көңіл-күйіне, білім мен біліктілігіне, жаңашылдық пен жасампаздық қасиеттеріне тығыз байланысты болып отыр. Осыған орай кейінгі жылдары әлеуметтік салалар мен адами дамуға да көңіл бөліне бастады. Күн тәртібінде тек экономикалық даму, оның тұрактылығын қамтамасыз ету мәселелері ғана емес, осының негізінде әлеуметтік жағдайды, ел тұрмысын айтарлықтай жақсарту міндеті тұрды. Ал, ол мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асыру арқылы қамтамасыз етілетіні белгілі.
Бүл саясат, әдетте, адамдардың әр түрлі қоғамдық, кәсіби, аумақтық және басқа да топтарын қамти отырып, мемлекеттің экономикалық саясатының шеңберінде жүргізілетін қызметінің нақты бағыты ретінде қарастырылады. Yenлттық табысты бөлгенде адами даму мүдделерін бірінші орынға қою әлеуметтік саясаттың негізгі мәселесі болып табылады да, қоғамның әрбір мүшесінің аса маңызды қажеттіліктерін толыктай қанағаттандыруды қамтамасыз ету мақсатындағы мемлекеттік әділеттілік әлеуметтік саясатты іске асырудың басты шартын құрайды. Сонымен қатар оны іске асыру барысында қоғамның әрбір мүшесі (отбасы) өзінің тұрмыстық және мәдени-әлеуметтік жағдайын жақсартуға барлық күш-жігерін жұмсауы керек екендігі ескеріліп, мемлекет соған құқықтық-ұйымдастырушылық негіз қалыптастырып отыруы керек екендігін тәжірибе көрсетіп отыр.
Адами дамудың қалыпты және қоғам талап ететін моделі халық сұранысының қажетті материалдық және рухани игіліктермен қамтамасыз етілуін біртіндеп жақсартуды көздейді. Сондықтан да еңбеккерлердің табысының өсуін қамтамасыз ететін өндіргіш күштердің дамуы, материалдық және рухани игіліктермен қамтамасыз етілуі олардың өмір сүру деңгейінің маңызды көрсеткіштеріне жатады. Әлемдік тәжірибе дәлелдегендей, бірқатар дамыған елдерде табиғи және материалдық-қаржылық ресурстар олардың өркендеуінде маңызды рөлге ие болғанымен, еңбек пен оны ұйымдастыру өндірістің негізгі ресурсы ретінде қарастырылған. Мысалы, Жапонияда еңбек өнімділігі өндірістік қызмет тиімділігінің негізгі және қорытынды көрсеткішіне жатады. Бұл елде еңбекке, оның сапасына, осы фактордың ішкі жағдайына ықпалын тигізетін физикалық және рухани саулық, рухани байлық пен мәдениет, адамньщ жалпы және арнайы білім деңгейі, еңбек етуге психологиялық көзқарасы мен дайындығы, тәжірибесі және өзіндік дағдылары - осылардың барлығы еңбек етудің тиімділігін арттырудың, әр түрлі қызмет көрсетуді ұйымдастырудың алғы-шартын, басты негізін құрайды. Осыдан барып әлеуметтік-экономикалық даму аталған қасиеттердің әрбір адамның бойынан табылуын, сақталуын, одан әрі дамытылуынталап етеді. Сондықтан мемлекет өзінде бар барлық ресурстарын және қоғамдық даму үрдістерінің сипатына ықпал ету мүмкіндіктерін адами дамуды жақсарту жолына пайдаланады.
Адамдардың еңбекқорлық және ізденгіштік қабілетін дамыта алатын органы қалыптастыру мемлекеттің негізгі міндетіне жатады, өйткені тек осы жағдайда ғана игіліктерді өндіру мен адами дамуды жақсарту мүдделері бір арнада тоғыса алады. Экономикалық даму әрбір адамға өзінің қабілетін қоғамдық өмірдің барлық салаларында, атап айтқанда, шаруашылық, әлеуметтік, мәдени, саяси сфераларда барынша тиімді қолдануын қамтамасыз етуі қажет.
әлеуметтік және экологиялық салдарлары келер ұрпақтың даму жағдайына да айтарлықтай ықпалын тигізері сөзсіз. Сондықтан қоғамның қажеттіліктерін келер ұрпаққа зиян келтірмей қанағаттандыруды жүзеге асырған жөн. Адамның тандау еркін кеңейту үрдісі бүгінгі ұрпақтың да, болашақ ұрпақтың да мүддесі тұрғысынан жүргізілуі қажет. Осыған байланысты мемлекет тарапынан атқарылатын қоршаған ортаны қорғау және қалпына келтіру міндеті үлкен мәнге ие болады. Әлеуметтік және экологиялық проблемалар, ағымдағы және болашақтағы тұтыну арасындағы ымырашылдық кез келген елдің ұзақ мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму стратегияларының негізін құрауы қажет деп есептелуі жайдан -- жай емес.
Барлық адам үшін тең мүмкіндіктер тек әлеуметтік саясатты жүргізу барысындағы мемлекеттің күш-жігерін және қоғамдық ұйымдардың қызметін үйлестірудің негізінде қамтамасыз етілуі мүмкін. Ол үшін үкімет толықтай халкының алдында есеп беретін негізі қаланған азаматтық қоғамды одан әрі дамытуы тиіс деген пікірдеміз.
Азаматтық қоғам - саяси жүйеден тәуелсіз әрекет ететін және оған ықпал етуге қабілетті әлеуметтік қарым-қатынастар мен институттардың және жеке индивидтер мен әлеуметтік субъектілердің қоғамдастығы. Өзге де азаматтармен тең занды құқыққа ие болатын, азаматқа айналған адам тұлғасының маңызының артуы азаматтық қоғамды құрудың маңызды алға шарты болып есептеледі. Өзінің қызметіне еркін мақсаттар қоя алатын және оларға жетудің тәсілдерін анықтайтын егеменді тұлға азаматтық қоғамның басты әрекет етуші субъектісі болып табылады. Оған ортақ мақсаттарды, мүдделерді, құндылықтарды жүзеге асыру жолында өзге түлғалармен қатынастар орнату және өзінің жеке басының мүддесін, оған ету жолдарын ортақ игіліктерге қызмет етуге бағыттау тән.
Әлеуметтік субъектілердің осындай түрін қалыптастыру арқылы накты институционалдық алғышарттар қажет, ең алдымен мақсаттарды білдіру үшін азаматтардың өзіндік ұйымдастырылуын мүмкін әрі заңды ете алатын демократиялық кұқықтар мен еркіндіктің болуы керек. Бірақ институционалдық алғышарттардың болуы жеткіліксіз. Одан өзге мәдени және әлеуметтік-психологиялық алғы шарттар қажет. Себебі осы үрдіске мәнді ықпал ететін, Қазақстанда азаматтық қоғамды қалыптастырудың бірнеше ерекшеліктері бар: біріншіден, қоғамдық өмірдің маңызды мәселелеріне бүкіл шешім қабылдауды әрдайым өзіне алған мемлекеттік билікке бағыну әдеті азаматтардың әлеуметтік психологиясында орныққан жәйт; екіншіден, халықтың санасында ұжымдық әрекет, бірігіп тіршілік ету әдеті басым; үшіншіден, халықтың негізгі бөлігінің ешқашанда шынайы меншік иесі болмауы. Осыған байланысты қазіргі кезде мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі тек стратегияны, жаңа заң актілерін және ережелерін әзірлеу ғана емес, сонымен қатар адамдардың оларға бейімделуіне жағдай жасау.
Азаматтардың экономикалық еркіндігі мен өз бетінше жұмыс істеуіне қол жеткізу, білікті, іскер қызметкерлерден мейлінше жоғары деңгейлі табысы бар <<орта тапты>> қалыптастыру азаматтық қоғамды кұру үшін үлкен мәнге ие болуда. Кейінгі жылдары елімізде азаматтық қоғамды қалыптастыруға қолайлы, қажетті жағдайлар жасалуда. Алайда бүл процесс оған мемлекет тарапынан тұракты көңіл аударуды қажет етеді. Мемлекет өз кезегінде азаматтарды құқықтармен қамтамасыз етіп ғана қоймай, сонымен бірге оны қолдану жолдарын түсіндіреді, олардың толықтай жүзеге асуына қолайлы жағдайлар жасайды.
Бүгінгі танда нарықтық қатынастардың қалыптасуында және тұракты адами дамуды қамтамасыз етуде мемлекеттің белсенді рөлінің аса қажеттілігі айқындалып отыр. Себебі кез келген қоғамның даму деңгейі ондағы адамдар мен әлеуметтік топтардың даму тенденциясы арқылы көрініс табатыны белгілі. Мемлекеттік дамудың әлеуметтік басымдылығы адам баласының ғасырлар бойы көкейтесті арманы болғанымен, өткен ғасырдың алпысыншы-жетпісінші жылдарында ғана кейбір алдыңғы қатарлы елдерде қалыптаса бастады. Соңғы жылдары бұл біздің еліміздің де экономикалық дамуының негізгі басымдығы, тұрақты бағытына айналды. Осы кезге дейін экономикалық мәселелердің ығында жүріп, оны түбегейлі шешкеннен кейін әлеуметтік саланы, адамды дамытуға бет бұратын уақыттың келгендігін Елбасы өзінің биылғы жылғы <<Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында>> атты Жолдауында атап өтті. Сондай-ақ аталмыш Жолдауда Елбасы халықтың әлеуметтік-тұрмыстық деңгейін арттыру қажеттілігін және оның жолдарын баяндап берді. Бұл өз кезегінде бүгінгі танда тұрақты адами дамуды қамтамасыз ету мәселесіне мемлекет тарапынан үлкен мән беріліп отырғандығының дәлелі болса керек.
2 Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері
Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздік пен толық мемлекеттік егемендікке қол жеткізген соң азаматтық қоғам мен құқыктық мемлекет құруға бағыт алды.
Өткен жылдар ішінде мемлекеттіліктің негізгі институттарының саяси-құқықтық мазмұны өзгерді. 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына сай парламенттік-президенттік басқару нысаны таза президенттік басқару нысанына айналды. Президенттілік институты мемлекеттік жүйеде негізгі орын алады, ол ел ішіндегі жағдайға, мемлекеттік биліктің барлык, үш тармағының келісіп жұмыс істеуіне, ішкі және сыртқы саясаттың қалыптасуына ықпал етеді.
Заң шығарушы билік институты да өзгерді. Бір палаталы Жоғары Кеңестен екі палаталы Парламентке ауысу жүзеге асырылды. Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін негізгі принциптер мен нормаларды белгілейтін зандар шығаруға хақылы.
Атқарушы билік Үкіметтің тікелей басшылық етуімен қызмет етеді, оларға күнделікті мемлекеттік басқару, заңдардың орындалуын ұйымдастыру, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының негізгі бағыттарын әзірлеу, экономикалық реформаларды жүзеге асыру жүктелген.
Мемлекеттік биліктің жеке тармағы ретінде сот жүйесі де өзгеріске ұшырады. Жалпы және төрелік соттар бүгінде Жоғарғы сот басқаратын бір жүйеге біріктірілді. Үш жыл (1992-1995) қызмет атқарған бұрынғы Конституциялық соттың орнына Конституциялық Кеңес құрылды. Заң қорғау органдарының жүйесі де қайта ұйымдастырылуда. Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігінің атрибуттарын қалыптастыру аяқталуда, республикалық гвардия құрылған, мемлекеттік рәміздер бекітіліп, қолданылуда. Республика өзінің ұлттық валютасын енгізді.
Бүгінгі танда Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды қалыптастыру және құқықтық мемлекет құру процестері жүзеге асырылуда. Құқықтық мемлекет құру дамудың бірнеше кезеңдерін қамтиды және мемлекеттік органдардан, лауазымды тұлғалардан, қоғамнан, халықтан байсалдылық пен күш-жігерді талап етеді. Мемлекеттік және қоғамдық қызметтің дұрыс жолға қойылуын қамтамасыз етуді, қоғамның заңдық және моральдық-адамгершілік негізін дамытуды қажет етеді. Құқықтардың жаңаруын жылдамдатуды, оны қолдану механизмін жетілдіруді ойластыру, азаматтардың оған құрметпен қарауын қалыптастыру, қоғамдағы нақты кұқықтық қатынастар мен басқа да заңдық байланыстарды іске асыру бойынша шараларды белгілеуді көздейді. Қалыптасқан құқықтық нигилизмді, яғни қүқықтың әлеуметтік құндылығын жоққа шығаруды, заңның талаптарын саналы түрде орындамауды жою, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар, азаматтар тарапынан зандарға жеңіл-желпі қарап, немқұрайлық танытуын жою, адамдардың құқықтық санасын позитивті түрде қалыптастыру мемлекеттің негізгі міндеттеріне жатады. Мәселені осындай кешенді түрде шешу құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құрудың принциптерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттің Негізгі заңы болып табылады. Онда қоғам мен мемлекет өмірінің мәселелері занды түрде рәсімделген және бекітілген: азаматтың және адамның міндеттері мен бостандығы, құқығы, сонымен қатар мемлекеттің құрылу қағидалары мен қоғамның экономикалық негізі. Конституция заңдар мен басқа да нормативтік актілердің негізгі қайнар көзі болып табылады, кез келген органдар қабылдаған заң, Президент жарлықтары, Үкімет қаулысы, министрліктер бұйрықтары, жергілікті мемлекеттік органдар шешімі Конституция принципіне, идеяларына, нормаларына толық түрде сай болуы және солардың негізінде қабылдануы тиіс және оған қайшы келмеуге тиіс. Кез келген құқықтық актінің Конституцияға сай келмеуі немесе оған қайшы келуі бұл құқықтық актіні заңдық күшінен айырады, оны жарамсыз етеді.Конституция ережелерін, нормаларын сақтау талаптары тек мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар ғана емес, сонымен бірге азаматтар мен қоғамдық бірлестіктер үшін де міндетті.
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттің тәуелсіздігі және егемендігі бекітілген. Қазақстан мемлекетінің егемендігі келесі белгілер арқылы сипатталады: Қазақстан мемлекетінің өзінің Ресей, Қытай, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркменстанмен шектесетін тарихи қалыптасқан аумағы бар. Мемлекеттің аумағына қол сұғылмайды және бөлінбейді. Мемлекет аумағына баса - көктеп кіру агрессия болып саналады, ал ол халықаралық құкықпен жауапқа тартылады.
Конституцияда Қазақстан мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен тату көршілік қарым-қатынас жасау, бір-бірінің ішкі ісіне араласпау, халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді делінген. Республикаға қарсы агрессия жасалған не оның қауіпсіздігіне сырттан тікелей қатер төнген жағдайда Президент республиканың бүкіл аумағында немесе оның жекелеген жерлерінде әскери жағдай енгізеді, ішінара немесе жалпы мобилизация жариялайды. <<Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы>> заң бойынша біздің мемлекет өз аумағының шекарасын құрлықта да, теңізде де, әуе кеңістігінде де Қарулы күштерімен күзетеді. Шекаралық әскер аумактың тұтастығына төнген кез келген қауіптерге, қаруланған баса-көктеп кіруге қарсы тұрып, халықты қылмыстық қауіптерден қорғауды қамтамасыз етуі тиіс.
Мемлекеттік биліктің жогары органдарының болуы егемендіктің негізгі белгісі болып табылады. Мемлекет басшысын -Президентті халық сайлайды. Президент мемлекеттің ішкі және сырткы саясатының негізгі бағыттарын айқындайды, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік етеді. Президент мемлекеттік биліктің барлық тармактарының келісіп жұмыс істеуін қамтамасыз етуге міндетті.
Қазакстан Республикасының Парламенті екі Палатадан: Сенат пен Мәжілістен тұратын, заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғары өкілді орган болып саналады. Мәжіліс депутаттарын сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Сенат депутаттары жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру жолымен сайланады.
Қазақстан Ресггубликасының Үкіметі республиканың бүкіл аумағында атқарушы билікті жүзеге асырады. Ол орталық органдардан - министрліктерден, мемлекеттік комитеттерден, комиссиялардан, сондай-ақ жергілікті атқарушы органдардан - облыстық, қалалық, аудандық, ауылдық, селолық әкімшіліктерден тұратын атқарушы органдардың жүйесін басқарады. Атқарушы органдардың өкілеттіктері занда, сонымен бірге арнайы ережелерде анықталады.
Сот билігін арнайы құқық қорғау органдары: соттар, ішкі істер органдары, ұлттық қауіпсіздік, прокуратура жүзеге асырады. Олардың құрылымы, өкілеттіктері арнайы заңдарда анықталады.
Республика азаматтығы да егемендіктің белгісі. Азаматтық мәселелері Конституцияда, <<Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы>> занда, заң күші бар Президент жарлыктарында аныкталған. Азаматтық - мемлекеттің адамдармен тұрақты саяси байланысының көрінісі. Осындай байланыстардан мемлекет пен азаматтардың өзара құқыктары мен міндеттері туындайды. Мемлекет, оньщ органдары өзінің азаматтары өз бостандыктары мен құқыктарын қолдана алуына жағдай жасауға міндетті. Азаматтар, кез келген адам Конституция мен зандарды сақтауға, мемлекеттік тілді, Қазақстанда тұратын барлық ұлт азаматтарының тілдерін құреттеуге, олардың салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарын қадірлеуге, ел экономикасының нығаюына ат салысуға міндетті.
Қазақстан Республикасының басқа елдермен өзара қатынасқа түсе алу қабілеттілігі - бұл да егемендіктің маңызды белгісі. Қазақстан БҰҰ-ның, тағы да басқа халықаралық ұйымдардың мүшесі болып табылады. Республика көптеген шетелдік мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынасын бекітті. Ол саяси, экономикалық, мәдени мәселелер бойынша халықаралық келісім шарттарға отырады. Ел Конституциясына сай келісімшарттар жасау өкілеттігі Республика Президентше, Парламентке және Үкіметке жүктелген.
Егеменді мемлекет ретінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері - Туы, Елтаңбасы және Гимні бар. Әрбір азамат мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге міндетті. Олардың сипаттамасы және ресми пайдалану тәртібі конституциялық заң - мен белгіленеді.
Қазақстан Республикасы тарихи қазақ жерінде құрылды. Яғни, қазактар осы аумакта бұрыннан өмір сүріп келе жатқан этнос ретінде табиғи және занды түрде мемлекетке өздерінің тарихи атауын берген. Сонымен бірге қазақ тілінің мемлекеттік болуы да түсінікті. Ал орыс тілі ресми түрде мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті басқару органдарында қолданылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сай жұрттың барлығына тең құқыктар берілген, түрлі ұлт өкілдерінің бейбіт өмір сүруі үшін құқықтық негіз қаланған. Сондықтан Қазақстан Республикасы - осы елде тұратын барша халыктың мемлекеті. Бұл Ереже Конституцияда жазылған мемлекет және оның органдарының қызмет ету қағидаларымен бекітілген. Біріншіден, мемлекет, оның органдары өз қызметтерінде үнемі қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуге ұмтылуы тиіс. Қоғамдық келісім - Қазақстанда тұратын түрлі ұлттық топтар, халықтың түрлі жіктері арасындагы қарама-қайшылықгы, қарсы тұруларды болдырмау. Мұндай келісімді қамтамасыз ету қоғам тұрактылығының, әркімнің тыныш білім алуға, еңбек етуге және өмір сүруге сенімді болуының кепілі. Екіншіден, мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын қоғамның экономикалық дамуын қамтамасыз ететіндей жүргізуі тиіс. Мұндай даму қандай да бір топтың ғана емес, Қазақстанда тұратын бүкіл халыктың материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруға багытталуы тиіс.
Үшіншіден, мемлекеттік органдар мемлекеттік өмірдің маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен шешуі тиіс. Бұл жеке жағдайларда, мысалы, Конституция өзгерсе халық оны референдумда шеше алады дегенді білдіреді. Референдумды өткізу тәртібі арнайы заңмен қарастырылған.
Қазақстан Республикасының алдына қойған мақсаты - демократиялық мемлекет құру. Барлық азаматтардың ұлтына қарамастан тең құқыкты негізде бірігуі оны құрудың басты шарты болып табылады. Конституцияда қолданылған <<халық>> деген түсінік осы интернационалдық идеядан туындаған. Саяси-құқықтық мағынада халық деп - ел ішіндегі барлық саяси шараларга қатысуға құқығы бар кәмелетке толған азаматтарды айтады. Мысалы, Конституция мен Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Президент жарлығына сай азаматтар, саяси партиялар, басқа да қоғамдық бірлестіктер Республика Парламентінің Мәжіліс депутатына өздерінін кандидаттарын еркін түрде ұсына алады. Оларға қарсы немесе қолдайтын үгіт-насихаттарын жүргізе алады. Барлық саяси паргиялар тең құқықты, олардың ешқайсысына жеңілдік болмаса артықшылық көрсетілмейді. Азаматтар өз еріктері бойынша осы не басқа саяси партияға, депутаттыққа ұсынылған кандидаттарга қолдау көрсетуі немесе көрсетпеуі мүмкін. Бұл бүкіл халыктың ойын білдіруге мүмкіндік береді. Азаматтар еш мәжбүрлеусіз Мәжіліс депутаттарын сайлау кезінде өз дауыстарын кімге беретіндіктерін ерікті түрде өздері шешеді.
Азаматтардың қоғамдық бірлестіктерінің ісіне мемлекеттік органдардың заңсыз араласуына жол берілмеуі демократияның көрініс алуы болып табылады. Қоғамдық бірлестіктер азаматтардың мәдени, діни, тіл және басқа қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін құрылады. Әрине, қоғамдық бірлестіктер Конституцияны, заңдарды сақтауға міндетті. Олар әлеуметтік, ұлттық, діни араздықты тудырмауы керек. Олардың жұмысы мемлекет қауіпсіздігіне нұсқан келтіруте, конституцияльіқ құрылысын күштеп өзгертуге, Қазақстанның аумактық тұтастығын бұзуга бағытталмауы тиіс.
Қазақстан Республикасы зайырлы мемлекет болып табылады. Елде азаматтар өздерінің діни сенімдерін қанағаттандыратын түрлі діни қоғамдар қызмет етеді. Азаматтар қандай да бір дінді мойындауға немесе мойындамауға ерікті. Дін 'мемлекеттен бөлек, бұл біріншіден, мемлекеттің қандай да болмасын діни идеологияны мойындамайтындығын, екіншіден, мемлекеттік оку орындарында (мектеп, институт) діни ілімдерді насихаттауға тыйым салынатындығын, үшіншіден, Республикада саяси діни негізде партиялардың құрылуына және қызмет етуіне жол берілмейтіндігін білдіреді.
Қазақстан халқының алдына қойған мақсаты - құқықтық мемлекет құру. Құқықтық мемлекетте заңдар бүкіл халықтың накты еркін білдіреді. Барлық адамдар, жоғары лауазымды тұлғадан бастап қатардағы азаматқа дейін заңдардың бүкіл халық мүддесі үшін қабылданып қызмет ететінін, зандар кез келген адамның құқығы мен бостандығын қорғайтындығын, заңдардың адамдардың оқуы, семья құруы, жұмыс істеуі, таңдаған іспен айналысуы, қалыпты өмір сүруі үшін табыс табуы, өзін еркін сезінуі, қоғамдық өмірге қатысуы үшін керек қоғамдық тәртіпті бекітетіндігін түсінуі қажет. Сондықтан азаматтар, лауазымды тұлғалар заң талаптарын қатаң түрде ұстануға міндетті. Азаматтар бұзылған құқыктарын өздері қорғай білуге үйренуі қажет. Ол үшін соттар объективті болуы және азаматтар өздерінің құқықтарын кім бұзса да: қатардағы азамат болсын немесе кез келген деңгейдегі лауазымды тұлға болсын құқыктарын қорғау үшін сотқа шағымдануы қажет.
Қазақстан Республикасында Конституцияда белгіленгендей әлеуметтік мемлекет құрылуда. Бұл Конституция мен заңдарға сай халықтың ешқандай таптарға бөлінбейтінін білдіреді. Мемлекет халықтың барлық тобын өз қамқорлығына алады: шаруаларды, жұмысшыларды, кәсіпкерлерді, зейнеткерлерді, оқытушыларды және т.б. Қоғамның ең әлсіз қорғалған мүшелеріне - балалар мен аналарға, мүгедектер және қарт адамдарға мемлекет тарапынан ерекше қолдау көрсетіледі. Мемлекеттің әлеуметтік сипаты жастар, зейнеткерлер туралы ерекше заңдарды қабылдауда, сонымен қатар, Президент, Үкімет, арнайы органдар қызметінде де көрініс табады.
Еліміздің Ата заңында көрсетілгендей <<Қазақстан Респуб - ликасы Президенттік басқару нысанындагы біртұтас мемлекет>>. Мемлекеттің біртұтастығы оның әкімшілік-аумактық бірліктерден тұратындығын және автономияға бөлінбейтіндігін білдіреді.
Қазақстан Республикасьшың Президенті -- мемлекет басшысы және оның ең жоғары лауазымды тұлғасы. Конституция бойынша Президент Қазақстан халқының бірлігін кепілдендіретін лауазымды тұлға болып табылады, яғни ол халықтың түрлі ұлттық топтарымен әр түрлі жіктері арасында қайшылыктың туындамауын қамтамасыз етеді. Ол мемлекеттік биліктің барлық тармактарының келісіп жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Президент азаматтар мен адамның құқықтары мен бостандыктарының кепілі ретінде қызметін атқарады. Парламент ұсынған заңдарға қол қояды немесе ол заңдар Конституцияга қарама-қайшы келсе, қайта қарастыруға қайтарады. Президент Конституцияда қарастырылған жағдайлар бойынша заң күші бар жарлықтарды қабылдайды. Егер Парламент өз міндеттерін орындай алмаса, онда Президент оны тарата алады. Президент Үкімет қүрамын бекітеді, сонымен бірге оны отставкаға жібере алады. Барлық айтылғандар басқарудың Президенттік жүйесін сипаттайды.
Сонымен қатар Ата заңымызда биліктің заң шығарушы, атқарушы, сот билігіне бөліну принциптері бекітілген. Заң шығарушы билікті Парламент, ел аумағында атқарушы билікті -Үкімет, сот билігін -- Жоғары сот, облыстық, аудандық соттар жүзеге асырады. Аталған органдар біртұтас мемлекеттік биліктің тармактар болып табылады. Мемлекеттік биліктің әр тармағы өз функциясын өзі атқарады және олар бір-бірінің қызметтеріне араласпауы тиіс. Егер ондай жағдай орын алып жатса, онда тежемелік әрі тепе-тендік механизмдерін пайдалану қарастырылған. Парламент Үкіметті отставкаға жіберу туралы, Президентті қызметінен кетіру туралы мәселелер қарайды, ал Президент Парламентті тарата алады.
Мемлекеттің атқарушы органдарына Үкімет, министрліктер, мемлекеттік комитеттер, агенттіктер, жергілікті әкімшілік (об-лыстық, қалалық, аудандық, ауылдық (селолық) және құқық қорғау органдары кіреді. Мемлекеттік органдардың әр буыны туралы ерекше заңдар бар. Мысалы, прокуратура туралы Конституциямызда оның мемлекет атынан еліміздің аумағында зандардың, Президент жарлықтарының және өзге де нормативтік-құқықтық актілердің дәлме-дәл және біркелкі қолданылуын, жедел іздестіру қызметінің, анықтау мен тергеудің және тағы басқа әрекеттердің зандылығын жіті қадағалауды жүзеге асыратындығы айтылған. Құқыктық тәртіпті қорғауда ішкі істер органдары да үлкен рөль аткарады. Олардың міндеттері занда анықталған. Адам құқығын, қоғамды, мемлекетті ішкі және сыртқы қауіптерден қорғауда ұлттық қауіпсіздік органдарының алатын орны ерекше.
Дәріс №8.Студенттердің өзін-өзі тексеру тапсырмасы
Тапсырма: <<Мемлекет типтері және әртүрлі басқару формасындағы елдерге мысал>>
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008
Тақырып 9. Жергілікті өзін өзі басқарудың құрылымы, қызметі және әдістері
ҚР Конституциясына сәйкес әрбір муниципалдық құрылым жарғы қабылдау керек. Онда төмендегідей жағдайлар қарастырылады:
Аталуы, құрамы, муниципалдық құрылым аумағының шекаралары, шартты белгілерінің болуы /герб, эмблема т.б./;
Муниципалдық құрылым қарауына жататын жергіліктік маңызы бар мәселелер;
Жергілікті маңызы бар мәселелерді тікелей халықтың қатысуымен шешудің түрлері, тәртібі мен кепілдіктері;
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының құрылымы, оларды дайындау тәртібі, өзін өзі басқару органдары мен лауазымды қызмет иелерінің өкілеттілігі, олардың өкілеттілік мерзімі;
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының нормативтік құқық актілерінің түрлері, қабылдануы мен күшіне ену тәртібі;
Жергілікті өзін өзі басқару органдарындағы қызметшілер мен осы органдардың негізі мен жауапкершілік түрлері;
Муниципалдық қызметті ұйымдастырудың жағдайлары мен тәртібі;
Жергілікті басқаруды жүргізудің экономикалық және қаржылық негізі, муниципалды меншікті иелену және пайдаланудың жалпы тәртібі;
Жергілікті өзін өзі басқаруды ұйымдастырудың сұрақтары.Муниципалдық құрылымның жарғысын қалалық және ауылдық жерлер өмірінің негізгі заңы, тіпті жергілікті конституция ретінде бағалауға болады. Ж.Б органдарының өкілеттілігінің принциптері :
Ж.Б.органдарының негізгі ережелері Конституция не Заң арқылы бекітіледі.
Ж.Б.органдары кез келген сұрақтар бойынша толық еркін қимылдауына болады.
Мемлекеттік өкілеттіктерді жузеге асыру, яғни орындау, әдетте, азаматтарға жақын тұрған билік органдарына жүктеледі.
Ж.Б. органдарына өкілеттілік әдетте толық болуы қажет.
Орталық және аймақтық органдар өз өкілеттіліктерінің бір бөлігін Ж:Б: органдарына берген жағдайда оны олар жергілікті жағдайға іске асыруға бейімдеуі қажет.
Жергілікті өзін өзі басқару қызметінің ерешеліктеріне жататындар:
* муниципалдық меншікті басқару;
* жергілікті бюджетті құру, басқару және орындау;
* жергілікті салықтар мен алымдарды белгілеу;
* қоғамдық тәртіпті сақтауты қамтамасыз ету .
Жергілікті өзін өзі басқару қызметі халықтың жергілікті маңызы бар мәселерді шешу, муниципалдық меншікті пайдалану, иелену жөніндегі жұмыстарын қамтамасыз етуге бағытталған.
Өзін- өзі басқару теориясының ( Н.М.Коркунов, П.П.Гронских, Н.И. Лазаревских, М.Д.Загряцков ж.б.) негізгі сипаттамалары мыналар болды:
* жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің мемлекеттік емес және шаруашылық сипатта болуы;
* шұғылданатын мәселелердің нақты тізбесінің болмауы;
* қоғамдық мүдделерінің мемлекеттік істерге қарсы қойылуы.
Мемлекеттік ашық басқару басталғаннан- ақ ресми құқықтық көздер мен бастауы неғұрлым жақтаушылары Гнейст пен Штейн болған өзін- өзі басқарудың мемлекеттік теориясын жасаудың қажеттілігін тудырғаны әлбетте өзінен өзі түсінікті .Бұл орайда Ресейде жасалған Жер реформасы (1864ж) көп назар аудартады, мұнда земства-сословиялық, квоталық мекеме болып табылады да, олардың атқарушы қызметтері жергілікті маңызы бар міндеттерді ғана емес сонымен қатар мемлекеттік те істермен шұғылданды (салық жинау, оны қазынаға жеткізу, земстволық соттар және полиция құру, земстволық мекемелердің шенеуніктерін тағайындау т.с.с.).
Алайда сол кезде, 19- ғасырдың ортасынан бастап мемлекет заңдылық жәйіттердің ауқымында орталық және жергілікті үкіметтердің арасында лайықты өзара қатынас болуы керектігін қажет деп санады.Жергілікті үкімет мынандай болғанда тиімді деп саналды, егер ол:
1) дербестігі бар және заңдылық аясында жұмыс істесе;
2) өз ауқымындағы жұртшылықтың мәселелерін ұтымды шеше алатын болса;
3) жергілікті ағымдағы мәселелерді мемлекеттің мүддесін есептей отырып шешетін болса.
Бұрынғы КСРО - территориясында 1990- 1991 жылдары басталған жергілікті жерлердегі үкіметтерді реформалау процестері елде жергілікті (муниципалдық) басқаруды қалыптастырудың негізгі болып табылған КСРО-да жергілікті өзін өзі басқарудың және жергілікті шаруашылықтың жалпы бастаулары туралы, заңды қабылдауға түрткі болды.
Қазақстан Республикасында 1991 жылдың 15- ақпанында қабылданған <<Жергілікті өзін өзі басқару және Қазақстан Республикасының жергілікті кеңестерінің халық депутаттары>> туралы Заңы аз уақыт қана жұмыс істеді, өйткені жергілікті жерлерді кеңестендірудің ескі әдістерін қайталады және мемлекеттік пен қоғамдық мүдделердің ара -жігін ашып бере алмады. Шын мәнісінде аймақтық қоғамдық өзін өзі басқарудың жергілікті органдары мен атқарушы органдары жергілікті өзін өзі басқаруға жататын.
Мемлекеттік құрылыстың осы кездегі тәжирибесі жергілікті өзін өзі басқарудың ағылшын - американдық және еуропалық үлгілеріне салды. Ағылшын- американдық үлгіге үкіметті децентрализациялау және деконцентрациялау, яғни барлық деңгейдегі үкіметтерді жергілікті басқарумен жүргізу мемлекеттік деңгейдегіден (штаттар, провинциялар) төмен. Бұл модельдің мәнісі мынада- қалыптасқан тарихи және заңдылықтардың дәстүрлеріне орай мемлекет өзінің әрекет жасар аясын айқын біле тұрып аймақтық және жергілікті маңызы бар барлық мәселелерді жергілікті өзін өзі басқару органдарына (муниципалитеттерге) шешуін жөн көрген. Алайда аймақтың ерекшеліктерін ескеру мүмкіндігі сақтайды, алайда АҚШ-та тіпті бір штаттың өзінде муниципалитеттерді ұйымдастырудың унификациясы, мүмкіндігі жоқ.
Көптеген шетелдердің басым көпшілігінде (АҚШ, Канада, Жапония ж.б.) жергілікті басқару органдарының жүйесі өзін өзі басқаруға әсер ететін факторларды ескере отырып, әкімшілік аумақтық бірліктер жұйесі негізінде құрылады. Міне осы жәйіттер Н.М.Коркуновтың, Н.И.Лазаревскийдің қоғамдықты мемлекетке қатысты ашық құқық берілген ерекше құқықтық тұлға ретінде қарауларына негіз болған.
Мысалы, АҚШ-та муниципалдық өзін өзі басқару моделін таңдауда муниципалдық қоғамдастықтың дербестігі бар. Мұндай модельдер 50-ге жуық.Солай бола турса да осылардан муниципалдық өзін өзі басқарудың алты түрі таңдап алынған, олар: графстволар, қалалар, бороулар, виллидждар, таун және тауншиптер (вилидждар 17 штатта, таун-30 штатта, тауншиптер Солтүстік Батыста). Әдетте муниципалитеттердің басқару жүйесін ұйымдастыру үш сызбада сақталған:
* <<комиссиондық>>, алғаш рет 1901 ж. қолданылды (Техас штатында). Бұл схема бойынша жұртшылық муниципалдық кеңесті 3-5 жылға сайлайды, алайда кеңестің әр мүшесі бір мезгілде муниципалитеттің атқарушы департаменттерінің біреуінің басшысы болып табылады;
* муниципалдық кеңес менеджер (кеңес менеджер) тағайындайды, ол келісім-шарт негізінде жұмыс істейді және атқарушы аппаратты басқарады.
Менеджер кандидатурасын табуды жеңілдету мақсатымен менеджерлердің Ұлттық ассоциациясы кандидаттар туралы банк деректерін ғана емес, сонымен бірге вакансиялар туралы да мағлұматтар жинайды. Сайланатын муниципалдық кеңес өз құрамының ішінен мэр (кеңес мэр) сайлайды.Басқарудың бұл схемасының екі нұсқасы болады:
А) мэр (жай мэр) 3-5 жылға сайланады, ол кеңеске есеп беріп отырады және салтанаттылық, өкілеттілік функциялар атқарады және веттолық құқықпен пайдаланылады;
Б) бұл күшті мэр (тағайындалатын) атқарушы аппаратты дербес басқарады және муниципалдық округ аумағында өз шешімін жүргізе алады.
Жергілікті өзін өзі басқарудың еуропалық моделіне дуалистикалық принцип тән, оның мәні жергілікті мемлекеттік басқаруды орталықтандыру дәрежесінің жоғары және өзін өзі басқарудың мықтылығы бір бірімен қабысып жатқандығымен айқындалады. Англияда және Францияда да жергілікті өзін өзі басқару жүйесі коммуналар болып табылады, олардың саны 36 мыңнан астам. Әр коммунаның өз кеңесі бар, олар өз кезегінде мэр-ді сайлайды.
Алайда мұндай модель орталық үкіметті децентрализациялау, деконцентрациялау кезінде қалыптасқан. Біріншіден, децентрализациялау қоғамдық өмір саласына үкімет тарапынан үнемі ықпал ету мақсатындағы реакциядан туған. Екіншіден, жалпыұлттық шешім қабылдауға қауіп келтіруі де мүмкін, өйткені жергілікті жұртшылықтың мүдделері есепке алынбаған. Үшіншіден, азаматтардың өздерін өздері танытуларына қажеттілік пісіп, сақталуда.
Германияда өзін өзі басқару қалыптасқан дәстүрлер және құқықтық доктриналарға сәйкес ашық құқық берілген заңды тұлғалармен жүзеге асырылады. Яғни мемлекет аудандарда, қалаларда жергілікті өзін өзі басқаруды өз функцияларының аудандардағы және қоғамдастықты жалғасы тұрғысынан көреді. Осыған орай Германияда қоғамдастықты ұймдастырудың негізгі төрт түрі бар болып отыр:
А) магистраттық;
Б) бургомистерлік;
В) солтүстік германдық;
Г) оңтүстік германдық
Қоғамдастық өзінің жауапкершілігіндегі мәселелерді жергілікті деңгейде шешеді және ашық басқаруды бірыңғай және дербес шешуші болып табылады. Сонымен қатар, мемлекеттік мекемелер тарапынан құқықтық бақылау жасау құқығын сақтайды. Ол өз өкілеттілігін муниципалдық органдардың заңды түрде орындауларын жүзеге асырады.Сондай-ақ өзін өзі басқару органдарының функцияларын орындауларына кәсіптік бақылау жасауды жүзеге асырады.
Қоғамдастықтың шешімі құқықтық бақылау жасаушы (ішкі істер министрлігінің органдары) тапсырылатындығы және осы бақылаушы органдар оның заңдылығын бір ай ішінде қарсы келмей бекіткенде орындалатындығын айтсақ та жеткілікті.
Көптеген мемлекеттердің (АҚШ, ФРГ ж.б.) конституциялары осы және басқа да жайттардың тек жалпы жағдайларын ғана қамтитындығын ескере келе Еуропадағы интеграциялық процестер, социалистік ынтымақтастықтағы елдердің (Польша,Венгрия ж.б.) демократиялық институттарының қалыптасуы 1985 жылы жергілікті өзін өзі басқарудың Еуропалық хартиясын қабылдау қажеттігін тудырды.Хартияға қол қойған, Еуропадағы жергілікті, аймақтық органдардың мүдделерін тұрақты түрде қорғайтын Еуропа кеңесінде қабылданған жергілікті өзін өзі басқарудың Еуропалық Хартиясы муниципалдық құқықтың аса маңызды көзі болып табылады.
Аталған құжатта жергілікті өзін өзі басқару заң аясында жұмыс істей отырып жергілікті өзін өзі басқару органдарының мемлекеттік істердің елеулі бөлегін шеше алатындығы, жергілікті жұртшылықтың мүддесін өз жауапкершіліктеріне ала алатындығы тұжырымдалған. Алайда кейбір мамандар жергілікті өзін өзі басқарудың еуропалық Хартиясын француз тілінен сәтсіз аударылған түрін қабылдағанымыз жайлы айтып жүр және заң аясында жауапкершілік алып жұртшылықтың мүддесіне қарай әңгімеде жергілікті қоғамдастықтардың құқылары және мүмкіндіктеріне орай болуы тиіс.Проблема біз ойлағандай аударманың дәл болуымен ғана шектелмейді. Жергілікті үкіметтің болмысын анықтау бұдан гөрі маңыздырақ. Үкімет қашанда болсын өзіне қоғамдық сипатты негіз етіп алады. Жүйелілік тұрғысынан келу үкіметтің қоғамдық құрылысының құпияларын және функцияларың ашуға бағытталатындығы кездейсоқ емес. Проблеманың мәні мынада, егер мемлекеттік мүдде институтционалдық сипатта көрінсе онда бұл жергілікті өзін өзі басқару үшін өту қиын тар жол тайғақ кешу болады.Мұны Ресей Федерациясының тәжірибиесінен де көрдік.Бұл елдің бірқатар аймақтарында жергілікті өзін өзі басқарудың конституциялық талаптарын орындау қиынға соғып РФ-ның 1996 жылдың 26 қарашасында <<РФ-сы азаматтарының жергілікті өзін өзі басқару органдарына сайлауға және сайлануға конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету жөнінде>> федералдық заң қабылдауларына және РФ-сы азаматтарының жергілікті өзін өзі басқару органдарына сайлануға құқықтары барлығына қамтамасыз ете алмайтын субъектілерде <<Жергілікті жерлерде өзін өзі басқару органдарына депутаттың лауазымды тұлғаларды сайлаудың>> уақытша ережелерін қабылдауға мәжбүр етті.
Бұл проблема өз мәнісінде өзін өзі ұлғайту және үкіметті орталықтандыру тенденцияның баламасы сияқты болды. Саясаттанушылардың есептеулерінше үкіметтің негізі азаматтық қоғам мен мемлекеттің қарама қайшылығынан немесе функцияларының үйлеспеушілігінен көрінген. Бұл орайда 1975 жылы Каракаста (Венесуэла ) өткен басқару жөніндегі 16-әлемдік конгрестің жұмысы атап айтарлықтай болды. Жаңа нақты жағдайлар басқару әдістерін қайта құруды, басқарушылардың (менеджерлердің) жауапкершіліктерін көтеруді және үкіметтің ресурстарын неғурлым тиімді пайдалануды қажет етеді.Үкімет субъектілерге әрекет жасап оларға талап қоя алатындығы назарда болуы тиіс.Бұл жерде әңгіме жергілікті өзін өзі басқаруға қатысатын тұлғаларға ма, болмаса азаматтарға ма қандай қатысты барлығына байланысты еместігін атап көрсеткен жөн.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
* Муниципалды құқықтық нормаларға тән ерекшеліктерін анықтаңыз.
* Муниципалды құқықтық нормаларды жіктеуінің негіздерін ашыңдар және олардың түрлерін атаңыз.
* Материалды және процессуалды нормалардың мәні қандай?
* Тыйым салынған және өілетті нормалардың мәні қандай?
* Құқықтық қатынастар деп нені түсінуге болады және муниципалды құқықтық қатынастардың ерекшелігі неде?
* Муниципалдық құққықтық қатынастардың мазмұнын ашыңдар және олардың әкімшілік құқықтық қатынастардан айырмашылығы неде?
* Орталық және жергілікті үкіметтер арасындағы ара қатысы неде білінеді?
* Жергілікті өзін өзі басқаруды ұйымдастырудың ағылшын-американдық үлгісінің мәні неде?
* Жергілікті өзін өзі басқаруды ұйымдастырудың еуропалық үлгісінің мәні неде?
Ұсынылатын әдебиет
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы. 2007
Тақырып 10. Үкіметтің атқарушы органдарының жергілікті өкілеттіліктерінің өзара қарым қатынасы
Әлемдік практика көрсеткендей, жергілікті өзін өзі басқару органдарының ең басты өкілеттілігі бюджетті толтыру мен оны басқару. Мемлекеттің бюджеттік - салық саясаты Европалық хартияда көрсетілген жергілікті өзін өзі басқарудың жалпы қағидаларына сүйенеді /9-бап/:
* ұлттық экономикалық саясат аясында жергілікті өзін өзі басқару органдары жергілікті мөлшерде қаржылық қаражаттары болуына және өздерінің қызметтерін атқару барысында қаражаттарды еркін игеруіне құқығы бар;
* жергілікті өзін өзі басқару органдарының Конституциямен берілген және заң жүзінде пайдалануға болатын қаржы қаражаттары болады;
* жергілікті өзін өзі басқару органдары жергілікті салық пен адамдардан түскен қаражаттардың бір бөлігін өздеріне қалдырады;
* жергілікті өзін өзі басқару органдарынын қаражатына негізделген қаржылық жүйелердің жұмысы мейлінші әртүрлі және оралымды болуы керек, өйткені жергілікті органдардың іс-қимылы барысында болатын болжанбаған шығындарға ілесу үшін;
* жергілікті орындары қаражат көздерінің дұрыс бөлінбеген нәтижелерін түзету үшін, әрі қаржылық тене-теңдік процедураларын енгізу әлсіздерді қорғауға септігін тигізеді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары жергілікті бюджетті бекітеді және оны пайдалану барысына бақылау жасайды.
Салық салу мен жинаудың жалпы қағидалары ҚР Конституциясына сәйкес бекітіледі. ҚР салық кодексі енгізілген, онда жергілікті бюджетке түсетін кірістердің ең төменгі мөлшері көрсетілген /пайдаға салынатын салық, қосымша құнға салынатын салық және т.б./.
Муниципалдық меншіктің құрамына кіретін кәсіпорындардың алған пайдасына салынатын салық мөлшерін жергілікті өзін өзі басқару органдары дербес анықтайды. Мынадай салықтар: жарнамадан, автокөліктерді алып сатудан түскен т.б. жергіліктіге жатады.
Жергілікті өзін өзі басқарудың өкілеттілігі табиғатты қорғау заңдылығын бұзу мен айыпалу және тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғаудан түскен қаржыны бюджеттен тыс мақсатты қорларды құруға құқы бар.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары муниципалдық займ мен лотереялар шығаруға құқығы бар.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары банктерден қысқа мерзімге несие алуға және несие беруге құқығы бар.
Жергілікті бюджетке меншікті жекелендіруден түскен табыс, кейбір қызмет түрлерімен айналысуға рұқсат-лиценция беруден алынған ақша, табиғи ресурстарды пайдаланудан аударылған кірістер толықтай түседі.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының муниципалдық меншікті басқарудағы өкілеттілігі
Қазақстан Республикасының Конституциясы жергілікті өзін өзі басқару органдарына меншік иемдену құқығын толықтай берген: иеленуге, пайдалануға және бұл меншікті басқаруға кепілдік береді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары муниципалдық меншікке қатысты төмендегідей өкілеттіктері бар:
Муниципалдық меншіктің құрамына кіретін мүліккке байланысты меншік құқығына иелік жасайды /жергілікті бюджет қаржысы, бюджеттен тыс қорлар, жергілікті өзін өзі басқару органдарының мүлкі, жер және басқа табиғи ресурстар, кәсіпорындар және ұйымдар, тұрғын үй қоры, ешкім тұрмайтын ғимараттар, білім, денсаулық, мәдениет, спорт және т.б. мекемелер/.
* Муниципалдық меншік объектілерін жекелей және заңды тұлғаларға уақытша және тұрақты пайдалануға береді, жалға өткізеді, осыған байланысты келісімдер жасаумен айналысады.
Келісімдерде жекешелендірілген не пайдалануға берілетін объектілердің беру жағдайын, шарттарын анықтайды: жергілікті өзін өзі басқару органдарының өкілетті қызметшілері муниципалдық меншікті жекешелендірудің тәртібі мен жағдайларын анықтай алады;
* сыртқы экономикалық қызметпен айналысады.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының табиғи ресурстарды пайдалану және қоршаған ортаны қорғау саласындағы өкілеттілігі
Жергілікті өзін өзі басқару органдары жерді пайдалану жағдайын анықтайды және жерді пайдалануды бақылайды. Мұндай өкілеттілік ҚР Конституциясы және ҚР Жер кодексімен реттеледі.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары жерді пайдалануға, жалға және меншікке беруге құқығы бар. Қазақстанда жерді пайдалану ақылы, сондықтан жер салығы алынады.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары жерді есепке алу, бөліп беру жұмыстарын ұйымдастырады, жер бөліктерінің шекарасын белгілейді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары суландыру жұмыстарына қатысады. Суландыру жүйелері мен құрылыстарын иелігіне алып оларды жобалау және сараптау жұмыстарына қатысады.
Жер қойнауының байлықтары муниципалдық меншіктің иелігінде болуы мүмкін. Жергілікті басқару органдары өзінің аумағында пайдалы қазбалаларды іздеп, зерттеп және пайдаланып жатқандардан төлем алуына құқығы бар.
Су кодексіне сәйкес кішігірім су объектілері муниципалдық меншікке берілуі мүмкін.
Жергілікті басқару органдары су объектілірін пайдаланды реттеу, су объектілерінде суды пайдалану тәртібін орнатады /суға түсетін орындар, суды жіберетін, малды суғаратын және т.б./.
Жергілікті басқару органдары мемлекеттік органдармен органдармен бірлесе отырып қоршаған ортаны қорғау шараларын өткізеді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары қоршаған ортаны қорғаудың негізгі бағыттарын дайындайды. Осыған орай ауаға қалыпты және қалыптан тыс зиянды заттарды шығарудан алынған түсімдер мен, күл-қоқысты шығарудан түскен және экологиялық тәртіпті бұзудан түскен айыптардан жергілікті экологиялық қорлар құрылады.
Экологиялық қорлардың қаржысын пайдалану мақсатты:
* сыртқы ортаны қорғау бағдарламаларын дайындау мен жүзеге асыру;
* тазалайтын құрылыстарды салу;
* экологиялық таза технологияларды енгізу.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының өндірістік инфрақұрылымды салу, сауда, тұрғын ұй- коммуналдық және халықты тұрмыстық қызметпен қамтудағы өкілеттілігі
Жергілікті өзін өзі басқару органдары жергілікті бюджеттің қаржысына жүргізілетін құрылыстардың жобасын дайындайды және бекітеді; тұрғын ұйлерді, әлеуметтік мәдени бағыттағы және коммуналды шаруашылық объектілерін жөндеу мен салуды ұйымдастыру, муниципалдық объектілердің құрылысын жүргізуге тапсырыс береді; өзінін жер аумағында өндірістік бағыттағы әр түрлі объектілерді салуға рұқсат береді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары жолды салу, муниципалдық мекемелер мен халықты көлікпен қамтамасыз ету жұмысын ұйымдастырады. Олар жергілікті қоғамдық көлікпен жүрудің кестесі мен бағыттарын бекітеді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының құзырына халықты және мекемелерді отынмен қамтамасыз етуді ұйымдастыру, муниципалдық жарық, газ, жылу, су және тазалау жүйелерін ұстау мен дамыту кіреді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары ақпараттық қызметті ұстау мен ұйымдастыруға тиісті, яғни жергілікті өзін өзі басқаруға қатысты ақпарат әрбір адамға жетуі керек, ол кітапханаларда, архивтерде, мәліметтер банкісінде болуы керек.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары әрбір Қазақстан азаматының Конституцияда көрсетілген баспанаға құқығын жүзеге асыру ісінде маңызды роль атқарады.
Муниципалдық жүргізу үшін органдар азаматтардың, ұйымдардың және кәсіпорындардың ерікті жарналарынан тұрғын үй құрылыстарын жүргізу қорларын құрып, тұрғын үй жағдайларын жақсартуға мәжбүр адамдарды тізімге алып, тұрғың үйлерді бөлу, сату есебін жүргізеді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары электр жарығына және газға тұрғын-коммуналдық тарифтер мен қызмет көрсету, тұтыну мөлшерін бекітеді, сонымен бірге муниципалдық меншіктегі кәсіпорындар үшін электр жарығы мен жылу энергияларының тарифын жекелей анықтауға құқысы бар.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының сауда, қоғамдық тамақтану мен тұрмыстық қызмет көрсету салаларындағы өкілеттілігі ҚР заңдарында көрсетіліген, мысалы, "Тұтынушылардың құқығын қорғау" заңы.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары муниципалдық құрылым аумағындағы қоғамдық тамақтану және бөлшек сауда кәсіпорындарын тиімді орналастыруы керек. Олардың міндетіне осы салада нарықтық құрылымдардың, бәсекелестіктің дамуына және монополияны еңсеру кіреді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары бәсекелестікті шектеуге не болдырмауға бағытталған әрекеттерге бармауы керек.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының өкілеттілігіне жерлейтін орындарды ұстау және қызмет көрсету кіреді.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының әлеуметтік-мәдени облыстағы өкілеттілігі Қазақстан Республикасының Конституциясымен айқындалады, сол сияқты "ҚР азаматтарды медициналық қамсыздандыру" заңымен және т.б.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының өкілеттілігі жергілікті білімді басқару саласындағы
Органдарын құрып, оның құрылымын және өкілеттілігін анықтайды және білім беретін мекемелердің құрылтайшысы болады. Жергілікті өзін өзі басқару органдары білім мекемелерінің материалдық-қаржылық мәселелерін шешеді және жергілікті бюджетте білімге шығындар мен білімді дамыту қорларын құрайды. Оларға білім беру саласын қаржыландырудың жергілікті мөлшерін және білім мекемелерінің қызметін бақылау өкілеттілігі берілген. Олар стипендиямен, жатақхана мен интернаттардағы орындармен қамтамасыз ету, жеңілдікпен не тегін көлікпен жүру және тамақтану, материалдық көмек және т. б. сұрақтарды шеше алады.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының мәдениет саласындағы өкілеттілігі
Муниципалдық құрылымдар мәдениет пен өнер мекемелерінің қызметіне, тарих пен мәдениет ескерткіштерін сақтауға жағдай жасап, бұқаралық ақпарат құралдары мен ойын-сауық шараларын қамтамасыз ету.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары мәдениет саласын басқаратын органдарын құрайды, бюджеттегі шығындарды ескереді, мәдениет үйлері мен ғимараттары құрылысын жүргізеді, халыққа бағалы мәдениет байлықтарын көрсетуге жағдай жасайды.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының денсаулықты қорғау саласындағы өкілеттілігі
Денсаулық мекемелерін ұстау мен дамыту, азаматтардың санитарлық қажеттілігін қамтамасыз ету, физкультура мен спортты дамыту, сыртқы ортаны қорғауға қатысу. Муниципалдық құрылымдардагы басқару органы шығындар мен халықтың денсаулығын сақтау үшін арнаулы қорлар құрады, міндетті медициналық қамсыздандыруды қамтамасыз етеді.
Жергілікті өзін өзі басқару халықтың санитарлық-тазалық сауатталығына да жауапты, халықты қоршаған қауыпты аурулардың пайда болуынан сақтандырады, медицина мекемелері мен халықтың денсаулығын сақтау саласының қызметін бақылайды, медициналық көмек көрсету стандартын орындауды, дәрілерімен қамтамасыз етуді бақылайды.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының әлеуметтік қорғау саласындағы өкілеттілігі
Олар зейнетақы мен жәрдемақы төлеу, оларды есептеу, зейнетақы мен жәрдемақы қосымшаларды төлеуге байланысты заңдылықты жүзеге асырады.
Жергілікті билік органдары әлеуметтік қызмет көрсететің мекемелердің көбейюіне ықпал етеді. Оған жататындар: әлеуметтік қызмет көрсететін орталықтар, жастары кәмелетке толмағандарды реабилитациялау орталықтары, жетім балаларға, мүгедектерге көмек көрсету орталықтары.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары әлеуметтік қызмет көрсететін органдар және оларға көмек көрсететін әрі қолдайтын басқару органдарын құра алады. Оларды қаржыландыру жұмысы жергілікті бюджет және республикалық бюджет тарапынан іске асады.
Жергілікті өзін өзі басқарудың өкілеттілігі әсіресе халықты еңбек пен қамту саласында маңызды. Мысалы, жаппай қысқарту жағдайында еңбеккерлерді 6-ай мерзімге дейін жұмыстан шығармауға шамасы келеді. Сонымен бірге жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақы төлеу тәртібі мен жағдайларын қабылдай алады.
Жергілікті өзін өзі басқару органдарының қоғамдық тәртіпті сақтаудағы өкілеттілігі
Қазақстан Республикасының Конституцияда қоғамдық тәртіпті сақтау муниципалдық құрылымдардың қарауына берілген. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының осы саладағы өкілеттілігі төмендегідей заң актіларімен реттеледі: "ҚР Қылмыстың кодексі", "Милиция туралы", "Прокуратура туралы", <<Тұтынушылар құқығын қорғау туралың, "Жол журу қауіпсіздігі туралы" және т.б. Сондай ақ өкілеттілігінде қоғамдық тәртіпті сақтау, әкімшілік және бақылайтын комиссиялар, кәмелетке толмағандардың ісі жөніндегі комиссия және т.б. құру көзделген.
Жергілікті өзін өзі басқару органдары сот орындарына, прокуратураға қажетті ақпарат пен материалдарды қажет етсе беруге ықпал жасайды.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
1. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының әлеуметтік-мәдени облыстағы өкілеттілігі
2. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының өкілеттілігі жергілікті білімді басқару саласындағы
3. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының қоғамдық тәртіпті сақтаудағы өкілеттілігі
4. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының мәдениет саласындағы өкілеттілігі
5. Жергілікті өзін өзі басқару органдарының денсаулықты қорғау саласындағы өкілеттіліг
Ұсынылатын әдебиет
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы. 2007
Тақырып 11. Басқарудың жергілікті орган қызметінің материалдық-қаржылық негізі.
Муниципалдық өкілдікті органдарға өз міндеттерін атқару үшін белгілі бір мүліктік және қаржы бюджеттік құқықтар беріледі.
Тәжиребі көрсеткендей осы құқықтарды ресурспен муниципалдық қаржы қамтамасыз етеді. Оған жергілікті бюджеттер (ҚР - облыс, аймақ, қала, ауыл, село бюджеттері) және аймақтың мұқтажын қанағаттандыру үшін пайдаланылатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы кіреді. Муниципалдық қаржы тұрғын халыққа әлеуметтік-мәдени және коммуналдық-тұрмыс қажетін өтеу қызметтімен байланысты шараларды қаржыландыруды қамтамасыз етеді. Сөйтіп, муниципалдық қаржы ол муниципалдық құрылымдардың экономикалық және әлеуметтік дамуына жұмсалатын ақшалай қаражат қорын, ұлттық табысты бөлу және қайта бөлуді жүзеге асыруға ықпал ететін экономикалық қатынастар.
Муниципалдық қаржы арқылы мемлекет әлеуметтік саясатты жүзеге асырады. Жергілікті өкімет органдарына бюджет қаржысын беру арқылы білім беру, денсаулық сақтау, тұрғын халыққа коммуналдық қызмет көрсету, құрылыс жүргізу мен және жолдарды қалпында сақтау істерін қаржыландырады.
Муниципалдық қаржының көмегімен мемлекет тарихи, географиялық, әскери және басқа жағдай нәтижесінде экономиклық және әлеуметтік дамуы бойынша Қазақстанның басқа аймақтарынан артта қалған аймақтардың экономикалық және әлеуметтік даму денгейлерін теңестіре алар еді. Осындай артта қалушылықты жеңіп шығу үшін аймақтық бағдарламалар әзірленуге тиіс. Оларды жүзеге асыруға қажет қаржы тиісті әкімшілік-аймақтық бөліністердің бюджет кірістері көздерінен, сондай-ақ жоғары бюджеттер салығынан жинақталады. Муниципалдық бюджеттерге аймақтық салықтардан қаржы аударылады, сондай-ақ субвенциялар бөлінеді, яғни денсаулықты сақтау, жол құрылысы, коммуналдық объектілердің және дамуының т.б. жоғары құрылымдар бюджетінен бөлінетін қаржы ресурстары.
Муниципалдық қаржы ресурстарының көздері
Муниципалдық қаржыны пайдаланудың басты бағыты әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымның қаржысымен қамтамасыз етілуі болып табылады. Муниципалдық қаржыландырудың көзі - бюджет қаржылары мен шаруашылық жүргізу субъектілерінің қаржысы (кәсіпорын, ұйымдар) болып саналады. Муниципалды қаржылардың құрамдас бөлігі - жергілікті бюджеттер. Бүгінгі таңда жергілікті аймақтарында өндірістін және өндірістін емес салалардың кешенді дамуын бұрын соңды болмаған дәрежеде қамтамасыз етуге міндетті. Олардың аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы үйлестіруші рөлі де артады. Бұл жергілікті органдардың қаржы базасын одан әрі кеңейту және нығайту, муниципалдық құрылымдардың қаржы ресурстарын қалыптастыру және пайдалану тәсілдерін жетілдіру мен тығыз байланысты аса маңызды проблемаларды шешудің қасиетін туғызады.
Муниципалдық қаржы түйінінің бірі - шаруашылық жүргізетін субъектілердің қаржысы болып табылады. Оған:
-біріншіден, муниципалдық меншікке кіретін кәсіпорындардың қаржы ресурстары жатады. Көбінесе ол коммуналдық кәсіпорындар,
-екіншіден, ол кәсіпорын, фирма, ұйымдардың әлеуметтік-мәдени және тұрғын үй-коммуналдық объектілері қаржыландыруға пайдаланылатын қаржы ресурстары.
Шаруашылық жүргізетін субъектілер өз қызметкерлерін әлеуметтік тұрғыда қолдау мақсатымен үй, пәтер, мектепке дейінгі балалар мекемесін, әдістемелік мекемелерді және демалыс объектілерін сатып алады немесе салғызады. Тіпті муниципалдық қаржысынаң жалпы көлемінде кәсіпорындардың едәуір қаржысы әлеуметтік дамуға жұмсалады.
Муниципалдық қаржысының зандық негізі
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында жергілікті органдарға өзіне қарасты аймақта шаруашылық және мәдени құрылысты басқару саласында үлкен құқық берілген. Олар құрылысты, коммуналдық шаруашылықты, білім беру, денсаулық сақтау ісін басқарады; ауыл, қаланы өркендету шараларын жүзеге асырады; жол құңысы саласындағы жұмысты ұйымдастырады.
Муниципалдық өкілдікті және атқару органдарының өз аймақтарындағы экономикалық және рухани даму саласындағы шешімін күткен міндеттерді орындаудағы рөлін одан әрі арттыру қажет. Осының бәрі олардың құқықтарын кеңейтіп, материалдық техникалық базасын нығайтуды талап етеді. ҚР 1992 жылдың 13 қантарындағы <<Жергілікті өзін-өзі басқару туралың Заңында осы мәселердің бәрі тілге тиек етілген. Осы Заңда жергілікті өзін-өзі басқарудың экономикалық негізгі көрсетілген. Оған аймақтың табиғи ресурстары, коммуналдық меншік, сондай ақ жергілікті бюджетке кіріс кіргізу көзді болып табылатын меншіктің басқа түрлері кіреді.
Жергілікті өкімет органдары және аймағында орналасқан кәсіпорындардың өзара реттеледі. Ол қарым-қатынастар келісіл негізінде жүзеге асады. Барлық кәсіпорындар жергілікті бюджтті толықтыру ісіне өз кірісінің бөлігін беру арқылы қатысуға міндетті. Жергілікті өкімет органдарына өзінен жоғары органдармен келіспей ақ, кәсіпорын құру, аймақ қансеттілгін қанағаттандыру мақсатымен олардың бағытын өзгертуге, аймақтың жергілікті шаруашылықты басқарудың және аймақ аралық, салалық және сала аралық органдарын құнуға құқылы.
Заңға сәйкес, жергілікті өкімет органдары өздеріне берілген өкілеттін шамасында аймақтық әлеуметтік-экономикалық дамуынан, жоспарларын өздері әзірлейді.
Жергілікті өкімет органдарының жаңа құқықтарында валюталық өзін-өзі ақтау принципі негізінде сыртқы-экономикалық қарым-қатынас жасауға жол ашты. Жергілікті өкімет органдары өз аймағында орналасқан кәсіпорындардың осындай байланыстарынын кеңеуіне, экспорттық базаны сыртқы рынокта бәсекеге түсуге қабілеті бар өнім, өндіру жұмыс, қызмет көрсету жөніндегі шараларды жүзеге асырады.
Тиісті аймақта құрылып пайдаланылатын қаржы ресурстарының жалпы көлемін анықтау үшін жергілікті өкімет органдары аймақтық жиынтық қаржы балансын жасайды. Ал мемлекеттік және қоғамдық орган кәсіпорын мекеме мен ұйымдар жергілікті өкімет органдарына осы балансты әзірлеуге қажет мәлімет береді.
Тұрғын халықты әлеуметтік тұрғыдан қорғау мақсатымен өкімет органдарына ағымдағы шығындар бөлігінде жергілікті бюджеттің ең төмен мөлшерін ұстау құқығы беріледі. Ол жергілікті бюджеттің былтырғы шығындары деңгейіп сақтай отырып, жоғарғы органдар шешімдерінен туындайтын шығындарды ескере отырып жасалады.
Жергілікті өкімет органдары қаржы ресурстарының бюджеттік тыс қорын, валюталық қорын құрып, пайдалануға, жергілікті өкімет органдары мен кәсіпорындарды қаржысын жалпы аймақтың шараларды қаржыландыру үшін біріктіруге құқылы.
Оларға мынадай құқық беріледі:
* жергілікті бюджет қаржысысын пайдаланудың бағытын дербес белгілеу;
* қаражаттың мөлшеріне қаран тұрғын үй, коммуналдық шаруашылық, денсаулық сақтау, білім беру, әлеуметтік қамсыздандыру, құқық қорғау органдарына жұмсалатын шығындардың бекітілген нормаларын арттыруға;
* тұрған халықтың кейбір санаттарына көмек көрсету үшін қосымша жеңілдіктер мен жәрдемақы белгілеуге;
* резерв қор ашуға.
Жергілікті өкімет органдарына қаржы-бюджет қатынастыры бойынша белгілі құқықтар берілген. Ережелерді біріктірілген, ең төмен мөлшердегі бюджет, ең төмен әлеуметтік және қаржы нормалары, қаржысына орташа қамтамасыз етілу, бюджет дербестігі және қаржы қатынастарын реттеу принциптері.
Жергілікті өкімет органдары үшін:
Бекітілген кірістердің деңгейлері, олар минималды бюджеттік кіріс бөлімінің 70% кемінде құрауға тиіс; дотациялар мен субвенцияларды беру және пайдалану тәртібі; ретегіш налогтардан аударалатын нормативтерінін бекіту және белгілеу принциптері; бюджеттің әртүрлі түлеріне кірісті бөлу. Жергілікті өкімет органдары өз бюджеттерінің шығынын қалыптастыруға құқылы.
Өзін өзі бақылайтын сұрақтар
* Жергілікті қаржы ресурстарының муниципалдық құрылымдардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы ролі қандай?
* Муниципалдық ресурстар қалай қалыптасады?
* Муниципалдық қаржы қалыптасуының заңдық негізі қандай?
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы. 2007
Тақырып 12. Мемлекеттің аймақтардың әлеуметтік дамуын реттеуі
Аймақтық саясат елдің әлеуметтік - экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттары мен міндеттерің шешу үшін мемлекеттің өмір сүру және шаруашылық жүргізудің аумақтық факторларын тиімді пайдалануға бағыттылған мемлекеттің жалпы саясатының құрамдас бөлігі болып табылады.
ҚР аймақтық саясатының мақсаты - халықтың өмір сүруіне тен мүмкіндік жасау және ұтымды аумақтық еңбек бөлігін және аумақтың өзін-өзі басқаруды дамыту принциптерін қалыптастыру негізінде әр аймақтың ресурс - өндірістік қуатың пайдалану.
Аймақтық саясаттың мақсатына жету мына міндеттерді біртіндеп шешуді талап етеді:
* аймақтардың шаруашылық дербестігін қамтамасыз ететін саяси, экономикалық, экологиялық және құқықтық сипаты бар шаралар кешенін әзірлеу:
* аумақтық приоритет мемлекеттің макроэкономикалық саясатының жалпы стратегиялық қағидаларына сәйкес белгілеу;
* мемлекеттің жеке аудандарды іріктеп қолдауын экономикалық белсендікті мемлекеттік ынталандырумен үйлестіру;
* аймақтық және жалпы республикалық тауар еңбек және капитал нарықтарының, институционалды және нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру және дамыту;
* шағын және орта шаруашылықтардың экономикасын дағдарыстан шығару және әлеуметтік - экономикалық дамуын жетелдету мақсатымен қолдау және қайта құру;
* артта қалған аулдар мен селоларды жаңарту үшін материалдық негіз әзірлеу;
* экономиканың ұтымды құрылымын қалыптастыру, өндірістің аумақтың ұйымдастыруын жетілдіру;
* өндірістік кешеннің ресурс мақсаты сәйкестігін қамтамасыз ету, аумақтардың экологиялық-экономикалық ғылыми - техникалық табиғи ресурстарың қалпына келтіру;
* аймақтар бойынша халық өмірінің деңгейі мен сапасындағы айырмашылықтарды тенестіру, аймақтарды экономика мен әлеуметтік сападағы тоқырауды жою, әсіресе, аз дамыған аймақтарда.
Аймақтық саясатты іс жүзіне асыру мына прициптерге суйенеді:
* мемлекет пен оның жеке аймақтары мүддерінің ұтымды үйлесуі;
* аймақтардағы іс-әрекеттің мемлекеттің сыртқы саясаты және сыртқы экономикалық қызметінің негізгі принциптері үйлесімдігі;
* шаруашылық жүргізетін субъектілердің тиімді аймақ аралық еңбек бөлісі мен өндірістің интеграция негізінде әрекет жасау;
* аумақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуы міндеттерін шешудегі аймақтардың экономикалық дербестігі, экономиканы реформалардың әлеуметтің нәтижелерін жұмсарту және осы мақсатқа қажет қаржы және өндірістік ресурстарды жұмылдыру;
* аймақтарда тұратын халықты әлеуметтік нормативтер және кепілдіктермен қамтамасыз ету;
* аймақтық органдардың тұрғын халық өмірінің деңгейі мен сапасы, минерал - шикізат, жер, су және басқа ресурстарды ұтымды пайдалану, өсімдік және жануарлар әлемін будандару үшін жауапкершілігін күшейту.
Аймақтық саясаттың бағыттары және олардың ішінде артықшылық алатындар
Аймақтық саясаттың мақсаттары мен міндеттеріне байланысты оның мынадай негізгі бағыттарын атап көрсетеді:
* өндірісті қолдау және ішкі және сыртқы рыноктарда сұранысқа ие болған өнім шығаруды арттыру, аймақтардың экспортық потенциалын арттыру;
* экономикалық тұрғыда келешегі жоқ өндірісті экологиялық бақылауды күшейтумен қоса біртіндеп азайту;
* өнеркәсіптің іргелі салалық ірі кәсіпорындарында технологиясы бойынша өзара тығыз байланысты өндірістерді, жәңе /аймақ аралық/ ұйымдастыру құрылымдарын капиталды шоғырландыру және өндіріс қызметін жандандыру мақсатымен қалыптастыру;
* жергілікті кәсіпкерлікті, әсіресе халықты жұмыспен қамту және жаңа жұмыс орындарын ашу мақсатымен шағын және орта бизнесті қолдау;
* инвестицияларды, оның ішінде тікелей шетелдік инвестицияларды ел, алуымен материалдық өндіріс саласы және аймақтың инфрақұрылымға тарту үшін қолайлы жағдай туғызу;
* аймақтың қаржы ресурстарын қаржылы жинақтын, инвестицияларға айналдыруға қабылетті институционалдық инвесторлар жүйесін қалыптастыру.
Республикалық, аймақтық приоритеттерді анықтау үшін қабылданған үлгілер жіктеу қолданылады жаңа салық және бюджетті саясатын қалыптастыру жағынан қарағанда үш аймақты атап көрсетеді.
1 топ - бір адамға шаққандағы кірістері кірістердің орташа республикалық деңгейінен артатын аймақтар /Ақмола, Ақтөбе, Шығыс-Қазақстан, Қарағанды, Манғыстау, Павлодар облыстары және Алматы қаласы/.
2 топ - кірістері орташа республикалық деңгейге жақын аймақтар /Атырау, Жезқазған, Солтүстік Қазақстан облыстары/.
3 топ - бір адамға шақандағы орташа кірістің ең төменгі деңгейімен сипатталатын аудандар /Алматы, Жамбыл, Батыс-Қазақстан, Қызыл-Орда және Оңтүстік Қазақстан облыстары/.
Осы жіктеуге сәйкес республиканың аумақтық дамуының приоритеттеріне 1 және 2 топ жатады. Даму деңгейі жоғары, /қазақстандық өлшемдер бойынша аумағында негізгі экономика және өнеркәсіп қуаты шоғырланған аймақтарға республика экономикасын дағдарыстан шығару және одан әрі өсіру жөнінде үлкен үміт артылады.
3-і топтың аймақтары - әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі төмен, артта қалған облыстарды, мемлекеттік қолдау көрсету үшін әрқашан назарда ұстау қажет.
Аймақ ішінде приоритеттерде анықтау және нарықтың процесстері жүзеге асырудың механизмдерін белгілеп алу үшін аймақтарды мамандануы бойынша жіктеу қолданылады, соған сәйкес аймақтар 4 топқа бөлінеді.
Бірінші топ - стратегиялық сипаты бар минерал ресурстарының бірегей қоры бар және ғылыми-өндіріс қуатын дамуту қарқыны жоғары, республика экономикасын дүниежүзілік шаруашылыққа жедел қарқынмен шоғырландыруға қабілетті, алайда ауыл мен селолары экономика мен әлеуметтік саласы бойынша артта қалған, ал көбінің экологиялық жағдайы қолайсыз аймақтар.
Аймақтардың осы тобы үшін мына проблемалар приоритетті:
* шикізаттың стратегиялық түрлерінің бай кен көздерін /көмірсутегі, хромит, калий тұздары, алтын, күміс, мыс, мырыш, фосфат, борат, никель, кобальт және т.т./ қазу және көмірсутегі және минерал шикізатын кешенді өндеудің жаңа технологияларын енгізу негізінде жеделдетіп игеру;
* дүниежүзілік стандарттарға сай, елімізден және шетелдік инвесторларға қолайлы инвестициялық жағдай туғызатын дамыған өндірістік, әлеуметтік және нарық инфрақұрылымын қалыптастыру /қонақ үй, кеңсе ғимараттарын халықаралық порт пен причал салу, байланыс жүйесі, сыртқы шетелдік рынок автомобиль және темір жол көлігін құру/.
Екінші топ - ғылыми өндірістік қуаты жоғары ауыр индустрия саласы бойынша маманданған, ғылымды талап ететін жоғары технологиялы өндіріс құру үшін қолайлы экономикалық жағдай бар, иегірлген табиғи ресурстары өздерінен табылатын аймақтар.
Осы аудандардың экономикасын реформалаудың приоритетті бағыттары болуға тиіс:
* ірі өндірістік потенциалын техника-технологиялық өрбуінің және экспорттық потенциалын қалыптастырудың базасы ретінде одан әрі қайта құру, сонымен қоса шетелдік инвестицияларды тарту арқылы;
* ғылымды талап ететін жаңа өнім, машина мен жабдықты жаңа технологиялары негізінде шығаруды ұйымдастыру- электроника, информатика құралдарын, автомобиль, автоматтандырылған басқару аспаптары мен жүйелерін шығару және т.т.
* өндіріске жай беріп, өрлеуіне ықпал ететін өнеркәсіптің жетекші салалары ірі кәсіпорындарды басқарудың жаңа ұйымдастыру нысандарын құру, оның ішінде кәсіпорындарды шетелдік және еліміздің фирмаларының басқаруына беру арқылы, өндірістің және әлеуметтік инфрақұрылымының аумақтық басқаруының ұтымды деңгейін қалыптастыру, тұтыну нарығы - бойынша материалдық базасын қалыптастыру.
3 топ - агроөнеркәсіп кешендері еліміздің азық-түлік қорын қалыптастыруда жетекші болып табылатын аймақтар.
Әлеуметтік-экономикалық дамуының приоритетті бағыттары:
* ауылшаруашылық өнімі өндірісінің тиімді мамандануы;
* озық ауылшаруашылық техника лизингі жүйесін құру;
* аймақтың АӨК қызметінің түрлі салаларының дамуындағы сәйкессіздікті жою;
* республиканың тұрақты азық-түлік кешенің қалыптастыру мақсатымен а/ш шикізатың өңдейтін шағын кәсіпорындардың жүйесін және оны сақтау жөніндегі казіргі заманға сай индустрия құру;
* қажетті өндірістік жою әлеуметтік инфрақұрылымды құру, тұтыну нарығының қалыпты дамуы үшін тұтыну заттар шығаратын өнеркәсіп салалары мен а/ш материалдық-техникалық базасын нығайту.
Осы топтың еңбекке жарамды жұмыссыздар саны көп аймақтарында а/ш шикізатын өндейтін шағын кәсіпорындармен қатар, жаңа жұмыс орындарын ашып, халықтың жұмыспен қамтылу проблемасын жұмсарту үшін шағын және орта бизнестің дамығаны жөн.
4 топ - топырағы, климаты, экономикалық шараларды шектейтін әлеуметтік-экономикалық жағдайлары төтенше, шаруашылыгына тиімсіз салалық құрылымына тән аймақтар, сондай-ақ экологиялық дағдарысқа ұшыраған аудандар. Осы аймақтарда қалыптасқан шаруашылық байланыстарының үзілуі, экономикалық және әлеуметтік құлдыраудан өз күшімен шығалмайтын шекті деңгейге жетті.
Аймақтардың осы тобы үшін мына проблемалар жетекші болып табылады:
* экологиялық дағдарыстың тереңдеу процесін тоқтату;
* шаруашылық кешенін осында тұратын халықтық тәжірибесі мен дәстүрлерін, жергілікті ресурстарды ескере отырып түбегейлі ауыстыру, қайта құру, шалғайдағы селолық аудандардағы а/ш шикізатын өнеркәсіптік өндеуден өткізудің алғашқы сатыларын құру;
* тұрғын халықтық тұрмыс деңгейі мен сапасын арттырудың материалдық негізін құру жөнінде нақты шара қолдану;
* шетелдік техникалық және гуманитарлық көмекті тарту және оны тиімді пайдалану.
Өзін өзі бақылаудың сұрақтары
* ҚР аймақтық саясатты өзгертуінің қажеттілігі неде?
* ҚР аймақтық саясатының қандай мақсаттарын білесіз?
* Бүгін ҚР аймақтық саясаттың приоритеттері бар?
* Аймақтың экономиканы мемлекеттік реттеуінің мәні неде?
* Аймақтың экономиканы мемлекеттік реттеуінің қандай әдістерін Сіз білесіз?
* Білім саласында аймақтық саясаттың мәні неде?
* Денсаулық сақтау саласының маңызы қандай.
* Халықты әлеуметтік қорғау мәселелерінің аймақтық саясатынің мәні неде?
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы. 2007.
3.Практикалық сабақтың құрылымы
Модуль 1 Мемлекеттің мәні және басқарудың теориялык-әдістемелік негіздері
1 Практикалық сабақтың тақырыбы №1 Мемлекеттік басақарудың теориялық астары
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
1 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1
Сабақтың мақсаты: Басқаружәне оның қоғамдағы рөлі, мемлекеттік басқарудың эволюциясы мен басқару мектептері, басқаруда қоғам мен табиғат заңдарын пайдалану мехнаизмдері, басқарудағы дамудың әлеуметтік экономикалық заңдарының механизмдерімен студенттерді таныстыру.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №1
1.Басқару ғылымының анықтамасы, обьектісі мен әдістері
2.Басқару ғылымы мектептерінің қалыптасуы мен айырмашылқтары
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008
Практикалық сабақтың тақырыбы №2 Басқарудағы жүйелілік көзқарас, басқару функциялары мен құрылымы
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №2
Сабақтың мақсаты: Басқаруда объективті заңдарды қолдану механизмі, басқарудың функциялары, оның құрылымы, мемлекеттік басқару принципін жүйелеу, мемлекеттік басқару принциптерінің түрлері және оларды қолданумен студенттерді таныстыру.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтары №2
1.<<Мемлекеттік басқарудың жалпы басқарудан айырмашылығы>>
2. Мемлекеттік басқарудағы принцип жүйесінің сызбасын жасау.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008
Практикалық сабақтың тақырыбы №3 Мемлекеттік басқару үрдісінде мемлекет пен қоғамның өзара әрекеттесуі
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №3
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырып бойынша студенттерге мемлекет қоғамдық үрдістерді басқару субьектісі ретінде, мемлекеттің негізгі сипаттамалары, қоғамдық функциялары мен мемлекеттік басқару түрлері, мемлекеттік басқаруды жүзеге асырудың әлеуметтік механизмі әкімшілік- мемлекеттік мекемелердегі бюрократия мен бюрократияшылдық туралы қарастырылады.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №3
1.Мемлекеттік басқарудағы өзара тәуелділік элементтерін талдау
2. <<Мемлекеттің қоғаммен әрекеттесуіндегі үкіметтік емес ұйымдардың рөлі>>
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008
Модуль 2. Мемлекеттік саясат және мемлекеттік басқарудағы заңдылық
Практикалық сабақтың тақырыбы №4 Мемлекеттік басқарудағы қатынастарды құқықтық реттеу
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №7
Сабақтың мақсаты: Мемлекеттік басқарудағы заңдылық мәні, мемлекеттік басқарудағы заңдылықты қамту, мемлекеттік басқарудағы тәртіп бойынша студенттерге түсінік беріледі.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №4
1. Саяси лауазымдарға төмендегілердің қайсысы жатады?
А. жауаптардың барлығы дұрыс;
B. ҚР Президент тағайындайтын мемлекеттік саяси қызметшілер,
олардың орынбасарлары;
C. ҚР Парламентінің палаталары және олардың төрағалары тағайындайтын мемлекеттік саяси қызметшілер, олардың орынба - сарлары;
D. Конституцияға сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері болып табылатын мемлекеттік қызметшілер;
E. ҚР Жоғарғы Сотының қызметшілері, олардың орынбасарлары, орталық атқарушы органдар мен ведомстволарды басқаратын мемлекеттік саяси қызметшілер, олардың орынбасарлары атқаратын лауазымдар.
2. Басқару ақпараттарының негізгі көздері.
A. халықаралық ұйымдардың мәліметтері, заңдар, мемлекеттік органдардың жарлықтары мемлекеттік және қоғам қайраткерлерінің баяндамалары;
B. заң актілерінің нормалары, азаматтардың заңды мүдделерін, құқықтары мен бостандықтарын орындау оісөнінде мемлекеттік органдар алдында мәселе қоюы,жоғары мемлекеттік органдардың нұсцаулары, бақылау барысында анықталатын фактілер, қарым-қатынастар; күрделі мәселелер, қарама- қайшылықтар, төтенше жағдайлар;
C. статистикалық жылнамалар, халық санағының мәліметтері, coт шешімдері;
D. заң актілерінің нормалары, күрделі мәселелер, фактілер, қарым-қатынастар, әр түрлі отырыстардың хаттамалары;
E. бухгалтерлік, қаржылық актілер, қызметкерлер хабарламасы.
3. Мемлекеттік басқару субъектілері қандай белгілер бойынша бөлінеді?
A. барлық жауаптары дұрыс;
B. мемлекеттік билік түрі бойынша;
C. билік пен басқаруды ұйымдастыру денгейіне қарай;
D. қызмет саласына қарай, қүрамына қарай;
E. басқару субъектісіне әсер ету сипаты мен мақсаты, құралына қарай.
4.Мемлекеттік билікке қатысты және басқару функциясын жүзеге асыру сипатына қарай мемлекеттік басқару субъектісі қалай бөлінеді?
A. лауазымды қызмет субъектісі;
B. азаматтық құқықтық қатынас субъектісі, авторлық құқық субъектісі;
C. әкімшілік-құқықтық қатынастар субъектісі, саясат субъектісі;
D. саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі; лауазымды қызмет субъектісі;
E. авторлық құқық субъектісі, әкімшілік-құқықтық қатынастар субъектісі.
5. Мемлекеттік басқару мақсаттарына қойылатын талаптар.
A. барлық жауаптары дұрыс;
B. объективті негізделген болуы;
C. әлеуметтік сипатта болуы;
D. қажетті қорлармен қамтамасыз етілген болуы;
E. жүйелі түрде ұйымдастырылған болуы.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008
Практикалық сабақтың тақырыбы №5 Мемлекеттік басқару ісі және санаткерлік әлеуеті
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №4
Сабақтың мақсаты: Студенттерге мемлекеттік саясатты жасақтау негіздері, мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға қатысатын басқару органдары, мемлекеттік шешімдердің түрлері мен ннысандары, басқарушылық шешімдерді жасақтаудың әдістемелік негіздері және тиімділігін бағалау түсініктемелер ұсынылады.
Студенттің білімін бағалау сұрақтары №5
1.<<Мемлекет және саясат>>
2.Мемлекет саясаты және олардың реттеу құралдары қандай?
3. Мемлекеттік басқарудағы заңдылық мәні
4. ҚР сот билігі статусын анықтау
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008
Практикалық сабақтың тақырыбы №6 Мемлекеттік басқару жүйесіндегі мемлекеттік қызмет
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №11
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырып бойынша мемлекеттік басқарудың интеллектуалдық әлеуеті, мемлекеттік қызмет түрлері, <<Мемлекеттік қызмет туралы>> Қазақстан Республикасының Заңының негізгі ережелері ұсынылады
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №6
1. <<Билік және жоғарғы оқу орны>>
2. ҚР мемлекеттік қызметі туралы заңы
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008
Практикалық сабақтың тақырыбы №7
Мемлекетті басқару стилін жетілдіру
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №12
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта мемлекетті басқару стилінің түсінігі және оның элементтері, мемлекеттік басқару стилін рационалдылығының ұйымдастырушылық- құқықтық кепілдемесі туралы түсінік беріледі.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №7
* Мемлекеттік басқару стилінің түрлері
* Бюрократиялық басқару стилінің артықшылығы мен кемшіліктері
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008
Тақырып 8.Мемлекетті басқару жөніндегі қызметтің әлеуметтік-экономикалық тиімділік проблемасы
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №13
Сабақтың мақсаты:
Бұл тақырыпта мемлекеттік басқару нәтижелерін талдау әдістемесі және оларды бағалау, жалпымемлекеттік және аймақтық деңгейлердегі басқарушылық қызмет тиімділігінің экономикалық астары, мемлекеттік басқарудың жалпы әлеуметтік тиімділігін бағалаудың мәні мен шарттарын таныстыру қарастырылады.
Студенттердің білімін бағалауға арналған сұрақтары
<<ҚР Мемлекеттік басқару құрылымының сызбасын келтіріп және оған толық сипаттама беріңіз>>
Қолданылатын әдебиеттер тізімі.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008
Модуль 3Жергілікті өзін - өзі басқару және аймақтық ұйымдастыруы
Практикалық сабақтың тақырыбы 9 Жергілікті өзін өзі басқарудың құрылымы, қызметі және әдістері
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №2
Сабақтың мақсаты: Пәннің мәні және міндеттері. Муниципалды құрылымдардың әлеуметтік-экономикалық дамуын болжағанда, қолданылатын әдістермен нормативтер.
Муниципалдық басқарудың аймақтық негізі. ҚР аймақтық басқарудың реформасымен студенттерді таныстыру.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтары №9
1.Муниципалды менеджменттің кіріспесіне нені жатқызады?
2.Нормативтік әдісті сипаттаңыз.
3.Баланстық әдісті сипаттаңыз.
4.Экономикалық-математикалық әдісті сипаттаңыз.
5.Жүйелік талдау әдісіне сипаттама беріңіз.
6.Статистикалық әдісті сипаттаңыз
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы. 2007
Практикалық сабақтың тақырыбы №10 Үкіметтің орындаушы органдарының жергілікті өкілеттіліктерінің өзара қарым қатынасы
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №4
Сабақтың мақсаты: Студенттерге ҚР әкімшіліктік- аймақтық бөлінуі. ҚР орындаушы органдарының жергілікті өкілеттіліктерінің жүйесі. Маслихат- депутаттар жиналысы қала, облыс, ауыл тұрғындарын жергілікті өзін өзі басқарудың формасы. Маслихаттың өзара қарым қатынасы туралы түсініктемелер ұсынылады.
Студенттердің білімін бағалаудағы тексеру тапсырмалары №10
* Жергілікті өзін өзі басқарудың құқықтық негіздері
* Жергілікті өзін өзі басқаруды қолдаудың мемлекеттік шаралары
Коммуналдық басқарудың негізгі деңгейлері және олардың сипаттамасы
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы. 2007
Практикалық сабақтың тақырыбы №11 Басқарудың жергілікті орган қызметінің материалдық-қаржылық негізі.
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №7
Сабақтың мақсаты: Жергілікті басқарудың қаржылық ресурстары. Жергілікті бюджетті құру принциптері және орындауы. Жергілікті салықтың фискалды, реттеуші және бақылаушы қызметтері. Жергілікті бюджет шығындары. Дотация, субвенция, ссудалар. Жергілікті органдардың бюджеттен тыс және валюталық қорлары. ҚР коммуналдық жекеменшікті құру процессі бойынша студенттерге түсінік беріледі.
Сабақтан алған білімді бағалауға студенттің өздік жұмысы №11
Жергілікті басқару органдарының салалардағы өкілеттілігі тақырыбы бойынша реферат
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы. 2007
Практикалық сабақтың тақырыбы №12 Мемлекеттің аймақтардың әлеуметтік дамуын реттеуі
Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №10
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта Аймақтық саясаттың болашақтағы мақсаты, стратегиялық және тактикалық тапсырмасы. ҚР аймақтық саясатты құру принциптері туралы ұсынылады.
Сабақтан алған білімді тексеру сұрақтар №10
* Аймақтық саясаттың болашақтағы мақсаты, стратегиялық және тактикалық тапсырмасы.
* ҚР аймақтық саясатты құру принциптері
Ұсынылатын әдебиеттер
1.Құрманбаев С.Қ., Гамарник Г.Н., Сыдықов Е.Б., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды менеджмент, Семей, 2004, 214 б.
2.Тойкин С.Қ., Құрманбаев С.Қ., Сұлтанов Ө.С., Нұрекенов Н.Ғ. Муниципалды менеджмент. Семей, 2006, 184б.
3.Құрманбаев С.Қ.,Сұлтанов Ө.С., Тойкин С.Қ. және т.б. Муниципалды менеджмент бойынша практикум. С., 2003, 132 б.
4.Танкиева А.Қ. Жергілікті басқару және оның өзекті мәселелері. Алматы. 2007
5.Студенттердің өздік жұмысын орындаудағы әдістемелік нұсқаулар
Өздік жұмысының кең таралған және маңызды түрлерінің бірі - ол тәжірибелік сабақтарға және ғылыми конференцияларға студенттермен әзірленетін рефераттар, эсселер болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі өте қызықты және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми зерттеулерге баулиды. Эссе дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі ретінде оларды аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының бәрі, студенттердің эссе, жағдайлық тапсырмалар жұмыстарын басқаруын ұйымдастыруға үлкен жауапкершілік артады.
Өздік жұмыс тақырыбын таңдап алу өте маңызды орын алады, өйткені студенттің өздік жұмысқа деген қызығушылығы, алынған тақырыпқа байланысты болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің тақырыпты дұрыс таңдап алуына көмек жасап, тапсырмаларды әзірлеу барысында оған жалпы басқаруды қамтамасыз ету қажет.
Берілген тапсырманы әзірлеуінің бірінші кезеңі - әдебиетті дұрыс таңдау, ол үшін кітапханадағы каталогтарды және басқада библиографиялық нұсқауларды қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин - аудармалармен, әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.
Екінші кезең - танысу, мәліметті топтастыру және талдау. Ең алдымен тақырып бойынша негізгі құжаттарды оқып, оларды зерттеуден бастау керек. Осы жұмыс барысында тақырыптың негізгі сұрақтары біліне бастайды, олардың реттілігі және бастапқы жоспары. Сонан кейін, жоспардың сұрақтары арқылы барлық зерттелген әдебиет бойынша мәліметті топтастыру қажет.
Барлық мәлімет жиналғаннан кейін, жоспарды ретке келтіріп, эссе құрастыруға және жазуға кірісуге болады. Бұл эссе әзірлеуінің үшінші соңғы кезеңі болмақ. Ақырында пайдаланған әдебиет тізімін келтіру қажет.
Оқытушыға студенттерді қатал бақылауының қажеті жоқ, керісінше олардың ынтасын марапаттау қажет.
Берілген тапсырма жұмысы аяқталғаннан кейін, оны студент тексеруге оқытушыға тапсырады, сонан кейін барып ол жұмысқа : <<сыналды>>, <<сыналған жоқ>> немесе <<қанағаттандырылған>>, <<жақсы>>, <<өте жақсы>> деген баға беріледі.
5.1. Студенттердің өздік жұмыстарының тапсырмасы
1.Басқаруда объективті заңдарды қолдану механизмі - Эссе
2.Мемлекеттік басқару және мемлекеттік саясаты - Эссе
3.Мемлекетті басқарудағы заңдылық пен тәртіптілік - Эссе
4.Мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы - Эссе
5.Мемлекетті басқару стилін жетілдіру - Эссе
6. <<Қазақстанда жергілікті өзін өзі басқару дамуының жағдайын талдау және болашағы - Эсс
7. Аймақты экономикалық дамытудың негізгі мақсаттары, тапсырмалары және принциптері - Эссе
8. Жұмыспен қамтылудың аймақтық мәселесі - Эссе
9. Жапонияда жергілікті өзін өзі басқару ерекшелікт ері- Эссе
5.2. Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысының тапсырмалары
1.Қоғам мен байланыс және мемлекеттік ұйымдардағы мәдениет - сұхбаттасу
2.Мемлекеттік басқарушылы шешімдерді қабылдау үрдісі - сұхбаттасу
3.Мемлекеттік билік пен мемлекеттік басқару - Сұхбаттасу
4.ҚР-дағы аймақтық басқару ерекшеліктері - сұхбаттасу
5. ШҚО әлеуметтік-экономикалық дамуының статистикалық көрсеткіштерін талдау - Тапсырма 1
6.Тамақ азықтары, сумен, жылумен, газбен, светпен, қалалық көлікпен халықты сапалы қамтамасыз (қызмет көрсету) етуімен байланысты сауалнама сұрақтарын құрастыру.
7.Семей қаласы дамуының бағдарламасына талдау жүргізу - Тапсырма 2
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz