Орман таксациясы заңдылықтары

                
                 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ 
            БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ 
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3деңгейлі  СМК құжаты
                                   ПОӘК
ПОӘК
042-18.21.58/03. 2013

                                   ПОӘК
<<Орман таксациясы>> пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар.
                                 басылым
                                       




            ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

    5В080700 <<Орман ресурстары ж/е орманшылық>>
                    мамандығына арналған

                                       
                                       
<<Орман таксациясы>> ПӘНІНЕ  АРНАЛҒАНОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДА
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                СЕМЕЙ  - 2013
                                       
                                МАЗМҰНЫ


1.Глоссарий
2.Дәрістер
3.Тәжірибелік және зертханалық сабақтар 

4.Ұсынылатын өзіндік сабақтарының тізімі.

















                                              Глоссарий

  + Таксотар- орман орналастыру кезінде орман  түгендеу,тесеру жұмыстарын жүргізуші орман шаруашылығының маманы.
  + Іріктемелік таксация-баға қою әдісі,бұл ретте зерделеу әдісі үшін бұрын белгіленген жүйе бойынша тұтас нәрсенің барлық сипатын жеткілікті түрде көрсете алатын объектілердің жеке бөлігі таңдалып алынады.
  + Іріктемелі-өлшемді таксация-реласкопиялық сынаманың көмегімен сүрек діңге баға қою әдісі.
  + Өлшемелі таксация-сүрекдіңді немесе жеке ағашты барлық қажетті көрсеткіштері бойынша аспаптық өлшеу арқылы баға қою.
  + Орманды(кеспе ағаш аймағын) таксациялау-орман ресурстарының,соның ішінде ксу көзделетін екпе ағаштардың сапалық ж/е сандық сипаттамаларын анықтау, есепке алу, бағалау жөніндегі іс-шаралар.
  + Кеспе ағашта таксациялау-кесуге ұйғарылған сүректердің қорын ж/е басқа да бағаламалық көрсеткіштерін айқындау.
  + Қайта санау әдісімен таксациялау-ағаштарды есептеу негізінде сүрекдіңге баға қоюдың әдісі.







       




* 2 дәріс.
 Тақырыбы: Таксациялық өлшеулер ж/е таксация тәсілдері.
Жоспар:
1.Орман таксациясының әдістері.
2. Орман таксациясы заңдылықтары.
3. Орман таксациясының дау кезеңдері. 
Орман таксациясы,ғылыми білімдердің кез келген обылысы сияқты диалектика материалистік әдістемені жүйеге алады. Орманды материалдық бағалау мәселесіне келе отырып,ол оны кездейсоқ,бір-бірінен оқшауланған ағаштар жиынтығы ретінде емес,қоршаған ортамен , яғни, атмосферамен, топырақпен, жануарлар әлемімен ж/е бір-бірімен белгіленген өзара әрекеттесуде болатын,барлық құрамдары ағаштар, бұталар шөпті өсімдіктер, топырақ-органикалық өзара байланысқан ж/е өсімдіктер жиынтығы ретінде бір-бірімен байланысқан,бірыңғай тұтас ретінде қарастырады.
   Диалектика заңына сәйкес орман таксациясы, үздіксіз қозғалыс, жаңғыру, даму сияқты, орманда болатын барлық үрдістерді қарастырады. Орман сияқты күрделі кешенде бір құрамдар туындайды ж/е дамиды, басқалары өледі ж/е бұзылады. Мысалы күшті өсу фазасына кіретін, жас ормандарда крондардың түйісуі жүреді, сол уақытта шөпті жер бетінің жабындысы ығыстырылады ж/е өледі.
   Көне сапалы күйден  жаңаға, қарапайымнпн күрделіге, төменгіден жоғарыға-жоғары өрлеген жол бойынша біртіндеп орманның дамуы жүреді. Осылай орман дамуына мысал,бұрын орман болмаған аумақта ағаш жыныстарын егу бастама болып табылатын, үдеріс болуы мүмкін. Туындаған орман уақыт өте келе,дамудың барлық кезеңдерінен өте отырып, басқа құрамға ие болады, құрылымы бойынша күрделене түседі, ж/е дамудың алғашқы фазаларына қарағанда, таксациялық көрсеткіштері өзгеше болады.
   Диалектика заңдары орманның даму ж/е өсу үдерістерінің мәнін кеңірек ж/е тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
   Желектер дамуының бірыңғай биологиялық үдерісінде екіге айырылуды ж/е ағаштар бөлігінің жыл сайын өз өлшемдерін өзгертуімен (өсумен), бөлігінің жыл сайын өлуімен өрнектелетін, қарама-қарсылықтардың күресін анықтаймыз. Желектер дамуының бірыңғай үдерісінің екі жақтары оның қарама-қайшылықты бөліктері болып табылады, қарама-қарсылықтардың бірлестігін ж/е осы үдерістегі өзара жоққа шығаратын тенденцияларды көрсетеді.
   Таксацияның мақсатына, жыл сайынғы ағаштар бөлігінің өлуіне ж/е қалғандарының қсуіне негізделген, орманда жүретін сандық ж/е сапалық өзгерістерді белгілеу ж/е бағалау кіреді. Бұл биологиялық заңды қозғалыс, даму үдерісі ретінде қарау керек. Бұл құбылысты бағалауда екі көзқарас қалыптасқан. 
   Олардың бірінде бұл құбылыс ағаштардың санын, жасыл желектер қорын ж/е басқа көрсеткіштерді өарапайым азайту н/е ұлғайту ретінде қарастырылады. Желектердің даму динамикасын осылай бағалауды, желектердің даму үдерісіне шеңберлік қайталануға әкелетін, метафизика деп тану керек.
   Екінші ж/е жалғыз дұрыс көзқарас тұрғысынан желектердің даму динамикасын( өсуін, өлуін) қарама-қайшылықтар бірлігі ретінде қарастырады. Даму үдерісіне бұл көзқарас диалектика материалистік теориядан шығады.
   Теориялық жалпыламалар ж/е ғылыми таксациялық зерттеулер барысында негіз ретінде диалектикалық әдісті пайдалана отырып, осымен қатар ескеретіні, жеке техникалық мәселелерді шешу барысында орман таксациясы, осы пәннің ерекшеліктерінен шығатын, арнайы әдістемені негізге алады. Негізінен, орман таксациясының заңдарын ж/е қасиеттерін зерттейтін математикалық ж/е варияциялық статистика ж/е ықтималдылықтар теориясын кең пайдаланады.
   Таксациялық мәселелерді шешу барысында біз сол н/е басқа таксациялық шамалардың өлшемдерін н/е арнайы бақылауын жүргіземіз. Осындай бақылау тәжірибе н/е эксперимент деп аталады.
   Бақылаулар қатарының жалпы нәтижесі математикалық тілге аударғанда формула деп аталатын түйіндейтін қорытындымен өрнектелуі мүмкін.
   Алынған қорытындының қолданысы тек бақыланған құбылыстармен ған шектеледі. Егер бақылаулар көп ретті қайталанса ж/е қорытындыдағы н/е формулаға кіретін шамалар , өлшемдер өзгерістерге ұшырап отырса, онда қорытындының қолданысы кеңеюі мүмкін. Жасалған бақылаулардың саны неғұрлым үлкен болса, болашақ бақылаулардың белгіленген қорытындыға бағынатынына ықтималдық соғұрлым үлкен болады.
   Егер қорытындының н/е формуланың қолданысы көптеген кең бекітулерге ие болса, онда бұл қорытынды не формуланы жалпы заң ретінде айтамыз.Ғылымда жалпы  заңдардың мүмкінді үлкен санын белгілеу-зерттеудің басты мақсаты. Табиғаттың табылған заңымен қамтылатын әртүрлі бақылаулардың саны неғұрлым үлкен болса, бұл заң соғұрлым жалпы бола түседі, ал табиғат құбылыстарының түсігігіне қолжеткізу ықтималдығы соғұрлым арта түседі.
   Таксациялық шамалардың динамикасын сипаттайтын заңдар мен формулалар көбінесе қолданыстың салыстырмалы жоғары емес дәлдігіне ж/е шектелген сферасына ие болады. Осыған байланысты оларды таксациялық заңдылықтар деп атау қабылданған.
   Заңдылықтарды белгілеудің қарастырылған әдісі тікелей индуктивті әдіс деп аталады. Ол таксациялық зерттеулердің басты тәсілі болып табылады. Бірақ басқа жол да бар. Зерттеуші өзіне бір қандай-да бір болжамды құрады. Бұл болжамды қандай-да бір құбылыс туралы гипотеза деп атайды. Осы гипотезаның негізінде ұсынылған гипотезамен келісу үшін белгіленген құбылыстардың қандай болуы керектігін знрттеуші таза логикалық түрде қорытады.
   Егер барлық бақыланған дәйектер оны растасв гипотеза дұрыс деп саналады. Егер келісімге келмейтін құбылыстар кездессе гипотезаны теріс деп таниды. Белгілнген алғышарттардан шығуы мүмкін логикалық салдардың жиынтығы теория деп аталады.   
   Зеттеудің қарастырылған жолы дедуктивті әдіс деп аталады. Орман таксациясының даму тарихы көрсеткендей дедуктивті әдіс тиімсіз болып келеді. Бірақ ескеретіні;жаппай бақылауға негізделген әрбір бақылауда дедуктивті элемент болады. Алғашқы бақылаулардан кейін әдетте зерттеуші зерттелетін құбылыстағы жалпы заңдылықты болжамды белгілейді, оның дұрыстығын артынан тәжірибелер мен бақылаулар арқылы сынайды.
   Алдын ала жасалған гипотезаның кейәнгі сынақтары жанама индуктивті әдіс деп аталады. Сондықтан индукцияның логикалық мәні редукциядан, яғни, тәжірибеден шығатын алғышарттар мен логикалық қорытындыныі мәліметтерінен тұрады. 
   Табылған ақиқаттарды растау ж/е жаңаларын іздестіру мақсатына ие болатын тәжірибелерді жоспарлы ұйымдастыруға көмектесетін гипотеза- жұмыс гипотезасы деп аталады.
   Табиғатта белгілі заңдылыққа қандай-да бір құбылысты келтіру сол уақытта бұл құбылыстың түсінігі болып табылады. Осы құбылыстың ж/е басқа да әдеттегі құбылыстардң арасындағы байланыс осындай жолмен белгіленеді. Әрбір желек көптеген даралар болып табылады. Осыған байланысты желектер таксацияның теориялық негіздерін қарастыра отырып, профессор М. Проданың келген қорытындысы бойынша : соңғыларды тану үшін математиканың формальді-дедуктивті әдісі тиімсіз. Желектер құрылысының заңдылықтарын таксациялық көрсеткіштерді үздік анықтауды ж/е таксация қателіктерін белгілеуді математикалық-статистика әдістері қамтиды.
   Жапппай бақылаулар әдісі ең тиімді болып шықты.Бұл әдісте сол немесе басқа таксациялық көрсеткіштерді сипаттайтын, табиғи бақылаулардың улкен санын алдымен жүргізеді. Жиналған материалды талдайды, топтастырады, содан ейін сәйкес қорытындылар жасайды ж/е белгіленген шарттарға таксациялық нормативті белгілейді.
   Жаппай бақылау әдісі ж/е олардың негізінде орташа шамаларды белгілеу таксациялық теорияның дамуына ж/е өңделуіне ықпал етті. Осы әдісті қолданудың нәтижесінде жеке таксациялық көрсеткіштердің арасында қатынастар орнатылады ж/е желектер қорларының,ағаштар көлемдерінің өзгерістеріне заңдылықтар белгіленеді. Барлық айтылғандардан шығатыны көптеген өзара әрекеттесетін ағаштарды ж/е ағаштардың әртүрлі санаттарын зерреу орман таксациясының нысаны болып табылады.
    Көпшіліктің заңдарын тану үшін статистикалық әдіс бірінші дәрежелі мәнге ие болады. Таксациялық мәселелерді шешу үшін ол осы ғасырдағы  20-жылдардың басында ғана қолданыла бастады. Бұл әдіс мықты ғылыми іргетасқа негізделетін таксациялық номативтерді белгілеуге арналған жолды ашты. Осы айтылғандарға байланысты ғылым ретінде орман таксациясының дамуында екі кезеі белгіленеді. Бірінші кезең 100 жылдан астам уақытқа ие, ол  ХVII соңында басталып ХХғ. 20-жылдарының басында аяқталды. Осы кезең ішінде жеке ж/е жаппац бақылаулардың негізінде әртүрлі өлщемдердегі  ағаштардың көлемдерін анықтайтын, көлемдік н/е салмақтақ кестелер құрылды. Сол уақытта жеке орман санаттарының өсу ж/е даму динамикасын көрсететін ағаштардың өсу барысының кестесі өңделді. Осы кестелердің ж/е орманның басқа сипаттамаларының қатары болуы таксациялық мәселелердің шешімін жеңілдетті ж/е өз уақытында таксациялық ғылымға улкен үлес қосты.
    Орман таксациясы дамуының бірінші кезеңінде көпшіліктердің сипаттамасына арналған орташа көрсеткіштер мен нормативтерді белгілегенде соңғылардың қасиеттері мен заңдылықтары әлі белгісіз еді. Жеке бақылаулар бойынша көпшіліктерді анықтаудың қателіктері туралы мәселе де өңделмеген еді. Қысқаша айтқанда таксацияның іріктеу әдісін тәжірибеде қолдана отырып, бұл әдістің теориялық жағын әлі зертемеген болатын. Ықтималдылықтар теориясы мен  математикалық статистика таксациялық зертеулерге сүйеніш болғаннан кейіе ғана, бұл ақаулардың орнын толтыру мңмкін болды.
    Орман таксациясы дамуында бұл кезеңнің бастамасы осы ғасырдың 20-30 жылдары қаланды. Ықтималдықтар теориясы көпшілік зерттелетін шамалардың заңдылықтары ж/е орташа көрсеткіштердің қасиеттері туралы ғылым жарық көргенде орман туралы түсінік түбегейлі өзгерді. Бұл жағдай математиканың дамыған құралдарын  пайдаланып, орман таксациясы дамуында жаңа  кезеңнің бастамасы ретінде осы ғасырдың 20-30 жылдарын санауға болады.
   Сонымен дамудың қазіргі кезеңінде орман таксациясы табиғаттағы бақылаулардың нәтижелерінен шығады. Варияциялық статистика әдістерін негізге ала отырып орманда басқа таксациялық көрсеткіштердің өзгергіштігін зерттей отырып, дәлдіктің белгіленген дәрежесімен қорытындылардың алынуына кепілдік беретін, бақылаулар санын белгілейді. Жиналған мәліметтерді өңдеу барысында орташа шамаларды белгілеумен шектелмейді. Сәйкесті белгілерден шыға отырып жиналған материалды біртекті санаттарға бөледі, осы санаттардың шектерінде құрамдарының арасындағы тәуелділікті ж/е байланысты табуға тырысады. Табылған байланысты сәйкесті математикалық формулалармен  өрнектейді, олар кейінгі жалпыламаларға, заңдылықтарды ж/е жалпы ережелерді шығаруға негіз болып табылады.
   Өлшеулердің нәтижелерін өлшеу барысында орман таксацмясы әртүрлі математикалық есептеулерді ж/е математикалық талдауды пайдаланады; көптеген графикалық құруларда ж/е алынған қисықтарды зерттеуде негізінен аналитикалық геометрия әдістерін пайдаланады.
   Орманның берілген үлескісінде сүрек қорын табу ж/е оны сәйкес санаттар бойынша дифференциялау үшін әдетте сынама алаңды алады. Соңғысы тұтастай үлескінің сипаттамасына арналған бөлік болып табылады. Орман таксациясы барысында нақтыланған сүрек қоры шабылатын модельдер арқылы табылады. Соңғылар ағаштардың бүкіл живнтығының бөлігі бола отырып, осы жиынтықтың ерекшеліктерін анықтайтын эталон болып табылады.
    Орманның көп мөлшерлі  таксациясында таксатор бағытты жолдарды(визирлерді) бойлай таксацияланатын орманды тексереді ж/е орманның салыстырмалы жіңішке алқаптарын сипаттайтын тексеріс нәтижелерін екі параллель таксациялық бағыттардың  арасындағы бүкіл қалыңға жаяды. Бұл жағдайда алдыңғыдай орманның тексерілген бөлігі бойынша тұтас анықталады, яғни, таксатормен тек бөлшектей қарастырылған орман алаңдарының таксациялық сипаттамасы құрылады.
    Ұқсас әдістемелік тәсілді біз жеке желектердің өсуін ж/е олардың тұтас жиынтықтарын анықтау барысында пайдаланамыз. Модельді ағаштардан сынамалар алынады ж/е өсу өзгерістерінің алынған нәтижелері көптеген ағаштарға тарайды. 
   Таксациялық техниканың барлық бөлімдеріне тән сипат көбірек мұқият өлшеуге ұшырайтын бөлік бойынша тұтасты анықтау болып табылады деген қорытынды жасауға болады. Тұтас емес бақылауға негізделген зерттелетін пәнді танудың тәсілі- іріктеу тәсілі деп аталады. Ол ғылым мен техниканың көптеген салаларында кеі пайдаланылады.Құбылыстар мен заттарды зерттеудегі іріктеу әдісінің н/е  тұтас емес бақылаудың ғылыми базисі ықтималдықтар теориясы ж/е математикалық н/е варияциялық статистика болып табылады. Аталған ғылымдарды негізге ала отырып тұтас емес(іріктемелі) ж/е тұтас бақылаулар нәтижелерінің арасындағы сәйкестік н/е репрезентативтілік туралы мәселені шешеді.
  Репрезентативтілік н/е бөліктің бүтінге сәйкестігі тұтас емес бақылауды дұрыс ұйымдастыру жолымен жүзеге асады. Бұл үдерістің теориясы аталған математикалық пәндердің мәнін құрады.
  Орман таксациясының қателіктері н/е репрезентативтіліктен жіберілген ауытқулар математикалық статистиканың ж/е ықтималдықтар теориясының заңдары арқылы табылады. Орманның қазіргі таксациясы барлық бөлімдерінде осы ғылыми пәндерге негізделеді.

         

  3-дәріс.
Тақырыбы: Таксация тәсілдері.
Жоспар:
1.Таксацияның физикалық тәсілдері.
2.Гидростатикалық таразылар.
3. Таксациялық стереометриялық тәсілдері.
4.Ағаш діңдерінде көлденең қималардың формасы.

    Ағаш массасының көлемін өте дәл анықтау үшін ксилометриялық ж/е таразылық  -  екі физикалық әдісі қолданылады. Ксилометриялық тәсіл физиканың танымал заңына негізделген
. Сұйықтыққа жүктелген дене оны өзінің көлеміне тең көлемде ығыстырады. Таразылық тәсіл физиканың басқа заңына негізделген:сұйықтыққа жүктелген дене онымен ығыстырылған сұйықтық қанша тартса,соншалық салмақ жоғалтады.
   Бірінші тәсілмен ағаш массасының көлемін өлшеуге арналған аспап ксилометр деп аталады. Ксилометр, көбінесе 50см диаметрлі ж/ шамамен 2м биіктікті металл цилиндр болып табылады. Судың ауыспалы деңгейімен ксилометр цилиндр бүйірінде шыны түтік орнатылған кранға ие. Түтіктің артында шкала орнатылған, шкала қозғалмалы ж/ қозғалыссыз болуы мүмкін.
  Ксилометрді шкаланың нөлдік бөлінуімен сәйкес келетін деңгейге дейін сумен толтырады,шкаланың нөлін түтіктегі су деңгейімен үйлестіре отырып, суға сүректің кесегін салады ж/е ол қалқып шықпау үшін оны металл торлы шеңбермен қысады. Сүректің кесегін батырғанда су деңгейі жоғарылайды. Осы деңгейге сәйкес келетін шкаладағы бөліністер саны ксилометрге қабылданған көлем бірліктерінде кесектің көлемі болып табылады. Су бөлігі батырылған сүрекке сіңіп үлгермеу үшін есептеуді мүмкіндігінше тез жүргізу керек.
    Тұрақты деңгеймен ксилометрде де белгіленген биіктікте кран бар. Осындай  ксилометрді пайдалану барысында оны кран деңгейіне дейін сумен толтырады ж/е цилиндрге сүректің кесегін салады. Бұл кезде жиектер арқылы төгілетін судың мөлшері арқылы кесектің көлемін анықтайды.
    АҚШ-та профессор Г. Янг 70 х 70 х 610см өлшемдікөлденең ксилометрді құрастырды. Ол бөренелердің нақты көлемдерін анықтауға мүмкіндік береді. Алдын ала Смалиан мен Губер формуласы бойынша бөренелердің көлемі есептеліп алынады. 16 фут ұзындықта Смалиан формуласы көлемдерді жүйелі жоғарылататыны, ал Губер формуласы төмендететіні анықталды. 
    Таразылық тәсіл бойынша ағаш массасының көлемін анықтауға арналған аспапты гидростатикалық таразылар деп атайды. Сүректің кесегін алдымен ауда, артынан суда өлшейді. Суға батырар алдында оған, жеке ауада ж/е суда өлшейтін металл жүкті байлайды. Металл жүк салмағында шығындарсыз бір сүрекке келетін судағы ж/е ауадағы салмақтың арасындағы айырма, сүрекпен ығыстырылған судың салмағын құрады. Судың салмағы бойынша оның көлемін табуға болады, бұл жағдайда сыналатын сүрек кесегінің көлеміне сәйкес келеді. Егер сүрек кесегінің салмағын W оның көлеміне V бөлсек алынған жеке 0 бірдей көлемдерде алынған су салмағының ж/е сүрек салмағының арасындағы қатынасты сипаттайтын  сүректің тығыздығын құоайды.
   Сүрек кесегінің салмағын тығыздығына бөле отырып, өлшенген сүректің көлемін аламыз:    
                     V= W / 0.
Осы тәсілмен сүректің көлемін аықтау барысында әртүрлі ағаш жыныстарының тығыздығы әртүрлі болатынын ескеру қажет. Соымен қатар, оның шамасында сүректің ылғалдылығы мәнді әсер етеді; оың ұлғаюына қарай тығыздық толады. Егер ағаш кесіндісінің салиағы тонналармен анықталса, онда  көлемін кубметрлерде лады. Сүректі ондық таразыларда өлшейді.
   Біздегі басты ағаш жыныстарындағы сүректің тығыздығы туралы мәселе көпреттік зерттеулердің пәні болып табылады. Бұл зерттеулердің нәтижесі КСРО Министрлер Кеңесінің Мемлекеттік Стандарт Комитетімен бекітілген, жылытуға, құрғақ  қайта айдауға ж/е көмірлендіруге арналған отындарға мемлекеттік жалпы одақтық стандартты белгілеу барысында жалпыланған (МСТ 3243-46). Стандартта 25 ж/е 50% ылғалдылықта сүрек жынысына байланысты отындардың тығыз кубометрлік салмағы көрсетілген.
                     
                      Таксациялық стереометриялық тәсілдері.
1.Ағаш діңдерінде көлденең қималардың формасы.

    Ағаш крон түзетін, бұтақтардан, діңнен, тамырлардан тұрады. Үлесіне орташа алғанда көлемінің 60-85% кететін ағаштың ең құнды бөлігі діңі болып табылады,сондықтан діңнің көлемін анықтау орман таксациясының ең басты мәселелерінің бірі. Ағаштың діңі, оның жеке бөліктері сияқты дұрыс стереометриялық денелермен кейбір ұқсастыққа ие. Сондықтан осіп тұрған ж/е шабылған ағаштардың н/е дің бөліктерінің көлемдерін анықтау барысында стереометрия ережелері мен заңдары қолданылады.
   Ағаш діңдерінің формасы өте әртүрлі. Қалың орманда өскен ағаштардың діңдері көбінде дұрыс формалы, жеке өскен ағаштарда әдетте дұрыс емес формалы,сондықтан оларда крон күшті дамыған.
    Ағаш діңдірінің көлденең кесінділері н/е көлденең қималары форма бойынша шеңберлерді н/е эллипстергн ұқсайды. Зерттеулердің көрсетуінше қылқан жапырақты жыныстардағы өзара перпендикуляр диаметрлер діңнің төменгі 1/3-де , орташа алғанда 3,7%-ға ,ал діңнің ортаңғы бөлігінде 3,1% ерекшеленеді.
   Ағаш діңдеріндегі көлденең қималардың формаларын С. Е. Осетров ж/е профессор В. Я. Добровлянский бөлшектей зерттеді. С. Е. Осетров 27 шырша, 13 қарағай ж/е 10 жапырақты ағаштарда тамыр мойнынан 1,3 м биіктікте орналасқан көлденең қималардың формасын зерттеді. Дің кесінділерінің нобайларын қағазға көшіріп ж/е геометриялық әдіспен аудандарын есептеді.

                                      







4-дәріс.   
Тақырыбы:Негізгі орман таксациясын өлшемдерінің құрал-жабдықтары. 
Жоспар:	                    
1. Қара  ашаны сипаттау.
2. Ағаштын жасын қалыдығына қарап өлшеу.
3. Кесілген ағаштардың ұзындығын қлшеу.

Негізгі орман таксациясын өлшемдерінің құрал-жабдықтары
 1)Қара  ашаны сипаттау. Орманның  қлшеу ашасы  - таксациялық жұмыстарда қолданылатын негізгі құрал сайман. Мемлекеттік жалпы одақтық стандарт ретінде елімізде қабылданған өлшеу ашасы сызғыштан және қозғалыссыз және қозғалысты екі аяқшадан тұрады. Сызғышта трапедциалді көлденең қыйма бар, онда бір жіңішке жағы (жиегі) кең жақтарға перпендикуляр болып келеді. Сызғыштың кең жақтарында 1 мм тереңдікті ойықшалар жасалған, оларда ұзындығына перпендикуляр бөлінулер берілген: бір жағында сантиметрлік,онда 4 см сайын берілген, басқа жағында жартылай сантимертлік,   2 см  сайынғы сандармен болады. 		Өлшеу  арасындағы қалыңдатылған және кеңейтілген негізбен қозғалыссыз аяқша бір ағаш кесегінен жасалған. Аяқшаның негізінен өтпелі сопақша тесік ойылған, оған сызғыштың үшы тығыз кіреді және онда екі бұрама шегелермен бекітіледі. Қозғалмалы аяқшасы да бір ағаш кесегінен жасалған. Оның бір үшы кеңейтілген. Онда тік бұрышты ойық жасалған, онымен аяқша сызғышқа кейіледі. Ойықша бір жағынан шегеленетін ағаш планкамен жабылған, ол аяқшаның кеңейтілген бөлігіне алты бұрама шегелермен бекітілген. Ойықша, аяқшасы сызғыштың бүкіл ұзындығында еркін қозғалатындай, сол уақытта оған тығыз жанасатындай,ол аяқшаның жұмыс жазықтығы барлық жағдайды сызғышқа перпендикуляр қалатындай өлшемде болуы керек.											Қозғалмалы аяқша ағаш өлшемдерінің ісінуі мен кебуінің салдарынан қозғалады және тік бұрыштан үлкен немесе кіші болатын, бұрышты сызғышпен түзеді. Бұл кемшілікті жою үшін қозғалмалы аяқшадағы ойықшаны баршама үлкен өлшемдері мен  жасайды және онда серіппелермен және барашка-мен стопор-лы бұрамен жабдықталған металды ішпекті орналастырады. Стопрлы бұраманы бұрау барысында  ішпек қозғалмалы аяқшаны сызғыштың кез келген жерінде оған перпендикуляр етіп берік бекітіледі.													Пышақтардың жұмыс жақтарының жазықтықтары сызғышқа перпендикуляр.
Екі аяқшаның толық жақындауында олардың жұмыс жазықтықтары тығыз жанасады. Ағаштың қалындығын өлшеу барысында қозғалмалы аяқшаны сызғыш бойынша шетке әкетеді және қозғалмалы мен қозғалыссыз ақшалардың арасында діңді бекітеді. Пышақтар қондырылған сызғыш бойынша ағаштың қалыңдығын анықтайды. 
Өсіп тұрған ағаштардың қалындығын өлшеу үшін градацияларды, немесе 2 немесе 4 см- де қалыңдық сатыларын белгілейді. Бұл градациялардың жартысынан азын құратын , үлестерді, диаметрлерді өлшеу барысында алып тастайды, ал жартысынан көбін бүтін сан ретінде қабылдайды. 
Орманның өлшеу ашасы берік ,жеңіл, ал қозғалмалы аяқшасы еркін және баяу жылжитын, бөліністері дәл, сандары анық көрсетілген болуы керек .
  ВНИИЛМ ғылыми қызметкері В.В.Никитин құрастырған өлшеу ашасы орман шаруашылығында кең қолданылады. Бұл ашаның ерекшелігі, мұның қозғалмалы аяқшасы, сызғыштын бүйір шеттерімен сырғитын, екі шарикті мойынтіректерде  күймешемен жабдықталған. Сызғыштың кең жақтарына, милиметрлік және төрт сантиметрлік бөлінулермен еселенген, масштабты шкала ойылған . Қозғалыссыз аяқшасын барашкамен штифтпен сызғыштың ұшында бекітеді. 
В.В.Никитин конструкциясының ашасы текстолиттен жасалады. Бұл материал берік, поррозияға және ісінуге қарсы төзімділікке ие, бұл жауын-шашынды ауа-райында жұмыс жүргізуге мүмкіндік береді. Ашаның қозғалмалы аяқшасындағы күймешеде шарикмойынтіректердің болуы күймешенің жүру жеңілдігін және сызғышта көрсетуде бұрмалайтын, қиғаштанулардың болмауын қамтиды.
Сызғыштын жалпы ұзындығы 90см, аяқшаларының жалпы ұзындығы 45 см, өлшеу ашасының жалпы салмағы шамамен 600г. 
  Л.П.Зайгенко құрастырған өлшеу ашасы, ұштарында, сызғышпен топсалы қосылған , аяқшалар орнатылған, дюралюминді сызғыш юолып табылады. Диаметрлерді өлшеуге арналған шкалалар ашаның сызғышында берілген.  
 Диаметрлерді өлшеу барысында сол пышақ сызғышты арынмен белгіленген күйде бекітіледі. Діңмен жанасу сәтінде оң аяқшаның шабылған шеті шкалада диаметірін көрсетеді. Бұл аша протативті және тасымалдауға ыңғайлы. 
 Соңғы уақытта автоматты өлшеу ашаларын жасауға тырысады. Олар орманда ағаштарды өлшеуді жеңілдетеді және электронды-есептеу машиналарында есептеу нәтежиелерін өңдеуді автоматтандыруға мүмкіндік береді. Оның көмегімен диаметрлер, есептегіш машинаға өңдеуге түсетін, перфотаспаға кодталған формада жазылады. 
2) ағаштың жасын қалындығына қарап өлшеу. Көктем келісімен ағаштарда жылдық қабаттың көктемгі бөлігі салынады. Жазда ағаштар, сүректің көбірек тығыздалған элементтерінен тұратын, жылдық қабаттың екінші бөлігін өсіреді. Жылдық қабатта көктемгі және жазғы бөліктер құрлысының әртүрлі тығыздығы діңдердің қимасында жақсы көрінеді, осының арқасында жылдық қабаттардың  саны бойынша ағаштың жасын анықтауға болады.
 Дің негізінен жоғарыда орналасқан қималардағы жылдық  қабаттардың саны бойынша, осы қиманың үстинде орналасқан, дің бөлігін өсіруге ағаштың жұмсағын , жылдар санын табады. Ағаштын жасын дәлаңықтау үшін , дің немесе түбір мойнында алынған, қимада қабаттар санын белгілеу керек. 
 Ірі ағаштар ауыр салмағынан топыраққа біршама батыңқырайды, әсіресе саз батпақта және ылғалды жерлерде, және бұл жағдайларда түбірдің мойнын табу үшін топырақты біршама тереңдікке қазу керек. 
Жасты бағдарлап анықтау барысында шабылған ағаш томарында қабаттар есептеледі, одан кейін түбір мойнында өсіндіні қоршаған ағаштардың бірін кеседі. Ағаш негізіндегі қабаттардың санын есептеп, томардың биіктігіне тең, дің бөлігін одан кесіп алады. Кесіндіде жылдық қабаттардың санын есептейді және оны, ағаштың негізінде табылған, қабаттар санынан алады. Ірі ағаштың томарындағы қабаттардың санымен айырманы қосып, бұл ағаштың жасын есептейді. 
  Жапырақты немесе қылқан жапырақты бунақденелер жеуінің немесе аяз жаруының нәтежиесінде ағаштарда кейде еселенген жылдық сақина түзіледі. Еселенген сақиналар ағаштын бүкіл шеңбері бойынша әрқашан орналаса бермейді. Бұл оларды нағыз сақиналардан ажыратуға мүмкіндік береді.
   Кері жағдайлар да болады, құнарсыз топырақта өсетін ағаштарда сүректі жыл сайын қалауға қоректік заттар жетіспей, діңнің төменгі бөлігінде жеке жылдық сақиналар болмауы да мүмкін.
 Шабылған ағаштың жасын белгілеу барысында, қабаттарды оңдықтар бойынша белгілей отырып, діңнің перифериясынан орталығына қарай есептейді. Алынған нәтижелерді тексеру үшін екі өзара перпендикуляр радиустар бойынша қабаттарды есептеу керек. 
   Ағаштың нақтылы жасын біле отырып, оның шаруашылықты жасын есептеуге болады.
  Нақтылы жасты а әрпіне, кідірген өсумен діңнің орталық бөлігіндегі жылдардың санын а, әрпіне белгілейміз. Ағаштың қалыпты өсу кезеңі а-а, ге тең болады.
   Бұл кезеңде ағаштың диаметрі жыл сайын 
                                                    (d-d1)/(а-а1)
шамаға  ұлғаяды; мұнда d-ағаштың диаметрі; d1-кедірген өсумен ағашта ортаық бөліктің диаметрі. 
Қалыпты шарттарда ағаш, кейінгі жылдар санында, d1 бөлігінің өсінде кідірген, орталық диаметріне тең. 
Жаратылысты шығу тегімен ағаштарда жеке ағаштардың жалы адетте бірдей емес болады. 
   Сурет 102. Діңде жылдық қабаттардың шөгу сызбасы.
Осы суретте көрсетілгені, ағаш, өмірінің алдыңғы кезеңінде қалыптасқан діңді қамтитын, ағаш қабатын жыл сайын өсіреді. Осылайша, ағаш діңін, бір біріне еңгізілген, көптеген конкурстәрізді денелер ретінде қарастыруға болады. 
  Бұл сызбадан көретініміз, діңнің комме бөлігінің ішіндегі сүрек ең көне болып табылады. Көбірек жоғары орналасқан, діңнің барлық бөліктері сәйкесті түрде көбірек жасырақ болып табылады. Сондықтан ағаштың жасын дәл аңықтау үшін, діңнің негізінде немесе тамырдың мойнында алынған, қимадағы қабаттар санын белгілеу керек. 
  102- суретте көрсетілген дің оң конустәрізді денелерден тұрады; 0,25м биіктікте жетті жылдық қабат, 0,6м биіктікте бес қабат, 1м биіктікте екі қабат орналасқан. Осылайша, алғашқы 3 жылда ағаш 0,25м биіктікке жетті, 5жылда- 0,6м-ге, қалған өмірінің 5 жылыңда ол биіктігін 1м-ге ұлғайтты. 1,6м биіктікке жету үшін ағаш 10 жыл жұмсады, 1-1,6м үлескіде орналасқан , дің бөлігін қалыптастыруға 2 жыл кетті.
3)  Кесілген ағаштардың ұзындығын өлшеу. Кесілген ағаштардың және олардан жасалған ағашматериалдың ұзындығын өлшеу шесттерін және өлшеу таспаларын қолданады. 
 Өлшеу шесттарын адетте құрғақ жіңішке тура діңшелерден жасайды. 3м ұзындықты шесттер өлшеуге өте ыңғалы. Шесттерге, метрлерді және жартылай метрлерді көбірек байқалатын белгілермен белгілей отырып, әрбір 10см сайын бөліп көрсетеді. 
  Ал өлшеу таспалары немесе орамдары дөңгелек ағаштың ұзыңдығын өлшеуге арналған. Орамның ұзындығы 5-20м болып келеді. Оны жіңішке болатын немесе тығыз төсемнен дайындайды. Бөлінулері метрмен және сантиметрлермен берілген. Төсемді тесьма уақыт өте келе созылып кететіндіктен, бұл ораммен өлшеуде жүйелі қателіктерге әкеледі. Болат таспамен орамдар жұмысты орманда жүргізуге ыңғайсыз, өйткені онда көрсетілген сандар нашар байөалады. Сонымен қатар болат таспалар морт сынғыш келеді және жиі сынады.					
                              














5-дәріс.
Тақырыбы:Орман таксациясының өлешем бірліктері.
1.Өлшем бірліктеріне сипаттама
  2.Өлшеу қателіктері.
 3.Ұзындықты,биіктікті,диаметрді өлшеу бірліктері.


        Шабылған ж/е тұрған ағаш таксациясында діңдердің қалыңдығын; дайындалған ағаш материалдарының ұзындығын,өсіп тұрған ағаштардың биіктігін, діңдер қимасының ауданын ж/е орман өнімінің көлемін ж/е өте сирек жағдайларда салмағын анықтайды.
       Аталған таксациялық мәселелерді шешу барысында ұзындық өлшемдеріне,аудандарды өлшеуге арналған беткі өлшемдерге,көлемдер өлшемдеріне ж/е салмақ өлшемдеріне негізделеді.Бұл өлшеу түрлерінің барлығы өз есептін бірліктеріне ие болады.
      Ұзындық өлшемінің эталоны ретінде метр қабылданған.
Ондық жүйе қағидасы б/ша метр 10дм,100см-ге,1000мм бөлінген.
Аудан бірлігі, жағы 1м-ге тең болатын, шаршының ауданы, яғни шаршы метр болып табылады.Оны м2 деп белгілейді..1002 есе кіші бірлікті шаршы см2 деп атайды.
       Көлем бірлігі текше м3,яғни, бүйір қабырғасы 1м-ге тең болатын, текшенің көлемі болып табылады, 1/106 куб метр текше см3 болып табылады.Ескерте кететін, әртүрлі елдерде салмақ пен өлшемнің әртүрлі жүйелері қолданылады.
       Елімізде салмақ пен өлшемнің метрік жүйесіне өту өткен ғасырдың 20жылдарының ортасында жү.зеге асырылған.Осының арқасында көптеген таксациялық мәселердің шешімі жеңілдеді.
Қазіргі уақытта араланған материалдардың ж/е дайын ағаш өніміндегі басқа түрлерінің қалыңдығы мен енін мм ж/е см өлшейді.
        Таксациялық теорияда діңнің ж/е оның бөліктерінің қалыңдығы,осы қиманы шеңбер деп есептей отырып, айналу денелерінің көлденң қима диаметріне теңестіреді.
        Діңдер мен оның бөліктерінің диаметрлерін см өлшейді.Англияда ж/е АҚШ-та діңдердің диаметрлерін дюимдерде ж/е футтарда өлшейді.
Өсіп тұрған ағаштарда діңнің қалыңдығы еуропалық елдердің көпшілігінде адам кеудесінің биіктігінде өлшенеді,бұл дің мойнынан бастап өлшеу жеріне дейінгі 1,3м-ге сәйкес келеді.Еуропада өсіп тұрған ағаштардың биіктігін метрлерде ж/е метрдің ондық үлестерінде дм өлшейді.Дайындалған ағаш материалдарының ұзындығы метрлерде ж/е дм өлшейді.
     Діңдердің көлденең ж/е бойлық қима аудандарын шаршы см2 ж/е шаршы м2 өлшейді.
      Орман алып жатқан, жерлерде есептеудің бірліктерін, 10000 м2 н/е 100-дан тұратын, 1га ж/е 100м2-қа тең, шаршы метр болып табылады.
Көптеген елдерде сүрек саны текше метрлерде (кубметрлерде, м3) өлшенеді.
        Орман таксациясында көлемдер туралы мәселелерді қарастыру барсында 3термин қолданыс табады:
А)дайындалған ағаш материалдарының ж/е дайын өнімдерінің кубатурасын көбінесе көлем деп атайды;
Б)жеке өсіп тұрған ағаштардың кубатурасын салмақ деп атайды;
В)тұтастай н/е 1га да алынған, ағашта болатын, сүректің санын запас деп атайды.
        Негізгі есептік бірліктер-текше метрлер-тығыз ж/е жинақты деп бөлінеді.
       Тығыз текше метр  -  бұл, 1м-ге тең, биіктікке,енге,ұзындыққа ие болатын, кеңістікте иеленген, сүректің мөлшері.Бұл тығыз текше метрдегі кеңістіктің барлығы,жеке кесінділердің арасындағы бос кеңістіктердің ж/е бос аралықсыз, тұтастай сүрекпен иеленген.
        Жинақты текше метр де осындай ұзындыққа,енге ж/е биіктікке ие,бірақ жеке сүрекпен бүкіл кеңістік емес,тек оның бөлігі ғана толтырылған.Жинақтама кубометрдегі жеке бөренелердің арасында сүрекпен толтырылған кеңістіктер қалады.
                     2.Өлшеу қателіктері.
Ағаштардың биіктігін ж/е диаметрлерін өлшеу барысында,ағаштардың көлемдерін анықтаудағы қателіктерге ықпал ететін, қателіктер болады. Ағаштар көлемдерін анықтаудың дәлдігіне өлшеу қателіктерінің әсерін белгілеу үшін есептеулер қатарын жасаймыз.
        Румын профессоры Попеску-Зелетиннің белгілеуінде, ұзақ қолданыстан кейін,өлшеу ашасының сызғышына қозғалмалы аяқшаның перпендикулярлығының бұзылуы бақыланады.Осының салдарынан өлшенетін диаметрлер нақтылардан кіші болып шығады.Осылайша,жүйелік қателіктер алынады.Осы барлық жүйелік қателіктер теріс белгіге ие болады.
Қозғалмалы аяқша перпендикулярлы күйден 3-6%ға ауытқығанда дің көлемінің ж/е қимасының ауданын анықтаудағы қателік 5,2-10,5% шектерде болады.
         Қарастырылатын қателіктер, әрқашан теріс белгіге ие болатын, жүйелік болып табылатындықтан, өлшеу нәтижелері,егер бізге бұрыш белгілі болса, түзетілуі мүмкін болады.
         Көрсетілген қателіктерді жою үшін, қолданыс үдерісінде өлшеу ашаларын жүйелі тексеріп отыру керек.
        Биіктік пен диаметрді өлшеудің бірдей салыстырмалы дәлдігінде, d:Д=h:Н болғанда, биіктіктег қатеге қарағанда,диаметрдегі қате көлемдегі қателіктің пайызы екі көп болады.
         Нақтылы диаметр шамасынан пайызбен өрнектелген диаметрдегі шама келесіге тең болады: Pd=100dD.
Диаметрді анықтауда қатенің еселенген пайызына көлемдегі қателіктің пайызы тең болады:Pv=2pd.
Егер диаметрде d қате жіберілсе,онда цилиндрдегі көлденең қиманың н/е шеңбердің ауданы келесі қателікке тең болады:mg=PI4D2+-2PI4Dd+PI4d2-PI4D2=+-PI4Dd+-PI4d2.
Қиманың ауданың қателігі:mg=+-PI2Dd.
Қима ауданына қатысты есептелген,пайыздардағы қателік: +-PI2Dd:PI4D2=pg:100;          Pg=+-200dD.
Диаметрдегі қателік қима ауданы б/ша ж/е көлем б/ша қателіктердің тең пайыздарына әкеледі:Pv=Pg=2Pd
Стереометриялық денелер көлемінде пайыздағы салыстырмалы қателік:
Pv=Pg+2Pd
Бұл қатенің орташа шамасы көптеген өлшеулерде келесі формуламен есептеледі:Pv=4p2d+p2h.
Қателердің орташа шамасы вариациялық статистикада әдепте орташа квадратты қате деп аталады:σ=+-√εx2n-1
Мұндағы εx2 орташа арифметикалық шамасынан жеке өлшеулер ауытқуларының квадраттары қосындысы; п-бақылаулардың саны.
Жеке бақылаулар негізінде шығарылатын орташа арифметикалық шама орташа қатеге ие болады: m=(+-δ)/√n.
Ағаштардың диаметрлерін өлшеуде қалыңдық сатыларына бөледі.Қалыңдық сатылары б/ша ағаштарды есептер қима аудандары қосындысының біршама ұлғаюына әкеледі.Қалыңдықтың сатылары б/ша ағаштарды бөлуде диаметрді анықтаудағы максималді қате сатылардың жартысына тең болады.
Ағаштар тобын өлшеудегі қателердің орташа шамасы:m=+-5√n    m=+-10√n
Қателер жүйелік ж/е кездейсоқ деп бөлінеді.Бұл белгіленген қателер жүйелік деп,екі,яғни өң ж/е теріс белгілермен қателер кездейсоқ деп аталады.
Көбінесе орташа квадратты қатені есептейтін формула:σ=+-εx2n-1
Айырманың орташа квадратты қатесі:σr=+-σ1²+σ2²
Қатені жуықтап есептеу үшін, орташа ағашты өлшеудегі еселенген қатені өлшенген ағаштардың жалпы санына шаршы түбірге бөлу керек.
          Сонымен,қорыта келсек,жеке ағаштарды есептеу барысында диаметрлерді мүмкіндігінше дәл өлшеу керек,өйтпесе ағаштардың көлемін есептеу барсында мәнді қателер алынады.Ағаштарды жаппай есептеу барысында жеке ағаштардың диаметрлерін өлшеуде мәнді жуықтауларға жол беріледі, олар әртүрлі белгілер өзара жойылатындықтан, қосынды нәтижеге мәнді әсер көрсетпейді.
         Есептеу қателері өлшеу ашасының ақаулары мен байланысқан.Бақылау қателері субъективті қателерде ж/е есептеуде ашаның дұрыс орналаспауынан туындайды.Қалыңдық сатыларының шектерінде ағаштардың бірқалыпты емес орналасуынан туындаған қателер осы сатыдағы ағаштардың орналасу сипатына тәуелді болады.Жуықтау қателері-1,5%дан+1%ға дейін тербеледі.
3.Ұзындықты,биіктікті,диаметрді өлшеу бірліктері.
        Ұзындықты өлшеу эталоны ретінде метр қабылданған.Ондық жүйенің қағидасы б/ша метр 10дм,100см,1000мм бөлінген.
Діңдер мен бөліктерінің диаметрлерін см өлшейді.Англияда ж/е АҚШта діңдердің диаметрлерін дюмдерде (1дюйм 2,54см-ге тең) ж/е футтарда (1фут 0,3048м-ге тең) өлшенеді.
       Өлшеуді жеңілдету ж/е көлемдерді ары қарай анықтау мақсаттарында диаметрлердің анықталғн шамаларын жуық жұп өлшемдерге,көбінесе, өзара 4см-ге бөлінетін (4;8;12;16;20, т.б см) өлшемдерге дейін жуықтайды.Диаметрлерді өлшеу барысында қолданылатын, бұл градациялар қалыңдық сатылары атауына ие болған.Диаметрді н/е қалыңдықты өлшеуге есептік бірлік қалыңдық сатыс болып табылады.
         Англияда ж/е АҚШ-та өсіп тұрған  ағаштарда диаметрлерді, 4,5 футке тең,биіктікте өлшейді, бұл метрлік өлшемдерге ауыстырғанда 1,37 м құрады.Жапонияда өсіп тұрған ағаштардың диаметрлерін өлшеуді, 1,25м-ге жуықтап теңестірілген,жерден биіктікте жүргізеді.Еуропада өсіп тұрған ағаштардың биіктігін метрлерде ж/е метрдің ондық үлестерінде дм есептейді.Белгіленген стандартты ұзындықтарға қоса, ағашматериалдарында см есептелетін,ұзындық б/ша әдіптер болуы керек.



6-дәріс.
   Тақырыбы: Жеке ағаштар жиынтығының таксациясы. 
Жоспар:
* Ағаштың негізгі бөліктері және діңінің таксациялық көрсеткіштері.
* Өсіп  тұрған ағаштарда діңдердің көл емдерін анықтаудың тәсілі.

      Жеке ағаштар жиынтығы туралы түсінік. Тәжәрибеде бір өсіп тұрған ағаш сирек таксацияланады. Әдетте тамырда көптеген ағаштарды таксациялауға тура келеді. Бұл іріктемелі жіне санитарлық шабуларда, ағаш шабуларда толық шабылмағандарды және тұқымдарын жинауда, сондай-ақ арнайы түр жиындарды дайындауда тағы басқа жасалады. Бұл жағдайларда іріктелген ағаштар әдетте үлкен ауданда орналастырылажы және жеке ағаштар жиынтығы болып табылады. Жеке ағаштар жиынтығы ретінде, өз дамуында және өсунде бір-біріне әсер ететін, бірақ сапалы бір текті болыр табылатын және сыртқы ортаның өте әр түрлі шарттарында кварталдың әр түрлі екпе ағаштарында өсетін, берілген жыныстың көптген ағаштарын түсінеді.	Шабылған ағаштың және оның бөліктерінің таксациясы жариялануы.		                                                                                    
         Ағаштың негізгі бөліктері және діңінің таксациялық көрсеткіштері. Кез келген ағаш оны өлшеуге және сапалы бағалауға арнайы әдістерді талап ететін, орман таксациясының дербес нысаны болып табылады. Ағаш корнт түзетін тармақтардан және бұтақтар жыйынтығынан және діңнен ,  тамырлардан  тұрады. Орташа алғанда ағаш діңіне 2/3 тамырлар мен кронға 1/6 жалпы көлемінен келеді. Бұл қатынас әр түрлі ағаштарда әр түрлә, ол жынысқа, жасқа және өсу шартына байланысты болады. Өндірістік пайдалануға байланысты ағаш келесі бөліктерге бөлінеді. 												1. Дің  -  іскер түр жыйындар, отындар, қалдықтар.				2. Крона  - отындар, бұтақтар.								3. Тамырлар мен тамырлар- отындар, кейбір жыныстарда химиялық қайта өңдеуге арналған шикізат.						Ағаштың ең құнды бөлігі дің болып табылады. Жеке ағаш таксатциясында оның келесі таксияциялық көрсеткіштері анықталады. 		1) ұзындығы және биіктігі  (L, /; Н, h);
	2) діңнің қалыңдығы және кеуде биіктігіндегі диаметрі  ( d,,3  тамыр мойнынан 1,3  биіктікте немесе  /м  --  таксациялық диаметр).

2.Өсіп  тұрған ағаштарда діңдердің көл емдерін анықтаудың тәсілі.
Пайдалану орман шаруашылығы, негізінен, орман таксияциясы, ойлап табудың мәні. Модулді ағаштар бойынша жаңа түрлік санды сонымен қатар форма түзетін қыйсыққа жанама бойынша негізге ұшынан жүргізген түзудің жанасу нүктесінен графикалық биіктіген және осы нүктеде ағаштың диаметрін есептейді. Диаметрі мен аталған көрсеткіштер туындысынан тұратын формула бойынша өсіп тұрған ағаштың көлемін табады.			Ойлап табу орман таксатциясына жатады  және өсіп тұрған ағаштар діңдерінің  көлемдерін анықтауда пайдалануы мүмкін.										Діңді сексияларға бөлуді және көлемдерін қосуды, қосатын, ортанғы қыйманың ортанғы күрделі формуласы бойынша ағаштар діңдерінің көлемдерін анықтау тәсілі белгілі.						Тәсілдің кемшілігі өсіп тұрған ағаштар діңдерінің көлемдерін анықтауда қолданудың мүмкін еместігі және күрделігі болып табылады. Келесі формула бойынша көлемді тізбекті есептеумен диаметрді және дің биктігін өлшеуді қосатын, түрлік сандарды пайдалану арқылы өсіп тұрған ағаштар діңдердің көлемдерін анықтау тәсілі ойлап табуға ең жақын болып табылады. V=gi.3Hf. 								Екі  түрлі санды есептеу барысында кең тараған діңнің қима ауданы кеуде биктігінде алынадв. 						     Тағы белгісі, толық ағаштығын діңнің салыстырмалы диаметрмен эмпириялық байланысқа. Бұл байлансты есептейтін формула.F=kg
    Ағаш діңдерінің көлемдерін анықтаудың тәсілін осындай жолмен жетілдіруге болады. Салыстырмалы түрде диаметрдің шамасы бойынша түрлік  санды табуға болады.(Анучин Н.П. М.лесная таксация, 1982 с 145-150) Бірақ дің формасының көрсеткіштері ретінде қабылданған, домалау сандары, форма кластары, форма коэффициенттері, форма түзетін қасықтық қатаң күйн анықтайтын, тән нүктелердің орналасу биіктігімен тек кездейсоқ түрде ғана сәйкестік, биіктіктерде дің диаметрін қосады. Сол себепьі форма коэффисенттері, форма класстары және домалау сандары дің формасын қатаң сақтамасын қамтымайды. Өсіп тұрған ағаш діңдерін көлемдерін белгілеу дәлдігін анықтайтын, діңдердің толық ағаштылығын және формасын жеткілікті толық сәйкестігін берменйді.  Мұны жүзеге асыру барысында диаметрі мен биктікті өлшеуді және түрлі санды пайдалануды қосатын тәсілде ойлап табуға сәйкес, алдымен , ағаш діңнің ұшынан форма түзетін қисыққа жүргізілген,түзудің жанасу нүктесін анықтайды ,одан кейн бұл нүктенің биктігінде диаметрі және лған діңнің дің биіктігі өлшейді ал көлемді келесі формуламен анықтайды:  							Жанасу  нүктесінде салыстырмалы биіктіктің мәні де тән нүктенің ординатасы болып табылады, форма түзетін қыйсықтың теңдеуіне тәуелді болады және ағаш діңі формасы көрсетеді болып табылады ( Шавнин А.Г. Лесное хозяйство, 1986, с 53.) 						Жаңа түрлік сан, негізгі жанасу нүктесінің биіктігінде дің димаетрінің квадыратын құратын ал биіктігі тамыр мойынының биіктігінен осы нүктенің ара қашықтығына тең болатын ғ төрт қабырғалы призманың көоеміне дің көлемінің қатынасы болып табылады. 	Екінші фиксация жанасу нүктесінің биіктігін және осы нүкте биктігінде диаметрді өлшеуге арналған құрылғы. Жалпы қөрініс, үшінші фиксация,1/5 дің биітігін бекіту сәті, төртінші фиксация құрылғының төменгі жалған күйіні сәйкес келетін, нүктеге және жанасу нүктесі биіктігінің күйне сәйкес келетін, бекіткішке көрсету бесінші фиксация форма түзетін қыйсықты және оған жанасу нүктесін бекіту сәті, жанасу нүктесіндегі диаметрдің және биктіктің салыстырмалы мәндерін анықтау көрсетілген.					Тәсіл келесі түрде жүзеге асырылады. Алдымен жаңа түрлілік санды белгілейді. Ол үшін орман тобы немесе бонитеті, жынысы бойынша біртекті, ағаштардың таксацияланатын санаттарында моделді ағаштар алынады. Бұл кезде діңнің көлемі ортанғы қыйманың күрделі формуласы бойынша анықталады.										Жанасу нүктесінің және ағаш діңінің формасын анықтайтын, осы нүктедегі дің диаметрінің мәндері үсынылатын құрылғының көмегімен өлшенуі мүмкін.											Құрылғы жеңіл материалдан жасалған, туынды өлшемдер тақтасынан тұрады. Портативтилік тұрғысынан тақта өлшемдері 10*12см деп қабылданады. 										Тақтада ағаш ұшын визалауға арналған шығын қылық 1 шектеуінде жанасу нүктесінің биіктігі және диамері шкаласының бастамасының бекітетін, ойық 3 болатын, діңнің 1/5 биіктігін белгілеуге арналған шығынқылық 2 болады. Шығынқылықта 2 өлшеу бауына 4 арналған тесік бар, оның көмегімен бекітілген нүктенің апсальутті биіктігі анықталады. Сондайақ шығынқылық 2 тұтқа ретінде қолданылады. Тақтаның бойлық бағытында ойықтар 5 орналасқан олардың әр қайсысында үшындағы 8 тұтқамен бекіткішпен 7 сызғыш 6орнатылған. Тұтқалардың көмегімен бекіткіштер ойықтарды бойлай қозғалу мүмкін. 										Тақтада жанасу нүктесіндегі дің диаметрлерінің салыстырмалы мәндерінің және жансу нүктесіндегі биіктіктің салыстырмалы мәндерінің шкаларалары 9 болады. Бұл шкалаларда бөлінулердің саны Н мен бөлінулердің арасындағы ара қашықтық бірдей болады. 			Ағаш діңінің ұшынан жүргізілген жанама түзулердің күйн анықтайтын еңісті сызықтар 11 дің диаметрдің шкалаласына бұрышпен орналасқан. Жанасу нүктесінің биктігі және осы нүктедегі діңнің диаметрі келесі түрмен белгіленеді. Құрылғының көлденең күйнде туынды ара қашықтықтан алғашқы дейн, шектерінде жанасу нүктесінде биктігі болатын , діңнің визуальді 1/5 биіктігін бекітеді. Ағашқа 5-6 м ге жақындай, құрылғының күйін өзгертпестен, биіктігінің 1*5 бөлігін құратын, дің кесіндісіне тақта шеттерін визалайды. Жақын еңісті сызыққа басқалардан жақын орналасқан, бекіткіштің орналасуы бойынша және дің түзушіденбекіткіштерді 7 және диаметрлі шакаласанан бастамасын 10 үйлестіреді, салыстырмалы бірліктерде жанасу нүктесінің биіктігін белгілейді. Шкаланың 10 көмегімен жанасу нүктесінде диаметрдің салыстырмалы бірліктер саны бір уақытта бекітілетін болады. Құрылғының күйн өзгертпестен төменгі бекіткіштің күйінен сәйкес келетін, діңнің биіктігін визуальді бекітеді. Ағашқа жақындап бұл биіктікті бір түзу өлшеумен анықтайды. 				Диаметрлер шкаласында және биіктіктер шкаласында қаншама n бөліністері болса, сонша есе ұлғайған апсальютті мән бір жанасу нүктесіндегі биіктіктің және осы нүктедегі дің диаметрінің сәйкестің мәндерін құрады. Мәнді бір шамасында және ұлғайту қажеттілігінде ағашқа дейнгі ара-қашықтық диаметрі өлшеудің маштабы осы ұлғайтуға кері пропорционалдықтар кемиді.			                           
Мақсатқа қол жеткізуді дәлелдеу үшін екі сынама аудандар алынды, оларда келесі жұмыстар атқарылады. Әрбір сынама бойынша қалыңдығы бойынша бірқалыпты 12 модельді ағаштардың алынды әрбір сынама аудан үшін модельді ағаштар санынан үш орташа модельді ағаштар іріктелді, олар бойынша ескі  f ст жаңа f H түрлік сандардан орташа шамасы анықталды. f ст =0.420 0.510  f H = 6.14 6.17. әрбір сынама бойынша барлық модельді ағаштарда дің көлемдері  үш тәсілмен анықталды. Ортанғы қыйманың күрделі формуласы бойынша ескі түрлік санның бойымен, ұсынылатын тәсілмен:					1. Ақыйқатты деп қабылданды. 2 және 3 бірмен салыстырылды. Алынған жүйелік және кездейсоқ қателердің өлшемдері кестеде беріліді. Кестенің  мәліметтері, кездейсоқ қатесі 1,5- 2,00 көп болған прототипке қарағанда, жаңа түрлік сандардың көмегімен ағаш діңдерінің көлемдерінің көлемдерін анықтаудың көбірек дәлдік жоғары туралы айғақтайды бұл айырмашылықтың себебі, жаңа түрлік сандарды пайдалануда. d x  және  h  k көрсеткіштерді діңнің төменгі бөлігінде болады және тікелей тура өлшеуге үшырайды, ал сол уақытта ескі түрлік сандарды пайдалануда діңдердің биіктіктері, азырақ далдікке болатын жанама өлшеулер арқылы анықталады. Дің биіктігін өлшеулерден беруліулер көлемін анықтаулар жеңілдетеді. Ойлап табудың формуласы:  өсіп тұрған ағаш діңдерінің көлемдерін анықтаудың тәсәлі. Еңбек шығындарын анықтаудың дәне азайтудың дәлдігін жоғарылату мақсатымен ерекшеленетін, түрлік санды пайдалануды және диаметрлі биіктігінің өлшеуді модельді ағаштардың іріктелуін қосатын өсіп тұрған ағаш діңдерінің ағаш діңдерінің көлемдерін анықтау тәсілінде алдымен таксатцияланатын ағаштардағы модельді ағаштар бойынша жаңа түрлік сан мәнін анықтайды. Содан кейін ағаш діңінің үшына форма түзетін қыйсвққа жүргізілген,түзудің жанасу нүктесіне дейінгі діңнің биіктігі және осы нүктедегі діңнің диаметрін өлшейді. Ал діңнің көлемін V формулалардан есептейді  V=f H h k d2 k  .											Діңдердің қалыңдығы және өсіп тұрған ағаштың биіктігін немесе шабылғанның ұзындығын өлшеу берілді. Діңнің немесе оның бқліктерінің көлемін анықтау үшін, оның ұзындығы мен диамерлерін ғана емес,сонымен қатар осы диаметрлерге сәйкес келетін, қима аудандарын да білу керек. Жеткілікті дәлдікте діңдегі көлденең қиманың ауданы, ол нобайы бойынша эллипске жуық, ал діңнің төменгі бөлігінде дұрыс емес конфигурацияға ие болғаныменғ шеңбердің формуласы бойынша анықталады. Дәлдікті жоғарылату үшін, дің қимасының диаметрін көбірек және азырақ перпендикульяр екі бағыттардан орташа орифметикалық ретінде анықтайды. Қима ауданын есептеуі жеңілдету үшін,миллиметрдегі және сантиметрлердегі диаметрлербойынша шеңбер аудандарының кестелерін пайдаланады. Өндірісте осы кестелер бойынша қима ауданы бойынша диаметрді де анықтауға тура келеді.  
7-дәріс.
Тақырыбы: Діңдердің  көлемдерін анықтау.
Жоспар:
1.Өсіп тұрған ағаш діңінің көлемін анықтау.
2.Есептеу тәртібі.
1.Өсіп тұрған ағаш діңінің көлемін формулалар, номограммалар бойынша және кестелердің көлемімен анықтауға болады. Дің көлемін анықтауға арналған жуық формулалар әртүрлі жол берілулерге негізделген. Ағаш  биіктігі және 1,3 м. биіктіктегі дің диаметрі сияқты, ең қол жетімді көрсеткіштерді өлшеуге және орташа щамалар теориясына негізделген, арнайы әдістер өңделеді.		Өсіп тұрған ағаштың жалпы формуласы:  
                                           							
мұндағы: g-қима ауданы; f- түрлік сан,төменгі бөлігіндегі белгіленген биіктікте ие болатын, бірөлшемді цилиндрдің көлеміне дің көлемінің қатынасын анықтайтын, діңнің толықағаштылық коеффиценті. Цилиндр негізінің ауданы 1,3м. биктікте, ал қалыптысы- дің биіктігінің 0,1 м-де алынатын, есеп түрлік санды атыратады. Тәжірибеде, келесі формула бойынша анықталған, нң көп тараған ескі түрлік сан тараған:
                                        
Мұндағы: g1.3-1.3 м биіктікте дің қыймасының ауданы;  h-дің биіктігі. Түрлік сан бірөлшемді цилиндр көлемінің қай бөлігін дің көлемі иеленетінің көрсетеді және оңай белгіленетін (g 1,3 және  h бойынша) цилиндр көлемінен дің көлеміне өтпелі коэффициент ретінде қызмет етеді.						                                                                Дің көлемін есептеуге, дің биіктігін Н.Н.Дементывиің  формуласын пайдаланады: 
                                     									
мұндағы: k-форманың екінші коэффициентіне тәуелді болатын,түзету коэффициенті.									Дің формуласының коэффициенті- бұл діңнің сәйкесті бөлігінің салыстырмалы домалау көрсеткіші. 								Діңнің домалауы төменгі торцтен ұшына бағыт бойынша диаметрлердің азаюы болып табылады. Салыстырмалы орташа домалау-бұл діңнің 0,1 м биіктігіне немесе 1,3 м биіктігіне диаметрге діңнің кез-келген нүктесіндегі диаметрдің қатынасы. 							Форма коэффиценті, 1,3 м биітіктегі диаметрге, берілген биіктікте өлшенген диаметрді бөлу жолымен есептеледі.				Есептеуге арналған диаметр діңнің қандай нүктесінде алынуына байланысты, дің формасының 4 коэффициентін ажыратады.
                       						
мұндағы: d0, d 1, d2,  d 3, -тамыр мойнында алынған, дің диаметрлері: (1/4), (1/2), (3/4)  дің биіктіктері; d 1.3 -  1.3 м биіктіктегі диаметр.						Әртүрлі кестелерге кіру белгісі-дің формасының екінші коэффициентті ең маңызды болып табылады. 									Бұл коэффициент дің формасын сипаттамайды, өйткені діңнің сол бір формасында, биіктік неғұрлым үлкен болған сайын, ол соғұрлым кіші болады. Әрбір 0,5 q2  -  де , 3 м-ге тең биіктікке түзету жасау керек. Формула 0,5 q2=0,65 и f=0,425 үшін әділ болады. Бұл жағдайда көлемді өсіп тұрған ағаш көлемінің жалпы формуласы бойынша есептеледі 
				 		
                                       
2.Есептеу тәртібі:										   Сынама алаңда ағаш қорын анықтау.								
1. Ағаштардың көлемдерін формула есаптеу
                       							
2. Формула бойынша барлық діңдердің жалпы көлемін анықтау.
                                      
         
 3.Формула бойынша бір діңнің орташа көлемін есептеу.
                      
Биомасса көлемін анықтау.								
Алынған  Vжалпы  мәні сынама ауданы   (К х К м2 аудан өлшемі) м3         та сүрек қорын құрады.	
* Формула бойынша 1га  - ға көлем мәнін есептеу.
                             
* Vбио =V*m, формула бойынша т/га мен биомасса өлшемін анықтау, m коэффициенті ағаштың жынысына байланысты. 
* Формула бойынша құрғақ затқа есептеуде сүрекдің фитомассасын есептеу  
                       
Мұндағы P- құрғақ  заттың пайыздық құрамы, анықтайтын формуласы  P=100%-A мұндағы A- суреттің ылғалдылығы  % бен.
Ылғалдылықты есептеу формуласы:

                              

8-дәріс.
Тақырыбы:Жиынтық туралы түсінік.
Жоспар:
1.Орташа жиынтық туралы түсінік.
2.Жекелеген ағаштар жиынтығының түсінігі.

 1.Әр түрлі таксациялық белгілері бар көптеген ағаштардың немесе орман материалдарының таксациясы кезінде әрбір объектінің жеке есебі жоққа тең. Орман таксациясында есептеулерді жылдам және нақты дәлдікпен жүргізетін орташа көлемдегі арнайы әдіс әзірленген. Бұл әдісте ескерілетін объектінің бірлігі ғана емес (дің, сүрекдіңдер, сортимент), ал олардың жиынтығы анықталады. 	
Әрбір жиынтық үшін орташа арифметикалық шамасын табады. Осы орташа көлемнен кесте түрінде ақпар құрады. Орташа көлемдердің  осындай кестесі бойынша жиынтыққа біріктірілген бірліктердің санын дәлдікпен есепке алуға болады. Алайда орташасы жиынтықты жақсы анықтай алады, яғни көлемі немесе сапасы жақын белгілері бар бірліктерден тұрады. Мысалы, егер жиынтық диаметрлерлері және биіктіктері тең ағаштардан құралса, оны біртекті деп есептеуге болады. Егер диаметрі және биіктігі бойынша емес, сонымен қатар форма коэффициенті бойынша іріктеп алса, мысалы, 0,05 көлемінде алса жиынтық біртекті болып саналады; егер коэффициент 0,02 болса, жиынтық аса біртекті болады және олар үшін қорлар нақты қорытындылармен анықталатын болады. Жиынтыққа біріктірілетін есептік бірліктер кестеге біріктірілген белгілер таксацияда кестеге кірулер деп санауға болады.  Осылайша, жиынтық деп есептік объектісі бірліктерінің біршама санының бірігуін айтуға болады. 
Орман таксациялық объектісі есебінің қатарына жекелеген өркенді немесе ағашты; жекелеген сортиментті; жекелеген өркен немесе ағаштардың жиынтығын, сортименттерді; жекелеген сүрекдіңді; сүрекдіңдердің жиынтығын жатқызады.



2.Жекелеген ағаштар жиынтығының таксациясы 
Жекелеген ағаштар жиынтығының таксациясы туралы түсінік. Тәжірибеде бір ғана өсіп тұрған ағаш сирек таксацияланады. Әдетте көптеген ағаштар тамырын таксациялауға тура келеді. Бұл таңдамалы және санитарлық кесулерді, тұқымдарды жинауда және арнайы сортименттерді дайындау кезінде жүргізіледі. Осындай жағдайларда іріктелген ағаштар үлкен ауданда орналастырылып, жекелеген ағаштар жиынтығын білдіреді. Жекелеген ағаштар жиынтығы сыртқы ортаның түрлі жағдайларында әр түрлі екпелерде өсіп шығатын аталған тұқымдастың көптеген ағаштары ретінде түсіндіріледі.  Мұнда, мысалы, арнайы сортименттерді дайындауға іріктеліп алынған ағаштар жатқызылады. Биологиялық тұрғыда әрбір жиынтықтың ағаштары механикалық қоспа ретінде түсіндіріледі, себебі олар даму және өсу процесі кезінде бір-біріне ешқандай да әсер етпеген болатын. Сондықтан олардың жиынтықтарында таксациялық көрсеткіштерінің өзгергіштігінде қандай да бір заңдылықтар байқалмаған болатын. Мұнда ағаштарды қалыңдығы және биіктігі бойынша орналастыруында қандай да бір заңдылық болмауы да мүмкін. 
Жекелеген ағаш діңінің таксациясы кезінде төмендегідей таксациялық көрсеткіштерді анықтайды: діңнің ұзындығы немесе биіктігін, оның диаметрін, 1,3 м биіктіктегі діңнің көлденең бағыттағы көлемі және ауданы, түрлік сан, сүрекдіңнің өсімі және діңнің тауарлық құрылымы.           Өсіп тұрған ағаштың биіктігін өлшеу түрлі конструкциялы биіктік өлшегіш құралдармен, мысалы ВУЛ-1 биіктік өлшегішпен жүргізіледі. ВУЛ-1 биіктік өлшегіш құралы шакаласы бар корпустан, дальномер және базисты лентадан тұрады. Тегіс жерде ағаштың биіктігін анықтау келесідей жүргізіледі: - негізі және төбешігі жақсы көрініп тұратын орынды таңдайды; ағаштың өркенінде базисты лентаны бекітеді;  - қашықтық өлшегіш арқылы базисты лентаны визуализация жасай отырып, лентаның бірінші штрихының 15 немесе 20 м штрихпен сәйкес келуін бақылайды; - биіктік өлшегіштің окуляры арқылы визуализация жасап тежеуішті бір мезгілде басады; - корпустың ішіндегі барабан тоқтаған кезде және биіктік өлшегіштің визирлі сызығы ағаштың ұшарбасымен сәйкес келгенде тежеу құрылғысының түймесінің саусағын алып, шакала бойынша есептеулер жүргізеді; - ағаштың толықтай биіктігін анықтау үшін өлшенген биіктікке бақылаушының көз мөлшерімен жерден байқаған биіктігін қосу керек.Қисық жерде ағаштың биіктігін өлшеу үшін: - базисті лентаны ағаштың діңіне бекіту; - қашықтық өлшегіш арқылы ағашқа дейінгі қашықтықты анықтау (15 немесе 20 м); - қисықтықтың бұрышын градус бойынша  анықтау; - шкала бойынша биіктікті өлшеу жүргізілетін нақты қашықтықты анықтау; - осы ара қашықтықтан ағаштың ұшарбасын визуализация жасап, есеп жүргізу. 


9-дәріс.
        Тақырыбы: Отындар таксациясы.
Жоспар:
1.Отындардың қасиеттеріне байланысты бөлінуі.
2. Қысқа іскер ағаш материалдарының,томар сүрегінің, қабықтың және шөпшектің таксациясы.
3.Шпалдарды дайындау түрлері.   1.Сүректің көлемдік салмағымен байланысқан, жылу жасау қаблетіне байланысты, отындарды үш топқа бөледі: 1. Қайыңнан, шамшаттан, шетеннен, қызыл қайыңнан, ильмадан, үйеңкіден, еменнен, балқарағайдан;2. Қарағайдан және қандыағаштан;3. Шыршадан,балқарағайдан,самырсыннан, ырғайдан, теректен, талдан дайындалған. Бір топқа жататын ағаш жыныстарынан дайындалған отындарды біртекті, әртүрлі  топтарға жататын жыныстардан дайындалған отындарды аралас деп атайды.   Ылғалдылығы бойынша отындарды ауақұрғақты, жартылай құрғақты және ылғалды деп бөлінеді. Ауа құрғақтығы 25/20 %-ға дейін, жартылай құрғақтығы 26/20% - 50/33% дар ылғалдылығы 50/33% - дан артық ылғал құрамды отындар жатады.МСТ 3243-46 отындардың келесі стандартты ұзындығын белгілейді: 0,25; 0,33; 0,75 жане 1м. Көмір жағуға 1,25 м ұзындықты отындарды қолдануға жол беріледі. Ұзындықтағы ауытқулар +- 2см-ден көп емес болуы керек. Тұтынушылардың келісімімен,аталған өлшемдерге еселі ұзындықпен отындарды дайындау және өткізу мүмкін болады.3-14см қалыңдықты отындарды дөңгелек түрде дайындауға болады, 15-25см қалыңдықты отындар екі бөлікке, ал 26-40см қалыңдықты отындар шамамен төрт бөлікке жарылуы тиіс. Бүйірі бойынша жарылудың ең үлкен сызығы 20 см  - ден аспайтындай етіп,40см  -  ден артық диаметрлі шөркелерді бірнеше бөліктерге жарады. 3-6 см қалыңдықты дөңгелек шөркелердің саны өткізілетін отындар партиясының жалпы кубатурасынан 20% дан аспауы керек.Отындар бұтақтардан тазартылуы тиіс, оларды қабықта және қабықсыз жеткізуге болады.Отындарды дайындау және қоймаларда сақтау барысында тікбұрышты формадағы поленницаларға жинайды. Шөркелерді бойлық төсемдерге тізеді, шөркелердің ұштарын торлармен бекітеді. Шөркелерді 1; 1,5 және 2 м биіктікпен салады. Ағаш қоймаларында отындарды тексерудің ыңғайлылығы үшін екі отындықтардың арасында 0,8 ден кем емес ендікті жолдарды қалдыру керек.Жинау барысында отындарды ұзындығы және ылғалдылығы бойынша сұрыптайды.Шөркелердің оң ﴾алдыңғы  ﴿ жағы тегіс болуы керек . Егер қоймаларда,вагондарда және кемелерде ﴾ суда тасмалдауда ﴿ 25/20% дан артық ылғалдылықты отындарды салса, полленица биіктігінің әрбір метріне 3см  -  ден кептіруге және шөгуге үстеме жасайды.   
Отындарды қабылдау барысында, жылу жасау қаблетінің көрсетілген үш топтарының қайсысына бұл қабылданатын партияның жататынын белгілейді.Отындардың ылғалдылығы олардың өлшеу жолымен зертханада анықтайды.Бұл жағдайда әртүрлі ылғалдылықтарында әртүрлі  жыныстардың 1 пл.м3  сүрек салмағын жетекшілікке алады. Отынға қойылатын стандартта қабылданған, ағаштың салмағы 2-кестеде берілген.МСТ 3243-46 бойынша 1пл.м3 сүректің салмағы:Тонналарда салмақ бойынша қабылдау мен есептеу тек ауа құрғақты отындарға ғана болады. Отындарды қабылдау барысында оларды қалаудың дұрыстығын тексеру керек. Ағаш дайындамаларының тәжірбиесінде отындарды қалаудың екі тәсілі белгілі: бос ﴾ қақпалап ﴿ және тығыз ﴾ қысып ﴿Отындарды қабылдау барысында шөркелердің бүйірлерін әкпен себеді немесе бір шөркелерді ағаш шабуда 2 рет қателесип қабылдамау үшін, оларға таңба салады.3м ден артық ұзындықты отындардың көлемін дөңгелек ағаш материалдарының көлемдері кестесімен ﴾ МСТ 2708-44 ﴿ көбірек қысқа отындарды жиақтау өлшемдерінде есептейді.Полленицада толық ағаштылық коэффициенті онда қаланған шөркелердің қалыңдығына да байланыст: шөркелер неғұрлым қалың болса,соғұрлым үлкен болады және керісінше. Ұзын шөркелерді қайта аралағанда поленницалардың көлемі азаяды, ал толықағаштылық коэффиценті ұлғаяды. Отындарды дайындауда бұл өте маңызды.  2﴿ Қысқа іскер ағаш материалдарының,томар сүрегінің, қабықтың және шөпшектің таксациясы.Жарылған түржиындарға клепка,болванкалар, дөңгелек тоғыны, спицалар, шана табаны және арнайы түржиындарға арналған кесектер жатады. Бұл түржиынының  барлығын тек шартты деп есептеу керек, өйткені олардың үлкен бөлігін аралау жолымен алады. Ою өте күрделі үдіріс, шикізат көлемінен 88% ға дейін жететін,қалдықтардың зор мөлшері қатар жүреді ﴾ мысалы, болванкаларды жасауда ﴿.Клепка  -  бұл бөшкелерді жасауға арналған, тікбұрышты тақтайшалар мен кесектер. Бөшкенің бүйір бөлігін жасауға арналған клепка бүйірлік, түбін жасауға арналғанда  -  түпкі дейді.Жарылған клепканың шығыны шикізат көлемінен шамамен 30-40% құрады.Тоғын  -  бұл спицаларды қамтитын дөңгелектің сыртқы ағаш бөлігі. Тоғын тұтас иілген , яғни бір ойылған кесектен өңделген немесе бірнеше ойылған немесе араланған бөліктерден тұратын, косяктар түрінде болуы мүмкін.Шана табанын пластиналарды және төрттіктерді жөндеу жолымен өңдейді.Қатты жапрақты жыныстардан алынатын, өнімнің құнды түрлерінің бірі  -  сүргіленген шпон. Ол арнайы білдіктерде шөркелерді сүргілеу жолымен жасалады және жиһазды қаптауға қызмет етеді.﴿бойынша пачкаларға салады. Фанера парақтарының енін орамдағы ортанғы парақ ұзындығының ортасында 1 см  -  ге дейін дәлдікпен өлшейді, әмбе 0,5см  -  ден кем үлестерді алып тастайды,ал 0,5 см және одан үлкен үлестерді тұтас сантиметр деп қабылдайды.Шпонның ұзындығын 0,1 м- ге дейін дәлдікпен өлшейді; 0,1м  -  ге қабылдайды. Шпонның қалыңдығын парақ ұштарынан 25 см қашықтықта өлшейді. Шпонды квадрат метрлерде есептейді.Ең көп тараған түржиын фанера болып табылады. Оны куб және квадрат метрлерде есептейді. Жеке парақтың көлемін  -  0,00001м3 ке дейін, ал фанера партиясының көлемін 0,01м3 ке дейін дәлдікпен анықтайды. Фанераның жеке парағының ауданын  -  0,01м3 ке дейін, парақтар партиясының ауданын  -  0,5м2 қа дейін дәлдікпен есептейді. Өлшеулердің нәтижесін бөлшек түрінде жазады: алымында  -  көлемін, бөлімінде  -  фанера парақтарының ауданын.Сүректің сондай-ақ; металлургиялық өнеркәсіпте, ұстаханалар горындарына, газогенераторларға және тұрмыстық қажеттіліктерге пайдаланатын, ағаш көмірінде  алады. Жандырылатын сүректің көлемінен 50-60% құратындай көмір шығымы болады. Қарағай көмірінің үйінді куб метрі  -  135-145кг, ал шырша көмірінің куб метрі 120-130кг салмаққа ие болады.Сондай  - ақ көптеген ағаш жыныстарының қыртысы да кең пайдаланылады: теріні дублдеуге ﴾ емен қыртысы ﴿  каптау материалдарын ﴾ қайың және басқа жыныстар ﴿ тығындау материалдарын, жылу оқшаулау тақталарын ﴾ тығынды еменді, амур барқытын ﴿ жасауға, мочаланы алуға ﴾ жөке ﴿ пайдаланылады. Кейбір ағаш жыныстарының қыртысынан құнды химиялық заттарды өңдейді:қара май, қайың қыртысы т.б.Темір жолмен жөнелтуге белгіленген қыртысты 80 кг-ға дейінгі салмақпен  киптерге баспақ қалыптайды. Есептеуді салмақ бойынша жүргізеді ﴾ тонналармен ﴿. Қыртыстың ылғалдылығы  20% дан аспауы керек.Әртүрлі жыныстардың 1пл.м3 сүрегінен қыртыстың орташа шығымы келесідей кг.Емен: дымқыл күйде 32-40; ауақұрғақ күйінде 20-24. Шырша: дымқыл күйде 40-48; ауақұрғақ күйінде 25-27.Қайың ﴾ жоғарғы қабат-береста ﴿ - 13; Жөке: луб-45; ауақұрғақ мочала 26-32;Амурлық барқыт  -  4:
1пл.м3 емен қыртысының салмағы балғын күйде 0,22 т, ауа құрғақ күйде 0,13 т, шырша қыртысы сәйкесті түрде 0,56 және 0,28т болады. 1пл.м3 тағының салмағы 25 кг.Шөпшекті де жинақтама мөлшерде есептейді. Формасының дұрыс еместігін, шөпшекті поленницаларға тығыз қалау мүмкін емес,сондықтан ол толықағаштылықтың төмен коэффициенттерін иеленеді. Қалың шөпшек ﴾ 6 см диаметрлі ﴿ үшін толықағаштылық коэффициенті 0,4 жіңішке ﴾ 3 см диаметрлі ﴿ - 0,2 болады.Араланған материалдар пластиналарға, төрттіктерге, брусьяларға, кесектерге, тақталарға, шпалдарға, горбыльдарға бөлінеді.Пластиналарды бөренені екі симметриялық бөлікке бойлық өсі бойынша аралаудан, төрттіктерді  -  әр пластинаны екі симметриялық бөлікке бойлық өсі бойынша аралаудан алады.10 см  -  ден артық қалыңдықты және енді араланған материалдарды брусьялар деп атайды. Араланған жақтар санына сәйкес екі;үш және төрт канатты брусьяларды ажыратады,көлденең қима формасы бойынша  -  үшкір және тұйық қантты болады. Кесектер, қалыңдығы 10 см ден артық аспайтын, бірақ ені 2 есе және одан артық қалыңдығынан аспайтын, араланған материалдар болып табылады.Тақталардың және кесектердің кең жақтарын пласттар,жіңішке жақтарын жиектер,жиектерімен пласттардың қиылысу сызықтарын  -  қабырғалар деп атайды.Араланған материалдарда жиектер араланбаған немесе бүкіл ұзындық бойынша немесе екі пласттарға перпендикуляр ұзындық бөлігінің бүкіл ұзындығында аралануы мүмкін.Шпалдар, ірі көлденең қимаға ие, араланған материалдардың ерекше түрі болып табылады, және темір жолдардың рельстеріне төсеуге арналған. Шпалдар  -  кесілген ﴾ А ﴿ және кесілмеген ﴾ Б ﴿ екі санатқа бөлінеді. 3.Шпалдарды белгіленуіне байланысты үш түрде дайындайды:1. Басты жолдарғ;2. Станциялық және кірме жолдарға;3. Өнеркәсіптік кәсіпорындардың кірме жолдарына арналған;Басқа бөлігі өңделмеген күйде қалатын, бөрененің кесілген бөлігін горбыль деп атайды.Едендерге төсеуге арналған, қатты жапрақты жыныстардан аралаған ұсақ тақтайшаларды паркет деп атайды. Паркет квадрат метрлермен есептеледі.Ағаш қоймаларында және биржаларда әртүрлі ұзындықты, ендікті және қалыңдықты тақталарды әртүрлі штабельдерге қалайды. Әрбір штабельге жеке көмір береді және есептеу ведомосттерінде штабелдегі тақталардың санын жазады.Шпалдарды даралап, кейде көлем бойынша есептейді. Шпалдарды        өткізу-қабылдау барысында трафареттердің көмегімен олардың түрін, әрбір түрге белгіленген, қималарға сәйкес келетін формалары мен өлшемдерін анықтау керек. Жаңа ғана дайындалған шпалдарды қабылдау барысында,белгіленген өлшемнің үстінен 5мм ден кем емес, кептіруге әдіптерді қалдыру керек.Шпалдар қаланған алаңқайлар тиеуге ыңғайлы болуы тиіс.









                                       
10-дәріс.
Тақырыбы: Араланған, соғылған ағаш материялдарының және ағаш өнімінің басқа түрлерінің таксациясы.
Жоспар:
	1. Аралау материялдарының таксоциясы.
	2. .Аралау материялдарының негізгі түрлері.
3. Аралау материялдарының көлемін анықтау.
        4. Сүректің шығындары мен қалдықтары.
1.Аралау материялдары пластиналарға төрттіктерге брусыларға кесектерге тақтайларға шпалдарға горбылдерге бөлінеді. (сурет 47)
Пластиналар бөренені бойлық осімен екі симметриялық бөліктерге аралауда ал төрттіктер әрбір пластинаны бойық осі бойымен екі симметриялық бөліктерге аралауда алынады.
	Брусье  -  деп 10 см-ден артық ендікті және қалыңдықты аралау материялдарын айтады. Араланған жақтарының санына сәйкес екі үш және төрт кантты брусыларды көлденең қиманың формасы бойыншы үшкір және тұйық кантты ажыратады. 
Кесектер - қалыңдығы 10см-ден аспайтын, ал ені еселенген қалыңдығынан аспайтын аралау материялдары болып табылады.
Тақтайлар  -  қалыңдығы 10см-ден аспайтын бірақ ені қалыңдығынан 2 есе және одан артық асып түсетін аралау материялдары болып табылады. Тақтайлар мен кесектердің кең жақтарын пласттар жақтарын жиектер пласттардың жиектермен қиылысқан сызықтарын қабырғалар деп атайды. Аралау материялдарында жиектер араланбаған немесе екі пласттарға перпендикуляр ұзындықтың бөлігінде немесе бүкіл ұзындықпен араланған болуы мүмкін. Осыған сәйкес аралау материялдарын, барлық жақтары бүкіл  ұзындықпен немесе ұзындықтың жартысынан кем емес араланған кесінділерге және жиектерге мүлдем араланбаған  және ұзындықтың жартысынан кем араланған кесінді еместерге бөледі. Геометриялық дұрыс паралепипедтің формасына ие аралау материялдарыын таза кесінділер деп атайды.
Аралау материялдарының жиектеріндегі бөренелердің дөңгеленген бүйір беттерінің қалдықтарын обзолдар деп атайды. Тақтайлардың пласттармен обзолдар тұйық бұрышпен және үшкір бұрышпен түйісуі мүмкін. Шпалдар ірі көлденең қимаға ие аралау материялдарының ерекше түрі болып табылады, және темір жол рельстерін қалауға қызмет етеді. Шпалдарды екі негізгі санатқа бөледі:кесілген, кесілмеген. Кесілмеген шпалдарды тек бір шпал кесіндісінен аралайды, ал кесінділер екі және одан артықтан. Қалың кряжалардың ортасынан діңнің өзекшесі кететін тақтайды аралайды. Көлденең қималардың өлшемдері  мен формасы бойыншы шпалдар топтарға бөлінеді. Белгіленуіне байланысты шпалдар үш топта жасалынады.1.Басты жолдарға арналған. 2. Станциялық және кірме жолдарға арналған.3. Өнеркәсіптік кәсіпорындардың кірме жолдарына арналған. Басқа беті өңдеусіз қалатын бөрененің кесілген сыртқы бөлігін горбыль деп атайды. (сурет 47)
2.Аралау материялдарының негізгі түрлері:
1-пластина, 2-төрттік, 3-екі кантты брус, 4-үш кантты брус, 5- төрткантты брус, 6- кесек, 7-тақтай, 8,9- шпалдар, 10-горбыль.
Қатты жапырақты жыныстардан араланатын ұсақ тақтайшалар паркет деп аталады, олар еден төсеуге қолданылады. Паркет квадратты метрлерде есептелінеді. Ағаш қоймаларында және биржаларды аралау материялдарын штабелдерге қалайды. Үлкен қоймаларда және биржаларда әртүрлі  ендікті және қалыңдықты тақтайларды әртүрлі штабелдерге қалайды. Әрбір штабелге жеке нөмір беріледі және есеп ведомстерінде  штабелдегі тақтайшалардың санын жазып отырады. Тақтайшаларды қалаудың және сұрыптаудың осындай тәртібі олардың есебін және аралау материялдарын өткізкмен байланысқан, барлық қойма операцияларын жеңілдетеді. Шпалдарды даралап кейде көлем бойынша есептейді. Шпалдарды өткізу қабылдау  барысында әрбір топқа белгіленген  қималарға сәйкес формалары мен өлшемдерін трафареттердің көмегімен топтарын анықтау қажет. Жаңа ғана жасалған шпалдарды қабылдау барысында белгіленген өлшемнің үстінен кем дегенде 5мм-ден кептіруге припусктер беруі қажет. Қоймаларды өткізу барысында шпалдар барлық шпалдарды екі бүйірден қарауға және топтары жыныстары бойынша сұрыптауға болатындай етіп төсемдерде штабелдерге қалануы тиіс. Штабелдерді құрылыс қоқыстарынан ескі ағаш материялдарынан т.б. алыста ойпатта орналасқан, құрғақ жерлерде  қалау қажет.Штабелдердің арасындағы қашықтықтың әрбір бес қатардан кейін 4м ажыраумен  1м болу керек. Шпалдар қаланған алаңқайлар тиеуге  ыңғайлы болуы тиіс.
3.Аралау материялдарының көлемін анықтау.
Дөңгелек ағаш материялдарына қарағанда аралау материялдарының көлемін анықтау өте қажет. Аралау материялдары көбінесе геометриялық дұрыс формаға ие болады, сондықтан олардың көлемі қалыңдығы мен еніне ұзындығын көбейту жолымен табылуы мүмкін:
				V=stl                    (94)
Мұндағы s - аралау материялдарының ені,см,t - қалыңдығы,мм,l  -  ұзындығы, м. Тәжірибеде әрбір жағдайда осындай есептеулерді жүргізу қиынға соғады, сондықтан әртүрлі ұзындықты қалыңдықты ендікті аралау материялдарының көлемдері берілген кестелер құрылған. Аралау материялдарының көлемің анықтауға арналаған кестелер жалпыодақ стандарты (МСТ 5306-64) ретінде бекітілген. Осы кестенің бөлігі мысал ретінде 12 кестеде берілген.
Кесте 12. 45мм қалыңдықты, 10-15см ендікте , 9 м-ге дейін ұзындықты  кесектер мен тақтайлардың көлемі.(ОСТ 4552 бойынша)
* Тақтайлар мен кесектердің ені, мм; тақтайлар мен кесектердің ұзындығы,м;3)көлемі, м; 4) тақтайлар мен кесектердің ені,мм.)
Бөрененің көлемдер кестесінің алдында аралау материялдарының көлемдер кестесінің артықшылығы олар бойынша кестеде көрсетілмеген өлшемдерге ие,аралау маиериялдарының көлемдерін кейбір қосымша есептеулермен табуға болады. Егер, мысалы, 3м ұзындықты тақтайлардың көлемінен 4мм ұзындықты тақтайдың көлемін алу немесе 1м ұзындықты тақтайлардың көлемін 3 есе ұлғайту жеткілікті болады. Есептеу жұмыстарын қысқарту үшін әртүрлі өлшемдердегі қанша тақтайлар 1м-те болатыны көрсетілген, қосымша кестелер қолданылады.
	Аралау материялдары үшін ені және қалыңдығы бойынша кептіруге әдіп белгіленеді, бұл қабылдауда ескерілуі қажет. Бұл әдіптің шамасы 2,5-7% арасында тербеледі, әлде аралау материялдарының ені мен қалыңдығы ұлғаюмен  әдіп азаяды. Аралау материялдарының кубатурасын есептеуге әдіптің аралау материялдарының кубатурасын есептеуге әдіптің шамасы кірмейді. Мысалы, нақтылы 205 мм ендікке  ие тақтайлар 200мм ендікті деп есептелінеді. Бұл жағдайағы 5мм айырма кептіруге келетін әдіп.
	Аралау материялдарының стандарттарында қабылданған өлшемдері, 15 пайыз абсолютті ылғалдыққа ие сүрекке белгіленген. Стандарт өлшемдердің үстінен аралау материялдарын кептіруге кететін әдіптер үшін жеке стандарттар белгіленген. Кесілмеген тақтайлардың кубатурасын анықтау үшін олардың енін ұзындықтың ортасында өлшеу керек. Кесілмеген тақтайлардың ені оң және сол жақтарда бірдей емес болуы мүмкін болғандықтан, оларды өлшеу барсында екі жақтағы еннің арасындағы орташасын алу керек. Кесілмеген тақтайлардың көлемін  таза кесілген аралау материялдарына арналған, кестелердің көмегімен ұзындығы ені қалыңдығы бойынша анықтайды. Үшкір кантты брусылерде көлденең қима квадратты  немесе тікбұрышты сондықтан сондай көлденең қималардың  көлемі сәйкесті  квадраттан немесе тікбұрыштан кем болады. Тұйық кантты брустың көлденең қимасын анықтау үшін қалыңдығын а еніне в көбейтеді және алынған туындыдан  бір жағы е гипотенуза  болып табылатын жетіспейтін төрт бұрышты  тең қабырғалы үшбұрыштардың ауданын алады. Бұл үшбұрыштардың ауданы қосындыда Л квадратқа тең.
	Үшкір кантты брустың көлемі аралау материялдарының кәдімгі көлемдік кестелері бойынша немесе формула бойынша анықталуы мүмкін. Тұйық кантты брустардың  көлемдерін анықтау барысында  ортаңғв қима ауданынын орнына сондай тәсілдермен табылатын төменгі және жоғарғы қималардың жартылай қосындысын алуға болады. Бұл алмастырудың артықшылығы өлшеулерді брустердің ортасынан гөрі бүйірлерде жүргізген ыңғайлы. Кесілген және тік бұрышты  шпалдар көлемдерін анықтау тәсілдері жоғарыда көрсетілген тұйық және үшкір кантты брустер болып табылады. Кесекті шпалдардың көлемдерін анықтау үшін ортаңғы және орта қималардың формулаларын қолданады.
	Көлденең қималардың аудандарын табу үшін бүйір кесіндіні  жеке бөліктерге бөледі және осы бөліктердің әрқайсысынын ауданын табады. Ең тиімді шпалдың бүйір кесіндісіне трапецияны салу.
 	Сүректің шығындары мен қалдықтары.
Аралау материялдарын өңдеу сүрек шығындарымен және қалдықтарымен еріксіз байланысқан. Аралау өнімінің шығымы аралаудың  рационалдық дәрежесіне  аралау тәсіліне бөренелерлің өлшемдеріне олардың сапасы өңделетін аралау материялдарының өлшемдеріне т.б көптеген себептерге байланысты болады. Профессор А.Н.Песоцскийдің мәліметтері бойынша  таза кесілген бүйірленген тақтайларға 20-22см қалыңдықта бөренелерді аралау барысында  аралау өнімінің шығуы бөренелердің жалпы көлемінен небары 61 пайызды кұрады, қалдықтар  -  33 пайыз, қайтымсыз шығындар  -  6 пайыз құрады. Өнімдер мен қалдықтардың жеке түрлері бойынша, 100 пайыз деп қабылданған бөрененің көлемі келесі түрде таратылады.
	4м және одан артық ұзындықты тақтайлар 50,1-3,5 м ұзындықты  тақтайлар  -  5; ұсақ түржиындар (ыдысты тақтайшалар және планкалар) -6; үгінділер  -  11; отындық горбылдер мен рейкалар  -  20; бүйірлердің кесінділері  -  2; сүректі тозаңдату және кептіру  -  6.
	Аралау материялдарының шығуы араланатын бөренелердің диаметріне байланысты  болады. С.М.Киров атвндағы  Ленинград орман техникалық академиясының зерттеулері  бойынша әртүрлі қалыңдықты бөренелерден  таза кесілген тақтайлардың келесі шығымы алынады.
* Бөренелердің диаметрі, см...2) Таза кесілген тақтайлардың шығымы, шикізат көлемінен пайызбен.
Тағы есте ұстайтын  пиловочникті  кубатураға кірмейтін және аралау барысында қалдықтарға кететін  қабықты дайындайды. Одан кейін ескертетіні  бөренелердің көлемінен шамамен 1 пайыз  кұрайтын  ұзындық бойынша припуск. Бөренелерде жіберілетін припуск алынатын аралау материялдарының  кубатурасына кірмейді. Шпалдарға бөренелерді аралау барысында шпалдардың шығымы 52-60 пайыз, тақтайлар 8-15 пайыз, горбылдар 7-15 пайыз кұрайды. 1м шпалдық кряждан орташа алғанда 5 кряж өндіріледі.
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
11-дәріс.
Тақырыбы:Соғылған, жонылған, аршылған ағаш материялдарының таксоциясы.
Жоспар:
* Соғылған ағаш материялдарының көлемін анықтау және есептеу бірліктері.
2. Ағаш өнімдерінің басқа түрлерінің таксоциясы.

1.Соғылған түржиындарға клепка, болванкалар,  дөңгелек обод-ы, сымдар, шана табаны және түржиындарға арналған кесектер жатады. Осы түржиындардың барлығын соғылған деп шартты түрде ғана айтуға болады, өйткені олардың үлкен бөлігін аралау жолымен өңдейді. Ойып алу  -  өте күрделі үдеріс, шикізат көлемінен 88 пайызға жететін  қалдықтардың үлкен мөлшерімен қатар жүреді (мысалы болванкаларды жасау ) 
Клепка  -  бұл бөшкелерді жасауға арналған, тікбұрышты тақтайшалар мен кесектер. Бөшкелердің бүйір бөлігін  жасауға арналған клепка  -  бүйірлік, табан жасауға арналған  -  түпкі деп аталады. Соғылған клепканың шығымы  шикізат көлемінен шамамен  30-40 пайызды кұрайды.
Болванка  -  алынатын бұйымдардың формасына ие болатын балтамен шабылған діннің кесінділері.
Обод  -  бұл сымдар қамтитын дөңгелектің сыртқы ағаш бөлігі. Обод бүтін иілген, яғни бір соғылған кесектен өңделген немесе бірнеше ойылған немесе араланған бөліктерден құралған жақтаулар түрінде болуы мүмкін. Шана табаны пластиналар мен төрттіктерден жасалады.
Соғылған ағаш материялдарының көлемін анықтау және есептеу бірліктері. Клепканы өткізу қабылдау барысында бүйірлік пен түпкі қиысатын қатарлар мен жеке торларға қалануы тиіс. Өткізуге ұсынылатын партияның 10 пайызына дейін тұратын сынамаын тексеру және өлшеу жолымен қабылдауды жүргізеді. Клепка даралай және тығыз кубты метрлерде есептелінеді. Көлемін арнайы кестелер бойынша анықтайды. Кубатураны анықтау барысында клепка енін 1 см-ге дейін дәлдікпен ескереді, әмбе 0,5 см-ден кем үлестерді алып тастайды, 0,5 см және одан артық үлестерді тұтас сантиметрге қабылдайды. Дұрыс емес формаға ие басқа бұйымдар сияқты, болванкалардың көлемі де салмақтық тәсілмен табылуы мүмкін:бұйымның салмағын осы ағаш жынысының тығыздығына бөледі; бұл куб метрлерде бұйымның көлемін береді. Күрделі қимаға  ие түржиындарды  қатаң белгіленген өлшемдерді қарастыратын  белгіленген  стандарттарға сәйкес өңдейді. Осындай бұйымдардың жеке бөліктерін бөлшектей өлшеу жолымен  тұрақты шама болып табылатын және стандарттың өзінде көрсетілетін  көлемдерін есептейді. Ободтың қабылдануын даралап тексеру  және өлшеу жолымен жүргізеді. Сондай-ақ өткізілетін партиядан 5 пайыз кем емес болатын сынаманы өлшеуге іріктеп қабылдауға жол беріледі. Обод-ты есептеу бір дөңгелек бойынша  жұп дөңгелектер бойынша стандарт бойынша жинақтармен жүреді. Шана табаны жұппен есептелінеді.
2. Ағаш өнімдерінің басқа түрлерінің таксоциясы.
Қатты жапырақты жыныстардан алынатын өнімнің құнды түрлерінің бірі  -  жонылған шпон. Ол арнайы білдектерде чурактарда жону жолымен  жасалады және жиһазды қаптауға қызмет етеді.
	Жонылған шпонның кептірілген парақтарын түрдері және сұрыптары бойынша бумаларға жинайды. Фанера парақтарының енін орамдағы орташа парақ ұзындығының ортасында 1 см-ге дейін дәлдікпен өлшейді, әмбе 0,5 см-ден кем емес үлестерді алып тастайды, ал 0,5 см және одан артық үлестерді тұтас сантиметр ретінде қабылдайды. Шпонның ұзындығын 0,1 м-ге дейін дәлдікпен өлшейді, 5 см кем ,емес үлестерді алып тастайды, ал 5 см және одан артық үлестерді 0,1 м-ге дейін қабылдайды. Шпонның қалыңдығын парақ ұштарымен 25 см қашықтықта өлшейді. Шпонды квадрат метрлерде есептейді.
Кең тараған түржиын фанера болып табылады. Оны текше және шаршы метрлерде есептейді. Жеке парақтардың көлемін 0,00001м дейін, ал фанера партиясының көлемін 0,01м дейін дәлдікпен анықтайды. Жеке фанера парағының ауданын 0,01 м-ге дейін парақтар партиясының ауданын 0,5м-ге дейін дәлдікпен есептейді. Өлшеулердің нәтижесін бөлшек түрінде жазады:алымда-көлемі, бөлімде-фанера парағының ауданы.
	Сүректен сондай-ақ металлургиялық өнеркәсіпте ұста горындарына газогенераторларға  және тұрмыстық қажеттіліктерге қолданылатын ағаш көмірді де алады. Көмірдің шығымы жандырылатын сүректің көлемінен 50-60 пайызын құрайды. Қарағайдың үйінді куб метрі 135-145 кг, шыршаның куб метрі 120-130 кг салмаққа ие.
Көптеген ағаш жыныстарының қабығы да кең қолданыста:теріні дублдеу үшін (емен қабығы), ыдыс материялдарын (қайың және басқа жыныстар), тығындау материялдарын  жылуоқшаулау плиталарын (тығынды еменді, амур барқытын) жасау үшін жөке (мочалка) алу үшін. Кейбір ағаш жыныстарының қабықтарын құнды химиялық заттарды өңдейді: қарамай (қайың қабығы), т.б.
Теміржолмен жіберуге белгіленген қабықты 80 кг-ға дейін салмақпен пиптерге баспа қалыптайды. Есептеу салмақ бойынша (тонналарда) жүреді. Қабықтың ылғалдылығы 20 пайыздан аспауы керек.
Әртүрлі жыныстардың 1м сүрегінен қабықтың орташа шығымы келесі түрде болады (кг).
(1.Еменнен, 2. шикі күйде, 3. ауа құрғақ күйде, 4. шыршаның, 5. қарағайдың (жоғарғы қабат береста), 6. жөкенің, 7. лубтың, 8. ауа құрғақ мочал-дың, 9. амурлық барқыттың.)
1м емен қабығының салмағы балғын күйде 0,22 т, ауа құрғақ күйде 0,13т, шырша қабығының салмағы сәйкесті түрде 0,56 және 0,28 т.құрайды. 1м тығынның салмағы 25 кг болады.













12-дәріс.
Тақырыбы:Сүрек және ағаш отындар.
Жоспар:
1. Ағаш биіктігін өлшеу әдістері.
2. Бұтақтарды,шөптекті және хмызды,томарларды және тамырларды есептеу.
3.  Басқа орман ағаш материалдарын есептеу.
4.  Ағаш жоңқаларын есептеу.
    1.Ағаш биіктігін өлшеу әдістері.
  Таксациялық  техника дамуының 200-жылдық кезеңінде,геометриялық және тригонометриялық құрылыстарға негізделетін,биіктік өлшегіштердің тұтас қатары құрылған.
   Биіктік өлшегіштердің көне конструкцияларын толық сипаттау Удо Мюллердің орман таксациясы бойынша оқулығында берілген(Muller U.,LehrburchderHolzmesskunde,Berlin,1915).
  19 биіктік өлшегіштердің өндірушілігін және дәлдігін зерттеудің нәтижелерін чехословакиялық <<Орман ғылыми сөздігінде>>, <<Биіктігі өлшегіш>> мақаласында Ф.Корсунь келтірген.Бұл мақалада барлық биіктік өлшегіштер екі топқа бөлінеді:
  А)база өлшемін (ағаштан бастап бақылаушыға дейінгі қашықтығы) талап ететін биіктік өлшегіштер;
   Б)бұл өлшемді талап етпейтін биіктік өлшегіштер.
 Осы екі топтық әрқайсысы өз кезегінде топ ішіне бөлінеді.Соңғы нәтижесінде Ф.Корсунь биіктік өлшегіштердің тым күрделі топтастырылуын береді.
  Оның есептеуінше, екінші топтық биіктік өлшегіштері ең өндірушілікті болып табылады.Оның пікірінше,болашақ осы топтық биіктіктік өлшегіштеріне тиесілі.Төменде қарастырылатын биіктік өлшегіштердің конструкциясыларына (Блюме-Лейстің,Метрдің,т.б.)Ф.Корсунь жоғары емес баға береді.Оның есептеуінше,бұл биіктік өлшегіштер күрделі,қымбат және тек теориялық  мәнге ғана ие.Ағаштар биіктіктерін өлшеуге Ф.Корсунь эклиметрлерді (еңіс өлшегіштерді) пайдалануға болады деп санайды.Бірақ,оның бақылаулары бойынша,база өлшемін талап ететін,бірінші топтық биіктік өлшегіштеріне қарағанда,эклиметрлермен биіктіктерді өлшеудің өндірушілігі төмен болады.
  Профессор Жан Парде биіктік өлшегіштерге келесі топтастыруды береді:
  1.Ағаштардың биіктігіне тең қашықтықтан өлшеулер жүргізілетін биіктік өлшегіштер (олар ұқсас және теңжақты үшбұрыштар қағидасына негізделген).
  2.Ағаштан кез-келген  қашықтықта биіктердің өлшемін жүргізуге болатын биіктік өлшегіштер (Блюм-Лейсстің  биіктік өлшегіші,Флустманның айналы биіктік өлшегіші,Вейзе биіктік өлшегіші,т.б.).
   3.Ағаштан қашықтықты өлшеу талап етілмейтін биіктік өлшегіштер (Христеиннің биіктік өлшегіші).
   4.Ағашқа қойылатын рейка қажетсіз болатын және ағашқа дейінгі қашықтықты өлшеу талап етілмейтін биіктік өлшегіштер (бұл тәсіл үшбұрыштардың тригонометриялық шешіміне негізделген).Ол сонда да тәжірбиеде қолданыс үшін күрделі болып табылады. 
2. Бұтақтарды,шөптекті және хмызды,томарларды және тамырларды есептеу.
Ағаш дайындау және шабу үдерісінде бұтақтар мен шөпшектің мәнді көлемі дайындалады,ұсақ шөпшек (2 м-ге дейін ұзындықты) пен бұтақтар хмыз деп аталады.Бұл сүрек отын ретінде,сондай-ақ технологиялық жоңқаларды және басқа өнімді алу үшін де пайдаланылады.Бұтақтар мен шөпшек толық көлемде тізбекті ауысумен жинақтау өлшемінде есептеледі.Олар хмызға 20%,шөпшекке 10% кептіруге және шөгуге үстемемен 1-2м биіктікпен алқалардың екі жұбымен бүйірлерден бекітілетін,бір жаққа комлялармен үймеге үйіледі.Үстеме үйменің көлеміне енгізілмейді. 
  Алқалардың алдыңғы жұптарының арасындағы үйменің енін,үстемесіз биіктігін,орташа ұзындығын өлшейді.Үш өлшемдерді көбейтумен жинақтама көлемді алады,ол ауыспалы коэффициенттердің көмегімен тығыз коэффициенттерге ауысады,шөпшектің диаметріне және ұзындығына,діңдердің тарамдалуына,діңдердің бұтақтардан тазартылуына тәуелді  болады.
Томарлар мен тамырлар отын ретінде қолданылады және томарлық осмалды алуға шикізат болып табылады.Олардың салмағы діңді сүрек қорының 25%-ына дейін жетеді.Томарлар мен тамырларды көбірек немесе азырақ дұрыс формадағы бөліктерге өңдейді және үймеге үйеді.Осындай үймелердің жинақтама өлшемдегі көлемін ұзындығын,енін және биіктігін көбейтумен табады.Алынған көлемді тығыз шамаға ауыстыру үшін,орташа алғанда 0,5-ке тең болатын толық ағаштықтың коэффициентін пайдаланады.
 3. Басқа орман ағаш материалдарын есептеу.
Алауларда көмірлендіруге ағаштарды есептеу.
Көмірлендіруге арналған ағаштарды екі түрлі алауларға жинайды:тұрып тұрған,шөркелер тік орналасқан,жатқан шөркелердің көлденең орналасуымен.Жатқан алауларда ағаштардың есебін поленницалардағы сияқты жүргізеді.Осындай түрмен есептелген көлем жинақтама болып табылады.Оның тығыз шамаға ауысуы,ағаш поленницаларға пайдаланылатын(МСТ 3243-88),толық ағаштық коэффициентінің көмегімен жүзеге асады.
  Ағаш көмірді есептеу.
Ағаш көмір үйінді м3 және салмақ бойынша есептеледі.Көлем бойынша көмірді есептеуде ағаш көмірдің шығу коэффициенттерін пайдаланады.Ол үшін,ағаштарды(алаулық пештік) қалаудың тәсіліне және ағаштың тұқымына тәуелді  болатын,сәйкесті коэффициентке,көмірді күйдіруге арналған алауға немесе пешке салынған,ағаштардың көлемін көбейтеді.Үйінді кубометрдің салмағын пайдалана отырып,ағаш көмірдің көлемін алуға болады.Ол үшін,ағаштарды (алауларда,пештерде) қалаудың тәсіліне және тұқымға байланысты болатын,1м3 үйіндінің салмағына күйдіруде алынған көмірдің салмағын бөледі.Егер алынған көмірдің көлемін өлшеусіз салмақ бірліктерінде өрнектеу қажет болса,онда коэффициенттердің көмегімен табылған,көмірдің көлемін 1м3 үйіндінің салмағына көбейтеді.
  Қыртысты есептеу.
 Қабықтың есептелуін,қабық сынатын,бірақ иілмейтін,ауа құрғақ күйде салмақтың тәсілмен жүргізеді.Тұтынушыға дубильный қабықты жіберу үшін 80кг-ға дейін салмақпен байламдарға баспаққалыптайды және сымтемірмен байлайды.Шырша қабығын жинақтама м3-пен есептеуге болады,оларды тығыз шамаға ауыстыруа 0,4 коэффициенті пайдаланылады.Қабықтан алынатын,соңғы өнімнің әр түрлі түрлерін есептеу салмақтың тәсілмен жүргізіледі.
  Жұқа өлшемді ағаш шикізатын есептеу.
МСТ 23827-78 бойынша жұқа өлшемді ағаш шикізатын дөңгелек түрде қылқан жапырақты тұқымдардан жасайды,ол технологиялық жоңқа өндірісіне арналған.Шикізаттың өлшемдері 0,5м сайын градациямен 1,0-3,0м ұзындықпен, 2-6см қалыыңдықпен.Ұзындық бойышнша шекті ауытқулар +-5см .
 Жұқа өлшемді ағаш шикізаттың көлемі тығыз өлшемге тізбекті ауысумен жинақтама өлшемде анықталады.Тығыз шамаға ауысу коэффициенті ағаштың тұқымына,ұзындығына тәуелді болады және 0,44-0,54 шектерде тербеледі.
 Бумаларға байланған және штабелдерге қаланған,жұқа өлшемді шикізатқа арналған толық ағаштылық коэффициенті МСТ 2292-88 (2м-ге дейін ұзындықты дөңгелек ағаш материалдарына) бойынша анықталады.
 Технологиялық жоңқаны есептеу.
Технологиялық жоңқа,МСТ 15815-83-ке сәйкес ,целлюлоза қағаз және гидролиз өндірісіне,сондай-ақ плиталар өндірісіне арналған.5-60мм ұзындығы бойынша және 5-30 мм қалыңдығы бойынша жоңқа 8 таңбаларға бөлінеді.Есептеу 0,2м3-ке дейін жуықтаумен м3 тығыз салмақта жүргізіледі.Теміржол көлігімен тасымалдау барысында жоңқаның үйінді көлемін тығызға ауыстыру үшін,тасымалдау қашықтығына және тиеу тәсіліне (механикалық тиеу,пневмотиеу) тәуелді  болатын,коэффициенттерді пайдаланады:тұтынушыға жіберу үшін 0,36;50 км-ге дейін қашықтыққа жеткізуден кейін -0,40;50км-ден артық қашықтыққа жеткізуден кейін - 0,42.
 4. Ағаш жоңқаларын есептеу.
Ағаш жоңқасы азық - түліктік және кәсіптік тауарларды қаптауға,  фиброқұйылған тақталарды және елтірілі аңдарды күтуге арналған төсемдерді жасауға арналған.Жоңқаға арналған шикізат ағашты аралаудан,фанера және сіріңке өндірісіндегі ағаш өңдеуден кесек қалдықтар  мен дөңгелек ағаш материалдары болып табылады.Ағаш жоңқасын партиялармен салмақ бойынша есептейді.Жоңқа 360x500x750 мм  және 460x585x1000мм  өлшеммен теңдерге  баспаққалыптанады.Тұтынушымен келісім бойынша,60кг-нан артық емес тең салмақтарын сақтау шарттарында,басқа өлшемдердегі теңдерге жоңқаларды баспаққалыптауға жол беріледі.Әрбір теңді екі белдікпен екі бойлай 1,8-2,0 мм диаметрлі сымтемірмен байлайды.
  Ағаш үгінділерін есептеу.
Гидролизге арналған технологиялық ағаш үйінділері 0,1м3-ке дейін жуықтаумен м3 тығыз салмақта есептеледі.Үйінді көлемді тығызға алмастыруда қолданылатын коэффициенттер:тұтынушыға  0,30;5-50км қашықтықта автомобиль және теміржол көлігімен тасымалдауда 0,34;50-500км қашықтықта-0,36;500 км-ден артық қашықтықта -0,38.
Тікелей транспортерлермен тұтынушыға беру барысында үйінділерді есептеу көлемдік бірліктерге тізбекті қайта есептеумен салмақ бірліктерінде автоматты таразылардың көмегімен жүргізіледі.Бұл жағдайда,белгіленген уақыт аралығында жеткізілетін,үгінділердің көлемі (V) келесі формуламен есептеледі:
                          V=m1/m2,       (126)
Мұндағы  m1-берілген ылғалдылықта белгіленген уақыт аралығында жеткізілетін үйінділердің салмағы,кг;
Ал m2-осы ылғалдылықта 1м3 сүректің салмағы.
Ағаш жасылын және ағаш ұнын есептеу.
Ағаш жасылы (қылқан жапырақ,жапырақ,бүршіктер,қатаймаған өркендер) ағаш ұнын және ағаш-биохимиялық өндірістің өнімдерін өңдеуге,сондай-ақ жаңа даярланған түрде ауыл шаруашылық малдарының және құстардың рацианына қоспа түрінде пайдалануға арналған.
Ағаштың жасылын жаңа шабылған ағаштарда дайындайды.Жеке көктің және бөгде қосымшалар мен қоспалардың пайыздық қатынасы бойынша оны үш сұрыпқа бөледі.Бірінші сұрыпты көкте қоспалардың 20%-ына,екінші сұрыпта 30%-ына,үшінші сұрыпта 40%-ына жол беріледі.Ағаштың көгі тонналарда партиялармен есептеледі.
Ағаш ұнын 14кг-нан кем емес салмақпен және 4-тен кем емес қабаттар санымен  ағаш қаптарға қаптайды.Ұнның есебін әрқайсысы  ағаш қаптарға қаптайды.Ұнның есебін әрқайсысы 32т-дан  артық емес салмақта партиялармен жүргізеді.Ағаш ұнын фенопластар,полимер материалдар,линолеум және жарылғыш заттар өндірісіне пайдаланады.
 


13-дәріс.
Тақырыбы:Орман алқаптарын инвентаризациялау.
Жоспар:
1.Орман таксациясы.
2.Орман таксациясының тәсілдері.
Орман таксациясы жас ерекшелік кластарының әдісімен жүргізіледі.Жас ерекшелік кластарының әдісі,аймақтық ажыратылғанымен,бірыңғай жас ерекшелікпен біріктірілген,тұқымдық құрамы мен өнімділігі бойынша біртекті орман желектерінің жиынтығынан тұратын,шаруашылық секцияларын,шаруашылықтарды (қылқан жапырақты,қатты жапырақты,нәзік жапырақты) түзуге негізделген.Жас ерекшелік кластарының әдісі бойынша ормандар таксациясының алғашқы есептік бірлігі-орман таксациялық белгі,ал алғашқы есептік бірлік-шаруашылық секция болып табылады.
Жас ерекшелік кластарының аралық ұзақтығы самырсын үшін-40 жыл,басқа қылқан жапырақты тұқымдар мен тұқымнан шығатын қатты жапырақты тұқымдар үшін 20 жыл,нәзік жапырақты және басқа қатты жапырақты тұқымдар үшін 10 жыл,тез өсетін тұқымдар үшін 5жыл,бұталар үшін 1жыл деп белгіленген.
Таксациялық разряд- таксациялық жұмыстардың дәлдігін және бөлшектену дәрежесін сипаттайтын көрсеткіш сүректі дайындау ережелерінің ұйымдастырушылық-техникалық элементтеріне,орман кварталдарының өлшемдеріне байланысты белгіленеді және орман кварталының ішінде орман таксациялық белгілердің миималді мөлшерін анықтауға негізделеді.Ормандар таксациясы,орман кварталының өлшеміне байланысты белгіленетін,бірінші,екінші немесе үшінші таксациялық разрядтар бойынша жүзеге асырылады.Ормандардың таксациялық разрядына байланысты орман таксациялық белгілердің минималді аудандары белгіленеді.
 Орман құрылысындағы бір нысанның аумағында ормандардың,оның жеке бөліктерінің таксациясы орман шаруашылығын жүргізудің және ормандарды пайдаланудың қарқындылығына,сондай-ақ басқа факторларға байланысты әр түрлі таксациялық разрядтар бойынша жүргізілуі мүмкін.Ормандардың қайталанған таксациясында таксациялық разряд алдыңғысындай сақталады.Ормандардың әлеуметтік және экологиялық мәнділігін немесе ормандарды пайдаланудың және орман шаруашылығын жүргізудің қарқындылығын өзгертудің барысында таксациялық  разряд төмендеуі немесе жоғарылауы мүмкін.Резервті ормандардың және оларға тартылатын қорғаныш ормандардың таксациясы оларды қорғаныш немесе қолданыс ормандарына тізбекті жатқызу мақсаттарында жүзеге асырылады.Таксациялық разрядты өзгертпей ,ормандардың қайта таксациясын жүргізу барысында,алдыңғы ормандар таксацияларындағы  таксациялық белгілердің нобайларында қателерді тапқанда немесе жүрген өзгерістерге байланысты оларды нақтылау мақсаттарында ғана орман таксациялық белгілердің шекаралары өзгеретін болады.Орман таксациялық белгілердің нормативті өлшемдерін қамту үшін алдыңғы ормандар таксациясындағы таксациялық белгілерді негізсіз бөлшектеуге  және ірілеуге жол берілмейді.
Орман таксациясы барысында жүрісті жолдар бойынша және олардың арасында таксаторды бағдарлау және жолдардың ұзындығын өлшеу GPS (ГЛОНАСС) қабылдағыштардың немесе аэрофотосуреттердің(ғарыш суреттерінің) көмегімен жүзеге асады.
 2.Ормандар таксациясының тәсілдері.
Орман таксациясы орман желектерінің таксациялық көрсеткіштерін анықтаудың белгіленген нормативті дәлдігін қамтитын тәсілдермен жүзеге асады.
 Көз мөлшермен,көзмөлшерлі-өлшейтін,демифрленген және актуализация орман таксациясының төрт  негігі тәсіліне жол беріледі.
  Көзмөлшерлі тәсіл,жеке көреткіштерді түзету  мақсаттарында өлшеу таксациясының элементтерін пайдаланумен,ормандардың  таксациялық көрсеткіштерін көзмөлшермен (визуалді) анықтауға  негізделген.Ормандардың көзмөлшерлі таксациясының нормативті дәлдігін қамту үшін орташа ағаштар діңінің биіктігі мен диаметрін өлшеулері және ағаштар діңдерінде қима аудандары қосындысының 1-2 өлшемі жүргіз тәілуі мүмкін.
  Көзмөлшерлі тәсілмен орман таксациялық белгілердің таксациясы орман жолдарынан,визирлерден және орман таксациялық белгілерді қиып өтетін және оларға түйісетін,басқа таксациялық жүріс жолдарынан (жолдардан,электр тербеліс жолдарының төсемдерінен,құбыр төсемдерінен,т.б.) жүзеге асырылады.Аэрофотосуреттегі фотобейнені талдаудың есбімен толық тексеруді аяқтағаннан кейін ғана орман таксациялық белгінің жалпы таксациялық сипаттамасы құрылады.
  Аэрофотосуретте алдын-ала нобайланған орман таксациялық белгіні екіге және одан көпке бөлу немесе жақын сипаттамалармен аралас орман таксациялық белгілерді біріктіру туралы мәселе осы ормантаксациялық белгілердің немесе бүкіл орман кварталының таксациясы аяқталғаннан кейін ғана шешіледі.
 Тұрақты  радиустың  шеңберлі реласкопиялық немесе қайта есептелген алаңдарының саны және орналасу сызбасы,көзмөлшерлі ормандар таксациясындағы бөлімдердің саны аэроғарыш суреттерін демифрлердің негізінде алдын-ала жоспарлануы тиіс.Суреттер бойынша орман таксацялық белгідегі орман желектерінің біртектілік немесе біртектілік емес дәрежесін,жер бедерінің элементтеріне бейімделуін,жас ерекшелік тобын,толықтық тобын анықтайды.Осы мәліметтерден,сондай-ақ таксациялық белгі ауданындағы өткен жолғы орман құрылғысының мәліметтері бойынша алынған немесе жуықтап анықталған,мәліметтерден шыға отырып,таксация бөлімдерінің санын және орналасуын анықтайды.Орман таксациялық белгінің таксациялық сипаттамасы,белгі таксациясының барлық  бөлімдерінде алынған,мәліметтерден шыға отырып есептелген,орташа таксациялық көрсеткіштердің негізінде беріледі.
  Ормандар таксациясының көзмөлшерлі-өлшеу тәсілі,мәліметтері орман таксациялық белгінің таксациялық  сипаттамасын құруға негіз болып табылатын,іріктеу,өлшеу және тізбектеу таксациясымен көзмөлшерлі таксацияның сәйкесуіне негізделген.
 Көзмөлшерлі-өлшеу әдісін қолданумен орман таксациясында қарастырылатын желекке байланысты (көріну аймағын шектейтін өсіндінің болуы немесе болмауы) нормаларға сәйкес келетін мөлшерде тұрақты радиустың шеңберлі есептелетін алаңдары немесе реласкопиялық алаңдар қаланады.
 Төрттен астам алаңдардың санында олар орман таксациялық белгі бойынша бірқалыпты орналасады.Төрт алаңдарда және олардың орман таксациялық белгіде аз мөлшерінде белгінің ең қарапайым бөліктерінде болады.
  Реласкопиялық алаңқайларда ағаш діңлдеріндегі қима аудандардың қосындысын анықтау әрбір белдеуге жеке айна реласкоппен немесе призмамен,толықтық-өлшегішпен шығарылған бұрыштық шаблонмен жүргізіледі.Толықтық өлшегішпен ағаштарды есептеу құрамдағы ағаш жыныстары бойынша жүреді.Ормандағы негізгі элементтің (ағаш жынысының,жас ерекшелікті ұрпақтың,ағаш белдеуінің) және орман таксациялық белгіде ағаш жыныстарының ең көп берілген құрамдарының орташа биіктігін анықтау үшін,орташаларға жақын,3-5 есептік ағаштарда биіктікті құрал-сайманды өлшеу жүргізіледі.Осы ағаштарда жас ерекшелігін нақтылау қажет болғанда сүректің керндері алынады.Реласкопиялық алаңқайлардағы барлық өлшеулердің мәліметтері таксация карточкасына жазылады.
 Ағаштың орташа диаметрі мен орташа биіктігі орман элементінің орташа ағаштарындағы өлшеулерінің орташа арифметикалық мәні ретінде анықталады.Тұрақты радиустың шеңберлі есептелген алаңқайларын қалардың алдында шамасы орман таксациялық бөлімдегі ағаштың орташа диаметріне және толықтығына тәуелді болатын радиусы анықталады.
 Бір алаңқайда орташа алғанда 15-тен кем емес ағаштар болу керек.Алаңқайларда ағаштарды есептеу орман элементтері бойынша жүргізіледі.Орман таксациялық белгіде қаланған,шеңбер алаңқайлардағы ағаштар есептерінің мәліметтерін қосады және олар орташа таксациялық көрсеткіштерді есептейді.
 Ормандар таксациясының дешифрлеу тәсілі,аэрофотосуреттерде және ғарыштық суреттерде бейнелері бойынша орман желектерінің сапалы сипаттамаларын сараптап-өлшеп дешифрлеуге негізделген.
 Ормандар таксациясының дешифрлеу тәсілін қолданудың мінднтті шарты сәйкесті параметрлермен аэроғарыштық түсірілім материалдарының болуы болып табылады.
 Сараптап-өлшеп дешифрлеу,ағаштағы жоғарғы етектің бүгілгендігін,ағаштарда көрінетін прондардың өлшемдерін анықтауға арналған өлшеу палеткаларымен және бойлық параллакстарды өлшеуге арналған құрылғылармен жабдықталған өлшеп дешифрлеу,ағаштағы жоғарғы етектің бүгілгендігін,ағаштарда көрінетін прондардың өлшемдерін анықтауға арналған өлшеу палеткаларымен және бойлық параллакстарды өлшеуге арналған құрылғылармен жабдықталған 3-5 еседен кем емес оптикалық ұлғайтумен стереоскопиялық аспаптарда орындалады.
 Аэрофотосуреттерді дешифрлеуде орманмен жабылмаған орманды және орманды емес алаңқайлардың жағдайы,санаттарығорман желектеріндегі сүректің қоры мен толықтығы,бонитет класы,орман топтарының тобы,ағаштың орташа биіктігі мен диаметрі,жас ерекшелік класы,орман желектерінің,жыныстың  құрамы,орман таксациялық белгілердің нобайлары белгіленген нормативтік дәлдікпен анықталуы тиіс.Таксациялық белгілердегі  ертерек белгіленген таксациялық сипаттамалардың артықшылығын, анықталған айырмашылықтардың себептерін талдау,таксациялық белгілердегі ноьайлардың негізсіз өзгерістеріне жол бермеу үшін алынған сипаттамалар алдыңғы орман құрылғысының материалдарымен салыстырылады.Қажет болған жағдайда мәліметтерге түзету жүргізіледі.Дешифрлеудің нәтижелерін таксация карточкасына жазады.
 Сандық түрде алынатын немесе сандық түрге түрленген аэроғарыштық суреттерді дешифлеу,интерактивті тәртіпте дәстүрлі сараптап-өлшеп дешифрлеудің орындалуын,сондай  - ақ бейнелердің автоматты топтастырылуын,әр түрлі уақыттардағы суреттер мен парталарды бірлесе өңдеуді және олар бойынша,шабудың,өрттің және орманды және орманды емес жерлердегі орман өсімдігімен жабылған жерлердің трансформациясына әкелген,басқа табиғи және антропогенді әсерлердің нәтижесінде болған,өзгерістердің анықталуын қамтитын,ГИС-технологияларды және автоматтандырылған (интерактивті) әдістерді және арнайы программаларды пайдаланумен жүргізіледі.Топтастырудың  нәтижелерін орман таксациялық белгілерге орман аумақтарының бөлінуін нақтылау үшін пайдалану қажет.
 Өзектендіру әдісімен ормандар таксациясы алдыңғы жолғы орман құрылғысының  материалдарын пайдалануға негізделген.Таксациялық көрсеткіштердің өзектілігі жасыл желектердің жаратылысты өсуін көрсететін өзгерістерді,сондай-ақ табиғи апаттық факторлар мен шаруашылық қызметінің нәтижесінде болған өзгерістерді енгізудің жолымен жүргізіледі.
 Алдыңғы орман құрылғысының таксациялық сипаттарын өзектендіру үшін,өзектендірудің  экстраполяциялық- болжамды моделдері іріктеледі,құрылады.
 Өзектендіру моделдері бойынша,шаруашылық және табиғи апат әсерлермен жүрмеген және орман өсімдіктерімен жабылған және жәбылмаған жерлерге жататын,орман таксациялық белгілердің таксациялық сипаттамаларына автоматты өзектену жүзеге асырылады.
  Ормандарда жүрген өзгерістердің құрамы туралы мәліметтер бойынша шаруашылық және табиғи апат әсерлерімен жүрген,орман таксациялық белгілердің іріктелуі және аэрофотосуреттер (ғарыштық суреттер) бойынша табиғи және дешифрлеу таксациясының жолымен таксациялық сипаттамаларының өзектенуі жүргізіледі.
 Автоматты тәртіпте моделдердің көмегімен ағаш жыныстарын құратындардың орташа жастары және ағаш діңдердің орташа диаметрлері,орташа биіктіктері өзектендіріледі.Алынған мәліметтердің негізінде сондай-ақ автоматты тәртіпте өзектендірудірілетіндер:ағаш белдеуінің орташа биіктігі,басым ағаш жынысының жас ерекшелік тобы және жас ерекшелік класы,1гектарға орман желектеріндегі сүректің орташа қоры,орман желектері сүрегінің жалпы қоры және орман таксациялық белгіде ағаш жыныстарын құратын сүректің қорлары.
  





    
    

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс